Dat het Engelsche schip na zijn deposants gedachten alsdoen in groote verlegentheid zich met de twee anderen bevond.
Dat zij deposanten ondertusschen so digt naderde, dat hen boven van het dek in 't gebroken Hollands werde toegeroepen aan boord te moeten komen
Dat hij, eerste deposant, doe van de bootgezellen sterk wierde gedwongen om dat niet te doen, maar af te houden.
Dat hij daarop wendende, uit het voorsz. schip een los schot op hem deposant wierde gedaan, eer hij konde bijdragen.
Dat hij deposant vreezende voor scherp schot, zelfs van agterén na voren liep en 't zeijl streek bij gebrek van een vlag, om te kennen te geven, dat hij deposant zoude aan boord komen, gelijk hij met twee riemen zijn pink voort na 't schip roeijde. 9&'1;.r
Dat zij deposanten tot aan het schip zijnde gekomen in het aanleggen de Engelsche capitein door een matroos, die een weinig nederduits sprak, hadde doen vragen na de schipper van die schuit; den Capn. hem eerste deposant hoorde zeggen, dat hij bij hem aan boord moeste komen en nog een man medebrengen.
Dat hij deposant hoewel met schroom zig genoodzaakt vond te voldoen, en neven den tweeden deposant op 't Engels oorlogschip was overgegaan, hij eerste deposant doe hebbe gevraagt, wat zij daar moesten doen, hem wierde gezegt, dat hij op deze voor haar onbekende zee, voor Loodsman moeste dienen en dat haar geen de minste leed zoude geschieden, en men haar voor hare diensten belonen zoude.
Dat den Capn. aan de stuurluyden van zijn schip aanstonds ordre gaf haar na zijn eerste deposants raad te gedragen, het schip terstond op negen vadem Water deed zeijlen en aldaar om de sterke stroom deed ankeren.
Dat de twee andere schepen mede op die hoogte quamen en aldaar ook ankerden.
Dat hij le deposant bevond aan boord van 't voorsz. schip te zijn twee Lootsmannen, met welke hij door den gebrekkigen vertaalders tusschenkomst in gesprek quam over deze gronden, zij daarvan een geheel verkeert denkbeeld opgaven.
Dat zij aan hem eerste dept. hadden gevraagd wat dat voor toorens waren, wejjzende op die van den Brielle en 's-Gravensande, geheele verkeerde gedagten daarvan gaven, toonende die niet te kennen, of van deze gronden iets te weten, maar van gedagten te zijn dat zij aan de Vlaamsche kusten waren.
Dat hij deposant aan den Captn. deede vragen nu te mogen vertrekken, ten antwoord kreeg dat zn' depten niet alleen nu niet weg mogten gaan, maar soo lang aan zijn Boord moeste blijven, totdat zij daar geheel ge-
335
335



daan hadde, en hem aanstonds moeste doen weten als het getij was, om korter op het Fransche schip te zejjlen, gelijk dat daar zijnde, was geschiet en doen weder op omtrent zeven vadem ankerde.
Dat zijn deposant Bootsgesellen zig daarop met de Pink zo verre in zee begaven, dat zij niet konde worden toegeroepen, en daar voor anker gingen leggen.
Dat de Engelsche Captein en eenige officieren met een boot na 't Franse schip waren gevaren om dat te doorzoeken, en na hun deposants gedagten daarop hadden gevonden vier gequesten waarvan eene het been en d'andere den arm was afgeschoten, welke met groote zorg in de Boot wierden getransporteerd en vervolgens gebragt op 't Engelsche oorlogschip en aldaar terstond verbonden, en daar ook bij was een jongeling, die sij deposanten niet konden zien dat gequest was, en die geloofde dat beschonken was, en zig niet had kunnen redden! die de Engelsche ook mede binnen boord bragte.
Dat zij deposanten den 25en des 's morgens ligt wordende, de Engelse vlag van 't Franse schip zagen wajjen, zonder dat zij deposanten weten, wanneer die daar is opgeheyst.
Dat de Engelse met vijf Boote die geheele dag aan 't Franse schip hadden af en aan gevaren en goederen hadden overgebragt, zonder nogtans regt te weten, waarin die bestonden.
Dat hij le deposant sijn Pink had moeten doen aan Boord komen, met dezelve moeten zeijlen na het Fransche schip, waarop zig den Engelse Captn. en andere officieren bevonden, hij le deposant door dezelven wierd geordoneert een zwaar anker in zee uit te brengen, terwijl zij van gedagten waren om het schip vlot te krijgen en in zee te brengen.
Dat hij eerste deposant daarvan de onmogelijkheid had aangetoond, alzo de zee zijn deps. Pink geduurig met zijn roer tegen het anker drong en dat anker binnen zijn deposans schuit te nemen, hem aan 't grootste gevaar zoude hebben blootgesteld, de gemelte Captn. echter aandrong om dat te moeten doen, dog dat hij daarvan naderhand was afgestapt, ziende dat het niet mogelijk was, alzo 't schip te vast in 't zand zat en reets te veel water in hadde.
Dat zij deposanten den 26n des ogtens hebben gezien 't Franse schip in Brand en in den aanvang wel hevig begon, maar vermits de vloed aanquam, de zee daar verscheidene reizen zodanig overliep, dat de sterke vlammen daar door wierden gestuijd.
Dat de Engelsche schepen krijgende daar na een voordelige wind en getij, eerste deposant daarvan volgens eene reeds te voren ontfange ordre, kennis had gegeven, zij ook toestel maakte om voort te zeijlen, gelijk zulks des maandagsmiddags ten een uur den 26 haar gelukte, hem deposant zeer bedankende voor desselfs dienst, van den Captn. bequam een 336
336



briefje op 't welke hij deposant van den heere Envoyé York heeft ontvangen vijftig ducaten, zijnde den 28e 's morgens ten tien uure.
Dat bij het afscheijd neemen den Capteijn hem eerste deposant deed aanzeggen, dat hij, nog zijne medeburgers zig op het doe nog brandende schip niet moesten begeven, of kort daaromtrent komen, want dat het zoude konnen gebeuren, dat het schip zoude springen, alzo al het kruijt door hem was gelaten in desselfs kamer en dat daar nog al wat in was, dat zij deposanten doe zyn weggezeijlt en door tegenwind en verloope getijd, des avonds ten negen uure op Schevening voorn, zijn terug gekomen, eindigende hiermede hunne gegeven verklaring, gevende voor redenen van wetenschap als in den text en in 't geen voorsz. is alzo gehoord, gezien en bygewoond te hebben, presenteerende des noods ende daartoe versogt zijnde deze met solemneele eede te bevestigen."
Met betrekking tot deze zaak werden nog gehoord een andere zeeman, terwijl ook het getuigenis verhaald op bl. 325 er betrekking op heeft.
De eerste was Jacob Cornelisz. Plugge van de pink „de Jonge Cornelis" die verhaalde dat zy Zaterdag 24 Januari 1761 des voormiddags in zee zijnde, twee kloeke schepen in gevecht zagen. Het eene, een Fransch Fregat, raakte op de eerste bank vast. Toen van 't Engelsche schip op hen geschoten werd, roeiden zij er heen. Leendert Pronk, die wat Engelsch verstond ging aan boord en in de hut van den kapitein gebracht, vroeg deze hem hoeveel afstand er was tusschen zijn schip en Den Haag. Zyn antwoord was :
„wanneer hy aan de wal stond, kon hij binnen den tijd van drie uuren in Den Haag zyn." Hem werd vervolgens gevraagd of hij bereid was een Engelsch officier naar het huis van den Engelschen ambassadeur te brengen. Maar toen Pronk in een sloep met een officier en 11 matrozen gezeten was, bleek het doel van den tocht het Fransche schip te zijn. Aanvankelijk konden zy door den dikken mist het fregat niet vinden, maar drie schoten van het Engelsche schip gaven toen de richting aan.
Te vijf uur was men op het Fransche schip en onze Scheveninger hoorde dat de Engelschen daar al druk aan het werk waren. Toen eindelijk het schip tusschen het eerste en tweede dek in brand raakte, verliet iedereen het vaartuig. Een uur lang werd met de sloep en nog een boot om het brandende schip geroeid, en toen op eens drie kanonnen van het Fransche schip afgingen, zwaaiden.alle Engelschen dronken van vreugde met hun mutsen en riepen: Hoezee!
't Gebeurde ook wel dat op de kust van Scheveningen de eene kaper
den anderen te lyf ging.
Iets dergelijks verneemt men uit de volgende notariëele verklaring: „Op huiden den 24 April 1762 compareerden voor my Boudewijn de
337
22
337



Witt, openbaar notaris op den Dorpe Schevening resideerende: Ary Pronk stuurman, Teunis Joppe Taal, Maarten Huijge Blok en Ary Gerritsz. Taal, matroosen, enz.
Dewelke verklaaren dat zij, deposanten, hun met hun pink op Woensdag den 21 deeser loopende maand des namiddags omtrent drie uuren bevonden in zee op de hoogte van Wassenaar, na gissing een half mijl van de wal.
Dat hun, deposanten, aldaar is genaderd een Engelsch Tweemastscheepje, met Fransch volk bemand en soo deposanten door de voorschreeve manschap wierd gezegt, was het voorsz. schip prijs gemaakt door de Fransche kaper, die op dien zeiven namiddag door een Engelsche kaper nabij Scheevening, in het gesigt van de deposanten was op strand gejaagd.
Dat de aan boord van de voorsz. Prijs zijnde manschap hun deposanten versogten bij hun te willen blijven, en te helpen om de voorsz. Engelsche kaper, dewelke alsdoen nog bezig was om de voorschreeve Fransche kaper te ruïneeren, te ontvlugten.
Dat zh deposanten doen neevens de Engelsche Prijs na de wal zyn gezeilt, alwaar de Franschen de voorsz. Prijs nabij het Wassenaarsche slag teegen het strand hebben geset.
Dat terwijl sy deposanten neevens de Prijs na de Wal steevende, de daar op zynde Franschen het staande Wand van de masten aan de eene zijde van het schip loshakten en vervolgens op het strand vast geraakt zynde, kapten doen aanstonds de masten en wierpen deselve, neeyens de zeilen, en touwwerk en andere scheepsgereedschappen, over boord in zee.
Dat de Franschen wijders uit het gestrande schip in de boot zyn gevlugt, en daar meede aan land gekoomen zynde, hakten doen een groot gat in de boot, en maakte deselve geheel onbruikbaar.
Dat de Engelsche kaper, nadat de Fransche kaper was verbrand, 's avonds omtrent ses uuren omtrent de voorsz. Engelsche Prijs is geankert, waarop een sloep met manschap aan boord naar de op strand gesette Engelsche Prijs is gevaaren, als wanneer zy deposanten van daar zijn vertrokken, sonder gesien te hebben wat de Engelsche aldaar aan boord gedaan hebben."
Jan van der Lubbe, duinmeier en Theunis de Ruiter wisten nog mede te deelen dat de Prjjs was een Engelsch scheepje, geladen met gezouten zalm en dat de Engelsche kaper, die den Franschen kaper had verbrand bij den Prijs Was geankerd en manschappen op het scheepje waren overgegaan, daarna met een sloep op het strand gekomen aan „een persoon van de Joodsche natie", die zich daar bevond, hadden gevraagd, of hij iets wist van de Fransche kapers, waarop het antwoord luidde dat zij naar Scheveningen waren gevlucht. Daarop werd weer naar den Engelschen kaper geroeid, de sloep kwam weer terug en de mannen haalden 338



op de kust, een Engelschman, vlak voor Scheveningen. En als hij niet weggejaagd wordt, pakt ie met het opkomen van het water de pink, waarop mijn vader stuurman is".
Na nog het een en ander geinformeerd te hebben, zeide de Prins naar luid van het verhaal: „Onze plicht is te waken voor de veiligheid van den „eigendom der bevolking. Veldmaarschalk, laat de ruiters en garde terstond „naar Scheveningen oprukken. Ik ga er zelf ook heen.".
Er werden daarenboven op last van den Hertog nog een paar stukken naar Scheveningen gezonden met de noodige scherpe patronen en handgranaten.
Jan stapte trotsch naast het paard van den Prins op den tocht naar het dorp. Intusschen was de kaper nog nader gekomen. Mannen, vrouwen en kinderen stonden in grooten getale aan het strand zijn bewegingen na te gaan. Op eens vloog er een kogel boven hun hoofden en het strand was in een oogenblik verlaten. De visschers hadden zich intusschen gewapend met bijlen, knuppels en geweren; men dacht niet anders dan dat de kaper voornemens was te landen.
Opeens zagen zij den Prins met zijn staf aan het hoofd der ruiterij in de Keizerstraat aankomen en dadelijk galmden de jubelkreten „Oranje boven."
Het geschut werd nu rechts op het duin in batterij gesteld. Toen de Prins naar het strand wilde rijden, hielden de Scheveningers hem tegen, en riepen : 't is gevaarlijk, de kogels vliegen over het strand. De ruiters rukten nu op zonder den Prins, twee aan twee, gevolgd door de grenadiers.
De kaper, dit militair vertoon ziende, en ook de artillerie, die op het duin was geposteerd, begreep dat zijn zaak verloren was; hij wendde den steven en koos het ruime sop.
Niet alleen Jan, maar ook de oude Ros werden bij den Prins geroepen en hoorden uit diens mond vele woorden van waardeering; ze kregen bovendien vijf dukaten om „goeden sier te maken."
De Prins werd een heel eind door de Scheveningers op zijn terugtocht vergezeld en telkens klonk het: „Oranje boven. Leve de Prins."
De wakkere Jan Ros was de held van den dag. 's Avonds trakteerde hij de visschers, die hem hadden geholpen op warm bier met brandewijn.
Scheveningen was er goed afgekomen, slechts een enkele kogel trof het dak van een visscherswoning. Groot was de toeloop van nieuwsgierigen, niet alleen van Hagenaars maar ook van de bewoners van de omliggende dorpen. De drinkgelegenheden maakten een goeden dag; ook de tolgaarder van den Scheveningschen weg — voetgangers betaalden ook — had een buitengewone ontvangst.
Er stond weldra een dichter op om het feit te herdenken. Hij riep den Scheveningers toe:
S41
S41



„Staat als Helden, Scheveningers!
„Voor Bespringers „Van Uw pinkjes op het Strand. „Dat voortaan geen Buit-opzoeker
„Weer een Hoeker „Na durft jagen tot aan Land.
,,'t Schade U niet, o Scheveningers!
„Of die Dwingers „Troffen Pan- of Rietendak, „Met een kleine drieponds-kogel
„Zulk een Vogel „Deed nog Schade of Ongemak."
En hoe ging het met onzen Jan Ros ? Hn'nam kort na het voorval dienst bij de Marine en klom daar op tot tweeden stuurman; hn' verwierf den zilveren eerepenning, die voor den slag bij Doggersbank was ingesteld.
Hier volgt nog een avontuur, dat eenigen Scheveningers in 1781 overkwam.
Nog vóór in 1781 de oorlog door Engeland aan onze Republiek was verklaard, begonnen de Engelschen de vijandelijkheden, getuige het volgende:
Een viertal Scheveningers — Arie Bruin, stuurman en Arie Dijkhuizen, Cornelis Spaans en Michiel Pronk, matrozen — hadden van hun reeder Arend Koek aangenomen voor een Amsterdamsen koopmanshuis een pakket brieven uit het dorpje Sools in Engeland af te halen.
Dergelijke commissies werden meer door de Scheveningers verricht,
vooral in tijden dat het slecht ging met de visscherij. En ze werden
goed betaald.
De pink verliet den 25sten December 1780 het strand te Scheveningen; de reis was zeer voorspoedig, want na vier en twintig uur had men Sools reeds bereikt.
Maar nauwelijks waren zij geankerd of zij vernamen dat men hen op hoog bevel „in bewaring moest stellen" en hun schip onttakelen om het ontvluchten te beletten. Aldus geschiedde.
't Spreekt van zelf dat de bemanning zoo zonder eenige geldige reden van haar vrijheid beroofd, op middelen peinsde om te ontvluchten. Na een twaalftal dagen deed zich een gunstige gelegenheid voor.
Op Driekoningendag — het was een Zaterdag — toen de bewakers des avonds in een herberg wat afleiding waren gaan zoeken, verlieten de Scheveningers hun pink en maakten zich meester van een boot. Daarmede 342
342



heerlijkt, o.a. door den Scheveningschen dichter C. Gébel en door de dames Wolff en Deken in haar bundel „Economische liedjes."
We drukken dat van het vriendinnenpaar hier af, met het daarbij behoorend plaatje.
Loflied voor de drie dappere Scheveningers ARY DYKHUIZEN, CHIEL PRONK en KRELIS SPAANS. Den 6 January 1781, met een kleine boot uit Engeland naar de Hollandsche kust over gestooken, en na eene reis van 50 uuren gelukkig geland.
Wijs: Lison dormait dans un boeage.
Luistert o vrienden, ik zal thans zingen, Iets, uwen aandagt dubbeld waard;
't Schijnen onmogelijke dingen, Zo ongemeen zijn zn' van aart.
'k Zal echter u de waarheid melden, Daar kunt gn' zeer gerust op gaan; Van Pronk en Spaan, van Pronk en Spaan,
Van Dijkhuizen, die wakkre helden, Hef ik thans aan, hef ik thans aan, Mij dunkt, daar mag een deuntjen op staan.
Toen zij naar Engeland zijn gevaren, Wisten zij van den Prins geen kwaad;
Of van het Oorelogsverklaaren, Dat Engeland deedt aan onzen Staat.
Maar hier klinkt hen die maar' in de ooren. De Zee stond hol, de wind was guur; Goê raad was duur, goê raad was duur;
Men kon aan 't strand elkaêr niet hooren ; Het weêr was zuur, het weêr was zuur. O wat een droevig avontuur!
Toen zag de een bedrukt op den ander, Zij zwegen, zo was 't hart beklemt;
Eindelijk zo kwamen zn' bij elkander, En Pronk, naa dat hij eens hadt gehemt,
En een frisch pijpje hadt opgestooken, Sprak op deez wijs zijn makkers aan: „Wat nu gedaan? wat nu gedaan?
„De Vree met England is gebroken. „Hoe zal 't ons gaan? hoe zal 't ons gaan? „Kom laaten wn' ons wel beraên!
344
344



„Blijven wij hier, zij zullen ons vangen; „Kijk, dat is als een paal zo vast!
„Mogelijk spreken zij wel van hangen; „Elk van ons is een fluksche gast,
,,'t Is om de vrijheid, 't is om ons leven; „Wat is 'er kostlijker op aard! „Wat zo veel waard? wat zo veel waard?
„Laaten we ons naar de boot begeven, „Geenszins vervaart, geenszins vervaart; ,,'t Is of de Zee al wat bedaart." ■
„Makker, was 't antwoord, wij zijn 't genegen,
„Vlugten wij maar terstond naar zee: „Wat valt hier langer te overwegen?
„Lustig, de voorraad moet wis meê. „Laat ons door geen gevaar verschrikken,
„Al is onze overtocht vrij groot:
„Is dit al 't brood ? is dit al 't brood ? „En is er anders niet te bikken?
„Maar 't is uit nood; maar 't is uit nood;
„We ontkomen nog misschien den dood."
Zo, onbevreest voor storm en baaren, Treeden zij in hun zwakke schuit;
En in het Zeemans werk ervaaren, Draaijen zij 't fix de haven uit,
Zetten het regt naar onze stranden, Elk stuurt met even goed beleid, En handigheid, en handigheid,
Al hoopend dat zij zullen landen, Elk is bereidt, elk is bereidt, Te doen al wat een Makker zeidt.
Denkt eens, wat hebben zij geleden, Zo van den honger, dorst, als kou!
Krimpende in hun doornatte kleden! 't Is net of ik de Maats beschouw!
Zij maaken zeilen van hun linnen, Hoe schraaltjes ook daarvan voorzien; Maar 't moest geschiên, maar 't moest geschiên,
Zo bragten zij 't gelukkig binnen, Dees braave liên, dees braave liên, Zo mogten zij 't gevaar ontvliên.
345
345



Naauwlijks was nog hunn'komst vernomen, Of men deedt hen ook met elkaêr,
Zo drijvend naar het Haagje komen, Mijn Heer de Prins die zag hen ook daar,
Die hun zijn milde gunst betoonde, (Het weldoen is hij steeds van zins!) Lang leef de Prins! lang leef de Prins!
Die hen zo Vorstelijk beloonde, Lang leef de Prins! lang leef de Prins! Drinkt hem ter eer een glaasje Rins!
Oorlof gij vroome Scheveningers, Roemt op Dijkhuizen, Pronk en Spaan,
Geeft, geeft den Brit braaf op zijn vingers, Zet hij 't eens op uw stranden aan.
Oorlof ook onvertzaagde helden; Zjj, die dit Lied jen heeft gedicht, Acht zich verpligt, acht zich verpligt
Om van de stoute daad te melden, Door u verricht, door u verricht: 't Voldoet u, vrienden, ook welligt.
XXIV. DE VISSCHERSHAVEN.
Scheveningen had eeuwen lang geen behoefte gevoeld aan een haven voor zijn visschersvloot. 't Was sedert de vroegste tijden algemeen gebruikelijk de platboomde vaartuigen, waarmede gevischt werd, uit zee komende, op het strand neer te zetten; op dat ruime strand waar de visscher zich heer en meester gevoelde. Daar onttakelde hij zh'n pinken, liet ze daar kalfaten, teren en verven, en tuigde ze na een rusttijd van enkele weken weer op om opnieuw maanden achtereen zijn geluk op zee te beproeven. Een haven wenschte men niet, ja men nam zelfs een min of meer vijandige houding aan tegenover hen, die in een haven een middel zagen om de visscherij tot meerderen bloei te brengen. En toch hadden de laatsten een beteren kijk op de zaak.
Hoe geheel anders staan thans reeders en visschers tegenover deze quaestie. Aan het eind van de 19e eeuw hebben ze den autoriteiten gebeden en gesmeekt om een visschershaven, die ze dan ook hebben gekregen. En thans ijveren ze met alle kracht om die haven uit te breiden en te verbeteren en beweren uit éénen mond, dat de Scheveningsche visschery zonder een goede visschershaven nooit kan blijven bestaan, nog minder tot bloei kan komen. 346
346



de Scheveningers de schuld van. Het ontwerp Thomese ontmoette veel tegenkanting en tot de voornaamste tegenstanders behoorden de Scheveningsche reeders. Zij wendden zich 4 April 1828 tot den Koning met een adres, waarin zij te kennen gaven, dat de ondervinding bewezen had, dat ter plaatse, waar steenen hoofden of paalwerk op het strand zn'n geplaatst, geen visscherij hoegenaamd kan bestaan; tot staving van deze meening werd aangehaald het geval van Terheide, alwaar voorheen 15 schuiten of vischpinken gevaren hadden en sedert daar door Delfland steenen hoofden waren aangelegd, het onmogelijk was de visscherij uit te oefenen. Datzelfde was gebeurd met Westkapelle en meer andere zeedorpen- De reeders verzochten daarom, dat de „uitloop" van het kanaal van 's-Gravenhage naar Scheveningen aan de Zuidzijde van het dorp zou komen te vallen, op zulk een afstand „dat het voor de belangrijke visscherij van 80 vischpinken minder gevaarlijk zou zijn."
+ Burgemeester van Cattenburch was het met deze opinie in het geheel niet eens. Er was aangevoerd, dat de haven in plaats van nut, schade zou opleveren door het meer gevaarlijk maken der kust bh' het naderen van de haven, en de Burgemeester antwoordde: „er rijst de vraag, of de conditie van de schepen, die om eii bh' Scheveningen op lager wal vervallen, beter zoude zijn in de haven dan niet? Bij het eene zh'n zh' zeker weg, bh' het andere hebben zh' de kans om tusschen de hoofden een vluchthaven te vinden, die men tot dusverre vruchteloos op onze stranden heeft gezocht en gewenscht. (N.B. Van een haven van IJmuiden of een nieuwen Waterweg was toen nog geen sprake.) Zeer zeker zyn er toch veel meer kalme dagen in het jaar dan die van storm, maar zal men nu om die enkele dagen van gevaar, alle de goede dagen willen opofferen, welke het voordeel der toenadering van schepen aanbieden?,,
Zoo hebben de aanleggers eener haven te Ostende, Duinkerken en Calais niet geredeneerd, hoezeer aldaar de banken en ondiepten de toenadering der kust en hoofden, vrij wat bedenkelijker maakten dan te Scheveningen en er op die, althans de laatste dezer plaatsen, niet meer dan twee uren van elk getij zich aanbieden voor de mogelijkheid van landing en vertrek.
Ook uit een ander oogpunt zoude het gevaar voor onze kustvaart bh" het aanwezen eener haven minder winnen dan verliezen. Het is toch bekend, dat met een geul, in plaats van een vlak strand, de visschersvaartuigen scherper gebouwd zouden kunnen worden en dus beter zeehoudende dan onze platbodemde vaartuigen, waarvan er, blijkens de deswegens vervaardigde tabellen, twaalf vergaan in de tien jaren.
Dan gesteld, nu en dan liep een vaartuig met een zwaren storm op de hoofden te berst, zoude daarvoor de haven veroordeeld moeten worden? Zoo ja, dan zoude men elke zeehaven, die niet met iederen wind, niet met 348
348



platboomsvaartuigen, die zoolang er geen haven te Scheveningen was, gebezigd moesten worden. Zou nu bh' het totstandkomen van de haven het aantal bomschuiten eerst langzamerhand verminderen, de logger is het vaartuig, dat bestemd is verreweg de eerste plaats in te nemen.
Deze bewering, dertig jaar geleden uitgesproken, is gebleken zeer gegrond te zijn. Van de ruim 230 bommen, die Scheveningen in 1894 had, was er in 1918 geen enkele over; de Scheveningsche vloot is na de opening van de haven één en al loggervloot geworden. Een andere opmerking die ons interesseert in het rapport is:
„De ondervinding in IJmuiden lèert, in het belang der veiligheid in de binnenhaven, op een ander gewichtig punt te letten. Er is daar, bh' aanlandige winden, ook in het buitenkanaal, dat in de verlenging der voorhaven ligt, eene uit zee inloopende deining of haling, die reeds bh' een flinke bries voor de schepen in het buitenkanaal hinderlijk is."
Wie dit leest en de Visschershaven kent, zal het treffen, dat toen reeds gedacht is aan de mogelijkheid eener haling of deining in de binnenhaven, zooals men die helaas bh' krachtige Westelijke, Noordwestelijke of Noordelijke winden in de Scheveningsche binnenhaven thans kan waarnemen, en die haar voor een gebruik, bij elke weersgesteldheid, eigenlijk ongeschikt maakt.
Zij, die meermalen klagen over gebrek aan ruimte in de binnenhaven, zullen ook met instemming lezen, wat het rapport over de lengte der loskaden zegt. „Gedurende den tijd der haringvisscherij kan het gebeuren, dat nagenoeg een vijfde gedeelte der vloot, gebruik makende van een gunstigen wind, tegelijkertijd binnenvalt om de haring te lossen en daarna, opnieuw uitgerust, zoodra mogelijk weer zee te kiezen. Die vaartuigen moeten alle tegelijkertijd kunnen laden en lossen, zonder dat zij tijdverlies hebben.
Het laden en lossen moge mogelijk zh'n, terwijl het schip met zijne breedte, gebekt tegen den wal ligt, zoodat over den kop gelost moet worden, — bezwarend en th'droovend is dit in hooge mate. Er zal op moeten gerekend worden, dat behalve in zeer buitengewone omstandigheden, zal kunnen worden gelost met de lengte langs den loswal liggende."
Het ontwerp van de Staatscommissie was in alle opzichten goed overdacht, en het zou zeker kans gehad hebben uitgevoerd te wórden, zoo niet in den boezem van de commissie door de militaire leden Blauw en Kool „met klem van redenen" betoogd was, dat deze haven die een diepte van 5 M. zou hebben, moest kunnen verdedigd worden door een fort. Van de noodzakelijkheid van een fort was in alle vorige ontwerpen niet gerept. Thans was het zelfs een eisch. Alzoo een nieuwe zwarigheid, een nieuwe hinderpaal om een flinke haven te krijgen. 358
ÖÖ8



worden. Hij was de eerste die de visscherij uitoefende met het type-loggers, .een kielvaartuig volgens Fransch model. Toen Vlaardingen en Maassluis de mooie resultaten zagen, die Maas met zijn loggers behaalde, gingen zij die voor hun bedrijf hoekers gebruikten, ook tot den loggerbouw over. Scheveningen volgde niet zoo spoedig; het bleef nog lang bomschuiten bouwen. Hoe traag de groei van de Scheveningsche loggervloot was, bewijst dit staatje.
1870 1 logger (s) 1879 9 loggers.
1871 1 „ 1880 12
1872 1 „ 1881 15
1873 1 „ 1882 19
1874 2 „ 1883 23
1875 4 „ 1884 30
1876 .4 „ 1885 33
1877 6 „ 1886 33
1878 9
De reeders van deze loggers wilden nu zeker wel een haven; want deze Ischepen konden in geen geval ooit te Scheveningen komen. Wel op verren afstand, en dan nog met gunstig weder, maar dan had men telkens het ongerief, dat de vangst met een boot moest worden afgehaald.
Een algemeen verlangen naar een haven was er in dien tijd te Scheve¬ningen evenwel nog niet, maar dat zou na eenige jaren toch komen.
Geen fort, dus ook geen haven en het plan van de Staatscommissie ging naar het archief. In 1893 beproefde een tweetal ingenieurs J. Krap en J. van Heurn de havenquaestie in een geheel andere richting op te lossen.
Zij wilden te Scheveningen nabij den vuurtoren een binnenhaven maken met een binnenduins-kanaal naar den Hoek van Holland en daarnaast een spoorwegverbinding 's-Gravenhage—Hoek van Holland.
Het ontwerp te Scheveningen in een bijeenkomst van reeders toegelicht, kon niet veel bijval vinden, al had een hunner M. de Mos Jz., bn' de Regeering voor den aanleg van een en ander concessie aangevraagd.
Maar wat de uitvoering toch zeker zou beletten, was de vrees van Delfland, dat op Delfland's boezem brak water zou worden gebracht. De ontwerpers hadden'wel door verschillende schutsluizen gepoogd dit te voorkomen, maar Hoogheemraden waren niet overtuigd, dat deze voorzorg afdoende was.
Dok van dit plan kwam mets.
Intusschen groeide het verlangen naar een haven bij de reeders toch meer en meer, ook vooral voor hun meer dan 200 bomschepen.
Er was namelijk iets, dat hen zeer bezorgd maakte. 360
360



tus" en 2°. „Een en ander naar aanleiding van de brochures van Generaal Den Beer Poortugael, Kolonel van Zuijlen en Benedictus." Maar bij deze eene commissie bleef het niet.
Er was te Scheveningen een vereeniging „Scheveningens Belang" — ze bestaat nog — wier bestuur zich in die dagen niet minder dapper weerde. Die bestuursleden waren N. A. de Niet, J. L. v. d. Toorn, Mr. J. Dermout, P. Varkevisser, P. de Niet, M, E. J. Vierling, C. G. Pauptit, M. de Mos Jz. en H. J. P. Versteegh Meulemans. Voor ons liggen een tweetal brochures door hen uitgegeven, getiteld: „Waarom is een bommenhaven te Scheveningen wenschelijk?" en „Antwoord aan den Generaal Den Beer Poortugael op zijn brochure: Een haven zonder fort?"
Dat bestuur was ook nog in een andere richting werkzaam.
Om te betoogen, dat de aanleg van een haven te Scheveningen wel degelijk ook een Rijkszaak was, werd door dat bestuur in Februari 1899 aan 21 verschillende visscherijplaatsen aan de Noord- en Zuiderzee en aan de Maas gevraagd tot den aanleg van de visschershaven meJfe te werken door een adres te zenden aan de Tweede Kamer.
Zestien van de 21 voldeden aan het verzoek. Vlaardingen, Maassluis, Zandvoort, Middelharnis en Helder lieten niets van zich hooren.
In dat adres werd betoogd, dat de aanleg van de haven te Scheveningen niet alleen een plaatselijk, maar een Rijksbelang was.
Door al die 21 plaatsen werd de trawl- en schrobnetvisscherij uitgeoefend in de Noordzee; voor hun versche visch zouden zij te Scheveningen een uitstekende markt vinden; voor hun uit- en thuisreis veel tijd besparen door met hun vaartuigen, als bommen, schokkers, botters, blazers, enz. alle geschikt voor de ontworpen haven te Scheveningen, daar binnen te loopen.
Door storm overvallen, te ver van IJmuiden of van den Hoek van Holland om daar een schuilplaats te zoeken, zou een haven tusschen die twee, het gevaar van te verongelukken, belangrijk doen verminderen.
Een volledig overzicht geven van al wat Scheveningen in de jaren 1898 en 1899 voor zijn havenzaak heeft gedaan, kunnen wn' hier niet. Daarvoor zouden wij bladzijden bij bladzijden noodig hebben. Adressen, ingezonden stukken in dagbladen, bezoeken aan de leden van de Provinciale Staten en van de Staten-Generaal, zoowel aan de tegen- als voorstanders, niets werd onbeproefd gelaten voor de goede zaak. Er werd verbazend hard gewerkt; maar het resultaat was dan ook hoogst verblijdend en juist de groote oppositie, die men had te bestrijden gehad, maakte de overwinning van te grooter beteekenis.
De jaren 1898 en 1899 zjjn wel de belangrijkste uit de geheele havengeschiedenis. Een gedetailleerde beschrijving van hetgeen in de Provinciale Staten en in de beide Kamers voor en tegen de haven werd aange370
370



't moeten gaan, als de geheele Scheveningsche vloot in de Scheveningsche haven 'n plaats zou willen vinden! Doch geen nood — er was door het Gemeentebestuur vóór den aanleg van de haven al een tweede binnenhaven geprojecteerd en in een jaar kon heel wat gebeuren. Doch 't bleef niet zoo mooi.
In het eind van Augustus werd het ruw weer. Sterke Westelijke en Noordwestelijke winden brachten veel zee in de buitenhaven en in de binnen-voorhaven. De deining daar plantte zich ook voort in de binnenhaven en het bleek maar al te duidelijk, dat bjj stormachtig weder
of bij storm, de binnenhaven geen veilige ligplaats voor de vaartuigen bood. Wat een treurige ervaring!
Men wist het nu: voortaan zou het aan de vloot niet mogelijk zijn in de haven den wintertijd door te brengen, zonder gevaar te loopen, groote schade te krijgen. Elk oogenblik toch kon het gebeuren, dat de zee in beroering gebracht, in de binnenhaven haar kracht deed gevoelen, de vaartuigen tegen elkander deed botsen of ze van hun trossen rukte. Men had het toch met eigen oogen waargenomen, hoe de sterke kabels als pn'pstelen knapten en hielden zn* het uit, dan werden de bolders uit de schepen gerukt.
Scheveningen moest dus gelijk weleer, opnieuw gaan strijden voor zijn belangen.
Door de afdeeling Scheveningen van de Vereeniging ter bevordering der Nederlandsche visscherij werd een commissie benoemd, die de leiding op zich zou nemen; die commissie bestond uit P. Hoogenraad, voorz.; J. C. Vermaas, seer.; Jac. den Duik Wz., M. Varkevisser, W. den Duik Jacz., C. Roeleveld, G. M. de Niet en J. J. de Niet. Deze commissie, welke naast verbetering van de haven, ook beoogde een goede exploitatie, kwam September 1905 bijeen; gaf Burgemeester en Wethouders in een adres kennis van den toestand en besloot o.a. een adresbeweging op touw te zetten, gelijk vroeger was geschied en bij haar werken naar buiten ook rekening te houden met hetgeen reeds was gedaan door de vereeniging voor Handel, Nijverheid en Gemeentebelangen.
Want het dient hier dankbaar gememoreerd te worden, het was nu al weder deze vereeniging, welke zich het eerst voor deze zaak interesseerde.
De commissie ontwierp een plan, dat hierop neerkwam: 1°. de bestaande binnenhaven bij den tegenwoordigen toegang af te sluiten; 2°. de binnenvoorhaven dieper landwaarts in te graven en 3C. een tweede binnenhaven aan te leggen, die verbinding had èn met de binnen-voorhaven èn met de bestaande binnenhaven. De voordeelen, die aan dat ontwerp waren verbonden, werden genoemd als: 1°. dat de bestaande binnenhaven in haar geheel en te allen tijde — dus ook bij stormweder — als een veilige berghaven bruikbaar zou zijn en 2°. dat de nieuwe binnenhaven tegemoet 378
378



zoodanig voorstel als Burgemeester en Wethouders dan zullen meenen te behooren."
De Wethouders Lely en Van Sandick keeren op hun post terug.
1909. Burgemeester en Wethouders, benoemen voor het onderzoek twee commissiën:
een Economische commissie, waarin zitting hebben mr. J. C. de Marez Oijens, oud-Minister van Waterstaat, H. M. Dirkzwager, reeder te Maassluis, A. Pot, directeur van een visscheru'-maatschappij te Elsfleth en lid van de firma J. Pot te Vlaardingen en J. Varkevisser reeder te Katwijk; een Technische commissie, bestaande uit Prof. dr. Kraus, oud-Minister van Waterstaat, J. M. W. van Elzingen, hoofdingenieur van den prov. Waterstaat, J. Leis, commissaris van de N.V. L. Smit en Co's Sleepdienst te Kinderdijk, J. K. A. F. van Maren Bentz van den Berg, inspecteur-generaal van het loodswezen, N. A, M. van den Thoorn, hoofdingenieur en J. W. Welcker, hoofdinspecteur-generaal van den Rijkswaterstaat.
1910. De rapporten der commissiën komen bij Burgemeester en Wethouders in. De Economische beweert, dat niet onwaarschijnlijk de stoomschepen, hieronder te verstaan ook de zoogenaamde hulpstoomers, in de haringvaart langzamerhand de plaats van de loggers zullen innemen.
Een nader onderzoek schijnt daaromtrent gewenscht.
De Commissie van Bijstand van de Visschershaven gaat daarom, vergezeld van den directeur der haven, de voornaamste havens in Duitschland, Engeland en Frankrijk bezoeken.
1911. Januari. Een lijvig rapport met tal van illustratiën en teekeningen verschijnt; aan het slot daarvan het voorstel van Burgemeester en Wethouders:
I. tot het richten van een adres aan H. M. dé Koningin en aan de Staten-Generaal, waarbij verzocht wordt om wettelijke zekerheid, dat in de buitenhaven de overeenkomstig de bedoeling der wet van 24 Juli 1899 thans reeds toegestane maximum-diepte van 2.66 M. — N. A. P. zooveel mogelijk worde onderhouden over een strook ter breedte van pl.m. 60 M., terwijl van die strook af, de bodemdiepte geleidelijk vermeerdere tot ten minste 3.50 M. — N. A. P. in en buiten den mond der buitenhaven;
II. dat de Gemeente als aan het onder I genoemde verzoek wordt voldaan, zich harerzijds zal verbinden een drempel als bovenbedoeld op de genoemde breedte en hoogte in stand te houden, b.v. door storting van uit de binnenhaven te baggeren zand, zoodra door natuurlijke oorzaken de diepte op dien drempel mocht vermeerderen of de breedte mocht afnemen; en
III. dat zal worden overgegaan tot uitbreiding der haven op den grondslag, voorgesteld onder No. 1221 der Bijlagen 1907, doch niet voordat de onder I bedoelde wettelijke zekerheid zal zijn verkregen. 382
382



„De Gemeenteraad, de wenschelijkheid gevoelende om, zonder dat er een beslissing door de Hooge Regeering genomen is in zake het verzoek om wijziging van den toestand van de buitenhaven, onverwijld over te gaan tot aanleg van een tweede binnenhaven,
besluit,
te herzien het besluit, genomen in de Raadsvergadering van 19 Juni 1911, in zooverre, dat in dat besluit onder 111 voorkomende slotregels: „doch niet voordat de onder 1 bedoelde wettelijke zekerheid zal zijn verkregen", worden geschrapt."
24 December. Voor hetzelfde doel wordt een uitvoerig adres aan den Gemeenteraad gezonden, onderteekend door alle Scheveningsche reeders, die verklaren, „dat vanaf de ingebruikneming der haven reeds rekening is gehouden met den beperkten diepgang der haven, zoodat thans nagenoeg alle Scheveningsche schepen voor het binnenvallen der visschershaven geschikt zijn" en voorts „dat adressanten openlijk hun dank aan de Hooge Regeering uitspreken voor hare medewerking, wat betreft het behoorlijk op diepte houden van de haven en dat een zoodanige medewerking van de tegenwoordige Regeering, wier taak het thans meer dan ooit is, alles te weren, wat schadelijk zou kunnen zijn voor de verdediging des lands, de overtuiging schenkt, dat opvolgende Ministeries geen bezwaar zullen maken op het voetspoor van het tegenwoordige kabinet voort te gaan, wat betreft hare opvatting van het op de wettelijke diepte houden van de buitenhaven"
1914—1918. Officieus hoort men telkens van plannen bij Burgemeester en Wethouders om de zaak tot een goed einde te brengen. Burgemeester van Karnebeek en Wethouder Jurriaan Kok zijn in dat opzicht zeer diligent. Aanvankelijk is het voornemen een verbinding van de binnenhaven met het kanaal van de Waterverversching. tot stand te brengen, dat plan moet evenwel plaats maken voor een veel grooter, waarin ook de tweede binnenhaven is opgenomen.
Eindelijk wordt omtrent de zaak ook iets officieels vernomen, in de Raadsvergadering van 20 November 1918.
Het Raadslid Van As stelt bn' de- begrooting de volgende motie voor: „De Raad noodigt Burgemeester en Wethouders uit ten spoedigste voorstellen aan den Raad te doen, waardoor een onverwijlde uitvoering van den aanleg eener tweede visschershaven te Scheveningen wordt verzekerd."
De Wethouder Jurriaan Kok antwoordt daarop dat bij de voorbereiding verschillende vraagstukken b.v. dat van geheele of gedeeltelijke uitvoering, van bijdragen van Provincie en belanghebbenden, van Delfland enz. ter sprake komen.
Eerst dan, wanneer de geheele voorbereiding heeft plaats gevonden, zal 386
386



De Witte brug.
wel denkelijk dat de fondsen van het schuitengat in een bepaald tijdsbestek tot die hoogte zullen opklimmen."
Bij nadere overweging werd nog betoogd, „dat het niet wenschelijk zoude zijn van zonder openbare inrichtingen te wezen; immers worden daar geen vermakelijkheden geoefend, die ergerlijk zijn en op die plaatsen zijn nimmer losbandigheden waargenomen en mag dan den vreemdeling geen schuilplaats worden aangeboden voor den regen en den storm om van daar een blik op zee te werpen en de Schepper in het verhevene zijner schepping te bewonderen ?"
Sedert Scheveningen ook een badplaats werd, nam het bezoek van Hagenaars en vreemdelingen bijna met elk jaar toe.
Was oorspronkelijk het doel van het bezoek vrijwel uitsluitend om voor een geschokte gezondheid heil te zoeken in het versterkende zeebad, in een eeuw tjjds heeft de badplaats gaandeweg door het openen van tal van gelegenheden, waar men in den zomer ontspanning kan vinden, een geheel ander karakter gekregen.
Om de concurrentie met andere badplaatsen te kunnen volhouden, was men wel gedwongen dien weg in te slaan.
396



Veel menschen gaan ook naar Scheveningen om er in de zee te baden. Ik heb mij ook eens dat genot gegund. Ik ben er heen gegaan met eenige Hollandsen e kennissen. De vrouwen en meisjes van het dorp begrepen onze bedoeling; zij volgden ons bij troepen om zich aan te bieden voor het bewaren van onze kleederen. Mijn vrienden, die dat reeds gewoon waren, namen gaarne haar aanbod aan. Zn' kleedden zich in haar tegenwoordigheid uit en sprongen in zee. Bij hun terugkeer uit het water gaven de meisjes de kleederen terug en hielpen hen bij het afdrogen. Zij bewijzen voor geld deze beleefdheid aan iedereen."
Later kwam men te Scheveningen op de gedachte bij zijn diensten ook een stoel te verhuren, waarop de baders hun kleederen konden leggen.
In den zomer van 1800 werd door twee bataillons Fransche infanterie, in Den Haag in garnizoen, een badkuur gedaan. Deze troepen hadden in den Italiaanschen veldtocht veel geleden; de kuur had een „uitmuntend gevolg" voor die menschen, zegt een rapport.
Tot de Hagenaars, die in het begin van de 19e eeuw te Scheveningen vrij geregeld gingen baden, behoorde ook Gijsbert Karei van Hogendorp.
Het was eindelijk in 1814 dat de stedelijke regeering van 's-Gravenhage voor het eerst zich met de quaestie over het stichten van een badgelegenheid te Scheveningen bemoeide. Blijkens de notulen van den 8en Juli van dat jaar werd door het Provisioneel bestuur van 's-Gravenhage het volgende besluit genomen:
„In overweging genomen zijnde, dat sedert langen tijd by verscheiden lieden alhier zich het verlangen heeft gemanifesteerd, dat te Scheveningen alwaar de gelegenheid bijzonder geschikt is, zeebaden mogten worden aangelegd, doch dat de ongelukkige omstandigheden, waarin ons vaderland in 't algemeen en ook deze stad in 't bijzonder verkeerd heeft, zulks bestendig heeft verhinderd, dan dat nu door de zoo gelukkige ommekeer van zaken zich mogelijk daartoe gunstiger gelegenheid zoude opdoen en het mitsdien thans het tijdstip is om tot het in stand brengen dezer belangrijke inrigting werkzaam te zyn; is goedgevonden alvorens daar mede voorttegaan het advies van de Stedelijke Commissie van Geneeskundig toezicht, betreffende het nut, met relatie tot de gezondheid enz. in te winnen, en hun ten dien einde by' missive te verzoeken hetzelve voor het einde dezer maand aan het bestuur, schriftelijk te willen mededeelen."
De Commissie nam haar taak zeer ernstig op en haar secretaris Flor. Jac. van Maanen zond aan het Stedelijk bestuur een rapport, zoo zakelijk en bevattende zulke heldere denkbeelden omtrent het baden, dat elke medicus van onzen tijd het met een gerust geweten zou onderschrijven. Het rapport is gedateerd 30 Juli 1814 en luidt: 398
398



heid voor .den eersten November dezes jaars, met vrachtvrije brieven te vervoegen bij de Regeering van de gemelde Stad.
Het bestuur verzekerd aan den geneesheer, boven hetgeen hij met eigen praktijk van badgasten en daar buiten zal kunnen winnen, eene vaste jaarlijksche bezoldiging van niet minder dan een duizend gulden en wijders vrije woning voor het geheele jaar, zijnde het voornemen des bestuurs om zich aan geen bepaald badseizoen te gedragen maar het établissement ten behoeve dor lijders, gedurende alle jaargetijden open te stellen, enz.
Het Bestuur van 's-Gravenhage noodigt desgelijks, en in de tweede plaats uit, al de personen, die zouden vermeenen in staat te zijn het gebouw, met de daartoe behoorende zalen, baden en een veertigtal logeervertrekken te aanvaarden, teneinde aldaar de functie van kastelein en tafelhouder op eenen aanzienlijken voet, uitteoefenen om zich insgelijks met vrachtvrije brieven voor den eersten November a.s. kenbaar te maken bij het bestuur.
De Regeering verlangt daarbij te verstaan, op welken voet en voor wat tijd men zou begeeren in overeenkomst te treden en hoedanige zekerheid de zich aanbiedenden kunnen geven voor het vertrouwen in hen gesteld; zjjnde de Regeering bereid, om met den kastelein en restaurateur of open tafelhouder in de billijkste schikkingen te treden nopens de levering en eventueele overneming van meubelen, huisraad, zilver, tafelgoed en porselein, gelijk mede nopens den tijd van het huurcontract. 's-Gravenhage, den 13 Juni 1827.
Burgemeester en Wethouders der stad 's-Gravenhage Copes van Cattenburg.
't Sprak vanzelf dat thans de badinrichting-Pronk moest verdwijnen en we kunnen begrijpen, dat het voor den man een hard gelag was, wat hij met zooveel zorg en ijver had tot stand gebracht en had zien groeien aan anderen over te geven. Maar het belang van de zaak zelf eischte het.
Pronk moest schadeloos gesteld worden, dat begreep ook het Gemeentebestuur; langdurige onderhandelingen hierover werden door beide partijen gevoerd. Den 4en Februari 1828 kon de Burgemeester aan den Raad mededeelen, dat men het eens was geworden over de voorwaarden, waarop Jacob Pronk zich zou terugtrekken.
Die voorwaarden waren:
1°. Jacob Pronk doet aan de Stad over zijn badhuis met al zijn toebehoren, zooals in de akte van taxatie van W. Slotboom en A. van Gogh in d° 16 Januarij U- vermeld is voor ƒ 13.175.
2°. Jacob Pronk verbindt zich, dat geene nieuwe badinrichting ergens door hem of de zijnen, of van zijnen- of hunnentwege direct of indirect zal 408
408



worden daargesteld en dat hij zich bij geene andere zal laten emploijeren.
3°. De Stad zal aan Jacob Pronk betalen voor het afstaan van zijn-bedrijf eene somma van ƒ 16.825, eens af waarvan de betaling zal geschieden bij' de overdragt van het badhuis voornd. welke zoo spoedig mogelijk zal plaats hebben.
4°. Aan Jacob Pronk wordt zijn leven lang toegelegd een jaarlijksch pensioen van ƒ 500.— reversibel na zijnen dood op zijn vrouw Wilhelmina Cathrina Sarter, welk pensioen zal ingaan met den dag van voorzeide overdragt.
5°. Des contractants zoon Daniël Pronk zal als badmeester in het nieuw badhuis een tractement genieten van ƒ 1000.— mits zich in alles overeenkomstig zijn instructie en naar genoegen van den Raad gedragende.
6°. Alle kosten van contract en overdragt worden half en half gedragen.
Er schijnt bij de Regeering nog bezwaar te hebben bestaan voor de goedkeuring van dezen aankoop van het Badhuis van Pronk, althans wij vonden een Ministerieele beschikking van 9 Nov. 1829 waarbij de aankoop door de Gemeente werd goedgekeurd voor ƒ 13175, echter onder voorwaarde dat het Stedelijk Bestuur jaarlijks 4 percent der huurwaarde aan 's rijks schatkist zou uitkeeren; de Regeering vermoedde zeker ook als zoo velen, dat het badhuis een goudmijn zou worden voor de Gemeente.
Pronk verliet zijn badinrichting en sleet zijn verdere levensjaren kalm en rustig in het dorp. Hij overleed daar 18 Januari 1838, 75 jaar, en zijn vrouw 13 Maart 1839, 71 jaar oud.
Eerst later, heel veel later is men eigenlijk gaan waardeeren wat Pronk voor Scheveningen en voor geheel de gemeente gedaan heeft en is men Pronk gaan erkennen als den Stichter van de Badplaats.
b. De exploitatie door de gemeente.
Zoo was de badhuiszaak een gemeente-zaak geworden. In Mei 1828 was het gebouw gereed. Zoowel uitwendig als inwendig wekte het de bewondering der Hagenaars. Het bestond uit vijf deelen: het hoofdgebouw, twee zijvleugels en twee hoekgebouwen. Voor- en achtergevel van het hoofdgebouw, beide van een zestal kolommen voorzien waren geheel gelijk van 1 vorm
Het gebouw aan de landzijde binnentredende, kwam men in een groote marmeren vestibule 11.50 M, bij 7.25 M., die met drie glazen deuren op de zuilengalerij aan de zeezijde uitkwam. Rechts waren de receptiezaal, de biljardkamer en de bibliotheek; links het kantoor waar de badkaartjes werden afgegeven en de ingang tot de eetzaal. Aan een gang, die het geheele gebouw doorsneed, kwamen de vertrekken uit van de Directrice, de consultatiekamer van den baddokter en de vergaderkamer van de commissarissen. De eetzaal was een wit gepleisterd vertrek met ingelegden vloer;
409
409



O



Aldus begon de dokter zijn eerste jaarverslag over de inrichting in 1829.
Doch — noch in 1828, noch in de eerstvolgende jaren kon men van gunstige resultaten spreken. Wel vereerden aanzienlijke vreemdelingen de badplaats met een bezoek zooals in 1828 prins Alexander van Pruisen, graaf van Stolberg, de vorsten Colloredo en de prinsen van Wittgenstein en Löwenstein, in 1829 prins Alexander van Pruisen, in 1830 de hertog van Nassau, en in 1831 de kroonprinses Anna Paulowpa, in 1834 de koningin van Beieren, de prins regent van Hessen en prinses Marianne van Pruisen, in 1835 de koning van Wurtemberg; maar bijna elk jaar stond men voor een belangrijk nadeelig saldo. De oorzaken waren van verschillenden aard; nu eens was het 't ongunstig weder, dat landgenooten en vreemdelingen terughield of ze van Scheveningen verdreef, enkele malen was het een besmettelijke ziekte, zooals de cholera in 1832.
De groote teleurstelling bh' de exploitatie ondervonden, bracht het Gemeentebestuur er toe in 1832 een proef te nemen met de openbare verpachting van het Badhuis. De hoogste inschrijver was Gerrit Metz voor ƒ 10.000, maar hem werd de pacht niet gegund, omdat zijn bod er op scheen te wijzen, dat hij niet op de hoogte was van den toestand. Men koos mevrouw Maas, die voor ƒ 3400 en 3 percent van de meubelen had ingeschreven; en niet zonder reden.
Deze dame had van den aanvang af een buitengewoon gunstigen indruk gemaakt. Zij verstond de kunst om met het voorname publiek om te gaan, dagelijks hield zij receptie, waarop de meeste logeergasten verschenen. Tot 1844 bleef zij pachteres, maar intusschen was de pachtsom tot ƒ 6200 opgevoerd. In 1844 kreeg mevrouw Maas een mededinger in een zekeren Switsef, die voor ƒ 7500 had ingeschreven.
Deze Switser bracht het er slecht af. Onder zyn beheer kwam het Badhuis in discrediet, ook in het buitenland. Logement, bediening, consumptie, alles liet te wenschen over en daarbij werden dan nog buitensporige prijzen betaald. Duitschers en Russen bleven langzamerhand van Scheveningen weg; daarentegen kwam op Zon- en feestdagen het Haagsche publiek, uit allerlei stand het terras voor eenige uren vullen. Maar dat was het voorname doel niet, waarvoor de inrichting was tot stand gekomen. Geven wy even het woord aan Jongbloed, die in zijn „Physiologie van Den Haag" van 1843 ons teekent, wat er te Scheveningen des Zondags in den namiddag al zoo omging.
„Diligences, omnibi, aardappelen en ander rijtuig met twee en vier paarden bespannen, snellen in eene onafgebroken lijn langs de Zeestraat, terwy'1 een onafzienbare tros „van landzaat en van vreemden" het gangpad daarneven opvult als eene lange monsterachtige slang, wier staart aan de Scheveningsche brug steeds aangroeit en wier kop tot in de schuimende baren reikt. Alles moet naar Scheveningen, het dorp is overheerd: de
417
27
417



bovenkamers ingenomen door badgasten, de benedenvertrekken opgevuld met de vertegenwoordigers van het plebs, de werkende klasse, cornetjens en lange blaauwe jassen, die men, onder het voorwendsel „hier zet men koffrj en thee" gelegenheid geeft het loome bloed wat te prikkelen, door het sneeuwballetjen met de pijpensteel de rigueur. x)
Op het aristocratische badhuis is plaats te kort. De Duitsche graven en Russische prinsen vol snorren en morque nemen met de bonte troep, die gh' heden morgen in en om de tent gezien hebt, het terras in: de bediening is slecht en de prijzen exorbitant hoog, het gezelschap zeer gemêleerd en het genoegen luttel, want men viert aan zijne vroolijkheid nooit den ruimen teugel, omdat men niet weet naast wie men zit. Alleen een paar tafeltjes met jongelui gieren en lachen meestal ten koste van het publiek dat langzamerhand van de theetafels is opgestaan en stilzwijgend heen en weer wandelt, totdat de Jager-muzyk de Eisenbahngalop gespeeld heeft, die het teeken tot den aftocht geeft. De conducteurs der diligences doen hun dissonanten hooren, de adellijke calèches rollen weer stadswaarts en de bonte menigte gaat of stormt of dweilt veel luidruchtiger dan in het heengaan naar zijn kwartieren terug."
De pachter Switser hield het nog vol tot het jaar 1847; toen brak de Gemeente haar relaties met hem af en legde de hand op een veel beteren exploitant, namelijk op De Wit, den eigenaar van het hotel „De 1'Europe" in Den.Haag. De pachtsvoorwaarden waren nu aanmerkelijk lager: ƒ1000 en 3 percent van de waarde der meubelen.
Met de directie-De Wit brak voor het Badhuis een betere tijd aan, maar het bleek maar al te duidelijk, dat de gelegenheid voor logies in het badhuis toen reeds lang geheel onvoldoende was en dat daarbuiten, n.1. in het dorp niet in dat tekort aan goede gemeubelde vertrekken, kon worden voorzien.
Het is toch voor een groot gedeelte aan den tweeden badarts van Scheveningen Dr. Mess (Dr. d'Aumerie had in 1852 wegens hoogen leeftijd als baddokter ontslag genomen), te danken geweest dat de Gemeente er toe overging het aantal logeerkamers in het Badhuis belangrijk te vergrooten en het is te betreuren geweest, dat de Scheveningsche ingezetenen in die dagen niet in dezelfde richting werkzaam zijn geweest; niet nieuwe huizen gebouwd en de bestaande meer geschikt gemaakt hebben voor het verblijf van vreemdelingen. Zh' hebben toen een zeer geschikt moment laten voorbijgaan om de vreemdelingen in het dorp te houden; eerst toen de groote hotels in de naaste omgeving van het Badhuis begonnen te verrijzen, heeft Scheveningen zh'n verzuim ingezien maar toen was het te laat.
i) Hieronder werd verstaan jenever of roode jenever met suiker. Een ptfpesteel diende hierbij tot lepeltje. 418
418



worden, daartegenover dan ook getracht moest worden om zooveel mogelijk het beste te verkrijgen.
Vandaar dan ook het voorstel van Burgemeester en Wethouders om een prijsvraag uit te schrijven naar het beste ontwerp van verbouwing van het> Badhuis. Dat voorstel was nog hangende, toen ook het particulier initiatief weer wakker werd en een viertal aanvragen bij ons inkwamen, die aan de Vergadering bekend zijn. Zij werden ter fine van praeadvies in onze handen gesteld en wij hebben met de meeste aandacht de aanbiedingen onderzocht en overwogen en met dankbaarheid erkennen wij de medewerking daarbij ondervonden van de Commissie voor het Badhuis, voor Openbare Werken en die voor financiën en die van eenige leden uit uw midden.
Wij hebben ons bij dat onderzoek allereerst afgevraagd, hoe de behoeften van de Badplaats het best te vereenigen zouden zijn met de financiëele belangen der Gemeente en van dat standpunt uitgaande zijn wij tot de conclusie gekomen, dat van de verschillende aanvragen, die van de Heeren Cobljjn es. voor de Gemeente de meeste waarborgen bood voor het tot stand komen van datgene, waaraan de Badplaats behoefte heeft."
Het voorstel van Burgemeester en Wethouders om aan Coblijn en Reiss de door hen gevraagde terreinen en opstallen in erfpacht te geven voor den tijd van vjjf en zeventig jaren op de voorwaarden in het ontwerpcontract omschreven, werd na breedvoerige discussiën aangenomen met 24 tegen 10 stemmen. Een der Raadsleden vond den stap zoo gewaagd, dat hjj naar aanleiding van het besluit zijn ontslag nam.
De voorwaarden, die in de overeenkomst werden opgenomen waren de volgende:
a. Afstand van het Badhuis met aanhoorigheden en omliggend terrein in erfpacht voor 75 jaar tegen een jaarlijkschen canon van ƒ 25.000.
b. Verplichting om op of bij het Badhuis een kurzaal te bouwen, en zoodanige inrichtingen, als waaraan Scheveningen behoefte gevoelt.
c. Tegemoetkoming van de Gemeente in de kosten van oprichting van de gebouwen, tegen vergoeding aan haar van een vaste rente en met verplichting tot terugbetaling van het kapitaal binnen een te bepalen termijn.
d. Kostelooze afstand van alle gebouwen en opstallen bij afloop van het erfpachtscontract in 1958.
In art. 10 der overeenkomst verbond de Gemeente 's-Gravenhage zich aan den erfpachter te zullen ter leen verstrekken een som van hoogstens een half millioen, en wel in geen geval tot een hooger bedrag dan dat, gelijk staande met de helft der som, welke volgens de overeenkomst van aanbesteding voor de omschreven werken zou noodig zijn, door den erfpachter
38»



terug te betalen in 39 jaarlijksche annuïteiten berekend voor rente en aflossing ad 5y2 percent 's jaars.
c. De exploitatie door particulieren.
De lijdensgeschiedenis van het Badhuis was nu ten einde. Een nieuwe gelukkiger periode begon.
30 Mei werd de acte van erfpacht gepasseerd; de combinatie was toen geworden Reiss-Coblijn-De Sonnaville-Uijttenhooven en deze vier mannen waren de stichters van de Maatschappij „Zeebad Scheveningen."
Zoodra het badseizoen in 1884 gesloten was, werd het bestaande Badhuis afgebroken en met den bouw van het Kurhaus begonnen naar het ; ontwerp van de architecten Henkenhaff en Ebert. In Juni d.a.v. was het j monumentale gebouw gereed, en zooals Johan Gram zegt in zijn „'s-Gravenhage — Voorheen en Thans," deed het zich voor, vergeleken bjj het I oude bescheiden badhuis, „als een groothertog in hofkleeding naast een J diaconie-mannetje."
De stijlvormen van het gebouw waren ontleend aan de Italiaansche Renaissance in eenvoudige, doch krachtige motieven, waarbij hier en daar in harmonie met het geheel, van de Hollandsche Renaissance gebruik was gemaakt. De kosten bedroegen ongeveer ƒ 600.000. De officiëele opening \had plaats 11 Juli 1885.
\ Burgemeester Patijn hield een feestrede; deze wenschte de beide archipcten geluk met hun succes en verklaarde dat zij zich met dit monument een gedenkteeken hadden gesticht. Ook sympathiek waren de woorden, die de burgemeester tot den directeur-generaal Reiss richtte.
„Hadden wij U niet gehad — zei spr. — dit gebouw zou op het oogenblik hier niet hebben gestaan. Gij hadt het U voorgenomen de taak te voltooien, waaraan ge eenmaal Uw naam hadt verbonden. Het nieuwe Kurhaus moest en zou er komen en welke moeilijkheden gij op dien weg naar dat doel ook moest ondervinden, en hoe zwaar de tocht soms was, gij hebt volhard; aan Uwe veelomvattende kennis, aan Uwe vaak nüjne bewondering afpersende werkkracht, aan Uw onverzettelh'ken wil hebben we het te danken, dat heden deze deuren zich voor het publiek kunnen openen. Inderdaad, ik mocht met het oog op U, spreken van den dag der overwmning."
Dr. Mess, die toen al 32 jaren als baddokter had gefungeerd, en dien tijd steeds de ziel van het geheele badhuisbedrjjf was geweest, werd eveneens door Zijn Edelachtbare gehuldigd: „Had men," zoo zeide de burgemeester tot hem, „naar Uw wijzen raad geluisterd, dan zou men nu niet behoeven te herwinnen, hetgeen door sleur verloren is." 428
428



430















GESCHIEDENIS VAN SCHEVENINGEN.






c
GESCHIEDENIS 2*
VAN
SCHEVENINGEN
DOOK
J. C. VERMAAS,
in leven gepens. onderwijzer te Scheveningen.
DEEL II.
UITGEGEVEN VOOR DE VEREENIGING DIE HAGHE DOOR MOUTON & Co. TE 'S-GRAVENHAGE MET STEUN VAN HET LEESGEZELSCHAP VRIENDSCHAP EN OEFENING, DE REEDERSVEREENIGING, DE VEREENIGING HANDELSBELANG TE SCHEVENINGEN EN VAN DE GEMEENTE 'S-GRAVENHAGE - 1926.



KONINKUJKE | BIBLIOTHEEK \ •8-QRAVENHAQE. I ' " *



BOEK II. DE VISSCHERIJ.
I. ALGEMEEN OVERZICHT DER VISSCHERIJ.
Scheveningen was door zijn ligging in de onmiddellijke nabijheid der zee voor zijn bestaan van oudsher vanzelf aangewezen op de visscherij.
Ongetwijfeld was de zee in vroeger eeuwen veel rijker aan visch dan in onzen tijd; ja er waren in den aanvang zelfs geen vaartuigen noodig, waarmede men de visch moest opsporen, en men kon zich behelpen met bootjes van zeer kleine afmeting. Nog in het jaar 1700 werd op éénen dag vóór Katwijk honderd zestig duizend stuks schelvisch gevangen; men kon er toen 20 voor een halven stuiver krijgen.
Het oudste geschrift dat ons in staat stelt ons een voorstelling te maken van de Scheveningsche visscherij, zooals die voorheen werd uitgeoefend, is het „VISBOOCK" van Adriaen Coenenzoon van Schilperoort, hetwelk t berust ïn de handschriftenverzameling van de Koninklijke bibliotheek. Die Coenen was in de tweede helft van de zestiende eeuw afslager van de visch te Scheveningen en hij kan dus geacht worden volkomen op de hoogte der visscherij geweest te zijn. Hij bekleedde ook de betrekking van strandvonder van de Graaflijkheid van Holland.
Het bewuste „VISBOOCK" telt niet minder dan 410 folio's en is hoofdzakelijk gevuld met beschrijvingen van visschen en van de visscherijen. Coenen verduidelijkte den tekst door tal van waterverfteekeningen, die voor het meerendeel goed bewaard zijn gebleven en waarvan wij er enkele hier reproduceeren; hij begon zijn arbeid in 1577 en was toen 63 jaar oud.
Nu en dan maakte Coenen ook uitstapjes op een ander gebied dan de visscherij; zoo copiëerde hij ook het eerste hoofdstuk uit den Bijbel en gaf daarbij een afbeelding van het paradijs met het eerste menschenpaar. Hij schijnt een groote voorliefde voor zijn geboorteplaats Scheveningen gehad te hebben, want bij de beschrijving van de meeste vischsoorten vindt men
in den aanhef steeds het stereotype: „ zijn bij onse visgers tot Sceve-
ningh wel bekent."
Geven wij nu in de eerste plaats het woord aan Coenen zelf. „Ende dan comende de maent van November, daer men Alderheylighe in plach te vieren en dan meer visghers thuijs comen, die om den harinck waren visghen geweest, alsdan comt ghemeenlyck den scellevisschen met grooter menichte uit het diepe oft daer se God van daen sent, hier op onse kuste
1



van Hollant en Zeelant. Alsoe dat se met groote menichte gevanghen worden van onse visghers alle de kuste langers. En oock allet/net kabbeljauwen mede onder deze scelvissen, dit is voor die rycke weeldige luyde, die haest de scelvissen sat worden. Maer dan scelvissen es een ghemeen mans spijse. En met dese scelvissen die na desen tijd zijnen omganck doet op onse landen voorscreven, met grooter overvloed van goet ons gegunt worden, veel binnenlantsche steede mede versche gespyst ende genoet. En desen scelvisvanck gheduert ghemeenlijck tot hallif January toe, dats gemeen-
De visscherij op de kust voor Scheveningen. Scholvisscherij met netten Beugvisscherij op schelvisch en kabeljauw met ljjnen en hoeken. Onderaan het monogram van Coenen. Uit het Visboock op de Koninklijke Bibliotheek.
ljjck, als men Sint Antonis plach te viere, dat tot Sceveninghe ons patroon plach te wesen ofte ten lancste ghemeenlyck tot February toe; dat es, als men onser Vrouwe Lichtmis plach te vieren. En dat ghij geloven moecht, dat den scelvissen soe overvloedich omtrent desen tyt angebracht wort, soe hebbe ik selfs van eenen visscher uit een schip ontfanghen die ic geco'ft (gekocht) hadde van eenen vanck (vangst) twee en dertich hondert scelvissen, die hij met sijn maernoot (compagnon) ghevanghen hadde; goede, groote scelvissen."
Volgens Coenen werd de schelvisch zoowel met netten als met hoeken gevangen. Wanneer het eenige dagen achtereen gestormd had, vertoonde de schelvisch zich vooral in grooten getale; na den storm ging men er dan 2
2



ook dadelijk op uit met netten en sommige visschers hadden er spoedig meer dan duizend. In die omstandigheden kon de hoek geen dienst doen, want de schelvisch zou het aas niet hebben kunnen zien. Maar een paar dagen later, als het water weer helder was geworden, won op zijn beurt de hoek het van de netten. Als aas gebruikte men in dien tijd versche en gezouten koelever, gezouten haring, prikken, garnalen, toen „garnoote" genoemd en „quabbens" die aan het strand werden gevonden; volgens Coenen niet te verwarren met kwallen. Vooral die „quabbens" hadden veel aantrekkelijkheid voor den schelvisch.
In Februari begon zoowel de kabeljauw- als de scholvisscherij. Hooren wij wat Coenen daarvan zegt.
„De ghemeenlijck is bij onse visghers een ghebruic geweest als den scelvisvanck es vergaen (is afgeloopen)/dat alsdan, Lichtmis beginnende, deen paert (het eene gedeelte) van die visghers varen om kabbeljauwen met den hoocken (hoeken). En die ander hellift met netten om scollen, na datter meest vancks es, kabbeljauwen of scollen. En dese scollen es desen tjjt een groote vervollinghe (vervulling) ende spijse voor den ghemeenen man, versche in alle die binnenlandsche steeden ende dorpen, en die varder gelegen lande een spijse, die ghesouten scollen. En oock noch die noch verder landen van der zee, die gedrooghe scollen een spijse es voor haer."
Te Scheveningen werd, volgens Coenen, in dien tijd zooveel schol gevangen, dat in den vastentijd wel honderd ton per dag werd verkocht, deze schol werd dan versch gegeten. Daarenboven werden er nog vele tonnen met schol aangevoerd, die gezouten en daarna gedroogd werd. In Coenen's jeugd brachten de Scheveningers en de andere visschers van de kustplaatsen „Catwijck, Noortwijck, De Wijck, Egmont, Petten, het Ooch en Huijsduyne" hun gedroogde schol op de Pinkstermarkt te Antwerpen en daar kwamen dan de handelaars van „Coolen (Keulen), Ments, Straetsburch", en de andere Duitsche steden om die gedroogde visch te koopen; maar later kwamen kooplieden van Den Bosch naar Scheveningen en de andere Zijdsche plaatsen en kochten daar de schol op, lieten zerdTügëh en zonden ze dan naar Duitschland.
De schol vertoonde zich telken jare in grooten getale, nu voor de eene dan voor de andere plaats van de kust. Coenen zegt, dat die scholen bij zijn leven enkele jaren vóór Scheveningen kwamen en ze reikten dan Noordwaarts tot Katwijk en Zuidwaarts tot Terheide toe. Dan kwamen al de Zijdsche visschers voor Scheveningen hun geluk beproeven. Als een bewijs voor de buitengewone hoeveelheid visch, die dan kon worden buitgemaakt dient, dat, wanneer die „leek" *) gedaan was, hetgeen twee of drie maan-
!) De Scheveningers gebruiken het woord lek in: binnenlekschol d.i. klein^chol, die vlak op de kust en buitenlekschol, die in volwee gevangen wordt en grooter van stuk is.
3
3



den duurde, de zee gewoonlijk twee vademen dieper was dan in het begin der visscherij. In 1578 was de „leek" voor Zeeland, dat kwam voor de visschers van Scheveningen en de plaatsen Noordwaarts daarvan gelegen,
slecht uit. Toen gingen ventjagers mede en die brachten de schol naar Scheveningen om te drogen.
Coenen zegt verder: „Desen vanck gheduert tot den Meymqent toe. En ter wylen dat onse visgers alsdan visghen om kabbeljauwen ende scollen, 4
4



soe verleent Godt almachtich mede onse visgers daer onder andere gheslachte van visghen, te weten den salm ende eUifte, die dan mede om onsen overe (oever of kust) haren tjjt ende ganck hebben. En van de scollers mede ghevanghen tarbotten, hanen, scarren, tonghen en meer ander soerte van bequame visghen. „Den Meymaent aencomende en dan den droeck van den scollen ende kabbeljauwen haren omganck ghedaen hebben ende Godt almachtich die reste dan weder sent int diepe ofte daert hem belieft, dan sent hij ons weder ut dat diepe of van daert hem belieft, den scelvissen weder, die men dan meyvis noemt met groter overvloedichheyt en oock den bollick, die men wytinck noemt."
Omtrent de beteekenis van het woord „droeck" zegt Coenen: „Den droeck op onse Sceveninghs duits soe veel geseyt als overvloedich, of den meesten hoop."
„En dan worden der noch van sommighe visgers, die op de malen varen1), ghevanghen seer goede leckere vette scollen voor den rijckdom en veel thongen, die onse naeste steden een rijckdóm eeten met cruysbesien (kruisbessen).
Den Meymaent uit sijnde comende in Juny na Pinxteren, dan trecken onse meesten visgers, die bij de Hollantsche ende Zeelantstihe kusten woonachtig zijn om den harinck te vanghen in de Noortzee onder Scotland, want dan sent Godt almachtich den meyscelvis ende den bolck weder naet diepe in zee oft op een ander lant ende plaetse, daert hem belieft.
Dan in Junius wesende verleent ons dan onse goede God vast en dicht aen onsen ouv/e weder een ander geslachte, den pietermans met groote overvloedichheyt. En hier onder noch ander geslachten van visschen, als zeehanen, poen (poon), zeebrasems, maer den pietermans prynsypaljjck in grooter menichte alst warme sonnescijn est ende stil weder.
Dese worden dan ghevanghen van onse visgers, die tuijs gebleven zijn.
Dese pietermannen worden grootelijck mede ghespijst die meeste steden ende dorpen leggende aen den ouvere van onse Hollant ende Zeelant. En dit gheduert den heelen somer. En onse visgers vangen se aende clejjne aelkens, die ze aesen (als aas gebruiken), aan de hoecken, al veel meer dan aan de garnoote (garnalen).
En in desen somertijt soe sent ons Godt almachtich noch mede den somersalm, die dan mede haren omganck neemt op dit ons landt. Dit zijn ghemeenlijc cleijne salmen, ongelijck minder dan den wintersalm." Op een andere plaats in zijn boek behandelt Coenen de pieterman nog eens afzonderlijk en zegt dan:
i) Hiermede wordt bedoeld de visschers, die des avonds uitgingen en eiken morgen aan den afslag kwamen. Maal had in het Middelnederïandsch de beteekenis van halven Marktdag.
5
5



„De pieterman is mede een zeevisch en van onse visgers van Scheveninghe wel bekent. Ende worden van onsen visgers na Pinxstertijt in 't leste van den Meymaent en Junius en Julius zeer overvloedich ghevanghen van de visgers, die op haer heijme (thuis) blijve, die niet buten om den harinck te visghen varen. En worden allangs de Hollantsche kuste met overvloedicheyt ghevanghen van alle die visgers, die langerg. die Hollantsche kuste tuijs blijve en in Zeelant desgelijcke. En dit meest alst warm weder es. Maer alst wat beghint te waijen, soe lope sy of swemme naet diep en alst weder warm weder wort en stil weder, come weder naet lant toe en dan van den visgers gevangen bijt lant heene, want et meest oude mannekens en ghemackelijke (minder ijverige, minder ondernemende) visgers zijn, die somers tuijs blijve. Die cloecke mans varen meest den zomertijt om den harinck met die buyssceepe uter Mase."
De pieterman was volgens Coenen bij de rijke luiden eertijds als voedsel niet in tel; maar wat gebeurde?
„Die Coninghinné van Ongarien, die men vrou Maria noemde, Corolus quintus zuster, beyde hooger memorie wast int Scravenhage in Hollant en quame op onzen dorp van Sceveninghe speele, gelijck die maniere es, als grote potentate comen in Scravenhage ghemeenlijck tot Sceveninghe comen om den Noortzee te sien. Soe est gheboert als vrou Maria te Sceveninghe was, dat zij van de visgers begeerde in de zee te varen met de visgers visgen en also et in den soomertijt was, datten anders geen visgen te vanghen ware dan dese pietermannen. En soe sach sy vanghen en hadde in dit visgen een ghenoechte. En sjj wolde se omgrijpen, maer die visgers verbooden haer en seijden har dat waeromme (Dit heeft mijn den visgers selfs vertogen). En sy begeerde dese pietermannen te eeten en sy hadde er groote smake in als men seyde. En sinter dier tijt heeft se den rijckdom mede wille eete en crege daer smaeck in, die in den Hage en Delft woenen, als datse nu in beeter estyme sijn en duerder blijven. Die rijckdom heeft een aert, dat dier is, wel smaeckt."
Hoe lang het eten van pietermannen bij den rijkdom in den smaak bleef, weten wij niet, maar wij vermoeden, dat toen de Koningin van Hongarije van het wereldtooneel verdween, de pietermannen weder spoedig hadden afgedaan. Ook nu behooren zij tot de weinig gezochte visschen. De Spaansche soldaten waren ook liefhebbers van pietermannen. Coenen zegt: „als die Spangaers bij ons tot Sceveninghe lagen, aten die pietermans zeer garen."
Uit alles blijkt, dat de vischrijkdom van de zee in die dagen veel grooter was dan in onzen tijd, maar er waren toen ook geen stoomtrawlers, die bij duizenden, zooals thans, de visch „in het diepe der zee, waar Godt se sent" vervolgden en het rustig vermenigvuldigen van de visch belemmerden. Ook treft ons de vangst van zomer- en winterzalm en van elft op onze
6
6



kust. In onzen tijd brengen zij, die met het schrobnet of trawlnet visschen, bij hooge uitzondering een exemplaar van die vischsoort aan. I Verder staat het vast dat een groot gedeelte van de Scheveningsche ! visschers des zomers deelnam aan de groote of haringvisscherij. Enkelen
I namen dienst op de buizen die van Rotterdam, Schiedam en Delfshaven uitgingen; Coenen vertelt, dat de Scheveningers ook met hun eigen schepen er op uit zeilden. Ze deden dan de reis met hun pinken naar Schotland, in gezelschap van de buizen en kwamen daarvoor op een bepaalden tijd op de Maas bijeen. Hij zegt daaromtrent:
7



„En nu noch bij rrüjne tijdén, dat men noch mede aldaer die buisen visschen (Hitiant en Orckeney) onse Zydenaers naer varen met sceepen, die men noemt pincken ende zijn van 6, 7, 8 en 9 lasten.
Van onsen dorpe van Sceveninghe hebbe ic geweten ih dien tijd, dat ic mede netten reede boven de 28 stierlujjden, soe met buijssceepen ende booten uter Mase voeren.
En dese pincken plegen, hier voormaels oock mede clinckerbooten, by den Syde in den herrifst om harinck visschen. En dit word genaemt slabbesceepen, en die harinck worde genaemt slabbeharinc. En sy brachten se meestal versch aen lant by der Syde en daervan worde boeken (bokking) hidJ. of gedroechte of drogen harinck. En dese voeren af soe van Sceveningh, Catwijc, Noortwijc enz."
De haringbuizen konden 30 tot 36 last haring bergen. Een last was in dien tijd 12 gepakte tonnen of 14 „zeesticken" tegenwoordig is een last 14 gepakte tonnen of 17 kantjes. Door het slinken van de visch zijn van de 17 ton in zee gepakt, bij verpakking aan wal maar 14 ton te vullen. Bij den verkoop wordt daarmede natuurlijk rekening gehouden.
Eigenaardig had men toen al de onderscheiding der haringsoorten in volle, moetjes, ijdel (thans ijle) en kuijtsieck; welke benamingen alle thans nog in gebruik zijn.
Uit een teekening, in het „VISBOOCK" voorkomende, welk een aan- v„ schouwelijke voorstelling geeft van de haringvisscherij, blijkt, dat de haringnetten van die dagen heel weinig verschilden met die van onzen tijd; de samenstelling lijkt geheel dezelfde, maar de vleet telde niet zooveel netten en de grondstof was, zooals bekend is, geen katoen maar hennip.
Coenen vertelt ons op zijn eigenaardige manier ook, hoe in zijn tijd de tong, evenals nu nog, een delicatesse was, en duur werd betaald.
„Het es mijn geboeurt (gebeurd)," zoo zegt hij, „als Karolus Quinty (Karei V) met syn suster de Coninghinne van Ongerie (Hongarije) met meer ander parsonaetgen ware, dat ic mijn knechts tot Brussel sont met visgen, by ons visgers ghevanghen, soe kabbeljauwen, scelvis, tarbotten, scollen; onder alle so hadde ik 40 tongen. Hier hadde ic in den afslach af van 't stic iy2 stuiver. In dezen tijt als er weinich tonghe waren, conde dat stuc wel gelden 20 stuivers. Ja, mijn worde wel gesey't, bij sommige groote feestmalen, op den vischdag een tonge een croen (kroon of 2 gulden) golt; alsdan sjjn dese tonghe een seer waerde visge voor die groote meesters; ja sy syn oock delykaet van smake. O, als die leckere Spanjaers, Godt betert, by ons waren, die hadden der seer groot behagen in."
Ook hier weder blijkt het, dat reeds in de tweede helft van de zestiende eeuw de Scheveningers voor hun visch afnemers wisten te vinden en zelfs / met de omringende landen handel dreven.
Men vischte te Scheveningen ook wel voor zijn vermaak. Coenen ver-
8
8



telt daarvan: „Ende noch es bij ons luijden van de visschersdorpen, die aen onse Hollantsce kusten leggen eenige luijden, dat geen dagelijcse visschers en zijn, visschen met een net, een man gaende op 't lant en een man gaende wat diepe in 't water en dit wort bij ons ghenoemt singelen; dit wort ghedaen meest in den somer om een piasier."
Er werd aan het strand ook met zegens gevischt, maar dan moest om wat te vangen de wind „overlandsch" zijn; deze visscherij werd meest uitgeoefend door „viscopers" en „wagenaers" (waarschijnlijk worden hiermede bedoeld de voerlieden). Men bracht met een „cleijn scuitken" de eene lijn van het net in zee, de andere lijn werd aan het strand vastgehouden. Coenen verklaart zelf eens van de partij geweest te zijn, en toen tusschen Scheveningen een wagen vol visch gevangen te hebben.
j Over de wijze, waarop in den Franschen tijd de visscherij door de Scheveningers werd uitgeoefend, vinden we het een en ander in een rapport van September 1812 van den Maire van den Haag aan den Minister van i Binnenlandsche Zaken. Dat verslag zegt:
„De visscherij wordt in het voorjaar op de bank genaamd de Bree Veertien, met netten; in den zomer dicht bij de kust ook met netten en in den winter op verschillende afstanden met hoeken uitgeoefend. In het voorjaar moeten door den verren afstand, waar gevischt wordt, de schepen minstens 6 dagen in zee kunnen blijven.
De netten zijn van een groot soort en met een zak, waarvan één aan eiken kant van het vaartuig hangt, dat dan gaat zeilen en ze voorttrekt verscheidene mijlen ver, zonder ze op te halen.
De hoeken worden van afstand tot afstand ten getale van eenige duizenden vastgemaakt aan een lang touw, ongeveer een mijl lang, welk touw de schepen, als zij vooruitgaan laten schieten, om het na eenige uren weder op te halen. Garnalen dienen tot aas.
In het voorjaar vangt men platvisch: tongen, schol, rog enz.; in den zomer tarbot en tongen en in den winter schelvisch en kabeljauw.
Deze visscherij en zijn van het grootste belang voor de welvaart van Scheveningen; volgens de authentieke opgaven klimt de productie tot fr. 400.000 per jaar.
De visscherij wordt het geheele jaar uitgeoefend, met uitzondering van den tijd, dat sneeuw en ijs hinderlijk zijn.
De bemanningen van de visschersschepen bestaan uit ongeveer 800 man maar als men ook hen meetelt, die netten en de hoeken klaar maken, die de visch bereiden, die ze vervoeren enz. dan komt men wel tot een getal van 1 2000 man, die van de visscherij bestaan.
Er schijnen geen misbruiken bij de visscherij te zijn (de Maire bedoelt dat de visschers in geen verstandhouding stonden met de Engelschen)
9
9



maar daar de schepen zeer geschikt zijn om zoutevisch aan te brengen en waarmede vele zich gaarne eenige maanden zouden willen bezighouden, was het wenscheljjk dat zij direct van Scheveningen konden vertrekken, zonder verplicht te zijn eerst naar het station van de Maas te gaan, wat
Scheveningsche visschersvaartuigen omtrent IvlO. Fragment van een gravure in de Riemer.
hun veel kosten geeft en het dorp berooft van de voordeelen van deze visscherij.
Voor den zeeoorlog met Engeland rustte men te Scheveningen van tijd ( tot tijd eenige schepen uit voor de verschharingvisscherij, maar dat heeft 10
10



alleen met groote tusschenpoozen plaats, soms van vier of vijf jaar; nooit rustte men ze uit voor de zoutharingvisscherij, daar deze visscherij uitsluitend aan de visschers van de Maas toekomt, doch sedert Zijne Majesteit deze visscherij heeft toegestaan op de banken van Yarmouth, heeft men
Scheveningsche visschersvaartuigen omtrent 1470. Fragment van een gravure in de Riemer.
te Scheveningen eenige schepen uitgerust voor de visscherij van versche en gezouten haring; enkele zijn zelfs reeds in zee en men stelt er zich veel van voor, vooral omdat de constructie van de Scheveningsche schepen zich goed leent voor de visscherij op de banken van Yarmouth; de schepen
11
11



van Vlaardingen en Maassluis zijn grooter en hebben een kiel, maar die van Scheveningen hebben een platten bodem."
Wat de oudste typen van vaartuigen betreft, waarmede gevischt werd,
Scheveningsche visschersvaartuigen omtrent 1730. Fragment van een gravure in de Riemer.
men vindt in een der oudste keuren die het bestuur van Den Haag voor de Scheveningers maakte, die van 19 Maart 1531, dat het verboden was op de scholvaart of de hoekvaart uit te gaan „met schuijten ofte ander cleijne drenk vaetkens, hoe die genoempt mogen werden", ook niet „met 12
12



schuijtkens, boetkens off ander cleijne gekielde sceepkens," maar met schepen van „ten minste zestien roedevoeten kijels."
Wanneer men nu hier leest van een kiel, moet men niet meenen, dat die oude visschersschepen toch kielvaartuigen waren, zooals wij ons die onder
Scheveningsche visschersvaartuigen omtrent 1730. Fragment van een gravure in de Riemer.
deze benaming gewoonlijk voorstellen. Bij den bouw van de visschersvaartuigen voor Scheveningen moest rekening gehouden worden met de om- r standigheid dat ze bij uitreis en bij thuiskomst over het strand en over de banken moesten schuren; bij elke maal dat het vaartuig landde, was dat ' eigenlijk niets anders dan stranden.
13
L3



Voor de Scheveningsche visscherij waren daarom noodig schepen met een platten bodem. De vaartuigen, die Scheveningen alle eeuwen door gebouwd heeft, vertoonden dan ook weinig verschil, alleen de afmetingen van de vaartuigen werden gaandeweg grooter en naast scheepjes met één, had men ook schuiten met twee masten.
Als zeilers moesten de Scheveningsche visschersschepen het in ouden tijd afleggen bij de scherper gebouwde buizen en hoekers, die de visschersplaatsen aan de Maas, zooals Vlaardingen en Maassluis voor hun bedrijf gebruikten, ook zelfs toen men de bomschuiten aan beide zijden van een zwaard voorzag.
De Scheveningsche vloot werd om die reden ook als een minderwaardige beschouwd, niet alleen door de concurreerende Maassteden, maar ook dooide Landsregeering.
Hoewel de visscherij nu in het algemeen in vroeger eeuwen voor Scheveningen zeker niet onbeteekenend is geweest en de vischhandel al vroeg niet alleen zijne relaties had met Den Haag maar ook met vele plaatsen in het binnenland en in de omringende landen, is Scheveningen evenals zoo vele kustdorpen tot de tweede helft der 19e eeuw eene plaats met veel armoede geweest en gebleven en dat niettegenstaande hare ingezetenen dooreengenomen menschen waren met veel energie en veel ondernemingsgeest.
De algemeene toestand was in ouden tijd van dien aard, dat als de visscherij tegenliep, het dorp dadelijk in grooten nood verkeerde; het weerstandsvermogen ontbrak. Van die telkens wederkeerende armoede te Scheveningen zijn vele bewijzen bewaard gebleven.
De oude geschiedschrijvers vertellen ons dat als gevolg van den vreeselijken stormvloed van 1470, dertien jaren later nog maar 190 menschen over waren, waarvan er veertig „aan de deuren en huizen hun brood om Gods wille moesten gaan bedelen en van de resteerende voeren 100 ter zee en anderzints van dag tot dag om de kost voor de overige te winnen."
Doch twee jaar vóór den vloed, 12 Juni 1468, werd door het Hof van Holland een vonnis gewezen, waaruit blijkt dat de Scheveningers nalatig waren geweest in het betalen van den pastoor van Den Haag en als reden daarvoor opgaven „dat tot Scheveninge gelijc andere wair, luttel of geen harinck gevangen en was."
Eene resolutie van de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en Westvriesland van 17 September 1659 vertelt ons dat Scheveningen in de verpondingen was aangeslagen voor 432 gld — 8 st. — 8 penn. maar, dat van af 1632 tot dat jaar 1659 hiervan niets was betaald en de schuld alzoo geklommen „tot elff duysent seven hondert ende achtien Gids derthien stuyvèrs en tien penn." Van 1672 tot 1698 geraakten de Scheveningers met hunne belasting 1555
14
14



gld 11 st. ten achter en de Staten eischten nu van Den Haag dat bedrag.
Menschen met eenig vermogen van beteekenis, zijn er^voorheen te Scheveningen maar weinig geweest. In de Haagsche kohieren van 1674 komen bij den aanslag voor de 200e penning voor geheel Scheveningen slechts vier personen voor en wel met de volgende vermogens: de predikant Isaac Daesdonck met ƒ 7000.—; de schout Adriaen Harmensz. Pais, die tegelijk✓'£1/"-J herbergier was, met ƒ 10.400.—; Teunis Bastiaensz. met ƒ 2000.— en Pieter ^ Cornelisz Jol met ƒ 1000.—.
Dat Scheveningen nu niettegenstaande zijne gunstige ligging voorheen nooit tot die ontwikkeling is gekomen, welke een natuurlijke gang van zaken had kunnen doen verwachten is toe te schrijven aan het feit dat de Scheveningers en alle visschers van de kustplaatsen behalve tarbot, schol, tong, enz. ook haring mochten vangen, maar die haring nooit mochten bereiden tot pekelharing, hoewel ze die met dezelfde netten en op dezelfde plaatsen in zee vingen als de Vlaardingers, Maassluisers enz.
Als we nu zien, hoe Scheveningen in de laatste vijftig jaren met reuzenschreden is vooruitgegaan en thans door zijne visscherij een mate van welvaart heeft bereikt, als men voorheen nooit gekend heeft, dan dient daarbij gevoegd te worden dat voor dien vooruitgang meer dan eene oorzaak is te vinden, maar dat de hoofdoorzaak is de vrijheid van visscherij, en speciaal de vrijheid om haring te kaken, die de Wet van 1857 den Scheveningers en allen visschers aan de kust na zoo vele eeuwen eindelijk gebracht heeft.
Dat kaken mochten de schepen van Vlaardingen, Maassluis, Rotterdam, enz. in vorige eeuwen wel, en door dat monopolie wierp de visscherij voor de aldaar gevestigde reeders en visschers groote voordeelen af, kwamen die plaatsen zelfs tot bloei. In alle historieboeken wordt gewezen op de „goudmijn" die het „zeebanket" reeds in den tijd van Karei V voor Nederland was, maar verzuimd wordt altijd er bij te vermelden, dat dat goud maar enkele plaatsen ten goede kwam. De arme zeedorpen profiteerden er althans niet van.
Op het overtreden van de Wet stonden zware straffen en wanneer al een enkele maal aan den wal door de reederijen van de kustdorpen eene partij steurharing tot pekelharing werd gemaakt, waren de Maassteden dadelijk bij de hand om de overtreders bij de Staten van Holland en Westvriesland aan te klagen en dan volgde weer een nieuwe scherpe resolutie met nog grootere strafbedreiging dan vroeger.
Waarom Scheveningen en de andere kustplaatsen eigenlijk van de zoogenaamde Groote Visscherij uitgesloten waren, zal men in bijzonderheden in de af deeling „De zoutharingvisscherij" kunnen lezen.
Men heeft voorheen de visscherij in het algemeen en in het bijzonder steeds willen beschermen en tot bloei brengen door haar te reglementeeren. Dat deden de Staten van Holland met allerlei resoluties, dat deed ook in het
15
15



bijzonder voor de Scheveningsche visscherij het Bestuur van Den Haag met keuren, of zooals men nu zegt met verordeningen.
Het is gebleken dat zulks niet de goede weg is geweest. Hoe het te dien opzichte in het midden van de vorige eeuw zelfs nog gesteld was, kan het volgende leeren, ontleend aan een brochure, in 1851 te 's-Gravenhage uitgegeven bij K. Fuhri en waarvan de schrijver niet genoemd werd, maar ongetwijfeld A. E. Maas was. Ze was getiteld: „Wat is Scheveningen en wat zou Scheveningen kunnen zijn?"
„Oogenschijnlijk bloeit Scheveningen: men bouwt meer en meer pinken, er zijn er nu ongeveer honderd en toch gaat Scheveningen achteruit.
In 1830 hadden wij de Belgische markt als een onbelemmerd debouché voor onze visch en maakten goede prijzen. Nu in 1851 is de visch zwaar h belast geworden. In 1830 moest door de visscherij en den vischhandel voorzien worden in het bestaan van 3000 menschen, nu moeten daarvan 6000 personen leven en de vangst is niet vermeerderd. De van oudsher gerenom1 meerde schelvisch en kabeljauw hebben onze kust verlaten.
Scheveningen is te veel gebonden aan reglementen. De Regeering keert belangrijke premiën uit ter aanmoediging van de visscherij. Hij die zich aan het bestaande reglement onderwerpt en een pink laat bouwen, krijgt
eene premie, maar door die premie is hij gehouden niet vroeger dan
15 Februari met netten te visschen naar platvisch : schol, tarbot, tongen, enz., en al was er ook zoo veel te vangen, 15 November van elk jaar moet hij met visschen eindigen.
Dan moet hij zijn vaartuig uitrusten voor de beug, dan moet hij schelvisch en kabeljauw met hoeken of haken gaan vangen, welke zich ingevolge het bestaande reglement op onze kust moet bevinden. Alsof de visch zich aan een reglement stoort. Hij mag ook zijn vaartuig uitrusten voor de steurharingvisscherij, maar met die visscherij mag hij niet beginnen vóór 15 September. Hij vischt nu tot de eerste dagen van December, als wanneer hij verplicht is zijn vaartuig te bergen tot den 15en Februari. Wie zich niet onderwerpt aan de voorschriften, verliest de premie.
Die voorschriften hebben de bedoeling om de vischrjjkdom der zee te bevorderen, men wil niet dat in den „speeltijd" de netten werden gebruikt om de kleine visch te vermoorden.
Maar per slot van rekening missen die voorschriften toch hun effect, omdat andere visschers — Belgen, Engelschen, Franschen — die geen reglementaire bepalingen hebben, in dien verboden tijd toch op onze kust komen visschen."
Wilde er verbetering in den toestand komen, dan moest volgens den schrijver de ƒ 30.000.— premie, die de reederü jaarlijks van het Rijk ontving, zoo verdeeld worden, dat wie de hoogste besomming had, de hoogste premie ontving. In de tweede plaats moest de visscher vrijheid hebben om 16
16



met allerlei netten of want in de onderscheidene jaargetijden te visschen.
Stelle men zich toch het kleingeestige denkbeeld uit het hoofd, dat op die wijze de visscherij te niet zoude gaan, of dat de zee dood gevischt zou worden. Hü, die de wijze waarop gevischt wordt, kent, die de netten en het geheele toestel voor de vischvangst dienstig gadeslaat en wel eens een visschersreis heeft bijgewoond, voor dien is het niet moeilijk te beseffen, welk een klein gedeelte slechts die netten of dat want in de onmetelijke zee beslaan en hoe betrekkelijk gering het getal visch is, dat men vangt in verhouding tot de verbazende menigte, die er zich moet bevinden.
Wanneer men de visscherij niet aan kluisters legde x) zou de toestand al veel verbeteren, als men in aanmerking neemt, hoe gering de behoeften zijn van het grootste gedeelte der Scheveningsche bevolking. Er behoeft niet veel visch gevangen te worden om levendigheid te onderhouden en een groot .gedeelte der behoeftigen voor armbedeeling te vrijwaren.
Gaan wij eens na, hoevele beroepen met de visscherij in verband staan. Tot de vervaardiging der pinken behooren scheepstimmerlieden, smeden, zeilmakers en ververs. Tot de uitrusting der pinken, die menschen welke netten maken, hetwelk men gewoonlijk aan vrouwen en kinderen opdraagt; de winkeliers, die levensmiddelen leveren, de manschappen die de pinken bevaren, de voerlieden, die dezelve of voortslepen, of, ten behoeve van reeder of zeeman, hetzij de bouwstoffen van dezelve, of wel de gevangen visch, het zout, ih één woord, al het materieel met hun wagens transporteeren, en de mandenmakers.
Tot de behandeling van den gevangen visch behooren de afslagers, de stokhouders, een heir van lieden, zoowel vrouwen als mannen, die hun bestaan grootendeels in het opdragen van den visch vinden; diegenen, welke zich belasten met ankers in zee te zetten of op te visschen; wakers, omklinkers of uitroepers, de grootère kooplieden, de kleinere kooplieden, de karrenrijders, de snijsters 2) die ook een aanmerkelijk getal uitmaken, de vrouwen der visschers, die het voorregt genieten een zootje visch bij iedere aankomst hunner mannen te ontvangen, hetwelk zij weder gedeeltelijk zoeken te verkoopen en eindelijk de reeder, die dikwijls zijn eenig bestaan in de opbrengst van zijn pink of pinken moet vinden. Welk een groot aantal menschen komen er aldus niet tot het uitoefenen der visscherij in aanmerking.
Hoe groot moet alzoo de teleurstelling zijn van de behoef tigen, als er niet
1) De dwingelandij ging zoo ver dat ten slotte — wilde men de premie niet verbeuren — men ook niet te laat mocht beginnen of te vroeg eindigen met de visscherij.
2) Snfjsters waren de vrouwen, die de schol en scharren bestemd voor de drogerijen, schoonmaakten. In de 19e eeuw, toen groote hoeveelheden visch werden gedroogd, verdienden vele vrouwen daarmede een daggeld.
17
2
17



gevaren wordt; want zoolang de visscherij slechts levendig blijft, nijpt gewoonlijk de armoede niet, al is de opbrengst nog zoo gering, doch staat dezelve geheel stil, dan vervallen de meeste dergenen, die wij hier boven opnoemden, tot volslagen armoede. Vandaar dan ook het verbazende cijfer, hetwelk 's jaarlijks ten behoeve van Scheveningen aan bedeelingen wordt uitgekeerd. Wanneer men de visscherij niet meer aan reglementaire bepalingen onderwierp en eene eerlijke concurrentie onder de visschers openstelde, dan zou het inkomen der reeders zoo al niet verbeteren, dan toch minstens op dezelfde hoogte blijven en de armoede zou nimmer zoo hoog kunnen klimmen, als wij hier in de laatste jaren hebben waargenomen."
De verschillende takken van visscherij, waarop de Scheveningers zich hebben toegelegd of nog toeleggen zijn te brengen tot de volgende rubrieken.
a. De zoutharingvisscherij.
b. De verschharing- en steurharingvisscherjj.
c. De schrobnet- en trawlvisscherij.
d. De beugvisscherij.
e. De makreelvisscherij.
f. De garnalen visscherij.
g. De schelpenvisscherij.
Bijzonderheden omtrent elk dezer visscherij en volgen hieronder.
II. DE VERSCHILLENDE TAKKEN VAN VISSCHERIJ.
a. De Zoutharingvisscherij.
De haringvisscherij wordt door de Scheveningers in verschillende gebieden van de Noordzee uitgeoefend. De eerste vangsten, gewoonlijk in Juni van elk jaar, vinden plaats vrij ver in het Noorden bij de Shetlandsche eilanden. Na eenige weken verplaatst zich de visscherij meer Zuidwaarts, en dat Zuidwaarts gaan houdt aan tot de maand December, wanneer de haring zich tot slechts enkele mijlen van onze kust vertoont. Dat is de gewone loop van de visscherij, er zijn ook uitzonderingen.
Dat Scheveningen als visscherijplaats, niettegenstaande zijn gunstige ligging, nooit tot die ontwikkeling is gekomen, welke een natuurlijke gang van zaken had kunnen doen verwachten, is voornamelijk toe te schrijven 18
18



aan het feit dat de Scheveningers en alle visschers van de kustplaatsen behalve tarbot, schol, tong enz. ook haring mochten vangen, maar die haring niet mochten bereiden tot pekelharing. Zoo schreven wij in het vorig hoofdstuk.
Het heeft van de zijde der Scheveningers en hun lotgenooten niet aan pogingen ontbroken om ook het recht van het kaken der haring deelachtig te worden. Op verschillende tijdstippen is dat gebeurd, maar het moest toch nog 1857 worden, eer van de Hooge Regeering de blijde boodschap kwam: alle visscherij is vrij en ook het bereiden van pekelharing.
A. De strijd tegen het monopolie van het haringkaken door Katwijk.
Zooals we zeiden Scheveningen had ook lotgenooten, die evenzoo de ongelukkige gevolgen gevoelden van het voorrecht aan de Maassteden toegekend en daartoe behoorde in de eerste plaats Katwijk; het moet als een eer voor Katwijk aangerekend worden, dat daar meer dan een halve eeuw vroeger dan te Scheveningen een actie werd op touw gezet om het monopolie vernietigd te krijgen. Men zal zien bij het volgen van de geschiedenis dezer beweging, dat ook Scheveningen er ten slotte aan deelnam.
Aanleiding tot deze beweging was deze publicatie van de Staten van Holland en Westvriesland van 15 Mei 1751.
„Verbied allen Stuurlieden en derzelven Vennoots der schuitjes van den Zijkant, zoo in het Zuider als in het Noorder kwartier, ter Versch-Haringvangst varende, mitsgaders aan alle Parlevinkers en alle andere, wie zulks ook zouden mogen wezen, except alleenlijk de Stuurlieden en hunne Vennoots op Haringschepen varende, die daer van jaerljjksch bij eene speciale State van Consent door de Gecommitteerden van de Groote Visscherij e worden uitgezonderd 1), wel scherpehjk eenige Versch-Haring te mogen kaken, zouten en in Tonnen leggen, en die te verkoopen of verschenken, direct of indirect, op de verbeurte, ten respecte van de Stuurlieden en Vennoots van de voorschreve schuitjes (boven en behoudens de actie van den Officier wegens meineedigheit) van den voorschreven Haring en een boete van vijf en twintig Guldens voor iedere Ton.
En ten reguarde van de Parlevinken en alle andere (except alleen de
1) In 1751 gingen zoowel uit de Maas als van Tessel voor de Groote visscherij in
zee 245 buizen te weten: van Rotterdam 13
„ Schiedam 5
,, Delfshaven 14
„ Vlaardingen 113
„ Maassluis 26
,, Enkhuizen 57
„ De Rijp 17
Daarenboven had Vlaardingen 13, Maassluis 7 en Enkhuizen 6 jagers.
19
19



Stuurlieden en hunne Vennoots, varende op de Haringschepen hier voren gemeld) mede op de verbeurte van den voorschreven Haring, benevens Schip, Schuit of Karre, waer mede zij bevonden zullen worden den voorschreven Haring te vervoeren of vervoerd te hebben, en daerenboven een boete van driehonderd Guldens, en dat in gevalle de voorschreeve versche Haring zal worden bevonden gelegd te zijn in Tonnen, gebrand of gemerkt met eenig Yzer, concernerende de Haringvisscherije, en bevorens tot Pekelharing gebruikt, de voornoemde Contraventeurs, boven de hier vorengemelde verbeurte van den Haringschip, schuit of Karre, mitsgaders de boete van drie honderd Guldens, nog zullen verbeuren een boete van nog andere drie honderd Guldens; alle de hier vorengemelde breuken en boeten te distribueren en te verdeelen in conformiteit van het veertigste Artikel van het generaal Plakaet op het vangen en behandelen van den Haring, van dato den 10 May 1651, gerenoveerd den 30 May 1656."
Dit strenge placaat van de Staten van Holland deed de Katwijkers besluiten bij een andere autoriteit aan te kloppen, misschien zou de Prins geven, wat de Staten absoluut weigerden en de eerste de beste gelegenheid, dat de Prins in hun nabijheid was, gingen zy hem met hun verzoekschrift tegemoet. Wy lezen daaromtrent in de Nederlandsche Jaarboeken deel 1751.
„Wanneer wijlen zijne Doorl. Hoogheit (Willem IV) op den lsten der jongste Herfstmaend deszelfs Geboortedag, ten einde de Plegtigheden te vermijden, met zyne Koningklijke Gemalinne en Vorstelijke Familie, het middagmaele was gaen houden op de Buitenplaets van den Baron van Wassenaer, Heer van beide Katwijken, enz. hebben die van Katwijk op Zee, welke, vergezeld door eenige ingezetenen van Valkenburg, te samen ten getale van omtrent 350 Man, zoo door in de wapenen te verschijnen, als voor het Huis des voornoemden Barons hunne Exercitiën te verrichten, en, door de Jeugd van beide Sexe, de Vorstelijke Kinders met een cierlyke Aenspraek in vaerzen te begroeten, hunne vreugde en achting voor het Huis van Oranje op eene uitstekende wijze te kennen gaven, die gelegenheit waergenomen, om het volgende Request zyne Doorl. Hoogheit aan te bieden:
„Aan zyne Doorl. Hoogheit den Heer Prins van Oranje en Nassauw, Stadhouder, Admiraal en Kapitein-Generaal der Vereenigde Nederlanden.
Geven met de diepste nedrigheid en schuldig respect te kennen de respectieve Reeders en Visschers van de Haringschepen of Schuiten, uitgerust wordende te Katwijk aan Zee, dat zy Supplianten, of derzelver Voorzaten, nu omtrent 50 jaren geleden, hebben beginnen te practiseren, om, in het najaer, met hunne Visschersschuiten in het zoogenaemde diep water uit te gaen op de Haringvangst. Dat zulks verscheide jaren, door maer een of 2 schuiten is geëxerceerd, zonder dat de Ed. Mog. Heeren van de groote 20
20



Visserij daerop eenige reflectie hebben gemaekt. Doch dat, in den jare 1717 het getal der zelve Haringschepen of Schuiten tot 15 of 16 aengegroeid zijnde, de gem. Heeren van de groote Visserij hebben goed gevonden van den Haring, door de Vissers van deselye Schuiten gevangen zijnde, te doen invorderen het ordinaris Lastgeld, 't welk dan ook, sedert dien tijd tot nu toe, door de supplianten en derzelver Predecesseuren is betaald geworden, uitgezonderd gedurende den laatsten oorlog, wanneer aen hun lieden, om goede redenen, een gedeelte van de extraordinaris Lastgelden zijn geremitteerd. Dat zij Supplianten ook nooit onwillig zijn geweest om de ordres der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerden van de Groote Visscherij, zoo omtrent de betaling van het zelve Lastgeld, als in alle andere opzigten, te obediëren en na te komen. Doch dat zij tot hun smertelyk leedwezen hebben moeten ondervinden, hoe dat van tijd tot tijd wanneer hunne pogingen en onvermoeide arbeid met veel zegen en overvloedige vangst werd bekroond, en daerdoor het getal van de Haringschuiten genoegzaem jaerly'ksch vermeerderde, zulks zoo groot een jalouzie bij hunne Naburen, de Reeders van de Haring buizen aen den Maeskant heeft veroorzaekt, dat dezelve door alle wegen en middelen, de Ed. Mog. Heeren Gedeputeerden van de groote Visserij hebben weten te imbueren, dat de groote progressen van de Haring-schuiten aen den zydkant de totale ruine van de groote Visserij zou te weeg brengen, waer over zy de grootste bewegingen hebben gemaekt in den jare 1735 en 1736, wanneer door dezelve Haring-schuiten of Schepen van den Zijdkant, in den beginne hunner uitvaart, wanneer het veeltijds nog heel zwoel zagt Weder maekt, de gevangen haring wierd gekaekt, en in tonnen gelegd, en daer door geprevenieerd dat niets tot Zoutharing, waer van de Bokking wordt gerookt, gebruikt wierd, dan de Haring die maer een of twee etmalen oud was. Waer door het is komen te gebeuren dat de Hollandsche Diepwatersche Bokking zoo zeer de preferentie heeft gekregen boven den Engelschen, dat tegenwoordig zoo veel tonnen van de laetstgemelde in deze Landen niet worden geconsumeerd dan voor heen lasten. Doch der Supplianten wangunstige Naburen hebben door hunne onophoudelijke klachten deswegen by de Heeren van de Groote Visserij gedaen, het zoo ver weten te brengen dat hun Ed. Mog. expresselijk aen die van den Zijdkant hebben verboden, om eenige Haring te mogen kaken en in tonnen leggen. En dat om redenen men aen hun Ed. Mog. had geïnformeerd, dat de Haring, door de schuiten van den Zijdkant gevangen, gemeenlijk was slechte, magere en kleene haring, welke gekaekt en in tonnen gelegd wordende, de geheele buitenlandsche Negotie van den Hollandschen Haring (zoo men pretenselijk voorgaf) totaliter zoude ruineren Waertegen de Supplianten (schoon als gehoorzame onderdanen terstond het kaken van den Haring nalatende) echter niet zelden gemanqueerd van tijd tot tijd hunne bezwaernissen aen hun Ed. Mog. voor te dragen en te demon-
21
21



streeren; dat de Karing, die door de Vissers van den Zijdkant gevangen word, wel op den eenen tijd vetter en grooter is dan op andere tijden, doch dat zij zulks met den haring, door de buizen gevangen, gemeen heeft, waer van een ieder móet overtuigd zijn, wetende dat de schuiten van de Zijdkant veeltijds, ja gemeenlijk onder en nevens de buizen in het diepwater hunne visserij zijn plegende. Dat zij Supplianten, om alle schijn redenen weg te nemen, hebben verzocht en voorgeslagen, dat de haring door de zeeschuiten aengebragt wordende, van Keurmeesteren, door Heeren Gedeputeerden van de Groote Visserij te stellen en te beëedigen, mogte worden gekeurd, en met een apart merk daer toe te ordonneeren gebrand; zijnde de Supplianten wel verzekerd dat de ondervinding, alsdan haest zoude hebben geleerd, of hunne haring was mager, slegt en klein, dan of dezelve was beter dan die van dé buizen, welk laatste door luiden, zich des verstaende, buiten alle tegenspraek zoude kunnen worden aengetoond. Doch, hoe zeer de Supplianten van tijd tot tijd aen de Heeren van de Groote Visserij hebben vertoond en voorgedragen hoe billijk het, onder reverentie, zoude zijn dat de Ingezetenen van een en het zelfde Land, een en de zelfde lasten dragende, ook gelijke voorrechten mogten genieten, en dat wel specialjjk in deze tijden in welke onze Naburen, door hunne nieuw opgerichte Maetschappjj, onze haringvisscherjj geheel schijnen den bodem te willen invaren, aen de Supplianten (welke onberoemd gesproken, en volgens getuigenisse der Heeren Penningmeesteren zelve gegeven, sedert eenige jaren herwaerts, alleen meer lasten haring hebben aengebragt en mitsdien ook meerder Lastgelden betaeld dan alle haringbuizen van den Maeskant in het diep water met malkander) mogt worden gepermitteerd hunnen gevangen haring, welken zij niet versch genoeg om te roken konnen aenbrengen, te mogen kaken en in tonnen leggen. Waer door de Haringvisserij der Engelschen, welke met groote schepen en kostbare equipage hunne Visserij plegen, gesteld zijnde tegen de geringe onkosten, welke de Supplianten, naer die proportie genomen, moesten maken, absoluut geheel zoude moeten komen te vervallen, nadien de dageljjksche ervarenheit leert dat alle fabrieken, welke hier te lande zoo florissant zijn geweest, van jaer tot jaer vervallen, alleenlijk om die reden dat dezelve in andere landen met meer menageusheid kunnen worden geëxerceerd. Doch niettegenstaende de Supplianten zulks meermalen zoo mondeling als schriftelijk aen hun Ed. Mog. hebben voorgedragen, en aengetoond, hoe smertelijk het valt voor een armen visser, die dageljjksch (om zich zeiven en zijn vrouw en kinders van sober voedsel en deksel te kunnen bezorgen) verplicht is, als 't ware met den dood in de rechterhand, zoo dangereuse vaert te exerceeren, wanneer hij (om zich als een gehoorzaem onderdaen te gedragen) verplicht word aen te zien dat vele lasten haring (wanneer de vangst gering is, of dat de schuiten door contrariewinden worden opgehouden) zoodanig komen te bederven, dat men 22
22



dezelve geheel moet over boord werpen, of dat nog slegter is, aengebragt zijnde, voor weinig stuivers per 1000 verkoopen, en zoo veel daervan niet kan overhouden dan het zout- en lastgeld daer uit kan worden betaeld, en met welken slegten haring of bokking, daervan gerookt, de meeste markten bedorven worden.
Zoo hebben de Supplianten echter tot hier toe bij hun Ed. Mog. de Heeren Gedeputeerden van de Groote Visserij in dezen niets kunnen obtineren. Waerom zij Supplianten, als nu de eer hebbende uwe Doorl. Hoogheit door hen lieden en de verdere burgerij alhier te mogen opwachten en te geleiden ten huize van hunnen geliefden Schuts- en Schermheer, de vrijmoedigheit namen om hunne rechtmatige zaek aen Uwe Doorl. Hoogheit (welke reeds zoo vele heilzame redressen in deze landen heeft gemaekt) aen te bevelen, en het demoedigste te smeeken, dat het uwe Doorl. Hoogheid moge behagen der Supplianten verzoek te nemen in serieuse deliberatien, niet twijfelende of uwe Doorl. Hoogheit zal der zeiver bezwaernisse, bij examinatie, vinden gefundeerd, en door deszelfs groot vermogen der Supplianten doen erlangen dat gene, 't welk de Natuur zoo wel als de reden en billijkheit dicteert, en alleen daerin is bestaénde, dat den Supplianten mag worden toegestaen, om hunnen gevangen haring zoo wel te mogen kaken en in tonnen leggen als de Buizen, betrouwende de Supplianten in dezen volkomenlijk op uwe Vorstelijke toegenegenheid en zich geheel op deszelfs alom bekende billijklievendheid verlatende.
Waermede de Supplianten hun smeekschrift zouden besluiten; dan gemerkt deze dag de groote en heuchelijke dag van Uwe Doorl. Hoogheits geboorte is, zoo zij het den Supplianten zoo voor zich zeiven, als in den naem en van wegen de geheele Burgerij en Ingezetenen van beide de Katwijken en 't Zand, gegunt, uwe Doorl. Hoogheit deswegen uit grond des harten te feliciteren.
Onzer aller zielewensch is dat de Heer der Heeren uwe Hoogheits jaren, onder eene nooit afgebroken, maar altoos bestendige gezondheit, rekke tot de uiterste palen, voor den menscheljjken leeftijd gesteld. Hij zegene de onvermoeide pogingen van Uwe Hoogheit tot welzijn dezer Landen aangelegd.
De Algenoegzame zij uwe Hoogheit tot Licht in duisternis, tot Raedsman in verlegenheit, en tot Beschermer in alle gevaren. Hij bekleede uwe Hoog heit met den Mantel der gerechtigheit van den Koning der Koningen en tegelijk met den Mantel der liefde van Neerlands Volk. Hij gunne uwe Doorl. en Hare Koningl. Hoogheit deszelfs dankbare Gemalinne bevestiging en vermeerdering van alle ware en wezenlijke ziels- en lichaems zegeningen, en doe de Vorstelijke Telgen den lust van uwe en onzer aller oogen zijn, tot ware afbeeldzels van alle Vorstelijke en vooral Christelijke deugden. Dan gemerkt al het ondermaensche onbestendig is, zoo bidden en
23
CI1
23



wenschen wij, dat uwe Hoogheden gezamenlijk namaals alle wereldsche eer en luister mogen verwisselen met de verzadiging van vreugde en lieflijkheden aen Gods rechterhand eeuwigln'k.
Uit den naem van meer dan 3000 Geïnteresseerden onderteekend door ons.
Pieter Boers, Gijsbert van Duyne, Cornelis Nijgh, Cornelis van Egmond, Gijsbert Stóoker, Maerten Verdoes, Rein van Kwisser, Hubertus Fries, Gerbrand Koning, Simon Hoek, Gerrit Reine."
Het verzoekschrift ging naar de heeren van de Groote Visscherij en deze stelden het weer in handen van de „Geïnteresseerden in de Haringvaert op de Maze." Een memorie was daarvan het gevolg, onderteekend door Dirk Pernis en Laurens Polderman, voor Vlaerdinge, Schiedam en Maessluis en Wouter de Kemp, De Fromantoire en Verdonk voor Rotterdam.
De bezwaren tegen de vrijheid van pekelharing maken werden in een dozijn punten uiteengezet. We geven den inhoud daarvan verkort weer.
1. De „schuitjes van den Zijdkant" visschen somtijds en dikwijls geheele teelten door op ondiepten of droogten, waar de Buizen niet kunnen visschen en de haring daar gevangen is „kleen, droog en garig" en ze zou tot pekelharing behandeld, meest onbruikbaar zijn. Doch wordt die haring gezouten tot versch-haring en tot bokking gerookt, dan is zij lekker en goed.
2. Als de „schuitjes" mochten kaken en zouten zou het land, nog eer de buizen haring uit diep water konden aanbrengen met die slechte haring „vervuld" zijn; de markten in Duitschland, Vlaanderen en Brabant zouden zoo gedrukt worden, dat als de goede haring komt, deze zoo goed als onverkoopbaar is.
3. De „schuitjes" wier equipage, in tegenstelling van die der buizen, „zeer gering en onkostbaer is" zouden het gemakkelijk kunnen wagen en geen gevaar loopen als de buizen, om groot geld te verliezen.
4. Als de „schuitjes" mochten pekelharing maken „zouden de reeders beschroomt worden om de eerste reis te gaen varen" en vreemde natiën zouden hun haring „tot groot genoegen debiteren."
5. Als men vroeger de haring op „drooge stranden en binnen de ondiepten" goed had geoordeeld om tot pekelharing te bereiden, waarom hadden de voorzaten dan „zulke zware equipages en kostbare schepen doen maken" om de haring te gaan zoeken in de Noordzee bjj Hit- en Schotland ?
6. De Zijdkant heeft met zijn visscherij een goed bestaan en gaat jaarlijks vooruit. Willen de visschers daar in hun slechten tijd ook geld verdienen, laten zij dan op de buizen gaan varen, waarmede zij ƒ S1/^ ja ƒ 6.— per week kunnen verdienen. 24
24



7. Welk voordeel heeft de Zijdkant met pekelharing te maken? Zij zijn aan de reglementen gebonden en als zy 20 September hun want schieten, zouden zij slechts 18 dagen voor hun teelt hebben.
8. Moet voor een zoo korte teelt een zoo groote en kostbare vloot van omtrent 240 haringschepen, welke den 24 Juni gaat visschen, opgeofferd worden ?
Als de „schuitjes" gaan varen zou die vloot moeten blijven liggen, want die schuitjes zouden zooveel pekelharing maken, dat niet een ton haring zou kunnen verkocht worden. Wij hebben ondervonden dat er gansch geen trek in de Najaersharing is en de kruisharing reeds tot ƒ 140.— het last is verkocht.
9. Als de „schuitjes" mochten kaken, zouden zij bij een stijve koelte op „de Jarmuidsche Reede" loopen en daar gaan kaken; de Engelschen zouden op die manier de Hollandsche manier van kaken leeren.
10. Het is zeker dat door gebrek aan behoorlijk toezicht toch haring door de „schuitjes" gevangen, op zee of aan strand gekaakt wordt en ingezouten, want in vele plaatsen van Holland en Zeeland wordt „omgeloopen" met Braedharing. Vroeger werd die door de kooplui als wrakke haring aan de Maas gekocht; bij lasten zelfs.
11. De Zijdkanters klagen dat hunne Visscherij geruineerd wordt, maar de reeders vergeten dat zij, zoolang hun teelt in Diep water duurt, de haring aan elkander mogen overgeven om naar huis te brengen; terwijl de buizen alleen van 25 Juni tot 15 Juli de gevangen haring aan de jagers mogen overgeven.
12. Het ligt nog versch in 't geheugen wat klachten er uit Vlaanderen kwamen over de slechte haring, toen de „schuitjes" pekelharing maakten. Ja, kooplieden van Rotterdam hebben de haring, naar Keulen gezonden, moeten terugnemen.
13. Het aantal geinteresseerden, dat geteekend heeft, wordt meer dan 3000 genoemd „doch welke in den maneschijn, dat is lichaem en schaduw voor twee, zullen geteld zijn" wordt niet gezegd. Bovendien bij de haring-
l vaart der buizen zijn 80.000 belanghebbenden.
Dinsdag 9 Februari 1752 kwamen de Gedeputeerden en Penningmeesteren van de Groote Visscherij bijeen om het advies vast te stellen, dat aan H.K.H. de Vrouwe Gouvernante in deze belangrijke zaak zou gegeven wórden. Dat advies was in alle opzichten ongunstig voor de „schuitjes" van den Zijdkant. Het hoofdmotief was ontvouwd in de volgende bewoordingen.
„Dat hoe billijk en redelijk het ook mogte voorkomen dat Ingezetenen van een en hetzelfde Land, levende onder een en dezelfde Wetten, ook alle evenveel zouden moeten jouisseren van de zelfde Privilegiën en Voorrechten op het een of ander voorwerp geaccoordeerd, zulks echter in deze
25
25



van geen applicatie behoort te zijn, aengezien de Equipagien der Supplianten niet te compareeren zijn met de zware Equipagien der andere Haring buizen; waer uit dan notoirlijk zouden moeten volgen dat wanneer het voorsz. verzoek zoude worden toegestaen, daer door die van den Zijdkant veel vroeger dan de Buizen den Diepwaterschen gekaekten Haring zouden kunnen aenbrengen en debiteren, en vervolgens de Markt voor den Buisharing ten eenemale bederven, zulks dat diegenen, die de zware Equipage genoodzaekt zijn te doen, importante schade lijden en dus gediscourageerd zouden worden en moeten uitscheiden, dewijl zij zich dan maer alleen zouden moeten contenteren met de Noordsche reizen, welke gemeenlijk hunne noodzakelijke onkosten niet konnen goedmaken, veel min avantagie bijbrengen, waerdoor zoo een aental van Leveranciers, Werklieden en Visschers hunne winst en kostwinningen zouden komen te verliezen en daerdoor een merkelijk nadeel aen de Commercie worden toegebragt, als mede een groot gebrek aan Varendsgezellen worden veroorzaekt, daer nogthanS deze Landen zoo hooglijk gelegen is dat dezelve, zoo veel mogelijk is, worden aengekweekt en vooral gezorgd, dat de zoodanigen zich niet naar elders komen te begeven en dus die Tak van Negotie, die altijd van zoo veel importantie is geoordeeld, daerdoor naer elders gediverteerd worden."
Zoodra het besluit van Gedeputeerden bekend werd, kwam bijna de geheele Zijdkant in het geweer om Katwijk te steunen.
De reeders en boekhouders kwamen bijeen en besloten een laatste poging te wagen om hun zin te krijgen. Er werd een nieuw verzoekschrift aan de prinses Gouvernante aangeboden op den len September 1752 met de volgende handteekeningen:
Voor Katwijk aan Zee: Pieter Boers, Gijsbert Stooker, Gerbrand Koning, Gijsbert van Duyne, Hubertus Fries, Maerten Verdoes, Cornelis van Egmond, S. Hoek, Gerrit Varkevisser en Rijn Varkevisser.
Voor Noordwijk: Jan Duindam, Jan Glasburg, Pieter Langeveld eri Krijn van der Meulen.
Voor Scheveningen: Michiel Cock, Maerten Tasman en Leendert Keus.
Voor Zandvoort: Cornelis Pietersz. van Duin en Jan Gij ze van Duivenbode.
Het adres zelf- was een degelijk stuk werk. Adressanten vroegen — nu de volle vrijheid om pekelharing te maken zoo veel bezwaar ontmoette — het recht om ten minste een derde van de vangst tot pekelharing te bereiden, ja zelfs met weinige lasten zouden zy reeds tevreden zijn. Maar het was een verloren zaak.
Voor de Gouvernante was het zeker hoogst moeilijk tot een beslissing te komen, en het was te voorzien dat H.K.H. ten slotte huiverig zoude zy'n een besluit te nemen, waardoor in de visscherij een geheele omwente26
26



ling dreigde te ontstaan en bovendien „den roem van den Hollandsche haring zou worden in gevaar gebracht" zooals van zekere zijde met overtuiging beweerd werd.
Katwijk verloor het pleit. Het monopolie bleef.
In den Franschen tijd bleef het monopolie gehandhaafd tot het jaar 1812, toen Napoleon aan alle visschersschepen de vrijheid gaf pekelharing te maken.
Ook Scheveningen maakte aanstonds van de verkregen vrijheid gebruik — enkele schepen gingen er op uit, maar dadelijk waren de
bevoorrechten van voorheen gereed met allerlei klachten over de Scheveningers. Hun pekelharing deugde niet, de Scheveningers hadden ze zelf niet gevangen, maar van de Engelschen op zee gekocht, enz. Het was toen Pansier, die voor de Scheveningers in de bres sprong en ze in een uitvoerige memorie verdedigde. Men kan ze in haar geheel lezen in het hoofdstuk: „Geschiedenis van 1795 tot 1814."
Scheen het, dat het monopolie nu wel voor goed zou zijn opgëhéven, toen Napoleon's heerschappij ten einde was en een nieuwe regeering aan het bewind kwam, bleek het, dat de kustplaatsen te vroeg gejuicht hadden. Men keerde tot het oude systeem terug; daar hadden de Maassteden wel voor gezorgd.
B. Een nieuwe poging van de Scheveningers om het monopolie afgeschaft te krijgen.
Groot was de teleurstelling van de Scheveningers toen zij kennis maakten met de publicatie van den Souvereinen Vorst der Vereenigde Nederlanden van den 25en November 1814, waarbij „aan de Visscherijen langs de kusten werd verboden om hun gevangen haring niet alleen, nadat dezelve was aangebracht, maar ook dadelijk na de vangst, dus in zee, te kaken, te zouten, en aldus gezout in pannen, potten of tonnen te leggen, klein of groot, om die te verkoopen of te verschenken, direct of indirect, op verbeurte van den Haring, ten behoeve van de Algemeene Armen der plaats, waar dezelve te huis hoort, en daarenboven op eene boete van ƒ 600.—, terwijl dat verbod is geschied op grond, dat zoodanig kaken enz. ten hoogste nadeelig zou zijn voor de instandhouding van den zoo wel gevestigden roem van den Hollandschen Haring bij In- en Buitenlanders."
Willem I zelf toonde groote belangstelling voor de haringvisscherü, dit zij erkend; onder de vaste gratificatiën, die hij persoonlijk jaarlijks schonk, kwam voor: honderd gouden dukaten voor dengene, die de eerste nieuwe haring aanbood. Hieronder te verstaan de eerste nieuwe pekelharing en Scheveningen kon dus in deze niet mededingen.
Ruim drie jaren na de bovenstaande publicatie kwam onder het nieuwe
27
27



bewind de eerste. Visscherij wet tot stand, wat een nieuwe teleurstelling gaf, want de wet van 12 Maart 1818 bracht de treurige zekerheid dat het pekelharing-monopolie in de eerstvolgende jaren niet zou worden afgeschaft.
In de considerans van de Wet las men o.a.:
„Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat de Groote of Haringvisscherij van dit Rijk een voortdurend voorwerp is geweest van de bezorgdheid en bescherming van het Gouvernement;
Dat er in onderscheiden tijden maatregelen zijn genomen ter voorkoming der nadeelige gevolgen van alle handelingen en kwade praktijken, welke voor den roem der door de visscherijen van dit Koninkrijk gevangen en gekocht wordende haring, schadelijk eh verderfelijk zouden kunnen zijn;
Dat het gelukkig gevolg dezer maatregelen een bestendig bewijs oplevert van derzelver doelmatigheid en dat er derhalve alle reden is, om dezelve krachtdadig te handhaven...."
Zooals men ziet, de bedoeling der Regeering was goed, maar men zal toegeven dat haar moederlijke zorg veel te ver ging, als men de volgende bepalingen leest:
„Niemand mag aan eenen vreemdeling in de uitrusting voor de haringvaart eenig aandeel geven, of hem zijnen naam daartoe leenen, op een boete van twee duizend gulden.
Op dezelfde boete is het aan alle inwoners van het Rijk verboden, zelfs indirectelijk, deel te nemen in eenige haringvisscherij, die onder vreemde vlag wordt uitgeoefend.
Al degenen, welke mogten ondernemen, ingezetenen van dit Koninkrijk, direct of indirect uit te lokken om in een vreemd land de haringvisscherij uit te oefenen, zullen gestraft worden met een boete van twee duizend guldens of een jaar gevangenis.
De visscher, die zich verbindt om vreemde haringvisscherij uit te oefenen, of dit zal hebben gedaan, zal gestraft worden met eene gevangenis van zes maanden. *)
Geen vreemde haring, hetzij versch, gekaakt, gezouten of gerookt, zal binnen dit Rijk mogen ingevoerd worden, op poene van verbeurdverklaring en een boete van ƒ 500.— voor iedere ton gezouten pekelharing en van ƒ 5.— voor ieder honderd stuks versche of gerookte haring.
!) In 1844 werd de Scheveningsche visscher D. van Dnivenbode strafrechtelijk vervolgd, omdat hij en zijn zoon zich in België verbonden hadden om daar te varen op een zeevisschersvaartuig.
De Scheveningsche Commissaris van politie Behr vestigde in 1846, toen een aantal Scheveningsche zeelieden te Vlaardingen voor de visscherij werden geweigerd en daarentegen tal van vreemdelingen aangenomen, de aandacht van autoriteiten op het feit, dat de wetgever in 1818 had verzuimd, hierin te voorzien. 28
28



De groote of pekelharing-visscherij is die, welke in den zomer en herfst wordt uitgeoefend met kielschepen, op de hoogte van Hitland en Edinburg en op de kusten van Engeland.
Het oogmerk van deze visscherij is, om haring van de besté kwaliteit te vangen, die in zee te kaken, te zouten en in tonnen te leggen voor buitenlandschen handel en binnenlandsch debiet.
De kleine of versche-haringvisscherij is die, welke in volle zee, meerendeels in het zoogenaamde diep water, omtrent oostwaarts van Yarmouth wordt uitgeoefend, met platgebodemde vaartuigen, zonder kiel die gewoonlijk niet in de havens maar op de stranden aankomen.
Het blijft, als van ouds en bij provisie verboden om den haring, afkomstig van deze visscherij, in zee of aan land te kaken, op straffe van een maand gevangenisstraf voor den stuurman, en een door den reeder en alle andere overtreders te verbeuren boete van vijf guldens voor iedere honderd haringen, buiten en behalve de verbeurdverklaringen van denzelfden haring; nogtans zal het aan den Koning vrijstaan om, op de voordragt van de Provinciale Staten verder te bepalen, of, en in hoeverre, en op welke wijze en tijd, de haring van deze visscherij afkomstig gekaakt of tot pekelharing gemaakt zoude mogen worden, met inachtneming van de belangen der groote of pekelharing-visscherij en van den Nederlandschen haring."
Uit het bovenstaande begrijpt men dat de reeders en de visschers van de kustplaatsen, die door de Wet aangewezen waren voor de zoogenaamde kleine visscherij, het niet licht zouden wagen pekelharing te maken, de bedreigde straffen waren toch zeer zwaar te noemen.
Evenwel de Wet hield, zooals we hoorden, nog een achterdeurtje open. Als de Provinciale Staten zulks niet schadelijk achtten voor den „naam van den Nederlandschen haring" konden deze aan den Koning adviseeren het verbod op te heffen.
De Scheveningers trachtten nu dat achterdeurtje geheel geopend te krijgen.
Zij wendden zich bij adres tot de Provinciale Staten van Zuid-Holland en deden hun verzoekschrift vergezeld gaan door een uitvoerige Memorie opgesteld in vereeniging met de reeders van Katwijk, Noordwijk, Egmond aan Zee en Zandvoort.
Het verzoekschrift begint met te herinneren aan het slot van artikel 16 der Wet op de Haringvisscherij, gearresteerd 15 Maart 1818 No. 15, en bepalende, „dat het aan Zijne Majesteit zal vrijstaan, om, op voordragt van de Provinciale Staten, verder te bepalen, of, en in hoeverre, en op welke wijze en tijd, de Haring van de kleine of versche Visscherij afkomstig gekaakt of tot Pekelharing gemaakt zoude mogen worden, met inachtneming van de Belangen der groote of Pekelharing-Visscherij, en van den Roem van den Nederlandschen Haring."
29
29



Adressanten nemen het dan op voor de Reederjjen langs de kusten van Holland, gevestigd te Scheveningen, Katwijk, Noordwijk e.a., de visschers van den z.g. Zijd- of Zeekant contra de visschers van den Maaskant. Zij beweren „dat de bezwaren van die van den Maaskant tegen het verleenen van gelijke rechten aan die van den Zijdkant geenszins waren gelegen in bescherming van de Visscherij tegen nadeelen door de Schuit-Haringvisscherjj van die van den Zijdkant teweeg gebracht, maar hoofdzakelijk in bevordering van eigen voordeel, door bescherming der door hen opgerigte maatschappij. Zij durven concludeeren dat eigen belang, die sterke drijfveer in alle menscheljjke handelingen, ook hier zeker haren invloed heeft doen ondervinden, en dat men aan den eenen kant heeft zoeken te behouden, hetgeen men aan den anderen kant niet heeft willen missen. Die zich hiervan verlangt te overtuigen leze daartoe na het aangaande deze zaak voorgevallene in de Nedeiiandsche Jaarboeken van 1751 en 1752 opgeteekend."
„Doch" zeggen adressanten „zoo zeer nu een al te ver gedreven eigenbelang af te keuren zij, zoo zeer echter is een behoorlijk en geoorloofd behartigen en bevorderen van eigene belangen te prijzen, dit zelfs is pligt, en ofschoon in het vrpeger gebeurde, noch oorzaken, noch bedoelingen, noch middelen opzettelijk willende onderzoeken, hebben de ondergeteekenden, onder reverentie, vermeend, het voorledene voor een oogenblik in het geheugen te moeten terugroepen, tot overtuiging dat de redenen van belemmering van de Reeders van de Kust niet gegrond kan zijn op mindere qualiteit van haring, door dezen aangebracht, en gevolglijk op vermindering van dezen zoo beroemden tak van inlandschen bloei en welvaart.
Het punt van gelijke deugdzaamheid der Haring om redenen hierboven vermeld, dan als beslist houdende, zouden de motieven, ter weering van die van de Kust, gelegen moeten zijn in het bestaan van een uitsluitend Octrooi, ten voordeele van die van Vlaardingen, Maassluis en anderen; doch dit bestaat niet — en gevolglijk vermeenen de ondergeteekenden dat de Reeders van dé Kust onbetwistbaar aanspraak hebben en mogen maken op gelijk genot van voordeelen, welke uit de Haring-Visscherij voortspruiten. Maar nog, al wordt die van de kust een gelijk regt toegekend, dan / kunnen deze daarvan slechts een gedeeltelijk genot hebben; — want het i is bekend, dat deze visschers niet gedurende het geheele saisoen op den ! Haring visschen. Zij gaan drie maanden later uit dan de buizen, ver| trekkende op den 15 September, op den 20 d.a.v. hunne netten uitwerpende, en slechts 2 maanden, dat is tot aan den 20 November visschende — en I dit wel bepaaldelijk op den retourharing op de Kust van Engeland.
Hierin dan alleen komen zij in concurrentie met de andere belanghebbenden en belemmeren hen niet in de haringvangst bij Hit- en Schotland, welke toch de grootste voordeelen oplevert, hierdoor behouden deze 30
30



laatste, als van zelve voor zich de provenu van dien Haring, welke voor het binnenlandsch vertier dienen moet, en vinden alleen mededinging bij hun mede-ingezetenen, die hunne ejgene landgenoten zijn in dat soort van haring, welke voor den buitenlandschen handel geschikt is — ook deze hebben belang, groot belang dat de groote visscherij en de daaruit proflueerende aanzienlijke handel in achting blijve; het vermoeden is dus voor hen, dat zij alles zullen aanwenden wat deze kan doen bloeyen en integendeel geene middelen zullen bezigen, welke in staat zijn, dezelve te doen kwijnen ; van dien kant dus is het algemeen belang des Lands verzekerd, hoezeer, door een billijke toekenning van gelijke regten aan allen, die ter haringvangst visschen, bijzondere voordeelen mogen worden verdeeld.
Voor dit gunstig vermoeden pleit de ondervinding, want toen, tengevolge van politieke omstandigheden in de jaren 1812 en 1813 de haringvisscherij aan de eigenaren der Buizen was ontzegd, maar aan die der platgebouwde vaartuigen toegestaan, toen toch is de roem der Nederlandschen haring niet verloren geraakt, omdat dezelve door de laatsten en niet door de eerstgenoemden gevangen en behandeld was, de vereeniging zelfs destijds van die van Maassluis en Vlaardingen om dezen haring in den handel te brengen, staaft dit denkbeeld, daar zij toch niet volkomen overtuigd geweest zijnde van desselfs deugdzaamheid, voorzeker niet den roem van onzen haring aan eenig eigen voordeel zouden hebben gewaagd of opgeofferd.
Maar of dit nog niet genoeg ware om het gevoelen te versterken, dat de Haringvisscherij en deszelfs geheele uitoefening, dus onder gelijke bepalingen en verpligtingen aan alle ingezetenen des Rijks behoorde te worden toegestaan, zoo zal de zaak toch wel voldongen zijn bij de aanmerking: dat, daar de visscherij in zee vrij en gemeen is voor alle volken, deze ook geoorloofd behoort te zijn voor alle Ingezetenen van het Koningrijk en de Nationale Visscherij dus met terzijdestelling van alle bijzondere-privilegiën of voorregten, behoorde te mogen worden uitgeoefend door alle zoodanige schepen en vaartuigen zonder onderscheid van wat maaksel, geheel toebehoorende aan ingezetenen van het Rijk, en welker uitrustingen in het zelve alhier geschieden.
Eenige belemmering dan in deze visscherij te bepalen is per se nadeelig voor de Nationale Visscherij en bovendien het accordeeren van dezelve aan die van de Kust op een gelijken voet als aan die van Vlaardingen, Maassluis en andere, sluit ook deze niet uit, belemmert hen niet, en kan alleen grootere uitbreiding van Handel, meerdere voorraad van haring, en daardoor vermindering van prijzen, en met dezelve gemakkelijker verkrijging van dit aangenaam maar tevens gezond voedsel voor den gemeenen man bewerken.
En bovendien, het bijzonder belang der geïnteresseerden in de voormaals gepriviligeerde Visscherij kan door de gelijke toelating van die van de Kust
31
31



ook niet zoo aanmerkelijk lijken, om van het principe van gelijkheid van regten af te gaan, daar men volgens authentieke berekeningen, den aanbreng der vangst dezer laatsten, slechts op bijna 1/19 van het geheel kan bepalen."
Aan het slot van hun verzoekschrift, dat geteekend is door graaf Van Limburg Stirum Noordwyk en G. Hoogenraad, beroepen de Scheveningers zich op een door hen bij hun verzoekschrift overgelegde memorie, „door of van wegens de Reeders langs de kusten van Holland tot adstructie van hun regt op de Pekelharingvisscherü, ingediend in de laatste cessie van Heeren Staten Generaal der Nederlanden, tot welkers gewigtigen inhoud zij zich refereeren in het vol vertrouwen dat de gronden daarbij ontvouwd tegen het onderdrukkende systhema der Reederjj van de Maas, gelijke erkenning zal verwerven bij deze vergadering en de Heeren Staten der geheele Provincie, als aan dezelve is verleend geworden door een aantal onzer verlichtste Staatsmannen, en wel bijzonder door de Heeren Staten-Generaal Grave G. K. van Hogendorp, Serruijs, Metelerkamp. Reijphens, Gendebien, Van Nes en anderen."
Uit het pleidooi vervat in de Memorie lichten wij nog het volgende: „De ontwerpers van de Grondwet voor het Koningrijk der Nederlanden hebben, geleid door het zoo eigenaardig gevoel der natuurlijke billijkheid, als een axioma van Staat beschouwd, dat alle Ingezetenen des Lands gelijke aanspraak op bescherming van Persoon en Goederen zouden hebben: het Nederlandsche Volk, die Grondwet aangenomen hebbende, heeft dat groot beginsel als het zyne erkend, en ieder Lid der Maatschappij vermag dus de handhaving van hetzelve, het zij voor zich, het zy voor anderen, wier belangen met de zijne meer onmiddellijk verbonden zyn, bij elke gepaste gelegenheid inroepen.
Tot de bedoelde bescherming van Personen en Goederen, mag bij een natuurlijke gevolgtrekking, uit den aard der zaak zelve afgeleid, gebragt worden de handhaving van het regt, ieder Burger door beschrevene en onbeschrevene Wetten, hjj alle beschaafde Volkeren toegekend, om de vruchten van eigene vlyt en nijverheid te plukken, en het natuurlijk en zedelijk gevoel van alle Natiën hebben daarom ten allen tijde de Monopoliën doen verwerpen, als inloopende tegen alle denkbeelden van billijkheid, en het regt, ieder Lid der Maatschappij aangeboren, ten onderste boven keerende.
Het is zoo, en de Staat- en Huishoudkundige geschiedenis van de meeste volkeren bevestigt dit, in zeer enkele gevallen hebben wel eens redenen van Staat van dit algemeen beginsel voor een tyd doen afwijken maar dan ook waren die redenen zoo gewigtig en zoo klaarblijkelijk gegrond, dat de geenen zelve, die daardoor zich in de uitoeffening van derzelver regten belemmerd zagen, er gaarne de opoffering van deden aan het algemeen belang van den Staat. Echter zoodanige bepalingen duurden niet langer, dan de 32
32



gebiedende noodzakelijkheid der omstandigheden zulks kwam vorderen, gelijk uit de tijdelijke Octreoyen door onze wijze Voorvaderen onder anderen aan de Maatschappij van Oost en West verleend, gebleken is, en ieder werd weder toegelaten tot de uitoefening van Regten, hem door alles wat heilig is onder de menschen, gewaarborgd, wanneer het overwigt van het algemeen belang ophield daaraan in den weg te staan."
Komende tot de zaak waarom het eigenlijk gaat, het monopolie sinds eeuwen toegekend aan de Maassteden en thans in de Wet van 1 Maart 1818 weder opnieuw verleend, vragen de adressanten zich af wat toch de eigenlijke redenen mogen zijn voor dat vasthouden aan de traditie. Vlaardingen en Maassluis beweren, dat de Roem van den Nederlandschen Haring, „zoo de ongewijde handen van de Kustbewoners denzelven inzouten en kaakten, zou verloren gaan en het belang van den Staat vordert, dat daar tegen wordt voorzien."
Maar vragen de adressanten: „Is het niet waar, dat op enkele tijdstippen — in 1735, 1736, 1751 en 1752 — niettegenstaande alle de woelingen en bemceijenissen van de Reeders van Maassluis en Vlaardingen de Haringvangst door de Reeders van de Kust is geschied, deze laatste in aanvoer en vertier konden wedijveren?"
„Waren b.v. de Reeders van den Maaskant in ernst beducht geweest voor de vermindering van den Roem van den Hollandschen Haring, dan hadden zij in de Jare 1812 en 1813, toen de vrije Haringvangst vergund wierd aan de Kustbewoners, terwijl de hunne, door omstandigheden, in den geest van dien tijd gelegen, werd bemoeielijkt, zich niet met deze moeten vereenigen, de door de Kustbewoners in Zee of aan het Strand gekaakte Haring niet naar Maassluis en Vlaardingen voeren, en in den handel, tot hun werkelijk voordeel brengen, gelijk zij gedaan hebben."
Nu beweert men verder dat de Pinken niet ter plaatse kunnen komen waar de tot kaken en inzouten geschikte Haring gevangen wordt. Als die plaats wordt bedoeld Hitland, d.i. Schotland; doch Vlaardingen en Maassluis weten toch zeer goed dat daar alleen in de voorteelt gevischt wordt en dat de Haring daar gevangen, minder geschikt voor den Buitenlandschen handel is en ook weten zij, dat de bij uitstek geschikte Haring voor het buitenland juist daar voorkomt, waar de Pinken naast de Buizen van de Maas geregeld ankeren en hunne netten uitwerpen.
Neen, het monopolie der Maassteden had geen reden van bestaan, een monopolie waardoor een hoeveelheid Haring op dezelfde plaats gevangen aan Vlaardingen en Maassluis ƒ 50.—, aan Scheveningen en de andere kustplaatsen daarentegen ƒ 5.— tot hoogstens ƒ 12.— opbracht.
„Maar", zeggen Vlaardingen en Maassluis, „gij kustplaatsen, gij hebt het alleenrecht voor de versch-harmgvisscherjj, dat recht missen wij." Adressanten antwoorden daarop zeer terecht: „heeft een ieder dan niet
33 3
33



het volkomen en onbetwistbaar regt, om door zoo vele middelen en wegen, als oorbaar zijn, zich onderhoud en voordeel te verschaffen?"
De Maassteden zeggen daarop weer: „Ter aanmoediging van de verschharingvisscherij wordt van Gouvernementswege aan de Kustplaatsen premien geschonken, om goed te maken, wat zij door het monopolie derven."
De reeders van de Kust hebben hun antwoord terstond gereed.
„Dankbaar erkennen zn' de bezorgdheid van het Gouvernement, maar dat is een voorregt, waarin die der Maas dubbeld deelen; aan de eerste worden premiën verleend van ƒ 200.— terwijl de laatsten ƒ 500.— genieten, en, voegt men nu hierbij, dat de Vlaardingsche en Maassluissche Buizen op eene duurzaamheid van 30 a 40 jaren kunnen rekenen, terwijl het hol der Pinken om de 7 of 8 jaren moet worden vernieuwd, dan geniet een Vlaardingsch Reeder gedurende hetzelfde tijdsverloop van 30 jaren, van den Lande ƒ 15.000, terwijl aan die van de Kust ƒ 6000.— te beurt vallen, niettegenstaande degeenen, die het mindere ontvangen eene meerdere uitgave van ƒ 1000 te bestrijden hebben voor de instandhouding van hun vaartuig.
Brengt wel is waar de uitrusting van een Buis meerdere kosten mede dan die van een Pink, de eerste vischt gedurende vijf maanden in het beste van het jaargetij, en de Pink slechts 6 of ten hoogste 8 weken en dat wel in oneindig minder gunstige omstandigheden van weder en seizoen."
En nu het bewaren van het kaakgeheim.
Vlaardingen en Maassluis vreesden, dat de Pinken van Scheveningen, Katwijk, Noordwijk enz. die in de nabijheid der Engelsche kust vischten en menigmaal de Engelsche havens binnenliepen, dat geheim zouden verraden.
Ook dat beweren sneed geen hout. Vischten de Buizen ook niet op de Engelsche kust en liepen ook zij niet de Engelsche Havens binnen ?
Maar nog sterker, „waren de Pinken niet bemand met geboren Hollanders, wonende op de Dorpen, vanwaar zij uitstevenden en de Buizen daarentegen voor verre het grootste gedeelte bemand met vreemdelingen ?" Waar was nu de kans voor het verraden van het geheim grooter. „Is het," vroegen adressanten, „aan de manschappen der Pinken, die nimmer de Oostzee bevaren, te wijten dat Emdenaars, Hamburgers, Denen ons de loef beginnen af te steken, en op den weg schijnen gebragt te zijn, om hunne Haring met den onzen te doen wedijveren?"
„Laat men toch niemand in deze beschuldigen, maar den gewconen gang der dingen opmerken en daarin berusten. De voordeelen uit deze of geene zaak voortspruitende blijven niet altijd het uitsluitend eigendom van deze of geene Natie, zij worden eindelijk ook door andere Volken gedeeld of genoten ; de geschiedenis van den handel, die van de Fabrieken en Trafieken bevestigt dit volkomen." 34
54



„Och," zeggen Vlaardingen en Maassluis, „ge kunt dezelfde voorregten genieten, als wij bezitten, maar gebruik dan ook evenals wij gekielde schepen."
„Schoon schijnende toegevendheid, voorwaar," zeggen adressanten. „Het is hetzelfde alsof men iemand toestond dezelfde waren te verkopen, als zijn buurman, maar men noodzaakte hem ze te pakken in vaten te groot om dooide deur van zijn Pakhuis te worden gedragen. Een schip met kiel kan toch niet op het strand aankomen en een vergunning op die wijze staat gelijk met een volstrekte weigering."
Tot zoover de zakelijke inhoud van de Memorie.
De Permanente Commissie uit de Reederij te Scheveningen *) die de leiding in deze belangrijke quaestie op zich had genomen, schreef d.d. 8 Augustus 1818 den Raad van 's-Gravenhage:
„Edele Achtb. Heeren!
In het tegenwoordig oogenblik nog deliberatien aanhangig zijnde bij de Edele Groot Achtbare Heeren Staten van Holland over de, door de Rederijen langs de kusten van Holland gereclameerde Herstelling dier Rederijen, in derzelver regten op de Pekel-Haringvangst, een Herstel, waarbij dat gedeelte der Stad 's-Gravenhage, waaronder Scheveningen sorteert, het grootste belang is hebbende; achten wij ons verpligt, en nemen de vrijheid deze igewigtige belangen aan UEdele Achtbare serieuse attentie eerbiedig aan te bevelen, vooral daar het er thans op aankomt: of, om ook Scheveningen in deszelfs aloude regt op de Pekelharingvangst te herstellen en daardoor deszelfs groote bron van bestaan te doen herbooren worden, of wel haar daarvan voor altoos te beroven, en deszelfs ondergang te bespoedigen.
De ondervinding der laatste tijden levert de droevigste preuven op, dat de versche vischvangst langs de kusten, en bijzonder te Scheveningen, hoe langer hoe meer tot derzelver verval nadert, en dat derzelver uitsluiting tot de Pekel-Haringvangst dat verval finaal zou voltooyen.
Vol vertrouwen op de efficasieuse poogingen van dezen Achtbaren Raad tot afwending van dit te vrezen onheil voor dat gedeelte harer Ingezetenen, waaronder Scheveningen behoort, en eerbiedig verwachtende dat alle geschikte middelen thans, staande de Deliberatien van de H.H. Staten van Holland, zullen dienstbaar gemaakt worden door dezen Raad, tot herstel van Scheveningsch onbetwistbaar regt op de Pekel-Haringvangst; heeft voornoemde Commissie de Eer hiernevens aan UEdele Achtbare toe te zenden, zoo tot appui van dat regt, als tot betoog, van het verval der versche
!) Dit college werd 16 November 1812 te Scheveningen opgericht door de reedersboekhouders J. van Duyn, H. van Kouwenhoven Pais, G. Hoogenraad, J. de Witt, C. Varkevisser, J. Scheurleer en S. Berkenbosch Blok."
35



vischvangst en de middelen tot herstel 24 Exemplaren eener gedrukte Memorie tot adstructie van het Regt der Reders langs de kusten van Holland, gevestigd te Scheveningen, Katwijk, Noordwijk, Egmond aan Zee en Zandvoort, op de Haring visscherij." Dit stuk was geteekend: De Bas, Prest.
De Raad, op advies van de Commissie, in wier handen het verzoekschrift gesteld was, besloot 14 Augustus d.av. „een missive te zenden aan Heeren Staten van Holland, houdende appui, voor zoo veel Scheveningen aangaat, van het door de kustvaarders van de Provincie Holland ter vergadering van Heeren Staten dier Provincie gedane verzoek omme favorable voordragt aan Zijne Maj. den Koning dat aan hunl. worde gepermitteerd de door hen gevangene haring te kaken, zouten en alzoo verkopen, zonder echter te treden in de merites van al het geposeerde door de kustvaarders voors. in de bovengemelde memorie — en alleen in het geval, dat het belang der kustvaarders kan geoordeeld worden met de belangen van de Groote Haringvisscherij en den Nederlandschen haring niet te strijden."
De missive van den Raad was— men zal het ons grif toestemmen — zeer voorzichtig gesteld, want wat beteekende eigenlijk een „appui", waarbij niet in de „merites" van het „geposeerde" werd getreden? Op die „merites" kwam het toch voornamelijk aan.
Intusschen hadden ook de reeders van de Maassteden, op de hoogte van het gevaar dat hunne belangen dreigde, zich gericht tot de Provinciale Staten met het volgend schrijven:
De ondergeteekenden als Gecommitteerdens uit het Collegie van de Groote Visscherij hebben de Eer, omme ter voldoening van het geene zijlieden op zich genomen hadden, hier bij te voegen eene getekende Memorie, als Antidotaal tegens een gedrukte naamlpoze Memorie van Reeders langs de Kusten van Holland. In de gehouden conferentie is het ons voorgekomen dat Uw Ed. Groot Achtbaren met den inhoud der laatstgemelde niet geheel onbekend waare. Het zal ons dus hoogst aangenaam zijn, dat ook de nevensgaande, door alle de Leden van het Collegie onderteekend, door Uw Ed. Gr. Achtb. met de vereischte aandagt gelezen en op dezelve, bij het concipieeren van Provinciale Reglementen voor de Haringvisscherij het nodige reguard geslagen worde.
Wij recommandeeren de belangens van deeze voornaame Tak van Hollandsche Nijverheid aan Uwe zorgen aan en noemen ons de Gecommitteerden voornoemd.
L. Schelvisvanger. Johan George Betz. In kennis van mij
Ph. Bouwmeester. Secretaris.
Maassluis 25 Mei 1818.
36
36



Keeren wij tot de Provinciale Staten terug.
In hun vergadering van 7 Juli 1818 werd het adres van Jonkheer G. Van Limburg Stirum, G. Hoogenraad e.a. in handen gesteld van een Commissie, bestaande uit de Heeren H. M. van der Goes, D. D. Elias, D. van Horbag, L. Quarles en P. F. Hubrecht. Haar rapport verscheen 26 Augustus en zij laat zich daarin in algemeenen zin aldus uit:
„Maar, zullen wy nu alle die stukken in derzelver argumentatien vóór en tegen ontwikkelen en UEd. Gr. Achtbaren uitvoerig mededeelen alle onderscheidene bedenkingen, welke by ons zyn opgekomen en bediscussieerd ? Wy hebben na dat wy onze gevoelens onderling verklaard hadden, veeleer gemeend UEd. Gr. Achtb. het resultaat van onze consideratien, onder referte tot de onderscheidene stukken te moeten mededeelen, daar toch de materie bij die stukken zoo uitgebreid is behandeld, en, als ware het, van alle zijden is bezien, dat UEd. Groot Achtb. daardoor ten volle in staat moeten zijn om met genoegzame kennis een besluit in dezen te nemen.
Het is dan, ten gevolge van de gedachten der meerderheid van de ondergeteekende Commissie, dat in dezelve is begrepen, zoowel in aanschouw van hetgeen op dit belangrijke onderwerp in de jaren 1751 en 1752 by de Hooge Lands-Vergadering der toenmalige Heeren Staten van Holland en West-Vriesland is verhandeld; als uit overweging van hetgeen thans voor het verzoek der Requestranten is aangevoerd en daartegen ingebragt, dat alsnog en voor het tegenwoordige geene zoodanige nieuwe overtuigende daadzaken en bewijsgronden in het faveur der Requestranten zijn bijgebracht, welke het raadzaam zouden doen zijn, om van die bestaande orde der zaken op het stuk der Groote- of Haring Visscherij af te gaan en het verzoek der Requestranten te accorderen.
Weshalve de Commissie adviseert het verzoek der Requestranten te declineren en te wijzen van de hand."
En alzoo geschiedde in de vergadering der Staten. Na deliberatie werd goedgevonden en verstaan het verzoek te wijzen van de hand. Of dat gebeurde met algemeene stemmen, daarover laten de notulen van de Staten ons onkundig.
Toch waren de Provinciale Staten niet geheel ongevoelig voor de nooden van het arme zeedorp.
Op den 3n September d.a.v. ontvingen Burgemeesteren van 's-Gravenhage van den Gouverneur van Zuid-Holland het verzoek om „eene opgave van den comparatieven staat der Kustvisschery te Scheveningen tusschen de jaren 1792, 1814 en 1818, benevens de redenen, waardoor de vermindering in den bloei derzelve is ontstaan en de middelen welke tot haar herstellen zouden behooren te worden aangewend."
37
37



Ter beantwoording van deze vragen wendden Burgemeesteren zich tot de Permanente Commissie uit de Reederij te Scheveningen.
De Memorie van deze Commissie, welke in afschrift aan den Gouverneur werd gezonden, volgt hier in haar geheel, omdat zij ons een beeld geeft van den algemeenen toestand van de Scheveningsche visscherij in die dagen.
„De beantwoording der beide vragen:
1°. welke zijn de oorzaken van het verval der bloeij van de versche vischvangst langs de Hollandsche Kusten? en 2° wat zijn de middelen van Herstel ? zijn reeds binnenkort een onderwerp van behandeling geweest, en hoezeer voor 't algemeen beantwoord, is die beantwoording ook voor de Rheederije derzelve Visscherij van Schevening van toepassing. Wü achten ons echter verpligt in de bijzonderheden daarvan te treden.
De eerste vraag algemeen beantwoordende, zoo heeft de visscherije door tijden en omstandigheden even als andere grootere en kleinere bronnen van bestaan en welvaart geleden en heeft daarenboven geene opbeuring of aanmoediging, neen! maar integendeel tegenwerking ondervonden.
Dit meerdere bijzonder voor de voormelde Scheveningsche visscherij uiteenzettende, heeft men slechts in overweging te nemen, dat in den jare 1792 een wettige bepaling bestond, dat er slechts 65 bomschuiten mogten varen, de verandering der orde van zaken deed dit getal aanmerkelijk en onbelemmerd aanwassen en behalve dit werden er een groot aantal kleine booten voor de Schelvis en Cabellaauw vangst aangelegd, het spreekt van zelve dat dit gelegenheid gaf tot het afnemen der prijzen van de visch, en een gevoelige smaldeelinge der winsten moest veroorzaken.
Het tijdperk van 1795 deed tot dit ingeslopen misbruik nog toe, de ontzettende verhooging der materialen tot aanbouw en behoeften tot onderhoud der vaartuigen, wanden en equipage. Men oordeele slechts over de verhouding, waarin dit thans nog staat tot vóór 1795. Toen koste een nieuw hol ƒ 900 a ƒ 1000, hetgeen tegenwoordig met ƒ 2200 a ƒ 2300 wordt voldaan. Het touwwerk werd met ƒ 14.— a ƒ 15.— per 100 lb. betaald, waarvoor nu ƒ 28.— a ƒ 80.— wordt besteed. Het garen was de 50 lb. te bekomen, voor ƒ 22 a ƒ 23, hetwelk thans ƒ 38 a ƒ 40 geld. Men zwijge van levensmiddelen en andere behoeften, in evenredigheid in prijs gesteigerd en wanneer men daartegenoversteld, dat zeker voor het product van dit uitschot (de versche visch namelijk), geen relative hoogere prijs als bevorens is kunnen bedongen worden, zoo doet zich dit reeds als een werkelijke oorzaak van verlies voor. Wanneer men nu daar bij in acht neemt, dat sedert dat ongelukkig tijdperk (1795) tot den jare 1814 het verlies van bodems, ten gevolge des oorlogs, niet minder dan 52 bedroeg, behoeft men geen verdere reden van het verval te zoeken, doch behoordt het ook tevens tot onze taak, om met dit alles weg te nemen, een bedenking, welke bij een oppervlakkige beschouwing zoude kunnen worden gemaakt, namelijk wan38
38



neer de rhederjjen van Scheveningen zulke enorme verliezen heeft geleden, hoe verklaart zich als dan den aanbouw dier schuiten zelfs tot 80 in getal? En men acht zich verpligt deze bedenking naar waarheid toe te ligten en weg te nemen.
Het verlies van zoovele schuiten tengevolge des oorlogs en de duurte der materialen, veroorzaakte zeker de ruine van veelen, welke bijna alles verloren, dan de overige vermeerderde daardoor voor dien tijd hun bestaan, en wierden alzoo tot de weder aanbouw van sommige bodems in staat gesteld.
En voornamelijk, daar in dien tijd dat er geen Commercie of Navigatie was, de speculatiegeest van sommige persoonen van andere plaatsen wierd opgewekt, welke door hun deelneming tot den verderen aanbouw bijdroegen is deze vermeerdering van vaartuigen veroorzaakt, hetwelk ook vooral plaats vond, toen het voormalig Fransch bestuur de vrijheid verleende ter haringvangst uit te gaan en dezelven gesteurd aan wal te brengen of gekaakt en gezouten als Hollandsche haring te debiteren.
Deze bijdrage deed alzoo de meergemelde visscherije in dien dobberenden toestand verblijven tot het gemelde tijdvak van 1814, wanneer sedert hetzelve, de eens gevestigde duurte der materialen zich liet blijven gevoelen en men nog tevens ondervond, dat de gevangen versche visch eene aanmerkelijke daling onderging. Men bedoelt hiermede de verzending naar Brabant, de grootste tak van handel en voordeel uitmakende; deze voornamelijk in rogge, schol en scharren bestaande gold van ƒ 2.10 tot ƒ 7.— de koop in vroegere jaren en wordt thans voor 10 en 29 st. hoogstens voor ƒ 1.10 de gelijke koop verkocht.
Daarbij gerekend de belasting op het zout voor de ton, welke tot ƒ 3 a ƒ 3.10 wordt ingekocht, niet minder als ƒ 10.2 bedragende en dan nog de stedelijke belasting, gevorderd wordende door de steden Amsterdam, Rotterdam, Brussel, Antwerpen, Gend, Leuven, Mechelen en andere plaatsen en zelfs voorbijgaande de wanordens, welke de tijden en omstandigheden in de strikte naleving der reglementen voor stuurlieden en manschappen hebben veroorzaakt, altoos in het nadeel der rheders uitlopende, behoeft men niet verder uit te wijden om algemeene en bijzondere oorzaken voor het verval van de versche vischvangst langs deze kust, en bijzonder die van Scheveningen te zoeken. Deze eerste vrage met de eenvoudige waarheit alzoo beantwoord zijnde, en tot de tweede overgaande zal men zich niet bezighouden met vertogen over het verlof om de gevange Haring te kaken en te zouten, gehoorzaam berust men in het geen het gouvernement daar omtrent noodig oordeeld, te moeten statueren.
Liever acht men het nodig zich voornamelijk te bepalen tot den Impost op het zout gelegd, daar de voortduring derzelve, het zij met eerbied gezegd, de visscherjjen langs de kust den laatsten slag zal toebrengen. Be-
39
39



vorens immers waren onder het Oud-Hollandsch en zelfs onder het Fransch bestuur de Rheederijen en kooplieden langs de kust van de impositie op het zout voor de gedroogde visch vrijgesteld, men oordeelde dat die visscherije voor duizende leden der Maatschappij eene kostwinning verschafte, en de voordeelen der Rheders niet van dien aard waren, dat dezelven daarmede konden worden belast.
En wanneer men nagaat, dat dit product grootendeels en wel bij de meest behoevende klasse binnenlandsch verteerd wordt en men vergelijkt dit met de vrijgestelde zoutevisch, van die belasting ontheven, dan gelooft men teregt zich te mogen bezwaard achten, te meer daar het vooruitzicht bij de voortduring van dezelve last niet minder is, als dat duizende leden der Maatschappij van hunne kostwinning staan verstoken te worden.
En het is uit dien hoofde dat men als het voornaamste middel ter herstelling van de versche vischvangst langs de kust met allen eerbied zich verpligt acht voor te dragen de ontheffing derzelve van alle Imposten, en om dezelve integendeel door geschikte premien aan te moedigen.
En hiermede verhoopende aan het bedoelde te hebben voldaan, wenschen wij dat hetzelve als een bijdrage zal mogen verstrekken tot het nemen van een zoo weldadig Besluit, dat den werkzamen man bij voortduring in de zeedorpen gelegenheid zal kunnen worden verschaft, met nijverheid zyn brood te blijven verdienen, en de door bezigheid steeds toenemende armoede voorgekomen, ten minste gelenigd worde.
Scheveningen, den 9 September 1818.
Namens de Commissie der Rhedérije J. de Witt,
Secretaris."
In dezelfde bijeenkomst, waarin de treurige beslissing viel dat de Scheveningers ook in het vervolg geen pekelharing zouden mogen maken — 26 Augustus 1818 — besloten de Provinciale Staten aan den Koning eerbiedig te verzoeken tot een bepaald onderwerp van onderzoek te willen stellen de vraag: „welke middelen tot opbeuring der Kustvisscherij uit haren vervallen staat er bij de hand zouden kunnen genomen worden?" En dat gebeurde. Er werden middelen gevonden en ook geschonken, maar het radicale geneesmiddel werd niet aangewend.
De visschersplaatsen aan de kust werden nu tevreden gesteld met een jaarlijksche subsidie; de reeders ontvingen ƒ 200.— voor elke pink, die de visscherij uitoefende.x) Aan Scheveningen werd daarvoor jaarlijks een som
!) In 1841 was die premie ƒ 300 per vaartuig voor de steurharingvisscherij en ƒ 250. voor de beugvisscherjj. 40
40



van p.m. ƒ 30.000, uitgekeerd. Hoe loffelijk hiermede het streven van de Regeering ook was, die som kon geen vergoeding heeten voor de knellende banden, die zij de visscherij aanlegde. Zoo ooit dan is in die periode gebleken dat protectie voor de Nederlandsche visscherij in den vorm van subsidie gansch niet deugt. Het premie-stelsel kon Scheveningen niet voldoende opheffen, de visscherij bleef kwijnen.
Nog gingen van Scheveningen een paar malen stemmen op om aan den toestand een einde te maken.
In 1830 wendden de Scheveningsche reeders P. Varkevisser c.s. zich tot den Koning met het verzoek om hun toe te staan provisioneel en al ware het slechts voor de drie laatste maanden van het loopende jaar een gedeelte van de haring tot pekelharing te mogen maken.
Gedeputeerde Staten in wier handen het verzoekschrift ten slotte kwam gaven bij besluit van 19 Oct. weder een afwijkende beschikking in dezen vorm:
„En voorts in aanmerking genomende zijnde: 1°. dat bij aldien de verschharingvaart tot eene zout haringvisscherij wierde gemaakt de prijzen van den zouten haring, welke thans door de plaats hebbende vereeniging, noch altoos eenigszins in bedwang kunnen gehouden worden, tot eene schrik. barende laagte zouden loopen, wanneer er, om het product slechts af te zetten, tegen elkander wierdt gemaakt, waardoor de Groote Visscherij, welke thans stil zwijgende den last draagt, die de tijdsomstandigheden, op dezelve doen drukken, bovendien bezwaard zou worden met den last, die op de Versch-haringvaart drukt en wel op zulk eenen voet, dat het verlies bij de Groote Visscherij daardoor oneindig grooter zoude zijn, dan het voordeel (of dekking voor schade) hetwelk de versch-haringvaart daarlangs zoude worden toegebragt.
2°. dat bij aldien aan de requestranten vergund wierdt om hunne haring geheel of gedeeltelijk te kaken en te zouten, de verschharingvisschers van Enkhuizen, Marken, Urk en Schokland en vele andere plaatsen dezelfde vergunning zouden vragen, die dan ook aan dezelve niet zoude kunnen geweigerd worden, en dat wanneer ook deze tweede schrede gedaan wierdt en hen het kaken en zouten toegestaan moest worden, door al de vaartuigen dagelijks zoo ernorm veel versche haring zou aangebragt worden, dat de prijzen vermoedelijk geheel te niet loopen, en de drie visscherijen elkander ruinéren zouden."
In 1851 ging weder een adres van A. Pronk c.s. naar den Minister van Binnenlandsche zaken om een vrije onbelemmerde vaart, zonder reglementaire bepaling — en toen scheen er in de meening van de Regeering omtrent deze zaak eenige kentering te komen.
41
41



Althans den 22n April 1851 kreeg de Permanente Commissie uit de Reederij van het Gouvernement van Zuid-Holland deze vraag te beantwoorden :
Welke bepalingen betrekkelijk de Visscherij, welke thans in werking zijn en tot belemmering der nijverheid kunnen geacht worden, zouden moeten worden opgeheven of gewijzigd?
De Reederij antwoordde: dat het wensehelijk was eene geheele vrijheid der visscherij en alleen die bepalingen te behouden welke tot onderlinge waarborg van bijzondere omstandigheden noodig zijn.
En toch was het antwoord op het verzoek weder afwijzend.
Maar de zaak zelve bleef in hooge mate de belangstelling van de toenmalige Regeering trekken.
Koning Willem III teekende 9 Februari 1854 tijdens het Ministerie Van Hall het besluit, waarbij een Commissie werd benoemd tot voorbereiding eener nieuwe Visscherij wet.
De man, die in deze commissie vooral zijn invloed heeft doen gelden, was de Leidsche hoogleeraar J. T. Buijs, die ook later als secretaris van het College voor de Zeevisscherijen jaren achtereen op hoogst verdienstelijke wijze het uitvoerig en uitmuntend gedocumenteerd jaarverslag aan den Minister van Waterstaat opstelde.
Eindelijk kwam dan de Wet van den 13n Juni 1857 op de Zeevisscherijen; de ontwerper daarvan was de genoemde hoogleeraar J. T. Buijs.
Wij geven de wet, die zulk «een gewichtigen invloed op de zeevisscherij had, hier in haar geheel. Zij zal altijd een der belangrijkste documenten uit de visscherij geschiedenis blijven.
„Art. 1. Er wordt aan elk een volkomen vrijheid gelaten, de verschillende takken van Zeevisscherij naar. eigen goedvinden uit te oefenen.
Art. 2. Het verbod van invoer van gekaakten en gezouten haring van vreemde visscherij, en het tijdelijk verbod van invoer van vreemden ongekaakten gezouten haring, bij de thans bestaande wetten uitgesproken, worden opgeheven. De voorwaarden van reciprociteit, ten aanzien van den invoer van vreemden zeevisch, bij diezelfde wetten gesteld, wordt ingetrokken.
Art. 3. Aan de belanghebbenden wordt voortdurend de gelegenheid gegeven om gekaakten haring van de Nederlandsche visscherijen afkomstig te hunnen koste te doen keuren, en de tonnen, in welke de gekeurde haring gepakt is, van een merk te doen voorzien, waaruit de hoedanigheid van den in die tonnen voorkomenden visch blijkt.
De voorwaarden en de wijze van keuring worden door Ons, op voordracht van het in art. 5 vermelde collegie, geregeld door een in het Staatsblad op te nemen besluit.
Art. 4. Het namaken, schenden, of vervalschen van merken en mede-
42
42



pligtigheid daaraan wordt gestraft met gevangenisstraf van eene maand tot een jaar, en eene boete van ƒ 100 tot ƒ 1000.
Het pakken van niet of voor een soort gekeurden haring in tonnen, welke van een officieel merk zijn voorzien, en het verkoopen van haring, gepakt in tonnen, welke een vervalscht of nagemaakt merk dragen, wordt met het vervalschen van merken gelijkgesteld.
De visch, en tonnen en vaten, waarmede de overtreding is gepleegd, worden in beslag genomen en verbeurd verklaard ten voordeele van de armen der gemeente, waar de bekeuring is geschied.
Art. 5. De bevordering van de belangen van de zeevisscherijen wordt opgedragen aan een „Collegie voor de zeevisscherijen."
Het dient de Regeering van consideratiën en advies omtrent alle met de zeevisscherij in verband staande onderwerpen, en tracht de ontwikkeling van dezen tak van nijverheid ook door het opsporen, bekend maken en helpen invoeren van elders tot stand gebragte verbeteringen, zooveel mogelijk te bevorderen. Het collegie is samengesteld uit negen leden, door Ons te benoemen, waarvan de meerderheid bestaat uit personen op geenerlei wijze in de belangen der zeevisscherij betrokken.
De leden hebben zitting gedurende drie jaren.
Een derde van hen treedt jaarlijks af, volgens een daarvan te maken rooster.
De aftredenden zijn dadelijk weer benoembaar. Een door Ons vast te stellen instructie regelt de werkzaamheden van het collegie.
Het bedrag der administratiekosten en der andere uitgaven van het collegie wordt door Ons geregeld en jaarlijks op de Staatsbegrooting uitgetrokken.
Art. 6. Het Collegie voor de zeevisscherijen benoemt, onder goedkeuring van Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken, op alle plaatsen waar het dat noodig acht, personen, belast met het keuren van den daartoe aangeboden haring en met het stempelen der vaten.
Alvorens hunne bediening te aanvaarden, leggen de keurmeesters in handen van den burgemeester hunner woonplaats den eed of de belofte af, hunne betrekking nauwkeurig, getrouw en eerlijk te zullen waarnemen.
Het bedrag der loonen, welke zij, die van de bevoegdheid tot het doen keuren gebruik maken, aan de keurmeesters verschuldigd zijn, wordt onder Onze goedkeuring door het Collegie voor de zeevisscherijen geregeld.
Art. 7. Behalve de keurmeesters, bedoeld in art. 6 dezer wet, zijn de hoofden van de plaatselijke besturen, de ambtenaren en agenten der rijksen gemeentelijke politie vérpligt, van de overtredingen van het bepaalde in art. 4 te doen blijken door schriftelijke relazen en processen verbaal."
Bij de Wet van 13 Juni 1S$8 werd art. 3 aldus gewijzigd:
„Aan de belanghebbenden wordt voortdurend de gelegenheid gegeven om
48
48



gekaakten haring-, van de Nederlandsche visscherjjen afkomstig, te hunnen koste te doen keuren." En art. 4:
„Hij, die tonnen of vaten voorziet van merken als vroeger van Regeeringswege werden gebezigd om de hoedanigheid van den haring aan te duiden en hij, die haring pakt in deze tonnen of vaten van vroegere Regeeringsmerken voorzien of daarin gepakten haring verkoopt, te koop aanbiedt, aflevert of ten verkoop in voorraad heeft, wordt gestraft met eene boete van ƒ 25 tot ƒ 1000.
De visch, tonnen en vaten, waarmede de overtreding is gepleegd, worden in beslag genomen en verbeurd verklaard."
Te Scheveningen kon men nu de bakens gaan verzetten. Er moest een nieuwe overeenkomst gesloten worden tusschen reeders, kooplieden en stuurlieden, welker bepalingen aanpasten aan den nieuwen toestand. In een bijeenkomst van 23 Juni 1859 werd het reglement vastgesteld. Voor het eerst kwam daar nu ook een bepaling in voor betreffende pekelharing:
„Er zal niet meer mogen gelegd worden dan twee ton pekelharing in de geheele teelt om te verdeelen onder de bemanning der pink, welke pekelharing niet zal mogen gekaakt, maar den kop zal moeten afgesneden worden.
Alle gekaakte pekelharing, welke overigens worden aangebragt, zullen in den publieken afslag ten verkoop moeten worden gesteld; terwijl ook geen gekaakte haring aan wie het ook zij ten geschenke zal mogen gegeven worden."
Nu was Scheveningen dus vrij — maar jaren en jaren gingen voorbij eer datzelfde Scheveningen van die zoo vurig verlangde vrijheid gebruik zou maken. Het was zeker vreemd.
Door de in 1862 uit 132 schepen bestaande vloot werd slechts 227 ton pekelharing aangevoerd en in 1864, toen de vloot 135 pinken telde, maar 154 ton. Hoe zulks te verklaren ?
In de eerste plaats lag dat aan de visschers. Zij hadden de haring altijd gesteurd, d.w.z. na vangst in het ruim geworpen en met een weinig zout besprenkeld en zoo aangebracht om tot bokking bereid te worden; het kaken op zee was een nieuwigheid, waar zij aanvankelijk niets van wilden weten, totdat eindelijk een of meer zich daaraan waagden, en toen het een groot voordeel opleverde, het verwerken van de gevangen haring tot pekelharing en in één reis zooveel werd besomd, als men gewoonlijk met de geheele teelt haalde, ja, toen gingen de oogen open.
Een andere oorzaak was dat Scheveningen maar niet zoo op eens zijn débouchés had voor den handel in pekelharing, men moest te Vlaardingen ter markt komen; daar had men den geheelen haringhandel toenmaals in handen. En Vlaardingen zorgde er voor de haring van de bommen afkom44
44



stig, als minderwaardig te behandelen; in den afslag te Vlaardingen gold zij ettelijke guldens minder dan de haring van de hoekers.
Curieus is het, dat toen de Scheveningers al lang konden wedijveren met de Vlaardingers in het bereiden van pekelharing, Vlaardingen in zijn officieele haringnoteering een afzonderlijk merk had: bommenharing, die trouw eiken dag een gulden lager stond dan de haring van de loggers. Dat heeft wel geduurd tot het begin van de twintigste eeuw.
In 1869 zond de Scheveningsche reeder L. de Jager drie schepen voor de zoutharingvisscherij uit, schippers van die bommen waren Cornelis Buis, Jochem Roeleveld en Dirk van der Zwanfc, en van dien tijd af begon er bij de visschers wat moed in te komen. In 1873 bracht de pekel- en steurharingvisschery al ƒ 1.400.000 op; zoo ver had men het voorheen nooit gebracht. Het jaarverslag van het College voor de Zeevisscherijen over 1873 wijst dan ook op den grooten ommekeer, die er in de haringvisscherij was ontstaan. Men leest in dat verslag:
„De vroegere wetgeving verbood aan de schepen van de groote visscherij het steuren en aan de kustvisschers het kaken van den haring, zoodat de eersten uitsluitend pekelharing, de anderen uitsluitend bokking konden leveren. De wet van 1857 hief die onderscheiding op, maar zy had te lang bestaan en was te veel traditie geworden, dan dat men spoedig gebruik zoude maken van de nu bestaande vrijheid om over de vroeger gestelde en toen bewaakte grenzen heen te gaan. Eerst toen de nieuwe schepen in gebruik kwamen, begonnen de reeders van de Maas kleine hoeveelheden steurharing aan te brengen en nam men te Scheveningen enkele proeven met het kaken van kustharing, maar langen tyd bleven die proeven zich tot betrekkelijk weinige bepalen. En thans? Thans brengen de Maasschepen jaarlijks van twee tot vyf millioenen steurharing, al naar mate de prijzen van den pekelharing meer of minder hoog zijn, terwy'1 de kustvisschers in 1873 bijna de helft van al den gevangen haring kaakten en zoodoende aan de productie van de groote visscherij een derde deel toevoegden.
De oude meening, dat de gekaakte kustharing noodzakelijk van slechte kwaliteit moest zyn, verdwijnt eveneens. De pekelharing van de kust wordt nu schier uitsluitend naar Vlaardingen gezonden en daar vermengd met de producten van de groote visscherij en, als aan deze geheel gelijk, verkocht.
Als een gevolg van deze omkeering is er ook verandering gekomen in den tijd, vroeger voor de uitoefening der visscherij bepaald.
Terwijl vóór 1857 de schuiten van de kust eerst in de tweede helft van Augustus in zee staken, beginnen zy de visscherij nu reeds in Juli; vele zelfs in het begin van Juni, te gelijk met de schepen van de groote visscherij.
45
45



In 1873 is voor het eerst zelfs het zonderling verschijnsel voorgekomen dat 31 bomschuiten zich bij de jagerjj gemeenschappelijk aansloten. Jaagharing, afkomstig van bomschuiten? Wie had in 1857 durven denken, dat men zestien jaren later dat product aan de markt zoude zien.
De pekelharing, vroeger onbekend aan de kust, begint nu reeds bijna de helft van de productie uit te maken. Groote en weldadige omwenteling inderdaad. Immers waren de reeders als vroeger verplicht geweest hun geheele vangst te steuren en als gerookten-haring aan de markt te brengen, dan zoude een sterke depreciatie van dit handels-artikel daarvan het onvermijdelijk gevolg zijn geworden. Dank zij de vrijheid, door de nieuwe weigering geschonken, bleven de reeders voor dit nadeel bewaard."
En aan het slot van het verslag staat:
„Onze zeevisscherijen, gedurende zoo vele jaren kwijnend en zwak, verkeeren tegenwoordig in een tijdvak van krachtige en snelle ontwikkeling."
Omtrent den overgang van de steurharingvisscherij tot de pekelharingvisscherij kan nog het volgende worden medegedeeld.
Toen de vloot zich uitbreidde en meer steurharing aanbracht dan de markt noodig had, werden voor de pekelharingyisscherij in 1863 door den reeder Maas vier pinken bestemd. Twee daarvan gingen met Vlaardinger loodsen aan boord de haring opsporen, die door de hoekers bij de Shetlandsche eilanden werd gevangen. Een der pinken kwam te Vlaardingen met volle lading binnen. De inrichting der bomschuiten stond evenwel het inkuipen der haring in den weg; later is dat bezwaar vervallen.
De eerste logger werd in 1866 bemand ten deele met Scheveningers ten deele met Vlaardingers; hij deed zes haringreizen in vijf maanden en besomde ƒ 16.000.
In 1871 zond Scheveningen een logger ter haringvisscherij, die van de reeders P. en A. de Niet, schipper Maarten Bruin.
Wat nu de financieele gevolgen daarvan voor Scheveningen zijn geweest, dat kan het best beoordeeld worden naar onderstaande cijfers, die de totale besommingen in ronde sommen aangeven, uitsluitend verkregen met de haringvisscherij.
Tijdens het monopolie.
In 1851 „ 1852 „ 1853
.ƒ 127.000 „ 130.000 „ 218.000
46



Na het monopolie.
1871 ƒ 677.000
1872 „ 800.000
1873 u 1.400.000
1881 , 1.407.000
1882 . . , 1.700.000
1889 „ 1.587.000
1890 2.123.000
1891 „ 2.300.000
1909 „ 4.000.000
1911 , 3.176.000
1912 , 3.843.000
1913 , 4.545.000
Verrassend mogen deze cijfers genoemd worden. Ze toonen ook aan, welke belangrijke industrie de Scheveningsche visscherij geworden is.
Van de voordeelen, die zij afwerpt, genieten alle klassen van de burgerij, niet het minst de visschers, die b.v. in 1913 een totaal loon van 12 ton gouds hebben ontvangen. Met dat al gelooven wij dat de Scheveningsche visscherij nog tot meerdere ontwikkeling, tot meerderen bloei kan geraken, wanneer zij ook steeds zal kunnen blijven rekenen op den steun van lands- en stadsregeering, in een richting, zooals die sedert 1857 gevolgd is.
Het College voor de Zeevisscherij zegt dat ook zoo duidelijk in zijn jaarverslag van 1885. Na er op gewezen te hebben hoe verkeerd het is, zooals in Duitschland geschiedt, subsidiën van allerlei aard aan de visscherij toe te kennen, en dat men daar beter deed in plaats van die kunstmatige ondersteuning nieuwe havenwerken aan te leggen en de bestaande te verbeteren en in het algemeen hulpmiddelen te scheppen, welke de visscher behoeft om zijn bedrijf, door eigen krachtsinspanning te ontwikkelen, vervolgt het College:
„Wh" zijn in elk geval dankbaar, dat de Nederlandsche Regeering in 1857 dien weg is ingeslagen en daarop sedert voortgaat, want de ervaring heeft ons geleerd, dat zij door dit te doen met beter gevolg in het belang van onze visscherijen arbeidt dan in de dagen toen tonnen gouds premiën en subsidiën werden ten koste gelegd. Dank zij hare welwillende medewerking zijn in de latere jaren vrij wat belemmeringen opgeruimd."
47
47



Hoe de aanbrengst van pekelharing toenam van 1862 tót 1885 is uit deze lijst te zien.
1862 227. ton 1874 34459
1863 153 „ 1875 32344
1864 154 „ 1876 48649
1865 262 „ 1877 46615
1866 574 „ 1878 32419
1867 1623 „ 1879 63780
1868 2754 „ 1880 62766
1869 1998 „ 1881 66701
1870 3120 „ 1882 78777
1871 16123 „ 1883 90227
1872 18137 „ 1884 91952
1873 31500 „ 1885 ... . 116032
Intusschen had de wet van 1857 nog meer veranderingen teweeggebracht op visscherijgebied.
In de eerste plaats kregen de bomschuiten grooter afmetingen. Ging vroeger de haring los in de ruimen, nu ze in vaatwerk werd gepakt, had men bh' een flinke vangst geen plaats genoeg óm het fust te bergen.
Aangezien het van belang was vooral in het begin van de visscherij, d.i. in de zomermaanden, de haring zoo vlug mogelijk aan de markt te hebben, begonnen de bommen, die luie zeilers waren, niet meer zoo te voldoen en het voorbeeld van A. E. Maas te Scheveningen, die in 1866 een beter zeilertype in de vaart bracht, de Fransche „longre" werd langzamerhand door vele Scheveningsche reeders gevolgd. Dat die logger door zijn scherpe kiel niet te Scheveningen kon landen en dus op een haven van Vlaardingen of Maassluis was aangewezen, moest natuurlijk, vóór Scheveningen zelf een haven had, wel een bezwaar zijn om tot het aanschaffen van dat nieuwe model van vaartuig over te gaan. De eerste logger „Scheveningen" geheeten, was slechts 45 ton groot.
Maar wat reeds eenige jaren vroeger een misschien nog grootere omwenteling op visscherijgebied teweegbracht, was de vinding van dienzelfden hierboven genoemden energieken A. E. Maas om een andere grondstof voor de haringnetten te gebruiken.
Eeuwenlang hadden de haringvisschers, niet alleen die van Scheveningen, maar ook die van de andere kustplaatsen en van de Maassteden voor grondstof gebruikt de hennip. Van die stof werden te Scheveningen de netten gebreid door vrouwen en meisjes. Maas liet er als proef door haar eenige knoopen van gewoon katoen, en gaf ze, na die netten geolied en getaand te hebben mede aan een bom. De uitslag was zeer gunstig, de visschers waren met die verandering
48
48



zeer ingenomen. By een bezoek aan Yarmouth en Lowestoft leerde Maas machinaal gebreide katoenen netten kennen, geleverd door de fabriek van de firma Stuart te Masselburgh, in Schotland waar de meesterknecht James Paterson reeds in 1820 een toestel voor het machinaal breien van netten had uitgevonden. Deze fabriek was jarenlang te Scheveningen de leverancier en nog in onzen tijd levert zy, hoewel er heel wat concurrentie op dat gebied is gekomen, aan de Scheveningsche reederijen duizenden stuks van die netten.
In den aanvang was men in sommige kringen te Scheveningen ontstemd over deze nieuwigheid; met het breien met de hand werd aardig wat verdiend. Maar overtuigend bleek dat de netten in duurzaamheid, en bruikbaarheid bij het visschen het ver van de hennipgarennetten wonnen. Zoo hielden de laatste het maar ééne teelt uit en de katoengarennetten gewoonlijk drie jaren, en de schepen konden meer netten medenemen, omdat het nieuwe vischwant lichter was. Sedert 1865 was het gebruik te Scheveningen zoo goed als algemeen.
De Maassteden volgden en toen het bleek dat hun buizen en hoekers te zwaar waren by het visschen met een katoenen vleet, kwam Maas op de gedachte proeven te nemen met het Fransche model logger, hierboven verhaald en eerst de buizen en later de hoekers verdwenen achtereenvolgens om voor loggers plaats te maken.
Niemand heeft, zoover bekend, in Nederland tot ontwikkeling en tot bloei van de visschery zooveel bijgedragen als A. E. Maas.
Dat zy hier luide verkondigd.
De Haringvisscherij wordt in de laatste jaren van Mei tot December uitgeoefend. Wel zijn proeven genomen om ook langer te visschen of vroeger te beginnen, maar de uitslag heeft niet beantwoord aan de verwachting, zoodat de proeven niet zijn herhaald.
In 1899 gingen in December zes loggers op de Noordkust van Frankrijk visschen, slechts één schip kwam terug met een voldoende vangst.
Met het oog op de slechte resultaten, die de trawlvisscherij jaar op jaar afwierp, werd door de firma J. den Duik en Zonen in 1908 een proef genomen met de winter-haringvisschery op de Westkust van Engeland. In Januari van dat jaar werden daartoe door de firma twee loggers uitgezonden, die in opdracht hadden hun vangsten versch aan de markt te brengen te Stornoway of in andere Engelsche havens.
Ook deze proef kon als mislukt beschouwd worden.
Onderstaande tabel, samengesteld uit de officieele cijfers van H. Kikkert Pz. te Vlaardingen, lid van het College voor de Zeevisscherijen, doet zien hoe in een tijdperk van 32 jaren het bereiden van pekelharing op de Scheveningsche bomschuiten belangrijk is toegenomen. Onder deze cijfers zjjn dus niet begrepen de vangsten van de Scheveningsche loggers.
49
4
49



1860 216 ton.
1861 120 „
1862 109 „
1863 102 „
1864 107 „
1865 210 „
1866 420 „
1867 1.299 „
1868 2.204 „
1869 1.599 „
1870 2.496 „
1871 12.899 „
1872 14.510 „
1873 25.200 „
1874 27.568 „
1875 25.876 „
1876 38.956 „
1877 40.889 ton.
1878 25.936 „
1879 51.024 „
1880 51.307 „
1881 53.361 „
1882 : 64.861 „
1883 52.154 „
1884 87.464 „
1885 67.798 „
1886 99.840 „
1887 91.200 „
1888 87.849 „
1889 105.338 „
1890 126.400 „
1891 118.209 „
1892 170.789 „
Hoe Scheveningen met zijn bomschuiten in die periode in het aanbrengen van pekelharing Vlaardingen ter zijde ging streven en eindelijk overtreffen, blijkt uit dit staatje.
Vlaardingen.
1873 37.232 ton
1874 31.040 „
1875 28.851 „
1876 26.918 „
1877 31.768 „
1878 . 35.341 „
1879 39.956 „
1880 65.926 „
1881 52.598 „
1882 67.950 „
1883 63.608 „
1884 84.712 „
1885 79.462 „
1886 94.285 „
1887 93.205 „
1888 89.379 „
1889 109.959 „
1890 107.329 „
1891 80.071 „
1892 120.809 „
Scheveningen.
25.200 ton.
27.568 „
25.876 „
38.956 „
40.889 „
25.936 „
51.024 „
51.307 „
53.361 „
64.861 „
52.154 „
87.464 „
67.798 „
99.840 „
91.200 „
87.849 „
, 105.338 „.
126.400 „
118.209 „
170.789 „
50



Kaart betreffende de Haringvisscherij.
51



De aanbrengst van de geheele Nederlandsche haringvloot was in 1892 604.225 ton; men ziet dus welk belangrijk gedeelte daarvan komt op rekening van Scheveningen voor zijn bomschepen. l Voegt men bij de getallen hierboven genoemd ook nog die van de aanI brengst van de Scheveningsche loggers, dan komt nog duidelijker uit hoe Scheveningen van alle visscherijplaatsen in ons land in een betrekkelijk kort tijdsbestek tot de eerste en voornaamste zich heeft weten op te werken. Dat zulks te bereiken is geweest voornamelijk met de eenvoudige, later geminachte bomschuiten — altijd onder bescherming van de vrijheid van | visscherij in 1857 verkregen — mag nooit vergeten worden.
b. De verschharing- en steurharingvisscherij.
Deze is voor Scheveningen, tot het jaar 1862 toen de bomschuiten aldaar 1 voor het eerst pekelharing aanbrachten, de haringvisscherij geweest.
Door de Scheveningers is al sinds eeuwen haring gevangen, in den aanvang nabij den wal, later ook op de Engelsche en Schotsche kusten.
In een vonnis van het Hof van Holland, gewezen den lln Juni 1460, leest men, dat de Scheveningers als reden voor hun nalatigheid in het betalen van den pastoor van Den Haag opgaven, „dat tot Scheveninge gelijc anders wair, luttel of geen harinck gevangen en was."
Bjj- de stichting van het weeshuis in 1696 verbonden de stuurlieden zich ten profijte van het huis geregeld van ieder tal (200 stuks) haring, twee i penningen te geven. Raadpleegt men het bekende „Vischboock" van Adriaen Coenen dan vindt men dat in het midden van de 16e eeuw de Scheveningers al met hun pinken naar de Orkadische en Shetlandsche I eilanden togen en daar vischten tusschen de buizen van de Maassteden. Coenen zegt: „Van onsen dorpe van Sceveninghe hebbe ic geweten in dien tijt, dat ic mede netten reede boven de 28 stuerluijden, soe met buijsscepen ende booten uter Mase voeren." Die pinken konden 6 tot 9 lasten haring bergen. Coenen vervolgt: „En dese pincken plegen, hier voormaels oock mede (met) clinckerbooten bij der Sh'de (bij den wal) in.den herrifst om harinck te visschen. En dit word genoemt slabbesceepen, en die harinck worde genoemt slabharinc. En sy brachten ze meestal versch aen lant bh' der Zijde en daervan worde boeken (bokking) of gedroechte of drogen harinck. En dese voeren af soe van Sceveningh, Catwijc, Noordwh'ck enz."
De haring behoort tot die visschen, bij welke nadat zij hun element verlaten hebben, spoedig het ontbindingsproces begint. Daarom kon oudtijds alleen de haring, die op de kust gevangen was, dienen tot versche haring om in de pan gebakken te worden, vandaar de naam panharing.
Bleven de pinken langer dan een etmaal in zee, dan moest de haring op andere wijze bereid worden. Aan boord werd zij in bakken geworpen met 52
52



wat zout besprenkeld, en geward (geschud) en bh' aankomst van de pink verkocht aan de rookers, die ze lieten wasschen, aan dunne stokjes rijgen (speten) en in een bokkinghang, door smeulend zaagsel, en houtafval uit de kuiperijen — te Scheveningen mot genoemd — rooken. De haring, aldus verduurzaamd, kwam dan onder den naam van bokking in den handel. En dat bereiden van de haring geschiedt nog op dezelfde wijze. Voor het rooken zelf is vakkennis noodig, al wordt dat aan eenvoudige menschen opgedragen; ■ rekening dient er o.a. bij gehouden te worden met den smaak van de consumenten, vooral van het buitenland; er zijn streken, waar men de voorkeur geeft aan licht gerookte, en weer andere, waar men liever de zwaar gerookte eet.
Het verbod om de haring te kaken heeft Scheveningen veel nadeel berokkend. Vooral in vroeger eeuwen, toen het afzetgebied voor de versche haring en de bokking nog vrij beperkt was, moest bij een flinke vangst, de markt voor dat product plotseling dalen. Toen te Scheveningen in 1845 op een dag 1.494.000 stuks werden aangebracht, was men gedwongen alles en alles tot bokking te maken, wat op eens een groote daling voor de besomming der visschers en voor de bokkingprjjzen teweegbracht.
Er waren dan ook periodes, dat de moed er uitging bij de visschers, zoo was in de tweede helft van de 18e eeuw het aantal schepen dat in het najaar — half September — ter haringvisscherij ging, zeer gering; gewoonlijk niet meer dan acht a tien. Men bleef dan maar liever visschen op schol, tarbot, enz. met het schrobnet of met de beug op schelvisch en kabeljauw.
Toch was het te Scheveningen een heel feest, als die 8 a 10 pinken netjes opgeschilderd en met vlaggen versierd lagen te dobberen nabij het strand om met den eersten opkomenden vloed het ruime sop te kiezen, en koers te zetten naar het zoogenaamd Diepwater.
Stadhouder Willem V heeft veel gedaan om de haringvisscherij te Scheveningen tot meerdere ontwikkeling te brengen. Z.H. was gewoonlijk ook bh' het afvaren tegenwoordig en onderhield zich gemeenzaam met de Scheveningers. Zij van hun kant stelden dat zeer op prijs, wat ook blijkt uit de Scheveningsche rijmelarijen uit dien tijd; twee daarvan, aanwezig in de bibliotheek van het Gemeente-archief, volgen hier: i é> I
Een nieuw Lied op het afvaren der schuijten tot de Versche-HaringVangst te Scheveningen.
Op Dinsdag den 14 September 1781.
Ag hoe lieffelijk, was 't voorleden Toen de haringschuijtjes in zee zouden gaan, Waarop men toen ook braaf hoezéden,
53
53



Tot Prinse eer, en lof wilt verstaan. Hy' kwam door Schevening heen gereden, Met veel statie agter hem aan, Toen zag men ook de stuurlieden, Met liefde tot de Prins belaan.
De Oranje vlagge woei van den tooren, Tot blijk van menslievendhejjd, En al de huyze, wilt aanhoren, Ware ook met vlagges bespreyd. Vlak voor 't weeahuy's, kwam hu" rijden, Toen de stuurluy', zwaaide hoezé En veel burgers, daar ter zijde. Die de Prins verzelde tot zee.
Toen kwam de vorst aan den oever der baaren.
Om de schuh'tjes daar te zien,
Die haar vlagges ook lieten waaien,
Zeer net en deftig alle tien.
Waarop dat hoezé wierd geroepen,
Toen de Prins was aan de strand,
Een ieder wierd genagt x) geroepen,
Om te gaan naar de Britsche kant.
Toen voeren zij door Neptunus baaren, Maar twee schuh'tjes uh't de vloot, Kwamen weer na Schevening toegevaaren, Daar men de Prins toen eerbied bood, Toen zwaaiden zh' nogmaaïs met haar hoede. Die verciert met cocard of lint, Og, wie wou dat worden moede, Hh' word van ieder een bemind.
Toen gingen zy' zeer deftig zey'len, Van dees kust naar Engeland, Om haring te vangen zonder feylen, Door Godes zegen, heel faljant. Maar de eerste haring, die zy' vangen, Die is gewis voor onze Prins, Ag wie wou 'er niet na verlangen, Daarom roepen wy allezins.
1) Het afscheidswoord aan de naar de, haringvisscherij vertrekkende visschers is nog altijd „genacht". 54
54



Geef dog Heere, onze Staate, Wijsheyd in 't bestier van 't Land, Zegent haar dog, boven mate, Rontsom haar, aan alle kant. Geeft dan Heere, dat onze Prinse, Moge groeien in ware deugt, Opdat wij ten allezinse, Moge zijn met ons Prins verheugt.
Ik heb in de Courant vernome,
Dat het ons was om sesthalve van doen,
Wij hoeven daar niet voor te schromen,
Die dat geschreven heeft, past de schoen.
Maar wij willen de Prins vereeren,
Met een bly lied, t'allezins,
Daarom roepen wij met luijder keelen,
Viva, Viva, Lang leef de Prins.
Gedicht op het Afvaren der Schuyten tot de Versche Haringvangst te Scheveningen, op Dingsdag den 14de September 1784.
Te Schevening daar hoort men ruijzen De Zee; maar ook toen onze Buijzen, Ter Versche Haring zouden vaaren, Toen hoorde men de blijde maaren, Van Man en Vrouw, zelfs Kindren mee, Ja Vreemdelingen, 't staag Hoezee! Dit lief geruijs, dan hier, dan gins Was al ter eere van de Prins. Den Vorst alzoo verwellekoomt, Zoo roepen Reeders onbeschroomt, Hoezee! zij doen hun klanken hooren, En ach, wie kan 't Hoezee dog smooren! Op 't zien van zulk een Deugzaam Vorst, Die Weez' en Weduw's zaken torst. De stuurliên zag men hier braveeren. Hun Mutsjes zwaaijde al ter Eeren, Vercierd met strik Cocard of Lind Van hart en mond toch eensgezind, Zoo roepen zij, en 't Bootsvolk mêe, Lang leef de Prins! Hoezee! Hoezee!
55
55



't Was tijd dat men na boord vertrok, Het Ty was hier des Zeemans klok, Zoo leijden Reeders langzaam voort, Hun scheepsvolk yder na hun Boord: Men nam dus afscheit aan de Schuit, Toen galmde men 't Hoezee weer uit. Wh' vlagden allen aan ons Boórd, En branden vuuren ongestoord, Omdat de Prins ons kwam vereeren: Wie kon'er meer ons vreugd vermeeren? (Oranje is dog het Toeverlaat, Altoos van Neerlands Volk en Staat:) Zoo staken Wij dan van de Ree, En riepen nog driemaal Hoezee. De eerste Haring, die 'er is: Die zullen wh' aanstonds gewis, Aan onzen Prins dog geeven; Zijn Vriendlh'kheid is wel bekend Zyn mildheid vind bh' niemand end, En dat verheugt ons 't leeven, Dus roepen wij dan hier, dan gins Hoezee! Hoezee! lang leeft de Prins.
Ook naar andere hulp werd uitgezien voor het voortbestaan der haringvisscherij.
In 1788 wendden de Scheveningers zich in vereeniging met de Katwijkers en Noordwij kers tot de Staten van Holland, met verzoek om een subsidie voor hun haringvisscherij. In het adres zeggen zh' dat de haringvaart, voor velen een bron van bestaan, dreigde te vervallen; als oorzaak daarvan beschouwen zh' het voorrecht aan de Maassteden toegestaan. Men was verplicht schepen te gaan bouwen van slechts 27 voet, voorheen waren ze 30 a 32. „De uitdeelingen in de laatst afgeloopen Haringteelt waren zoo slegt geweest, dat de respective Rheeders en geinterresseerdens, aan welke tegenwoordig elke portie Wand eene somma van een honderd en twintig guldens kost, door elkander gereekend, voor elke portie uitdeeling niet meer hebben kunne reekenen, als op zijn hoogst genomen de geringe somme van veertig guldens."
De Gecommitteerden tot de zaaken van de Commercie en Navigatie waren van meening, dat men aan de Bokking-visscherij dezelfde gunst moest bewh'zen als aan de Groote Visscherij, zh' stelden dus voor aan de eigenaars of boekhouders van ieder schip, hetwelk van Kruisdag — 14 56
56



September — tot medio November bij voortduring de haringvisscherij zou uitoefenen, een premie te geven.
De Staten van Holland vereenigden zich met dat advies en stonden voor elk dier schepen voor de twee volgende jaren ƒ 200.— toe.
Evenwel de premie was niet voldoende om de visscherij op te heffen. In 1789 werd met de haringvisscherij ƒ 50.000 verloren en de vloot kromp steeds in; het volgende jaar werd een subsidie van ƒ 350.— gevraagd gedurende twaalf jaar, doch de Staten bleven bij hun ƒ 200.— voor de volgende twee jaren.
Gedurende den Franschen tyd werd van Scheveningen weinig of niet aan de haringvisscherij gedaan. We vonden alleen opgeteekend dat 26 September 1813 te Scheveningen aankwam de stuurman Machiel Kun'per met 70 duizend stuks steurharing.
In 1812 stond keizer Napoleon, zooals we reeds zagen het haringkaken ook toe aan de kustdorpen, maar die vreugd was van korten duur want na de omwenteling van 1813 keerde de oude toestand weer terug, ja in vele opzichten werd de visscherij nog meer aan banden gelegd dan vroeger door de Visscherijwet van 12 Maart 1818. Voor de versch-haringvisscherjj stonden de kustplaatsen, dus ook Scheveningen van af 1822 onder controle van het Kollegie van de kleine of versch-haringvisscherif van de provincie Hólland. Dit college was samengesteld uit vertegenwoordigers van de betrokken reederijen; Scheveningen en Katwijk benoemden elk twee leden, Noordwijk, Zandvoort, Egmond en Wijk aan Zee ieder één. Jaarlijks werd aan elk vaartuig, dat ter haringvisscherij ging een acte van Consent afgegeven, maar vooraf ging de eed van den betrokken stuurman en twee matrozen op deze verklaring: „Eerstelijk, dat wij stuurlieden en matrozen van een haringschuit, vóór den 20sten September, noch na den 31sten December e.k. geen want in zee zullen schieten of nat maken om daarmede haring te vangen.
Ten tweede: dat wij onze gevangen haring, hetzij in geheele of stukken, niet zullen kaken, zouten en aldus gezouten in tonnen, potten of pannen zullen leggen, om die te verkoopen of te verschenken, direct of indirect.
Ten derde: dat wij de haring op meer dan eenen nacht gevangen, niet onder elkander zullen vermengen, maar elk op zich zelve zullen houden, en desnoods, bij elke partij verklaren, op welken nacht die gevangen is.
Ten vierde: dat wjj aan gene ingezetenen van Hitland, Schotland, of eenige vreemde natiën aan land of in zee zullen verkoopen, vereeren of overgeven eenig want, zout, pekel, tonnen, hoepen, hoephout, visch of netten, garen, hoek- of kruiswant, of eenig ander vischtuig, noch touwwerk om haring te kunnen vangen, veel min eenige handel in thee, wijnen, brandewijnen, jenever of gedisteleerde wateren of eenigerlei andere waren of koopmanschappen, aldaar bedrijven of eenige andere goederen op
57
57



vracht voor eigene rekening of voor anderen, hetzij derwaarts of herwaarts, direct of indirect, onder welke benaming zulks zoude mogen zijn, mede tenemen of gedoogen, dat zulks geschieden zoude door iemand van ons verder scheepsvolk."
Bij de thuiskomst werd weder een verklaring gevergd: „Wij zweren of verklaren bh' de opregte waarheid in plaats van eede, dat wij stuurman en matrozen van eene haringschuit, den eed, dien wy' vóór ons afvaren hebben afgelegd, in allen deele stipteljjk hebben nagekomen."
Was het zoo noodig, in den eed de belofte van niet te zullen smokkelen op te nemen? Ja, er was reden voor. Vele visschers — de Scheveningers natuurlijk in deze niet alleen — maakten van de gelegenheid gebruik, als zy met hun vaartuig de Engelsche havens binnenvielen, om met de daar wonenden zaken te doen, die het licht niet mochten zien.
Voorschriften en eeden waren niet altijd voldoende om het kwaad te voorkomen, en daarenboven niet alle matrozen hadden den eed gedaan voor zy afvoeren. Maar al te veel werd over het hoofd gezien dat bij ontdekking van fraude, den reeder, die er geheel onschuldig aan was, veel onaangenaamheden en dikwijls groote schade werd berokkend.
Nu en dan werden dan ook door de Scheveningsche reeders maatregelen genomen tegen den smokkelhandel. In een vergadering van 4 Juli 1843 werd door hen besloten aan iedere „overloop-schuit1) een anker jenever voor de geheele teelt mede tegeven en alle kruiken of flesschen te weren, alsmede alle goederen als tabak in kardoezen en alles wat tot sluikhandel aanleiding geeft." Een vreemde maatregel zou men denken, maar er bestond wel degelijk verband tusschen de jenever en de tabak. De tabak namelijk werd in Engeland geruild voor jenever.
Voorts werd bepaald, dat wanneer door den sluikhandel een of meer pinken werden prys verklaard, de stuurman en de matrozen de schade aan den reeder zouden móeten vergoeden en beginnen met de helft van hun loon af te staan. Voor de rest zouden zij mede aansprakelijk gesteld worden, in welke betrekking zy ook kwamen.
In September van dat jaar werden acht vertrouwde personen aangesteld, die onafgebroken aan het strand moesten waken, dat er geen verboden goederen aan boord werden gebracht.
In Augustus 1846 werden door de reeders nog deze besluiten genomen: „Wie der stuurlieden en matrozen zich aan sluikhandel schuldig maken, zullen hunne te goede gelden, welke zy in de afgeloopen teelt te goede hebben, verbeuren.
i) Overloopen is een visscherij-term en beteekent ter haringvisscherij gaan naar de Engelsche of Schotsche kusten.
58



De stuurman, op wiens pink de sluikhandel is bedreven, zal van zijn post vervallen en zoo de reeder hieraan niet voldoet, zal hij gehouden zijn eene boete te betalen ten voordeele van het Oude-Visschersfonds van twee honderd gulden, alsmede zal de stuurman door geen anderen reeder in die betrekking mogen worden opgenomen op gelijke boete van twee honderd gulden, ten voordeele van bovengenoemd fonds."
In onzen tijd hoort men er niet veel meer van, dat de Scheveningers zich er aan schuldig maken en het is al heel wat jaren geleden dat te Scheveningen het bericht kwam dat een bomschuit in een der Engelsche havens „aan de ketting Was gelegd" wegens smokkelarij. Trouwens voor de meeste artikelen, die voorheen voor het smokkelen in aanmerking kwamen, kan de visscher thans evengoed en even goedkoop in zijn eigen woonplaats terecht.
In 1848 werd de periode voor het haringvisschen eenigszins verruimd door toe te staan, dat een maand vroeger — dus op 20 Augustus — voor het eerst mocht gevischt worden.
Dat bracht wel eenige verbetering in den toestand, maar het duurde nog vele jaren eer men kon zeggen, dat de haringvisscherij de schrobnetvisscherij, wat geldelijke uitkomsten betreft voor goed overvleugeld had. Een overzicht van de jaren 1852—1861, in welke periode Scheveningen nog geen pekelharing maakte, toont dat duidelijk aan.
Schrobnetvisscherij. Haringvisscherij.
1852 . ... . . ƒ 166.530 . V . . . • f 130.488
1853 „ 264.132 . V. 218.915
1854 . . . . : „ 203.315 , 190.027
1855 295.050 254.164
1856 ....... 339.883 378.905
1857 , 350.573 „ 356.560
1858 „ 304.655 326.853
1859 320.560 „ 327.377
1860 „ 304.655 336.602
1861 „ 342.293 , 343.341
Toen in 1857 de Nederlandsche visscherij in al haar takken vrij verklaard was, begon men jaar op jaar vroeger ter haring uit te gaan en in 1873 waren de schepen in Juni al in zee. Een steeds grooter aantal schepen werd door Scheveningen voor de haringvisscherij uitgerust en nam de bereiding van de haring tot pekelharing aan boord dier schepen al toe, een groot gedeelte van de vangst werd altijd nog bestemd tot steurharing, d.i. tot bokking.
59
59



Hoe de haringvisscherij in volgende jaren steeds toenam, blijkt uit dit staatje.
Van de 153 Schev. schepen gingen er in 1870 — 144 ter haringvisscherij » » 153 „ „ „ „ „ 1871 — 152 „
» » 159 „ „ „ „ „ 1872 — 151 „
» » 165 „ „ „ „ „ 1873 — 157 „
terwh'1 in 1852 er nog maar 63 zoogenaamde „overloopers" waren.
Dat in dien tijd de hermipgaren-netten vervangen waren door de katoengaren-netten is natuurlijk voor de uitkomsten der haringvisscherij niet zonder beteekenis geweest.
Door de steurharingvisscherh' zijn te Scheveningen gaandeweg een groot aantal rookerh'en ontstaan en nog heeft Scheveningen als bokkingproducent een goeden naam.
Het afzetgebied voor de bokking was in de 19e eeuw voornamelijk België: Brussel, Antwerpen en Luik waren steeds uitstekende afnemers. Maar ook daarin kwam verandering. In het eind der verloopen eeuw werd de markt in België overvoerd door Engelsche bokking, wat oorzaak was dat de Scheveningsche bokkingrookers minder goede zaken maakten.
Daarenboven begonnen de Belgen zelf zich op het rooken toe te leggen.
In onzen tijd is de pekelharing-visscherij hoofdzaak geworden; wel wordt er nog steurharing aangebracht, maar dat is meestal in het geval dat de bemanning van een haringschip in eenen trek zooveel haring in de netten heeft, dat het onmogelijk is ze behoorlijk tot pekelharing te bereiden. Wat niet als zoodanig verwerkt kan worden, gaat in het ruim of in tonnen als steurharing.
Een enkele maal, als de markt van de pekelharing geruimen tijd in dalende richting is en de visschers daarvan op zee op de hoogte zh'n, wordt van den regel afgeweken en beproefd of met het maken van steurharing meer te verdienen is.
Voor de bokking zijn door de Scheveningsche handelaars steeds nieuwe afzetgebieden gevonden, zoodat dat product in onzen tijd niet alleen in ons land zijn weg behoeft te vinden.
Twee categorieën van menschen hebben bh' de veranderde toestanden hun bedrijf zien achteruitgaan.
In de eerste plaats zijn dat de mandenmakers, die in den bloeitijd van de steurharing een flink bestaan hadden, voornamelijk met de levering van de 60
60



duizenden en duizenden mandjes, waarin de bokking verpakt werd. In onzen tijd legt men ze aan rijen in kistjes, wat voor de bokking beter schijnt te zijn. Scheveningen had in 1896 twintig mandenmakerijen, maar weinige zh'n daarvan overgebleven, en jonge menschen vindt men bij dat beroep niet meer.
Een andere groep menschen, wier arbeid niet meer verlangd wordt, is die van de haringteUers. De steurharing, die uit zee voorheen meestal los werd aangevoerd, moest, eer ze in verkoop werd gebracht, worden geteld en dan op wagens van het strand gereden naar het plein vóór de kerk, waar dan de kooplustigen vóór de afslag begon, de qualiteit van de haring konden beoordeelen.
Voor het tellen op de schuit bestond een corps haringtellers, verdeeld in 4 of 5 groepen, elke groep had een hoofdman en boven die allen stond de opperhoofdman. Een organisatie dus, als men voorheen ook in Den Haag kende onder den naam van „turfdragers."
Wat den hoofdman alzoo opgedragen werd, vindt men in dit benoemingsbesluit van 22 Sept. 1783.
„Schout en Burgemeesteren van 's-Gravenhage hebben tot opperhoofdman over de telders van den haring te Scheveninge aangesteld, zo als aangesteld word by' deeze Hendrik de Graaff Hendiiksz., mits zulks verrigtende in alle neerstigheid en getrouwigheid en van de getelde quantiteit van de getelde haring, welke aan hem zal worden opgegeeven, pertinente aanteekening houdende, met dag en datum, mitsgaders specificeering van de namen'dér Stuurlieden, uit welken schuijten de opgegeeve haring geteld is, en daarvan meede opgaave doende aan den substitut-Penningmeester van de Haringvisscherij te Scheeveninge, en hem weiders reguleerende naar de Instructie daar op aireede gemaakt, of noch te maken, zullende de voornoemde Hendrik de Graaff Hendriksz. de voors. bediening in persoon moeten waarneemen, of zal hu' anders doende daarvan worden verstaan ipso facto vervallen te zh'n."
Denzelfden dag legde De Graaff den eed af in handen van Burgemeesteren. In 1789 werd na den dood van De Graaff in zijn plaats Dominicus Dijkhuizen benoemd.
De belooning voor het tellen was 25 cents per duizend stuks. In December, als het laatste schip binnen was, werd het geld verdeeld en dan kregen de hoofdlieden een half deel meer dan de andere.
Bij de steurharing kwam ook een wagen-aanspreker te pas, hem was opgedragen de voerlieden te waarschuwen, wanneer zh' wagens naar het strand moesten sturen om de steurharing te laden; hij wist op zh'n duimpje welke voerlieden aan de beurt waren, want ook dat was geregeld.
In 1882 is het tellercorps ontslagen en het tellen aan de reeders zeiven overgelaten.
61
61



c. De schrobnet- en trawlvisscherij.
Deze visscherij beoogt in hoofdzaak de vangst van schol, tarbot, tong, schar, enz. dus visch die gewoonlijk versch gegeten wordt; in tegenstelling van haring, die eerst na gezouten of gerookt te zijn voor consumptie geschikt is.
Het net, waarmede gevischt wordt, is geen drijvend net, zooals bij de haringvisscherij, maar een zakvormig net, dat over den bodem der zee gesleept wordt, den bodem schrobt, vandaar het woord schrobnet. Hoe is men tot het gebruik er van gekomen?
Toen het aan de visschers van de kustdorpen bleek, dat de vischrrjkdom der zee in die mate was afgenomen, dat met het drijfnet geen voldoende vangst meer te maken was, werd men genoodzaakt de visch te gaan opsporen op plaatsen, die tot toen ter th'd niet te bereiken waren. De gewone netten konden daarvoor niet dienen. In de eerste plaats moesten ze met lood of ijzer bezwaard worden om den bodem der zee te bereiken en in de tweede plaats moesten zh' in den vorm van een zak gebreid worden, om te voorkomen dat de ingezwommen visch weder ontsnapte.
Het eerste gebruik van het schrobnet dagteekent van omstreeks 1650. Over de wenschelh'kheid van het gebruik was men verdeeld; ja er ontstond daarover zelfs een strijd, waarin ook de Staten van Holland zich mengden. De tegenstanders waren van meening dat door die netten nog veel meer kleine visch zou gevangen worden dan voorheen, en dus de visscherij in hooge mate zou benadeeld worden.
De beide volgende notarieele acten geven ons daaromtrent meerdere bijzonderheden.
„Op huyden den 29sten Decemb. 1676 compareerde voor mh' Paulus van Roon, openbaer Notaris bh' den Hove van Hollandt geadmitteert, in 's Gravenhage residerende, enz. en de getuh'gen naergenoemt, Dirck Flipsz. de Crae Schepen tot Scheveningen, Cornelis Symonsz, oud kerckmeester, nu Gasthuijsmeester, Aelbert Jansse Overduyn Gasthuismr., Pieter Maersse, Gasthuijsmr., Jacob Leendersse van Hars, oud kerckmeester, nu Gasthuy'smr., Jan Bastiaensz., Gijs ende Ary Jansse van Rhh'n, Cornelis Evertsz Buh'tenheck, Cornelis ende Joris Cornelisse Buh'tenheck, dewelcke verclaeren ende ten versoecke van de Stuh'rluh'den van groote schuyten, van de dorpen de Heide, Scheveningen, Catwijck, Noortwjjck, Santvoort, Wh'ck op Zee, ende Egmont op Zee waer ende waerachtich te wesen, dat men in ouden tijden ende boven memorie van menschen nh'et anders en heeft gevischt dan met behoorlijk scholwant ende dat nu omtrent XIIII a XV jaeren herwaerts de visscherh'e mettet visschen van schrobnetten, synde kuijlen, opengeset met houtten van drije a vyer vademen, aen weder eynde met ysere hoofden wel LX a LXX pont swaer, brengende daer 62
62



dickwils bij veel loot en swaerte van steenen, waerdoor de gront wort omgeploegt ende bedorven soodanich is, ende noch dagelycx wort bedorven, dat bij continuatie van 't selve geschapen is, deselve f eenemael te runneren ; Synde notoy'r dat mettet voors. visschen met schrobnetten nyet alleen de gront om geroert, de jonge vis gedoot, het aes geruy'neert, maer oock alle de voors. Dorpen t'eenemaal met soo veele jngesetenen worden bedorven, jae soo verre, dat geduijrende 't gebruy'ck van voors. schrobnetten geene bequame schol om te droogen sy'n gevangen, tot merckelijcke schade van voors. ingesetenen. Gevende sij attestanten voor redenen van wetenschap bereyt sijnde alle 't selve nader te verstercken. Aldus gedaen ende gepasseert ter presentie van Jan Corn. Buh'tenheck ende Jacobs Pais, getuijgen van geloove ten dese versocht."
Den volgenden dag werd voor denzelfden notaris eenzelfde verklaring afgelegd door de vischverkoopers en vischverkoopsters van 's-Gravenhage zijnde: Jacob Leend. van der Harst, deecken van 't Sint Pietersgilde, Neeltie Willems, huijsvrouw van Maerten Dircxc de Crae, Maertien Willems, huijsvrouw van Pieter Cornelisse Overzh'1, Betie Claes, Aeghie Jacobs en Maertie Walicx de Witt.
Zij verklaarden bovendien dat „de gronden door 't uijtwerpen ende buh'ten boort sette van de selve soodanich geinfecteert ende met stanck vervult sjjn, dat alle vis, van wat natuyr die is, daerdoor naer allen schijn moet wechvlieden, sulcx nu onlangs notoijr is gebleecken alsoo 't sedert den Xn Septemb. laestlede, synde den tyt dat bij haer Ed.Gr.Mo. de schrobnetten sy'n verboden weder soodanige scholle en vis is gevangen ende ter marct gebragt, als men voor 't gebruycken der voors. schrobnetten heeft gedaen."
In het genoemde placaat van 10 Sept. 1676 gaven de Staten van Holland te kennen, dat voorheen door de visschers van Terheide, Scheveningen, Katwijk, Noordwyk, Zandvoort, Wy'k op Zee en Egmond op Zee altijd, „ende boven memorie van menschen" gevischt was nooit met nauwer want of netten, dan die gebreid werden op een spaan „acht en twintig." Daardoor werd de visschery' gehouden „in haer fleur en bujjten ruïne van de kleyne en oneetbare visschen."
Thans waren evenwel eenige visschers op hoop van gewin met veel nauwer want aan het visschen gegaan, ja zelfs met schrobnetten waardoor niet alleen de visschery zou worden bedorven, maar de visch aan den wal gejaagd of ontijdig opgevischt en vernietigd worden.
De visschery' had trouwens al de gevolgen ondervonden. Ook het zaad van de visch werd vernietigd.
Niet alle visschers konden zich by het besluit van de Staten van Holland neerleggen.
63
63



Den 22 Januari 1677 ontvingen de Staten van Holland een request van de gezamenlijke stuurlieden en matrozen van de kleine Zeeschuyten of anders genaamd Suylscheepjens van de zeedorpen, zich beklagende dat op verzoek van eenige stuurlieden en visschers van de groote of anders gezegd Schol-schuyten de Staten van Holland bij placaat het zuylen, singelen en visschen in zee hadden verboden dan alleen met netten op „een Spaen van een volle Acht en twintich gebreydt", op verbeurte van de voorschreven netten, schuit en nog zes honderd gulden boete.
De adressanten zeiden dat dit verbod strekte tot hun „ruïne en ondergangh van de zeedorpe," geen stuiver kon meer verdiend worden en zh' zouden weldra van de armen moeten onderhouden worden. Zij verzochten dus het placaat in te trekken en weer te mogen visschen zooals „buiten memorie van menschen" altijd gebeurd was.
Besloten werd dat het placaat in hoofdzaak gehandhaafd zou blijven, dat niet alleen „met eenigh naeuwer Want ofte Netten, dan die op een Spaen van een volle Acht en Twintich zh'n gebreydt, sal mogen werden ghevischt; üytgenomen alleen, dat men onder het Landt ende binnen de Bancken sal mogen varen, om met een lichte Sayg (tegenwoordig Saaiing) of Korde (tegenwoordig Kor) Garnaet te mogen visschen, ende dat men oock sal mogen gebruycken Tongewandt, ghebreydt op een Spaen van Twee en dertigh, maar dat oock met geender handen Schrob-Netten by yemandt, wie het oock mogen wesen, sal moghen werden gevischt, of eenighe Netten, schoon gebreydt op een Spaen van een volle Acht en twintich door het inhangen van swaerte of andersints tot Schrob-Netten gemaeckt, op de peyne en de verbeurte in het voorschreve placaet gementionneert."
Niettegenstaande dit uitdrukkelijk verbod, werd blijkbaar door enkele visschers toch in strijd daarmede gehandeld.
Het was de visschers lang niet naar den zin zich voortaan te moeten houden aan een geijkte spaan en die controle van den schout werd een bron van allerlei twisten. Gepoogd werd telkens de volle vrijheid terug te krijgen. De volgende verklaring moest ook daarvoor dienen.
„Op huh'den den IX Augusti 1677 comp. voor mh' Adriaen van der Heijde, openb. Not. etc. ter presentie van de naergenoemde getuijgen, Dirck Philipsz de Krae, schepen van Scheveninge out 77 jaren ende Symon Cornelis, mede woonende op Scheveninge, out 36 jaren ende verclaerden ter requisitie van Ary Gysen Corn. woonende tot Catwh'ck op Zee waer ende waerachtigh te wesen dat hun compt. soo lange als sy de visscherije hebben geexcerceert tot den 27 der verleden maent July incluijs, als wanneer bij haer Ed.Gro.Mo. de Heeren Staten van Hollandt ende Westvr. een spaen is geordonneert, waerop de netten, waer mede de scholvangst is geordonneert te excerceeren, sullen moeten werden gebreh't, dewelcke bh' Hermanus Paltz, schout op Scheveninge, voorn, sullen moeten werden uh'tgegeven 64
64



nojjt is gehoort, dat bij welgem. Haer Ed. Gro. Mo. voor dato van de voorn. 27 Juli een geijckte spaen is geordonneert, ende dat oversulcx yder visscher naer sijn contentement een spaen soo van acht en twintigh als twee en dertigh tot 't breyen van haere netten hebben gebruickt ende daerinne geene egale wn'te van mazen hebben gehouden als hunluü'den, alvorens noijt voor dato voors. geen geyckte spaen sjjnde toegevoegt gevende voor reeden van wetenschap dat sij comparanten hun altoos mette visscherij e ende scholvangst hebben geneert, presenterende oversulcx 't gunt voors. is, desnoots ende daertoe versogt sn'nde, met solemneele eede te stereken; alhier gedaen ende gepasseert tot Scheveninge ter presentie van Harman Adriaensz. enz."
Intusschen bleef men in het geheim met schrobnetten visschen; de Katwijkers het meest. Maar de andere partij liet telkens haar klaagtonen hooren.
In 1679 werd het placaat van de Staten hernieuwd en nog aangevuld met de bepaling dat ook dan gestraft zou worden, wanneer in de schuiten schrobnetten zouden gevonden worden, al had men er niet mede gevischt.
In 1680 kwamen de visschers weer opheffing van het placaat verzoeken, maar de Staten lieten zich niet vermurwen, schreven nog strenger toezicht voor en verklaarden voor deze zaak niet meer lastig gevallen te willen worden.
Maar zie, ongeveer tien jaar later kwam toch een resolutie, die van 2 April 1689, waarbij aan de visschers van kleine zeeschuiten toegestaan werd „met cordens" te visschen, als de netten maar gebreid waren op een spaan van 28.
Zoo hadden de schrobnet-visschers het pleit gewonnen. Maar aan de voorschriften omtrent de mazen werd de hand gehouden.
Ja, tot in het midden van de negentiende eeuw was dat het geval. Hier volgt een Kon. Besluit van 15 Nov. 1825, waarin een geheel stel regels voor de vervaardiging van het schrobnet en den tijd, dat daarmede gevischt mocht worden.
„Te rekenen van den eersten December dezes jaars 1825 af, en vervolgens, zal het aan een iegelijk uit de beide gedeelten der provincie Holland verboden zijn,' om de visscherij langs de kusten van dit Rijk uit te oefenen met schrob- of andere netten, waarvan de kleinste mazen der kuilen naauwer mogten zijn gebreid, dan op een spaan van drie Nederlandsche duimen en negen strepen breed.
Het zal echter geoorloofd zijn om van 15 Juni tot 15 October ook te mogen
65
5 ^V:''"
6E



visschen, doch alleen in de buitenzee met kuilen, waarvan de mazen gebreid zijn op een spaan, ter breedte van drie Nederlandsche duimen.
De kuilen der netten zullen een lengte moeten hebben van ten minste drie Nederlandsche ellen en twee palmen, en eene wijdte van niet minder dan honderd scholen of mazen.
De netten, waaraan de kuilen worden gehecht, zullen eene uitgevademde lengte moeten hebben van ten hoogste twaalf Nederlandsche ellen en zes palmen, en eene wijdte naar evenredigheid der lengte en der vaartuigen, waarin dezelve worden gebruikt.
De keurspanen zullen moeten zijn van goed geel koper en op dezelve dev duimen en strepen aan de eene, en het plaatselijke wapen aan de andere zijde in de breedte ingesneden: dezelve zullen aan den y'k onderworpen zijn.
Van den vjjftienden November tot en met den veertiendèn Februari zal het ten strengste verboden zh'n, om met eenig schrob- of soortgelijk want te visschen (het vangen van garnalen met de saijen alleen uitgezonderd) ; en zal mitsdien het gemelde want niet mogen worden gebezigd of zich in de schuiten bevinden.
Het zal gedurende dien tijd slechts geoorloofd zijn met de beug of het hoekwant te visschen.
De overtreders der vorenstaande verbodsbepalingen zullen telkenreize vêrbeuren eene boete van ten minste vijftig en ten hoogste honderd guldens, en daarenboven, naar gelang der omstandigheden, of bij herhaling van overtreding met eene gevangenis van zeven tot veertien dagen gestraft worden.
Op alle plaatsen in de Provincie Holland, waar eenige visscherij wordt uitgeoefend, zullen door den belanghebbenden Provincialen Gouverneur, op voordragt der plaatselijke besturen, worden aangesteld keurmeesters van het want en al wat daartoe betrekking heeft.
De keurmeesters, zullen geene reeders of visschers mogen zh'n, noch ook bij de reederjj of de visschery' eenig belang mogen hebben, maar (zoo veel mogelijk) bestaan uit lieden, die onpartijdig, onafhankelijk en geschikt zh'n, om by alle gelegenheden de schuiten te naderen en te beklimmen.
Aan alle keurmeesters langs de geheele kust zal de bevoegdheid zy'n toegekend tot keuring en visitatie op alle plaatsen, zoodat die van de eene plaats op de andere, ten allen tijde zullen kunnen, en van tijd tot ty'd zullen moeten keuren en visiteeren.
De keurmeesters zullen, behalve het aan hen by derzelver instructie te bepalen loon, voor de helft deelen in de verbeurd wordende boeten, terwijl de medehelft zal komen ten behoeve van de armen der plaats, waar de bekeuring wordt gedaan."
In Januari van het volgende jaar werd door Gedeputeerde Staten van
66



Zuid-Holland bepaald, dat keurmeesters van het vischwant te allen tijde vrije toegang tot de schuiten moest worden verleend. Strenge straffen waren voorgeschreven voor dengene, die deze ambtenaren bij hun visitatie hinderde of beleedigde.
De netten en kuilen, die voldeden aan de voorschriften, kregen aan het uiteinde van de kuil een gestempeld lood, waarop het plaatselijk wapen met de eerste letter van den naam der gemeente; voorts een pijplood om de „vlot of houpees" van het want vast te maken.
De keuring der 'netten geschiedde aan de huizen der stuurlieden of der reeders. De ambtenaren moesten, uitgezonderd Zon- en Feestdagen, altijd tot de keuring bereid zijn, zoodat de visschers niet onnoodig werden opgehouden.
Wanneer een schip voor de eerste maal van het jaar in'zee ging, moesten de keurmeesters aan boord inspectie houden. Werd bij hun bezoek ongekeurd en ongemerkt want gevonden, dan moesten zy dat in beslag némen, het afvaren van de schuit beletten en van het voorgevallene kennis geven aan den Burgemeester. Voor het keuren genoten.de ambtenaren 30 cents per net, te betalen door den eigenaar.
De schrobnetyisscherh' is eeuwenlang de kurk geweest, waarop Scheveningen dreef; in de 19e eeuw is de haringvisscherij haar concurrente geworden om haar sedert het jaar 1864 geheel te overvleugelen; toen gaf de schrobnetvisscherü ƒ 356.347 en de haringvisscherij ƒ 426.549.
We geven hier een overzicht van de opbrengsten der schrobnetvisscherij vanaf het jaar 1852 tot 1915.
1852 — ƒ 166.530 1869 — ƒ 375.625
1853 — „ 264.315 1870 — „ 351.745
1854 — „ 203.315 1871 — „ 360.000
1855 — „ 295.050 1872 — „ 344.000
1856 — „ 339.883 1873 — „ 358.736
1857 — „ 350.573 1874 — „ 337.223
1858 — „ 304.655 1875 — „ 320.481
1859 — „ 320.560 1876 — „ 333.025
1860 — „ 304.655 1877 — „ 319.308
1861 — „ 342.293 1878 — „ 228.013
1862 — „ 337.225 1879 — „ 293.778
1863 — „ 303.198 1880 — „ 222.183
1864 — „ 356.347 1881 — „ 259.872
1865 — „ 409.039 1882 — „ 232.315
1866 — „ 390.836 1883 — „ 241.025
1867 — „ 318.775 1884 — „ 201.292
1868 — „ 268.255 1885 — „ 255.982
67



1886 _ „ 227.832
1887 — „ 193.539
1888 — „ 185.752
1889 — „ 158.664
1890 — „ 168.359
1891 — „ 204.397
1892 — „ 155.240
1893 — „ 187.618
1894 — „ 159.738
1895 — 1902 geen op gaven bekend.
1903 — ƒ 116.522
1904 — onbekend.
1905 — ƒ 231.451
1906 — „ 195.105
1907 — „ 144.734
1908 — „ 116.231
1909 — „ 85.U3
1910 — „ 115.897
1911 — „ 116.541
1912 „ 179.251
1913 — „ 253.113
1914 — „ 321.672
1915 — „ 107.641
Bij het overzien van bovenstaande cijfers merkt men een periode op van 1856 tot 1877 waarin de totale besomming boven de 3 ton was, een enkele maal in 1865 meer dan 4 ton bedroeg. Daarop volgt van 1878 tot 1886 een totale besomming van boven de 2 ton, en na het jaar 1886 weer een nieuwe daling tot zelfs van ƒ 85.743 in 1909.
Wat waren daarvan de oorzaken? Uitsluitend de slechte resultaten van de visscherij, de vangst minderde bhna van jaar tot jaar, bijna altijd gaf deze visscherij een schadepost, wat een reden voor de reeders was om steeds minder schepen voor de schrobnet- en trawlvisscherij uit te rusten. Liever dan een belangrijk verlies te boeken te hebben, liet men de schepen werkloos liggen aan het strand of in een der Maashavens, om dan zoo vroeg mogelijk de vaartuigen ter haringvisscherij uit te rusten. Wat beteekende toch, zooals in 1880, een opbrengst van ƒ 1219 per schuit! \ Evenwel na het jaar 1909 is er weer verbetering gekomen, een heele verbetering ook; van toen af ziet men de besomming weer gaandeweg stijgen, om zelfs in 1914 een cijfer te bereiken van ver over de drie ton. Deze beterschap is te danken aan de verbetering die er aan het schrobof trawlnet is aangebracht.
De boomen van het vischtoestel werden namelijk vervangen door deuren, dat maakte dat zelfs bh' stil weder de visscherij een goed resultaat opleverde.
In Maart 1908 werd door de firma Jac. den Duik en Zonen de eerste proef met dat net genomen. Het was een Duitsche vinding en de uitvinder maakte de eerste reis met de SCH 412, schipper K. Klein mede. De proef slaagde boven verwachting en thans worden alle loggers met een dergelijk vangtoestel uitgerust.
In vele opzichten is het te hopen dat deze goede resultaten van blijvenden aard zijn; 1° tal van visschers, die anders maanden lang zonder verdiensten zijn, hebben arbeid, 2° de aangebrachte visch is als volksvoedsel
68



5Tfl
De trawlvisscherij.
Naar een schilderij in het bezit van den Heer Gr. M. de Niet te Scheveningen.
voor alle standen van veel beteekenis, 3° de trawlvisscherij is een goede leerschool voor de visschers; hun geschiktheid als zeeman en visscher wordt juist door die visscherij verkregen.
Maar alleen door krachtsinspanning van de visschers kan deze visscherij zich op den duur handhaven; de kosten voor de reeders aan dezen tak van visscherij verbonden, zijn niet weinige; alleen het verlies van een trawlnet berokkent reeds groote schade en een leek kan begrijpen, dat bjj het trekken van een net over den zeebodem, waar op tal van plaatsen nog wrakken boven dien bodem uitsteken, het gevaar om de trawl geheel of gedeeltelijk te verliezen, zeer groot is.
In het voorjaar tegen het einde van de schrobnetvisscherjj werden door de bomschuiten en loggers gewoonlijk groote partijen zeesterren — de Scheveningers noemen ze vijfvoeten — in het trawlnet gevangen te gelijk met de visch.
Deze dieren worden aangewend als mest en gewoonlijk verkocht aan Katwijk en Rijnsburg voor kool- en aardappelland; de opbrengst daarvan komt ten goede uitsluitend aan de visschers. Juiste cijfers zijn daarvan niet bekend, maar in 1871 werd de opbrengst begroot op ƒ 18.000, in 1875 op ƒ 34.000, in 1879 op ƒ 25.000 en in 1881 op ƒ 30.000. Een aardig verval dus.
69
M
59



De zeesterren gaan buiten het zeewater spoedig tot bederf over en verspreiden dan een hoogst onaangename lucht. Naar beweerd wordt is het bewaren van zeesterren aan boord nadeelig voor de gevangen visch; vandaar dat er door reeders en handelaars meermalen op is aangedrongen deze visscherij na te laten. Maar de visschers geven natuurlijk dat voordeeltje niet gaarne prijs.
Maarten Baak, de Scheveningsche volksdichter, heeft ook de schrobnetvisscherij bezongen en wel de Noordvaart, die werd uitgeoefend in het Noordelijk gedeelte van de Noordzee en waar zich de groote schol ophield; 'een artikel, waarvoor te Scheveningen goede prijzen werden gemaakt en waarvan veel werd gedroogd en in dien staat altijd grage koopers vond, vooral in België. Al een reeks van jaren ziet men die schol niet meer aan de markt.
Baak's gedicht volgt hier.
NOORDVAART.
Zie ginds dat woelig strand, bezaaid met pinkkasteelen Wie vln't en ijver mint, moet daarin vreugde deelen Men graait, men sjouwt, men teert, Men maakt 't met vischtuig rêe, Want in de sprokkelmaand Moet elke schuit naar zee.
Maar ach de schuiten hier, zijn toch geen haringbuizen 't Is pas na Vrouwendag, het kan nog vreeslijk kluizen. d'Ervaring heeft geleerd, dat, hoe 't ook soms gelukt, Zeer velen in deez maand toch zijn verongelukt. Waarom dan niet gewacht tot na de Maartsche vlagen, Dan kan men om den Noord toch beter kansen wagen? Ach neen! mh'n vriendenschaar, men toeft zoolang men wil; 'k Verloor op zee mijn broers in 't midden van April De bijl ligt aan den boom, de nood der huisgezinnen Roept onze visschersvloot het visschen te beginnen En 't matig zeeuwertje zoo dikwerf zuur behaald Wordt met den zoen der vrouw en kinderkens betaald. Komt reeders helpt uw volk en moedigt z'aan in 't varen, De zeeman zingt zh'n zang ook vrolh'k op de baren En dreigt hem menig storm, na redding houdt hij vol, En is recht in zijn schik bij 't zien van Noordsche schol. Ja 't zoodje saam gesnuild, rondom de ben gezeten, Aardappeltjes met visch met graagte wordt gegeten,
70
70



Gesopt in zure saus, gedronken uit de kan
Een goede waterteug. Zoo leeft de visscherman.
En is de vangst ook goed, dan gaat hu' huiswaarts zeilen,
Hij gist en gist de koers, schoon hij geen zon kan peilen
En is 't behouden reis, hij dankt met blij gemoed.
Zijn reeder is verheugd, het zeeuwertje is goed.
Maar waarde vriendenschaar, ik heb nog meer te zeggen:
Als menig zeeman zucht, gaan wij gerustig liggen.
Men weert geen donkre lucht op onze legerstee.
En ach, dan beeft zoo vaak des zeemans hart op zee.
De spreker heeft de zee reeds lang met zorg bespiegeld.
Is bijna twintig jaar daarop geschokt — gewiegeld,
Heeft zoet en zuur gesmaakt, heeft nog een zeemanshart,
Hij juicht in hunne vreugd, heeft smart in hunne smart,
Beminnen wij dus zaam de zeelien t'alle tijden.
Niemand zal toch 't geluk des visschersmans benijden.
Maar dit is niet genoeg. Steeds dreigt gevaar op zee,
Voor elke zeeman stijg' dus onze vurige beê.
Het ga hun samen wel, o God wil hen bewaren,
Ook als de stormen woên of dreigen doodsgevaren,
Beveilig onze vloot, verzelt met uw gena.
Ai, zegen en behoed, het zü' zoo, Amen ja!
M. Baak — 7 Februari 1842.
d. De beugvisscherij.
Het visschen met de béug, dat wil zeggen, met haken of hoeken die aan lijnen van hennepgaren stevig bevestigd zijn, welke op haar beurt weder op gelijke afstanden hangen aan een zware lijn, maakt thans geen tak van
( visscherij meer uit. Alleen wanneer de visschers zomers ter haringvisscherij zijn en na het uitzetten van de haringvleet vaak uren achtereen niets van beteekenis te doen hebben, visschen de meesten voor eigen rekening met de beug naar kabeljauw en schelvisch; de kabeljauw wordt dan door hen gezouten en in tonnen gelegd en tegelijk met de haring te Sche-
1 veningen aangevoerd en als zoutevisch in den afslag gebracht. Aangezien de visschers voor deze zaak tonnen en zout van den reeder gebruiken, komt ook een gedeelte van de opbrengst ten goede aan de reeders. In ouden tijd was het anders gesteld; toen werd door de Scheveningsche schepen met netten, maar ook met de beug naar kabeljauw en schelvisch gevischt. Maar toen kwamen beide vischsoorten dan ook in veel grootere hoeveelheden zelfs zeer nabij de Scheveningsche kust, wat te vinden is in het „Visboock" van Adriaen Coenen. (Zie hiervoor bl. 1).
71
71



Zelfs in de tweede helft van de 18de eeuw nog sehijnt zooveel beugvisch gevangen te zijn, dat men vreesde, dat de markt daarmede overvoerd zou worden. Daarop doelt het contract tusschen de Scheveningsche reeders en stuurlieden van 1781; men leest daarin:
,,Zo wanneer eenige van de Stuurlieden meerder hoekwant kwam te aasen (in de woning van den stuurman werden de hoeken van aas, gewoonlijk garnalen, voorzien) om in de Schuit meede te neemen als vier Bak hoekwant voor ieder man, zal verbeuren twee zilvere Ducatons, ten behoeve als vooren." Het laatste beteekent ten behoeve van de diaconiearmen te Scheveningen.
Maar de beugvisscherij bleef niet steeds ruime vangsten opleveren. In de eerste helft van de 19de eeuw werd zij van Regeeringswege aangemoedigd door een premiestelsel. Die aanmoediging wees op achteruitgang. Bh' Kon. Besluit van 15 November 1825 werd het volgende bepaald. „Aan de reeders in de beide gedeelten der provincie Holland zal voor elke schuit, met welke van den 15n November tot den 14n Februari onafgebroken de beug- of hoekwantvisscherij wordt uitgeoefend een premie van twee honderd vijftig guldens worden toegelegd, betaalbaar uit het Fonds tot aanmoediging der nationale nijverheid."
Om, volgens besluit van Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland van 1826, voor deze premie in aanmerking te komen, moest aan boord van iedere schuit een beug-vischwant aanwezig zijn van niet minder dan dertig zoogenaamde bakken hoekwant; iedere bak moest bevatten Innen van te zamen ongeveer tweehonderd vadems of ten minste driehonderd veertig Nederlandsche ellen; voor iederen bak moesten gebruikt worden niet minder dan honderd en tachtig goede scherpe, vertinde hoeken.
Aan het Collegie der kleine of kustvisscherij was opgedragen toe te zien dat het bovenstaande werd nageleefd. Het college had het recht om te onderzoeken of het voorgeschreven vischwant wel in de schuit aanwezig was. Had het schip hoekwant bh' de visscherij verloren dan moest bh' aankomst het college er terstond van in kennis gesteld worden en binnen veertien dagen moest het ontbrekende aangevuld zh'n. Voor het keuren van het hoekwant ontvingen de keurmeesters één cent voor eiken bak; zij legden alvorens in dienst te treden den eed af in handen van den burgemeester. In 1852 werd nog door 32 Scheveningsche schuiten — de Scheveningsche vloot telde toen 104 schuiten of bommen — zoowel met netten als met hoekwant gevischt; het jaar te voren vischten 64 schuiten uitsluitend met netten op platvisch, tarbot, schol enz. en besomden f 131.262 en 36 andere ook tegelijk met hoekwant en deze maakten voor 1 haar vangst ƒ 88.558; wat'voor de laatste een voorsprong gaf van ƒ 410.— per schip. Maar toch bleek op den duur deze visscherij voor de bomschuiten niet voordeelig genoeg. In 1860 en volgende jaren deed zich het 72
72



eigenaardige verschijnsel voor, dat veel schelvisch en kabeljauw zich vóór Zandvoort en Egmond vertoonde, zeer nabij de kust, maar de Scheveningsche garnalenbooten, die ook aan beugvisscherij deden, konden daar niet komen; ze waren alleen geschikt om vóór en in de nabijheid van Scheveningen te visschen, gelijk nu nog het geval is. De beugvisscherij met de booten leverde van 1864 tot 1870 het volgende resultaat:
booten besomming.
1864 12 ƒ 3379.—
1865 10 „ 809.—
1866 8 „ 438.—
1867 4 „ 194.—
1868 11 „ 596.—
1869 9 „ 765.—
1870 1 » 135.—
In 1872 werd nog tweemaal een proef genomen, maar zonder goed gevolg; in 1881 wilden twee booten het nog eens wagen en vingen op de kust in één etmaal 166 stuks schelvisch; maar het succes was van voorbijgaanden aard. Met de beugvisscherij was het voor goed gedaan. Wat nu aan rondvisch — kabeljauw, schelvisch, enz. — door Scheveningsche visschers wordt aangevoerd is gevangen met het trawlnet.
Dat in de laatste veertig jaren met de beugvisscherij geen goede zaken zijn te doen, bewijzen ons Pernis, Zwartewaal, die oudtijds uitsluitend door de beugvisscherij bloeiden en wier vloot, vroeger van veel beteekenis, nu ftog maar enkele schepen telt.
e. De makreelvisscherij.
Deze behoort niet tot de hoofdtakken van de Scheveningsche visscherh'; toch komen te Scheveningen jaarlijks eenige honderden tonnen makreel aan de markt. Wanneer de haringvleet in zee is uitgezet, komt bij het bevisschen van sommige gedeelten van de Noordzee in de staande netten behalve haring ook makreel. Deze wordt gezouten en afzonderlijk in tonnen verpakt, om dan na publieken verkoop gerookt te worden. De makreel levert in dien toestand een uitstekend volksvoedsel. In 1883 brachten de Scheveningers ongeveer 1600 ton aan. In Engeland wordt door de visschers veel meer makreel aangevoerd, dan ten onzent het geval is. Daar staat ook de makreel in verschen toestand als gerecht nog beter aangeschreven dan bh' ons en dat is oorzaak, dat daar schepen met voor het doel geschikte netten speciaal op de makreelvisscherij uitgaan.
Wanneer de Engelsche visschers nu en dan tijden hadden van buiten-
73



gewone vangst en de Engelsche markt door dat product dreigde overvoerd te worden, en daardoor minder loonend, kwamen zij wel te IJmuiden markten en maakten goede zaken. Het bleek dat de makreel in verschen toestand spoedig koopers en eters vond; vooral wanneer tarbot, tong enz. schaarsch waren. Dit bracht in 1898 eenige Scheveningsche reeders op het denkbeeld ook een proef te nemen. Twee Scheveningsche schepen gingen voor de makreelvisscherij naar de Zuidkust van Engeland; het eene was uitgerust door A. den Duik Gz., het andere door een combinatie van reeders.
Deze eerste proef leverde geen gunstig resultaat; hetgeen werd toegeschreven aan de omstandigheid, dat het moeite kostte een zeker aantal visschers te vinden, welke voldoende op de hoogte van die visscherij Waren. Gewapend met de ondervinding van 1898 ging het volgende jaar van de combinatie de logger „Petronella" van den reeder W. den Duik Jz. bij inschrijving daartoe aangewezen, in het begin van Maart in zee en weldra volgde de logger „Robert B Capps" van den reeder A. den Duik Gz. Ook deze proef gaf onvoldoende resultaten. De visscherij leverde aanvankelijk weinig op en toen de vangst ging beteren, kwam er storm op storm, waarbij de eene logger 80 en de andere zelfs 200 zeer kostbare netten verloor. De gelukkigste van de twee, de „Petronella" kreeg in het geheel een besomming van ƒ 900.—. De eerstvolgende jaren stond de makreelvisscherij stil; in 1904 werd nog door een reeder in combinatie met een Engelsche firma een schip uitgezonden; ook al met ongunstigen uitslag.
Begrijpelijkerwijze werd toen niet meer gedacht aan het nemen van verdere proeven. Maar daarmede is niet gezegd, dat deze visscherij voor goed uit het oog is verloren. De mogelijkheid is niet uitgesloten, dat Wanneer onze visschershaven eenmaal in een beteren toestand is gekomen, de proeven worden herhaald; ten eerste, omdat de makreel in sommige perioden van het jaar zich ook op onze kust ophoudt en anderszins, omdat het een eerste eisch is voor de makreel, die spoedig tot bederf overgaat, een haven in de nabijheid te hebben, waar men ook kan markten.
f. De garnalenvisscherij.
De garnaal — door de Scheveningers garnaat genoemd — houdt zich betrekkelijk dicht bij het strand op; ja het komt in den zomer bij zeer warm weer te Scheveningen voor, dat groote hoeveelheden door de kabbelende zee op het droge terecht komen. De garnaal levert een smakelijk voedsel op. Den Haag gebruikt heel wat en in het buitenland, vooral in Engeland vindt de Hollandsche garnaal veel aftrek. Ook met het pellen van garnalen wordt te Scheveningen aardig wat verdiend. 74
74



Alleen de booten, die veel minder diepgang hebben dan voorheen de bommen en thans de loggers, kunnen de garnalenvisscherh' op de ondiepe kust uitoefenen; ze gebruiken daarvoor kleine sleepnetten. Het visschen zonder boot en het trekken van het net door het water, terwijl de visscher langs de „naad" van het water loopt, komt in onzen tijd te Scheveningen niet voor, te Katwijk wel. Deze visschers zh'n ook voorzien van kar of wagen om hun vangst te bergen en komen te Scheveningen dikwijls aan den afslag.
Het is meer dan eens voorgekomen, dat na het gebruik van garnalen zich de eene of andere ongesteldheid openbaarde by den consument. Zoo gebeurde het in het tweede jaar der Bataafsche Vrijheid dat vele ingezetenen van Den Haag, die garnalen hadden gegeten, ernstig ongesteld werden. De Wethouders in dien tijd waren van meening dat die „Visch ongetwijfeld van eenig vergift doordrongen was geweest" door ze te koken met oude pekel in koperen pannen. Bh' een ordonnantie werd nu de raad gegeven de garnalen te koken in ijzeren ketels, en tevens bepaald, dat wie voortaan nog oude pekel of koperen ketels zou gebruiken voor de eerste maal gestraft zou worden met een boete van drie gulden, en de tweede maal met een boete van zes gulden, ten behoeve van de armen van Scheveningen voor de eene, en voor den substituut-schout voor de andere helft.
In April 1815 werd voor een zekeren tijd het vangen en verkoopen van garnalen verboden, toen eenige ingezetenen van de residentie na het gebruik van garnalen ongesteld werden en de geneesheeren vergiftigingsverschijnselen constateerden. Te Scheveningen stierf een meisje van 3 jaren na het eten van garnalen. Door de Plaatselijke Commissie van geneeskundig toevoorzigt werd een onderzoek ingesteld en deze kwam tot de conclusie „dat de vergiftiging niet was toe te schrijven aan het koken der garnalen in koperen ketels maar hoogst waarschijnlijk werd veroorzaakt door een eigenaardige dierlijke zelfstandigheid of zeeplant, aan garnalen klevende, welke huisvest in de slib bekend onder den naam van daal, waarin de garnalen waren gevangen geweest en die van tijd tot tijd dicht bh' de stranden waargenomen werd."
Burgemeesteren en Wethouders verboden toen op tijden dat die daal aan de stranden werd waargenomen, op die plaatsen te sleepen, (met netten), maar schreven voor dieper in zee te visschen, op een boete van ƒ 25.—.
Toch werden de koperen pannen niet vertrouwd; nog in de politie-verordening van 1865 komt een bepaling voor, waarin die koperen ketels verboden en ijzeren potten of ketels worden voorgeschreven. Er is ook nog een tijd geweest — in het midden der 19de eeuw — dat de Scheveningers, in navolging van de garnalenvisschers van Arnemuiden de garnalen aan boord kookten, om ze zoo versch mogelijk naar Engeland te verzenden. Dat systeem heeft men echter laten varen, omdat men bemerkte dat daar-
75



door juist het tegenovergestelde bereikt werd en de garnalenhandel achteruitging. De garnalenaanvoer te Scheveningen was in de laatste jaren:
door door
Booten Katwjjksche karren Totaal Manden
1903 ƒ 2482.— f 2622.— ƒ 5104.— 2130
1904 „ 3177.— „ 3498.— „ 6675.— 2607
1905 „ 5193.— „ 3333.— „ 8526.— 3268
1906 „ 3739.— „ 2525.— „ 6264.— 2695
1907 „ 2730.— „ 2346.— „ 5056.— 2025
1908 „ 7249.— „ 2015.— „ 9264.— 3380
1909 „ 5593.— „ 2234.— „ 7827.— 3613
1910 „ 6130.— „ 2312.— „ 8442.— 3295
1911 „ 6535.— „ 846.— „ 7381.— 3061
1912 „ 6453.— „ 1452.— „ 7905.— 3817.
Ziehier een „Reglement waarnaar de visschers, koopers, Afslager en Keurmeester van de Garnalen te Scheveningen zich zullen moeten gedragen, gearresteerd 28 Februari 1823 door Burgemeesteren van 's-Gravenhage.
Art. 1. De afslager van de garnalen, die door Reeders wordt aangesteld, zal tevens door Heeren Burgemeesteren als Keurmeester worden gekwalificeerd.
Art. 2. Zoodra de Garnalen-visschers aan land' gekomen zijn, zullen zij de verkoop laten omroepen en zal de omroeper, de keurmeester en afslager moeten waarschuwen.
Art. 3. Geene garnalen zullen, onder welk voorwendsel ook, anders mogen verkocht worden dan bij publieken afslag door den daartoe aangestelden afslager en keurmeester op een boete van ƒ 3.— door ieder der visschers en koopers, die hier tegen zullen gehandeld hebben, te verbeuren voor iederen koop.
Art. 4. Geene garnalen zullen mogen worden afgeslagen dan na door den daartoe aangestelden afslager en keurmeester te zijn gekeurd en goed verklaard, op een boete van ƒ 5.— door iederen visscher of kooper, die ongekeurde of afgekeurde garnalen zal hebben gekocht of verkocht, te verbeuren voor iederen koop. De afslager en keurmeester zal met suspensie gestraft worden.
Art. 5. De keurmeester en afslager zal gehouden zijn een half uur uiterlijk na de gedane omroeping op het strand te zijn, tot het keuren en afslaan der garnalen.
Art. 6. De omroeper zal wanneer hij den afslager en keurmeester waarschuwt in deszelfs tegenwoordigheid loten, of de afslag van be-
76



noord of bezuid het strand zal geschieden; en na de gedane omroeping den uitslag aan de visschers bekend maken.
Art. 7. Al de gevangen garnalen zullen op eens, behoorlijk gelezen of uitgezocht, in geijkte manden op het strand ter verkoop moeten gebracht zijn, zonder dat iets in de vaartuigen of op een andere wh's mag achter gehouden worden, op een boete van ƒ 3.— voor ieder der visschers, die hier tegen zal gehandeld hebben.
Art. 8. Het zal den afslager en keurmeester vrijstaan de garnalen in een andere mand over te storten om dezelve te keuren.
Art. 9. De afslager en keurmeester zal zorgen, dat de afgekeurde garnalen, na onbruikbaar gemaakt te zijn, in zee geworpen of dat dezelve in den grond begraven worden — hierin nalatig zijnde, zal hij met suspensie en desnoods met demissie gestraft worden.
Art. 10. Ieder kooper is gehouden voor zich zelve te mijnen, zonder zulks voor een ander te mogen doen; maar zal de afslager en keurmeester den mijner voor kooper moeten houden.
Art. 11. Indien er verschil over den afslag mogt ontstaan, zal zulks door den afslager en keurmeester beslist worden.
Art. 12. De afslager en keurmeester zal dadelijk na den afslag daarvan opgaaf doen aan den schrijver van het vaartuig, van hetwelk de garnalen verkocht zijn.
Art. 13. De visschers of koopers zullen de keurmeester en afslager in het uitoefenen zijner functiën niet mogen hinderen of beleedigen, op een boete van ƒ 3.— onverminderd zoodanige straf als bh' de algemeene wetten op de gepleegde daad mogt zh'n gestatueerd.
Art. 14. De afslager en keurmeester zal verpligt zijn om, wanneer de zee-slib of daal aan de stranden ontdekt wordt, hier van dadelijk aan Burgemeesteren kennis te geven, ten einde te zorgen, dat aan de Publicatie van 30 April 1819 worde voldaan.
Art. 15. De afslager en keurmeester zal van iedere vischpink als van ouds genieten ƒ 1— jaarlijks, met uitzondering van de haringschuiten, die het geheele jaar door tot de garnalenvangst niet gebruikt zijn, en van iedere boot 20 ets in de week; al ware het, dat dezelve slechts in die week eens garnalen had aangebragt."
Als een bijzonderheid deelen wij ten slotte mede, dat er een tijd is geweest, waarin men te Scheveningen in de garnalennetten ook wel sardijnen ving.
In een acte van Notaris Arent Lh'brechts in Den Haag, gepasseerd 4 Maart 1735, verklaart „Pieter Jansz. Taal, koopman in visch, wonende op de dorpe Scheveling ter requisitie van Adriaen Sleght, koopman te Rotterdam, dat waar en waarachtig is, dat de negen vaatjes sardijn aan
77
77



laatstgenoemde gezonden, visch is, die op den Hollandschen wal en wel byzonderlijk onder Scheveling in een corde of zajenet onder de garnaat is gevangen, gelijk dat meermalen onder den Hollandschen wal gebeurd is."
Ook verklaarde hij „zelf de sardijn gezuiverd gezouten, in vaatwerk geleidt ende vervolgens in alles heeft bezorgt, zoo't behoordt."
g. De schelpenvisscherij.
't Schijnt dat de banken nabij de Scheveningsche kust met een enorme hoeveelheid schelpdieren bezet zy'n, waarvan de woningen geregeld dooiden golfslag op het strand worden geworpen. In den ouden tijd werden uitsluitend die schelpen gebezigd om de Scheveningsche straten en straatjes te verharden; van een bestrating verneemt men eerst iets in de 19de eeuw. Ook Den Haag gebruikte er heel wat. Later heeft men ook een ander débouché voor de schelpen gevonden; men verkocht ze aan de kalkbranderijen waar ze tot poeder verbranden en als schelpkalk voor goeden pry's naar stucadoors en metselaars gaan. De Scheveningers beschouwden het verzamelen van die schelpen niet als een bepaald loonende bezigheid. Voerlieden, die als de vloot in zee was, weinig of niets te doen hadden, gingen zelf of lieten hun knechts schelpen baggeren om ze aan het werk te houden. En dat is nog zoo. De schelpenvisscher is gewapend met een beugel met net, die aan een korten stok bevestigd is. Voorzien van waterlaarzen loopt hij door het water om met zijn net, sleepende over den grond, de schelpdieren bijeen te garen.
In de tweede helft der 19de eeuw had Scheveningen een dertigtal schelpenvisschers en dat getal is vrijwel stationnair gebleven. De Gemeente heeft voor den Ouden Scheveningschen weg en haar groot aantal pleinen en lanen, elk jaar heel wat hectoliters schelpen noodig. Volgens een opgave van 1879 werd door de Scheveningers in dat jaar geoogst plm. 15.000 M3. schelpen, berekend tegen ƒ 2.— per stère geeft dat toch nog een som van ƒ 30.000.—. Er zh'n nu en dan stemmen opgegaan om het schelpenvisschen te verbieden. Beweerd werd door de tegenstanders van het schelpenvisschen, dat het wegslaan van de duinen langs het strand gedeeltelijk te wijten was aan die visschery. Liet men de schelpen liggen waar ze aanspoelden, dan zouden ze, vermengd met zand, ten slotte een bank vormen, die de zee zou tegenhouden, 't Schijnt dat het onderzoek van deskundigen door de Regeering voor deze zaak benoemd, heeft aangetoond, dat het schelpenvisschen niet die schadelijke gevolgen had. Althans een verbod van hooger hand is niet gekomen en bijna alle dorpen langs onze kust houden zich evenals Scheveningen nog altijd met de schelpenvisscherij bezig.
78



III. HET VISSCHEN OP ZON- EN FEESTDAGEN.
Oudtijds was de uitoefening van het visscherhbedrijf in zijn ganschen omvang op Zon- en feestdagen streng verboden.
Bü* ordonnantie van 11 Januari 1760 was door Schout, Burgemeesteren en Schepenen vastgesteld dat geen stuurlieden of bootsgezellen des Zondags, na des voormiddags acht uur of vóór des namiddags vier uur eenige visch hoegenaamd, publiek of onderhands zouden verkoopen, dat geen voerlieden visch met wagens of karren in den verboden tijd zouden vervoeren en dat ook geen visschers of hun vrouwen en kinderen eenig vischwant of andere scheepsbehoeften uit de schuiten zouden halen of daarin brengen.
Te Scheveningen zelf vond men dit voorschrift nog niet voldoende; men vreesde nog altijd dat sommige visschers in plaats van op den Zondag de godsdienstoefening bij te wonen tehuis gedurende de kerkuren hun netten en ander vischtuig in gereedheid zouden brengen om die te vier uur naar de schuiten te brengen en dan af te varen.
Alida Nibbelingh, Wed. H. Pais reederes van 13 schuiten, Michiel Koek, reeder van 12 schuiten, Jan Keus reeder van 3 schuiten en Gerbrand de Witt reeder van 8 schuiten en een vijftigtal visschers wendden zich eenige jaren later tot de stedelijke regeering van den Haag met verzoek aan het verbod nog grooter uitbreiding te geven. Men houde hier- in het oog dat niet alle Scheveningsche reeders genoemd worden van de 60 a 70 schuiten die het dórp toen al had; ook het klein aantal visschers (50) bewijst dat er nog al verschil van gevoelen in deze zaak bestond.
Adressanten wenschten het afvaren of in zee steken met de pinken of vischschuiten voor de visscherij met het schrobnet of het hoekwant verboden te zien van Zaterdagmiddag twaalf uur tot Zondagnacht twaalf en het transporteeren van netten enz. des Zondags vanaf des morgens zes uur tot des avonds zes uur.
Uit een contract tusschen Scheveningsche reeders en stuurlieden van het jaar 1781 blijkt, dat zij, die een strenger verbod eischten, de overwinning behaalden. In dat contract leest men: „Niemand van de stuurlieden of bootsgezellen zal vermogen af te vaaren, om met hoekwant of schrobnetten te visschen, op Zaterdag 's morgens na negen uuren en niet eerder af te vaaren, als tusschen Zondag en Maandag nacht ten twaalf uuren, op verbeurte van de gevangen visch ten behoeven van de gemeene kas; en geen visch te verkoopen of leveren als Zondag 's nachts na twaalf uuren, zijnde alsdan 's Maandags 's morgens; op de boete van twee zilvere ducatons ten behoeve der Diaconie Armen te Scheveningen."
In Juli 1815 werden door het Provinciaal bestuur van Holland bepalingen gemaakt in verband met de Zondagsrust voor de visscherij, maar deze
79
79



werden door den Koning vernietigd als zijnde nadeelig voor de belangen van de ingezetenen.
In onzen tijd wordt door vele visschers uit godsdienstovertuiging nog aan een absolute Zondagsrust vastgehouden; anderen, die beweren en niet zonder grond, dat zulk een staking van arbeid bij de visscherij vooral in het haringseizoen, veel schade kan veroorzaken, maken geen bezwaar ook een gedeelte van den Zondag — in de avonduren — hun netten uit te werpen. Er is dan slechts één vischnacht verloren gegaan; zij die de zaak streng opvatten, missen er elke week twee.
IV. HET KEUREN VAN DE VISCH.
De groote belangstelling van den Magistraat voor den vischafslag te Scheveningen sproot niet alleen voort uit de zucht om de belangen van visschers en vischhandelaren groot en klein te bevorderen; ze beteekende nog iets anders. De regeering van 's-Gravenhage stelde er namelijk hoogen prijs op, dat de visch, die ter markt kwam of langs de straten gevent werd, van goede qualiteit was. Wie zou meenen, dat eerst in onzen th'd het keuren van de visch als zeer noodzakelijk wordt beschouwd, vergist zich.
Reeds het voorschrift dat alle uit zee aangebrachte visch te Scheveningen in den afslag moest komen en de visch van andere plaatsen aangevoerd evenzoo op de vischmarkt in Den Haag moest worden afgeslagen, beoogde de mogelijkheid te scheppen, om al wat voor de consumptie ongeschikt was, af te keuren. Zoowel bh' den vischafslag te Scheveningen, als bij dien aan de vischmarkt in Den Haag had men in vorige eeuwen keurmeesters; men noemde ze toen ook wel vinders.
De betrekking van keurmeester van de visch was steeds — ook nu nog — verbonden aan die van stokhouder; door het waarnemen van beide betrekkingen had de functionaris een tamelijk bestaan. Hh' is ambtenaar van de Gemeente en ambtenaar van de reederh'.
Oudth'ds werd het loon als keurmeester betaald door de visschers, wat uit het volgende document uit het begin der 18de eeuw is op te maken.
„Ordonnantie op de keuren gemaakt ten proffh'ten van de Keurmeesters. Van 1 ton Haaringh ofte een ton soutevis ofte een ton gesoute Lenghen een stuyver, van een tal Haaringh ofte bockem twee duh'ten; van een levende Salm ofte Steur een stujjver; van een Lengh een stuh'ver en van Eijder Comenschap vis twee duh'ten."
Sedert 1815 worden de beide keurmeesters bij den vischafslag te Scheveningen van Gemeentewege aangesteld en ook bezoldigd.
Om hun taak naar behooren te vervullen dienen de keurmeesters vak-
80
10



menschen te zijn; zy moeten bij een oogopslag kunnen zien, hoever bij de visch het ontbindingsproces is gevorderd, wanneer de visch dood aan den afslag komt; zij moeten ook beoordeelen of de visch, niet meer geschikt om versch gegeten te worden, toch nog door ze te drogen, zonder bezwaar door den mensch kan genuttigd worden. Dat laatste is het geval met schol en scharren.
Voorheen toen te Scheveningen in bepaalde tijden van het jaar veel schol en scharren werden aangevoerd, was de handel in gedroogde visch, vooral met België, van groote beteekenis. Gaat deze visch nu na den afslag niet naar de droogtuinen, maar wordt ze in de stad uitgevent voor het gewone gebruik, dan kunnen natuurlijk klachten niet uitblijven.
Nu kan het evenwel ook voorkomen dat visch, in den afslag goedgekeurd by verkoop aan de huizen, niet meer deugt, want veel hangt er van af wat er met de visch gebeurt, sedert de vischhandelaar ze in den afslag afmijnde. Moet ze bijvoorbeeld tot den volgenden dag bewaard worden om ze dan eerst in het klein te verkoopen, dan kan de visch, wanneer ze niet op een geschikte, dat is koele plaats, bewaard wordt, in qualiteit belangrijk achteruitgaan. De bewaarplaatsen hebben te Scheveningen altijd veel te wenschen overgelaten, vooral bij de „kleine kooplieden." Ook nu nog is deze quaestie niet zoo opgelost, dat goede visch heden in den afslag verkocht, ook vast en zeker den volgenden dag nog bruikbaar is als menschelijk voedsel.
Dat op die wijze het keuren aan den afslag veel van zh'n beteekenis verliest laat zich hooren; er zh'n dan ook, zooals hieronder zal blijken meer dan eens maatregelen beproefd, om dat kwaad te keeren.
Met de voorschriften op het keuren van de visch ging het voorheen als met zoo vele andere voorschriften het visschersbedrijf rakende; de eerste jaren na de uitvaardiging er van werden ze stipt nageleefd, maar dan volgde ook weer een tijd van verslapping.
In Juni 1795 legde I. v. Drunick den eed van zuivering af op de bediening van keurmeester van de visch, van stokhouder, en in den Franschen th'd ontmoeten wh' Dirk Koek als zoodanig. Of deze laatste minder geschikt was, weten wh' niet, maar wel, dat de Fransche commissaris van Politie de Christinat bij den Maire steen en been klaagde over het in den afslag brengen van bedorven visch en aandrong op het aanstellen van een contröleur de poisson. Na de omwenteling werd de zaak krachtig aangepakt.
In Mei 1815 werd door het Provisioneel Bestuur, „in aanmerking nemende, dat van tijd tot tijd klachten voorkwamen, dat in de stad dikwijls visch werd verkocht, welke slecht, somtijds bedorven en voor de gezondheid der Goede Ingezetenen nadeelig is en gene bevoegde keurmeesters tot het examineeren der visch bestaan", goedgevonden de respectieve stok-
81 6
81



houders te benoemen „tot keurmeester van de visch, die te Scheveningen verkocht of afgeslagen wordt, ieder op een jaarlijksch tractement van vijf en twintig gulden, onder gehoudenheid van de visch, welke door hun slecht en voor de gezondheid schadelijk mocht worden gekeurd, dadelijk te werpen of te doen werpen in zee, zonder eenig oogluiken."
Het volgende jaar werden bh' publicatie van Burgemeesters de bepalingen op het keuren van de visch verscherpt. Alle aangebrachte visch moest in den publieken afslag gebracht worden; onderhandsche koop en verkoop, toeëigening of verberging van visch werden ten strengste verboden. Visch, afgekeurd door stokhouders en keurmeesters, moest onbruikbaar worden gemaakt en in zee geworpen of begraven. Zh', die werden betrapt op het verkoopen van bedorven visch zouden verbeuren een som van ƒ 25.— waarvan een derde kwam aan de armen van Scheveningen, een derde aan het Oude-Mannen, Vrouwen en Weeshuis en een derde aan den aanbrenger; de kooplieden zouden verbeuren telkenreize ƒ 3.— en zouden gedurende zes weken geen visch mogen koopen of door een ander laten koopen. Den stokhouders en keurmeesters werd zelfs opgedragen, de schuiten te visiteeren, zoo noodig met assistentie van den Schout van Scheveningen.
In de kajuit van elke vischschuit moest een exemplaar van de publicatie aangeplakt worden. Om aan het gevaar te ontkomen, waarop wij hierboven wezen dat de aan den afslag goedgekeurde visch door slechte verzorging bedierf en toch nog te koop werd aangeboden, werd in 1832 door de Stedelijke regeering een tweede keuring ingesteld, en wel bij het Tolhek. In een reglement van 18 Juni van dat jaar werd bepaald dat alle versche visch, die van den 16den April tot den laatsten September van elk jaar werd aangevoerd van Scheveningen, zou worden gekeurd aan het Scheveningsche tolhek. Die keuring had kosteloos plaats. Werd de visch goed bevonden, dan kreeg de koopman een schriftelijk bewijs, en mocht stadwaarts gaan. Deugde de visch niet, dan moest de koopman terug naar Scheveningen en zoo hh' weigerde, dan werd hem een dienaar van politie meegegeven, die voor dezen dienst vh'ftig cents kreeg. Wilde de koopman de visch geheel of ten deele aan andere kooplieden overdoen, dan werd het eerste biljet ingetrokken en daarvoor in plaats zooveel bewhzen afgegeven als noodig warén. Werd een party visch langs de straten gevent zonder dat bewijs, dan verbeurde de overtreder drie tot zes gulden of kreeg gevangenisstraf van één tot drie dagen.
Was men het oneens over de qualiteit van de visch, dan moest deze opnieuw gekeurd worden door de keurmeesters van de groote vischmarkt. Werd de koopman in het gelijk gesteld, dan kon hij één gulden vergoeding eischen voor elk uur tijdverlies. De vischmeiden en vischknechts aan de markt in de stad, die bestellingen aan de huizen moesten uitvoeren, werden 82
82



beëedigd en kregen van de stad kosteloos een lederen armband, waarop in koper en met doorloopend nummer, de letters Z.V.M. geplaatst waren.
Bü' misbruik van dit distinctief werden de meiden en knechts vervolgd en gestraft als meineedigen. Aan aanhalers en bekeurders werden bij dat reglement naar gelang van hun ijver premiën of belconingen toegezegd.
Bh' het toepassen van deze maatregelen stuitte men op tal van bezwaren. Toch werden zij by het vaststellen van de Politie-verordening van 13 November 1855 nog gehandhaafd; men had toen nog een keuring in den afslag en een herkeuring aan het Tolhek bij den Scheveningschen weg. Art. 277 van die verordening zegt:
„Alle te Scheveningen, op welke wijze ook, aangevoerde zeevisch, moet, dadelh'k na aankomst in manden worden op het strand gebragt, teneinde aldaar te worden gekeurd, op straffe van gevangenis van één tot drie dagen en boete van ƒ 3.— tot ƒ 25.— voor de stuurlieden of matrozen die een gedeelte der lading aan de keuring mogten hebben onthouden, en van gevangenis van één dag, met of zonder boete van ƒ 3.— tot ƒ 12.— voor ieder, die daarvan mogt hebben gekocht en met verbeurdverklaring in ieder geval van den achtergehouden visch."
Art. 283: „Alle versche vischj van Scheveningen naar de andere wijken der Gemeente vervoerd wordende, om aldaar te worden verkocht, is onderworpen aan een herhaalde keuring aan het tolhek."
In de thans vigeerende Politie-verordening van 1890 komt een bepaling van herkeuring niet meer voor; ook van een keuring bij den afslag te Scheveningen wordt niet meer gesproken, hoewel die nog wel degelijk van Gemeentewege bestaat.
Alleen wordt voorgeschreven in art. 161. „Het is, boven het in art. 174 van het strafwetboek bepaalde verboden versche, gedroogde, gezouten of gerookte visch, eetbare week-, schelp- en schaaldieren, die bedorven of om andere redenen schadelijk voor de gezondheid zijn, te verkoopen, te koop aan te bieden, te koop te stellen, ten verkoop voorhanden te hebben of rond te venten."
En in art. 162: „Ieder is 'lerplicht al de in het vorige artikel bedoelde waren tot verkoop bestemd, die hij aan huis heeft of rondvent, aan iederen Gemeente-keurmeester, op diens eerste aanvrage, te vertoonen en de keuring daarvan toe te laten.
Het afgekeurde wordt door of vanwege de politie begraven of onbruikbaar gemaakt.
Overtreding van beide bepalingen wordt gestraft met geldboete van ten hoogste ƒ 25.— of hechtenis van ten hoogste zes dagen."
Dit systeem van keuring is tot op dit oogenblik — dus een kwart eeuw lang — van kracht gebleven en is misschien het beste, dat uit te denken
83
83



valt. Altijd onder voorwaarde, dat voor een gemeente als Den Haag een voldoend aantal keurmeesters in functie zij.
V. DE VISCHAFSLAG TE SCHEVENINGEN.
Reeds in de vroegste tijden hebben de visschers het voordeel ingezien om hun gevangen visch aan het strand in openbaren verkoop te brengen en daaraan dankt het instituut, dat men vischafslag noemt, zijn ontstaan. Opmerkelijk is het dat men daarbij steeds het systeem van afslaan en niet dat van opbieden gevolgd heeft en dat is blijven volgen tot op het huidige oogenblik.
Zijn waarschijnlijk in den aanvang maar enkele regelen gesteld om den afslag tot zn'n recht te doen komen in het belang zoowel voor de visschers als voor de kooplieden, uit tal van keuren, die het Gemeente-archief bezit, blijkt dat men herhaaldelijk doende is geweest om die regelen opnieuw vast te stellen en met nieuwe aan te vullen.
Uit den aanhef van die keuren, alle gemaakt door de regeering van Den Haag, ziet men, dat het telkens de visschers waren, die bij het ontwerpen van een nieuwe regeling op den voorgrond traden, vermoedelijk, omdat zij meenden dat hun belangen niet voldoende beschermd werden.
De oudste keur, waarover wij te beschikken hebben is deze, vastgesteld 4 Maart 1500.
„Ten zeiven daeghe is gemaect dese naevolgende kuer by den Balliu, Schout, Gerechte ende Vroetscap van den Haghe, by advyze van deze navolgende stierluyden: Te wetene Claes Pietersz., Claes Smeer, Pieter Jansz., Jacob Aertsz., Jan Boll Claesz., Cornelis Ewoutsz. Theeus Willemsz., Willeboert Willemsz., Aert Aerntsz., Jacob Gerytsz., ende Ewöut Gerytsz.
In den eersten, dat men eenen ofslach hebben zall des morgens nae die clocke zess ende dat sal blijven tot die clocke negen heeft, ende naemiddach van twee uuyren tot des avont te zeven uuyren, ende dat men al den visch tsamen vercoipen sall met eenen ofslach, te wetene scellvisch ende scholl, opte boeten van 3 £.
Item ten anderen, dat dezen ofslach volcomen zal sonder ophouwen opte verbuernisse van den visch, ende dat dezen voorss. visch niet en zal vercof t worden binnen den Haech noch Haghe-ambocht, opte boeten van 3 £.
Item, dat die ghene die eerst an lant coompt, dat die eerst vercoipen zal nae de clocke voorss. ende als die vercoft heeft zoe sal men gaen den eenen 84
54



dach van tzuyteynde ende des anderen daeges van tnoorteynde zonder eenich wederstaen, optie boete van 3 £.
Item, dat men van nu voirtaen die scholl vercoopen zall by die tonne, ende dese tonnen zullen wezen geyect ende deze droogvisch, scholl sal men leveren ende ontfangen in die droechtuyn, opte boete van 4 £.
Item, dat men niet meer dan twee ende twee vischcoopers tsamen zullen wezen, noch deelen opte boeten van 3 £.
Item, dat men uuyt elcke tonne mair twee schollen hebben en sall opte boete van 3 £."
Wy kunnen natuurlijk niet alle keuren uit den ouden tijd hier een plaats verleenen, maar drukken toch af die van 9 December 1571, want deze geeft oningewyden een kijkje op den gang van den vischafslag in die dagen.
„Roerende den offslach.
Item es geordonneert, dat men den offslach zal houden van Lamberti off smerghens de clocke ses uren tot Alderheyligen toe, van dan voorts tot Lichtmisse toe te zeven uren, wederom van Lichtmisse tot Pyncxster toe de clocke zes uren al voer de noene soe voorscreven es, sonder ophouden tot den offslach al geheel gedaan sal weesen. Ende nae de middaghé van de clocke twee uuyren tot den offslach gedaen sall weesen ende dat tgeheele jaer duyerende, welcke gesette uren die voorscreven scryvers gehouden sullen wesen waer te neemen opte boete van drie pondt.
Den visch aen hoopen te leggen.
Item soe zal- men gehouden weezen alle die visch, die elcke stierman uuyter zee aen landt brengt by hoopen off Int geheel aen malcanderen opte offslach, die dan geschyet, tvercoopen opte boete van 3 £ te verhaelen aen den styerman ofte an zyne penninghen onder den scryver.
Geen visch an den offslach te mogen ophouden etc, Of te deelen ende in den Hage ter marct te brengen.
Item soe wye zynen visch wesende in den offslach ophoudt ende nyet en vercoopt, die sal verbeuren 30 sc. ende en sal deself de visch nyet moeghen vercoopen eenyghen souters ofte vreemde coopluyden, noch die oyck nyet weeder opter stranghe moeghen brengen om te vercoepen, mer sal gehouden wesen deselve visch te deelen ende in den Haghe ter marct te brenghen omme aldaer vercof t te worden, op een boete van drie ponden.
Wye in den nacht aencommen van Paesschen tot Pinxster.
Verbiedende eenen yegelicken die by nacht aen commen sullen van
85
8K



Paesschen off tot Pyncxter toe, heur visch nyet te moeghen vercoopen voor de voorss. gesette uren opte boeten van 3 £.
Wye van de coopluyden, stierluyden of scryvers blijven sitten drincken.
Item indien men bevinden can, datter eenyghe coopluyden, styerluyden ofte scryvers blyven sitten drincken, wel wetende van den offslach, ende die voorss. gesette uren nyet waer en nemen, alsulcke coopluyden ofte styerluyden sullen verbeuren 3 £ ende een scryver dubbele boeten.
Wat coopman yemand uuytmaict ende mededeelde.
Ende off die cooper een ofte meer uuytmackten omme te coopen ende mededeelden, die sal verbeuren van dien offslach gheen visch te moeghen coopen ende daerenboven een boete van 3 £.
Gheen visch handeling noch mondeling te coopen. Dat oick nyemant, hy zy cooper ofte vercooper geenrehande visch en sall moeghen vercoopen noch coopen handelinge noch mondelinge op een boete van 3 £.
Geen scholl handeling noch mondeling te vercoopen tenzy die langes tdorp Sceven\ngen omgeroepen is.
Item dat men gheen schol die uuyter zee aen landt gebrocht wordt nae den offslach nyet mondelinge noch handelinge vercoopen en sal, tenzy de selve schol eerst langes tdorp int oepenbaer omgeroepen sal zijn, opte boete van 3 £.
Geen off slager en sal voor hem selven ofte yemant anders scholl mogen mynen.
Ende dat gheen offslaeger, scholl offslaende, selffs nyet en sal moeghen mynen voor hem, noch nyemant anders, opte boete van 3 £.
Van den ommeganck van te vercoopen op strange. Den Buyren tSceveninge eerst.
Item men sal gaen des een daechs om te vercoopen vant zuyteynde ende des anderen daechs vant noorteynde sonder eenich wederstant op een boete van 3 £. Des zoe sal men alle die gebuyeren heurluyder visch eerst offslaen, ende vercoopen eer men eenyghe vreempde schepen ofte schuyten heuren visch offslaen ende vercoopen sall op een boete van 30 sc.
Off dair, 2, 3, ofte meer gelijck mijnden, ende yemant deelinge begeerde.
Voorts oft gebeurde, dat in dese vercooping ofte offslach twee, drie ofte
86
86



meer gelycke mijnden ende zyluyden deelinghe begeerden, soe zullen de selve nujnders inlegghen, eer men ommevraghen sal, te weeten: van een tonne schols een halve stuiver, van een hondert schelvisch een halve stuiver ende van' een hoopgen visch een oortgen. Ende ommegevraecht wesende, wye dan die visch toegedeelt wordt, zal zijn ingeleyde geit wederhebben ende sullen die scryvers dat mede ontfanghen als dandere kerckgelden, welcke pennmghen men employeren sall ten behouve ende oirbaer van den dorpe van Scheveninghe.
Van op 5 voeten by den offslach nyet te commen. Item soe en sal nyemandt wie hy zy, hem vervorderen van nu voertaen te coemen op vijff voeten naeby den styerman, scryver ofte visch op strange leggende, als men die offslaen sal, noch daerover treden noch loopen, voordat die visch vercoft zal zijn, op een boete van zes stuivers, welcke boete men zal executeren mitte boode aldaer van zulck een zijn gecofte visch ofte andere goeden, realicken ende mitter daet.
Vant bedroch int coopen ofte mededeelen van den visch. Ende indyen yemant van den gheenen, die den visch vercoopen oft daer mede deelen oft yemandt anders van hemluyden weghen hyerinne eenich bedroch dede, te weten: met yemandt te voeren, te spreecken Omme de visch hoogher te mynen oft eenyge gelagen daerop te stellen oft diergelycke, ofte dengheenen die mede begeerden te deelen voor zijn eygen koeckeri meer deede betaelen dan dengheenen die de visch gemijnt sal hebben, die sal gecorrigeert worden als gedaen te hebben valsheyt ende daervooren staen op die kaecke een tijt van twee uren voor middage, sonder dat den Bailliu, Schoudt, Burgemeesteren ende Gerechten hyervan eenyghe compositien sullen moegen doen ende sal alsulcken delinquant daerenboven verbeuren een boete van thien pondt.
Dat nyemant van de buyrluyden voor yemandt opter strange visch zullen mogen coopen.
Item dat nyemant van den buyerluyden voor yemant opter stranghe eenyghe visch sal moegen coopen dan voor heurluyden meedebuyerluyden, die banck ende mael in den Haghe houdende zyn ende voor nyemandt anders op de boete van 3 £.
Van te vloucken ofte qualickelijck te spreecken opten offslach.
Alsoe dagelicx meenichfuldige clachte commen van veel abuysen die gebeuren opten offslach van vloucken, euvelen, ondorpere, vuyle ontamelicke woorden te spreecken, lachterende den naem Goodts ende zjjn gebenedyde gaven, hyetende deen den anderen zh'n vaders werck doen etc, twelck al quade exempelen zijn voor ons eevenmenschen ende tot blasphemie van
87
87



De vischafslag op het strand in 1646. Schilderij van W. van Diest in het Gemeente-Museum.
God almachtich. ende zijn geboeden, soe ist dat mijn voorss. Heeren tselfde eenen yegelycken verbooden hebben ende verbieden mits desen opte boeten van 5 £ voor deerste reyse, ende in ses weecke aen den ring van den offslach nyet te moeten commen, voor de tweede reyse dubbele boete ende verbeurte, ende voer de derde reysse, te draeghen de steen deur tdorp sulcx de processie generale aldaer gewoenlick es te gaen."
Hier nog een uit de 2de helft der 18de eeuw, bestemd voor hen die bn' den afslag waren, om de visch naar het erf van den koopman te brengen.
„Interdiceerende wel expresseln'k alle geene die hen generen met visch te dragen, 't sij meijskens, knechtkens ofte andere aan den af slagh te mogen commen of daar omtrent eenige petulantie of ongeregeltheijt van smacken van bennen, sant, ofte diergelijcke moetwilligheiden te plegen, op de boete als vooren ende sal men de boeten van de kinderen aan de ouders verhaelen."
Omtrent de wijze, waarop de afslag oudtijds was geregeld kan nog het volgende worden medegedeeld.
Wanneer de bomschuiten met haar vangst in aantocht waren, werd de eigenaar van de schuit gewaarschuwd; gewoonlijk door knapen, die aan het strand op den uitkijk stonden en merkwaardig goed op de hoogte waren 88
88



De vischafslag op het strand in 1855. (In het midden de stokhouder; de teekenaar vergat blijkbaar den afslager uit te beelden). Teekening in de prentenverzameling der gemeente.
aan welk „kantoor" de schepen thuis hoorden. Ze herkenden de vaartuigen aan de kleur van de zeilen, de teekens op den boeg enz. Letters en cijfers hadden de schepen een veertigtal jaren geleden nog niet.
De jongens kregen dan van den-betrokken reeder een fooitje, dat eigenaardig „bombrood" heette. Intusschen hadden de sehepen „aangezet" en waren de klinkers of omroepers gaan informeeren naar de grootte en den aard van de vangst. Daarvan goed op de hoogte, verspreidden zij zich in verschillende richtingen door het dorp, en riepen na op een koperen bekken geslagen te hebben, luidkeels af het aantal schepen en wat voor visch dat er in den afslag zou komen. Bn' de getrouwe bezoekers van den afslag — de kooplieden en koopvrouwen — werd een afzonderlijke waarschuwing gebracht. Ook bij den afslager, en bij dien in de eerste plaats, want dat was de man, die den vischafslag heelemaal leidde. Tegen het vastgestelde uur, dat de afslag zou beginnen, droegen de visschers de vangst uit de schuit in manden op het strand. De fijnere vischsoorten werden netjes op het zand uitgespreid; schol, scharren enz. bleven in de manden.
Tegen tiet bepaalde uur verschenen achtereenvolgens de kooplustigen op de Kerkwerf, wachtende het oogenblik af dat de torenklok zou slaan en dan ging de stoet met den afslager aan het hoofd strandwaarts, waar geloot werd welke schuiten het eerst aan de beurt zouden komen, die welke Noordwaarts Of die, welke Zuidwaarts van het dorp stonden.
89
89



Verwonderlijk vlug en voor leeken zoo goed als onverstaanbaar begon dan de afslager, terwijl de stokhouder de eerste partij of zoode visch aanwees, met het afroepen van aantallen stuivers in een afdalende reeks totdat een der omstanders het beslissende „mijn" liet hooren en hij die het riep, werd als kooper door den afslager geboekt.
Om verwarring te voorkomen bij het vaststellen van den naam van den kooper, hadden de Scheveningsche kooplieden al heel vroeg naast hun eigenlijken naam een firmanaam aangenomen; een naam, die met overleg gekozen werd, want hh' moest kort zijn, en gemakkelijk passen bij het woord „mijn." ,
In onzen th'd zijn die firmanamen nog altijd in gebruik.
In 1913 waren ze:
A. B. Deil Ka Mat Rust Tin
Arie Delft Kan Meeuw Schild Toet
Anker Deur Kast Ment Schip Tong
Baan Dorp Kei Mie Schop Trien
Bank Drie Kerk Mos Schut Tuit
Bal Dijk Keus Niet Simon Th's
Bas Glas Klaar Noord Sloep Veld
Beurs Goud Klaas Oost Sluis Vet
Blauw Gul Klink Paling Smid Vlak
Bles Gunst Klok Peer Spiering Voois
Bloem Gijs Klomp Pen Spoor Vork
Bode Hamer Klugt Piet Stad Vrolijk
Boek Haring Knop Pleun Stam Vijg
Boer Harp Koets Plug Star Vijzel
Boom Hein Koo Pol Steen Wei
Bosch Hendrik Krul Pomp Stem Welling
Bot Hert Kuit Pot Stok West
Breda Ho Lambert Pruim Stoof Willem
Breugom Ik Lamp Put Stuiver Wit
Bron Jager Lange Pijp Suiker Zout
Buis Jan Leeuw Raam Taal Zuur
Burg Jansen Letsch Ring Tak Zwan
Cent Jas Licht Rokus Tap Zwart
Chiel Jop Lood Ros Teun
Dam Joost Mast Ruiter Tienus
Werd de visch vooraf niet gekeurd? Zeer zeker. De overheid van Den Haag zorgde er voor dat visch van slechte qualiteit uit den afslag te Scheveningen geweerd werd en dus voor den detailverkoop in Den Haag zoo min mogelijk kon voorkomen.
<l 90
90



Al in ouden tijd leest men van vinders, dat waren de tegenwoordige keurmeesters van visch. De stokhouder bekleedde gewoonlijk tevens de betrekking van vinder, zooals dat nu nog het geval is.
Dat vele malen geschillen bn' den afslag voorkwamen is wel te denken, maar ook daarin had het stadsbestuur van Den Haag voorzien, door het aanstellen van twee zegslieden, die op hun manier recht spraken; in hooger beroep kwam de schout of de schepen er ook wel aan te pas.
De krielman. Teekening in de prentenverzameling der gemeente.
Was de visch afgeslagen dan werd ze zoo spoedig mogelijk door den kooper dorpwaarts gevoerd naar zijn erf, om daar verzorgd te worden en dan ter verkoop in het klein naar de stad of de omliggende plaatsen ge| bracht te worden.
De menschen, die in vroeger eeuwen zich hoofdzakelijk met dat thuisbrengen van de visch belastten, waren de krielmannen — gewoonlijk bejaarde menschen waarvan hier een afbeelding — en de vischyrouwen die
91
91



Na den vischafslag. Schilderij van S. L. Verveer in het Gemeente Museum.
met twee, drie volgeladen bennen op het hoofd een moeitevollen arbeid verrichtten voor een kleine belooning. De meeste visch van den afslag wordt in onzen tijd niet meer gedragen, maar gereden met wagen en paard of met handwagentjes.
In ouden tijd was Scheveningen de hoofdmarkt van de versche visch van geheel Holland en had als zoodanig ook voor de visschers en kooplieden van de naburige kustdorpen veel aantrekkelijkheid. De Scheveningers waren evenwel op dat bezoek niet bijster gesteld, want die vreemden bedierven de prijzen in den afslag. Bijzonderheden daaromtrent leest men in het volgende request van het jaar 1614.
Aen de Ed. H. Schout Burgemeesteren ende Regierders van den Haege.
Gheve met alle eerbiedinghe ende Reverentie te kenne Uwe Ed. onderdanighen dienaeren, die ghemene stjjerluijdeii varende van der zhde opte Dorpe van Scheveninghe, hoe dat tot veel verscheh'den Rejjsen ende tijde ghebeurt, dat eenighe vyskoopers ventjaegers, als Zeeluh'den van Catwrjck op Zee, mitgaders van andere Dorpe met haere ghevanghen ofte gecoften vys opte Dorpe van Sceveninghe ter mael (ter markt) comen omde selve aldaer te vercoopen, 't es mede soo, dat soo wanneer syluijden aldaer met haeren vis ten affslach zijn, eenighe comens (kooplieden) van den affslach 92
92



affschieten nade vreemde aengecomen vys ende een deel van de selve vys handelh'n ende mondelh'n coopen, 't welck is tot groote schade van de buhren ofte ingesetenen stijerluijden ende achterdeel van de kercke aldaer, die daer gheen kerckgelt aff en geniet, van gelh'cke geschh'et meede, soo wanneer de buijteluijden met haere vys op Scheveninghe comen ende bevynden dat onse stijerluijden in der zee op haere neringhe leggen om op haere ghesette ujjren ofte mael met haere vys aen te comen om deselve op zijne oorber te venten, dat sh'luijden den vooraffslach nemen, al waert alsoo dat de onse seijl maecten om nae lant te comen, jae dat meer is, leggen de vis
opte strande ende indien se nae haeren sin niet genoch gelden en mach, nemen de selve tot haere behjeste (believen) weder op, soo dat de onse aencomend qualick opte helft zoo veel van haeren gevangen vys, die nochtans levender is als de haer, en cond krijgen, 't welck is tot groot verlijdt ende nadeel Uwer Ed. ingesetenen des Dorps; ende ons tot Catwijck op zee, als oock mede Catwijck binnen, daer wij somtijts versijgen (met het schip belanden) op sulcken voet, als syt op onsen affslach doen, niet en wort toeghelaeten, maar moeten onsen vys soo lange ophouden voor de middach, al waer 't, dat wij daer heel vrooch aengecomen, totdat de klok een uijere is gesloeghen ende sij daer alte soemen eerste hebben affslach gehadt. — Daeromme versoucken wh' supplianten aen Uwe Ed., dat selve belyvene hier op te nemen regaert, ons daer inne behulpick
ende voorstant, opdat sulcx niet meer en geschiede, maer dat alle vreemde stijerluijden, ventjaegers haren vys op Scheveningh noch inde Haege voor den middach njjet en moogen affslaen, voor ende al eer de clocke twaelff uuren is, ghelh'ck wh' tot Catwijck binnen niet moegen doen, voor de clocke een uh'eren is geslaegen; dit doende sullen danckbaer zijn; De Heeren biddende, dat sn' Uwe Ed. in Uwe Regieringe wil segenen."
Vischreinigster. Teekening uit de prenten verzameling der gemeente.
Gaan wh' thans er toe over enkele zaken in verband met den vischafslag in bijzonderheden te behandelen..
a. De vischafslag onder controle van het stadsbestuur van den Haag: Er bestaat over dit onderwerp een heele litteratuur. Hierboven gaven wij de oudste documenten, die nog te vinden zijn. Opmerkelijk is hoe in vol-
93
93



gende eeuwen de bepalingen steeds scherper werden, omdat blijkbaar beide partijen koopers en verkoopers ieder op haar beurt zich telkens op listige wijze aan de voorgeschreven regelen trachtten te onttrekken.
Wij bevelen de lezing van de hiervolgende documenten bijzonder aan om de eigenaardige gebruiken, die men er uit leert kennen.
Keur van 161b.
„Den afslag zal 's morgens en 's namiddags gaan op de gestelde uuren als daar Vis aan is, den eene dag Benoorden, en den anderen dag Besuyen, soo als de Schuyten staan, ende niemant sal zijn beurt over laten gaan, op de boete van drie Guldens.
De Stuerluij sullen haar Vis op Strant brengen op de bestemde uuren, ende na 't uur aankomende ende syn Vis uijtgeroepende synde, een half uur na het uijtroepen op een boete van twee gulden, ten waren de holligheyt van de Zee sulck beletten, het welke door twee Luijden, ten dien eijnde aan te stellen, sal moeten werden geoordeelt.
De zeeluij den ter scholle vaarende, sullen haar kleyn schol en Scharren, op strand setten met Mandens, ofte anders met de Ton, moeten laten afslaan, en niet op strant gieten.
Zullende de schelvis moeten setten in Bennen, ten minsten tot veertig Bennen toe, en die de eerste Koop koopt zal de rest mogen neemen sonder tegenseggen: ook sal een visser niet meer schelvis moogen sneyden dan tot twee Snees toe, op de verbeurde Vis, en een boete van dertig stuyvers.
Niemant sal vermoogen sijn Vis te verkoopen dan op den afslag en niet uyter hand, als met consent van Schout, en den schrijver, ook niet 's avonds na tien uuren voort Waakhuis of elders, op een boete van twee guldens.
Geen vreemde Vis sal afgeslagen mogen werden, voor dat die van de Burgers afgeslagen is, die aan Land mogten weesen, of koomen, ten waaren na negen uuren.
Ofte den afslager in 't loven sig hadde misgreepen, sal de Vis wederom mogen ophangen, sonder tegenseggen van eyemant.
De koopers sullen soo hard Mijnen, dat sulcks prompt kan gehoort worden, ende twee teffens mijnende, sal 't oordeel staan aan den schrijver en Schout, ende' die niet konnende onderschijden, sal 't selve wederom moeten worden afgeslagen.
De Singelaars Vis sal 's morgens Worden afgeslagen ofte als de Schuyten gedaan hebben, ende niet tusschen beijden.
De keopluijden sullen van gelijke gehouden syn, 's morgens bij den afslag te syn, ten langste na het derde koop sal syn afgeslagen, op een boete van zes stuyvers.
De Schrijver en Naschrijver of syne gelaste, sal sorge dragen om bij
94
94



den afslag te syn, van syne Schuyte, op de gestelde uuren, op een boete van dertig Stuyvers.
Geen Viskoper van wat qualiteit hy sy, sal vermoogen Vis te koopen, dan voor hem selfs en voor geen ander, op de boete van drie Guldens.
De Viskopers sullen staan tenminste Vijf voet van de Vis, als die afgeslagen wordt, op een boete van zes stuyvers, die aanstons sullen betaalt worden, eer dezelve weder Vis zal mogen kopen."
Keur van 16 Dec. 1743.
Voords sal de Stuurman van den Schrijver, tot een extraordinaris fooi, genieten een somme van vier gulden en tien stuyvers, en niet meer, om onder de Vennooten verdeeld of verteerd te worden.
Geen schrijver zal vermogen een Vennoot, die met een ander Stuurman moet vaaren of aangenomen is, in den teelt uyt den Schuyt te nemen en tot Stuurman te maken, dan alvoorens de teelt met den anderen Stuurman volbracht te hebben.
De koopluijden sullen gehouden syn op de gestelde uuren bij den afslag te koomen, ten minste voor dat de derde koop zal weezen afgeslaagen op een boete van drie stuyvers, van welke boete egter sullen weesen bevreydt de Manspersöonen, Weduwen en Vrouwen, die zestig jaren bereikt hebben.
De Schrijvers, Naschrijvers of haare gelasten, alsmede de Schout als stokhouder of die geene, die door de Magistraat aan de Schout provisioneelijk tot stokhouder zal worden gesubstitueerd, sullen zorg hebben te draagen om bij den Afslag van de Visch ter gestelder uuren present te zijn, op een boete van dertig stuyvers.
En zo eenige Vissers de Visch niet wilden opbrengen, maar in het vlot wilden blijven leggen en niet aanhaalen zullen dezelve verbeuren een boete van tien guldens, ten waare het om de Holligheyt van de Zee niet geschieden konde. Doch dewijl dispuut zoude konnen ontstaan over de wettigheid van de voorsz. verschooning en belet, zal hetzelve in cas van dispuut worden gearbitreerd door twee Segslieden, jaarlijks daartoe bij de Magistraat aan te stellen, en te salariëeren, zoowel als de provisioneel geadjungeerde Stokhouder: en sullen de voorsz. twee Segslieden worden genoomen, de eene uit de Viskopers van de Markt, de andere uit de Vissers: en zo dezelve twee Segslieden het niet eens en waaren, zal het door den Scheepen als Opper-Segsman worden gedecideerd.
Des avonds na klokslag van tien uuren, zal geen uitroep van Visch geschieden, volgens gewoonte die van alle tijden geweest is, maar zal het den Zeeman vreystaen, die uit de hand te verkoopen, tot 's morgens dat de ordinaris uitroep zal geschieden, op eene boete van drie gulden bh' den kooper en verkooper yder der contrarie doende te verbeuren.
95
95



En zullen de Vischkoopers van de Vischmarkt na dien tijd als er geen Afslag gaat, geen Visch in het Waakhuis, of van de Kiïelloopers moogen koopen, om dezelve op de Vischmarkt te verkoopen, op eene boete van twaalf guldens.
Zoo het gebeurde, dat de Vissers des morgens of des avonds naa de boven gestelde uuren aan Land kwamen, zoo zullen dezelve gehouden zijn, indien het een Hoecker is, zijn gevange vis op het Land te brengen, zoo ras zij zullen laten uitroepen, en zelfs eer zij haar Wand konden opbrengen, eer de Afslag voor haar Schuyt komt, zoo zal het haar vrystaan en zoo het een sujjlder is, zal die moeten maaken, dat zijn Gevangene Vis ten eersten op Strand leyd, opdat de Afslag daar niet naar wagte; en zoo deeze vissers hier in nalaatig mogten zijn, zullen de Viskoopers van de Vischmarkt niet gehouden zijn, van die vissers te koopen, hetzij des morgens bf des avonds, ten waare de Vissers door eenige oorzaaken verhinderd wierden om zulks te doen: hetgeen in cas van dispuut zal worden gedecideerd door de bovengenoemde Segslieden.
Geen Viskoper zal den Stokhouder of zijn substituut in het aanwijzen van de Vis, in het minsten of meest hebben tegen te spreeken, wie hjj ook zoude moogen weezen, op de boete van zes stuyvers.
Geen stuurman zal vermogen meer Goochelaarsgeld te deelen als een stuiver van ieder gulden, die hij bij den deel ontvangt op een boete van drie guldens bij den stuurman te verbeuren.
En geen stuurman zal vermoogen meer Zootjes Vis te deelen als de kleine scholletjes en Zeehanen, zo als door den Schout en Schrijver zal worden geoordeeld te behooren, op een boete van drie gulden."
Contracten tusschen reeders en stuurlieden.
In 1781 wendden zich eenige reeders en boekhouders van de Vischschuiten van den Dorpe Scheveningen tot Schout, Burgemeesteren en Schepenen van 's-Gravenhage om zich te beklagen dat de visschers in plaats van alle hun gevangen visch in den afslag te brengen de gewoonte hadden aangenomen om een groot gedeelte van hun vangst onderling te verdeelen en te verkoopen, wat niet alleen groot nadeel opleverde voor de reeders en naschrijvers, maar ook schade deed aan de inkomsten van de Kerk en het Weeshuis.
Voor de kerk werd toch in dien th'd zoo zes duiten en voor het Weeshuis twee duiten afgestaan, van eiken koop visch.
De regeering van 's-Gravenhage was bereid als altijd te ordonneeren, hoe het in het vervolg zou moeten gaan: een wederzij dsch contract was er het gevolg van.
De reeders ter eene en de stuurlieden Cornelis Wouters Pronk, Klaas de
96
36



Jager, Cier Cornelis Pronk, Cornelis Bal, Jacob Rogh, Ary Leendertz Spaans, Jan Overduyn, Benjamin Korving en Maarten Jacobsz. Pronk ter andere zijde onderteekenden een contract waarin bepaald werd:
„Dat nu en voor altijd alle de gevangen visch hoe genaamd en garnaat bü' den publieken afslag verkogt zullen moeten worden, uitgezonderd de zeehanen en twee ordinaire lensmandens kleine scholletjes of zoogenaamd braat, welke de Vissers onder den anderen zullen mogen verdeelen zonder eenig ander soort van Visch of meerder scholletjes of zoogenaamd braat te moogen neemen en zal ook geen afslag of verkooping van de voorsz. Zeehanen of kleine scholletjes in de schun'ten of op het strand gehouden of gedaan mogen wordèn, op de boete van tien gulden.
Telken reize te verbeuren met verbeurtverklaring van de Visch ten behoeven van het Gasthuis en Weeshuis te Scheveningen."
Keur van 1798, het vierde jaar der Bataafsche Vrijheid.
Niet alleen de visschers poogden steeds een deel van de vangst aan den afslag te onttrekken, de reeder of boekhouder deed daaraan op zijn beurt mee. Deze zaak werd in 1798 nog eens voor beide partijen geregeld door een aanvulling van de bestaande keuren met deze bepaling:
„Zullende daarentegen ook geen Boekhouder of Eigenaar van Vischpinken meer Visch uit den Afslag mogen opneemen, als een zoode in de week, van ieder van zijne Vischpinken, en sulcks op zodanigen dag in ieder week als hun goeddunken zal, zonder tegenzeggen van iemand op de boeten van drie Guldens, ingeval dezelve meerder Visch kwam op te neemen.
Wijders zullen de respective Visschers in Zee zijnde van hun gevange Visch in hunne Pinken moogen eeten, en des Saturdags een Zoode voor hun eigen eeten naar hunne huizen moogen mede neemen."
b. De reeders beginnen mede de zaken van den vischafslag te regelen.
Het lichaam, dat langzamerhand de taak van de stedelijke overheid overnam, wat den vischafslag betreft, was de „Permanente Commissie uit de Reedern'" opgericht 16 November 1812; ze bestond uit een zevental reeders-boekhouders. Dit zevental had zich hoofdzakelijk vereenigd om maatregelen te nemen, tegen een aantal vischkoopers, die achterstallig waren in het betalen van de in den afslag gekochte visch. Langzamerhand breidde deze Commissie haar bemoeiingen vooral in verband met den vischafslag belangrijk uit. Men had de ondervinding, dat de bestaande voorschriften van de stedelijke regeering slecht werden nageleefd. Nog bij publicatie van 19 Juni 1816 verordende de regeering van 's-Gravenhage „dat alle aangebragte visch, zonder uitzondering en van welke benaming, moet worden
97
97



gekeurd en onder opzigt van den stokhouder publiek verkocht, zonder dat over of van dezelve, eenige onderhandsche koop of verkoop, toeeigening of verberging, door wie het ook zu'n moge, vermag geschieden", maar aan de toepassing daarvan werd niet voldoende de hand gehouden. Het onttrekken van een gedeelte der vangst aan den vischafslag om die ondershands te verkoopen buiten weten van den reeder scheen een zoo ingekankerde gewoonte, dat ten einde raad in Maart 1819 de Permanente Commissie besloot zelf voorschriften te maken en die tot eiken prijs in te voeren. Ze werden door alle reeders en kooplieden geteekend en luidden:
„Art. 1. Alle de uit zee aangebragte visch voor zooverre derzelver aart daarvoor vatbaar is, namelijke schol, scharren en schelvisch, zal worden overgebracht ter publieken afslag, ten overstaan van den stokhouder op het Strand, en zulks in mandens van gelijke maat, behoorlijk gevuld; waardoor uitdrukkelijk wordt vernietigd het tot dusverre begane misbruik om van de aangebrachte visch, slechts eenige gevulde mandens op het strand te brengen en de overige lading aldaar voetstoots te doen afslaan.
Art. 2. ■ Ieder reeder verpligt zich om ter zijne koste met den lsten April dezes jaars aan te schaffen en te onderhouden het voor zijne schuit of schuiten benodigd getal mandens, ten dien einde gemaakt naar het model door de Permanente Commissie der Reederij bepaald, als inhoudende de maat der gewone scholmande, te Scheveningen in gebruik.
Art. 3. Ten einde het eigendom van den reeder te verzekeren, zal hij verpligt zy'n op elke mande in het wit te doen verven de letters zijns voornaams, en altoos zorgen dat dit kenmerk zigtbaar blijft, ten einde voor te komen alle disputen over den eigendom der mandens.
Art. 4. Diegeenen der reeders of boekhouders welke in gebreken mogten blijven de vischsoorten hierboven vermeld, zonder mandens in publieken afslag te brengen zal verbeuren voor eiken afslag vijf en twintig gulden aan welkers dadelijke voldoening hij zich bh' deze onderwerpt.
Art. 5. De ondergetekenden ten andere zijde, verpligten zich om te zorgen voor de behoorlijke en geenzins tot andere eindens gebruikmaking dier mandens, waarinne zij de door hun gekochte visch zullen vermogen over te brengen op hunne erf; gehouden blijvende om die aldaar, ten zeiven dage terug te leveren aan, en te doen reinigen door de opzigsters van den eigenaar der mandens, welke op het erf van den kooper aanwijzing zullen bekomen van plaats en waterkuipen ter schoonmaking vereischt wordende, hetwelk uiterlijk vóór zonnenondergang zal moeten afloopen, ten einde de opzigters in staat te stellen de mandens bn' den reeder of boekhouder zuiver terug te brengen tot gebruik van den volgenden afslag.
Zullende het niet min aan de kopers vrijstaan om hunne gekochte visch in mandens op het strand te doen ledigen binnen drie uren na den afslag; en ofschoon hierdoor hun verschuldigde voor het gebruik stand houd, zul98
98



len zh' in zodanig geval niet gehouden zh'n een plaats en kuipen tot zuivering der mandens aan te wijzen.
Diegeene der vischkoopers welke of zelve of door zijne bedienden geenzins nakomt, den uitdrukkelyken inhoud van dit artikel, zal verbeuren telken reize drie gulden; aan welkers dadelijke voldoening hu' zich bij dezen onderwerpt.
Art. 6. De ondergeteekenden ter andere zijde verpligten zich om voor het gebruik van elke mande te betalen twee duiten aan den eigenaar, waarvan de verevening 's wekelyksch moet geschieden en strekken zal ter gemoetkoming in de kosten tot het maken en onderhoud der mandens door den reeder gedragen wordende.
Art. 7. Om eindelijk eenmaal uit te roeh'en den zoogenaamden stillen afslag, voortspruitende uit door het bootvolk ter kwader trouw agter gehouden en geenszins ter publieken afslag overgebragte visch en die aldus uitmaakt een der voornaamste misbruiken ten nadeele van den reeder, hebbende ondergeteekenden ter eenre en andere zijde, bh' dezen nadrukkelijk bepaald, dat wanneer onverhooptelh'k iemand hunner buiten den publieken afslag op strand, van het bootsvolk, derzelver huisvrouw, kinderen of huisgenooten koopen mogt eenige visch van wat natuur ook, dezelve zal verbeuren telken reize één honderd gulden, te betalen binnen drie dagen.
Tot verzekering van het algemeen belang in dezen, verpligten zich de ondergeteekenden reeders of boekhouders, om geen verderen koop hunner visch in publieken afslag te gunnen, noch aan zodanige kooper in stillen afslag, noch aan iemand van zijnentwege, die op eenen verdichten naam voor hem zou trachten te koopen, zoo lange de bovengemelde boete met zal zh'n voldaan.
En ten einde dit een en ander des te krachtiger zal worden gehandhaaft, beloven de wederzh'dsche ondergeteekenden by' dezen aan den stokhouder des publieken afslags een premie van vyf en twintig gulden voor elke scheepslading waarvan hjj zal komen aan te wijzen, dat een gedeelte der aangebragte visch achtergehouden ontvreemd of buiten publieken afslag verkocht geworden is, met last op de Permanente Commissie der Reederij, om na overtuiging van het feit, die premie dadelijk uit te betalen.
Art. 8. De bepalingen in het voorgaande artikel worden ook toegepast op alle gevangen Haring en de daarvan afkomende zoogenaamde Braad en stukken, door rooking tot bokking in negocie gebragt wordende.
Art. 9. Om de Vischkoopers in hunne speculatiën des te meer te gerieven en tevens de verkoopingen te favoriseeren, zullen de reeders of boekhouders het daarheenen trachten te dirigeeren, dat er voortaan op het strand twee onderscheidene publieke afslagen van visch worden gehouden te weten: De eerste voor de zoogenaamde Onvisch, welke op het strand word uitgespreid als Kabeljauw, Tarbot, Tongen, Spreeschol, en
99
99



zoo veele mandens levendige schol als boven Droogvischprijs gaat en de tweede voor de schol, Scharren en Droogschelvisch, met bepaling, dat de verkoop der laatstgemelde zal geschieden in mandens bij Art. 1. vermeld, voor welkers regt de koopers (evenals van die welke dienen voor de levendige schol) dadelijk zullen moeten voldoen twee duiten en gehouden zijn dezelve op het strand te moeten ledigen, zullende het echter den verkooper vrijstaan, om van dezen tweeden afslag al dan niet zich te bedienen, doch in alle gevalle van een van beiden moeten gebruik maken.
Art. 10. Alle de uit dit contract voortspruitende boeten zullen worden gestort in de kas der Permanente Commissie der Reederh', die bh' dezen wordt geautoriseerd om daaruit te vinden de in Art. 7 uitgeloofde premiën mitsgaders zodanige verdere belooningen en aanmoedigingen, als de ondergeteekenden gezamelh'k, in het vervolg mogten accordeeren, tot welzijn der Reederh' en visch-negotie, wiens aanvankelijke herstelling het oogmerk is van het tegenwoordig Contract, hetwelk in duplo zal worden geteekend om het eene te deponeeren in het archief der Permanente Commissie der Reederij en het andere onder den eerst-ondergeteekende vischkoper, tor ander zijde." Van de zh'de der Permanente Commissie was de onderteekening: P. Faassen de Heer, G. Hoogenraad, Bart Pronk, S. Berkenbosch— Blok, G. de Jager, L de Wit en De Bas Wz. 31 Maart 1819.
Deze regeling was den visschers lang niet naar den zin. De ontevredenheid nam na de invoering met den dag grooter afmetingen aan, en den 13den April 1819 braken te Scheveningen ernstige onlusten uit; aan het strand en in het dorp werd men handgemeen. Eenige honderden ingezetenen, waaronder een groot aantal vrouwen en kinderen begaven zich naar het strand en verhinderden op gewelddadige wijze den afslag: zh' wierpen de manden door elkander en eischten van de visschers, dat zij niet weder in zee zouden steken, voor en aleer men aan hunne vorderingen recht had doen wedervaren. Met behulp der politiedienaren van 's-Gravenhage, welke zich op het eerste bericht van het gebeurde naar Scheveningen begaven, bijgestaan door een detachement van omtrent 30 man infanterie en 25 man kurassiers van het garnizoen der Residentie, werd de orde weldra hersteld. Twee der voornaamste belhamels, vader en zoon werden in verzekerde bewaring genomen. Evenwel bleven de visschers aanvankelijk in hunne weigering om in zee te steken volharden; zij sjorden de pinken met kabels en ankers zoo aan elkander, dat geen enkele hunner in zee kon gaan. Deze toestand gaf der reederij voornamelijk in een seizoen, waarin men gewoon was veel visch te drogen, groot nadeel. Voor honderden visschers en hunne huisgezinnen zag het er nog treuriger uit. Burgemeesteren van 's-Gravenhage lieten niets na, om de gemoederen te doen bedaren en eene minnelijke schikking tusschen de twee partijen te beproeven; een bijeenkomst van reeders en visschers vond in tegenwoordigheid van Burgemeesteren 100
L00



plaats. Het gevolg daarvan was dat te Scheveningen een publicatie werd aangeplakt, waarbij de visschers tot nakoming hunner verplichting, overeenkomstig het reglement, aangespoord werden, onverminderd hunne redenen van bezwaar, in welke men zou trachten te voorzien.
Het ingrijpen van Burgemeesteren had het gewenscht gevolg. Op den 20sten Maart stak een tiental pinken in zee, des anderen daags keerden eenige dier visschers reeds terug met hun vangst en onderwierpen zich aan het reglement op den afslag.
Op den 21sten ging de geheele vloot in zee, en den volgenden dag was de markt der Residentie weer overvloedig van versche visch voorzien.
Alhoewel aan eenige der bezwaren van de visschers werd tegemoet gekomen, ontstonden er echter eenige maanden later wederom opnieuw oneenigheden over dezelfde kwestie. Inmiddels werd er aan een nieuw reglement gewerkt, waarbij eenige meerdere voordeelen aan de visschers verzekerd werden, en toen scheen de quaestie voorgoed van de baan.
In 1839 volgde er onder leiding van de Permanente Commissie een contract tusschen reeders en kooplieden omtrent den afslag van steurharing, waarvan de inhoud was:
„Conditiën en Voorwaarden, waarna de gezamentlijke Reders en Boekhouders der versche steurharing visscherij te Scheveningen de bij hunne visschers gevangen en aangebragte steurharing publiek zullen verkopen, in diervoegen als hierna is volgende voor de teelt van het jaar 1839.
Art. 1. Men zal die verkoping doen om guldens van twintig stuivers of een honderd centen het stuk te betalen; te weten de haring, welke voor of tot half November dezes jaar zal gekogt zijn of worden gekocht op de gewoone tijd van Kerstmis en de haring, dewelke na dien tijd zal gekogt zijn of worden gekogt vóór of op primo Februari 1840 met korting van %Vk% van hunnen gekogte haring; doch indien de kooplieden in gebreke mogten blijven van op gemelden tijd te betalen, zal in zodanig geval de betaling moeten geschieden door de hiermede ondergeteekende borg, of borgte met gemis van de 3i/^%.
Art. 2. Indien het gebeurde, dat twee of meer tegelijk meinede, zoo dat den afslager niet konde onderscheiden worden, wie van hun het eerst gemeind had, zal het de verkoper en stokhouder vrijstaan om de uitspraak te doen, wie het eerst gemeind had, of andermaal doen afslaan.
Art. 3. Voorts wordt de haring verkogt zooals dezelve op wagens gesteld zijn; liggende, door de kopers gezien, of niet gezien zonder dat de verkopers aan te kort of te veel getelde haring gehouden willen zijn.
Art. 4. De koopers zullen gehouden zijn, vóórdat zij mogen meinen of kopen en zullen mitsdien niet geschreven of gecrediteerd worden, alvorens zij voor de betaling der bij hen te kopen haring te stellen: Een of Twee suffisante borg of horgten, ten genoege van de verkopers en onder deze
101
1 01



jurisdictie woonachtig ofte bij haar bekend, die verstaan worden te renuncieeren ofte afstand te doen van alle voorrechten aan borg of borgten competerende ende welke dadelijk voor principalen gehouden worden, wanneer op de voorschreven bepaalde tijd door den koper niet zal betaald zijn.
Art. 5. Kooplieden van elders komende om steurharing te kopen, zullen gehouden zijn als de kooplieden van Scheveningen te stellen borg of borgten als in Art. 4 vermeld staat of zullen de gekogte haring dadelijk moeten betalen, vóórdat dezelve vervoerd moge worden of andermaal verkogt worden."
Tot handhaving der orde bij den afslag aan het strand werd in de Algemeene Politieverordening van de Gemeente 's-Gravenhage van 13 November 1855 het volgende opgenomen:
Art. 37. Niemand mag den afslager van visch op het strand door woorden of daden hinderlijk zh'n, op ƒ 1.— boete voor iedere overtreding.
Art. 38. De vischkoopers moeten op een afstand van ten minste twee ellen verwijderd blijven van den afgeslagen wordende visch, op gelh'ke boete.
Art. 39. De vischdragers en vischdraagsters moeten bh' den afslag ten minste drie ellen verwijderd bhj'ven van den kring dien de vischkoopers vormen, en zh' mogen, zonder daartoe door de koopers gelast te zh'n, geen visch oprapen en in hunne manden bergen op een boete van ƒ1.— voor iedere overtreding.
Deze voorschriften klonken als een nagalm uit vroeger dagen.
c. De administratie van den vischafslag.
In de eerste plaats berustte die bh' den afslager, welke in zijn vischboek na het afmijnen van eiken koop visch den kooper en de koopsom inschreef. Zijne notities werden dagelijks door den naschrijver nader uitgewerkt. Maar naast deze administratie bestond er. nog een andere, en Scheveningen had in zekeren zin al heel vroeg een soort dubbele boekhouding.
De administratie van den verkoop van versche visch aangebracht te Scheveningen ook door visschers van andere kustplaatsen dan Scheveningen werd evenzoo gehouden door reeders welke zich bh' de Permanente Commissie uit de Reederij hadden laten inschrijven als boekhouder.
Het was' voldoende wanneer men een aanstelling als zoodanig vroeg, want zonder stemming kreeg men de benoeming, mits men kon opgeven dat men minstens twee schepen te administreeren had. De boekhouder trok een loon van 3 tot 5 % van het verkochte, waarvoor hu' bh' den verkoop de koopjes moest noteeren, een vischboek aanleggen, waarin elke firma haar gekochte visch op haar hoofd geboekt kreeg, de afrekening maken voor de visschers der schepen, welke hij in administratie had, en de besomming aan de visschers uitbetalen. Bij het eindigen van de trawl visscherij, gewoonlijk 102
102



in de maand Juli, betaalde hij dan aan den reeder het deel uit, dat hem nog toekwam, ook al hadden alle koopers de vischgelden nog niet betaald.
De gelden van de koopjes visch moesten door hem ontvangen worden; daartoe moest hij 's Maandags kantoor houden en hij was verplicht eveneens 's Maandagsavonds aan de Permanente Commissie een lijst in te leveren van de firma's die aan hun verplichtingen niet hadden voldaan.
Aangezien de werkzaamheden niet gering waren, en niet ieder een kantoor bezat, waarin men de firma's ter betaling kon verwachten en velen bezwaar hadden, geld voor te schieten, dat na weken eerst betaald werd, waren er niet veel boekhouders. De administratie van den verkoop van vreemde visch werd opgedragen aan de ingeschreven boekhouders bij beurten telkens voor een jaar. Daarvoor mocht men 10% afhouden, zooals dat onderling was geregeld in vroeger jaren tusschen Scheveningen, Katwijk, Noordwijk, Zandvoort en Egmond. In den winter kwamen hier de bommen der kustplaatsen dikwijls markten en in den zomer kwamen bij gunstig weer de schokkers nabij de kust voor anker liggen en brachten per roeiboot hun visch aan den afslag. Toen nu in 1904 het openen van de visschershaven in het vooruitzicht werd gesteld, gevoelde men, dat het tijd werd, ook de wjjze van administratie van den vischafslag te gaan herzien. De toen nog als boekhouders ingeschreven reeders kwamen bijeen en stichtten de nu nog bestaande „Vischafslag Scheveningen". Er werd een administrateur benoemd, die het werk zou verrichten, dat tot nu toe aan de boekhouders was toevertrouwd. De nieuwe combinatie kreeg een crediet van 40.000 gulden te harer beschikking. De boekhouders namen ook het besluit, den verkoop van de vreemde visch aan den vischafslag op te dragen, en voortaan gezamenlijk de baten daarvan te verdeelen. Gebroken werd nu met het contract, dat vroeger gemaakt was met de overige kustplaatsen, wat des te gemakkelijker ging, daar er geen reden bestond dit langer te continueeren. Scheveningen toch was tèn slotte alleen de plaats waar men kwam markten en dat onze schepen ooit te Katwijk of Zandvoort ter markt kwamen, was in geen menschenleeftijd meer geschied. Aanschrijving geschiedde dus naar de betrokken visschersplaatsen, dat na 1 Januari 1905 geen 10% meer zou worden berekend bij het markten van vreemde schepen aan onze markt, doch dat evenals voor den eigen vischverkoop vier percent zou worden afgetrokken, benevens ƒ 1.— klinkersloon voor een logger of bom en ƒ 0.30 voor een schokker.
Bh' het tot stand komen van den „Vischafslag Scheveningen" was wel het boekhouderschap niet vervallen, en konden personen, die minstens twee schepen administreerden als zoodanig worden benoemd, doch vervallen was hun recht op den „vreemden afslag" daar dit contract met de kustplaatsen was ontbonden. Er is ook geen reden meer om zelf te administreeren, daar niet alleen de „Vischafslag" van deze 4 % het personeel van den
103
103



afslag betaalde, maar ook nog het del credere overnam. De „Vischafslag" was een vast lichaam, waarin men niet door nog boekhouder te worden, kon opgenomen worden. De in 1904 bestaande boekhouders toch hadden zich vereenigd tot dien afslag en het crediet gefourneerd. Zoo bestond dit lichaam in het eerste jaar uit 15 leden en wel:
A. den Duik Gz, J. den Duik Gz, J. den Duik Wz, A. Hoogenraad, A. de Jong, G. van Leeuwen, M. de Mos Mz., A. de Niet, J. J. de Niet, A. Pronk, A. v. d. Toorn, C. v. d. Toorn, M. v. d. Toorn, M. Varkevisser en Fr. Vrolijk, die als administrateur benoemden P. Hoogenraad en het volgend reglement vaststelden:
Reglement van de Vereeniging Vischafslag Scheveningen te Scheveningen.
Art. 1. De vereeniging draagt den naam „Vischafslag Scheveningen" en is gevestigd te Scheveningen Gemeente 's-Gravenhage.
Art. 2. De vereeniging wordt aangegaan voor den tijd van 10 jaren, ingaande 1 Januari 1904.
Art. 3. Haar doel is, het verkoopen van visch, het innen der gelden van de opbrengst, het controleeren der credietstermh'nen en het nakomen der verplichtingen door de Permanente Commissie uit de Reederh' den boekhouders in het algemeen opgelegd.
Art. 4. De vereeniging door de Permanente Commissie uit de Reederh' als boekhouders erkend, deelt ten opzichte van het credietstelsel der Permanente Commissie in alle rechten door die Commissio aan eenen boekhouder tegenover een vischkooper verleend.
De verkoop van visch geschiedt dan ook als door de Permanente Commissie ingesteld.
Art. 5. Ieder die tot deze vereeniging is toegetreden, blijft lid totdat hij zh'n lidmaatschap vóór of op den eersten October voorafgaande aan dat jaar, waarin hij geen lid meer wenscht te zh'n, schriftelijk aan het Bestuur heeft opgezegd, of tot wanneer hij van zh'n lidmaatschap vervallen wordt verklaard; dit kan alleen geschieden op voordracht van het Bestuur in eene Algemeene vergadering met minstens 3/4 van het aantal uitgebrachte stemmen.
Art. 6. Het bestuur bestaat uit drie leden en wordt door de algemeene vergadering gekozen. Het Bestuur' wijst uit zh'n midden eenen voorzitter en eenen secretaris aan. Elk jaar treden twee leden van het Bestuur volgens een op te maken rooster af. De fuhctiën van het Bestuur worden gratis waargenomen.
Art. 7. Het Bestuur oefent namens de vereeniging alle rechten uit, welke bh' deze overeenkomst niet aan de algemeene vergadering zh'n voorbehouden.104
t04



Art. 8. Het boekjaar loopt van 1 Juli tot 30 Juni. In den loop van de maand Juli doet het bestuur in een algemeene vergadering rekening en verantwoording. De goedkeuring dezer rekening en verantwoording wordt bekrachtigd door het onmiddellijk onderteekenen der Balans door den President en één der leden en strekt het Bestuur tot finale décharge.
Art. 9. Buiten de in art. 8 bedoelde algemeene jaarvergadering kan het Bestuur zoo dikwijls het dit noodig acht, eene algemeene vergadering uitschrijven, waarin in behandeling komen de door het Bestuur gedane voorstellen of die welke, mits drie dagen te voren schriftelijk bn' het Bestuur ingeleverd, door de leden gedaan zh'n.
Het bestuur is verplicht eene algemeene vergadering uit te schrijven binnen 8 dagen, nadat minstens 4 leden hun verlangen daartoe schriftelijk met opgave van redenen aan het Bestuur hebben te kennen gegeven. Convocatie-biljetten ter algemeene vergadering, bevattende de te behandelen zaken worden door den secretaris minstens 2 dagen te voren aan de leden toegezonden.
Art. 10. Op de algemeene vergadering brengt ieder lid slechts één stem uit.
Art. 11. Alle besluiten worden genomen bh' een meerderheid van stemmen voor zoover niet uitdrukkelijk anders is bepaald. Onderteekende of blanco briefjes worden niet meegerekend. De stemming over zaken geschiedt mondeling; over personen bij gesloten briefjes. Er hebben bij verkiezing van Bestuursleden twee vrije stemmingen plaats, daarna herstemming tusschen de twee personen, die bij de laatste stemming de meeste stemmen op zich hadden vereenigd. Bh' staking van stemmen beslist het lot.
Art. 12. Door de algemeene vergadering wordt een boekhouder benoemd belast met de geheele administratie en het betalen aan verkoopers van visch. Hij zorgt voor strenge handhaving der betalingstermijnen en zendt eiken Maandagavond voor half tien ure een opgaaf van nalatige ber talers aan de Permanente Commissie*
Art. 13. Bh' toerbeurt worden door het Bestuur uit de leden twee aangewezen om gedurende één maand alle werkzaamheden van den Boekhouder te controleeren.
Art. 14. Verdeeling van de winst geschiedt procentsgewjjze naar verhouding van hetgeen voor rekening van een ieder der leden is verkocht.
Art. 15. Wanneer in eenig jaar verlies mocht worden geleden, zal de winst en verliesrekening daarvan blijven belast en in de volgende jaren niet gerekend worden winst te zijn gemaakt, zoolang niet het geleden verlies is teruggewonnen.
Art. 16. De leden der vereeniging verbinden zich als borgen op te treden voor de op te nemen benoodigde gelden voor het uitbetalen deiBesommingen bh' de firma Scheurleer & Zoonen en nemen op zich de ver-
105
106



liezen, die eventueel mochten worden geleden te restitueeren in gelijke verhouding als de baten zouden verdeeld worden in art. 14 beschreven.
Art. 17. In geval van likwidatie der Vereeniging geschiedt deze door het Bestuur.
Art. 18. Ondergeteekenden verklaren van bovenstaand reglement kennis genomen te hebben en zich aansprakelijk te stellen voor de eventueele schulden van den „Vischafslag Scheveningen." Zij nemen aan, ieder jaar op den 30n September, voor de eerste maal op den 30n September 1904, de schulden van het daaraan voorafgaand Boekjaar totaal af te betalen. Deze afbetaling geschiedt door ieder der leden procentsgewijze, naar hetgeen voor rekening van elk der leden is verkocht.
Aldus aangenomen en goedgekeurd op de Algemeene vergadering van Dinsdag 19 Januari 1904.
d. De betrekking van afslager en naschrijver.
Deze was in ouden tijd te Scheveningen in één persoon vereenigd, later aan twee verschillende personen opgedragen en is steeds als een zeer belangrijke beschouwd geworden. En terecht; van zijn tact, van zijn optreden hing grootendeels het geregeld verloop van den vischafslag af. Daarbij bezat hij een zekere autoriteit en ... aan het schrijf ambt waren niet te versmaden emolumenten verbonden.
In den grafelijken tn'd behoorde het recht van benoeming van den afslager of naschrijver te Scheveningen aan den graaf, die op zijn beurt voor dat recht ook een voordeeltje genoot. Elk jaar had de naschrijver een zeker bedrag in de grafelijke schatkist te storten. In het Rijksarchief berust een acte van het jaar 1509, welke ons daaromtrent het een en ander leert:
„Thooft gouverneur ende tresorier generael van den domen'nen ende financien van den Keijzer ende mijnen genadighen Heere den Eertshartogen zü'n bij laste van mijne genadige vrouwe die hertoghinne douagiere van Savoyen overeengecommen ende geappoinctiert mit Jan van Beveren, van tschrijfambocht van den mü'n van den vissche tot Sceveninghen, dat bü' gifte van den grave van Egmonde als stedehouder van Hollandt tot nu toe bedient ende beseten is geweest ende aldus geordonneert ende geapplicgniert te wordden aen den domeynen, mitsgaders tschrijfambocht van den visch tot Noirtich (Noordwn'k) als dat hij dezelve twee scryfambochten in pachte hebben salie omme die te bedienen of te doen bedienen bh' eenen nut ende bequaem dairtoe wesende, voor eenen tijd van zes jaeren lanc gedeurende, 't ingaende op huyden date van desen omme die somme van drie ponden van XL gr vlaems 't pondt, die hn' gehouden sall wordden jaerlicx te betalen in handen van den Rentmeester van Noordt-Hollandt 106
106



inderty'dt wesende, tot my'ns genadichs heeren behouff telcken mey'daghe, dairof teerste jair verschijnen sall mey XV<= thien, wel verstaende, dat hij off zn'ne gecommitteerde gehouden sullen wesen borcht ende seeckerheijt dair of te stellen tot mijns genadichs heeren ende des koopmans behouff en der camere van den Rekening in den Hage. Gedaen ten bureele van der financien te Mechelen, lesten in Aprille XVc ende negen ende geteyckent: R. Feure."
Er bestaat nog een ouder document van dien aard, waarin een zekere Barthout van Bekenes begiftigd wordt met het schryfambt van de visch te Scheveningen, dat stuk dateert van het jaar 1500.
Deze Barthout verhuurde op zy'n beurt aan Claes Pietersz. schout van Scheveningen den afslag van de visch voor den tjjd van twaalf jaar, voor een pond vlaems per jaar. Bovengenoemde Jan van Beveren was dus zeer waarschijnlijk de opvolger van Barthout van Bekenes.
Na deze vischafslagers treedt voor het eerst meer op den voorgrond Adriaen Coenen, geboren te Scheveningen in het jaar 1514. Als jongeling genoot hh" blijkbaar een uitstekende opvoeding: uit het „Vischboock" een zeer lijvige foliant met tal van wetenswaardigheden over de visscherij van die dagen, (Zie het hoofdstuk Algemeen Overzicht der visscherij) blijkt o.a. dat hij zeer goed op de hoogte was met de Fransche en Duitsche taal.
Deze Coenen reeds strandvonder van de Graaflijkheid Holland, wist van Prins Willem I in 1574 brieven te krijgen „dat van doen voortaen nyemant ofslaen ofte opschrijven en soude moegen doen dan hij." Het recht van benoeming was toen dus bij den Prins maar toen en ook reeds veel vroegeren tijd hadden de Scheveningers veel invloed bij een benoeming, want zij maakten de voordracht, waarop gewoonlijk de sanctie van den vorst volgde. De Scheveningers waren over het besluit van den Prins lang niet tevreden; zy hadden hun vrijheid te lief. Zij beweerden:
„dat van ouden tijden als die stijerluijden in der zee voeren omme te visschen heurluyders visch plaeghen te doen offslaen ende op te schrijven elcx by alsucken schrijver, als henluyden belieffde."
Bovendien was die Coenen niet in staat de stuurlieden geld voor te schieten, wat met zijn voorgangers wel het geval was. De een had voorschot noodig voor een zeil, de ander voor een boot, dan zagen de visschers, zoodra hun vangst verkocht was, gaarne wat geld voor het onderhoud van hun gezin, zy konden niet wachten tot het vischgeld door de kooplieden betaald was.
Men riep zelfs de hulp van Burgemeesteren in. In Mei van genoemd jaar gingen Ysbrant Broersen, Adriaen Gerritsz. Cocx, Jan Thh'sz. en Lenaerd Symonsz. naar het stadhuis om het goed recht van de stuurlieden te bepleiten.
Ook kerkmeesters voegden zich by' de ontevredenen. Zy verklaarden
107
07



niet meer of minder dan dat Coenen al twee jaar geld, dat de kerk toekwam, had achtergehouden. Het blh'kt uit deze akte:
„Wh' Burgemeesteren ende Schepenen in den Hage, orconden ende certificeren mits deezen, dat voor ons gecomen ende gecompareert zijn, Jacob Albertsz. oud omtrent vh'ftich jaeren ende Lenert Sh'monsz. oud omtrent XLV jaren, beh'de kerckmeesters van de Kercke up ten Dorpe van Scheveninge, rechtelicken gedacht zijnde om getuichenisse der waerheijt te geven, ten versoucke van de gemeen Stierluijden ende Visschers van denzelven Dorpe ende den Schout ende Regierders van den Hage als Magistraeten ende Overicheh'den van den selven Dorpe, tot conservatie van 't gemeen welvaeren mit henluijden gevoucht, ende certificeerden zh' Deposanten bij den gestaefden eede, die zij elck daertoe deden, dat henluijden wel kennelicken es, dat Adriaen Koenesz. verscheh'den goedtsgelden ofte kerckgelden als Schrijver geweest hebbende van diversche Visschers up ten voorschreven Dorpe, schuldich es d'zelve Kercke, ten minsten als Pinxter comen sal van twee jaeren, bij hem van de Coopluijden van den Stierluijden wegen als heure gestelde Schrijver ontvangen, van de afgeslagen Vissche, ende heeft die penningen in zh'n beurse gesteecken. Ende want men van alle saecken schuldich es, der waerheijt getuich te geven, des versocht sh'nde, Soe hebben wh' 't gemeen Seghel ten saècke hh'er onder op gedaen drucken up ten XXe dach Men', anno XVC L XXIIII."
Er werd een oplossing gevonden. Coenen zou voortaan het vischgeld voorschieten, op voorwaarde dat hij van eiken halven stuiver een duit mocht korten; een korting dus van 25%.
Men had zich hierbij neergelegd, ook omdat Coenen een geboren Scheveninger was en een man op leeftijd; na zijn dood zou het wel anders worden. Evenwel een jaar of zes later kwamen de Scheveningers er achter, dat Coenen, die toen te Leiden woonde, en het naschrijversambt te Scheveningen door een ander liet waarnemen, doende was bn' den Prins om zijn zoon in zn'n plaats benoemd te krijgen en toen barstte een ware storm los.
De belanghebbenden wendden zich in het jaar 1580 tot den Prins met het volgende request:
„Aen Zijne Excellentie,
Gheven oitmoedelick te kennen Uwer Excellentie onderdanige dienaers die gemeene stierluijden van den dorpe van Schevelinghe, hoe dat van ouden th'den, als die stierluijden in der zee voeren omme te visschen ende zyluijden mit tgunt Godt almachtich henluh'den verleent hadde an lant quamen, heurluijder visch plaeghen te doen offslaen ende op te schrijven elck bij alsulcken schrijver als henluijden belieffde ende elk tot zynen schryver naem, welcke schrijver gehouden was den stierluijden op zh'n behoorlh'cke ende gewoonlicke salaris elck op te leggen tgunt zh'ne visch gegouden 108
L08



hadde, waerof de supplianten ende heurluijder voorouders in possesie geweest zh'n, zoelange dat geen memorie van menschen ter contrarie gedenct tot den jare '74 toe, gelh'ck tzelve mede sulcx altijts geuseert is geweest ende noch jegenwoerdelh'cken geuseert werdt, alle die Strant ofte der Zijde langs, als ter Heh'de, tot Catwh'ck tot Noortwjjck opt Zee, tot Zandvoort, ende alle andere dorpen bh' der Zee, van de Maes off tottet Marsdiep toe; maer tschh'nt dat eenen Adriaen Koenesz. geboren van Schevening, nu woenende tot Leyden, in den voorschreven jaere '74 Uwer Excellentie requeste overgegeven heeft ende heeft op zh'n te kennengeeven, zonder dat die supplianten eenichsins daer op gehoórt zijn, vercregen brieven, dat van doen voortaen nymandt tvoors. offslaen ofte schrijven en soude moegen doen dan hij tot Uwer Excellentie wederseggen, nochtans, want die Adriaen Coenen die macht nyet en hadde den stierluijden eenige penningen, als zhluyden die altemet van doen hebben, opte hant te geven ofte te verschieten deene om een seyl, dander om een schuyt off yet anders ter zeeneringe dienende te coopen, ende die sommige oock om bh' te leven, alsoe zijluyden alth'ts nyet vertouven en moegen, tottet geit dat van den visch comen zal ontvangen es, maer tgelt van den vysch moeten hébben, soe gegeringe de visch an landt is, gelijek die voorschreven schrijvers denselven van ouden tijden plaeghen te doen, welcke penninge die schrijvers den stierluyden achternae weeder corten an de penningen henluyden commende van de coop van heurluyder visch; zoe was hu' mit eenige stierluyden geaccordeert dat de schrijvers bij hem gestelt, den stierluyden naer ouder manieren alsulcke penninge als voorschr. es, souden verschieten ende deselver henluyden weder corten soe voorschr. is, ende ontfanghen trecht vant offslaen ofte opschrijven, mits dat hjj tot zijn eygen proeffjjte van elcke halve stuver soude profiteeren een duyt, des waeren die voorschr. stierluyden voorts tevreden, dat hij overmits zh'n ouderdom ende impotentie ende dat hy een out buyrman van Scheveninge was, 't voorschr. ofslaen ende opschrijven van den visch soude bedienen ofte doen bedienen zh'n leven lang gedeurende; Maer, alsoe de suplianten verstaen, soe soude hh' van meeninge weesen aen Uwer Excellentie te solliciteeren dat het voornoemde offslaen ende opschrijven voorts soude comen op zijnen zoen omme 't zelve te bedienen ofte doen bedienen, zulcx die voorschr. Adriaen Koenen althans doende, is, twelck sulcx nyet en behoort, alsoe 't voorschr. offslaen ende opschrijven van den visch alle th't soe lange dat geen memorie van menschen ter contrarie gedencken en mach, van weegen den stierluyden gedaen is geweest, gehjck dat oock op alle andere zeedorpen van der Zijde ofte Straende noch jegenwoordelick gedaen wordt bh' den geene diet den stierluyden belieft tselve te committeren ende bevelen. Dat oock indyen 't voorsehr. ofslaen ende opschrijven van de visch aen eenen man soude weesen, aen dewelcken de supplianten verbonden soude wesen ende diewelcke die
109
109



macht nyet hebben en soude, omme den stierluyden eenige penninge te veischieten ende bij te leggen als voorschr. is, de geheele neringe soe wel van de daegëlh'kxce vaert als van de haringvaert op Scheveninge soude vergaen, tot groot achterdeel van den Hage, oock van de stede van Delft ende bysonder van den dorpe van Schevening, die onder den Hage geseten zn'n, aengemerkt dat hoe groote vang van visch die Heere almachtig soude verleenen, die stierman nochtans ter zee nyet en soude moegen vaeren als geen geit hebbende omme mede te moegen beginnen; ende hoewel die voorschr. Adriaen Koenen zijne commissie ofte acte beroerende tvoorschrevene affslaen ende opschrijven van de vysch, die onwaerachticheyt te kennen gevende, surrepticelicken vercregen heeft, oock anders nyet innehoudende dan tot Uwer Excellentie wederseggen, ende daeromme bn' Uwer Excellentie alst derzelver belieft mach gerevoceert werden, soe souden nochtans die supplianten tevreden zn'n, dat die voorschr. Adriaen Koenen tvoorschr. offslaen ofte opschrijven van den vysch zijn leven lanck soude moegen doen bedienen, mits dattet zelve nae zijnen overlijden weder soude comen tot zh'nder ouder natuyre, waeromme de supplianten bidden ende oitmoedelick begeeren, dat Uwer Excellentie believe wil henluyden te accorderen dattet voornoemde ofslaen ende opschrijven van den visch op Schevening nae des voornoemden Adriaen Koenen overlijden wederomme sal comen tot zijnen ouden natuyre ende dat die supplianten ende huere nacomelingen tselve sullen moegen doen bij alsulcke persoenen als henluyden believen sall, ende henluyden daeroff te verleenen acte, Dit doende etc."
De Prins gaf de zaak in handen van de Staten van Holland en deze na een grondig en langdurig onderzoek ook bn' Schout en Schepenen van den Haag, namen in hun vergadering van December 1582 de volgende resolutie: „Op het verzoek van de gemeene Stuyrluijden van den Dorp van Scheveningen; Is geappostilleerd, alsoo sh'ne Exc. gelieft heeft het verzoek in dezen gedaen te stellen in handen van de Staten van Hollandt, omme bij hen het verzoek van de supplianten alhier gedaen te werden nae behooren, Soo ist, Dat de Staten, hier op gesien het advys van den Bailliuw, Burgemeesteren ende Gerechte van den Haag, midtsgaders de Stucken ende Munimenten, daer van het oude gebruick aengaende den afslag van den visch tot Scheveningen is gebleken, hebben verklaert ende geordonneert, verklaren ende ordonneeren bh' desen, dat nae het overlijden van Adriaen Koenen den afslagh ende het opschrijven van den visch tot Scheveningen voornoemt wederom zal komen ende gehouden werden in hare oude natuyre ende gelegenheh'dt, sulcks deselve alomme aen de Zijde of Strande van de Zeedorpen werden gebruh'kct, waer nae een ijegelijck hem sal hebben te reguleren."
Het schijnt dat in het begin van de 17de eeuw opnieuw getracht is de rechten te betwisten, die de visschers en in de eerste plaats de stuurlieden, 110
110



bij den vischafslag konden doen gelden. In het Gemeentearchief vonden wij althans een verklaring geteekend den 4den Februari 1603, die daarop wijst. Tot onze spijt vonden wn' in de notulen van schout en schepenen van dien tn'd niets aangeteekend, dat ons meerder ücht in deze zaak zou kunnen verschaffen.
In de 18de eeuw werd het ambt van naschrijver of afslager te Scheveningen door gequalificeerde visschers verpacht. Was de hoogste inschrijver iemand, die als minder solide bekend stond, dan moest hn' twee borgen stellen. In 1739 b.v. werd het naschrijven van de visch door de „Hooftlieden van de gesamenlü'ke visschers tot Schevening" ten overstaan van Schout en Burgemeesteren van 's-Gravenhage verpacht aan Jacob Pieterse Baak voor driehonderd vijftig gulden per jaar en een jaar later namen de regeerende hoofdlieden, de „eersame" Jan Gijse de Jager, Leendert Keus, Jan Kry'ne en Dominicus Pieterse het eerste jaar pacht in ontvangst, wat zeer officieel ten overstaan van den notaris Gerard van Velzen geschiedde.
De naschrijver van zyn kant genoot één duit van eiken gulden, dien de visch in den afslag opbracht; werd de visch elders verkocht, dan moest dat recht evengoed betaald worden. Een ander voordeeltje voor den naschrijver was, dat hn' eenmaal per week, voor de afslag begon, van elke schuit een zoode visch mocht nemen. In verband met de voordeelen, die de Kerk en het Weeshuis van den afslag trokken — waarover later — behoorde tot zijne gewone administratie ook het inleveren op geregelde tijden van opgaven aan Kerkmeesters en Weesmeesters.
De pachtsom kwam in handen van de gequalificeerde visschers: zij diende in de eerste plaats voor het onderhoud van de twee schuitengaten. Voorts was door Burgemeesteren voorgeschreven daarvan een bijdrage te geven „voor het branden op het vuurbaken." Het overschot werd verdeeld onder de visschers en schuitenschrijvers of reeders.
Nadere bijzonderheden geeft ons de „Ordonnantie, waarop de gequalificeerden uit de Visschers tot Scheveninge, met consent van de Ed. Achtb. Heeren Schout en Burgemeesteren van 's-Gravenhaage verpacht hebben, het naschrijven van de Visch aldaar op den Afslach gebracht wordende van af 1774.
Het naschrijven van de Visch zal geschieden op zodanig eene wijze, dat alle gevangen visch, hoe ook genaamd daar onder zelfs begreepen de kleine Scholletjes en Zeehaanen, op de publieke afslach zal moeten worden verkogt, zonder dat de Visschers zulks zullen mogen tegenspreeken, en zullen de Schrijvers geen visch uit den afslach moogen neemen, die niet afgeslaagen is, als eene Zoode in de week van ieder van hunne vischpinken, en zulks op zodanigen dach in iedere week als hun goeddunken zal: zullende de respective Visschers, in Zee zijnde, van hunne gevangen visch in der-
111
111



zeiver pinken moogen eeten, na derzelver huizen moogen mede neemen..
Den pachter of Naschrijver zal moeten zh'n een Man, die de gequalificeerdens uit de Visschers daar goed voor erkennen of anderzints zal hjj moeten stellen twee suffisante Borgen, daar de gemelde gequalificeerdens genoegen mede neemen. De Pachter of Naschrijver zal moeten reekening doen aan de Kerkmeesters of Weesmeesters op het geheele jaar, of wel op het half jaar, of op het vierendeel Jaars, als zjj dat van hem begeeren, zonder tegenspreeken.
De bovengemelde gequalificeerden zullen dit Naschrijven verpachten voor drie achtereenvolgende Jaaren, en als die geèindigt zullen zh'n, zal het dezelve gequalificeerdens vrh' staan op nieuw te verpachten, of aan dezelve Pachter te continuèeren.
En wanneer dit Naschrijven wederom verpacht wordt bh' Inschrh'vinge, en twee, drie, of meer even hoog in prh's zh'n, zullen de voornoemde gequalificeerden de vrh'heid hebben om de pacht te gunnen aan die geene van hen, die zh' zullen goedvinden, zonder bekroon van iemand; doch, zo de verpachtinge geschiedt bij den opslach, zal de meestbiedende Pachter zijn. De Naschrijver zal gehouden zh'n zijne uitgeloofde penningen te betaelen in handen van die geene, die uit de meergemelde gequalificeerde Visschers daartoe gestelt zullen worden, en, indien het gebeurt dat de Visschers haar gevangen Visch op vreemde plaatsen verkoopen of laaten afslaan, zal den Pachter of Naschrijver zo wel één duit van ieder gulden genieten alsof de Visch tot Scheveningh afgeslagen was.
En als wanneer bh' vervolg van Jaaren de schuld van het Schuitengat zal betaald zh'n, zullen die geene, die uit de Visschers verkoozen zh'n, om dat naschrijf geldt te ontfangen uit die penningen eerst betaalen de onkosten van twee schuiten-gaaten alsmede hetgeen bij Hun Edele Achtb. voor het branden op het Vuurbaaken is geordonneert, of in het vervolg noch geordonneert zal worden, en als het Jaar verloopen zal zh'n, hetgeen alsdan noch overschiedt, uitdeelen aan de respective Eigenaars der Vischpinken en Visschers die daar toe gerechtigd zh'n, en zo vervolgens van Jaar tot Jaar, zonder dat er iets bij kas zal blijven.
Eindelijk zal den Pachter of Naschrijver gehouden zh'n hier op te doen den behoorlijken Eed ter Kamere van de Ed. Achtb. Heeren Burgemeesteren van 's-Graavenhaage."
Een toestand als hierboven in enkele trekken is aangeduid, bestaat allang niet meer. De benoeming in de eerste plaats, geschiedt niet meer met medewerking van de regeering. In de 19e eeuw werden afslager en naschrijver benoemd door de Permanente Commissie uit de reederh' op een salaris berekend naar ƒ 2.— voor elk schip dat ter versche visch vaart en ƒ 4.— voor elk vaartuig dat voor de haringvisscherij uitging. Van de vreemde visch 112
112



waaronder die van de schokkers te rekenen is, ontvangen de beambten sedert de oprichting van den „Vischafslag Scheveningen" ieder 14% der bruto-besomming. Vóór dien tijd werd geen belooning voor het afslaan van vreemde visch gegeven, daar deze werkzaamheden begrepen waren onder hun gewonen arbeid.
De thans geldende instructie voor den afslager en den naschrijver is de volgende, opnieuw vastgesteld in een vergadering van de Permanente Commissie van 19' Januari 1891.
Art. 1. Volgens besluit der reeders in hunne vergadering van 23 Juni 1869, welk besluit blijft gehandhaaft, aangezien geen wijzigingen na dien zü'n ingekomen of door de Permanente Commissie zijn geschied of voorgedragen moeten er twee naschrijvers zn'n, die persoonlijk den post moeten waarnemen, een om de betrekking als vischafslager op het strand of elders waar te nemen en een om het boek te houden, terwijl ze beiden, desgevorderd, beide betrekkingen moeten waarnemen en beiden voor het geheel verantwoordelijk zn'n.
Art. 2. Bn' drukte moeten beide naschrijvers op het strand bij den afslag tegenwoordig zijn, één om af te slaan en één om te schrijven. De Commissie uit de reeders heeft het recht ook daartoe het bevel te geven.
Art. 3. De aanstelling tot naschrijver geschiedt voor den th'd van drie jaren: van Januari 1891 tot ultimo December 1893. De Commissie uit de reeders heeft het recht, indien er voldoende bekwaamheid aan den dag gelegd wordt en er geen aanmerkingen zn'n, den tijd telkens met twee jaren te verlengen.
Art. k. De naschrijvers zullen een tractement genieten van acht gulden per schuit of logger, voor beiden, benevens de opbrengst der briefjes, die zy' verplicht zn'n iedere week voor den koopman op te maken; als tien cents voor een briefje boven de dertig gulden en vy'f cents voor een briefje beneden de dertig gulden; kunnende zn' ieder vierendeel jaars hun tractement invorderen.
Art. 5. De naschrijvers zullen desverkiezende te hunnen koste een assistent mogen nemen ten genoege der reeders, bij ziekte van beiden zn'n zy' daartoe verplicht.
Art. 6. De naschrijvers zullen verplicht zy'n alle visch, ook de vreemde visch, de steur-, pekelharing en haringstukken af te slaan en wanneer de boekhouder belet wordt by' het afslaan van zy'n visch tegenwoordig te zy'n, zullen de naschrijvers verplicht zy'n die visch, haar opbrengst en door wien gekocht ten alle tijden aan den boekhouder op te geven.
Art. 7. De naschrijvers zy'n verplicht altijd, ook op feestdagen behalve • des avonds als er na negen uur geroepen wordt, de visch af te slaan: doch des Zaterdags tot des avonds tien uuren.
Art. 8. De naschrijvers zullen gehouden zy'n by alle abuizen, die er
113 8
Ui



mochten bestaan hun boek gereedelh'k te vergelijken met het boek van den boekhouder, ten einde daardoor alle abuizen en dwalingen worden uit den weg geruimd.
Art. 9. De naschrijvers zullen na afloop van den afslag gratis moeten geven: Aan den stuurman het bedrag zijner besomming op een briefje, in het Noordvaren eiken keer, in den zomer elke week.
Aan den boekhouder een briefje van het bedrag der besomming van ieder zh'ner schuiten, elke week in den zomer. Deze bepalingen zijn ook van toepassing op den haringafslag, zoodat dan het briefje eiken keer zal gegeven moeten worden.
Art. 10. De naschrijvers zh'n verplicht iedere drie maanden gratis af te geven: aan kerk en weeshuis een staat van de koopjes visch; aan de boekhouders een briefje der koopjes visch hunner schuiten voor kerk en weeshuis.
Art. 11. De naschrijvers zullen zich met geen andere administraties, dan met hetgeen alleen tot hun post betrekking heeft, mogen bezig houden en zullen zij derhalve verplicht zijn de schuiten, die zh' anders gewoon zh'n te administreeren, door een ander te laten waarnemen; ook zullen zij zich niet mogen inlaten met den inkoop van visch in den afslag.
Art. 12. De naschrijvers zullen verplicht zh'n ieder jaar in de maand Juli een staat der besomming der gansche vloot aan de Commissie uit de reeders ter hand te stellen en in Januari een staat van de besomming der haringvisscherij.
Art. 13. De naschrijvers zh'n verplicht bh' het einde van iedere haringteelt op aanvraag van den stuurman een opgaaf te doen van zh'n geheele besomming.
Art. 1U- De Commissie uit de reeders kan desverkiezende van de naschrijvers vorderen om op het strand de surveillance op het crediet nu en dan waar te nemen.
Art. 15. De naschrijvers mogen geen visch van loggers, kotterschepen en sloepen, die niet in den vreemden afslag opgenomen worden, afslaan, tenzij de eigenaar van die visch of haring in accoord komt met de lastgevers der naschrijvers.
Art. 16. Indien er eenige klachten over de naschrijvers geopperd worden, zullen deze verplicht zijn zich aan de uitspraak der Commissie uit de reeders te onderwerpen. Indien zh' zich aan wangedrag schuldig maken, heeft de Commissie het recht hen te ontslaan. Indien zh' de noodige bekwaamheid niet bezitten, heeft de reederh' het recht hen te ontslaan.
Art. 17. De naschrh'vers zullen zich geen visch, ook geen vreemde visch mogen toeëigenen, en ook geen giften of gaven om welke reden ook, mogen aannemen, opdat zh' met de meeste getrouwheid hun post vervullen.
Art. 18. De Commissie uit de reederij is gerechtigd om ten allen tijde 114
L14



veranderingen, die nuttig en noodig kunnen zijn, in deze instructie te maken, waarnaar de naschrijvers zich zullen moeten gedragen.
e. De klinkers of omroepers.
Deze waren en zijn nog de mannen, die een belangrijke rol vervullen bn' de voorbereiding van den vischafslag. Voorheen, toen de bommen nog geregeld aan het strand kwamen en dat strand werd gebruikt voor openbare verkoopplaats, droegen zij ook den naam van wakers. Thans nu alle schepen in de binnenhaven komen afslaan, is een tocht naar de haven voldoende om op de hoogte te komen of er visch af te slaan is.
Hier volgt een instructie van het jaar 1824, die o.a. aantoont hoe men in die dagen ook in deze zaak doende was, om den band tusschen de visschery' én de kerk losser te maken.
„Art. 1. De wakers en vischomroepers zy'n gehouden alleen als zoodanig ten dienste van Reeders en Visschers te staan, zonder zich met andere verrichtingen buiten de Visschery' bezig te houden.
Art. 2. Het omroepen van Advertenties of Verkoopingen zal alleen door de wakers mogen verricht worden op zoodanigen ty'd en uren, dat er ten opzichte der Visschery' niets te verrichten zal zy'n, en dus alleen op die uren, dat de vischafslag stilstaat.
Art. 3. De Wakers zal het vry staan des Zondags onder de Godsdienstoefening als oppassers of hondeslagers in de Kerk als zoodanig dienst te doen, doch zal in alle geval geen verzuim van dienst ten opzichte der Reeders of Visschers mogen plaats hebben, en zullen de Reeders en Visschers aan zich behouden, om den dienst in dit artikel vermeld, te doen ophouden of eindigen.
Art. Geen Waker zal ten dienste mogen staan van de Kerk, als knecht der Kerkeraad of in eenig ander opzicht, hoe ook genaamd, zooals te voren heeft plaats gehad.
Art. 5. De Wakers, dewelke zich naar het hiervoren omschreven niet begeeren te gedragen, kunnen zich van het wakerschap onthouden, terwijl wanneer zy' de functie als Waker hebben aanvaard en zich niet naar deze instructie gedragen van het Wakerschap zullen ontslagen worden.
Art. 6. Wy'ders zullen de Wakers zich bescheiden gedragen tegen Reeders Visschers en Kooplieden, alsmede op verbeurte van Corrigatie, of desnoods van ontslag als Waker of Wakers.
In 1866 is een nieuwe instructie vastgesteld als volgt:
Art. 1. De wakers zy'n verplicht de visch en garnalen om te roepen met of zonder klink volgens oude gewoonte.
Art. 2. Alty'd dag en nacht moet er een van de wakers in het waakhuis zy'n en zorgen, dat er alty'd vuur aanwezig is.
115
115



Art. 3. De waker, die tijdens, dat er afslag kan zijn, de wacht heeft, moet zich ook op de kerkwerf vertoonen om te zien of er ook schuiten aankomen.
Art. 4. O-ogenblikkelijk moet er aan het bevel om te klinken, gegeven door den reeder, die er belang bn' heeft, gevolg worden gegeven.
Art. 5. De wakers zn'n verplicht ieder in zijn wijk de zeelieden te waarschuwen als het weder verandert, de klok te luiden of in de kerk op te passen.
Art. 6. Wakers, die geen lid zy'n van de Ned. Herv. Kerk behoeven niet in de kerk op te passen en zullen ook niet van de daaraan verbonden voordeelen genieten. Zy' moeten de klok luiden voor alle diensten, uitgenomen die van 11 uur.
Art. 7. Een waker die ongeschikt wordt om zijne betrekking waar te nemen moet voor zy'n post bedanken en wordt op half part gesteld.
Art. 8. De wakers regelen onderling hunne dienst.
Er zy'n thans zes klinkers of omroepers, waarvan er vy'f ieder een vaste wy'k van het dorp te bearbeiden hebben. De zesde is de zoogenaamde stadsomroeper, door de Gemeente als zoodanig benoemd en is aangewezen om uit te roepen de verkoopingen van huizen enz. ten overstaan van notaris of deurwaarder. Hy moet ook by' bekkenslag den burgers verkondigen dat eenig voorwerp is verloren en terug bezorgd moet worden. Hy geniet echter geen vast salaris, deelt als zesde man mede in de verdiensten van de vy'f overigen. Voorts moet hy by' ontstentenis van een der omroepers diens wy'k overnemen.
Voor de betrekking van omroeper komen in aanmerking Scheveningsche Zeelieden, die minstens vy'f jaar schipper of stuurman geweest zy'n op een logger of bom Matrozen komen dus niet in aanmerking.
Men moet minstens 55 jaar oud zijn en 65 jaar niet overschreden hebben om benoemd te worden; deze benoeming geschiedt voor het leven.
By eene vacature worden de gegadigden opgeroepen door de Permanente Commissie uit de Reedery, te wier overstaan met drie dobbelsteenen wordt geworpen. Wie de meeste oogen werpt, heeft de betrekking; by gely'k getal oogen werpen wordt opnieuw geworpen.
Ongeschiktheid voor het ambt komt niet in aanmerking, wanneer althans de gelukkige winner maar zy'n aangewezen wy'k kan bearbeiden.
Ieder omroeper bly'ft steeds zijn wyk behouden, zoodat by' het overlijden van den „stadsklinker" den nieuwbenoemde ook deze functie als van zelf is toegewezen. By het waarschuwen van de kooplui door de omroepers was het van oudsher de gewoonte, dat men met den klink (koperen bord) ging voor afslag van visch of haring, doch zonder klink voor garnalen of inschrijving van haring. 116
116



Als waakhuis werd gebruikt een huisje tegen den toren der Oude Herv. Kerk gebouwd, rechts van den ingang tot de kerk. De wakers hadden voorheen nacht en dag dienst, daar de schuiten altoos landen konden, en dan moesten de „peeken" op het strand zn'n om de plaats aan te wijzen, waar het komende vaartuig aan strand gezet moest worden.
De peeken waren oude zeelieden, door dé Permanente Commissie in dienst der reederij benoemd. Overdag stonden zij met een blauwe vlag op de plaats waar men landen moest en 's nachts met een roode lantaarn en een stakelbos zijnde een fakkel in terpentijn gedoopt. Dit teeken werd gegeven, opdat de aankomende schuit zou weten, dat er daar een plaats was om te landen, tusschen andere schuiten in, zonder op een der schuiten te botsen, die reeds aan het strand stonden, en vaak een rh' van meer dan honderd schepen vormden. Het vuur in het Waakhuis moest steeds onderhouden worden, omdat de peeken daar hun pot met vuur haalden, die zn' mede aan het strand namen en waaraan het stakelbos nu en dan werd aangestoken en omhoog gehouden.
De omroepers bivakkeerden tot 1906 steeds onder den toren van de oude Hervormde Kerk, waar zij behalve een paar zitbanken ook een klein kastje in gebruik hadden tegen den muur getimmerd, waarin hun borden geborgen werden, de stok van de keurmeesters en de dobbelsteen, waarop de N. en S. in een katoenen zakje opgehangen.
Sedert 1906 hebben zij in gebruik een houten huisje dat buiten tegen den torenmuur geplaatst is, en dat oorspronkelijk ten dienste van de accijnsbeambten door de Reederij geplaatst was bn' Hotel Zeerust. Bij het in gebruik nemen van de haven kwamen geen bommen meer op het strand aan en de inscheping van zout geschiedde nu voortaan aan de haven, zoodat voor de inklaring de beambten daar tegenwoordig moeten zijn. De Reederh' gaf dit houten gebouwtje aan de omroepers, en de kerkvoogdij gaf vergunning het te plaatsen ter zijde van den toren.
Zoowel in den toren als in bovenbedoeld huisje wordt na de loting van waar de verkoop zal beginnen, een bordje opgehangen, waarop staat „Noord" en een ander waarop „Zuid" geschilderd onder een ooievaar, waardoor aan de belanghebbenden het begin van den afslag wordt bekend gemaakt.
De omroepers genieten uit verschillende functiën hun loon. Zij krijgen sedert 31 Juli 1903 tijdens de haringvisscherij van de reeders, voor eiken logger of bom ƒ 3.50, waarvan ƒ 1.— bh' den aanvang en ƒ 2.50 bh' het einde der teelt wordt opgehaald. Tijdens de schrobnetvisscherh' hebben zh' ƒ t.— per logger en ƒ 0.50 per bom bij eiken verkoop of reis.
Vóór genoemden datum kregen zij alleen van de bommen ƒ 3.50, terwijl van de loggers ƒ 1.— getrokken werd, wanneer deze schepen steurharing aan de markt brachten
117
117



Deze verdeeling was zoo gemaakt, wjjl de bommen aan het strand aankwamen, doch de loggers in de Maashavens binnenvielen.
Bn' het openstellen der visschershaven konden beide typen van vaartuigen te Seheveningen komen, daarom werd toen een nieuwe loonregeling voor de klinkers gemaakt.
Van de schokkers die thans druk gebruik maken van de haven, wordt ƒ 0.30 per reis voor de klinkers ingehouden. Voor het openstellen der haven kwamen slechts enkele kustvisschers te Scheveningen aan de markt en toen betaalde men van 1 Januari tot 21 Juni ƒ 0.60 en van 22 Juni tot 31 December ƒ 0.30 per reis.
Voor haring van elders hebben de klinkers ƒ1.— per omroep zoo ook van eiken bijzonderen omgang voor den verkoop van visch, die niet direct afkomstig is van de schepen der reeders, en waarvoor het vaste loon wordt uitgekeerd. Ook voor den garnalenverkoop moeten de omroepers omgaan, doch deze afslag mag niet bekend gemaakt worden met gebruikmaking van hun borden. Er mag daarvoor alleen geroepen worden en deze ommegang brengt hun 'ƒ 0.25 per partij op.
De bediening van de klok d.w.z. het luiden bn' het aangaan der kerk en bij begrafenissen is ook aan de omroepers opgedragen.
's Morgens kondigt het klokgelui een doode in het dorp aan, en bij de begrafenis vergezelt het klokgelui den vertrekkenden en den terugkeerenden stoet.
Een vast recht van 48 stuivers wordt daarvoor geheven, waarvan echter 18 stuivers aan de Ned. Herv. Kerk moet worden afgedragen, in wier dienst deze mannen ook staan; bh' alle godsdienstoefeningen is hun namelijk de bewaking van een der uitgangen toevertrouwd.
Voor de benoeming volgens loting van de klinkers of omroepers gelden de volgende regelen:
Art. 1. De loting geschiedt op den tn'd, dat de Commissie uit de reeders het verkiest.
Art. 2. Niemand wordt toegelaten te loten, dan die den ouderdom van 55 jaar bereikt heeft en die van 65 jaar niet te boven is, en 5 jaar schipper op een logger of stuurman op een bom is geweest.
Art. 8. Een stuurman, die nog varende is, en boven de 55 jaar, heeft de bevoegdheid mede te loten.
Art. U- Hy, die medeloot, moet de geschiktheid hebben den post waar te nemen, hn' mag geen plaatsvervanger stellen. De Commissie zal over al of niet geschiktheid van den candidaat oordeelen, die zich aan die uitspraak moet onderwerpen.
Art. 5. Het zal aan het oordeel der Commissie overgelaten worden, wie niet zal medeloten, bijzonder over de volgende personen: hn', die vóór zn'n 50ste jaar moedwillig de schuit verlaten heeft of zich aan 118
118



wangedrag heeft schuldig gemaakt; hn' die reeder is of een andere winstgevende betrekking heeft.
Art. 6. Als het mocht gebeuren, dat iemand den post wint en het naderhand blijkt, dat hu' den vereischten ouderdom niet heeft of boven de 65 jaren is, zal hn' de betrekking niet verkrijgen, maar zal deze gegeven worden aan het lot dat op het zijne volgt; zoo er meer van dat nommer zijn, zal er onder die eene herloting plaats hebben.
Art. 7. Mocht een winner zonder dienst gedaan te hebben voor de betrekking bedanken, dan zal de post aan het op hem volgend nummer gegeven kunnen worden en bn' herloting aan den hoogste zijner partij.
Art. 8. Indien iemand, die reeds aangemonsterd is, den post wint mag hn' de betrekking niet eer aanvaarden, vóór zn'n diensttijd uit is. De Commissie zal voor hem een plaatsvervanger stellen.
Art. 9. De Winner moet zn'n doopcedel overleggen, vóór hn' de betrekking aanvaardt.
f. Verschillende gebruiken bij den afslag.
Het afslaan geschiedde voorheen steeds by' stuivers. Eerst met ingang van 22 Augustus 1905 gebeurde dat by dubbeltjes. Bij den afslag van versche visch te Scheveningen heeft de kooper nooit eenige korting genoten ; hy wordt dus ingeschreven voor het bedrag, waarvoor hy gemijnd heeft. Anders was dat by' den haringverkoop vóór 1905, toen de kooper 10 stuivers toe kreeg, d.w.z. hy' werd voor 50 ets minder genoteerd, dan waarvoor hy' gemijnd had.
Na den afslag van de versche visch worden de riotitiën van den afslager overhandigd aan den naschrijver, die voor elke firma, welke kocht een wekely'ksche rekening schry'ft, die 's Maandags gereed moet liggen en bij betaling aan het kantoor van den Vischafslag medegebracht moet worden ter controleering met de boeken van den administrateur van den „Vischafslag", die by' eiken afslag tegenwoordig moet zy'n en zelfstandig zy'n notitiën maakt. Deze vischnota's loopen tegenwoordig tot en met Vrijdag. Voor deze nota van den naschrijver betaalt de firma, welke kocht, 5 of 10 cent als verval voor den afslager en den naschrijver, al naar gelang de koopjes der week de ƒ 20.— al of niet te boven gaan, sedert lang worden de briefjes kosteloos uitgereikt. By eventueele verschillen, die niet op eenige wh'ze uit den weg kunnen geruimd worden, houdt men zich aan de notitie van den afslager. Aan ieder, die visch aan den afslag brengt, wordt terstond na den verkoop een doordruk van de notitiën ter hand gesteld, waarop uitbetaling ten kantore van den Vischafslag terstond plaats heeft.
In ouden tyd had Scheveningen steeds een tweetal arbiters, zegslieden geheeten, die by' alle geschillen ook die welke bij den vischafslag plaats hadden, uitspraak deden.
119
119



Volgens een plaatselijke keur van 20 Januari 1738, speciaal gemaakt voor de visschers en vischkoopers was aan deze zegslieden opgedragen „in cas van disputen, dezelve te arbitreeren, zo als zij in gemoede zouden vinden te behooren, zonder eenige gunst of afgunst aan ymand te bewijzen." In 1760 hebben wij als zoodanig ontmoet Gerbrand de Witt en Dirk Hoogenraad, beiden op een traktement van ƒ 20.— 's jaars.
In de 17e en 18e eeuw was door het stadsbestuur een boek van bepaalden vorm voorgeschreven, bij den afslag te gebruiken. In een oude acte kan men daaromtrent lezen: „Item dat geen schrijver en sal vermoogen te schrijven als hn' afslaat, anders als in 't boek van den Magistraat, daartoe geordonneert, op de boete daertoe staende."
Dat gewichtige boek had in zooverre niets bijzonders, daar het uit blanco papier bestond, alleen de zwarte band met klep en veterband duidde op Oud-Hollandsche degelijkheid. Eigenaardig werden die notitie-boeken geleverd en betaald door de Kerk. Ook de boekhouders waren er van voorzien en lieten ze evenzoo door de Kerk betalen. Nog lang, ja tot 1906 is dat gebruik blijven bestaan. Een ander eigenaardig recht aan den vischafslag verbonden waarbij de Kerk en het Weeshuis de bevoordeelden waren, en dat eerst in 1906 is komen te vervallen, was:
g. Het zoogenaamde Stuiversgeld.
Hierover wenschen wn' meer in bijzonderheden te treden. Toen Scheveningen een eigen kapel kreeg, die in 1465 tot parochie-kerk werd verheven, moest het bestuur dier kerk — de kerkmeesters — over geregelde geldelijke bijdragen kunnen beschikken. En vanwaar konden die bijdragen komen anders dan van de visscherij? Eeuwenlang toch heeft Scheveningen geen andere bron van bestaan gekend.
Dat zoogenaamde Goodsgeld werd opgebracht in den vorm van een bepaalden penning, voor eiken koop visch, die aan den afslag op het strand kwam Een document, waarin voor het eerst de zaak werd geregeld, bestaat niet meer en wn" moeten om iets meer van die zaak te weten ons behelpen met onderstaande acte van den Haagschen Magistraat van het jaar 1552.
„Alsoe op diversche jaren en stonden grote dachten gecomen zn'n aen Baillu, Schout ende Gerechte van den Hage van der grooter ongeregelhen't en abuijsen, die dagelijkcx vallen in den Goodsgelde op ter strange van der visch, sulcx datte Kerkmeesters van Scheveninghe tot geen betalinge en connen geraeken, wat naerstigheijt men dair toe gedaen heeft, alsoe 't Goodsgeld compt in de Visschers handen, ende als den tijd van der betalinge compt, dat men 't in de Comptoir van der kerke behoert te brengen, dattet selfde bn" veel al van den visschers verteert ende wech is, ende procederende op te selve visschers met rechte en vinden tot haeren huijsen nyet om die betalinge dair aen te verhaelen, brengende 't selve in conse120
120



quentie hoe langer hoe meer. Omme waerinne te voorsien en een goed geregelthent en ordonnancie te stellen, soe ist, dat Bailluw Schout en Gerechte van der Hage geordonneert hebben, dat van nu voortaen alle scrijvers upter strange die Goodsgelden sullen ontfangen, gelijk zrj gewoon zijn te doen van die visccopers, ende die leveren ten Comptoire van der Kerke of in handen van een ander, die van der Kerkweeche, ofte alsoe dikwijls als zn' dair toe vermaent sullen wesen bij hairluijden schrijfboek, die zü upter strange gebruijken zonder eenige weigeringe dair van te doene, ende dat upter boeten van drie pont voor die eerste reijse, voor die tweede reijse opte boeten van ses pont en voor de derde reijse zijn nennghe te laeten van 't scrijven op der strant den tijt van ses weken, ende dair en boven arbitralicken gecorrigeert te worden van inobedientie ende wederhoorricheijt deser Ordonnancie, mits dat die voorsz. Kerkmeesters en heure gecommitteerde oick gehouden sullen wesen goeden boeck te houden tegen die scrijvers, sulcx dat elck zijn hant sal setten in die boecken over en wederover om gheen gescheelle (geschillen) te gecrijghen. Soe wanneer 't jaer omme gecomen sal sjjn, die registers tegens malcanderen te vergelijckenen ende te accorderen dat die overeencomen. Des sal in den kerke Comptoir een blaffert (lijst) leggen, 't welk sal wesen 't principael, dat men van alle die Goodsgelden houden sal, wair tegens den ontfanger van de kerke ook houden sal perfect en goet Register opte boeten voorsz. Item de scrn'vers op ter zee sullen ook gehouden wesen elcx hoirluijden stiermans op 't geschrift te geven, als 't jaer vun't es, alle 't Goodsgeldt dat van dat jaer van sijn vis gecomen es, wairmede dezelve Stierman sal moegen gaan in 't kerkecomptoir opter Pinsterdach omme te sien, oft oick aldair soe te boeck gebrocht es dan nijet, ende die Kerkmeesters in der tijt wesende, sullen gehouden wesen alsdan up den preeckstoel of te roepen of midden in die kerke zeiver roepen nair ouder gewoonten, op dat elck sal moegen hooren, wat die kerk van dat jair van Goodsgeldt ontfangen sal hebben ende van sjjnen vis, die hem God verlient heeft, gecomen es.
Aldus gedaen den XXII en dach Novembris XVc twee en vijftich." Alzoo mochten de visschers de Goodsgelden niet meer ontvangen en onder zich houden, vanaf 1552 namen de schrijvers of boekhouders, die de schepen administreerden op hoog bevel van den Magistraat van den Haag voortaan het innen van het kerkegeld op zich, om dat geregeld in het kantoor van de kerk te brengen.
Bn' het aandachtig lezen van bovenstaande acte verbaast men er zich over hoe de Overheid in dien tijd een regeling wist te bedenken waarbij het vrijwel onmogelijk was, dat men zich op de eene of andere wijze aan knoeierijen kon schuldig maken.
In 1696 kwam men door een nieuw Godsgeld hulp vragen van de visschers. In December van dat jaar was te Scheveningen een weeshuis ge-
121
121



sticht en voor het verplegen der weezen moest men verzekerd zy'n van een geregelden financieelen steun. Onder leiding van den schepen Klaas Maertensz. de Witt kwamen kerkeraad, kerkmeesteren, gasthuismeesteren, vuurbaakmeesteren en gildemeesteren byeen om te overleggen hoe die steun zou verkregen worden. Besloten werd o.a. „alle de stuurluy'den op den Dorpe van Sceveninghe" hulp te vragen en dat bleef niet zonder succes. De visschers verbonden zich „van yder koop visch, die ophet strant zal worden afgeslagen ten profy'te der voorsz. Weeskinderen te betalen twee duy'ten of vier penningen." Verder „van yder tal haring twee penningen, van yder benne garnaat agt penningen, van een ton schol agt penningen, van een hondert schelvisch gelyke agt penningen en van een koopal, van yder gulden vier penningen." 3 Februari 1697 ging de regeling in.
De bovenstaande bijdragen van de visschers voor de kerk en het weeshuis zy'n in den loop der tijden te zamen geworden de heffing van een stuiver van eiken koop visch; drie vierden van de jaarlyksche opbrengst was bestemd voor de kerk en een vierde voor het weeshuis. Dat stuiversgeld heeft op verschillende tijdstippen heel wat tongen en heel wat pennen in beweging gebracht, en dat niet zoo zeer om het af te schaffen, dan wel om andere catagorieën van personen of instellingen dan de kerk en het weeshuis er van te doen genieten.
In het hoofdstuk: „De geschiedenis van 1795 tot 1814" kan men vinden hoe in 1795 de Katholieken te Scheveningen met Theodorus Pansier aan het hoofd alle moeite aanwendden om voor hun arme geloofsgenooten ook een deel van dat stuiversgeld uitgekeerd te kry'gen.
Na heel wat beroering was de einduitspraak van het Stadsbestuur van den Haag, dat het stuiversgeld niet was ingesteld met de bedoeling de armenkassen daarmede te steunen maar alleen strekte ten voordeele van de kerk en het weeshuis, zooals de oude oorkonden dat bewezen.
Toch heeft in den Franschen tyd Pansier zelf nog een enkele maal wat van dat stuiversgeld genoten.
In 1810 gaven de predikant en eenige gecommitteerden van de Ned. Herv. gemeente te Scheveningen aan den Prefect van de Monden van de Maas te kennen dat de gemeente ten gevolge van den aanhoudenden oorlog en de geleden verliezen niet in staat was te voldoen aan hetgeen haar ingevolge een Kon. Besl. van 2 Augustus 1808 gelast was te verrichten tot onderhoud van hare kerkgebouwen en kerkelijke bedienden. Om aan den bedoelden last te voldoen wisten adressanten geen ander middel dan dat de reeders en schippers verplicht zouden zy'n van iederen koop visch, op het strand wordende verkocht één stuiver ten behoeve van het kerkgebouw, de pastorie, bedienden enz. af te staan. Van dezen stuiver zou y± geschonken worden aan het weeshuis. Adressanten stelden zelf voor, dat wanneer nu of metter122
122



tijd er een of meer reeders zouden zijn, die niet tot het Nederl. Herv. Kerkgenootschap zouden behooren, aan hen de door hen bijgedragen gelden te restitueeren.
In Februari 1811 werd hun die autorisatie door den Prefect verleend met de hierboven gestelde voorwaarde bij het volgende besluit: „Dat de Kerkelijke Commissie de zoogenaamde Godsgelden ten behoeve van hun Kerk, kerkelijke gebouwen en bedienden zal blijven behouden als van ouds, nogtans onder die mits dat zoo er nu of indertijd eenige Reeders of Visschers mogten zn'n, die tot een ander Kerkgenootschap behoren, aan dezelven bij de drie maandelijksche ontvang-rekening en verantwoording dadelijk door de gecommitteerde zoodanige gedeelten als hn' of zij van de gemelde Godsgelden mogten hebben gedragen of gezegd kan worden betaald te zijn terug te geven en dat alles pro rata portione."
En dat aan het voorschrift voldaan is blijkt uit een aanteekening van kerkvoogden in dezen vorm: „En daar nu alle vischschuiten van den Heer Pansier alleen door Hervormde stuurlieden en bootsgezellen bevaren worden, zoo kan Z.E. ingevolge het voorm. besluit niet meer als 76 van het Godsgeld, dat voor of door die schuiten betaald wordt, trekken en welk V6 van primo November 1811 tot ultimo Januari)' 1812 dan ook verantwoord is."
Gelijk uit deze aanteekening blijkt behoorden in het begin der 19de eeuw de visschers van Pansier's schepen tot de Hervormde Kerk, en het zal met de geheele vloot wel zoo geweest zijn.
Zoover thans de herinnering van ouden van dagen reikt, is maar een enkele maal op een Scheveningsch visschersvaartuig een Katholiek visscher in dienst'geweest en er was — als men dan aan vroeger verkregen rechten geen waarde meer toeschreef — voor de Protestantsche visschers geen reden om het stuiversgeld te weigeren voor hun kerk en voor hun weeshuis.
Evenwel sedert een veertigtal jaren is er te Scheveningen een Christelijk gereformeerde gemeente gesticht, waarbij een groot aantal visschers zich heeft aangesloten en dat heeft ten gevolge gehad, dat van die zijde minder voor het stuiversgeld werd gevoeld; hun kerk toch genoot er mets van en voor hun weezen stonden de deuren van het Scheveningsch weeshuis niet open.
Ook in den Gemeenteraad kwam de zaak ter sprake. In de vergadering van 29 Augustus 1904, toen verschillende verordeningen werden vastgesteld in verband met de opening der visschershaven, werd door het Raadslid J. L. van der Toorn de zaak van den vischafslag uitvoerig besproken en ook aangedrongen op de afschaffing van het zoogenaamde stuiversgeld. Wel kwam men toen niet tot een afschaffing — een protest vanwege de kerk en het weeshuis bleef niet uit — maar toch leidde het een en ander tot de overweging bn' kerkvoogden en regenten of het maar niet het beste
123
123



zou zijn een dergelijke ondersteuning van den kant der visschery prh's te geven.
En ziet — sedert 1906 behoort het stuiversgeld tot de geschiedenis, kerk en weeshuis deden vrijwillig afstand van dien geldelijken steun, door welken de kerk in de laatste jaren van ƒ 700.— tot ƒ 800.— genoot. Een eeuwenoud recht werd prijsgegeven.
h. De verkoop van haring.
Tot in het laatst van de 19de eeuw werden door de Scheveningers jaarlijks groote partijen steurharing aangebracht; dat is ongekaakte haring met weinig zout behandeld en bestemd om in de rookerü tot bokking bereid te worden. Deze haring werd gewoonlijk los aangevoerd, dus niet verpakt in tonnen. Bij aankomst werd de haring geteld, waarvoor een corps haringtellers vanwege de reederij was aangesteld.
In ouden tijd kregen ook de haringtellers hun instructie van uit Den Haag.
In 1789 werd door Burgemeesteren als opperhoofdman der haringtellers benoemd Dominicus Dijkhuizen, in plaats van Hendrik de Graaf Hendrikz. Zijn werkkring was van „de quantiteit vart de getelde haring, welke aan hem zal worden opgegeven pertinente aanteekeningen te houden, met dach en datum, mitsgaders specificeering van de namen der Stuurlieden, uit welkers schuiten de opgegeven haring geteld is en daarvan mede opgaave doende aan den Substituut Penningmeester van de Haaringvisscherh' te Scheeveninge en hem weiders reguleerende naar de instructie daarop aireede gemaakt of noch te maaken."
Na telling werd de haring van het schip op boerenwagens geworpen en op deze wagens gebracht naar het dorp. Een wagenaanspreker had intijds gezorgd, dat de voerlieden met hun voertuig present waren aan het strand. Op eiken wagen werd met krnt de naam van den stuurman, het aantal steurharing, dat de wagen bevatte en het aantal etmalen, dat de haring oud was, geschreven.
Vooral in het najaar kon men herhaaldelijk een heele rij van die volgeladen wagens bn" de kerk zien staan — ze werden ook wel nu en dan naar de Weststraat en Jacob Pronkstraat verdreven, omdat ze op de Kerkwerf te hinderlijk voor het verkeer waren.
De verkoop zelf had niet plaats in de open lucht maar tot 1880 in een houten tent. In genoemd jaar kocht de reederij een stuk grond aan de Wassenaarschestraat tegenover de kerk en stichtte daar het steenen gebouw het „Verkooplokaal" voor een som van ƒ 7875.—. In dat gebouw had elke koopman een vaste plaats, die hn' ieder jaar in het openbaar pachtte. Het Verkooplokaal werd ook voor andere doeleinden — voor vergaderingen en feestvieringen — gebruikt. Maar sedert de visschershaven was geopend 124
L24



en de productie van steurharing ver beneden die van pekelharing bleef, werd de afslag niet meer onder een dak gehouden, het Verkooplokaal had zijn oorspronkelijke bestemming verloren en werd daarom in 1907 door de reederij weder van de hand gedaan; het Leger des Heils werd er eigenaar van en hield er van toen af geregeld godsdienstoefeningen.
De haring wordt in verkoop gebracht in kantjes, alzoo in tonnen die bh' het pakken en dichtmaken aan boord geheel gevuld waren. De losse steurharing wordt verkocht per duizend stuks, doch op elk duizendtal krijgt de kooper 100 stuks toe. Steurharing in tonnen moet zichtbaar verkocht worden. Elke ton moet opengeslagen zjjn en elke kaveling bestaat uit 5 tot 10 ton. De pekelharing wordt sedert 1904 nu ook bij 10 ton tegelijk verkocht. Voorheen hield men inschrijving, waarbij ieder kooper zn'n prijs op een stukje papier geschreven had en aan den afslager inleverde, waarna de hoogste inschrijver de geheele lading had. Er werden dan van elke lading slechts enkele kantjes bezichtigd.
Met deze methode is zooals wij zeiden nu gebroken na gemeen overleg tusschen reeders en kooplieden.
Als korting wordt voor steurharing 5 percent en voor de pekelharing 3 procent aan de koopers toegestaan.
i. De afslag van garnalen.
Deze is niet zoo officieel geregeld als de vischverkoop. Het is meer een particuliere onderneming geweest en is dit nog.
Voor dezen afslag is nu een man benoemd, die in vroeger dagen dit werk verrichtte in dienst van een reëder van eenige garnalenbooten en deze reeder administreerde zelf zh'n eigen booten.
Toen de handel in garnalen op Engeland minder werd, verkocht deze zy'n booten aan de bootslieden zelf en de door hem aangestelde man bleef alzoo afslager en de reeder bleef administrateur. Zoo ook werden de garnalen verhandeld, die door de Katwijker korders hier werden aangebracht. Om bh' den verkoop te mogen mijnen had men slechts de toestemming van den administrateur te vragen en bekende personen werden ook zonder dit wel gecrediteerd.
De Scheveningsche booten ontvingen des Zaterdags hun besomming, waarvan 17 percent werd ingehouden. Wanneer nu de booten tegen Augustus ophielden met te visschen, dan ontving men van die 17 percent er tien terug; vijf procent als zoogenaamd bentgeld, waarvan de kleine reparaties aan bloks en zeilen werden betaald, en vijf procent als schrh'fgeld, dat een extraatje was voor den eigenaar van de boot, en waarvan deze de groote reparaties betaalde; twee percent kreeg de afslager en vh'f percent was voor den administrateur. Van de vreemdelingen werd 10% ingehouden, die zh' geheel missen moesten.
125
125



Hiervan was S]/2 percent voor den afslager en 6]/2 voor den administrateur. De oogenschijnlijk hooge percentages werden echter niet gemakkelijk verdiend. Een vast uur van afslag bestaat er niet. Telkens moet de afslager naar het strand om te zien, of niet een boot aan land komt en de Katwjjker korders die in ploegen visschen, brengen de vangst in vele karren ten verkoop, die wel een uur na elkander aankomen, waarom dan al dien tijd aan het strand gewacht moet worden. Voor den administrateur is het zeer risquant, daar een groote vrijheid van mynen bestaat en veel schuld is er niet meer te achterhalen.
In later tijd (omstreeks 1895) werd door de Perm. Comm. besloten, dat ook de garnalen begrepen zouden worden onder de „visch" en dat de ingeschreven firma's ook het recht hadden om bij den garnalenafslag te mijnen; achterstallige schuld daarvan zou gedekt worden door de borgstelling der firma's. Echter kwam het niet tot een officieele gelijkstelling en na den dood van bovenbedoelden administrateur P. Varkevisser in 1888 werd door diens zoon de administratie voortgezet en ging deze in 1895 over op A. Hoogenraad schoonzoon van P. Varkevisser, die 5% administratieloon berekende en het delcredere overnam. In het midden der 19de eeuw werden de booten, die met den beug vischten, uitbetaald door Jac. Groen die meteen ook de garnalen afsloeg. Later gaf hy het uitbetalen der booten over aan P. Varkevisser, alleen den afslag van vreemde garnalen hield hy aan zich.
By zyn dood ging ook dat over aan P. Varkevisser, die den thans nog fungeerenden afslager P. Kuit aanstelde. Genoemde Jac. Groen volgde zekeren Chiel Koek op, die afsloeg en uitbetaalde, welke beide werkzaamheden nog een poos voortgezet werden door zyn weduwe. Deze is zeker wel de eenige vrouwelijke afslager, die te Scheveningen ooit in functie is geweest.
j. De afslag van visch van vreemde schepen.
Deze geschiedt thans aan de visscnershaven op dezelfde voorwaarden als van de visch van eigen Scheveningsche vaartuigen. Die gelijkheid bestond vroeger niet. De administratie behoorde vroeger aan de stokhouders, die daarvoor 10 percent genoten, maar verplicht waren de totale besomming aan de betrokken visschers onmiddellijk na den afslag uit te keéren. Scheveningsche visschers op andere kustplaatsen marktende, moesten daar evenzoo de 10 percent missen.
Later kwam de administratie aan de boekhouders, die ieder op hun beurt een jaar lang daarmede belast werden: van de bewuste 10 percent moesten zij er echter twee als schadevergoeding uitkeeren aan de stokhouders.
Na het eindigen van het contract met de kustplaatsen waarin o.a. die 10 percent was aangegeven, werd te Scheveningen niet meer dan 3 percent 126
126



door de administratie van den Vischafslag Scheveningen gekort en ontvangen de afslager en de naschrijver vaste salarissen.
k. De vischmanden.
Voor het visscherybedryf zn'n geregeld heel wat manden noodig, in normale tijden eenige duizenden. In de eerste plaats voor de versche visch, die voor een groot gedeelte uit het ruim of de bun van het schip in manden wordt gelegd en zoo in den afslag gebracht. Deze manden hebben alle een bepaalde maat. Vóór ze in gebruik worden genomen, moeten ze worden geijkt, waarvoor een ijzeren officieele maat is vastgesteld. Zoodra de.nieuwe mand maathoudend blijkt wordt er met witte verf een ooievaar op geschilderd. Een gevulde mand bevat p. m. 30 kilo visch. De levering der manden geschiedde oudtijds bn' aanbesteding onder de te Scheveningen gevestigde mandenmakers, gewoonlijk voor drie achtereenvolgende jaren. Er is ook een periode in de 19de eeuw geweest dat de reederh' het leveren van manden in eigen beheer had; zh' had een eigen mandenmakerh' op een erf aan de Marcelisstraat, hoek Heemraadstraat. De bedoeling hiervan was daardoor tot een goedkoopere exploitatie te komen, maar de reederh' heeft spoedig dat nieuwe systeem moeten verlaten om tot het oude dat goedkooper bleek terug te keeren.
In 1886 contracteerde de reederh' met den aannemer het aantal benoodigde manden te leveren voor ƒ 28.— per schuit en per jaar; de kooplieden betaalden bovendien voor het gebruik 1 cent per mand.
Hieronder was begrepen de levering aan elke schuit, die ter haringvisscherij ging, van zes traliemanden, vier toemanden, vier bruine en een wit bennetje; alles van solide kwaliteit. Schepen die uitsluitend ter haringvisscherij voeren, konden volstaan met een bijdrage van ƒ 17.—.
Sedert 1907 wordt de aannemer der manden aldus betaald: voor elke mand door de bemanning van het schip, die ze gebruikt per keer 6 cent en door den koopman, die er zyn visch in naar huis vervoert, 2 cent.
De voorwaarden, waarop in 1907 de levering werd aanbesteed, waren:
1. De toemanden zh'n tot het gebruik der visschers om daarin de visschen vy'f voeten op te brengen en af te slaan; tot gebruik der kooplieden om daarin de visch tot hunne woningen of drogerijen te brengen.
De aannemer behoeft niet toe te staan, dat de manden gebruikt worden voor afval van visch of voor visch, afkomstig van vreemde visscherij en, of dat zy buiten het dorp gevoerd worden.
2. Hy' moet zorgen, dat er steeds genoeg manden zy'n voor het gebruik der vaartuigen. Buiten overmacht, te beoordeelen door de Commissie uit de reeders, zal hem bij iedere overtreding gekort worden vy'f gulden voor ieder vaartuig, dat daardoor schade lh'dt, ten behoeve van dengene, die de schade lijdt.
127
127



3. Hij moet de manden op zijne kosten laten ijken en mag geen ongeijkte manden in gebruik geven.
4. Voor het ophalen der manden zal hij genieten twee cent per mand van den koopman, het aantal getrokken uit de boeken der boekhouders. Deze centen zal hij zelf laten innen.
5. Hij moet zorg dragen een schuur te hebben ter behoorlijke berging der manden, niet te ver verwijderd van het strand, waarin steeds een voldoend aantal manden aanwezig moet zn'n.
6. De aannemer moet van den vorigen aannemer de nieuwe in voorraad zjjnde geijkte toemanden overnemen voor dertig cent per stuk, mits van droog hout gemaakt en van goede kwaliteit zijnde; wanneer na deze aanneming geen nieuwe geschiedt, zal de reederij bovenbedoelde manden tot een maximum van tweeduizend stuks voor genoemden prijs overnemen.
7. De betaling der overgenomen manden moet geschieden op den lsten Februari 1907.
8. De aannemer moet het bedrag der verhuurde manden ophalen bij de boekhouders iederen Maandag, van schuiten en loggers.
9. De aanneming geschiedt per mand en per keer, dat zij worden gebruikt door de visschers, hetzjj logger- kotter- sloep of bomschepen. De aannemingssom wordt dus ingeschreven als huur per mand zooals vroeger 5 cent per mand werd gerekend voor het gebruik door loggers en vreemden.
10. De Commissie uit de reeders heeft het recht zoo dikwijls zij verkiest te onderzoeken of er genoeg manden in voorraad zijn.
11. De aannemer moet tot zekerheid der nakoming van dit contract twee soliede borgen stellen ten genoege der Permanente Commissie uit de reederij.
12. Bn' aanvraag door vreemde visschers is de aannemer verplicht voor iederen afslag de noodige manden te verhuren voor denzelfden prijs als waarvoor door hem is ingeschreven ten behoeve der Scheveningsche vaartuigen. Deze huursom te ontvangen bn' den boekhouder, die den vreemden afslag heeft.
13. Aan den aannemer is ten strengste verboden, manden te leveren aan of te laten gebruiken door reeders en visschers, die zich niet hebben aangesloten.
14. De commissie uit de reeders is niet aansprakelijk voor misbruiken, noch voor de betaling der huursommen, waarvoor de aanneming is geschied.
15. Bn' niet stipte nakoming van dit contract of indien de aannemer niet aan zijne verplichtingen voldoet, kan de Commissie uit de reeders een boete toepassen van vn'f en twintig tot honderd gulden voor iedere overtreding en behoudt zy aan zich het recht tot een herbesteding over te gaan en de schade te verhalen op den aannemer of zijne borgen. Ook de toegepaste boeten zullen op den aannemer of zjjne borgen langs wettigen weg verhaald worden. 128
128



16. Ingeval van twijfel omtrent den zin en de bedoeling van een of meer artikelen van dit contract wordt de beslissing overgelaten aan de Commissie uit de reedery.
17. De commissie uit de reederij, behoudt aan zich het recht, de leverantie al of niet te gunnen.
1. Het credietstelsel.
Het is te begrijpen dat er te allen tijde onder de Scheveningsche kooplieden wel slechte betalers geweest zijn. Tegen contant geld werd er nimmer verkocht in den vischafslag — ook heden ten dage niet. Het gaat niet aan om bij den vischafslag contante betaling te eisohen, want tal van koopers zijn daartoe niet in staat, bovendien zou een dergelijke wijze van doen om bn' eiken koop of koopje visch af te rekenen, in hooge mate den geregelden gang van den afslag belemmeren. Crediet moet dus gegeven worden, maar voor een bepaalden tijd. Voor versche visch moet eiken Maandag betaald worden voor het gekochte in de week te voren; voor gezouten visch, bestemd voor de drogerijen, en voor visch voor den groothandel wordt vier weken crediet gegeven.
Om zich te verzekeren tegen schade door wanbetaling van kooplieden, heeft men in de 18de eeuw reeds geëischt van eiken kooper zonder onderscheid een paar solide borgen. In een keur uit dien tijd vonden wn" het volgende daaromtrent.
„Den schrijver ofte afslager sal niet gehouden zn'n den Viscoopers ofte viscoopsters eenige vis te laaten volgen, tensn' sijluijden daar vooren t'elcken stellen suffisante borge ten contentemente van den scrijver, ofte afslager ende soo hem Imandt daar jegens opposeerde, sal verbeuren een boete van drie ponden."
Maar zooals het te Scheveningen in alle zaken op visscherijgebied is gegaan, telkens werden ook de verschillende voorschriften voor den vischafslag door de stedelijke regeering vastgesteld, slecht nageleefd, als over de invoering daarvan eenige jaren waren heengegaan en werd heel wat door de vingers gezien, ook om onaangenaamheden te voorkomen. Wanneer men dan ten slotte zag, dat de toestand onhoudbaar werd, drong men op een nieuwe regeling aan.
In den Franschen tijd vooral liep het met het credietstelsel mis. In 1812 was het aantal kooplieden, dat aan hun geldelijke verplichtingen niet voldeed, al bijzonder groot. De voornaamste reeders-boekhouders sloegen toen de handen ineen en namen strenge maatregelen tegen de wanbetalers. Het stellen van borgen werd later weer verplichtend voor alle koopers zonder onderscheid, en daaraan heeft men tot heden vastgehouden. Bij uitzondering is in den laatsten tijd toegelaten in plaats van twee borgen een cautie te stellen ten genoege van de Permanente Commissie uit de Reederij, die
129
9
129



hoewel den vischafslag niet administreerende, de zaken van de borgtochten toch aan zich heeft gehouden.
m. De af slagplaats.
In 1905 besloot de Permanente Commissie dat alle versche visch aan de visschershaven moest worden verkocht; daar kwam dus de vischafslag, die eeuwen en eeuwen aan het strand had plaats gevonden. In dat opzicht trad een geheel andere toestand in. Voor de kooplieden, voor het personeel van den afslag, en voor allen, die daarbij betrokken zijn, was dat een cardinale verbetering. Een tocht langs het strand, nu Noord- dan Zuidwaarts, soms onder sneeuw- en hageljacht, was lang niet alles; en met den afslag ging er dan ook heel wat meer tn'd weg dan thans.
Maar nieuwe wenschen werden door de gewijzigde omstandigheden geboren. Nu de afslagplaats op de kade langs de binnenhaven en dus op een meer beperkt terrein was gekomen, begon men hoe langer hoe meer de behoefte te gevoelen aan een overdekte afslagplaats d.i. aan een vischhal. Van Gemeentewege bestonden daartoe trouwens ook plannen. Reeds kort na de opening van de visschershaven werd door Publieke Werken een ontwerp voor een groote vischhal gemaakt, doch met nog zoo vele andere zaken, die in verband staan met de verbetering van de Visschershaven, kwam er tot heden van de uitvoering van dat plan niets.
Vooral in dagen met vrij hooge temperatuur heeft de visch op de afslagplaats bn' de haven veel te lijden; het ontbindingsproces wordt door de warmte zeer verhaast. De schokkerlui, vreemde, maar getrouwe bezoekers van de haven, die des zomers wanneer de loggers voor de haringvisscherij uit zn'n, steeds op de kust blijven visschen en te Scheveningen bij voorkeur markten, begonnen al spoedig over den toestand te klagen.
De Permanente Commissie uit de Reederh' zocht naar een middel om aan de klachten tegemoet te komen en liet toen een soort ondiepe manden maken, die in het vervolg speciaal voor den afslag zouden gebruikt worden. Maar de Urkers en Volendammers waren met die oplossing niet ingenomen en weigerden de manden te gebruiken.
De visschersvereeniging „Hulp en Steun" gevestigd te Urk, zond Maart 1909 een verzoekschrift aan onzen Gemeenteraad, waarin zh' verklaarde „dat het afslaan der aangevoerde visch plaats had op de meest primitieve wy'ze op de openbare straat, dat de koopers en koopsters meermalen door en over de visch heenliepen en die uit elkander schopten en dat zulks steeds strekte tot schade van den verkooper." De Urkers gaven een verbetering aan de hand en die bestond in het afzetten van een terrein met staaltouw en van achter die afrastering zouden de koopers de visch dan kunnen zien. Burgemeester en Wethouders waren voor het inwilligen van dat verzoek niet te vinden. 130
130



Daarop volgden in Januari 1910 eenzelfde verzoek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen der Zuiderzee-visscherh' en een van de Scheveningsche Chr. Visschersvereeniging „Wilhelmina", welke laatste in haar request verklaarde, „dat de afslag meer overeenkomst had met een oproer dan met een wettigen verkoop van visch."
Toen verlieten Burgemeester en Wethouders hun standpunt van niets doen; zij stelden aan den Raad voor aan de Noord-Westzijde van de binnenhaven een afslagloods te bouwen, waarvan de raming was ƒ 12000.—. In hun toelichting verklaarden B. & W. dat tot stichting van kostbare werken van blij venden aard bij de haven niet moest worden overgegaan, zoolang niet over de uitbreiding der Visschershaven was beslist, dat doelde natuurlijk op de ontworpen vischhal.
In den zomer van 1911 was de vischloods gereed; den 4den Juli werd zij geopend door M. Varkevisser, den voorzitter van de Permanente Commissie uit de Reederij.
De keurmeester H. Taal beschreef in dichtmaat den toestand van den vischverkoop, zooals die tot dat tijdstip plaats had en voorzag nu in de„hal" „heel wat beteren en gerieflijker arbeid in de visch."
De Gemeente had bereids voor tien achtereenvolgende jaren voor ƒ 400.— per jaar de loods verhuurd aan de Permanente Commissie uit de Reederij; Burgemeester en Wethouders meenden dat deze huurprijs voldoende was, in aanmerking nemende dat vooral uit een hygiënisch oogpunt bij de wijze van afslaan der visch, het gemeentebelang sterk betrokken is. Onder de voorwaarden waarop die verhuring tot stand kwam, behoorde ook deze: „Het reglement waaronder de verkoop van visch geschiedt, behoeft de goedkeuring van Burgemeester en Wethouders en moet in de loods op een voor ieder zichtbare plaats worden opgehangen." Met het toezicht op het nakomen van dit voorschrift werd belast de directeur van de Visschershaven.
De Permanente Commissie huurster van de vischloods gaf die voor ƒ 400.— in onderhuur aan de Vereeniging Vischafslag Scheveningen. Om haar kosten voor deze nieuwe uitgave te dekken, eischte zij van de verschillende vischkoopers en vischkoopsters, die den vischafslag bijwonen, een jaarlh'ksche contributie van ƒ 3.—, een bedrag dat zeker niet te hoog kan genoemd worden, doch in Januari 1912 besloot de vereeniging van vischhandelaren, die contributie te weigeren op grond, dat de vischloods totaal ongeschikt was voor het houden van den vischafslag.
Het hoofdgebrek is wel de beperkte ruimte. Om dat te begrijpen moet men weten dat er op dit oogenblik bh' de Permanente Commissie uit de Reederh' niet minder dan 200 firma's zijn ingeschreven, die alle het recht hebben te mijnen en deze firma's brengen dan samen nog even zoovele personen mede om de visch in manden te pakken en te vervoeren. Hoe het dan op dagen moet gaan, wanneer er veel visch wordt afgeslagen en de koop-
131
131



lieden in massa opkomen kan men licht begrijpen, als men daarbij dan nog in het oog houdt dat deze menschen altijd gewoon geweest zijn aan het ruime strand en dat zij om een koop visch machtig te worden vaak in een spanning en een geestestoestand komen, waarbij zij de vormen allicht heelemaal vergeten.
Voor de loggers bleef tot heden de verkoop van de versche visCh op de kade aan de haven bestaan. Met elk jaar wordt steeds meer de behoefte aan een flinke vischhal; zooals IJmuiden er een heeft, gevoeld. Nieuwe ontwerpen zijn van Gemeentewege wel gemaakt voor een dusdanige hal, maar de uitvoering laat nog altijd op zich wachten.
VI. DE BEREIDING VAN DE VISCH. — HET ZOUT.
a. De pekelharing. De haring wordt aan boord, korten tijd na de vangst gekaakt, gezouten en in tonnen gepakt; in tegenstelling met de Engelsche wijze van bereiding, welke niet op het visschersvaartuig zelf, maar aan wal geschiedt door meisjes en vrouwen. Naar gelang van den tjjd van het jaar verplaatsen zich daar de kaaksters van het eene station van aanvoer naar het andere.
De haring behoort tot die vischsoorten, welke zoodra zn' op het droge zijn, spoedig sterven, daarom verdient de wijze van bereiding door de Scheveningsche visschers gevolgd, welke ook is die van de geheele Nederlandsche visschersvloot, de voorkeur. Daaraan heeft dan ook de Hollandsche haring door vele eeuwen heen haar goede reputatie te danken gehad.
De aan boord volgepakte tonnen zijn, als zij na eenige weken worden aangebracht, niet vol meer; de haring is geslonken. Men spreekt dan ook bij de aanbrengst niet van tonnen, maar van kantjes haring. Wordt de haring in volle tonnen opnieuw gepakt dan zn'n in den regel 17 kantjes noodig om 14 volle tonnen te krijgen. Een volle ton houdt 700 tot 800 stuks haring in; de haring kan in grootte veel verschillen.
Bij den publieken verkoop te Scheveningen werd de pekelharing steeds in kantjes verkocht. In Vlaardingen daarentegen werd altijd de haring eerst opgepakt, en kwam daarna in den afslag. In de laatste jaren echter heeft men daar dit systeem verlaten en is men de Scheveningsche manier gaan volgen en ook bij kantjes gaan verkoopen.
b. De steurharing. De haring, onder dien naam bekend, wordt niet gekaakt. Na de vangst wordt zij in bakken met weinig zout geschud — geward zeggen de Scheveningers — en dan in tonnen gepakt of in het ruim van het schip los geborgen.
Bjj aankomst wordt deze haring door de rookers gekocht en na verdere 132
132



bereiding als bokking in den handel gebracht. Dat rooken geschiedt in afgesloten ruimten, hangen genoemd, waar de rook door verschillende openingen in het dak kan ontsnappen. Voor brand- of liever rookstof wordt doorgaans afval van de kuiperijen, eiken spaanders, door de Scheveningers „mot" genoemd, gebruikt; dikwijls ook vermengd met zaagsel van de houtzagerijen.
De haring wordt, eer het rookproces begint, in kuipen gewasschen, en vervolgens door vrouwen aan dunne stokken geregen, wat men speten noemt. Dat speten levert vele Scheveningsche vrouwen in het najaar en het begin van den winter, als de rookerijen in vollen gang zijn, een aardig voordeel op.
Is de haring aan die stokken opgehangen, dan wordt het mot aangestoken. Een knecht moet steeds aanwezig zy'n om te zorgen, dat er geen vlammen komen. Hoe lang de haring in de hangen moet blijven, hangt af van de streken, waarheen de bokking zal uitgevoerd worden, of liever van den smaak van de bewoners dier streken. Het aantal rookerijen is te Scheveningen steeds belangrijk geweest. In den tijd dat het maken van pekelharing den Scheveningers ontzegd was, stond Scheveningen als leverancier van bokking in binnen- en buitenland bovenaan. In het dorp zu'n nog vele rookerijen, maar gaandeweg nemen ze toch af en worden nieuwe gebouwd op terreinen aan de Visschershaven, alwaar in de toekomst het visscherijbedrijf in zyn ganschen omvang wel zal gevestigd worden.
c. De droogvisch. Het oudste middel om visch voor bederf te bewaren is zeker wel geweest het drogen. Als men de oudste afbeeldingen in dit boek goed beziet, zal men buiten de bebouwde kom van Scheveningen rijen van palen en latten vinden. Aan die latten hing nu de visch, die gedroogd moest worden. Voor het drogen kwamen en komen nog vooral in aanmerking schol, scharren en schelvisch. Met het drogen werd dan begonnen, wanneer de vraag naar de versche visch ver beneden het aanbod bleef, of wanneer de visch in zulk een toestand werd aangebracht, dat zy' minder goed was voor het onmiddellijk gebruik.
Eertijds was de scholvangst van veel meer beteekenis dan nu. Groote schol wordt bijna niet meer gevangen. Sedert de stoomtrawlers een belangrijke plaats hebben ingenomen in de Nederlandsche en vooral in de Engelsche vloot, is de vischrykdom van de Noordzee ongetwijfeld sterk afgenomen.
De vischdrogers hadden in ouden tjjd veel last van honden; de visch in hun droogtuinen was voor die dieren een lekker beetje.
In 1592 bijvoorbeeld was de toestand zoo erg, dat zy' de hulp van den Schout en Burgemeesteren van Den Haag inriepen die op hun beurt het Hof van Holland verzochten daarin te voorzien. Het antwoord was:
133
133



„Mauritz, gebooren Prince van Orangien, Grave van Nassau enz. enz. den eersten geswooren Exploitier hen'er op versocht Salun't. Alsoe wij duer Schout, Burgemeesteren ende Regierders van den Hage verwitticht zh'n, ende oock ons es gebleeken, dat verscheijden persoonen up ten Dorpe van Scheveninghe wonachtich, zijn houdende eenige honden als andere, die zij Luijden los ende ongecoppelt aldaer laeten loopen, dewelcke oversulcx opeeten ende vernielen de Vissche van de goede Luijden, die zij Luijden in de droochthuijnen aldaer hebben hangende, waer duer dezelve goede Luijden soe grootelicx beschadigt worden, dat ook geschapen es 't voorschreven Dorp van Scheveninghe te comen tot ruu'ne ende bederffenisse. Soe est, dat wn' om daer inne te voorsien ende verhoeden de schade van den voorschreven Dorpe ende d'Ingesetenen van dijen, geordonneert ende gestatueerd hebben, ordonneeren ende statueeren mits deesen, dat eenen yegelicken die aldaer eenige honden, 't zij wat honden 't zelve soude moegen weesen, sullen willen houden, gehouden sullen zn'n dezelve honden geduurende den tijd van het droogen van de Visch des dages twee 't samen te coppelen, op pen'ne, wiens honden anders bevonden sullen werden, verbeuren sal, voor yder hont ses carolus guldens, t'appliceeren een derden deel ten behouve van de aanbrenger ende dat de twee andere deelen tot prouffijte van den Houtvester van Hollandt ofte andere officier, die bij preventie d'executie daer van doen sal, ende te betaelen bij den Eijgenaar ofte bewaerders van dezelve honden, tot optie van den houtvester ofte anderen Officier.
Verbiedende voorts eenen yegelick eenige honden des nachts los te laten, maer dezelve vast te houden te bewaeren, ende op te sluijten binnen heur huijzen ofte lootsen, in sulcker voughen, dat dezelve honden geen schaede in eenige Droogtuijnen ofte droogplaatsen en moegen doen, up peijne van veertien carolus guldens te appliceeren als vooren ende sullen daerboven die Eijgenaars houders ofte bewaerders van dezelve honden gehouden weesen te betaelen die schade die dezelve bij dage ofte nachte gedaen sullen hebben. Gevende consent ende aucthoriseerende mits deesen eenen yegelicken, die eenige honden bij nachte becommen sullen, in hun droogthuijnen, dezelve vrijelick ende sonder yet te verbeuren dood te slaen, in welcken gevallen de Eijgenaars van den honden vrij sal zijn van de voornoemde boete, gelick mede eenen yegelicken toegelaeten werd dood te slaen de honden bij dage ofte bij nachte ongecoppelt loopende, wiens meesters ofte bewaerders njjet bekent en sullen sn'n.
Ende op dat van deese jegenwoordige Ordonnantie ende Verboth nyemandt ignorantie en pretendeerde, Ordonneeren ende beveelen wn' U deze jegenwoordige binnen den Dorpe van Scheveninghe voornoemt daer men gewoenlick is publicatie ende vuijtroepinge te doen, te cundigen ende publiceeren ende eenen yegelicken scherpelicken te beveelen hen hij er naer 134
134



te reguleeren; ordonneerende mede den voorschreven Houtvester, mitsgaders den Procureur-Generael van den voorschreven Hove, ende den Bailliu van den Hage, jegens den overtreders van desen te procedeeren ende te doen procedeeren, tot executie van de voorschreven peijnen, enz. Gedaen in den Hage onder 't zegel van justicie hier op gedrukt in forma van placate, den 18 Februarij anno 1592."
Lager stond „Op huijden den 19 Februari anno 1592 hebbe ick Anthonis Croeck, eerste Deurwaarder ordinairis van der Camere 's Hoofs van Hollandt mij gevonden ende getransporteerd alhijer vuyten Hage tot binnen den Dorpe van Scheveninghen ende aldaer ter gewoenlicker plaetse, ende daer men gewoenlicken is publicatie te doen, 't inhouden van desen placcaete ten aanhooren van allen Ommestanders gepubliceert ter presentie van mynen E. Heeren den Baillu van den Hage als Officier van den voorschreven Dorpe van Scheveninghe, belastende vanwegen de hooge Overicheijt ende Graeflykheidt van Holland, eenen yegelicken van wat qualiteit hij weesen mocht, hem naer 't inhouden deeses te reguleeren, upte peijnen ende boeten hijer inne geroerd, te verbeuren. Actum enz."
Voor het bereiden van de droogvisch, moeten de schol, scharren enz. worden schoongemaakt en worden gesneden, dat snijden evenwel zoo, dat de visch in zyn geheel blijft. Aan de Scheveningsche vrouwen was dat werkje toevertrouwd.
Na het snijden volgt het pekelen, waaraan de visschen eenige dagen moeten worden onderworpen; dan eerst worden ze evenals de haring aan dunne stokken geregen en die stokken op de latten gelegd; veel zonneschijn is dan gewenscht. Bh' regenachtig weder zijn rietmatten voorhanden om de visch te dekken.
Scheveningen heeft voorheen steeds goede afnemers gevonden in België, waar in de bierhuizen een stuk gedroogde schol als een delicatesse geldt en het potteke bier nog genotvoller maakt.
Er is een tijd geweest in de tweede helft van de 19de eeuw dat Scheveningen van Engeland veel schol en scharren voor de drogerijen betrok; deze werden dan met stoombooten via Rotterdam in kisten aangevoerd, in 1878 soms wel 1000 tot 2000 kisten per dag, maar ook die tijd is voorbij.
De kleine schol en scharren die nog geschikt zy'n voor de drogerijen, worden sedert enkele jaren ook gerookt en vinden in dien vorm ook wel aftrek. Het voordeel hierbij is, dat men niet, zooals by' de drogerijen, van de weersgesteldheid afhankelijk is bij de bereiding.
d. Het Zout. Niet alle gevangen visch kan in verschen toestand gegeten worden, een groot gedeelte van de vangst dient geconserveerd te worden en het eerste en eenvoudigste middel daarvoor is het zout. Van het zout had Scheveningen voorheen groote hoeveelheden noodig, en sedert de vry-
135
135



heid kwam om pekelharing te maken, nam het verbruik bijna jaarlijks met millioenen kilo's toe. Zoo werden in 1882 door de Scheveningsche vloot aangebracht ruim 53 millioen stuks pekelharing en ruim 50 millioen stuks steurharing en voor die ongeveer 104 millioen haringen was noodig 4.169.638 kilo zout!
Nu waren niet altijd de jaren dat het zoutverbruik verbazend groot was, de meest loonende; integendeel, wel beteekende dat verbruik een rijke vangst, maar gewoonlijk was de haringmarkt dan ook zeer laag.
In ouden tijd gebruikte men het zout voor partijen schol, scharren en schelvisch, welke bestemd waren voor de drogerijen, en ook voor het steuren of licht zouten van de haring, die na rooking als bokking in den handel kwam. Het zout werd voornamelijk uit Lissabon aangevoerd en ongeraffineerd gebruikt; evenwel tijdens den Wereldoorlog 1914, was de reederij uitsluitend aangewezen op het Duitsche mijnzout.
In het begin van de 19de eeuw was dat ruwe zout evengoed als het keukenzout aan belasting onderhevig. Deze accijns drukte niet weinig het visscherh'bedrh'f; dank zij het optreden van een viertal Scheveningsche reeders is in 1817 die belasting opgeheven voor alle zeevisscherijen.
Dat viertal bestond uit de reeders Theodorus Pansier, Jan de Witt, Simon Berkenbosch Blok en Hermanus van Kouwenhoven Pais.
Om misbruik te voorkomen — bv. dat het ruwe zout, van zeer goede qualiteit en soms zeer zuiver, ook voor andere doeleinden werd gebruikt werd bij Kon. Besluit van 31 Juli 1817 een aantal bepalingen in een reglement vastgesteld, waaraan reeders en visschers zich zouden hebben te houden. Aan het naleven van de voorschriften is steeds streng de hand gehouden. Steeds waren een of meer commiezen van 's Rijks belastingen te Scheveningen gedetacheerd voor de controleering.
De bepalingen van het Reglement luidden:
Art. 1. In elke gemeente, waar zich dusdanige visschern'en bevinden, zal vanwege de generale directie der indirecte belastingen, een persoon, onder den titel van winkelier in ongeraffineerd zout, ten dienste der versche of steurharingvisscherij worden aangewezen, vanwien het hiertoe benoodigde zout bij uitsluiting zal moeten worden genomen.
Art. 2. Gezegde winkeliers zullen geen handel in geraffineerd zout hoegenaamd mogen drijven en verplicht zijn het ongeraffineerde zout, voor het welk zn' eene doorloopende rekening hebben, van het overige ongeraffineerde zout afgezonderd te houden, in zoodanige bergplaatsen als daartoe vanwege de administratie zullen worden geadmitteerd.
Art. 3. Zij zullen het gezegde zout inslaan, onder het genot van een steeds doorloopende crediet voor den impost, van handelaars in ruw zout, of van zoutzieders, die met het Rijk eene rekening op bepaalde termijnen 136
136



van crediet hebben, en wegens den uitslag van hetzelve zout, de gewone afschrijving zullen bekomen.
Art. 4. Tot het doen van dien inslag zullen de bovengemelde winkeliers de noodige aangiften doen aan den ontvanger over hunne gemeente, welke hun na het stellen der vereischte cautie voor den impost, het consent tot inslag en bewijs van debiteering deswegen zal uitreiken.
Art. 5. De hoeveelheid van het in te slaan zout zal echter nimmer meer mogen bedragen, dan gerekend tegen veertig ton of 11.200 pond of 5.534 KG., 280 pond of 138 KG. per ton, voor elk vaartuig in het jaar tot de versche of steurharingvangst worde gebezigd.
Art. 6. De winkeliers zullen mitsdien gehouden zn'n, bij het doen hunner eerste aangifte, telken jaren, aan den ontvanger tevens een voldoend bewijs over te leggen, nopens het getal pinken of vaartuigen, gedurende hetzelfde jaar, door kommissarissen der groote visscherij, tot de bedoelde vischvangst toegelaten.
Art. 7. Geen uitslag hoegenaamd, en in welke hoeveelheid ook, van het bedoelde zout, zal door hen vermogen te worden gedaan, dan enkel ter verzending aan boord der vaartuigen en op de consent-biljetten hiertoe door de reeders bekomen.
Art. 8. De winkeliers zullen voor hunnen in- en uitslag van hetzelve zout worden verantwoordelijk gesteld, en deswegens ten kantore van den opgemelden ontvanger in rekening worden gedebiteerd en gecrediteerd.
Art. 9. De geadmitteerde pakhuizen of bergplaatsen zullen tot dat einde aan peil en visitatie onderworpen zn'n; en de rekening wegens het zout met hen worden vereffend.
Art. 10. Deze peil-visitatie en vereffening zal op gelijke wijze en onder dezelfde bepalingen plaats hebben, als bij art. 27, 28, 29, 30, 31 en 32 van het door Ons bn' besluit van den 30 Mei 1817, No. 1 voor den haring- en kabeljauwvisscherij vastgesteld reglement voorgeschreven.
Art. 11. De winkeliers zullen zich speciaal moeten onderwerpen aan alle de bepalingen in het tegenwoordig besluit ten hunnen aanzien vervat, en aan de straffen op de overtreding derzelve vastgesteld; zullende bij de minste ontdekking van fraude, onverminderd die straffen, derzelver akte als winkelier door de generale directie der indirecte belastingen worden ingetrokken.
Art. 12. Geen ongeraffineerd zout, hoegenaamd, zal naar boord der vaartuigen, tot de meergenoemde vangst bestemd, mogen worden vervoerd en aldaar ingeslagen, dan onmiddellijk uit de geadmitteerde bergplaatsen van den in de gemeente aangewezen winkelier.
Art. 13. De hoeveelheid van dezen inslag zal nimmer veertig ton, of 11.200 pond of 5.534 K.G. voor elk vaartuig, gedurende een geheel jaar mogen te boven gaan.
137
137



Art. 14. Tot den voorschreven vervoer naar boord zal het vereischte consent aan den dikwy'ls genoemden ontvanger worden gevraagd, en wn'ders zoo ten dezen aanzien, als met opzigt tot de verpligting om het zout aan boord in gemaakte tonnen te bergen en het toezigt omtrent dit een en ander, van wege de administratie te houden, worden nagekomen dezelfde bepaling, welke bh' art. 11 tot en met art. 17 ingesloten, van ons bovengemeld besluit van den 30 Mei 1817 No. 1 zy'n voorgeschreven, met deze ampliatie nogtans, dat het register der consenten zoodanig zn' ingerigt, dat de winkelier, die den uitslag verrigt, zich deswegens kunne dekken.
Art. 15. De reeders zullen voor den import van het aan boord ingeslagen zout ten kantore van den ontvanger worden gedebiteerd, daarvoor stellende behoorlijke en voldoende cautie, waartoe de schepen en schuiten, voor de vischvangst gebruikt, zullen kunnen worden geaffecteerd.
Art. 16. Bh' de terugkomst van het vaartuig nog eenig zout zijnde overgebleven, zal de reeder hiervan onmiddellijk moeten kennis geven aan den ontvanger, en geene lossing hoegenaamd van het teruggebrachte zout, op peine als van fraudateur te worden beschouwd, mogen doen bewerkstelligen, dan nadat alvorens eene door hem, nevens den schipper of stuurman geteekende aangifte, aan den ontvanger zal zyn gedaan van het teruggebrachte zout en het bewys vertoond, dat de winkelier aan wien hetzelve wederom op consent-biljet van boord zal moeten worden uitgeslagen, deswege op nieuw is gedebiteerd.
Art. 17. De administratie zal bh' het binnenvallen der schuiten aan boord derzelve, het noodige onderzoek en verificatie doen, zoo op het als teruggebragt aangegeven zout, als ook, of tegen de bepalingen van art. 16 hiervoren wordt gehandeld.
Art. 18. Geen zout zal, als overgehouden, deugdelijk weder ingevoerd worden aangemerkt, dan hetgeen zich in de met het voorschreven merk voorziene tonnen bevindt. Zullende al het gestorte, of in andere tonnen geladen of vervoerd wordende zout, onmiddelyk moeten worden verimpost en de schipper of stuurman als fraudateur worden gestraft.
Art. 19. Het consent tot den weder-inslag by den winkelier van het teruggebrachte zout, zal tot deszelfs lossing aan boord moeten verblijven, en zulks tot aan de plaats van inslag verzeilen.
Art. 20. Behalve de afschrijving, welke deswege op de reedersrekening zal worden bewerkstelligd zal dezelve afschrijving bekomen .voor het zout tot de vischvangst gebezigd, te dien effecte, dat voor elk last, of ieder twaalfduizend versche haring, waarvan hij aan den ontvanger door vertoon der quitantie, zal doen blijken, het lastgeld aan de directie der groote visschery te hebben voldaan, twee en een halve ton, of zevenhonderd ponden, of 346 K.G. zout, zal worden afgeschreven. Zullende de geschonden 138
138



of zoogenaamde stukharing mede onder de aangifte moeten worden begrepen en berekend.
Art. 21. Ten einde van het jaar, en wel voor het uiteinde der maand Januari van het volgende, zal de rekening met de reeders worden vereffend.
Art. 22. Wanneer bij het opmaken dezer rekening mogte blijken, dat het teruggebragte zout, of de visch op zich zelve, of wel het zout met den visch te zamen, laatstgemelde, naar den maatstaf van art. 20 hierboven, niet in verhouding staat tot de hoeveelheid, daartoe aan boord tot de vischvangst medegenomen, zal beide, de overmaat en ondermaat, zoodra dezelve meer dan vijftien percent bedraagt, boven en behalve de onmiddellijke verimposting daarvan, zoo wel ten laste van den schipper of stuurman, als den reeder, als fraude gestraft, en, bn' overmaat 15% of minder beloopende, zulks dadelijk moeten worden verimpost, hetgeen ook, ingeval eener zoodanige ondermaat, tot aan de 4% zal plaats hebben; zullende 4% en daar beneden niet worden in aanmerking genomen.
In buitengewone gevallen van eene zeer langdurige reize, zal nogtans op het naar gelang van den tijd, meer of minder emplooi van zout, ter conservatie van den visch, mogen worden achtgeslagen, en daar naar het vermis berekend.
Art. 23. De door de reeders gestelde cautie zal niet eerder dan na het finaal sluiten hunner rekening worden ingetrokken.
Art. 24. De reeders en de schippers of stuurlieden zullen zich speciaal moeten onderwerpen aan al de bepalingen bij dit besluit voorgeschreven en aan de straffen, op de overtreding derzelve vastgesteld.
Art. 25. Alle afwijking der vorenstaande bepalingen waarbij 's Rijks inkomsten niet konden worden benadeeld, zal volgens den vierden graad, doch alle andere afwijking, volgens den tweeden graad van overtreding worden beboet, immers voor zoo verre hierboven niet anders is vastgesteld.
Zooals onze lezers bemerkt hebben waren het hier voornamelijk voorschriften met betrekking tot de steurharingvisscherij.
Toen later Scheveningen ook pekelharing ging maken werd het reglement gewijzigd. In 1872 werd door de administratie der in- en uitgaande rechten een nieuwe regeling ingevoerd, welke strekte tot groot gerief van de reederij en den handel. Het zout behoefde nu niet meer van een enkelen winkelier betrokken te worden; het was aan de reeders, die aan de voorgeschreven formaliteiten wilden voldoen, toegestaan er een eigen bewaarplaats van ongeraffineerd zout voor hun bedrijf op na te houden. De hoofdbepalingen van 1817 bleven evenwel gehandhaafd.
Wat Scheveningen jaarlijks aan zout besteedt is een heel bedrag. In
139
139



1873 was dat ± ƒ 60.000. In onzen tijd is dat wel driemaal die som.
Hoe het verbruik van zout te Scheveningen toenam, zoodra men ook daar pekelharing mocht bereiden, blijkt uit deze lijst.
1865 1.606.441 Kilo. 1890 7.177.784 Kilo.
1866 1.512.164 „ 1891 6.019.846
1867 1.545.397 „ 1892 9.712.191 „
1868 2.427.959 „ 1893 8.061.073 '„
1869 1.270.841 „ 1894 7.932.411 „
1870 2.201.364 „ 1895 6.702.309 „
1871 3.460.695 „ 1896 7.324.422
1872 2.450.903 „ 1897 4.597.937 „
1873 3.277.368 „ 1898 9.423.783 „
1874 2.766.814 „ 1899 6.220.024 „
1875 2.620.331 „ 1900 7.408.659 „
1876 3.283.832 „ 1901 9.220.319 „
1877 3.874.517 „ 1902 11.406.998 „
!878 2.874.284 „ 1903 9.888.388 „
1879 4.332.636 „ 1904 8.336.226 „
1880 5.375.000 „ 1905 9.247.147
1881 4.408.625 „ 1906 10.320.469 "
1882 4.979.861 „ 1907 11.925.311 „
1883 4.911.034 „ 1908 9.987.874
1884 6.341.393 „ 1909 11.027.396 "
1885 6.180.522 „ 1910 10.035.577 „
1886 7.645.755 „ 1911 10.422.810 „
1887 7.586.347 „ 1912 7.924.233 '„
1888 5.956.148 „ 1913 12.145.165
1889 6.287.210 „
VII. DE VISCHHANDEL.
a. De handel in versche visch. Scheveningen heeft voor zijn vischhandel boven andere visschersdorpen aan de kust het voorrecht gehad een voorname plaats als Den Haag in de nabijheid te hebben, alwaar vanaf de vijftiende eeuw reeds vele voorname en rijke families gevestigd waren en die in volgende eeuwen tal van vermogende buitenlandsche gezanten met hun talrijk gevolg en afgevaardigden van allerlei bestuurscolleges herbergde.*)
i) William Temple, de Engelsche gezant in den tijd van Jan de Witt, had niet minder dan tachtig bedienden. 140
140



De handel in versche visch werd hoofdzakelijk gedreven door de Scheveningsche vrouwen; als regel gold aanvankelijk dat de man de visch ving en de vrouw ze trachtte te verkoopen. In lateren th'd zn'n daarop de uitzonderingen gekomen; maar nog heden ten dage neemt de Scheveningsche vischvrouw een voorname plaats in bn' den vischverkoop. Een bezoek aan de haven tijdens den vischafslag kan ons daarvan overtuigen. De Scheveningers mochten vanaf den vroegsten th'd hun versche visch in Den Haag vrijelijk verkoopen. Aanvoeren van andere plaatsen moesten zonder eenig onderscheid in Den Haag opnieuw gekeurd en afgeslagen worden.
Toen, tijdens den oorlog tusschen de Hoekschen en Kabeljauwschen, de eerstgenoemden gelegerd waren in een vlakte tusschen de Scheveningsche brug en een andere brug nabij het tegenwoordige paleis aan het Noordeinde — de naam Heulstraat herinnert nog aan die brug — kregen de Scheveningsters verlof met haar visch op weg naar „het dorp die Haghe" het kamp te passeeren, en dat wel tweemaal daags, den Zondag uitgezonderd.
Er wordt nog bij verteld, dat die vrouwen toen op haar terugtocht groenten en andere levensmiddelen meenamen.
Die gewoonte om het gebeurde geld te verruilen tegen allerlei huishoudelijke zaken en die in de leee/e manden öd het
hoofd naar huis te dragen, was in de 19de W ""**'nli * •
eeuw nog algemeen. „, . ,
Scheveningsche vischvrouw uit vroeger dagen. Teekening uit de prentenWh' geven thans VOOr eenige OOgenblik- verzameling der gemeente.
ken het woord aan den onbekenden schrijver die in 1841 in „De Nederlanden", een verzameling van karakterschetsen, uitgegeven door de Maatschappij van Schoone kunsten, de Scheveningsche vischvrouw aldus teekende.
„O, wie de Scheveningsche.vischvrouwen in het minste beledigen of verachten durve, ik werp hem ridderlijk de handschoen voor den voet.
Waar toch, om nog even heur deugden aan te stippen, waar vindt gh' manlijker moed in een vrouwelijke borst dan bh' haar? Zh'n zh' niet de ware Atlassen, die de wereld (haar eigen wereld ten minste) met f ieren hoofde torschen ? Waar vindt gij die kuischheid, waar die arbeidzaamheid ?
Zijn zjj niet de Duiven der arke, die na haar dagelijksche vlucht, de vredeolh'f mede te huis voeren? Kennen zij vrees of vermoeienis? Ziet, terwijl
141
L41



Scheveningsche vischvrouw van 1775. Teekening van P. C. la Fargue in de prentenverzameling der gemeente.
Scheveningsche vischvrouw uit de 19e eeuw.
142
Scheveningsche vischboer uit de 19e eeuw.
Scheveningsche vischvrouw uit de 19e eeuw.



haar echtgenooten de golven doorploegen, hun vaartuigjens vlot maken of onder eenig houten afschutsel met de voeten in het zand, de belangen van hun klein gemeenebest verhandelen, nemen zn' met onuitsprekelijken ijver de belangen des huizes waar. Bn' het krieken van den morgen verlaten zij heur schamel stroobed en kleeden de kinderen aan, die straks gedeeltelijk naar school gaan, gedeeltelijk tot moeders terugkomst zoet bai mekder zullen blijven zitten, met de handjes onder hun storteldoekjes. Het bruine, roodgevoerde manteltje (dat ons de ridders van Francois I herinnert) wordt vastgehaakt; de driedubbele met 's mans vangst gevulde mand wordt op het hoofd gestapeld; en als een tweede schip der woestijn stevent de vischvrouw stadwaarts. Onafschrikbaar, onverwrikbaar schrijdt zij door de zon en regen voort. In de stad gekomen, doorkruist zij alle straten, grachten en pleinen; en brengt daar al wat haar tooverkorf (een ware hoorne des overvloeds) bevatten moge, aan de man.
Eindelijk is bij het vallen van den avond gewoonlijk haar vracht verdwenen, en zn' het einde harer missie genaderd; een gedeelte van de opbrengst der verkochte visch wordt aangewend tot het aanschaffen van levensmiddelen voor den volgenden dag. Nu wordt de plaats der verdwenen kabeljaauwen c.s. ingenomen door een laag groenten, waaronder uien en peen een eerste rol spelen, overstrooid met kleine nederige zakjes. In die zakjes vindt gij peper, koffie en cichorij; in die zakjes vindt gn' (want helaas geen roos zonder doornen: de Scheveningers hebben één zwak, één hartstocht: de snoepzucht) vindt gn' zoete koek, brokken, boerenteenen en kleingoed; ja, in die zakjens vindt gij de nieuwste poëzy, wel te verstaan, op de peperhuisjes, waarin de kruideniers deze waren wikkelden; maar dit blijft onder ons, want ik wil mijn confraters niet tegen mij in 't harnas jagen.
Met dezen voorraad nu, wandelt zij huiswaarts even onvermoeid, even opgeruimd, want het verlangen naar de haren maakt die schoenen van vetleer tot vleugelen der liefde.
Soms echter heeft zjj het door vlijt en spaarzaamheid zoo ver kunnen brengen, dat zij er een equipage op na houdt; geen trotsche barouchette of n'dele char-a-bancs met brieschenden schimmel bespannen, neen! een nederigen houten kar, waarvoor, naar gelang der huiselijke omstandigheden, een twee-, drie- of viertal echte bulhonden, stevige zinnebeelden der trouw, in het gareel draven.
Ik heb ze in deze meermalen, na welgelukten verkoop harer visschen, boven op de nu met levensmiddelen gevulde manden huiswaarts zien rennen. Haar mantel golfde dan op den wind, een of twee opgeschoten knapen (heur oudste jongens, haar paadjens) hielden in fikschen draf de hijgende honden bij, en ik verzoek U, het geen hyperbole te achten, wanneer ik U verzeker, dat ik dan meer edelen trots en fiere vreugde in haar blikken las, dan waarmede ooit 'n Romeinsche Caesar op zn'n met overwonnen
143
43



koningen bespannen triumpkar op de juichende menigte heeft neergeblikt.
Vóór alles echter raad ik U aan, ze des Zpndags gade te slaan, wanneer zij tirées a quatre épingles, met klepperende groene muiltjens, hoog opgehaalden boezem, de armen gekruist of de handen bevallig op de beide heupen, langzaam daarheen wandelen, terwijl een bloeiend kroost, eveneens
Scheveningsche vischvrouwen uit de 19e eeuw. Kleurendruk van R. de Vries Jr. uit de prentenverzameling der gemeente.
uitgedoscht als zh'zelven, met denzelfden tred, dezelfde houding heur cortege uitmaakt.
Waer zelfs een eerewacht van pluymighe staffieren Het hoofd bn' onder haelt!"
De lezer zal wel bemerkt hebben dat de auteur wel wat poëtisch aangelegd was; ontdaan van de vele krulletjes, blijft er evenwel toch een kern 144
144



van waarheid in en wel van droeve waarheid. Want de Scheveningsche vischvrouw heeft steeds en meestal nu nog een moeilijk bestaan, in vele opzichten moeilijker dan de visscher, die den meesten tijd in zee, de huiselijke zorgen geheel aan zn'n vrouw overlaat. Hoe menigmaal toch moest een visschersvrouW eerst haar in den afslag gekochte visch in de stad of elders aan den man brengen, om van de overwinst haar dikwijls talrijk kroost het hoog noodige voedsel te kunnen geven.
Op de afbeeldingen, die wij hiervoor reproduceerden, is het hoofd der Scheveningsche vrouw met een gevulde vischmand belast; in werkelijkheid bleef dat slechts zelden tot één mand bepaald, want men zag een vijftig jaar geleden de vrouwen op die wjjze meestal twee en drie bennen boven elkaar torsen. Hoe het mogelijk was met zulk een vracht de reis van het dorp naar de stad te maken en in de stad uren rond te loopen, is voor de oningewijden een raadsel; vooral als men bedenkt dat er een tijd geweest is dat de vrouwen, vóór den aanleg van den Ouden Scheveningschen weg verplicht waren met haar hoofdbelasting duin op duin af of langs een mullig slag of pad te loopen.
De vischhoed speelde hierbij evenwel een voorname rol; zijn bijzondere vorm maakte het gewicht ongetwijfeld minder drukkend op het hoofd. De hoeden schijnen in den loop der tijden in vorm eenige verandering te hebben ondergaan, althans de hoed van de vischvrouw van 1775 verschilt in gedaante heel wat met dien waarmede de andere vrouwen zy'n voorzien. De hoeden werden te Scheveningen zelf niet vervaardigd, maar kwamen uit een fabriek te Brussel.
De handel in versche visch en vooral in de fijnere soorten leverde dikwijls aan enkele vrouwen een aardig gewin op, dat haar er toe bracht een kar aan te schaffen, en een koppel sterke honden, die de.aan den afslag gekochte visch stadwaarts brachten. Gewoonlijk vervulde een van de mannelijke spruiten uit het gezin daarbij de rol van voerman. De vrouw zelf nam dan in de kar plaats.
Reeds in vorige eeuwen bepaalde zich het venten van de versche visch niet alleen tot den Haag;. al heel vroeg werden de vrouwen met haar waar in de omliggende dorpen aangetroffen, ja Rotterdam, zelfs Amsterdam, Utrecht met al de daar tusschen gelegen plaatsen werden bezocht. Om in dien tijd met zijn primitieve middelen van vervoer die plaatsen te bereiken, hadden te Scheveningen enkele voerlieden een soort veerdienst ingericht. De overheid in Den Haag stelde een aantal voorschriften vast, waaraan de voerlieden zich te houden hadden. Zoo werd in 1724 een ordonnantie uitgevaardigd betreffende het tarief, waaraan de voerlieden gebonden waren.
145



Hieronder volgt het tarief uit een ordonnantie van het jaar 1724.
Gl. St. P.
De vracht van Schevening tot Amsterdam op de Vischmarkt 18 — 0 — 0
op Utrecht tot op de Vischmarkt 22 — 0 — 0
op Leij den tot op de Vischmarkt 6 — 0 — 0
op Haarlem tot op de Vischmarkt 12 — 0 — 0
de Vragt op Rotterdam buijten om, tot op de Vischmarkt 7 — 0 — 0
ende binnen deur, tot op de Vischmarkt 5 — 0 — 0
op Delft met ses menschen 2 —10 — 0
En soo het geviel, dat daer maer vier menschen waeren,
sullen deselve tot op de Vischmarkt moeten Rijden voor 2 — 0 — 0 De vragt op den Haagh vrij geit tot op de Vischmarkt, ofte
het Delftsche Schuijten-Veer met ses menschen 1 — 5 — 0
Vooral Rotterdam was van veel beteekenis voor den Scheveningschen vischhandel. Daar heeft men zelfs aan de Coolvest een speciaal Scheveningsche vischmarkt gehad, in het begin van de 19de eeuw was die nog in wezen. De mannen en vrouwen, die daar markten, waren bekend onder den naam van Rotterdam-loopers. Hun gemeenschappelijke belangen brachten hen tot samenwerking. Velen hunner woonden in de tegenwoordige! Boegstraat, die toen door hen Rotterdamsch erf gedoopt was.
Zij hadden een eigen vischschuit, die eiken nacht om 12 uur afvoer van af het tegenwoordige Zieke; er was toen nog geen Kanaal, dat Scheveningen met Den Haag verbond, 's Avonds omstreeks elf uur ging men van huis, de visch was geladen in hondenkarren. Voor dat transport had men 80 tot 100 honden noodig. De viervoeters maakten natuurlijk het noodige lawaai, en dat zoo laat in den avond; daar waren de bewoners van het Noordeinde, de Hoogstraat, enz. niet best over te spreken en ze wisten dan ook te bewerken dat de Gemeenteraad in 1849 omtrent het vervoer van visch met hondenkarren bepaalde: „Het is verboden van des avonds negen uur tot den morgen ten zes uur door of in de stad te rijden met voertuigen met honden bespannen, dienende tot het vervoer van versche of gedroogde visch of eenige andere koopwaren en goederen."
Toen het Kanaal voor een gedeelte was gegraven, kon de Rotterdamsche vischschuit dichter bij Scheveningen gestationeerd worden en wel ter hoogte van de Waterpartij. Men volgde dan met de karren den tegenwoordigen Kanaalweg, aan welken door de Scheveningers, toen die weg nog maar een slag was de naam van Hondenweg gegeven werd. Na de voltooiing van het Kanaal is de afvaartplaats geworden de sprank bij de Neptunusstraat.
Omtrent die Rotterdamloopers kan nog worden gemeld dat de vracht 146
46



bepaald werd naar het aantal drachten, dat ieder op de reis meenam. Een dracht bestond uit 10 witte bennen of 4 Delftsche bennen of 3 krielen.
Er was een administrateur, die eiken avond bij de handelaars rondging om te vernemen, hoeveel vracht er verscheept zou worden. Iederen Maandag werd de vracht van de afgeloopen week opgehaald.
Elk jaar, gewoonlijk op den Maandag, volgende op de „verhuizing" — de verwisseling der bemanningen op de schepen — werd het „batig saldo" door de Rotterdamsche loopers gemeenschappelijk verteerd.
Toen het Kanaal was voltooid en er een geregelde pakschuitdienst van de firma Schoor kwam, ging deze coöperatieve vereeniging te niet.
De Scheveningsche karrehonden hadden altijd een slechte reputatie; ze blaften niet alleen buitensporig maar ze beten ook van zich af.
De Algem. Pol. Verordening van 1860 had voor de hondenkarren dan ook nog bijzondere bepalingen. De bestuurders moesten van een genommerden armband voorzien zijn om hen gemakkelijk te kunnen bekeuren.
In 1864 begon de Vereeniging voor Dierenbescherming zich met het lot van de Scheveningsche honden te bemoeien, wat ten gevolge had, dat de Gemeenteraad deze bepalingen vaststelde: „Geen hondenkar mag zwaarder belast worden dan met honderd pond voor iederen hond. Desgevorderd moet de kar door de politie gewogen worden. Op de karren moet een volgnummer geschilderd zyn. Na zonsondergang moeten de karren van een lichtgevende lantaarn voorzien zyn. Geen jongen beneden de veertien jaar mag de wagen besturen. Geen honden, als trekdieren gebruikt, mogen op den openbaren weg rondloopen enz." Voor dat groote aantal honden was heel wat voedsel,noodig, men gebruikte daarvoor meestal paardevleesch.
Er bestaat een boek van G. Bruining getiteld „Description de la Haye et de ses environs" uitgegeven in 1816 en daarin vindt men dat de meeste Scheveningsche kooplieden, die hun visch in Den Haag venten karretjes gebruiken, bespannen met twee, drie groote, leeljjke honden, wier voeding minder kost, dan die van het kleinste paardje. Hij voegt er by dat die menschen beter hun belang moesten begrijpen, en voor hetzelfde doel jonge ossen en koeien gebruiken, die zy dan naar het voorbeeld der Noren met vischafval konden voeden. Of de Scheveningers dien raad niet hebben gelezen of dat zy te conservatief waren, ossen of koeien hebben nooit voor de karren geloopen.
Maar de hondenkarren zyn evenals de vischhoeden der vrouwen geheel in onbruik geraakt, men bezigt nu wagentjes. De honden trekken ze niet meer, de menschen duwen ze langs 's Heeren straten.
Met den handel in versche visch is over het algemeen te Scheveningen aardig wat verdiend; zoo zeiden we hierboven. Nog zijn er honderden ge-
147
47



zinnen waar een deel van het bestaan gevonden wordt uit den verkoop van versche visch langs de huizen.
Men neme in den winter eens een kijkje bij den vischafslag aan de Visschershaven en men zal zich overtuigen dat een menigte mannen en vrouwen — de laatste vooral — er op uit trekken om een partij visch machtig te worden voor niet al te veel geld, om die visch bij kleine hoeveelheden weer van de hand te doen.
De voorbeelden zijn te Scheveningen niet weinige, dat gezinnen op die wijze en ook door hun handel langzamerhand uit te breiden, tot een zekere welvaart gekomen zn'n, die hun veroorloofde een eigen huisje te veroveren; ja, het zelfs te brengen tot reeder of reederes.
Zoo is het vroeger ook geweest. De vischhandel was, nevens de visscherij, voor Scheveningen altijd een voornaam middel van bestaan. In de Transport-registers van huizen, enz. loopende over 1538 tot 1590, komen reeds als eigenaars van perceelen te Scheveningen voornamelijk vischkoopers voor; op hen volgen lijndraaiers en scheepmakers, maar stuurlieden, vreemd genoeg, zijn er slechts een paar.
Behalve van versche visch beproefden de Scheveningers voorheen, als de vangst schraal was, hun klanten ook van zoute visch te voorzien. Maar zooiets was strafwaardig. In onzen tijd kan men zich moeilijk zoo iets voorstellen, maar men moet bedenken dat de vroede vaderen in dien tijd voorstanders waren van bescherming in den uitgebreidsten zin van het woord. Concurrentie was totaal uitgesloten, ook op het gebied van de visscherij. Men weet het, de Scheveningers mochten geen pekelharing maken, men vreesde dat zh' de reputatie van de Hollandsche haring zouden bederven. Nu, zoo mochten zh' met de beug wel op kabeljauw visschen, maar die te bereiden tot zoutevisch, dat was hun niet toegestaan. Dat kwam alleen toe aan de beugers van de Maassteden.
Dat het toch nu en dan gebeurde staat vast en is trouwens licht te begrijpen.
In 1590 deden „De Stierluh'den Visschers ende Engels-vaerders op Den Dorpe van Scheveningh" aan de Staten van Holland het verzoek „ten eh'nde in aensieninge van haer armoede ende kleijn vermogen sh'luh'den den ghesouten ende Tonne-visch van de Strande onder behoorlh'ck Convoy ende Licent te mogen vaeren."
Maar de Staten van Holland lieten zich niet vermurwen. De Scheveningers kregen ten antwoord „dat zij zich na voorgaende Placaten hadden te regulieren."
In November 1797 kwam er bh' het Gemeentebestuur een klacht in van de vischkoopers in Den Haag, dat de Scheveningers in weerwil van de „keure" toch zoutevisch ter markt brachten. De oorzaak van die klacht zal wel niet zoozeer gelegen zijn in de mindere qualiteit van de zoutevisch, 148
148



dan wel in de concurrentie welke de Scheveningers dien vischkoopers aandeden.
Er is te Scheveningen ook groothandel geweest in versche visch; bewijzen daarvoor vinden we reeds in de 16de eeuw. Scheveningen had toen evenals de andere Zijdsche visschersdorpen een voorname afzetplaats op de markt te Londen. De pinken brachten haar vangst daarheen. Zij betaalden daarvoor een zekere belasting — het recht van de Convoyen geheeten— en genoten daarvoor bescherming ter zee.
Er bestaat daarover een document van de Gecommitteerde Raden van Holland van het jaar 1585 en dat luidt:
„De Gecommitteerde Raden van de Staten van Hollandt verklaren, dat er geene versche visch van Scheveningen, Catwijck, ter Heijden nochte andere Plaetsen aen de zijde gelegen, naer Engelandt, bij de Supplianten gevoerdt sal mogen worden, tenzij by hen ter eerster wederkomste behoorlijcke Attestatie vertoond werde van den Agent Generael Joachim Orteil, dat sy de voorsz. versche visch tot Londen ter vente hebben ghebracht, daer vooren de Supplianten suffisante cautie stellen sullen, om by ghebreecke van dien daer aen te mogen verhalen de poenen daer toe staende, en mits dat oock de Supplianten gehouden sullen zy'n te betalen van den selven Visch den veertighsten penningh voor het recht van de Convoyen."
Men weet, dat de Hollandsche kooplieden in den Tachtigjarigen oorlog er geen been in zagen handel te dry'ven met de vijanden des lands; men denke slechts aan de turflevering te Breda, welke in 1590 leidde tot inneming van die Stad. Welnu onze vischhandelaars deden evenzoo en de Staten van Holland lieten dien handel toe, maar bepaalden by besluit van 13 April 1584: „ende dat op de versche Visch, gaende uit dese op Vijanden landen, voor Impositie betaelt sal werden de waerde van den sevenden Visch
Uit het merkwaardige Visboock van Adriaen Coenen door hem aangelegd in 1577 blykt dat de Scheveningers ook handel dreven met de Zuidelijke Nederlanden. Hy' vertelt:
„Het es myn geboeurt (gebeurd) als Korolus Quinty (Karei V) met zyn suster de Coninghinne van Ongerië (Hongarije) met meer ander parsonaetgen ware, dat ic mijn knechts tot Brussel sont met visgen, by ons visgers gevangen, soe kabbel jouwen, scelvis, tarbotten, scollen; onder alle so hadde ic 40 tongen. Hier hadde ic in den afslach af van 't stic 7y2 stuiver.
In dezen tijd als er weinigh tonghe waren, conde dat stuk wel gelden 20 stuivers. Ja, myn worde wel geseyt: by' sommige groote feestmalen op
i) Waarschijnlijk werd bedoeld dat van elke zeven visschen er één in geld kwam aan den fiscus, evenals de beteekenis van den lOen en 20en penning was.
149^



De vischmarkt te 's-Gravenhage in 1766. Gravure van J. Besoet.
den feestdag een tonge een croen of 2 gulden golt; alsdan syn dese tonghe een seer waerd visge voor die groote meesters, ja sy' sy'n ook delikaet van smake. O, als die leckere Spanjaers, Godt betert, by' ons waren, die hadden der seer groot behagen in."
Een acte van het jaar 1589 verleden voor den Delftschen notaris Cornelis Westerbaen wy'st ook op een handel met Engeland in die dagen.
„Op huy'den den vijffden Decembris 1589 compareerden voor mij openbaar notaris by' den provintcialen raede 't Hoff van Hollant geadmitteert ende de getuyggen hieronder genomineert Frans Jansz. Turffdrager tot Delft, oudt omtrent XL jaere ende heeft by zyne manne waerheijt ende consciëntie in plaetse van eede, gedeposeert ten versoucke van Michiel Arentsz van Hemert Sersser (rechercheur) van de Seestrange tusschen de Maes en de Wael dat op gisteren hy deposant metten reqüirandt comende gaen tussche die Haege ende Scheveling al waer hen ontmoet Job Cley'nen, wonende tot Scheveling dewelcke by den requirant gevraeght worde off hy visch gecoft hadde, daer op hy antwoorde: jae, ick; vrage die requirant wederomme wat visch dat het was, daerop seyde tonne visch, die hy seyde gecoft te hebben op Rotterdam ende Delftsche Haven, dewelcke hij mede seyde est gescheept te hebben geleden omtrent X ofte XI daegen van Scheveling op Londen in Engelandt met groote menichte van Lasten sonder te weten hoe veel. Met welck voorsz. staet, hij deposant seyde sulcx warachtich te wesen ende presenterende 't selve in cas van 150
150



De vischmarkt te 's-Gravenhage in 1850. Naar een steendruk.
reclemente bij solemneele eede te verclaeren. Aldus geleden ende passeert binnen Delft ten huijze van mij notaris enz."
Het is hier de plaats om het een en ander mede te deelen omtrent de officieele Vischmarkt, die den Scheveningers in Den Haag was aangewezen. Op die markt waren de voornaamste Scheveningsche vischhandelaars en vischvrouwen bn'na dagelijks tegenwoordig en stalden daar op banken hun waar uit voor de joffers, die van haar dienstmaagd vergezeld, zich van een partijtje levende visch wilden voorzien.
Guicciardn'n zegt in zijn Beschrijvinghe van alle de Nederlanden 1612: „Soo dat die van Schevelinghen, wesende een kleyne wandelinghe van een half ure van den Haghe, met heur Pincken in Zee dagelijkcs visschen vanghen, dewelcke zij al levendich in den Hage ter markt voeren, tot een vervullingh der spijsen voor de borgherije ende inghesetenen, die van Meervisch oock mede heur gherief crijghen ujjt de Mase."
De oudste vischmarkt van de Scheveningers in Den Haag was een zeer primitieve; zij werd gevonden op het Ledig erf, thans Bakkerstraat geheeten. Bn' resolutie van 10 Februari 1591 werd zij verplaatst naar het centrum van de stad, nabjj de Groote of St. Jacobskerk, waar wn' haar nog
151
151



vinden. Die verplaatsing was niet zoo voetstoots gegaan. De „gebuijren van de vischmarkt, Hoochstraat, Venestraat ende Achteromme" protesteerden daartegen op den rechtsdag van den Schout, Jonker Ludolff van Lanscroon, maar het hielp hun niets. Deze overdekte vischmarkt, voor dien tijd in overeenstemming met de toenmalige behoeften, werd meer dan eens herbouwd. De hiervoor staande afbeeldingen laten haar uiterlijk zien in de jaren 1766 en 1850.
In 1852, toen zij weer in verval was geraakt, werd in den Gemeenteraad aangedrongen op een verplaatsing naar den Zak, een erf tegenover den ingang van den toren, maar de Scheveningsche Raadsleden Gebel en Varkevisser wisten zulks te voorkomen; in 1858 was het nieuwe ijzeren gebpuw zooals wij het nu nog zien, gereed; het werd toen als een sieraad van bouwkunst geprezen. Nu, een zestig jaren later voldoet het gebouw zeker niet meer aan de eischen, vooral in verband met de buitengewone uitbreiding onzer Gemeente. In en buiten den Gemeenteraad is zulks herhaaldelijk betoogd, maar de oplossing van deze quaestie laat nog steeds op zich wachten.
Heel aardig heeft Jacob van der Does in zn'n dichtwerk ,,'s-Gravenhage" verschenen in 1668, den vischhandel op die markt beschreven; de koopvrouwen vooral zijn meesterlijk getypeerd.
Eerst spreekt Van der Does een woord van waardeering over de riviervisch, die op een plein ten Zuiden van de Sint Jacobskerk te koop was, zooals heden ten dage nog het geval is.
Ten zuijden is een plaats, daer mogen alle boeren Tot twee, of driemael 's weeks haer vis ter martdach voeren. En sonder roem geseijt, men vint hier dickmaels vis, Soo goet van smaeck als s'oyt te Dort of Gorckum is. Hier heb ick Snoeken van vijf voeten lang sien meeten, Soo blanck, soo hert, soo goet, als Cabeljauw om 't eten Waartoe dan Maes, of Wael, of Ysselstroom of Leek? Wij hebben geen rivier, noch minder visgebreck.
Daarna komt een verheerlijking van de zeevisch:
Maer niemant hoeft sich aan die soort van vis te binden, Hier is de beste slach van Zee vis oock te vinden; Want 't beste van al 't geen dat Scheveling of Maessluijs Vangt, hoort in den Haegh, gelyck als eijgen 'thun's. Hier heb j'een volle mart, een mart, die alle marten, In leckerheijt van vis, en overvloed kan tarten; Daer sulcken handel is, dat dickwn'ls eene stal, Meer, als het beste hujjs in Steden gelden sal. Wat werter 's winters als de kabeljauw kan dueren,
152
152



Een groote menichte aen d'omgelegen Bueren. Geschoncken of verkocht! Wat dat het kost of geit, Het moet naer Amsterdam, de prijs wordt aengetelt, 'T is een vermaek te sien, hoe dat de menschen woelen, En ondereen, wanneer het vis-dagh is, krioelen.
En thans zijn de visschersvrouwen aan de beurt.
Hier hoor je Nies, die roept sooveel sij roepen kan:
Hoe ouwe kennis, zoo voorbij ? spreeckt' doch eens an:
'K heb wat voor jou bewaert, sie daer! dat benne Tongen!
Dat is Bruh'ts-hoof t-doeck: maar se worden al bedongen,
Of soeck je schoone schol, of Terrebot, of Griet?
Hier heb ick noch wat puicks als klare wrongel siet!
Het hooft krimt aen de staert. Hoe! zou ick jou bedriegen,
Mijn outste klant! wis niet: Neel Davits die mach liegen.
Mijn zegel is mijn woordt: ick ben een vrouw met eer.
En heb je beter oyt gehadt, zoo komt noyt weer.
Daar komt Neel Davits, en set oock een keeltje open:
Die nu wat goets zoekt, die dient niet voorbij te loopen.
Hier heb ick Schellevis! siet kinders! dat 's wat raers,
Gekrompen als een Ael, en dat om deestü'd 's jaers,
Maar 't stuk, al was 't mjjn broer, die moet een gulden gelden,
En deucht se niet, ick laet mij voor een hoer uitschelden.
Hou daer, brengt t' huijs. Is 't niet tot Steven, Jan Ooms seun?
Jou vaer die was soo milt, en hoe kom jij soo deun?
Een derde wederom met luijder stem en gallem,
Die roept: wie wilder nu oprechte krimpert Sallem?
S' is als scharlaken, of Jerangien dat 's een moot.
Al wier de jonge Prins daerop te gast genoot.
Sie dat is Bolck 's heeft nog genochtent leggen leven.
En is 't niet waar, je selt mjj niet een oortje geven.
Een schelling. Meen je dat ick steel, of borgh, als jij ?
Besiet me dat postuer! en moer gaet toch in 't zij!
Sij bied een schelling voor die soo! wat dunkt jou Aeltje?
Wel siet dit lieve dier! het is een goelick staeltje;
'T lijkt nochal wat te sijn, met haar gestreepte keurs.
Sn' sleept al mee, en heijt een schelling in de beurs.
Een ander die haer vis ook garen qujjt sou raken,
Die komt op haer manier al mee een praetje maken.
'Kheb sulcke Pieterman; maer Juffrouw, kijck een ren's
Wat heb j'aen slappe Bolck, dit is Vis geïnde als vleijs;
Eij! voel hoe wel gevoedt, maer wacht je voor het steken.
153
153



Het raeckten Pleuntjen eens, ick weet niet hoe veel weken
Het meijsje der mee ging; het is een arrig quaedt,
En luijstert dickwyls na geen Meester, noch geen raedt.
Sie watte Meulenaer! laet ick j' een snees je *) leggen.
Daer is geen omsien na, ick mach'er waer mee seggen.
Dat benne Scharren, maer ick heb noch sulck een Kreeft.
Of and're vis, nadat de tijdt van 't jaer dan geeft.
Soo leeft, en woelt het op die mart meest alle dagen.
Ten waer bij groote storm of harde wintervlagen.
Den visscher zich niet dorst begeven van 't strandt,
Om met gevaar van lijf, te wagen Schip en Want.
De magistraat van Den Haag wijdde ook zijn zorgen aan de vischmarkt. De oudste keur, die ons bekend is, dateert van het jaar 1581.
„Alzoo aan den Magistraat van den Hage diverse clagten gekomen zijn, dat groote ongeregeldheid gepleegd word in het zouten van vierendels van cabelliauwen zoo groote als kleine visschen. Ende willende 't zelve remediëren hebben Schout, Burgemeesteren en Geregte van den Hage gekeurd en geordonneerd, keuren en ordonneeren mits deze dat van nu voortaan alle groote cabelliauwen vijf vierendels en daar boven lang zijnde, zullen mogen gezouten worden aan achtsten. Item alle cabelliauwen een El lang en daarboven aan sessen. Ende alle cabelliauwen beneden een El lang in vieren en de kuit, lever en hom te delen naar advenant, op de boete van 10 stuivers telken reize te verbeuren. Ende dit alles bij provisie en tot anders bij den Geregte geordonneert zal worden.
Alzoo mede dagelijks groote clagten zyn gekomen dat de visschers en vischverkopers staande op de Markt tegen den anderen dikwils zyn kijvende en spreekende overzulks veele kwade, lelijke en oneerbare woorden tot scandale en pricipalijk van jonge dogters en onbejaarde kinderen, die daardoor ontstigt en verergerd worden. Soo is 't dat Schout, Burgemeesteren ende Geregte van den Hage voorsz. hebben geinterdiceerd ert interdiceren mits deze allen en een iegelijk der visschers en vischverkopers, 't zij wie die zij, eenige insolentien, kijvagien; qualijk spreken of dertelheid te bedrijven op de voorsz. vischmarkt op peijne, dat degene, die bevonden zullen worden contrarie dezes gedaan te hebben, niet gepermitteerd zal worden te blijven op de voorsz. Vischmarkt, nogte eenige visch mogen verkopen gedurende den tijd van 14 dagen en daarenboven te verbeuren een boete van drie Pond. En zoo wie niet zal hebben om de boete van te verhalen zal geleid worden in den dief steen 2) te water en te broode den tyd van een Maand. Aldus gedaan en gecondigd na het luien ter puie van het Raadhuis van den Hage op den 18 February 1581."
i) Een snees is 20 stuks. 2) De Haagsche gevangenis aan het Buitenhof. 154
154



1614.—Keuren ende Ordonnantiën. Gemaakt op ten Afslag, ende Verkopinge van de Visch, metten gevolge van dien.
Afslagh.
I. Eerst dat den Pachter van den Afslag binnen den Hage geen Visch sal mogen Afslaan dan des morgens van Paasschen af tot Baasmisse toe na de Kloeke tien, ende 's achternoens na de Kloeke vijf geslagen sal hebben, ende wederomme van Baasmisse af tot Paasschen toe, des morgens mede na de Kloeke tien, ende des nanoens drie uuren geslagen is, op de boete van drie Ponden;
welverstaande soo bij ijemand van buijten alhier eenig Ventbaar Goet werd gebragt, dat den Afslager een quartier uure, nadat de insinuatie aan hem ofte 't sijnen Huijse sal sijn gedaan, sal gehouden weesen 't selve, af te slaan, op peijne dat het daarna sal mogen werden Verkogt, sonder eenig belet ofte tegenseggen Ofte yet aen den Pachter van den Afslag gehouden te sjjn te betaalen.
II. Soo wanneer eenig Visch Afgeslagen werd, sullen alle de Ommestanders gehouden sijn drie Roede Voeten van de Benne, ofte Visch te staan, ende ook te blijven buijten 't Staketsel, ofte andere afscheijdinge, daar toe is 't nood, aen 't Kerkhof te stellen, sonder in 't ofte na het af slaen van de Visch daar binnen te mogen komen, op de Muur van 't Kerkhof, ofte Banken geduurende den Afslag te klimmen, ofte eenige kijffelicke, ofte andere woorden te gebruijken, op een boete van ses Schellingen bij de Contraventeurs te verbeuren, ende daerenboven voor den tijd van acht dagen de Marckt niet te mogen gebruijeken voor de eerste mael, ende op dubbele boete, ende den tijd van veertien Dagen de Marckt niet te gebruijeken voor de tweede mael.
III. Sal voorts niemant de afslager, ofte Vinders 2) van den Visscher qualicken, schempelicken, ofte injurieuselicken mogen toespreeken, op een boete van twintich Schellingen.
IV. Dat ook geene Vischkoopers, Koopsters ofte ijemant anders aan den Afslagh, ofte Vischbanken eenige leelicke, quade, vuijle ende onbetamelicke ofte kijvende ende vloukende woorden sal mogen spreeken ofte gebruijeken in eeniger maniere, op een boete van ses Ponden 't elcken reijse te verbeuren.
V. Eenen ijegelijcken die Vissche, ofte andere Ventbaer Goet koopt, ofte Mijnt, sal gehouden sijn söo luijde te spreeken, dat alle d'andere Koopluijden ende Ommestanders 't selve bequamelick mogen hooren, ende bysonder den Afslager, op peijne dat 't selve voor geen Mijnen geacht ofte
1) Baasmisse of Bamisste of Bavenmisse naar St. Bavo, voorheen gebruikt voor de dateering van 1 October.
2) Vinders waren keurmeesters.
155
155



gereekent sal werden, gelijk mede voor geen Mijnen gereekent sal werden, indien der twee ofte meer teffens spraeken, ende men niet seeckerlick souden kunnen onderscheijden wie van henluijder eerste gesprooken hadde, sulks dat den Afslager 't gunt daer quaestie om valt, wederomme sal mogen af slaen, sonder contradictie van ijemanden: Soo wanneer quaestie sal komen te vallen op 't Mijnen, sullen de Vinders mogen ommevragen wie die meeste Stemmen heeft, daer toe partijen quaestieus sullen moeten inneleggen elck een halve stujjver, ende sal die geene die recht heeft, ende de Visch toekomt, sijn halve Stuijver worden gerestitueert; welverstaende dat Susters, ende Mackers geen Stemmen sullen mogen hebben. Ende sal voortaen eerst afgeslagen moeten werden de Steur, Salm ende Elft, daer na de Cabbeljau, Heijlbot, ende ronde Visch, ende daer na de Schol, Platvisch, Spiering, Haringh, ende anders.
De Burgers alhier sullen naer ouder gewoonte de Soo begeerende, die mogen hebben, sonder eenig tegenseggen.
VI. Alle visch t'Scheveninge niet afgeslagen sijnde, ende die met Schun'ten, Scheepen, Wagens, ofte Karren alhier werd gebragt, sal niemant mogen Verkoopen, ten sy deselve by den afslager alhier is afgeslagen op de geordonneerde Vischmarkt, op een boete van drie Ponden 't eiken reyse te verbeuren.
VII. Alle de geene die eenig Visch bij den Hij den ende deselve alhier met Karren of Wagens brengen, sullen deselve alhier moeten doen afslaen, alwaer 't datse tot Scheveninge omme den afslag hier te ontgaen, afgeslagen waren op de boete alsvooren.
VIII. 't Gunt yemant op den Afslag koopt voor noene, sal hy ofte sy' gehouden sijn te betalen op den middag de Kloeke twaelf uuren, ende na de middag Koopende 's avonds de Kloeke seven uuren, op peijne van daer vooren by' den Bode paratelick geëxecuteert te mogen werden.
IX. Sal ook den Afslager niemant gehouden sy'n aen te teijkenen ende voor Kooper te schrijven ten ware hy' stelde suffisante Borge binnen 's-Gravenhage, dewelcke sal staen als Principael onder alle renunciatien den Borgen naer rechten competeerende.
X. Ende ten ey'nde de Verkoopers van eenige Ventbare Goederen behoorlijk mogen werden geryft (geriefelijk gemaakt), ende geaccommodeert, sal den Afslager gehouden sy'n terstont na de Verkoopinge tegeven heurluy'den Geit van hun Verkogte gekoomen: Behoudelick dat hy' daer af, voor zijn Salaris ende 't Verschieten van de Penningen, sal genieten den twaelfde Penning, ende innehouden van y'eder Gulde een Stuy'ver, behalven een Duy't van y'eder Koop voor de Vinders, henluyden naer ouder gewoonte competeerende.
!) beteekent Terheide 156
156



Van de Visch.
XI. Niemant en sal geen Visch alhier mogen Verkoopen voor ende aleer die Vinders die eerst hebben besien, ten waere deselve kennelijk levende van de Zee quame, op een boete van twintig Schellingen.
XII. Soo bij ijemant eenige Visch werd Verkogt, die bij den Vinders is gelaect, ofte deselve mengt onder de goede, sal de goede met de quade verbeurt wesen, ende den Contraventeur verbeuren een boete van dertig Schellingen.
XIII. Sullen van nu voorts-aan t'samen Vennooten mogen wesen vier Persoonen sonder meer, die op eene Bank bij malkanderen sullen moeten staen, ende hun Visch bruijcken sonder ijemant anders daer toe te mogen employeeren, ende sal 't voorsz. Vennootschap moeten duuren ten minste twee Maanden, op welke twee Maanden sij gehouden blijven bij den Vinders t'elken reyse te laten opteij kenen, op een boete van drie Ponden voor de eerste reijse, voor de tweede ren'se dubbelde boete ende de derde reijse van in twee maanden geen Neeringe te mogen doen, ende correctie van Scheepenen.
XIV. Ook en sal niemant eenige Vennootschap mogen hebben met ijemanden van buijten geen Burger ende Inwoonder sijnde, op gelijke boete als boven, ende in cas van suspitie sal een ijegelicken hem, des vermaent sijnde, gehouden sijn bn' Eede te suijveren, op peijne dat 't selve sal gehouden werden voor bekend, ende vervallen in de voorsz^ boeten.
XV. Dat mede niemant eenige visch zal mogen Verkoopen als op de Vischmarckt ende gedestineerde Plaetsen daer toe geaccommodeert, sonder daer mede te mogen ommegaen, ofte langs de Straten te Venten, dan des middags van na de Kloeke twaelf tot twee uuren toe, ende des avonds na seven uuren, op de verbeurte van den Visch, die hen datelick sal worden afgenomen, ende daerenboven een boete van vijftien schellingen, t'elcken ren'se bij den overtreeders te verbeuren.
XVI. Item dat men geen Cabeljauwen ter Bank Snijden en sal om te Verkoopen, dan in vieren, ten ware het selve boven de vijfthalf Vierendeel lank waeren, dat men die in sessen soude mogen Snijden, ende boven de sesthalf vierendeel in achten;
alle 't welcke de Vischkoopers evenwel niet en sullen mogen doen dan bij expresse consent van den Vinders, ende zullen oock gehouden weesen de Lever, Kuijt ende Homme naer advenant daer op te leggen, sonder deselve, ofte eenige Mooten Visch te mogen versteecken, op een boete van twintich Schellingen, ende allen den geenen die eenige Visch Hacken, zullen gehouden zn'n deselve ujjt het Mes dateln'k op de Bank te leggen, sonder in eenige Bennen, ofte ook onder andere Visch te mengen, op een boete van vijftien Schellingen t'elcken reijse te verbeuren.
157
157



XVII. Niemant en sal eenige Visch voor een ander mogen Hacken, voor ende aleer hij zal hebben gedaen den behoorlijken Eed in handen van den Schout, van dat hn' hem daer inne zal reguleeren naer desen Keure, op een boete van drie Ponden.
XVIII. Alle Lengen sullen moeten werden gehouden in vieren, ende niet mogen werden Verkogt als met een Blicke Vaantge, daer op staende, by de Magistraet te doen maken, hebbende 't Wapen van 's-Gravenhage.
XIX. Ende sullen deselve Vaentgens moeten worden bewaert, ende aen de Vischkoopers die Lengen sal hebben gelevert, ende in de Visch gesteecken, genieten, voor elck Vaentge een Stujjver.
XX. Gelijk mede gedaen sal moeten werden met de gezogen Zalm, Hengsten, ende Elft.
Niemand zal vermogen eenige Visch by' hen gemeynt te hippen, roeren, ofte van de Bank te neemen, voor en aleer deselve op haaren naam bij den Afslager te boek geteekent is, en met sijn consent op de boete van drie Ponden. Zullen mede op gelijke voeten anders niet mogen werden verkogt de Kooien.
Niemand sal ook alhier mogen Verkoopen eenige gezogen Zalm, Hengsten, ofte Elft, dan met een Stokgen ende root Lapjen daerom, op de boete voorsz.
XXI. De Elften sullen niet minder gesneeden mogen werden als in vieren, ende geen Gullekens minder als in tweëen, op een boete van vijftien Schellingen.
XXII. Niemant, wie hy sy, sal vermogen voorkoop te doen van eenigerhande Visch ofte andere Ventbaere Goederen in desen gespecificeert, op een boete van zes Ponden te verbeuren ende dat soo wel als deselve Voorkoop geschied binnen den Hage als een half Meijle daer buy'ten, van Waeren die na den Hage op komende wegen sy'n.
XXIII. Alle de geene die alhier brengen Zalm, Steur, Bruynvisch, versche Zeehond, Speek, Spiering, versche Harinck, Panharinck ende wes des meer is van versche Visch die tot Scheveninghe niet afgeslagen is, sullen gehouden wesen die alle te samen ter markt te brengen opten Afslag, ende niet weder af, te weeten van Baesmisse tot Paasschen toe voor de Clocke elf, ende van Paesschen tot Baesmisse voor de Kloeke tien uuren geslagen sal hebben, opte boete van drie Ponden, ende verbeurte van de respective Waeien; ende sal men ook geen Zalm ofte Oesters alhier mogen verkoopen, voor ende aleer de Vinders die eerst hebben besien, ende voor ventbaar gekeurt, op een boete van twintig Schellingen.
XXIV. Geljjk men ook niet en zal mogen verkoopen eenige Steur, Zeehond, ofte diergelijk Visch, voor en aleer deselve als boven by' de Vinders mede zal zijn bezien, op een boete als boven.
XXV. Zal ook niemant eenige Zalm in Huh'zen ofte Kellenaers mogen 158
158



doen, ofte deselve weeromme ter Bank brengen, ende venten, voor en aleer die als vooren bn' den Vinders zal wesen besien, op een boete van dertig Schellingen op elk Poinct te verbeuren.
XXVI. Geen Bokkin zal alhier mede mogen werden verkogt, voor en aleer die bij de Vinders besien, ende voorgoed ventbaar gekeurt is, op de boete van vier en twintig Schellingen, daar vooren de Vinders zullen genieten gelijk salaris als van de Visch.
XXVII. Alle de Zalm, die gevangen zal worden van Baasmisse tot Paasschen toe, zal men niet langer mogen houden, ende ter Bank brunken als drie dagen; Ende die gevangen wert van Paasschen tot Baasmisse toe, twee dagen, op een boete van dertig Schellingen.
XXVIII. De Vinders zullen mogen gaan overal in den Huijzen van de Vischkoopers, omme te besien of sn' de voorsz. keuren niet overgetreeden hebben; ende de geene die den Vinders weügeren haare Huijzen te openen, zal verbeuren een boete van ses Ponden.
XXIX. De Mossel-luijden zullen met geen Mosselen alhier mogen aencruijen, ofte deselve verkoopen, voor en aleer deselve bij de Vinders zullen wesen besien, op een boete van drie Ponden, voor welk besien deselve zullen genieten een Stun'ver.
Zoute Visch.
XXX. Dat niemant eenigen Zoute Visch opslaan, bruijcken, te week leggen, ofte zal mogen verkoopen, voor ende aleer deselve bij den Vinders eerst zal wesen besichtigd, ende toegelaten te venten, op een boete van ses Ponden.
XXXI. Gelijk mede niemant sal mogen venten eenige Harink voor en aleer deselve bij de Vinders eerst zal wesen besien, ende toegelaten om te verkoopen, ende zal op een Tonne van alle Wrakken n'deren Harink gestelt moeten werden een geel lapken, op een boete van drie Ponden op elk Poinct te verbeuren.
XXXII. Geen Vinders ofte heure familie zullen mogen verkoopen eenige Versche Visch, nogte gemeenschap, ofte vennootschap hebben metten geene die deselve Visch verkoopen, op een boete van drie Ponden.
XXXIII. Alle de Vischkoopers "ende Koopsters, zullen bij hun Banken, Stallen ende andere plaatsen daar sij staande zijn, moeten hebben een Vloot, Tobben ofte Manden, ende 't Grom ofte Vuijlnis daar in werpen, ende daar na voor ende aleer sij van de Markt scheijden, 't selve brengen ende werpen in zeekere karre daar toe geordonneert, op eene boete van drie Ponden op elk Poinct te verbeuren.
XXXIV. De Vinders zullen hebben, ende genieten voor besien, ende keuren van een Zalm, Steur, Zeehond, Tonne Oesters, Zoute Visch, Harink een Stun'ver, die hen datelijk zal moeten werden betaalt.
159
159



XXXV. Die met meervisch ter Markt komen, zullen gehouden zijn deselve selfs te brun'cken, ofte andersints af te slaan, op een boete van drie Ponden.
XXXVI. Geen gemoord ofte doode Riviervisch zal mogen werden verkogt, voor ende aleer die bn' den Vinders eerst is besien, op gelijke boete van drie Ponden, ende zullen de voorsz. Vinders voor 't besien van elke Kujjpe een Stuijver hebben.
XXXVII. Wert voorts geinterdiceert, dat niemant eenige Zeevisch met bennekens verkoopende, zal mogen staan onder de verkoopers van de Riviervisch, maar dat sij luijden gehouden zullen wesen met haaren visch te staan op de drie Banken aan de Zuijdzijde van de Visch-Markt, daar toe nieuw gedaan maken, ende op geen andere Plaatsen, sonder dat men op de voorsz. Banken eenige visch, uijtgesonderd Pietermans, die men de hoofden alleenlijk zal mogen afsnijden ter voorsz. plaatsen zal mogen snijden, breeken, ofte de vellen aftrekken, ofte om 't selve te doen bij hen hebben eenige bankgens, op een boete van ses Schellingen bij elk Poinct te verbeuren.
XXXVIII. Alle welke voorsz. respective boetens geappliceert zullen moeten werden zulks hier naar volgt. Namentljjk tot zes Schellingen incluis tot proffijte van de Vinders, ende boven de Schellink een derden deel tot proffijte van 's-Gravenhage, twee derden deel voor den Officier, ende 't derde derdendeel tot proffijte van de voorseijde Vinders, behoudelicken dat alle de boeten tót twintig Stuivers incluijs geëxecuteert zullen werden metter daad bn" den Bode van 's-Gravenhage, ende dat op de verdere boeten ten eersten Regtdage bij Scheepenen sonimierlijk Regt gedaan zal werden naar behooren.
Aldus gearresteert bij Schout, Burgemeesteren, Scheepenen en Regierders van 's-Gravenhage, den 17 Octobris zestien hondert veertien ende ter Poye van 't Raadhui s naar voorige Klokluidinge gepübliceert de 20 Octob. Anno voorsz.
1700. Extract uit de Ordonnantie Op den Afslag van de Visch, binnen 's-Gravenhage.
Den afslager sal gehouden zn'n, zig dagelijks voor tien uuren te laten vinden in het Comptoir, ende Visch op het Kerkhof zijnde af te slaan, soo haast de Klok zal zn'n geslagen, ende voorts bn' de hand te blijven tot twaelf uuren toe, om af te slaan de Visch, die naderhand soude moogen aankomen; gelijk hij mede sal gehouden sijn aan zijn Hujjs te blijven, ofte ordre te laten, waar hij sal weesen te vinden des naarmiddags van den eersten Maart tot den eersten October van 5 tot 6 uuren, ende van den eersten October tot den eersten Maert van 3 tot 4 uuren, omme af te slaan soodanige Visch, als mede op den Afslag soude mogen werden gebracht. 160
L60



Indien verscheijde Voorkoopers voor tien uuren met haar Visch soude mogen zyn aengekomen, sullen deselve onder het speelen van het voorslag met malkanderen looten wie eerst, tweede, en soo voorts zal werden afgeslagen, ende sal elk moeten maken zyn Visch gereet te hebben, op poene van zyn gewonne beurte te verliezen.
Alle die eenige Vischbanken in Huure hebben, sullen gehouden sijn op het lujjden van de Bel zig aen den Afslag te vervoegen, ende zullen twee Vennoots van yder stalle, doende in Huyr vijf en twintig Gulde, ende daar boven, ende van Banken minder doende maar een Persoon mogen komen binnen het Heek ende aldaar geduurende den Afslag neder te zitten op de Banken sonder aldaar te staan, opdat het Gezigt der Visch aan de Omstanders buijten de Hekken niet werde belet.
Soo wanneer eenige Visch werd op den Afslag Gemynt eer het derde Woort by den Afslager is gesproocken, sal sulks voor geen Koop werden gereekent, maer op nieuws werden opgehangen, sonder tegen seggen van yemant.
Alle die op den Afslag willen mynen, sullen gehouden syn soo luijde te spreecken, dat yder een, ende byzonder den Afslager zulks bequamelyk hooren moge, en indien den Afslager swarigheyt maekte om de geenen, die Gemeijnt hadde te Crediteeren, sal deselve gehouden zyn Borge tot deszelve genoegen te stellen.
Indien twee of meer gelijk mijnden, zal het geveijlde andermael werden opgehangen, dog soo den Afslager mejjnde behoorlijk te konnen onderscheiden wie eerst hadde gesprooken, zal hij desselfs naem als Kooper te Boek stellen, sonder tegenseggen van yemant.
De verkofte visch zal van den afslag niet mogen werden genomen voor ende aleer des Koopers naam bij den afslager behoorlijk te Boek is gesteld, op de boete van dertig Stuyvers.
Eenige visch buiten de Hekken op de grondt van het Kerkhof werdende afgeslagen zal een yder van deselve Visch ten minste drie voeten af bljjven, op de boete van dertig Stuyvers.
Een yder sal gehouden zyn de visch bij hem des voormiddags op den Afslag gekoft te betalen ten selve dagen eer de Klokke een uuren sal hebben geslagen, en sal het by faute van dien den Afslager vry staan soodanige gebrekige betaalders van den Afslag te weeren.
Alle ingesetenen deser Steede geen Vischkoopers of Koopsters zijnde zullen gehouden syn, soo wanneer zy eenige Visch op den Afslag koopen ofte voor haer soode overneemen, deselve aanstons te betalen aen den Afslager of desselfs Gemagtigde, sonder dat deselve sal behoeven eenige te Credieteren.
Niemant sal vermogen den Afslager nog op den Afslag, nog op het Comptoir, eênigsints te misdoen of miszeggen gelijk ook niet den Vinders
161 li
.61



of Keurmeesters in het keuren van de Visch, op de boete van twintig Stuijvers en arbitrale correctie, indien injurien hoog souden mogen zijn gegaen.
Soo wanneer eenige gesmoorde Paeling of andere Rivier-Visch ter Marckt mochte werden gebracht, zal deselve niet mogen werden verkogt, voor ende aleer die bij de Keurmeesters sal weesen gevisiteert, en voor Eetbaer geoordeelt, op de boete van dertich gelijke Stmjvers: Gelijk mede niemant zal vermogen met eenige gerookte Salm of Elft omme te gaen, voor en aleer deselve mede bij de Keurmeesters sal zijn gezien en goet gekeurt, op de boete voorsz., voor welke Keure t'elken reyse sal werden betaelt eene Stun'ver.
Geene Verkoopers van Zee of Riviervisch sullen vermogen eenige Visch, die bij de Koopers of derselver Bediende niet werd t'Huijs gedragen, aen yemant om naer derselver Huijsen gebracht te werden geven, als alleen aan de Persoenen daer toe bij de Magistraat aengestelt ende dewelcke ten dien en'nde zijn voorzien van Mandens met het Stads-Wapen.
Die bij den Afslager ende Keurmeesters in eenige boetens soude mogen zijn gecondemneert zal gehouden zn'n deselve te voldoen voor en aleer hij wederom op den Afslag sal mogen mijnen; behoudeln'k indien yemant soude mogen mejjnen ten onrechte te zijn gecondemneert, deselve sal mogen versoeken daer over te werden gehoort voor de Heeren Scheepenen deeser Steede.
Aldus by' Resumtie van de oude Keure op de Vischmarkt als nog gekeurt ende Geordonneert ter Kamere van Burgemeesters den 13 Maart seventien hondert.
1718.
Extract uit de Ordonnantie ende Keure bij de Magistraat van 's-Gravenhage gemaakt wegens de verpachtinge van den twaalfden penningh, van alle de versche Zeevisch, die alhier op den afslagh moet werden afgeslagen.
I. Eerstelijk zal den pachter nevens de Keurmeester toezight hebben, dat alle versche zeevisch wordt afgeslagen, eerst steur, zalm, elft, kabbeljauw, gulle, legge, schelvis, kreeften, krabben, spieringh, bolck, moolenaer, versche haaringh, panhaaringh, pieterman en mackkereel, ende alle voorts rondvisch, alsmede alle platvisch, als hen'lbot, tarbot, schol en bot, grieten, tongen, scharren, vleeten, ende voorts alle andere versche zeevisch, enz.
Ir. Alle de geene die visch koopen bij de zeestrandt, ofte langhs de maes, ende de selve, tot Schevelinge niet afgeslagen zijnde, en alhier gebragt met wagens, karren, schuijten, ja selver die gedragen werden, zullen alhier moeten werden afgeslagen op de boete van drie ponden.
III. Alle de geenen die eenige vreemde visch koopen, ende die alhier brengen, sullen deselve alhier wederom moeten doen afslaen, alwaart dat 162
162



ze tot Schevelinge om den afslag alhier te ontgaen afgeslagen was, op een boete van ses gulden, ten ware tot Schevelinge het Recht van de Haagse Vischmarkt was betaelt.
IV. Niemant wie het zij, zal vermogen voorkoop te doen van eenigerhanden visch, ofte andere ventbaare waaren, in dese gespecificèert, op een boete van ses guldens te verbeuren, ende dat soo wel als deselve verkoop geschied binnen den Haagh, als een half uh'r daer buijten, van waer die na den Haagh op komende wegh zijn, maer moet alhier ter afslagh werden gebragt.
V. Ende alsoo bevonden werdt, dat door baetzoekende menschen de visch op de maes als de stranden werdt verkogt, ende onder schijn van presenten ofte bestel goederen alhier wordt verkogt, waer door den afslagh merkelijk werdt benadeelt en de vischmarckt vermindert, en om zulkx voor te kóomen Soo is 't dat de Magistraat gelast aen den Pachter ende Keurmeesters daarinne te voorsien, namentlijk dat bij de bestelvisch zal zijn een opschrift aen wie deselve houdt.
VI. Werdt meede wel expresselh'k verbooden, dat geen omloopers mét haer visch zullen moogen staen op de Turfmarcktsbruggen ofte elders op de hoeken van de Straaten op verbeurte van de visch en een boete van ses gulden.
VII. Den pachter zal ook acht moogen neemen op de Keurmeesters of zijlieden den afslagh in goede ordere houden volgens de Keuren. Item of zy de visch die in de huijsjes opgestaen heeft, wel visiteeren, de goede visch ' ter markt brengen, en de bedorven volgens de keuren af te keuren, ende de keurmeesters daer nalatigh in zijnde, dat den Pachter of Pachters haar moogen roepen voor de Burgemeesteren ende haer beklagh doen tegens de wanorde.
Aldus geëxtraheerd den 15 Juni 1718.
Wat de stad per jaar van de vischmarkt trok in de tweede helft van de 18de eeuw kan men opmaken uit een paar posten uit de Jaarrekening van 1776.
„Van Adrianus Brederode de somme van twaalf honderd guldens over een jaar Huur van den afslag van de Zeevisch verschenen Ultimo April 1776 dus ƒ 1200.—.
Van Hendrik Selken Drie duizend vier honderd drie en twintig guldens en acht stuivers over een jaar Collectie van de Bank Huizen van de Zeevisch Markt, verschenen ultimo April 1776 dus ƒ 3423.8.
De Haring en Bokking-stallen zijn voor deezen jaare 1776 onverhuurt gebleven, dat dient ter Memorie.
Wegens de verhuuring van de Riviervischmarkt voor een jaar ingegaan primo Mei 1775 en geëxpireert ultimo April 1776, is zuiver geprovenieert
163
.63



eene somme van Een honderd negen en tseventig guldens en zes stuivers, dus ƒ 179.6."
Behalve de betrekking van afslager en vinder of keurmeester van de zeevisch was er ook nog een andere officieele, namelh'k die van vischhakker; deze werd ook door burgemeesteren benoemd.
De meeste hunner waren Scheveningers. Dat die menschen onderling ook wel eens aan het kijven waren, leest men uit dit
Reglement voor de Vischhakkers op den Dorpe van Schevening.
Gehoort de differenten tusschen de jeegenwoordig zijnde Vischhakkers en de respective Vischverkopers op den Dorpe van Schevening, Is na deliberatie goedgevonden, dat bn' de jeegenwoordige zijnde twee Oude, en twee jonge Vischhakkers, nog sal gestelt en aangenomen een Vijfde, dewelke alle te saamen sullen verdienen in een Beurs, dog soodaanige dat de twee Oude Hakkers met haar beijden voor een Persoon sullen deelen, sullende alle deselve gehouden sn'n sonder onderscheh'd te Hakken alle Visch, die aan haar ten dien eijnde wordt gegeven.
Dat ook de Hakkers daagelijks alle present op de Markt moeten koomen en dat de geene die absent is, voor dien dag niet deelen sal.
Aldus gedaan te Camere van Burgemeesteren van 's-Gravenhage den 18 Januari 1748.
Het onschadelijk maken van den vischafval was voor Den Haag niet minder dan voor Scheveningen een lastige quaestie. Reeds in de 16de eeuw werden van hooger hand maatregelen genomen om het slordig omgaan met dien afval tegen te gaan. Men leze deze keur.
„Alzoo dagelh'ks groote clagten gedaan worden over de vischkopers en vischkoopsters die met hunlieder visch ter gewooriljjken male in den Haag ter markt te venten zh'n comende, zoo wel die in den Haag als in den Dorpe van Scheveningen zijn woonende, vermits zijlieden het grom comende van hun lieder gevente visch doen wegdragen om een duit of oortjen bij jongens, meisjens of andere, dewelke grom in plaats dat zijlieden dezelve zouden storten of werpen in de put staande buiten beoosten de Scheveningsche heul (brug) zijn werpende midden op des Heeren weg en gangpaden, mitsgaders in sloten en greppen; daarover en voorbij dagelijks veele Edellieden en andere eerbare personen zoo kooplieden als andere Poorters mitsgaders Burgers en Ingezetenen van den Hage zh'n passeerende, en wel door gemelde Heeren met wagens, paarden en ook wel te voet, dewelcke dikwijls overmits de groote stank dezelve wegen, sloten en greppen moeten schuwen tot groot oneer van Justitie en ook tot groot agterdeel van den Dorpe van Scheveningen, niettegenstaande 164
164



de diverse keuren daarop zy'n gemaakt geweest. Soo is 't omme daarin behoorlijk voorzien te worden dat Schout, Burgemeesteren en Geregte van den Hage gekeurd en geordonneerd hebben, keuren en ordonneren wel scherpely'k mits deze, dat de vischkoopers en vischkoopsters geen grom zullen dragen of doen dragen om hetzelve te werpen op den voors. Heerenweg, voetpad of daar ter zijde, soo in het duin als elders en ook in greppen of sloóten. Maar zullen haere vischgrom zelfs werpen of doen werpen in de put by' de Magistraat van den Hage beoosten de Heul daartoe gedaan opschieten; op peh'ne zoo wat grom men 't eeniger ty'd bevinden zal buiten de voors. put ofte elders geworpen te zyn als boven, sullen alle de vischkoopers en vischkoopsters, die gewoon zijn in den Hage voórs. mael of bank te houden, elk telken reize als zulks bevonden sal worden verbeuren een boete van drie Pond, ten ware zijlieden wesen, die 't zelve gedaan hadden, welke boete men zonder verdrag een iegelijk zal afnemen.
Aldus gedaan op 't Raadhuis van den Hage op den 2de dag Juny en gepromulgeert op den 3de dag Juny 1582."
De Haagsche vischmarkt had steeds een goeden naam. In de vergadering van den Gemeenteraad van 11 Mei 1852 werd door een lid deze curieuse opmerking daaromtrent gemaakt:
„Het is niet genoeg, dat de visch levend uit zee wordt aangebragt, hij moet daarna gereinigd worden; het is van zeer veel belang welk water daarvoor gebezigd wordt; de pompen der vischmarkt zy'n by uitnemendheid daarvoor geschikt. Er is zelfs een groot verschil in de beneden- of bovenpomp; de eerste is wel geschikt om den visch te reinigen, doch de laatste voornamelijk om den visch in de krimp te zetten en dit is ter bevordering van de deugd van den visch, die een zuiveren smaak heeft, die men in andere steden niet ondervindt, al wordt daar de visch levend aangebragt."
Over den tegenwoordigen toestand van den handel in versche visch valt het volgende op te merken. Toen een dertigtal jaren geleden de trawlvisschery nog in vollen bloei was en een paar honderd bommen de vischvangst uitoefenden, en wel tot in de maand Juli, Was er een levendige handel in versche visch op het buitenland. Tarbot en griet ging naar Duitschland, de tong naar Engeland en Parijs, de rog en schol, deze laatste gedroogd, naar België.
Naarmate er minder bommen voeren, de haringvisscherij vervroegd werd en IJmuiden meer in bloei toenam, verminderde de versche vischhandel op het buitenland, zoodat nu de versche visch in hoofdzaak in ons land zelve wordt omgezet.
In 1864 is men te Scheveningen begonnen met het verpakken van de versche visch in ys en het is wel opmerkelijk, dat men daaraan vroeger
165
165



niet gedacht heeft. Aanvankelijk was het ijs, dat in den winter in het Kanaal en zn'n spranken werd verzameld en dan in pakhuizen werd bewaard tot het voorjaar. Later is daarvoor in de plaats gekomen het zuivere duinwater-kunstys, dat uit Den Haag betrokken werd. Thans heeft Scheveningen zelf voor de h'sfabricatie twee inrichtingen aan de Visschershaven.
Onze versche vischhandel kan nu niet meer voorzien worden door onze eigen vloot, omdat deze maar van Januari tot en met Mei en voor een klein gedeelte ter versche vischvangst uitgaat. Er worden nu dagelijks groote hoeveelheden visch uit IJmuiden betrokken, hetzij door de vischhandelaren of door particulieren.
De visch wordt tegenwoordig in hoofdzaak versch van de hand gedaan en Den Haag bleef een voorname afnemer, voor welk afzetgebied er zelden visch genoeg werd aangevoerd. Op de vischmarkt aan de Schoolstraat zijn de grootere zaken gevestigd, maar ook in de volksbuurt van de Geest ziet men dagelijks vischvrouwen zitten, waar de kleinere soorten geregeld vlug van de hand gaan, terwijl zeker een vijfhonderd handwagens met visch 'smorgens de geheele stad doorgevoerd worden; men zal nauwelijks één straat doorkomen waar niet een visch venter of vischvrouw aan het marchandeeren is. Geregeld worden ook Rotterdam, Gouda, Delft en het geheele Westland, door vaste vischventers bezocht, hetzjj met de hondenkar, die altoos in waarde gehouden is bh' het gilde van vischverkoopers, hetzij gebruik makend van een trein-abonnement.
Uitvoer van visch naar het buitenland heeft er zoo goed als niet meer plaats. Vroeger werd er veel „geventjaagd" op Londen en Parijs, nu treden er alleen in den winter nog ventjagers op, die op Rotterdam werken, waar men soms enorm hooge prijzen kan besteden voor groote schol en waarop dan door onze venters een kans gewaagd wordt.
Scheveningen telt onder zijn vischhandelaars goede krachten, die den weg weten voor elke sorteering en voor elke hoeveelheid, zoodat zij zich ook hebben weten aan te passen bij de meest verschillende veranderingen, die plaats grepen bh' den aanvoer. Zoo wist men plaatsing te vinden voor de enorme vangsten schol uit de 70er jaren; voor de rog, die in Engeland geen waarde had, voor de tong, die een dertig jaar geleden zóó veel voorkwam, dat ze tot droogvisch werd verwerkt.
b. De haringhandel. Thans het een en ander over den haringhandel. Tot 1857 kende men te Scheveningen geen handel in pekelharing, eenvoudig omdat vóór dat jaar het bereiden van de vangst tot pekelharing streng verboden was. Toen dan eindelijk dat product werd aangebracht, was Scheveningen nog geheel onbekend met de débouchés, die bijna uitsluitend in Vlaardihgsche handen waren. Wij zijn nu een zestig jaren verder en we 166
166



kunnen nu gerust zeggen, dat de toestand in dat opzicht geheel anders is geworden.
De Scheveningsche handelaars weten niet alleen alle voorname plaatsen voor den afzet van pekelharing in Duitschland, waar steeds het grootste gedeelte van de Hollandsche haringproductie heengaat, ze hebben ook daarenboven nog tal van relaties kunnen aanknoopen in andere landen. Met dat al beheerscht Scheveningen den handel in pekelharing nog niet, hoewel men dit met recht mocht verwachten; want Scheveningen heeft de grootste haringvloot van alle visscherij plaatsen.
De oorzaak daarvan is gelegen in het feit dat men te Scheveningen zelf nooit die vloot in zijn geheel heeft kunnen ontvangen. Men was verplicht elders binnen te loopen. Als eenmaal de Visschershaven geheel voldoet aan de eischen, dan kan eerst van een geregelden aanvoer sprake zijn. De handelaar toch moet zekerheid hebben omtrent den aanvoer niet alleen, maar hij moet ook dien aanvoer kunnen overzien.
De handel kon zich dus alleen daar ontwikkelen waar deze gepaard ging met de reederij. De grootste haringhandelaars zijn dus hier meteen de grootste reeders en enkele handelaars zonder reederij treft men slechts bij een enkele firma aan.
Steeds blijft Duitschland nog de grootste afnemer onzer haring, maar door de uitbreiding van de Duitsche visschersvloot gingen heele streken voor de Holl. haring verloren, welke nu uit eigen land betrekken. Er werden dus nieuwe afzetgebieden gezocht en ook gevonden. Tegenwoordig gaat de haring, door bemiddeling van derden, ook naar Rusland, België, Roemenië en Amerika, terwijl enkele firma's geregeld op de tropen arbeiden. Om zich een denkbeeld te vormen van de beteekenis van den Scheveningschen haringhandel in het begin dezer eeuw, nemen wij den toestand van dien handel in het jaar 1907.
Er waren toen te Scheveningen 21 haringhandelaren, die zoowel met het binnenland als met het buitenland zaken deden. Bij die 21 waren niet gerekend, die een enkele maal gedurende de haringteelt een lading kochten, om die later op een geschikt oogenblik weer van de hand te doen; namen we die ook op onder het corps haringhandelaars dan zou het getal bijna even groot worden als het getal reeders. Ook in 1907 werdén, aangezien de haringprijzen vrij laag waren, vele ladingen door de betrokken reeders tegen marktprijs gehouden en naar hun erven vervoerd voor eigen risico.
Van de hierboven genoemde 21 haringhandelaars waren er 15 tegelijk reeder. Deze hadden in de vaart een zeventigtal loggers en een veertigtal bommen. De vangsten van die schepen werden gewoonlijk geheel door hen overgenomen, en in den handel gebracht.
Volgens de officieele opgaven werd door een logger van Scheveningen gemiddeld 1190 ton haring gevangen en door een bom 629, geeft alzoo voor
167
167



de 70 loggers en 40 bommen een totaal van 108.460 ton haring. Reeds een mooi cijfer tegenover de 796.937 ton, die door de geheele Nederlandsche vloot in 1907 werd aangebracht.
Om den omzet in den haringhandel verder te bepalen moet dat cijfer van 108.460 ton nog verhoogd worden; vooreerst met hetgeen werd verhandeld door de zes handelaars, die geen reeders waren en waarvan een tweetal groote zaken in haring doen.
Vervolgens komt bij dat getal het aantal tonnen dat de Scheveningsche handelaars elders kochten, in het bijzonder te Katwijk. Scheveningen kocht daar zelfs meer dan Vlaardingen.
In de derde plaats moet in rekening komen de steurharing, die, zooals onze lezers weten, tot bokking wordt bereid. De handel in dat product is natuurlijk een geheel andere dan die in pekelharing en heeft ook een heel ander afzetgebied. Maar al deze haring gevangen door Scheveningsche schepen, komt te Scheveningen aan de markt en wordt daar door Scheveningsche handelaars gekocht. Komen die schepen te Vlaardingen binnen, dan wordt die haring naar Scheveningen vervoerd met zoogenaamde binnenschuiten.
Nu wete men dat de steurharing-productie voor Scheveningen in 1907 15.293 ton bedroeg. Wanneer men dus alles te zamen telt wat door de Scheveningsche haringhandelaars werd omgezet in 1907 dan komt men zeer waarschijnlijk zeer dicht bh' de 200.000 ton of een vierde van de geheele aanbrengst der Nederlandsche visschersvloot.
En sedert 1907 heeft de haringhandel te Scheveningen dank zh' de toeneming van nieuwe débouchés een nog hoogere vlucht genomen. • Begrijpelijk is het dat Scheveningen voor zich het recht gaat opeischen om op de haringmarkt „een woord mee te spreken."
In Vlaardingen werd in 1907 330.660 ton aangevoerd, maar lang niet al die haring kwam te Vlaardingen in den afslag. Vele ladingen werden daar aangebracht, omdat men de Scheveningsche haven nog niet vertrouwde, maar de betrokken reeders-handelaars lieten toch die ladingen met binnenschuiten naar Scheveningen brengen.
Te Schiedam en Delftshaven kwam in 1907 — 38.739 ton binnen maar al die haring was van een drietal groote Scheveningsche reeders-haringhandelaars, van energieke menschen, die toen men wanhoopte te Scheveningen aan het verkrijgen van een visschershaven, elders voor hun schepen een geschikte havenplaats zochten, daar erven en schuren kochten of huurden en in beide genoemde plaatsen meer heil meenden te vinden dan in een haven van Vlaardingen.
Het is ontegenzeglijk een groot belang voor den handel — de reederh'en zijn mede door dit belang gediend — dat de visschersvloot te Scheveningen in het haringseizoen kan binnenkomen. 168
168



Dat men zulks te Scheveningen wel degelijk al inziet, staat te lezen in het volgende lijstje. Er kwamen in de visschershaven:
in 1905 389 schepen met 84.252 ton
„ 1906 452 „ „ 111.230 „
„ 1907 653 „ „ 172.158 „
„ 1908 365 „ „ 102.267 „
„ 1909 380 „ „ 134.188 „
„ 1910 437 „ „ 125.099 „
ii 1911 403 „ „ 105.474 „
„ 1912 357 „ „ 81.753 „
„ 1913 504 „ „ 161.591 „
Van overheidswege is voor de belangen van den Scheveningschen vischhandelaar nog heel wat te doen. Plannen daartoe hebben al lang bij de autoriteiten bestaan, maar de uitvoering er van liet nog steeds op zich wachten. Zoo was b.v. reeds in het ontwerp voor den aanleg van een visschershaven opgenomen het brengen van een zijtak van de stoomtram Holl. Spoorweg Maatschappij in de onmiddellijke nabijheid van de binnenhaven, en nu na achttien jaren, wordt door belanghebbenden nog steeds naar dien aanleg, van zooveel beteekenis, ook voor den haringhandelaar, verlangend uitgezien.
Was het tot het midden van de 19de eeuw den Scheveningers verboden pekelharing te maken, niet alzoo de haring ongekaakt en licht gezouten aan wal te brengen, ze dan tot bokking te rooken en ze in dien vorm in den handel te brengen. Van die vrijheid hebben zij een vrij ruim gebruik gemaakt, al mochten zij al weer nauwelijks een maand of drie — van half September tot het begin van December — op haring visschen.
Uit het hiervolgende contract zal men bemerken, dat niet altijd de vangst in haar geheel te Scheveningen aan wal kwam; de visschers vonden op hun tocht dikwijls gelegenheid om in Engelsche plaatsen aan de kust, zooals te Yarmouth het reeds gevangene te verkoopen, waarmede vooral de Scheveningsche handelaars en bokkingrookers minder ingenomen waren, wat zich licht laat begrijpen.
Om in dezen toestand verbetering te brengen werd den 29sten Juli 1741 door eenige reeders en handelaars het onderstaand contract gesloten ten overstaan van den Haagschen notaris Statitus van Dalen.
„Claertje Willemsz Tasman, weduwe van Arent Koek, Dirk Hulsentop en Hermanus Pais, reeders van seeven Pinken, mitsgaders Mijnck Dijckhuijzen, Ary dé Run'ter, Claes Pronk, Giel Maertje, Joris Jansse, Cornelis Leendertse van der Harst ende Ary Wouterse stierluijden op deselve pinken ter eenre, Ende Jacob van der Harst, Johannes Houtman, Bastiaan van der
169
169



Harst ende Jan Suurmont coopluijden ter andere sjjde alle woonende op den dorpe van Scheveningen.
Te kennen gevende de respective comparanten dat sn' van tijd tot tijd hebben ondervonden, dat de verse haring soo oude als nieuwe op de voorschreve pinken gevangen werdende, werden getransporteert en vercogt op andere plaetsen, waerdoor de coopmanschap van de voorschreve haring op Scheveningen merkelijk werd vermindert, en het dorp benadeelt en om sulcx te prevenieeren en den voorsz. dorpe van Scheveningen zoo veel doenlijk te beneficeeren, soo verclaerden de respective comparanten met elcanderen te sijn geaccordeerd en verdragen soo, dat de eerste comparanten sig yder in solidum — onder renuntiatie van de benefitien de duobus vel pluribus reis debendi (dat ieder zich hoofdelijk, onder gelijken afstand van begunstiging van schuldsplitsing) — verbinden aen de tweede comparanten te sullen leeveren alle de versse haring, die in dit lopende saison van 1741 op de seven pinken door de eerste comparanten gereed en gevoert werdende, sal werden gevangen, soo ijle als volle, oud en jong sonder onderscheijd, ende dat omme ende voor de somme van agt gulden tien stuijvers het -duijsent, en voor de dagharing de somme van vijf gulden vijftien stuijvers het duijsent, gelijk de tweede comparanten ten mede yder in solidum — onder gelijke renuntiatie van de benefitien de duobis vel pluribus reis debendi (dat ieder zich hoofdelijk, onder gelijken afstand van begunstiging van schuldsplitsing) mitsgaders voor sooverre soude connen werden verstaen, dat een van den comparanten copers voor den ander als borge hadde geconstitueert nog bovendien van de benefitien ordinis, divisionis et excussionis, bovendien van de begunstiging van rangorde, splitsing en uitwinning der comparanten van den effecte van dien op het passeeren dezes door mij notaris onderrigt — verclaren deselve haring voor de genoemde prijs te hebben gecogt, te betalen de voorschreeve uijtgeloofde cooppenningen met het en'ndigen van de teelt van 1741, dog is wel expresseln'k geconditioneerd dat alle de voorschreve haring op Scheveningen aangebragt sal moeten worden.
Ende of het quame te gebeuren dat een of meer van de voorschreeve seeven pinken tsn' bij storm of andersints in de Maes of andere plaetsen, urjtgesondert benoorden Noordwjjk op Zee — mogten comen te vervallen, sullen de stierluijden van soodanig een pink verpligt en gehouden sijn daervan aanstonts aen de vercopers op Scheveningen kennisse te geven, op des coopers costen, blijvende de vercopers ook gehouden de voorschreeve haringvangst in alle getrouwighen't en even of het haer selfs aanging voor de copers waer te nemen en als het in de teelt is en ydere partije vijf en seventig duijsent haringen gevangen heeft, sal die partjje genoodsaekt zn'n daermede aanstonts na huijs te comen.
Nog is geconditioneert dat soo wanneer een van de voorschreve partijen 170
170



een vangst van dertig duijsent haringen in de eerste rjjeze quam te vangen, de stuurman van zoodanig een partije verpligt sal sijn aanstonts daer mede na huns te comen sonder sig ergens op te houden.
Tot naarcominge van 't gene voorschreven staet, verbinden de respective comparanten hunne persoonen en goederen geene van dien uijtgezondert, stellende deselve ten bedwange van alle Heeren Hoven, Regten ende Regteren, ende specialijke den Hoove van Holland tevreden zijnde haer in den inhoude deses bij den voorschreve Hove, Hogenrade ofte Ed. Agtb. Geregte van 's-Gravenhage vrjjwilligljjk te laten condemneeren, ten dien en'nde onwederroepelijk constitueerende Piet Bakker, Jacob Spruijt en Robertus van Texell, alle procureurs voor den gemelten hoven enz. enz."
Onze Scheveningers hebben altijd de kunst van het steuren best verstaan en de Scheveningsche kooplieden zijn nog bijzonder goed op de hoogte van den steurharing- en bokkinghandel.
De visschers van andere plaatsen zullen slechts noodgedwongen steurharing aanbrengen en wel wanneer de vangst op éénmaal te groot is om alle haring behoorlijk te kaken en te pakken. De Scheveninger daarentegen begint bij een vermoedelijke groote vangst al terstond te steuren, waarom dan ook zijn haring zooveel beter is. Met zulke haring legt onze rooker dan ook eer in, en de bokking van Scheveningen is overal gewild.
Ook nu nog is de bokkinghandel hoofdzakelijk in Scheveningsche handen. Er is een tijd geweest en wel in het laatst van de 19de eeuw, dat in den winter de vraag naar bokking het aanbod verre overtrof en de aangebrachte steurharing van de Scheveningsche vloot onvoldoende was om in de behoefte te voorzien; vele kooplieden gewoonlijk tegelijk reeders, lieten dan eenige ladingen Engelsche steurharing door hun schepen halen.
Op die wijze werd dan de voorraad aangevuld; doch deze speculatie heeft lang niet altijd tot een gunstigen uitslag geleid.
De Nederlanders zijn in het algemeen slechte vischeters en daardoor blijft ook maar een gedeelte van de gerookte visch in ons land. De verbruikers van bokking in ons land worden voornamelijk gevonden in de Noordelijke provinciën en in Noord-Brabant en Zeeland.
België is steeds een goede afnemer geweest. Evenwel een dertig jaar geleden werden uit de Engelsche visscherij plaatsen Huil, Yarmouth en Grimsby dagelijks honderden kisten versche haring naar België gezonden, wanneer in Engeland de visscherij in vollen gang was en toen begonnen de Belgen zich ook op het rooken van de haring toe te leggen. Zoo werd Holland op de Belgische markt voor een goed deel verdrongen. Het gevolg daarvan is weer geweest dat vele rookerijen in het dorp verdwenen en maar enkele rookers op België bleven werken; de groote factoors in Brussel, Luik en Gent die de bokking in consignatie kregen, zn'n evenwel
171
171



ook verdwenen, daar de afnemers zelf zich in verbinding met de Scheveningsche handelaars zijn gaan stellen.
In den laatsten tijd is Duitschland een goede afnemer geworden.
Ten slotte nog eenige bijzonderheden over den handel in gedroogde visch. In het vorige hoofdstuk werd reeds daarover het een en ander gezegd.
Reeds in Coenen's tijd, in het midden van de 16de eeuw, was het drogen van visch in gebruik.
De vischrijkdom der zee uit die dagen is evenwel niet te vergelijken met dien van onzen tijd. De gouden tijd voor de drogers, die tegelijk handelaars waren, is voorbij. Er is in de 19de eeuw nog wel nu en dan een opleving geweest, maar ze was van voorbijgaanden aard. Men trof de schol niet meer op de kust aan, maar haalde ze van de Doggersbank en uit de zee bij het eiland Borkum.
Toen de Engelsche trawlers hun bedrijf gingen uitoefenen, hadden zij ook rijke vangsten, zoo rijk zelfs, dat ze groote partijen daarvan per stoomboot via Rotterdam naar Scheveningen zonden: de visch was dan gestript zooals men dat noemt, opengesneden en de ingewanden verwijderd.
Vijf en twintig jaren geleden gebeurde het wel dat twee-, ja driemaal per week 1000 tot 1500 kitten met groote schol, kleine schol, schar en ook schelvisch alhier in publieken afslag kwam, natuurlijk alles bestemd voor de drogerijen.
Dat kan men allemaal boeken op den goeden ouden tijd. En wie waren nu voornamelijk de consumenten? Ook weer niet de Hollanders. Ja er is een tijd geweest, dat men te Scheveningen in de theeen bierhuizen in de Keizerstraat kwam smullen aan een gedroogd scharretje of een moot gedroogde schol, maar wat op die wijze verorberd werd, beteekende heel weinig op de groote partijen visch, die men droogde.
De drogers waren voor dat product ook hier aangewezen op het buitenland; in de hoofdplaatsen van België is bijvoorbeeld de gedroogde visch nog altijd zeer gewild.
De erven, waar men droogde, werden aanvankelijk buiten de bebouwde kom van het dorp gevonden, maar toen het tot uitbreiding van de plaats kwam, werden deze erven ingesloten. Dat op zoo'n erf en zijn omgeving wel wat „vischlucht" viel waar te nemen in den druksten tijd van het drogen, laat zich hooren, doch een Scheveninger heeft in dat opzicht een groot aanpassingsvermogen; die odeur hinderde hem nooit, evenmin als de rook van bokkinghangen, welke des winters menigmaal het heele dorp als in een dikken mist hulde.
Doch de groote vischdrogerijen zh'n verdwenen en men ziet niet meer die enorme groote manden, die dikwijls door een paard op den wagen 172
L72



geheschen moesten worden, waarin de gedroogde schol voor de Belgische factorijen gepakt was. Nu markt men liefst met monsters van schol, scharren en bokking op de markt te Rotterdam, waar de bestellingen worden opgenomen of men zendt de visch naar de klanten, die in Zeeland, Brabant en Groningen zitten.
Bommen aan het strand in 1890. Schilderij van J. Knoester. Eigendom van Jac. den Duik Wzn.
VIII. DE VISSCHERSVLOOT.
Welk belangrijk deel de vloot van Scheveningen uitmaakt van de geheele Nederlandsche visschersvloot blijkt uit het feit, dat in 1917 van deze laatste voor haringvisscherij waren ingeschreven 855 schepen en daaronder waren er van Scheveningen alleen 324 vaartuigen, d.i. dus ruim 3/8 van de geheele visschersvloot. Vlaardingen, Maassluis, Katwijk aan Zee, Noordwhk aan Zee, IJmuiden en Middelharnis leverden de overige vijf achtsten.
Er is zelfs een tijd geweest, dat Scheveningen nog een beter figuur
173



maakte; maar daarbij dient in het oog gehouden te worden, dat toen de bomschuiten den doorslag gaven. Het volgende lijstje, loopende over een tiental jaren, geeft er het bewijs van:
Totaal schepen Totaal schepen
van Scheveningen. Nederl. Vischvloot.
1897 308 608
1898 310 613
1899 320 620
1900 323 623
1901 327 644
1902 342 686
1903 360 786
1904 358 795
1905 339 754
1906 322 751
Nu zou men verkeerd doen, uit deze statistiek te besluiten, dat die teruggang van i/2 in 1897 tot 3/8 in 1906 zou duiden op een teruggang van het Scheveningsche bedrijf in het algemeen. Die teruggang is slechts schijnbaar; Scheveningen is in dit tijdsverloop integendeel sterk vooruit gegaan. Die schijnbare teruggang is alleen daaraan toe te schrijven, dat Scheveningen in dat tijdsverloop geen bommen meer aanbouwde, maar wel loggers; schepen, die veel kostbaarder zh'n en veel grooter inhoud hebben dan de bomschuiten. Men ziet hier alweder, hoe gevaarlijk het soms kan zijn uit de cijfers van een statistiek conclusies te trekken.
De oudste documenten, waarin sprake is van het verkoopen van vischpinken en het hypothecair verbinden van die vaartuigen, dateeren van het midden der 18e eeuw.
Uit die stukken blijkt, dat bij verkoop de acten van overdracht werden gepasseerd tegenover een te Scheveningen resideerenden notaris en dat daarna die acten werden geregistreerd door schepenen van 's-Gravenhage. Als kosten van overdracht werd betaald de 40e penning.
In het register van Verkoopingen van schepen en schuiten van 1622 tot 1811, berustende in het .Rijksarchief is het een en ander omtrent deze zaak te vinden. Uit de aanteekeningen uit dat register welke hier volgen, zyn verschillende conclusiën te maken omtrent den bouw, den inventaris, de waarde enz. der vischschuiten, pinken of bommen, zooals zy by afwisseling werden genoemd.
„Wy Mrs Willem Antony Pietersen en Johannes Patyn schepenen van 's-Gravenhage, oirconden eenen ygelyk dat voor om? gekoomen en ver174
174



scheenen is Alida Nibbeling, weduwe van Hermanus Pais, wonende op Scheveninge, dewelke bekende wel en wettelyke verkogt en overdraegen te hebben gelyk zy doed by deesen aan Laurens van den Bosch, wonende te Maessluis, een Vissers Pink boven de vier last groot, genaemt de Jonge Frederik met de volgende goederen: als een mast en gyk, een kluijfhout, twee swaerden, een gaffel, een agtermast, twee Rheen, een uitlegger en gaffeltje, een fokkeboom en gykje, twee helmstokken, vier houwboomen, een groote mik, een zeijl, een staaffok, een kluijffok, een marszeijl, een agterzeijl, een kleijne fok en twee ankers met twee kabels, werdende verkogt, vrij en onbelast, niets daerop staende, van welke voors. koop en overdragte de verkoperesse bekende alles wel voldaen en betaelt te weesen den laesten penning met den eersten en dat met de somme van vijf honderd en vijftig guldens, haer bij den kooper in vrijen, suiveren en contanten gelde aengetelt. Quiteerende enz., alles zonder fraude. Des actum den 20 Mey 1754."
14 Februari 1757. Alida Nibbeling wed. van Hermanus Pais, wonende te Scheveningen krijgt een hypotheek van ƒ 1200.— a 4% van Elisabet van den Bergh op haar „zeven Scheveningsche pinken of vischschuiten, alle geteekent van boven in de gang met rode, witte en blauwe verw, waerdoor geslingerd is de letter S, voor en achter bezeijden de steeven geteekent met een vierkante witte ruijt, namentljjk: een nieuwe pink of visschuit waervan Schipper is Jakob Ros, een dito nieuwe pink of vischschuit, waervan stuurman is Wolter Claesz. Pronk, een dito oud een jaer, waervan stuurman is Cornelis Aelberts Verheijde, een dito meede oud een jaer, waervan stuurman is Ary Gijsze Corvel, een dito oud drie en een half jaer, waervan stuurman is Kornelis Schiedam, een dito, oud vijf jaren, waervan stuurman is Leendert Spaans, een dito oud vijf en een half jaren, waarvan stuurman is Maerten Vrolijk en dat met alle de masten, zeilen, staende of lopende wand, ankers, kabels, driftuigen, enz."
25 Maart 1757. Alida Nibbeling, weduwe Hermanus Pais krijgt van Henricus Fransiscus Clercx een hypotheek van ƒ 1000.— a 4% op haar zes pinken zijnde een nieuwe pink, stuurman Ary Giele Jol, een dito, stuurman Ary Maertensz. Vrolijk, een dito oud één jaar, stuurman Willem Willemsz. Kuiper, een dito oud drie en een half jaar, stuurman Ary Jol, een dito vier jaar, stuurman Leenderd van den Hak; een dito oud zes jaar, stuurman Jasper Claesz. De schepen gemerkt als voren.
13 September 1758. Alida Nibbeling, wed. van Hermanus Pais krijgt van Hendrik van der Houwen een hypotheek van ƒ 1500.— met een jaarlijksche aflossing van ƒ 500.— het eerste jaar tegen 5 en de volgende jaren tegen 4%; zn' verbond daartoe zeven pinken, waarvan stuurlieden waren
175
175



Maarten Vrolijk, Jakob Ros, Wolter Klaesz Pronk, Cornelis Alberts Verheijde, Ary Gyse Corver, Cornelis Schiedam en Leendert Spaens.
12 September 1759. Michiel Koek, reeder en boekhouder te Scheveningen verkoopt aan Jacobus Messin te Nieuwpoort in Vlaanderen, een visschersschuit met toebehooren voor ƒ 250.—.
13 July 1772. Martinus de Witt verkoopt aan Cornelis de Witt' Boudewy'nse voor ƒ 2300.— de helft van zijn vijf pinken. Stuurlieden van die pinken waren: Krijn Roeleveld, Maarten Beekhuizen, Jan Spaans, Ary Geus, Minnekes Den Hen'er.
27 Juli 1772. De erfgenamen Van Marie Varkevisser, weduwe van Michiel Koek verkoopen voor ƒ 5400.— vier vijfde parten in acht vischpinken aan Arend Koek; n.1. „de Maria Elisabet", stuurman Gerrit Knoester, „de Catharina", stuurman Ary Westerduin, „Jufvrou Alida Sophia", stuurman Maarten Knoester, „de Jan", stuurman Jacob Arends Spaans, „de Leenderd", stuurman Cornelis Bal, „Schevenings welvaaren", stuurman Bastiaan Pronk, ,,'s Lands welvaaren", stuurman Ary Pronk en „Concordia", stuurman Engel Dirksz. Hoogendijk.
21 September 1772. Ary Mooiman, stuurman verkoopt voor ƒ 550.—' zyn visscherspink „Prins Willem de Sesde" met al haar toebehooren aan Jan Harteveld.
4 October 1773. Gysbert Keus verkoopt voor ƒ 200.— een vierde part in een bomschuit genaamd „de Jonge Agata."
6 Juni 1774. Jaepje de Ruyter, weduwe van Pieter Franke Rog, verkoopt voor ƒ 1100.— de visscherspink „de Jonge Jacoba" aan Jan Harteveld.
6 October 1775. Bastiaan de Graaf, reeder, verkoopt voor ƒ 1650.— aan Cornelis de Witt twee visschuiten, gevoerd door Cornelis den Heyer en Pieter Groen.
17 Juni 1776. Maria Baak, wed. van Gerbrand de Witt verkoopt voor ƒ 2741.9.6 aan Simon Berkenbosch Blok de eene helft in zes vischschuiten en een vierde part in twee vischschuiten.
7 Febr. 1780. Jacob Zuurmond, Willem Zuurmond en Giele den Heyer verkoopen voor ƒ 276.— aan Bastiaan van der Harst, schout, drie achtste parten in een bomschuit, genaamd „de Juffrouw Geertruy' van der Harst" 176
176



3 Juli 1780. Jan Harteveld verkoopt voor ƒ 300.— aan Wouter Taal een vierde part in een vischpink.
26 Febr. 1781. Gysbert Keus verkoopt voor ƒ 260.— aan Hendrik de Graaf een vischpink.
28 Mei 1781. Willem Jansz. Turfboer c. s. verkoopen aan Frans van Vin te Maassluis de bomschuit „de Twee Gebroeders" voor ƒ 500.—.
14 Nov. 1781. Aage Rog, wed. van Jacob Groen verkoopt aan Hermanus van Kouwenhoven Pais een visscherspink met toebehooren voor ƒ 673.—.
19 Januari 1782. Dirk Koek, Gysbert Keus en Cornelis Leendertse Spaans verkoopen aan Hermanus van Kouwenhoven Pais een visscherspink voor ƒ 600.—.
22 Augustus 1782. Executeurs in de nalatenschap van Alida Nibbeling, weduwe van Hermanus Pais, verkoopen aan Robertus Carter, „eerste klerk ter thesaurie van zyne Door Lugtigste Hoogheid den Heere Prinse van Orange en Nassau enz. enz. enz.", in zijn privé, en aan Hermanus van Kouwenhoven Pais, ieder de helft in dertien stuks visschersschuiten of pinken voor ƒ 10.023.6.0.
Hoewel in de betrekkelijke acte wordt opgegeven dat Robertus Carter hier in zijn privé optrad, schijnt toch te blijken dat Prins Willem V ook bij deze zaak geïnteresseerd was.
22 Augustus 1782. Hermanus van Kouwenhoven Pais krijgt van Robertus Carter hierboven genoemd, een hypotheek van ƒ 5655.5.0 tegen 31/2% °P ^e helft van zijn vijftien stuks visschersschuiten.
22 Augustus 1782. Hermanus van Kouwenhoven Pais verkoopt aan Robertus Carter, hier boven genoemd, de helft in twee visschersschuiten voor ƒ 636.—.
20 Januari 1783. Willem Tasman verkoopt aan Dirk Dirkse Hoek de vischschuit genaamd „de Johanna Hoek" stuurman Dirk Benjamin van der Harst voor ƒ 1125.—.
20 Januari 1783. Maria Tasman, wed. van Bastiaan van der Harst Aelbertsz., verkoopt aan Bastiaan van der Harst substituut-schout de helft in de bomschuit, genaamd „de Jonge Apolonia", stuurman Cornelis Wouters Pronk voor ƒ 300.—.
177 12
177



28 Juli 1783. Willem Tasman verkoopt aan Gerrit Hoogenraad een visscherspink voor ƒ 1500.—.
14 Mei 1787. Jan Betting verkoopt aan Willem Janse Turfboer de helft in een „Sydse Bomschip, genaemt geweest de Jonkvrouwe Maria en thans genaemt de Twee Gebroeders" voor ƒ 187.10.0.
5 September 1787. Gerrit Hoogenraad verkoopt aan Dirk Dirkse Hoek „een oude leege romp" van een visscherspink voor ƒ 300.—.
16 Juli 1788. Simon Berkenbosch Blok verkoopt aan Hendrik de Graaf de helft in een vischschuit, waarvan de kooper de wederhelft competeert voor ƒ 1055.—.
11 Februari 1789. Bastiaan van der Harst verkoopt aan zijn zoon Jacob van der Harst drie vischschuiten genaamd „Apolonia Bastiane van der Harst", „Juffrouw Geertruid Ponse", en „Apolonia Bastiana Mijnlief" voor ƒ 2200.—.
15 October 1789. Jan Betting, kastelein te Scheveningen, procuratie voerende voor Abraham Theodoor Kooper, verkoopt aan Robertus Carter boven genoemd en Hermanus van Kouwenhoven Pais in compagnie twee visscherschuiten of pinken voor ƒ 3.825.—.
25 Februari 1790. Gerrit Hoogenraad verkoopt aan Arie Maat in compagnie, wonende binnen de stad Veere in Zeeland een Bomschuit, genaamd „de Jonge Dirk Hoogenraad" met staand en loopend want, haringvleet enz. voor ƒ 3000.—.
27 Mei 1790. Jacob van der Harst Bastiaanszoon verkoopt aan zijn behuwdvader Jacob van der Duijn drie vischschuiten voor ƒ 2200.—.
27 Mei 1790. Pieter Varkevisser verkoopt aan Dirk Koek een visscherschuit voor ƒ 1300.—.
3 Juni 1790. Pieter Varkevisser verkoopt aan Robertus Carter, bovengenoemd en Hermanus Kouwenhoven Pais in compagnie een visscherschuit voor ƒ 1800.—.
6 September 1790. Jacob van Duijn verkoopt aan Dingeman Hallewaard in compagnie, wonende te Veere in Zeeland, een bomschuit met toebehooren, ook de haringvleet voor .ƒ 3300.—.
24 Januari 1791. Dirk Hoogenraad en Cornelis Twilt verkoopen aan Gerrit Hoogenraad een visscherspink voor ƒ 153.—.
5 December 1792. Willem Jansz. Turfboer verkoopt aan Matthys van Duyvenbode een bomschuit voor ƒ 250.—. 178
178



27 Juli 1795. Simon Berkenbosch Blok reeder en boekhouder te Scheveningen verkoopt voor ƒ 500.— aan Leendert Dirksz. van Duyvenbode een bomschuit, gevoerd wordende door stuurman Maarten de Kraa.
7 Juli 1800. Jacoba de Wit, wed. van Gysbert Boele en Jannetje Verkinderen, wed. van Hendrik de Graaf, verkoopen aan Simon Berkenbosch Blok en Zier Blok een bomschuit voor ƒ 700.—.
8 October 1804. Dirk Turfboer en de voogden van de minderjarige kinderen van wijlen Aagje Cornelis Hoek, weduwe van Willem Jansz Turfboer, verkoopen aan Carel Jacobus Mohr, voor ƒ 3310.0.0 de eene helft van drie vischschuiten of pinken.
7 November 1804. Bastiaan Pronk, boekhouder te Scheveningen, verkoopt voor ƒ 2600.0.0 aan Petrus Faassen de Heer en Francpis de Bas in compagnie ieder een derde part in een Pinkschuit genaamd „de Pruyssische Adelaar", en in de pinkschuit genaamd „de Jonge Maria, aan voornoemden Petrus Faassen de Heer drie zesde parten en aan den voornoemden Francpis de Bas in compagnie een zesde part „blijvende de overige portien in gemelde pinkschepen in eigendom van den verkooper."
20 October 1806. Lideweij van Wyn, wed. van Bastiaan Pronk, verkoopt aan Petrus Faassen de Heer en Francois de BaS in compagnie een derde part in een „boom of vischschuit" genaamd „de Jonge Maria."
6 Mei 1807. Dirk Koek verkoopt aan Robert Twiss en Petrus Faassen de Heer twee vischpinken voor ƒ 2800.—.
27 Juli 1807. Dirk Koek verkoopt aan Petrus Faassen de Heer en Robert Twiss de helft in een visscherspink voor ƒ 1025.—.
Scheveningen bouwde zoover de herinnering reikt, bijna altijd zelf zijn bomschuiten, dat gebeurde in timmerschuren, staande wel in het dorp, doch vrjj dicht bij het strand. Er waren er vier in de tweede helft van de 19de eeuw, één in de Jacob Pronkstraat — firma Blok de Jong — één tusschen de Kerk en de Werfstraat — firma P. Varkevisser, later A. Hoogeveen — één bij het Schuitengat — firma M. de Niet Azn. — één in de Wassenaarschestraat — firma Teun de Jager. Een vijfde op een erf aan de Haringkade heeft maar een kort bestaan gehad, want het overbrengen van de schepen van daar naar het strand ging met te veel moeilijkheden gepaard.
In 1917 werden de enkele bomschuiten, die Scheveningen nog bezat, als
179
17£



lichters verkocht en was dus het type-bom als visschersvaartuig verdwenen.
Toen na den storm van 1894 bijna geen bomschuiten meer gebouwd werden voor de vloot, maar wel loggers, was te Scheveningen het werk voor de scheepsbouwers vrij wel afgeloopen, want het in zee brengen van loggers was vrij wel ondoenlijk. Reeds in 1899, toen de eerste loggerbom van de werf aan het Schuitengat werd omlaag gebracht, — een nieuw type vaartuig met scherpe kiel, — kostte het ontzaglijke moeite het schip in zee te krijgen. De nieuwe loggers, die Scheveningsche reeders zich aanschaften werden nu alle op vreemde werven gebouwd.
Het afbrengen van een nieuwe bomschuit had vroeger altijd veel bekijks, waarbij de hoop des vaderlands goed vertegenwoordigd was.
De Haagsche Dichter A. L. de Rop heeft van dat te water laten een heel aardig vers gemaakt; het volgt hier:
DE NIEUWE PINK.
Dat was een drukte, een loopen van het volk
Naar 't strand, dat blonk en schitterde in den gloor
Der herfstzon, die naar 't Noorden elke wolk
Terugdreef van haar blinkend hémelspoor.
Het was dan ook met recht de moeite waard,
Eens te gaan kijken naar de nieuwe boot,
Die straks van stapel liep, met snelle vaart
De helling van de timmerwerf ontschoot
En over houten rollen nu naar 't strand
Gesleept werd, door wel twintig paarden, die
Hun spieren spanden onder 't luid: ho! hi!
Van baas en knechts — 't ging door het mulle zand
Voorwaar, bn' lang niet makk'ljjk — Als de pink
Voorover plompte met een doffen slag,
Dan moesten dra de stoere schouders flink
Haar lichten en haar schoren — Wie het zag
Boog mede onwillekeurig rug en hoofd,
Als nam hij deel aan 't werk, maar rees de schuit
En werd dan haastig de achterbalk vooruit
Gebracht en weer van nieuws af aan gesloofd,
En gleed het vaartuig dan weer hortend voort
Dan werd bn' 't krimpen van de smalle zee
Een juichkreet van het visschersvolk gehoord
't Ho, hi versmolt in 't luidere „Hoezee"
De paarden worden afgespannen, Ha!
180
180



Reeds voelt de boeg van 't vaartuig 't zilte nat 't Hngt naar de zee, één duw, het water spat Omhoog en doopt den kluiverboom aldra Met pekelschuim; — de laatste rol is vrij, 't Roer daalt in zee, de boeg verheft zn'n borst. De „Goê Verwachting", fier gelijk een vorst Is rêe ten strijd voor Hollands visschery'.
Wy' willen thans het. een en ander mededeelen omtrent de invoering van het loggertype, waarnaar in hoofdzaak thans alle schepen van de Scheveningsche vloot gebouwd zh'n.
De invoering is niet alleen van hooge beteekenis geweest voor Scheveningen, maar voor alle voorname visscherij plaatsen in ons land.
Hij, die het initiatief daartoe nam was A. E. Maas, een ingezetene van Scheveningen, die ook in andere. opzichten zich op visschery gebied een onsterfelijken naam heeft verworven.
Maas gevoelde zich door de te Scheveningen bestaande visscherij aangetrokken, maar zooals deze in die dagen te Scheveningen werd uitgeoefend kon ze hem niet bevallen; hij zon daarom op middelen om haar meer te ontwikkelen en tot bloei te brengen. Het vischwant diende veranderd, het katoen moest de hennep als'grondstof vervangen; maar het schip zelf deugde ook niet, de bom was een veel te slechte zeiler als visscherij schip en hh' zou het bewy's trachten te leveren, dat daarvoor een veel beter type te vinden was; dat nieuwe zou zelfs de hoekers van Vlaardingen en Maassluis ver achter zich laten. En dat bewijs heeft Maas geleverd.
In 1866 richtte hij te Scheveningen op de „Maatschappij tot Exploitatie van Zeevisscherijen De Toekomst"; hh' werd Directeur en liet te Boulogne sur Mer de eerste logger bouwen naar het Fransch model, dat daar lougre heette. Afmetingen van het vaartuig waren: een lengte van steven op steven 17 meter, breedte 5.55 meter, diepte 2.40 meter; inhoud 45 a 50 ton.
Het casco met het rondhout kostte 10.000 francs.
Het schip kwam begin Juni 1866 te Vlaardingen, te Scheveningen was natuurlijk voor een kielschip geen plaats, tenzij er een haven kwam. En op die haven had Maas bij zijn hervormingen op visscherijgebied gerekend. Het. ging moeilijk voor den logger een schipper en verdere bemanning te krijgen; de visschers hadden geen vertrouwen in het schip.
Een betrekkelijk jonge schipper Leendert Spaans zou het ten slotte wagen. Hh' zeilde 30 Juni uit en had veel succes. In zes reizen waren bouw en uitrustingskosten goedgemaakt en een winst behaald van 37 percent!
In den daarop volgenden winter werden voor rekening van bovengenoemde Maatschappij nog twee loggers gebouwd, op de werf 's Lands welvaren te Vlaardingen.
181
181



Daar, te Vlaardingen, was men in het algemeen met deze nieuwigheid lang niet ingenomen. De maatschappij „De Toekomst" en ook de bemanningen van de loggers ondervonden van Vlaardingsche reeders en visschers allerlei onaangenaamheden. Dit deed Maas besluiten den zetel der maatschappij te verplaatsen naar Maassluis, alwaar hij met open armen,
Adriaan Bugène Maas, geb. te Rotterdam 6 Januari 1817, overl. te Scheveningen 3 Juli 1886.
ja feestelijk werd ontvangen. Maar het betere zou zegevieren. Toen de resultaten voor de loggers gunstig bleven, waren de Vlaardingers wel verplicht hun vooroordeel te laten varen; men bouwde daar ook ten slotte geen hoekers meer, maar loggers. De laatste Vlaardingsche hoeker werd in 1886 uit de vaart genomen. Later hebben de loggers gaandeweg grooter 182
182



De stalen zeillogger Helena Johanna, groot 113 reg. ton of 321 M3. bruto, gebouwd in 1916 door de Scheveningsche Scheepsbouw-maatschappij. Het vaartuig kan 31 last of 527 kantjes haring laden.
afmetingen gekregen en verbeteringen ondergaan, maar het type wist zich tot heden te handhaven.
Inplaats van een kaapstander met boomen, te gebruiken bij het ophalen van het anker en het inhalen der vleet is gekomen een stoomspil. De eerste waren van Fransch fabrikaat; later in 1894 kreeg men ze uit Engeland en deze voldeden beter. In 1895 kreeg de eerste Scheveningsche logger zijn stoomspil, in 1902 waren alle er van voorzien. De bomschuiten volgden, de eerste had er een in 1900 en in 1911 waren ook zij allen geholpen.
In 1913 deed de motor zijn intrede bij de visschersschepen. De firma Jacob den Duik en Zonen was de eerste, die een nieuw vaartuig daarvan voorzag. Het voordeel dat de vaartuigen niet meer om vooruit te komen alleen van den wind afhankelijk zijn, zal na verloop van tijd het gebruik er van algemeen maken, want het is van overwegend belang dat de vangst zoo'spoedig mogelijk ter markt komt en dat er zoo min mogelijk tijd wordt besteed aan uit- en thuisreis. In 1917 had Scheveningen reeds 11 motorloggers. Een tweede verandering is gekomen in het materiaal waarvan de logger gebouwd wordt. Nieuwe loggerschepen, ook Scheveningsche worden bijna uitsluitend van staal gebouwd. De firma Hoogewerf & Co. te Vlaardingen ging hierbij voor in het jaar 1878, zij rustte toen twee dergelijke
183
183



De stalen motorzeillogger Maria, groot 136 reg. ton of 385 M8. bruto, gebouwd in 1916 door de Scheveningsche Scheepsbouw-maatschappü, gereed om van stapel te loopen. Het vaartuig kan 35 last of 595 kantjes haring laden.
loggers voor de haringvisscherij uit. De eerste Scheveningsche stalen logger werd gebouwd in 1896, in 1912 waren er 46, en thans in 1918 telt de vloot nog maar enkele houten schepen.
In het gebruik binken deze schepen, hoewel zij heel wat meer kosten, veel duurzamer te zn'n, dan de houten vaartuigen. Van de paalworm, die de Scheveningsche bomschuiten voorheen zooveel schade toebracht, hebben zy' natuurlijk niet te lijden, en dat is reeds een groot voordeel.
Sedert de opening van de visschershaven begon te Scheveningen de lust om zijn schepen op eigen bodem te repareeren en te bouwen weer boven te komen. En geen wonder, er was nu toch een uitmuntende gelegenheid om de schepen op en af te brengen. Een gedeelte van het terrein om de haven was bij voorbaat reeds van hellingen voorzien.
In 1909 werd een „Scheephelling-Maatschappü" opgericht, die al spoedig volop werk kreeg. In Augustus 1914 begon de Scheepsbouw Maatschappij „Scheveningen" haar arbeid en reeds den 30en December van dat jaar kon de eerste stalen logger „De President-Commissaris S. J. v. d. Bergh" van stapel loopen. Dat geschiedde op feestelijke wijze; de burgemeester van 's-Gravenhage Jhr. Mr. Dr. H. A. v. Karnebeek behoorde onder de belangstellenden en op het sein door Z. E. A. gegeven gleed onder toe-
184



iuichingen de logger in de binnen-voorhaven. Twintig jaar achtereen had de scheepsbouw te Scheveningen stilgestaan, er was dus wel stof tot verheuging.
Een zuivere statistiek van het aantal visschersschepen waarover Scheveningen in vorige eeuwen beschikte, kunnen we niet geven; waar wn' in oude stukken toevallig een enkel cijfer aantroffen, hebben wn' daarvan aanteekening gehouden en zoo weten wij dat Scheveningen had:
in 1775 63 bomschepen in 1818 80 bomschepen
„ 1793 65 „ „ 1824 65
„ 1802 76 „ „ 1825 70
„ 1803 70 „ „ 1828 80
„ 1811 79 „ „ 1834 84
^ 1812 70 „ „ 1840 100
„ 1816 60 „ m 1841 106
Vanaf 1844 kan onze statistiek volledig zijn; men vindt haar hier achter. Bij een vergelijking van de verschillende cijfers in deze tabel, valt het op hoe van 1844 tot 1857 de vloot zich maar zeer langzaam uitbreidde, het was in den tijd van het premie-stelsel, waarover hier voren het een en ander is medegedeeld. Overtuigend blijkt het uit de cijfers dat dit stelsel niet kon baten om de visscherij tot bloei te brengen. De vrijheid van visscherij in 1857 verkregen was daarentegen het ware geneesmiddel; zij bracht voor de Scheveningers het recht om ook pekelharing te maken en was eerst de schrobnetvisschern' de hoofdtak van visscherij voor Scheveningen, langzamerhand werd dit de haringvisscherij, en zij is dit nu nog.
Ook de vervanging van de hennep-netten door katoenen netten voor de haringvisscherij op het voorbeeld van A. E. Maas oefende zn'n gunstigen invloed op de resultaten, die verkregen werden.
Merkt men een enkele maal stilstand, ook teruggang in het schepental, dan kwam dat door de ongunstige resultaten van een vorig jaar. Rijke vangsten beteekenden lang niet altijd een mooie eindbesomming. Het was de markt of eenheidsprijs van de haring, die daarbij den doorslag gaf.
Wij hebben gemeend goed te doen hierbij ook nog te laten volgen een tweetal grafische voorstellingen van de geschiedenis der bommen- en der loggervjoot. Bij deze spreken de groote veranderingen en uitbreiding van Scheveningens vloot nog beter dan de gewone cijfers. De jaren, waarbij een + zijn als hoogst merkwaardige te beschouwen.
185
185



186



h-1
oo



cc oo
DE SCHEVENINGSCHE VLOOT
van 1844 tot 1918. . +
§ B S i B" § B Sle ,. .g.Sg|«§
Ia la Ia 3 ^ I &| li
P5N pqN pqN pp n 53 ïl £ *
1844 101 — 1862 132 — 1880 207 12 1899 217 99 1 — — - 317
1845 99 — 1863 134 — 1881 200 15 1900 205 109 1 — — — 315
1846 99 — 1864 135 — 1882 195 19 1901 194 125 1 -- — — 320
1847 97 — 1865 141 1883 186 23 1902 189 142 2 2 — — 335
1848 98 1866 148 — 1884 195 30 1903 183 168 5 3 — — 359
1849 99 1867 152 4 1885 201 33 1904 158 169 6 4 — — 337
1850 99 1868 156 11 1886 197 32 1905 140 166 6 4 — — 316
1851 100 — 1869 155 9 1887 190 33 1906 144 172 6 5 — — 327
1852 104 1870 153 1 1888 181 32 1907 133 178 6 4 — — 321
1853 112 — 1871 153 1 1889 172 30 1908 125 180 6 4 - — 315
1854 113 — 1872 159 1 1890 186 30 1909 117 185 6 2 — — 310
1855 115 — 1873 165 1 1891 200 32 1910 100 188 6 " 2.I—• — 296 18ö6 117 1874 167 2 1892 215 37 1911 92 213 6 'Iq^— — 313
1857 124 — 1875 170 4 1893 226 37 1912 68 211 6 2 — — 287
1858 132 1876 173 4 1894 232 39 1913 55 213 6 2 — 1 277
1859 135 — 1877 180 6 1895 " 232 50 1914 46 230 6 2 — 1 285
1860 130 1878 195 9 1896 231 67 1915 | 19 255 6 3 — 1 284
1861 130 — 1879 200 9 1897 233 75 1916 I 6 298 7 5 — 6 322
1898 229 83 1917 | 5 296 6 | 6 | 19 | 11 343



Waarde van de vloot.
Om zich eenig denkbeeld te vormen van het kapitaal, dat de Scheveningsche vloot vertegenwoordigt, nemen we 1894, het jaar van den storm en 1914, het jaar van den oorlog.
In 189b, toen Scheveningen het grootst aantal bomschepen had, van 232 bommen a ƒ 7000.— — ƒ 1.624.000
en van 39 loggers a ƒ 15000.— = „ 585.000
Totaal . ƒ 2.209.000
In 191b was de waarde van 46 bommen geschat nihil en van 230 loggers, 6 logger-bommen en 2 stoom-
loggers a ƒ 16.500.— = ƒ 3.927.000
Totaal . . ƒ 3.927.000
Alzoo, wanneer men de in 1914 nog bestaande bommen niet in rekening brengt, was de waarde der vloot in het laatste twintigtal jaren met ongeveer een millioen zevenhonderd duizend gulden toegenomen.
Ziehier wat de aanleg van een nieuwen ijzeren logger in 1915 kostte. (Het casco van een nieuwen ijzeren logger werd in dat jaar verkocht voor ƒ 16.000 a ƒ 21.500; de gemiddelde prijs was dus ƒ 18.750).
Het hol van een stalen logger met masten en rondhout
en bloks ƒ 18.750.—
De zomer- en winterzeilen , - 2.000.—
De machine en ketel om netten in te halen ,, 2.200.—
Het staand want en de stagen voor de masten „ 350.—
Het loopend want voor de blokken om te hijschen , 200.—
Het koks- en kajuitgoed 350.—
Aan ankers en ankertuig „ 400.—
Totaal . . . .ƒ 24.250—
Uitrusting voor de haringvisscherij. Gesteld dat de vleet uit 120 netten bestond.
Voor 120 netten reeptouwen = 24 touwen a 150 KG. =
3600 KG. a ƒ0.95 per KG. = . , .' f 3.420—
Voor een zwinktouw 180 KG. a ƒ 0.95 „ 171.—
„ een lichte rijer 200 KG. a ƒ 0.95 , 190.—
Transporteeren ƒ 3.781.— 189
189



Transport ƒ 3.781.—
Voor een stormrijer 300 KG. a ƒ 0.95 285.
„ 120 puntbreels a ƒ 3.50 , 420.
„ 120 breeltouwen a ƒ 2.— 240.
„ 120 speerreepen met seizings en kurken a ƒ 7.50 . . „ 900.—
„ 120 nieuwe netten aan de pees en stalen a ƒ40.— . „ 4.800.—
Totaal ... ƒ 10.426.—
Uitrusting voor de trawlvisscherij.
Voor 2 lieren ƒ 190.—
„ 2 delrollen „ 60.—
„ 1 ijsmolen „ 60.—
„ 1 trawllast „ 260.—
„ ijzerwerk voor de trawl (galgen) , 200.—
„ 4 stuks trawldeuren „ 200.—
„ 2 stel trawllijnen „ 300.—
„ 3 trawlnetten met kettingpees p. st. ƒ 150 „ 450.—
„ Trawlballast „ 300.—
Totaal ... ƒ 2.020.—
Een ijzeren logger kostte toen dus met geheele uitrusting ƒ 36.696.—
Kosten van uitrusting van de vloot. Om zich eenig denkbeeld te geven van de kosten, die de exploitatie van de Scheveningsche visscherij met zich brengt, volgt hier een Lijst van uitgaven voor het uitrusten der Scheveningsche vloot voor de Haringvisscherij en voor het onderhouden derzelve gedurende de teelt; opgemaakt in het jaar 1899, toen de vloot ongeveer 320 schepen telde.
Het timmeren en hellingen der 320 schepen, waaruit toen de vloot bestond, alleen voor de haringvisscherij a ƒ 500.— per schip ƒ 160.000.—
Aan smidswerk a ƒ 150.— per schip „ 48.000.—
Loodgieterswerk (nazien van lichters enz. a ƒ 75.— per
schip) „ 24.000.—
Transporteeren ƒ 232.000.—
190
190



Transport ƒ 232.000.—
Victualiën, kolen, olie enz. a ƒ 1000.— per schip . . . . „ 320.000.-
Leverantie van tonnen (100 last per schip a ƒ 24.— per L) „ 768.000,
Zout a ƒ 500.— per schip 160.000,
Reparatie van machines a ƒ 150.— per schip „ 48.000,
Het gereed maken en repareeren van de haringnetten (de
vleet gerekend op gemiddeld 100 netten) a ƒ 300.— per
schip • , 96.000,
Nieuwe netten, aannemende dat elk jaar de vleet voor een
derde wordt vernieuwd, a ƒ 700.— per schip 224.000,
Het repareeren van de nieuwe netten, totaal 10600 netten
a ƒ 8.— » 84.800,
Het tanen der netten (driemaal per teelt) a ƒ 330.— per
schip 105.600,
Aan sleeploon a ƒ 80.— per schip „ 25.600,
Arbeidsloon, handgeld, kosten van gereedmaken van het
vaartuig a ƒ 600.— per schip , 192.000,
Kosten van vervoer van netten, tonnen enz. a ƒ 250.— per
schip 80.000.
Touwwerk (reeptouwen, speerreepen, seizings, breel-
touwen, enz.) a ƒ 1000.— per schip , 320.000.
Totaal . -. ƒ 2.656.000,
Dus wordt door Scheveningen jaarlijks meer dan twee en een half millioen gulden voor het uitrusten van zijn schepen voor de haringvisscherij uitgegeven, dat is dus ƒ 8300.— per schip. Er moet dus heel wat besomd worden, wil er van een werkelijke winst sprake zijn.
IX. DE REEDERIJEN.
Oudtijds was meestal de stuurman, die het visschersschip bevoer, ook eigenaar van het vaartuig. In het oog moet gehouden worden dat die schepen maar kleine afmetingen hadden en niet dat kapitaal van aanleg en uitrusting kostten als in onze dagen. Was de stuurman niet in staat alles te bekostigen, dan riep hij de hulp van anderen in, en wel voornamelijk van den afslager of naschrijver, die aan de stuurlieden zijn benoeming
191
191



te danken had. Van reeders, in de beteekenis van eigenaars van schepen, welke niet ter zee voeren, leest men in den vroegsten tijd niets.
De afslager Adriaen Coenen vertelt in zjjn Visboock van 1577 wel „van onsen Dorpe van Sceveninghe hebbe ic geweeten in dien tijd, dat ic netten reede (lees gereed maakte) boven de 28 stuurlieden, soe met bujjssehepen ende booten uuter Mase voeren" maar dat beteekende niet dat hij ook eigenaar van de 28 bedoelde schepen was. In verschillende acten van lateren tijd, toen de toestand gewijzigd was, in zooverre dat de stuurman gewoonlijk alleen werknemer was geworden, ontstond er te Scheveningen een klasse van reeders. Maar de naam van reeders werd zelden gebruikt, men sprak steeds van eigenaars van vischschuiten. Eerst aan het einde van de 18de eeuw is men den naam reeder algemeen gaan gebruiken.
Het kapitaal benoodigd voor den aanleg en uitrusting van een schip, was wel niet altijd in zijn geheel aanwezig, er moest op de eene of andere wn'ze geld geleend worden, maar de reeder bleef toch de eigenaar. In andere plaatsen was dat niet altijd het geval. In Vlaardingen b.v. waren meestal voor elk schip, dat werd aangekocht en uitgerust een zeker getal „deelhebbers" en deze benoemden een boekhouder, die de exploitatie voerde.
Nu en dan schijnt te Scheveningen ook wel gevoeld te zijn het voordeel om het risico waaraan elke reeder bloot staat, en dat bij de visscherij misschien meer dan bij elk ander bedrijf zeer groot is, gemeenschappelijk te dragen. Wij laten hier eenige bijzonderheden volgén omtrent een Compagnieschap, die te Scheveningen 22 Augustus 1783 tot stand kwam voor de uitoefening van de verschharingvisschërn'. De contractanten waren reeders en boekhouders.
Simon Berkenbosch Blok, Arent Koek, Robertus Canter, „eerste klerk ter Thesaurie van zijn Doorl. Hoogheid den Heere Prince van Oranje en Nassau, Erfstadhouder enz. enz. *) en Hermanus van Kouwenhoven Pais in Compie, Cornelis de Witt Bz., Jacob van Duijn, Abraham Theodoris Koper en Pieter Varkevisser sloten die overeenkomst. Aan hen behoorde toenmaals het grootste gedeelte der Scheveningsche vloot.
Zij kwamen overeen „om tegen de maand September deses jaars 1783 te zullen equipeeren en uitrusten tien bequaame bomschun'ten, met eryaare stuurlieden en bootsgezellen voorzien." De eerste drie genoemde reeders zouden ieder twee schepen, de andere ieder één vaartuig daarvoor bestemmen. Het doel was om deze tien pinken „voor gemeene rekening tot de Haringvisscherij te Scheveningen geëmployeert te werden" en wel voor den tijd van zes jaren, ingaande den lsten September 1783, en zoo voortgaande
i) Wfl vermoeden dat Willem V financieel bjj deze zaak geïnteresseerd was. Bekend is dat deze Vorst op allerlei wijzen de Scheveningsche vlsscherfl aanmoedigde. 192
192



elk jaar voor het „vers-haring of bokkingseisoen." De reeders hadden in de eerste plaats te zorgen, dat voor hun particuliere rekening hun schepen voor de haringvisscherij werden in orde gebracht, o.a. moesten in de pinken in het ruim schotten worden getimmerd voor de berging van de haringnetten, het zout, de tonnen, proviand en ook de haring „welke onder 's Heeren zeegen gevangen zal moge werden." Elke schüit moest hebben „bequaame zeilen, ankers, touwen enz. zooals tot Catwijck en Noordwijk met de haringschuiten in gebruik is." Reepen en kabels zouden voor gemeene rekening worden ingekocht en onderhouden; iedere schuit zou daarvoor zestig gulden ontvangen, wat in rekening zou worden gebracht in de „gemeene onkosten." Alles wat behoorde tot de vleet, d.w.z. haringnetten, breels, vlooten, enz. zou zn'n voor rekening van de respectieve wandreeders. In de „gemeene kosten" kwamen ook alle schade aan de schuiten, de scheepsgereedschappen en het want. Zout, victualiën en kruidenierswaren moesten „ten minsten prijzen" ingekocht worden.
Tot boekhouder van de Compagnieschap werd benoemd schepen De Witt en tot Commissarissen Simon Berkenbosch Blok en Hermanus van Kouwenhoven Pais; deze laatsten moesten toezien dat alles „in redelijkheid en op 't menagieuste werd geaccoordeert en betaald."
De boekhouder en commissarissen moesten zoo noodig de reeders, die in de Compagnieschap waren, oproepen ter vergadering in het weeshuis De ontvangen gelden moesten „aanstonds gelegt werden in een bequaame kist met drie differente slooten en sleutels voorzien; waarvan bij elk der Commissarissen een sleutel en een dito onder den oudsten mede-reeder en den boekhouder moesten berusten."
Na de jaarln'ksche rekening en verantwoording van boekhouder en commissarissen moest het „sun'ver provenue" verdeeld worden in 15 portiën aldus „voor de resp. eijgenaars der schuijten, voor iedere schuijt 2 portiën, voor de resp. wandreeders 2) in iedere schun't 6 portiën en voor de stuurman en bootsgezellen te samen 7 portiën. Tesamen uitmakende 15 portiën."
Wanneer een vaartuig verongelukte, werd overzeild of verbrandde moest de geleden schade „onder malkanderen na rato van 't getal van ieders schuijten worden betaald, op dien voet en volgens contract tusschen de
1) Het was en Is nog de gewoonte voor allerlei zaken in een kamer van 't weeshuis te vergaderen. Nu nog komt er eens In de maand het leesgezelschap „Oefening en Vriendschap" bijeen, en vergadert er eiken Maandag de Permanente Commissie uit de Reederij.
2) Wandreeders waren de reeders, die de noodige haringnetten leverden. Dit vischwant maakte evenals nu nog, een voornaam en kostbaar deel uit van de uitrusting van het visschersvaartuig. Vandaar dat de wandreeders driemaal zooveel van de winst genoten als de eigenaars van de schepen.
193
13
193



resp. reeders en eijgenaars der Haringschuyten te Catwijck aan Zee subsisteerende en ter secretarie aldaar berustende."
Ingeval alle leden van de Compagnieschap mochten goedvinden hun schepen gezamenlijk te assureeren, dan moesten de premiën betaald worden naar gelang van het aantal schepen.
Al wie de Compagnie tusschentijds verliet zonder de algemeene „bewilliging" betaalde honderd zilveren ducatons, welke boete kwam ten voordeele van de diaconie, het weeshuis en het gasthuis. Bij overlijden van een reeder waren de erfgenamen niet aan het contract gehouden,
Eindelijk was in de acte van oprichting bepaald, dat in geval van quaestie over de toepassing van een of ander artikel, vier of vijf arbiters als goede mannen uitspraak zouden doen en dat partijen zich naar die uitspraak zouden gedragen.
„Tot meerder verseekertheid en tot nakominge der bepalingen" verbonden de reeders, hunne personen en goederen „dezelve subjecteerende aan de judicatuure van den Ed. Hove van Holland en den Gerechte van 's-Hage." Het was dus ernstig gemeend.
Of de Compagnieschap gelukkig gewerkt heeft, is ons onbekend, alleen weten wij, dat Simon Berkenbosch Blok en Hermanus van Kouwenhoven Pais als commissarissen van de „Compagnieschap der Versch-haringvisscherij te Scheveningen", den 4den Februari 1784 bij notarieele acte den heer Beukei Henricus den Danser procuratie gaven om te ageeren tegen Cornelis Jonker te Scheveningen „tot voldoening van een somma van vijfhonderd twee en tagtig gulden agt stuyvers, wegens verschen haring door den voorn. Cornelis Jonker op publiquen afslag gekocht en aan hem geleevert."
Hier is dus sprake van een vervolging wegens wanbetaling; den afloop daarvan weten wy niet. In elk geval is en blijft deze Compagnieschap een merkwaardige vorm van de wijze, waarop indertijd getracht is het visschery bedrijf uit te oefenen.
In onzen tijd kwam het meermalen voor, dat het contingent visschers, waarover Scheveningen te beschikken had, niet toereikend was om de geheele vloot te bemannen. Men moest zich met minderwaardige krachten behelpen of men liet in het uiterste geval zyn vaartuig stilliggen. De Scheveningsche reeders van 1775 wisten een andere oplossing van die moeilijkheid; ze gingen de uitbreiding van de vloot tegen, maar daarvoor hadden zy den Magistraat noodig. Een „Extract uit het Register der Resolutien van de Edele Achtb. Heeren Schout en Burgemeesteren van 's-Gravenhaage van Maandag den 20e Februari 1775" geeft ons verdere bijzonderheden.
„Is geleezen de requeste van Maarten Tasman, Alida Nibbeling, Wed. wijlen Hermanus Pais, Gerbrand de Witt, Simon Berkenbosch Blok, Jan 194
194



Ceus, Arend Koek, Cornelis de Witt, Schrijvers en eigenaars der Vischpinken te Scheveningen, te kennen geevende, dat zij Supplianten of derzelver predecesseuren zo tot hun eigen bestaan en kostwinninge, als tot maintien van de respective Visschers en Vischkoopers op den voorschreve Dorpe, van tijd tot tijd hadden aangelegt negen en vijftig Vischpinken, door welk groot aantal alle dezelve niet genoegzaam van bekwaame Zeeluiden tot de Vischvangst konden worden voorzien, en verscheide derzeive thans met een Persoon minder moesten vaaren als er tot de Cabeljauw- en Schelvischvangst in het Winter-saisoen vereischt wierden, tot merkelijke praejuditie van de voorschreeve Visscherij e, dat daar nog bij komt, dat de Persoonen van Jacob van Duijn, reeds drie pinken te Catwijck hebbende gekogt en Abraham Kooper, beiden wonende te Scheveningen voorschreeve, mede nog een Pink doende maaken, overzulks het getal der gemelde Pinken op Pinxteren aanstaande tot drie en zestig zal zijn geaugmenteert, dewelke door de schaarsheid der Zeelieden op den voorschreeve Dorpe, allen niet behoorlijkrzouden kunnen worden bemand, en moogelijk eenige Vischpinken van de Supplianten zullen moeten stilstaan, tot groot nadeel van de respective eigenaars, dewelke daar door niet alleen van het voordeel der Visscherij e met dezelve Pinken zijn verstooten, maar dat ook derzelver Capitaalen (zoals kundige weeten) daar door zeer kwaamen te verminderen, hetgeen dan ook tot zijn gevolg moest hebben, dat, bij aldien nog meerder Pinken wierden aangelegt, de Supplianten die geen ander bestaan hadden, zouden worden geruineert, tenzij Haar Edele Achtb. geliefden te ordonneeren dat geen meerder als het voorschreeve getal van drie en zestig Pinken op de voorschreeve Dorpe zullen moogen worden aangelegt dan met Consent van Haar Edele Achtb. en tenzij aan Haar Edele Achtb. ten volle zal zijn gebleeken, dat het voorschreeve getal van drie en zestig Vischpinken met bekwaame Zeeluiden of Visschers zijn bemand, en de aan te leggen Vischpinken mede alzo kunnen bemand worden en dat die geene wie het ook moogen zijn, dewelke eenig Pink of Pinken buiten Consent van Haar Edel Achtb. komen aan te leggen, geconsidereert zullen werden als vreemde Pinken en mitsdien de Visschers of eigenaars derzelve, zodanige ongelden van hunne gevangen Visch, dewelke te Scheveningen voorschreeve op den afslach word gebragt, zullen moeten betaalen als de Visschers van Catwijk, te weeten voor den Afslager van de vreemde Visch eene stun'ver, voor 't weeshuis en de Diaconiearmen ieder drie, en voor het Gasthuis vier duiten, nog aan den Substitut Schout van ieder Koopje twee duiten, mitsgaders de voornoemde Jacob van Duijn, en Abraham Kooper, niet zal zijn gepermitteerd, om eenige Visch op den voorschreeve Dorpe af te slaan en te schrijven, ofte in eenigerhande maniere als Schrijver te ageeren, dan die geene, dewelke door Haar Edele Achtb. daar toe zullen werden geauthoriseert en gequalificeert, en volgens Resolutie van
195
195



Haar Edele Achtb. in dato den 23n Februari 1753 den eigendom in twee Vischpinken, dewelke door Haar Edele Achtb. in voege als voorschreeve is zullen zijn geconsenteert, is hebbende.
Waar op gedelibereerd zijnde, is goedgevonden der Supplianten voorschreeve verzoek, zoals het zelve is leggende, te accordeeren.
En zal Extract deezes gegeeven worden aan de Supplianten om te strekken tot hunne naricht.
(Onderstond) Accordeert met het voorschreeve Register J. P. van der Haer."
Het verbod om de bommenvloot uit te breiden bleef twintig jaar gehandhaafd ; in 1795 keerde de vrijheid terug.
Het aantal reeders is in de laatste vijftig jaren zeer toegenomen. Toen de Scheveningers de vrijheid kregen voor het maken van pekelharing en de jaarlh'ksche besommingen der schepen door de haringvisscherij, gaandeweg hooger en hooger en dus zeer loonend werden, trok die gunstige toestand natuurlijk ook de aandacht van hen, die alleen te Scheveningen indirect of in het geheel niet met de visscherij in eenige betrekking stonden. Kuipers, mandenmakers, smeden, ja ook winkeliers, die op de een of andere wijze een kapitaaltje hadden verworven kochten een schuit om ook eens een kansje te wagen. Maar al te dikwijls liep het met dergelijke ondernemingen slecht af; de geschiedenis leert het ons. Leverde de haringvisscherij soms jaren achtereen mooie resultaten op, gewoonlijk werden die op het onverwachts weer gevolgd door minder goede, ja bepaald slechte jaren en was de gemiddelde besomming per vaartuig nog even voldoende om van geen verlies te behoeven te spreken, dan deed zich meestal het verschijnsel voor dat de nieuwe reeders ver beneden dat gemiddelde bleven en het eerste jaar van hun onderneming reeds moesten overwegen of het maar niet beter was hun reederij zaak te liquideeren. Werd echter dan nog besloten het volgend jaar een tweede kans te wagen, dan volgden gewoonlijk nieuwe teleurstellingen en had men groot berouw zich in reederjjzaken gestoken te hebben, jaren waren soms noodig om de schulden door de visscherij gemaakt af te betalen.
En hoewel deze loop van zaken te Scheveningen vrijwel algemeen bekend is, ziet men hetzelfde verschijnsel steeds regelmatig terugkeeren.
De oorzaak van het niet slagen ligt gewoonlijk aan onbekendheid met de eischen aan het reederh'vak gesteld, ook aan het feit dat, om met voordeel de visscherij uit te oefenen, men moet te beschikken hebben over een vrij groot kapitaal. De lijst van uitgaven voor de exploitatie van een schip in het jaar 1899 en in een vorig hoofdstuk opgenomen, toont dat duidelijk aan. Moet men nu met een klein kapitaal beginnen, dan wordt allicht naar 196
196



te groote zuinigheid gestreefd, is men te afhankelijk van leveranciers, en wat zeker heel wat weegt, moet men zich doorgaans behelpen met een bemanning van minder goed allooi. Dat laatste is misschien wel het grootste bezwaar; want als de reeder zijn schip in zee ziet gaan, heeft hij een kostbaar eigendom aan de bemanning overgegeven, over welk eigendom hij zelf soms weken lang niet het minste toezicht kan uitoefenen. Hoe dat eigendom wordt behandeld, hoe met het vaartuig, het vischtuig enz. wordt omgegaan, hij wordt er niets van gewaar en hij weet ook niet of door schipper en matrozen al het mogelijke gedaan wordt om te trachten een goede vangst thuis te brengen.
Om aan te toonen hoe het aantal reederijen in den loop van een eeuw te Scheveningen is toegenomen, laten we hier een lijst volgen van de reederijen in 1817.en 1917.
1817.
REEDERS.
BOMSCHUITEN.
6.
7.
8.
9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.
2
3. 4.
5.
1.
Hermanus van Kouwenhoven Pais . .
Gerrit Hoogenraad
Frangois de Bas & Co. te Den Haag . Simon Berkenbosch Blok . . . . .
Hendrik van Duijne
Pieter van Duijne
Gijsbert de Jager
Theodórus Pansier
Jan de Witt
Leendert Ceus . ,
Petrus Faassen de Heer
Bart Pronk
J. van Burg te 's-Gravenhage
H. Hagedoorn „ „
de Erven C. J. Mohr „ „
Krijn Hazenoot
Willem Pronk . . .
8 8 12 4 5 5 5 3
2
2 2 2 1 1 2 3 3
Alzoo 17 reederijen met 68 schepen.
197



1917.
REEDER IJ EN.
Loggers.
Stoom- of motorschepen.
Loggerbommen.
Sleepboottrawlers.
Bommen.
1. Reederij „Vomarcling", dir. W. K. Dorsman en J. G. Hofman 1 _ . _ _
2. A. den Ihilk Pz. . 3 _
3. Gijsbert den Duik Gz 5 _
4. Visscherij-Mij. „Motor", dir. Jac. den
Duik & A. V. van der Plas .... 2 2 — _
5. Jacob den Duik & Zn n 1 1
6. Erven P. den Duik 2 — _ _
7. Wed. Jac. den Duik Gz. 10 — _ _ _ 8 Reederij „Noordzee", dir. Wed. Jac. den
Duik Gzn 1 _ _ _ _
9. Maarten den Duik Gz 4 _ j
10. Reederij „Holland", dir. M. den Duik Gz. 2 — — - _
11. Wouter den Duik Gz 5 _ _ j _
12. ' Wouter den Duik Wz 1 _ ■ l _ _
13. Wouter den Duik Jacz 4 2 —* 1 —
14. Reederij „De Toekomst", dir. Wouter «» den Duik Jacz 4 __
15. Reederij-Mij. „Scheveningen", dir. Wouter
den Duik Jacz 5 j • _
16. Hubertus Dirkzwager 6
17. Visscherij-Mij. .Noorden", dir. Hubertus
Dirkzwager 2 —
18. Reederij „Eendracht", dir. Pieter Dijkhuizen & Cor. Vrolijk 2 ■ — 1
19. J. J. v. d. Ende Jr 3 _ _
20. Adrianus van den Ende 2 y-'l--
21. Maatschappij „Excelsior" 1
22. Johannes Hoogenraad Sr 1 ^ _
23. Leendert Hoogenraad Jz 1 _
24. Dirk Hoogenraad Jz 2
25. Hoogenraad & v. d. Zwan 1
26. Dirk de Jong & Staal 5 _ _ _
198
198



REEDER IJ BN.
Loggers
Stoom- of motorschepen.
Loggerbommen.
Sleepboottrawlers.
Bommen.
27. Albert de Jong 14 1 ~~
28. Nicolaas de Jong 1 — — — —
29. Albert Jol - .... 1 —
30. Dirk Jol ... 5
31. Gerrit Jol . 1 — —
32. Reederij „Zeewaartsll",dir.Wed.G.Z.Jol — — — 1
33. Corn. Koop 1
34. Mij. Knoester & Co., dir. Karei Knoester 1 — —
35. Mij. „De Merwede", dir. K. J. Knoester 5
36. N.V. Reederij v/h. P. Knoester Jr. . . 3
37. Jac. Knijnenburg .1 1 — — —
38. Bart Knijnenburg 1 — — —
39. Wed. Albert Korving 2
40. D. Korving, A. Schaap & D. C. Kramer 1 — — — —
41. W. H. Korving 2 — — — —
42. D. J. Kuit 1 — — — —
43. N.V. Kuitems Reederij, dir. N. A. Kuitems 3 — — — —
44. Van Leeuwen Hzn 10 2 — —
45. Eerste Scheveningsche Reederij en Haringhandel v/h. G. van Leeuwen, dir. G. van Leeuwen Hzn 1 —
46. H. & J. M. v. Leeuwen 1 -* —
47. Gebr. van Leeuwen 3 — — —
48. Corn. Joh. van Leeuwen 4 — — —
49. Wed. S v. Leeuwen Bzn 2 — — —
50. B. v. Leeuwen Szn 1 —
51. J. M. Letsch 1 — —
52. N.V. „Lauerzee" — — 1
53. N.V. Zeevisscherij „Sterna" .... 2
54. N.V. Stopmvisscherij „Astra" .... — 1 — —L
55. M. de Mos Pz 5
56. P. J. de Mos 3 — —
57. Maarten Mos Mz 1 —
58. J. J. de Niet 3 — J 4
59. Reederij „De Vrede", dir. J. J. de Niet 2
199



REEDERIJEN.
Loggers.
Stoom- of motorschepen.
Loggerbommen.
Sleepboottrawlers.
Bommen.
60. B. de Niet & C. de Jong — — _ 1 _
61. N.V. v/h. C. Pronk Cz., dir. C. Pronk Jr. 3 — — — —
62. Maatschappij Nederl. Haringreederij, dir.
C. Pronk Jr 1 — _ _ _
63. Bart Pronk 2 — — — —
64. Klaar Pronk
65. Albert Pronk 6 — — — —
66. N.V. Albert Pronk&Co., dir. Albert Pronk 3 — — — —
67. Zuid-Hollandsche Handelsver. dir. Albert
Pronk 2 — — —
68. Pieter Pronk & A. Visser 1 — — — —
69. J. Pronk — — _ 1 _
70. Cornelis Roeleveld 5 — — — —
71. Leendert Rog 1 — -— —
72. Van de Roovert & Co 1 — — — _
73. Joh. de Ruijter & Co 1 — — — _
74. W. L. W. Stevens ___ i_
75. C. v. d. Toorn en L. A. Dijkhuizen. . 1 — — — —
76. Corn. v. d. Toorn Jr 9 2 — — —
77. C. v. d. Toorn Jr. & Co 1 — — _ —
78. A. v. d. Toorn Jz 26 2 — 4 — ■
79. M. v. d. Toorn Jz 1 — _ _ _
80. Wed. C. v. d. Toorn Jz 4 — - ■ — —
81. Wed. J. v. d. Toorn Mz 5 — — — — .
82. Maarten v. d. Toorn den Duik ... 2 — — — —
83. Jasp. Jac. Tuijt 3 — — _ 1
84. Zeevisscherij-maatschappij „Onderneming", dir. M. Varkevisser ..... 9 — — — —
85 Maarten Verheij Jacz 2 — — — —
86. Albert Verheij Jacz 1 — — — —
87. J. Verheij Wzn 2— 1 — —
88. M. L. Verheij & T. Zuurmond 1 _
89. N.V. v/h Frank Vrolijk 4 2 — 4 -
90. Joh. Z. Vrolijk 3 — — — l
91. Reederij „Vertrouwen" — — — 1 —
200
200



a
CD A
§ l£ ?1 i» 3
REEDERIJEN. §g "f* g
- II ^ H £ 1 S 1 1
92. H. C. Weber 1 — —
93. Johs. Westerduijn 1 — —
94. P. v. Wijngaarden Mz. 2 — —
95. A. Zuurmond Wz 1 —
96. R. Zuurmond 2 — —
97. W. Zuurmond '2 —
98. T. Zuurmond & Co 1 —
99. B. v. d. Zwan Sr 2 — — —
100. Arie v.'d. Zwan 1 — —
101. D. v. d. Zwan & Jac. den Duik ... 3 1 — —
102. Jac. Joh. v. d. Zwan 2 — — —
103. W. & J. v. d. Zwan 3 - — I — "
104. P. v. d. Zwan Bz 1 ~ _ ~~
105. M. v. d. Zwan Dz 4 —
106. W. v. d. Zwan Hz 1 —
107. A. v. d. Zwan Wz 1 — — 1
108. Ned. Reederij-Mij., dir. B. v. d. Zwan Jr. | 1
Alzoo niet minder dan 108 reederijen met 296 loggers, 17 stoom- en motorloggers, 6 loggerbommen, 19 sleepboot-trawlers en 5 bomschepen.
De Permanente Commissie uit de Reederij.
Dit is een college, dat kan bogen op een bestaan van meer dan een eeuw; het werd opgericht in 1812.
Hoewel het zich sedert 1817 in alle officieele stukken, die van hem uitgingen, noemde Permanente Commissie uit de Reederij, bleef de oorspronkelijke naam van Comparitie nog langen tijd in den volksmond bewaard.
Haar doel en de middelen om dat doel te bereiken vindt men duidelijk uiteengezet in de notulen van haar eerste bijeenkomst, welke notulen wh' hier afdrukken.
„Comparitie van de Boekhouders te Scheveningen Maandag den 16e November 1812 bestaande uit de Heeren I. van Dujjne, H. van Kouwenhoven Pais, G. Hogenraad, L de Witt, C. Varkevisser, I. Scheurleer, S. Berkenbosch Blok.
201
201



De gezamentlijke Boekhouders in overweging genomen hebbende dat een aantal vischkopers van th'd tot ty'd zeer agterlijk blijven in het betalen van hun verschuldigde, wegens de door hun gekochte visch, waardoor de Boekhouders dikwerf in ongelegenheid geraken om des Zaterdags aan de Zeelieden het rendement hunner gevangen visch te kunnen uitbetalen; en gelet op de enorme Somme, welke de kooplieden bh' de respe. boekhouders reeds schuldig zh'n te betalen, is eenparig geresolveerd:
1°. dat op overmorgen den 18en dezer de kooplieden zullen worden opgeroepen om voor Boekhouders te compareeren, ten einde over hunne agterstallige schulden te spreken en accoorden te treffen.
2°. dat voortaan aan geen vischkopers langer dan 8 dagen crediet zal worden gegeven, met uitzondering van de Drogers, welken den th'd van drie weken zal worden vergund.
3°. dat diegeenen welken na verloop van agt dagen en de drogers na verloop van drie weken hunne gekogte visch niet zullen hebben betaald, geen visch zullen mogen kopen, voor en aleer zij hunne schuld zullen hebben aangezuiverd.
4°. dat, om zulks behoorlijk te doen effect sorteeren, geen boekhouder iemand zal mogen schrijven, crediet geven of visch laten volgen, die bh' een of meer zijner mede-boekhouders, geld van de afgelopen week is schuldig gebleven.
5°. dat dien tengevolge ieder boekhouder, des Woendags morgens voor het aangaan van den afslag op de werf zich zal moeten laten vinden om aan de Commissaris van de week (hier na te melden) opgave te doen van de vischkopers, welken met de betaling zijn agterlijk gebleven op eene boete van 5Va stuiver ten prof jjte van de boekhouderskas.
6°. Zoo een of meerdere boekhouders, hetzij door ziekte, afwezigheid of andere oorzaken belet waren, des Woensdags morgens voor het aangaan van den afslag op de werf te komen, zullen zy daarvan aan de Commissaris van de week schriftelijk moeten kennis geven of doen geven, op verbeurte als in het vorig articul. Doch zo zulks mogt plaats hebben bh' de Commissaris van de week zelve, zal hh' daar van moeten kennis geven aan zijn zuccesseur, welke alsdan zy'n post zal moeten waarnemen, zullende bij nalatigheid van dien, beide zodanige boete verbeuren, als by een volgend articul voor de Commissaris van de week zal worden bepaald.
7°. De Commissaris van de week niet compareerende voor dat den afslag naar beneden gaat, zal verbeuren een boete van elf stuivers, ten voordeele van de boekhouders-kas.
8°. Op Dingsdags van iedere week zal door de boekhouders eene Comparitie worden gehouden om over alle zaken de boekhoudery betreffende te spreken, zullende alsdan een der boekhouders by tourbeurt de functie van President waar neemen, welke dan ook geduurende de week zyner 202
202



presidium zal gehouden en verpligt zijn als Commissaris van de week te zorgen, dat de vischkopers, welken hem des Woendags morgens hetzij mondeling of in geschrifte als schuldigen zullen worden opgegeven, geen visch kopen, of, zo zij zig veroorloven dezelve eventueel te kopen, het gekogte hun word geweigerd, tot zo lange hem zal gebleken zijn, dat zij hunne schuld hebben afbetaald.
9°. De Commissaris van de week zal niemand, wie hij ook zij, mogen verschoonen, maar dezelve uitdrukkelijk en tevens bescheiden over zijne non-betaling moeten onderhouden en uit naam der respe. boekhouders visch weigeren.
10°. Van het waarneemen van de post van Commissaris, zo op de strand als in den afslag, word om zijne hooge jaren geëxcuseerd de boekhouder Jacob van Duijne.
11°. Ter regeling en waarneeming van het wekelijks presidium zal een rooster worden vervaardigt, waar in de volgende rangschikking zal worden in acht genomen.
I. de Witt, Prest., j. Van Duijne, H. van Kouwenhoven Pais, G. Hogenraad, ïl de Witt, C. Varkevisser, I. Scheurleer, S. Berkenbosch Blok."
In de vergadering van 18 Nov. d.a.v. verschenen de kooplieden, die met betalen waren ten achter geraakt, ten getale van éénendertig. Met hen allen werd een schuldregeling getroffen; voor het inzamelen der oude schulden werd aangewezen de Commissaris S. Berkenbosch Blok.
Was het de bedoeling van de Comparitie dat het aantal harer leden tot zeven beperkt zou blijven, in Juli 1815 kwam de reeder T. Pansier ter vergadering met de mededeeling „dat hij het voornemen had gevoed om zijne schuiten als boekhouder zelfs waar te neemen en te schrijven en versogt in de comparitie te mogen worden begrepen en te jouisseeren van de voordeelen aan het lidmaatschap verbonden:"
Zn'n verzoek werd een maand later toegestaan, mits ƒ 25.— als entrée stortende ten voordeele van de boekhouderskas.
Pansier had zeker reden tot dankbaarheid want in de notulen leest men:
„En eindelijk overwegende, dat door het inlijven in deze comparitie van de rheder T. Pansier, welligt bij andere rheders het plan zoude kunnen opkomen, om mede te versoeken in dezelve te worden geadmitteerd, waardoor misschien de thans bestaande goede order en vriendschappelijke conversatie den bodem zoude kunnen worden ingeslagen en in verwarring gebragt: Is met eenparigheid van stemmen besloten niemand der rheders, welke hij ook zoude mogen zijn, in deze comparitie als boekhouder meer aan te neemen nog min te doen deelen in de voordeelen, voor de rhederij daar aan verknogt, maar dezelve te doen bestaan in het tegenwoordig getal van Agt Boekhouders zonder meer, met uitzondering evenwel van de kin-
203
203



deren der tegenwoordige boekhouders of wettige descendenten welken in der tijd in de plaats hunner predecesseuren succedeeren."
Hoewel de Comparitie met goede bedoeling was in het leven geroepen, vond zij bij de reeders niet die waardeering waarop zij gehoopt had. De notulen van 24 Oct. 1815 lichten ons daaromtrent in. Men leest daar: „Vervolgens doet een der leden verslag, dat hij van ter zijde is ontwaar geworden, dat de goede en voor de geheele reederij zo heilzaame intentie van Heeren Boekhouders, die niets anders dan de goede order beoogen, bij sommige reeders ten sterkste word gelaakt, en in een verkeerd daglicht geplaatst en men zig niet ontziet aan het gearresteerde van 1 Aug. 1.1. een verkeerde strekking en interpretatie te geven, terwijl sommige reeders het doen voorkomen, alsof men hun alle administratie wilden ontzeggen en hunl. onder bedwang brengen, hetgeen toch nimmer de intentie van Heeren Boekhouders is geweest of zh'n kan; alzo het aan ieder reeder ten allen tijden vrijstaat zijne schuiten zelfs te schrijven, bazeerende zig bizonder op hetgeen dé Boekhouders in de Comparitie van 1 Aug. 1.1. hebben vastgesteld, namentlh'k 1°. dat de eene Boekhouder van den ander geen schuiten zal aanneemen om te schrijven, hetgeen zuivere vriendschap uit desselvs aart gebiedend vordert, als geen eigen belang beoogende ten kosten zh'ner vriend of medeburger; 2°. omdat ook in gemelde Comparitie is bepaald om niemand der Reeders wie hh' ook zoude mogen zy'n, als Boekhouder in deze Comparitie meer aan te nemen; meenende daardoor grotelijks in hun regt verkort te zy'n, terwijl zulks doch om niets anders is geschied dan tot maintien van de thans bestaande goede order en vriendschappelijke conversatie en tot voorkoming van alle verwarring, zoo als in de premisse word gezegd.
Proponeerende mitsdien, ten einde alle verkeerde strekking, welke aan de heilzame intentie dezer Comparitie word gegeven, zo veel mogelijk te keer te gaan en om aan de respe. Reeders te doen zien, dat Heeren Boekhouders welken zig met allen zaken, de Reederij regardeerende belasten, niets dan goede order en vriendschap in 't oog hebben, om het laatste gedeelte van het bepaalde in de comparitie van 1 Aug. 1.1. in zo verre te altereeren dat, wanneer een of meer Reeders mogten verkiezen hunne schuiten zelfs te schrijven en waar te nemen, en alzo als Boekhouder te fungeeren en uit dien hoofde hun verlangen te kennen geven om in deze Comparitie als Lid te worden aangenomen, zulks door de volstrekte meerderheid der Leden dezer Comparitie zal worden beslist of de zeiven al of niet zullen worden geadmitteerd als lid dezer Comparitie, terwyl het niettemin aan ieder Reder vrij en onverlet word gelaten om (des verkiesende) zyne schuit of schuiten zelfs te administreeren en te schrijven."
Dit besluit werd genomen met eenparigheid van stemmen. 204
204



Het was dus niet onmogelijk meer in den kring opgenomen te worden; toch moest G. de Jager nog een half jaar wachten, vóór hij in April 1817 werd toegelaten.
De eerste vergaderingen van de Comparitie hadden plaats in de kerkmeesterskamer, maar in Oct. 1815 vinden wn' haar bijeen in een kamer van het Oude Weeshuis (thans Keizerstraat 112) welke localiteit haar door Burgemeesteren van Den Haag was afgestaan.
Dat Weeshuis had in den Franschen tijd gediend tot kazerne voor de militairen, die voortdurend te Scheveningen ingekwartierd waren. De weezen had men onder dak gebracht bn' de verpleegden van het Gasthuis, een gebouw dat niet meer bestaat maar zich bevond op de plaats waar de openbare school aan de Keizerstraat zich bevindt.
Na de omwenteling gingen de weezen nog niet aanstonds naar hun eigen huis terug, daar het gebouw verbazend geleden had.
Toen nu de Comparitie daar in een der kamers haar wekelijksche vergaderingen hield, kwamen in Oct. 1815 de Regenten van het Weeshuis, daarvoor een „convenable huur" vragen.
Met kracht werd door de leden der Comparitie daar tegen geprotesteerd, men ging zelfs ten stadhuize om den Burgemeesters te vertellen „dat de Rederij te Scheveningen alle mogelijke bijdragen is doende tot onderhoud van het Weeshuis en andere pieuse gestichten en dat het derhalve als onwelvoegelijk moest beschouwd worden, dat door Regenten een zekere huurpenning werd gevergd voor 't gebruik van een kamer, die slechts wordt gebezigd tot nut der geheele Rhederij, uit wiens boezem het Gesticht zelve een groot gedeelte zijner inkomsten is genietende."
Burgemeesteren bleken wel aan de zijde van Regenten te staan, maar de boekhouders bleven weigeren.
Toen in 1817 de weezen het gerestaureerde Weeshuis weder zouden betrekken, probeerde Ds. Faassen de Heer als regent-voorzitter de Comparitie uit haar kamer te verjagen; maar zh' weigerde formeel het weeshuis te verlaten dan „op hooger gezag." Zh' wees er op „dat gemeld weeshuis een voornaam gedeelte van zy'n bestaan uit het lighaam der Rederij is genietende door 2 duiten welke van iedere koop visch voor hetzelve door boekhouders werd uitbetaald, boven en behalven nog eene somme van ongeveer ƒ 600.— welke jaarlijks uit de busse by' de stuurlieden voorhanden, voor het zelve ook werd afgezonderd."
Men was zoo verontwaardigd over het optreden van Ds. Faassen de Heer dat men hem dreigde „zyn zo eigen dunkelijk als overheerschend gedrag ter kennisse van den Gouverneur van Zuid-Holland te brengen."
De Comparitie is in het weeshuis gebleven en toen de weezen een nieuw gebouw aan de Duinstraat kregen, is de Comparitie mede daarheen verhuisd.
205
205



De finaricieele band, die de Comparitie nog bond aan het Weeshuis is sedert eenige jaren geheel verbroken. Van vrijwillige bijdragen der zeelieden in de bussen gestort ten huize van de stuurlieden was al lang geen sprake meer; de voordeelen, die het huis genoot van iederen koop visch, zijn blijven bestaan tot het jaar 1906, toen regenten daarvan vrijwillig afstand deden.
't Was zeer natuurlijk dat de werkkring van de Permanente Commissie, zooals wij haar van nu af zullen noemen, gaandeweg werd uitgezet; strekte zij haar bemoeiingen in den eersten tijd uit uitsluitend tot het regelen van schuldzaken en het opnemen van nieuwe firma's met hun borgen, betrekkelijk spoedig kwamen in haar vergaderingen allerlei andere zaken, die in verband stonden met de visscherij en met den vischhandel, hare aandacht vragen.
Op die wijze veranderde het karakter van de Permanente Commissie gaandeweg, maar bovendien werden in den loop der jaren nieuwe toestanden op visscherijgebied geboren, waarmede de oprichters geen rekening hadden gehouden. Hiertoe behoorde o.a. de uitbreiding van het aantal reeders en van het aantal boekhouders; telde men bh' de oprichting slechts zeven boekhouders in 1842 waren er twintig, waarom de Permanente Commissie verplicht was tweemaal de bakens te verzetten. Het eerst gebeurde dit in 1842.
Er werd in een vergadering van 1 Febr. van dat jaar het volgende Reglement vastgesteld, waarnaar de gezamenlijke boekhouders zich hadden te gedragen.
Art. 1. De Comparitie van Boekhouders uit de Reederij stelt zich alleen ten doel de belangen ter instandhouding van Reederij en Visscherij onderling te behartigen.
Art. 2. Tot deze vergadering zullen bij meerderheid van stemmen met gesloten biljetten toegelaten wórden alle Boekhouders. (In Maart 1853 werd hieraan toegevoegd: Wie van de reeders zich aanmeldt om tot de vergadering te worden toegelaten en zoo bh meerderheid van stemmen zh'n verzoek niet wordt ingewilligd, kan na een jaar tijds de stemming weder doen herhalen) .
Art. 3. Ieder lid, hetwelk tot deze vergadering by meerderheid van stemmen wordt toegelaten, zal voor intrede betalen de som van ƒ 12.—. De wettige afstammelingen zyn daarvan uitgezonderd, doch wanneer zoodanig iemand niet mogt worden aangenomen, dan zullen evenwel in dit geval de belangen van dien boekhouder behartigd worden volgens Art. 1, waarvoor hy' ook van zyne zijde zal gehouden zyn aan die kosten welke ten algemeene nutte worden gemaakt, zy'n gedeelte bij te dragen.
Art. 4. Uit de gezamenlijke boekhouders zal eene Commissie van vijf leden gekozen worden welke 's wekelijks op de gewone vergaderkamer 206
206



hunne zitting zullen houden, teneinde het welzijn der reederij te behartigen welke Commissie eens in de maand, wanneer alle de boekhouders zullen vergaderen, verslag zal doen van al hetgeen door hen gedurende de afgeloopen maand is verrigt geworden in hunne wekeln'ksche vergaderingen.
Art. 5. 's Jaarlhksch op de eerste Dingsdag van de maand Jan. zullen er twee leden dier Commissie aftreden, welke twee leden echter dadelijk weder kunnen herkozen worden.
Art. 6. De gewone vergaderingen dier Commissie en maandelijksche vergaderingen der algemeene boekhouderjj zullen gehouden worden op Dingsdag van iedere week des avonds te zeven ure, als wanneer er een boek ter tafel zal liggen, waarin een ieder der leden zijn naam zal gehouden zijn te teekenen.
Art 7. Ieder lid zoo in de wekeln'ksche als maandelijksche vergadering later dan zeven ure komende, verbeurt eene boete van 25 cents; in het geheel niet of na tien ure komende 50 cents; ziekte of sterfgevallen van huisgenooten of nauwe betrekkingen uitgezonderd. Van welke 50 cents er aan den kastelein zal gegeven worden 20 cents, ter vergoeding van kamerhuur, vuur en licht.
Art. 8. In geval er vóór zeven ure geklonken is en de afslag om zeven ure nog in werking is, zal men niet gehouden zijn op het bepaalde uur in de Comparitie te verschijnen. Bij het jifgaan echter der afslag zal men niet langer dan een half uur mogen vertoeven op verbeurte van 25 cents. Ook in geval de afslag even voor zeven ure ophoudt, zal zulks daarop betrekking moeten hebben.
Art. 9. Ieder lid zal bij opvolging elke week het voorzitterschap waarnemen, alle belangens en zaken de visscherh' betreffende ter tafel brengen, de weekbriefjes nazien en stiptelijk toezien, dat geene kooplieden op de Comparitie door boekhouders opgegeven, eenige visch kopen. Hij zal gehouden zh'n om half acht ure de vergadering te openen, als wanneer alle belangens ter tafel zullen worden gebragt.
Art. 10. De weekbriefjes zullen door den bode bij eiken boekhouder Dingsdagsavond worden afgehaald en ter tafel worden gebragt der Commissie.
Art. 11. Voor het sluiten der vergadering zal men over niets anders dan over de belangens der Visscherij kunnen handelen; deze door den President gesloten zijnde, zal het aan een ieder vrijstaan zich onderling in een vriendschappelijk gesprek te mengen.
Art. 12. De Secretaris zal bh' iedere vergadering tegenwoordig moeten zh'n, op eene boete van ƒ 1.— uitgezonderd ziekte of sterfgeval, wanneer het een der reeders op zich zal nemen.
Art. 13. Hy zal behoorlijk aannoteren de leden welke absent zijn en
207
207



de verbeuring van te laat of in het geheel niet komen nauwkeurig aanteekenen. Hij zal behoorlijk notulen houden van alles wat ter tafel gebragt wordt en bij het einde der vergadering de kladnotulen voorlezen. Deze notulen zullen in den loop der week in het net geschreven moeten worden en in de volgende week door den Voorzitter geteekend worden.
Alle werkzaamheden zooals borgtogten, requesten, weekbriefjes enz. zullen door hem geschreven en geteekend worden. Voorts zal hn' te laat komende 50 cents verbeuren.
Art. 14. Ieder boekhouder, die den vreemden afslag op zn'n beurt heeft, is tevens Penningmeester van de gelden, die van agterstallige kooplieden inkomen; hij zal daarvan nauwkeurig boekhouden, zoo ook van de uitgaven betrekkelijk de gehoudene Comparitie, en geene uitgaven de minste zelfs niet, doen en er zal door hem niets, dan met goedkeuring der Comparitie mogen gedaan worden. Van den een en ander zal hij behoorlijk 's jaarlijks met de verwisseling rekening en verantwoording doen.
Art. 15. Ieder boekhouder zal verpligt zn'n ook van zoodanige agterstallig geblevene kooplieden, welke hij ontdekt dat misbruik maken van op eens anders naam te kopen (ten einde het opgeven van hun eigen naam krachteloos te maken) dadelijk aan de Commissie kennis te geven, opdat men zulks nog in tn'ds zou kunnen verhinderen.
Art. 16. Het zal aan geen der boekhouders vrijstaan om voor zich alleen zoodanige kooplieden, welke agterlijk met de betaling zijn, in zn'n boek te weigeren, of wel het hun van te voren aan te zeggen dat men speciaal zn'n boek tot het kopen van visch vermn'dde.
Ieder boekhouder daartegen strijdig handelende zal verbeuren eene boete van ƒ 10.— ten behoeve der boekhoudern'.
Art. 17. Over alle zaken van algemeen belang welke speciaal van de decisie van reeders en boekhouders afhangen zal of openlijk of met gesloten biljetten of wel op zoodanige wjjze als de aard der zaak vordert, gestemd worden, en de meerderheid der tegenwoordig zijnde leden zal op alle voorstellen beslissen.
Art. 18. Zaken van hoog belang zullen tot de maandelijksche vergaderingen (namelijk de eerste Dingsdag van iedere maand) moeten worden opgeschorst. Zaken van minder aangelegenheid zullen echter bij voortduuring door de Commissie in hunne wekeln'ksche vergaderingen kunnen vereffend worden.
Art. 19. De maandelijksche vergaderingen zullen als wettig moeten beschouwd worden, als 2/3 der leden tegenwoordig zijn; geene stemmen van afwezenden zullen als dan onder welk voorwendsel ook mogen worden aangenomen; zulke absente leden zullen zonder eenige tegenspraak genoegen moeten nemen met al hetgeen door de tegenwoordig zijnde leden is besloten geworden. 208
208



Art. 20. Elk boekhouder, welke de tijd van betaling der kooplieden daar gesteld overschrijdt, zonder daarvan in de Comparitie behoorlijk kennis gegeven te hebben, zal op die gelden, welke hij langer dan dien gecrediteerd heeft geen aanspraak bij boekhouders kunnen maken; hij zal die alleen voor zich moeten dragen en daarenboven bij ieder verzuim nog verbeuren eene somma van ƒ 3.—.
Art. 21. Van de tijd der betaling der kooplieden zal aan een ieder een afschrift worden gegeven ten einde niemand een voorwendsel zou kunnen hebben de met de kooplieden gemaakte bepaling te ontduiken.
Art. 22. Alle kosten door de Commissie in hunne wekelijksche vergaderingen gemaakt, zullen bij wijze van omslag over iedere schuit 's jaarlijks gevonden worden. De verteeringen echter der Commissie zullen 's wekelijks de som van ƒ 2.50 niet mogen te boven gaan.
Art. 23. Daar het in iedere vergadering en in de bijeenkomsten van boekhouders van het hoogste belang is de goede orde en de eensgezindheid zooveel mogelijk te bevorderen en te handhaven, zal alles wat zou kunnen aanleiding geven tot oneensgezindheid zooveel doenlijk vermeden of voorgekomen worden en zal de Voorzitter, indien zulks mogt plaats grijpen, het regt hebben om de twistende partijen tot de orde te roepen waarna alle redekavelingen zullen moeten ophouden; de leden welke zich daaraan niet onderwerpen zullen verbeuren ƒ 1.—.
Aldus geteekend door de Boekhouders den 1 Febr. 1842. H. W. C. Heken, J. Hoogenraad, T. de Jager, A. Pronk, I. I. van Duijne voor W. Pronk, J. Groen, A. Krul, P. van Duijne, P. Varkevisser, A. A. van Kouwenhoven Pais, P. de Niet, voor de wed. A. v. d. Harst, W. v. d. Harst, Joh. Groen, J. van der Toom, P. Krul, M. v. d. Toorn, J. Hoogenraad en M. Plokker.
Er kwam een tijd, dat ook dit reglement niet meer paste voor de bestaande toestanden. In de laatste vijf en twintig jaren verdween het type boekhouder meer en meer en het aantal reeders nam daarentegen steeds toe en bedroeg in de laatste jaren 70 a 80. Verreweg de meeste van die reeders administreerden zelf hun onderneming, al was het dan dikwijls nog op gebrekkige wjjze.
Daarenboven kwam in 1904 tot stand de „Vischafslag Scheveningen" die zich belastte met het schrijven, innen en uitbetalen van de opbrengst van alle visch, die te Scheveningen in den afslag komt en dus grootendeels het werk doet, dat alle boekhouders van voorheen samen verrichtten.
De Permanente Commissie stond dus voor de vraag, wat haar te doen stond om zich met recht als de vertegenwoordigster der reederh te kunnen blijven beschouwen.
Het antwoord op die vraag was niet zoo moeilijk. Het lag voor de hand, dat zjj, nu er geen eigenlijke boekhouders meer waren, de reeders zeiven
209 14
209



proclameerde tot kiezers voor de samenstelling van haar College. En zoo is 't ook gebeurd.
Er werd een reederjjvereeniging gesticht met den naam „Scheveningen"; haar statuten werden goedgekeurd in een vergadering van reeders-boekhouders van 10 Nov. 1913 en het volgende jaar trad dé nieuwe regeling in.
De statuten luiden:
Art. 1. De Reederijvereeniging „Scheveningen" gevestigd te Scheveningen, gemeente 's-Gravenhage, is eene Vereeniging van te Scheveningen gevestigde reeders en reederijondernemingen.
Zy stelt zich onder dien naam ten doel onderling de belangen ter instandhouding van reederij en zeevisscherij te handhaven en te behartigen in den ruimsten zin des woords.
Art. 2. Tot deze Vereeniging zullen alle reeders en reederijondernemingen worden toegelaten, die zich daartoe voor het lidmaatschap aanmelden, mits zh' te Scheveningen woonachtig of gevestigd zijn en wier schepen onder het plaatselijk onderscheidingsteeken, thans „Sch" varen.
Onder reederij onderneming wordt in deze statuten verstaan elke reederij, die niet door natuurlijke personen als eigenaren uitgeoefend wordt.
Het lidmaatschap wordt namens eene reederh'onderneming uitgeoefend door den directeur of bij gebreke daarvan door een bestuurslid.
Een onverdeelde boedel wordt met eene reederijonderheming in deze gelijk gesteld.
Elke onderneming kan slechts door één persoon vertegenwoordigd worden.
Art. 3. De toetreding tot deze Vereeniging geschiedt door onderteekening dezer statuten, ingeschreven in een afzonderlijk daartoe ingericht register.
Door die onderteekening onderwerpt men zich aan de bepalingen dezer statuten en de besluiten der ledenvergaderingen.
De ledenvergadering is bevoegd voor de toetredenden den eisch te stellen, dat zy zich aan eene ballotage onderwerpen. Die vergadering regelt alsdan tevens de wh'ze van ballotage.
De ledenvergadering is eveneens bevoegd bepalingen vast te stellen omtrent de vervallenverklaring van het lidmaatschap.
Art. 4. Ieder lid is verplicht bij te dragen in de kosten die jaarlijks te algemeenen nutte der Vereeniging gemaakt worden, berekend per elk lid betreffend vaartuig, waartoe de totale kosten over een jaar over alle vaartuigen gelijkelijk worden omgeslagen.
Voor die berekening zal zooveel mogelijk gevolgd worden de in druk verschijnende jaarljjksche naamlijst der Nederlandsche Reederh' en Haringschepen.
Art. 5. Uit en door de leden der Vereeniging wordt een Commissie gekozen van zeven leden, die wekelijks vergadert in een daartoe door haar 210
210



gekozen lokaal. Zij draagt den naam van „Permanente Commissie uit de Reederij". Zij vertegenwoordigt zonder verdere machtiging de Vereeniging in en buiten rechten, behoudens haar beroep op de ledenvergadering of de beslissing der ledenvergadering zelf, zooals in artikel 10 hierna is vermeld. Zij behartigt meer in het bijzonder de dagelijksche belangen der reederij en visscherij, zooals de behandeling der aanvragen om in den afslag onder borgstelling te mogen koopen, de weigering tot koopen aan niet aan hunne verplichtingen voldoende kooplieden, enzoovoorts.
Voor bovengenoemde weigering zal door den Secretaris der Permanente Commissie een briefje, bevattende de firmanamen der te weigeren kooplieden, worden opgemaakt en door den bode der Vereeniging aan den ambtenaar met die weigering belast, worden ter hand gesteld vóór den eersten afslag volgende op de wekelijksche avondvergadering der Permanente Commissie.
De Permanente Commissie zal in rechten doen vervolgen die kooplieden en hunne borgen, welke het verschuldigde visch- of haringgeld wegens, het in afslag gekochte niet voldoen binnen den tijd en volgens de condities in de akte van borgtocht van elk desbetreffend koopman uitgedrukt.
De Commissie regelt de uren van aanvang van den afslag.
Zij kan zich een Secretaris toevoegen, voor hem eene instructie en zijn salaris vaststellen, dat uit den jaarlijkschen omslag wordt betaald.
Zij kan eveneens een bode aanstellen wiens salaris en instructie door haar wordt bepaald en vastgesteld; welk salaris eveneens uit den jaarIn'kschen omslag wordt betaald.
Art. 6. De gewone wekeln'ksche Vergaderingen dezer Commissie zullen gehouden worden op iederen Maandag op een door de Commissie vast te stellen uur. Er zal eene presentielijst ter teekening aanwezig zijn.
Wanneer de Maandag op een Christeljjken feestdag valt, zal er op den daaropvolgenden eersten werkdag worden vergaderd.
Ter vergoeding der kosten dezer Vergaderingen zal er aan de gezamenlijke leden ten hoogste twee gulden per Vergadering worden toegekend.
Art. 7. Jaarlijks treden twee leden der Commissie (namelijk drie jaren twee en het vierde jaar één) af, die echter dadelijk herkiesbaar zn'n. Zij mogen elkaar niet nader dan in den tweeden graad van bloed- of aanverwantschap bestaan.
De volgorde van aftreding wordt voor de eerste maal volgens een daarvan op te maken rooster door het lot vastgesteld.
In tusschentijds ontstane vacature moet binnen drie maanden daarna voorzien worden.
Art. 8. Ieder commissielid zal in volgorde van anciënniteit in achtereenvolgende dienstjaren bij maandelijksche toerbeurten het voorzitterschap bekleeden, de eerste volgorde is echter die van het rooster van aftreding.
211
m
211



De Voorzitter zal de vergadering een kwartier na het vastgestelde uur openen; hn" heeft de leiding der vergadering, hij zal alle ingekomen of inkomende stukken aan de vergadering voorlezen, hij geeft ieder lid die zulks verlangt op diens beurt het woord, hn" brengt alle belangen der reederij en visscherij ter tafel, hn' zal de credietboekjes, die door den vischafslag worden ingezonden, nazien en daaruit naar bevind van zaken en na overleg met de overige commissieleden door den secretaris het briefje tot weigering van kooplieden, die niet aan hunne verplichtingen hebben voldaan, doen opmaken; hij teekent met den secretaris alle uitgaande stukken.
Art. 9. Telken jare op een der Maandagen in de eerste helft van de maand Juli wordt er eene algemeene vergadering van leden gehouden op door de Permanente Commissie te bepalen uur en plaats en welke vergadering wordt geleid door den voorzitter der Permanente Commissie.
De alsdan in die vergadering te behandelen werkzaamheden zijn:
1. de benoeming van leden der Permanente Commissie ter vervulling der vacatures wegens periodieke aftreding of door andere omstandigheden.
2. het doen van rekening en verantwoording door de Permanente Commissie, van de ingehouden cent betreffende de trawl visscherij.
3. de behandeling van voorstellen en onderwerpen, die ieder lid bevoegd is ter vergadering aan de orde te stellen.
Art. 10. Buitengewone ledenvergaderingen kunnen door de Permanente Commissie worden bijeengeroepen zoo dikwijls zij meent dat die noodig zn'n ter behandeling van ernstige belangen, waaromtrent de Commissie het gewenscht acht, dat de leden hun oordeel en gevoelen uitspreken.
De Permanente Commissie is tot bijeenroeping van eene buitengewone ledenvergadering verplicht voor de aanstelling van een afslager of een naschrijver, welke benoemingen uitsluitend aan de ledenvergadering toekomen. Zij is voorts tot bn'eenroeping van eene buitengewone ledenvergadering verplicht ter behandeling van voorstellen door minstens vijf leden ingezonden aan de Commissie en voor welke door de voorstellers behandeling in eene buitengewone vergadering wordt gewenscht. Die vergadering moet worden gehouden binnen veertien dagen na de inlevering der voorstellen, bij gebreke waarvan die voorstellers bevoegd zijn zelf de vergadering bijeen te roepen.
Op de buitengewone ledenvergadering kunnen geen andere onderwerpen behandeld worden dan die, welke in de oproeping ter vergadering zijn vermeld.
Oproepingen tot alle ledenvergaderingen geschieden door bezorging aan elk lid van een oproeping minstens drie dagen vóór den dag der vergadering.
Art. 11. Alle beslissingen zoowel die, welke in de vergaderingen der 212
212



leden als van de Permanente Commissie worden genomen, geschieden bij volstrekte meerderheid der uitgebrachte stemmen.
In de ledenvergadering brengt elk lid zijne stemmen uit, naar verhouding van het aantal vaartuigen dat hij vertegenwoordigt naar den volgenden maatstaf: dat één of twee vaartuigen recht geven op één stem, drie tot en met vh'f vaartuigen op twee stemmen, zes tot en met tien vaartuigen op drie stemmen en meer dan tien vaartuigen op vier stemmen.
Bestaat eene reederij uit firmanten of medeeigenaren, dan zal slechts een hunner ter vergadering het stemrecht kunnen uitoefenen.
In de vergadering der Permanente Commissie heeft ieder lid één stem.
In alle vergaderingen geschieden stemmingen over zaken mondeling, over personen bij gesloten briefjes.
Bij staking van stemmen over zaken heeft de Voorzitter in alle vergaderingen de beslissende stem.
Indien in eenige vergadering bij stemming over personen bij de eerste stemming geen volstrekte meerderheid is verkregen, dan heeft eene herstemming plaats uit de twee die de meeste stemmen hebben bekomen en is hn', die bij herstemming de meeste stemmen verkrijgt, benoemd. Komen meer dan twee personen voor herstemming in aanmerking, dan heeft de oudste in jaren den voorrang.
Een lid kan in eene ledenvergadering, doch niet in de Permanente Commissie, bij volmacht vervangen worden.
Eén persoon kan in de ledenvergadering niet meer dan eene reederij vertegenwoordigen.
Art. 12. Tot aan de vaststelling en goedkeuring dezer gewijzigde statuten door de ledenvergadering en de benoeming van de leden der Permanente Commissie, welke benoeming in afwijking van het bepaalde in artikel 9 hiervoor, in diezelfde vergadering zal geschieden, blijft de fungeerende Permanente Commissie, zooals die volgens het oude reglement door de reeders boekhouders zh'n benoemd, in functie.
Deze statuten, zooals die zijn gewijzigd naar de behoeften des tegenwoordigen tijds, strekken ter vervanging van het Reglement van ReedersBoekhouders, vastgesteld in de ledenvergadering dezer Vereeniging van den 1 Februari 1842.
Thans enkele bijzonderheden over de werkzaamheden van de Permanente Commissie.
In het algemeen had men in verschillende zaken van haar een krachtiger optreden gewenscht, had van haar meer autoriteit kunnen uitgaan, maar men mag niet uit het oog verliezen dat haar leden door allerlei banden en betrekkingen vaak in zeer moeilijke omstandigheden kwamen te staan, die hun beletten zoo te handelen, als zij wel wenschten.
213
213



Aan ijver heeft het den leden zeker niet ontbroken. De notulen van de wekeljjksche vergaderingen getuigen daarvan. Een aantal reglementen, voorschriften enz. werden door haar gemaakt, maar het ontbrak haar aan prestige, en zoo gebeurde het dan ook vooral in de havenzaak dat andere corporaties zich opwierpen en volvoerden, wat eigenlijk door haar, als vertegenwoordigende het geheele visscherij bedrijf, had behooren gedaan te worden.
In de beweging voor de havenzaak heeft de Permanente Commissie de
leiding, die haar toekwam, vrijwillig uit handen gegeven, wat niet in het belang van de zaak zelve is geweest.
Toch als wn' na een eeuw van bestaan haar rekening opmaken, dan komt op haar creditzijde nog heel wat goeds te staan.
Zooals we zeiden, ontwierp de Permanente Commissie tal van reglementen, ook stelde zij herhaalde malen nieuwe dienstcontracten op, voor de visschers en voor andere personen, die bij het bedrijf betrokken zjjn.
Maar dpprl meur
Abraham Hoogenraad, Zij hielp krachtig mede tot
Secretaris van de Permanente Commissie uit de j • ■, . ■ i_ ± rv j
t? a •• ,M,( i in,« de oprichting van het Oude-
Reedern van 1884 tot 1916,
geb. 16 Jan. 1844, overl. 18 Nov. 1919. Visschersfonds in 1840, en
bleef dat fonds besturen. Zn' gaf den stoot tot de oprichting van het Onderlinge Waarborgfonds voor de bomschuiten of pinken in 1841.
In belangrijke zaken het bedrijf te Scheveningen betreffende werd haar door het stadsbestuur van Den Haag herhaaldelijk om advies gevraagd en nog wordt zij door Burgemeester en Wethouders in de eerste plaats als de vertegenwoordigster van de reederjj en den handel beschouwd.
In de verschillende hoofdstukken van dit boek zal men den naam van de Permanente Commissie terugvinden en haar werkzaamheden nog beter kunnen waardeeren, dan door hetgeen wij hier aanstipten.
Heeft in elk bestuur de secretaris een belangrijke rol te vervullen, in de Permanente Commissie was die betrekking altijd wel de gewichtigste.
Van 12 Mei 1884 tot Juli 1916, dus ruim 32 jaren achtereen, werd zij waargenomen door Abraham Hoogenraad. 214
214



Het optrekken van een bomschuit in 1777. Teekening van P. C. la Fargue in de prentenverzameling der gemeente.
X. HET OP- EN NEERTREKKEN DER BOMSCHUITEN.
Toen de bommen in ouden tijd nog van betrekkelijk kleine afmetingen waren, kostte het omhoog en omlaag brengen dier vaartuigen niet zooveel inspanning als wij in de tweede helft van de negentiende eeuw gezien hebben. Dat optrekken geschiedde oudtijds niet zooals later op gezette tijden met het doel om gelegenheid te hebben de schepen te teren en te repareeren vóór het begin van een volgende teelt, maar hoofdzakelijk om ze bij opkomenden storm voor vernieling te vrh'waren. De bommen werden dan naar het schuitengat of op de Kerkwerf gebracht; daar stonden ze veilig. Een extract uit het keurboeck op den dorpe van Scheveninghe geeft daaromtrent het volgende voorschrift:
„Allen Stierluijden, die bij tijden van onweder heure schuijten opsteecken binnen de werve op den voorsz. dorpe, zullen de oprellen (hellingen) daer de wagens gewoonlijcke zijn op ende aff te vaeren, soo breet moeten laeten, datter bequamehjcke wagen ende paerden op ende aff sal mogen vaeren, op peh'ne wiens Schuijte contraerie bevonden worden te staen, verbeuren sullen t'elcken rejjse een boete van drie ponden.
Ende soo iemanden van de Vennoots int op off affsteecken van schuijten
215
215



Het optrekken van een bomschuit in 1855. Teekening van H. W. Last in de prenten verzameling der gemeente.
't zn' binnen de werve off op 't strant gequest wierde, sullen alle de Stierluijden ende Vennoots, die vaerens zijn, malkanderen in de schade, buijten kosten van de gequesten, helpen boete te dragen, tot welken eh'nde de onwilligen paratelijcken (onmiddellijk) sal werden geëxecuteerd." Deze keur dateert van omstreeks 1650.
Uit de op pag. 215 staande afbeelding van 1777, blijkt dat toen voor het optrekken van sommige bomschuiten reeds paardekracht aangewend werd.
De kosten voor het optrekken waren voorheen niet bijzonder hoog. Door den Raad van den Haag werd bij besluit van 11 Maart 1818 voor het op- en neertrekken door de voerlieden, het volgende tarief vastgesteld:
„voor het optrekken van een pink tot aan het ordinaire duin ƒ 6.— en in het schuitengat ƒ 9.—; voor het neertrekken respectievelijk ƒ 2.50 en ƒ 3.75. Voor een neertrek des avonds of in den nacht ƒ 3.75."
Wanneer de visschers hun pinken zonder de hulp van voerlieden optrokken of naar het water brachten, moesten zij de helft van het loon betalen, doch de voerlieden moesten dan met hun paarden op het strand gereed staan om eventueel hulp te verleenen.
De hierboven staande afbeelding vervaardigd in het jaar 1855 doet zien, dat toen ter th'd al heel wat meer trekkracht noodig was; heel wat paarden moesten zich inspannen om telkens het vaartuig een paar meters vooruit te krijgen; de moeilijkheid was vooral om het zoo ver te brengen dat de paarden op hetzelfde oogenblik aantrokken; op dat gewichtig oogenblik lieten 216
216



de voerlieden, een vreesdij k geschreeuw en gehuil hooien en legden flink de zweep erop.
Deze wijze om de bomschepen te verplaatsen was zeker een zeer primitieve. Was het al een vreeselijke taak, die van de paarden gevergd werd en kwamen in lateren tijd van de vereeniging Dierenbescherming daarover meermalen aanmerkingen, voor de schepen zelf deugde deze behandeling evenmin.
Vooral in de tweede helft van de 19de eeuw, toen men steeds grooter afmetingen aan de. schepen ging geven, werden de nadeelen van het systeem sterk ondervonden. Op den tocht, dien het vaartuig naar boven had te maken, stond het minstens tienmaal middelwaag op den rol, en had er een doorbuiging plaats van 20 centimeters; ja bij sommige schepen kwamen de beide einden van den boom op den grond. Het spreekt van zelf dat die doorbuiging zich ook mededeelde aan het bovengedeelte van het schip, en wat dan het geheel leed, is licht te begrijpen. Dat op- en neertrekken kostte het vaartuig wel twee of drie jaren levens. Bij het nedergaan was de laatste zet nog de ergste van alle, men dacht dan: „daar valt het schip doormidden."
Onbillijk zou het zijn de Scheveningers te beschuldigen niets geprobeerd te hebben om aan die wijze van doen een eiiui te maken, haar te vervangen door een betere wijze van vervoer. In 1847 werden aan het strand proeven genomen met een toestel, uitgedacht door R. van Bueren, hoofd der school te Scheveningen. Het bestond uit een wagenstel, waarop het vaartuig moest geplaatst en dan omhoog gereden worden. De proeven vielen slecht uit, men had met allerlei tegenspoeden te kampen; de reeders vonden het ongeschikt en meenden: „dat het niet in een volkomener staat kon gebracht worden."
Meer succes had in 1880 de Scheveningsche industrieel M. E. J. Vierling, die geheel in mechanische kracht de oplossing zocht. Een zoogenaamde treuil-cabestan, zou de bomschuit omhoog trekken, heel gelijkmatig en rustig. Het resultaat was zeer bevredigend, maar de visschers waren niet te vinden om „dat ding te draaien." Vierling gaf het evenwel niet op; hij nam nu de stoomkracht te baat. Door een locomobile op den strandweg te plaatsen en deze met een stalen kabel aan het vaartuig te verbinden, werd op verschillende punten met goed gevolg gewerkt; het eerste vaartuig werd op deze wijze 7 December 1881 omhoog op den strandweg gebracht, en wel in de helft van den tijd dien de paarden er aan besteedden. Per dag werden twee of drie vaartuigen opgetrokken. Maar één locomobile was ontoereikend, om aan de groote vraag, vooral in begin-December na het einde van de haringteelt te voldoen, wanneer 150 a 200 schepen aan het strand lagen en die zoo spoedig mogelijk geborgen moesten worden. Tot uitbreiding van het aantal locomobielen kwam het echter niet, zoodat nog
217
217



altijd twee derden van de vloot door paarden moest getrokken worden. De machine-Vierling is in gebruik gebleven tot het jaar 1894; toen na den geweldigen storm van dat jaar het voorgoed was uitgemaakt, dat de bommen voortaan niet meer aan het strand konden komen, en elders in een of andere haven den wintertijd moesten doorbrengen.
Het optrekken der schepen op de hellingen aan de visschershaven geschiedt door electriciteit.
XI. DE VISCHNETTEN.
Gaven wij vroeger reeds enkele bijzonderheden omtrent het vischtuig in gebruik bij de Scheveningsche visscherij, wij willen die thans met de onderstaande aanvullen.
Om kans van slagen te hebben dient bij elke visscherij het vischtuig zoo goed mogelijk te zh'n. Dat heeft men ook steeds zoo ingezien. Gelijk voor zoo vele andere zaken de visscherij rakende, heeft men oudtijds zelfs de Overheid in den arm genomen om er voor te waken dat de netten wat grondstof en bewerking betreft aan de eischen voldeden.
Wh' hebben hier een keur van het jaar 1581, dus van bijna drie en een halve eeuw geleden.
„Alzoo die van de visscherjje in Holland ende namentlijk die van Delft, Rotterdam, Schiedam en den Briel, vermits men dagelijks gezien heeft dat er veel bedrog ende faulte geschied en geëxerceerd word in het upreden (gereedmaken) van de netten en vierendels, ter oorzake dat dezelve van zalm ofte zaatdraien gesponnen ende tot hare behoorlijke breedte en lengte niet en worden gemaakt tot groot agterdeel en praejuditie van die gene, die hen met het visschen en haringvaart generende zy'n, door dien dezelfde vierendels het eenig instrument en middel zy'n, daar alle onkosten beroerende die visschery' en haringvaart uitgedaan worden. Ende willende daarin voorzien, hadden na lange communicatie met den anderen, eendragtely'k beslooten, geresolveerd en gemaakt zekere Poincten en Artikelen. Ende alzoo die van Scheveningen ende veele Burgeren van den Hage hen ook met de voors. neringe van redery'e en breien van netten generende zyn, ende daardoor die van 's-Hage genegen zijn die voors. ordonnantie van de visscherij te continueeren. Soo is 't dat Bailluw, Schout, Burgemeesteren en Geregte van den Hage mede geordonneerd hebben de artikelen hier na volgende.
1. In den eersten dat men van nu voortaan geen Netten of Vierendels 218
218



zal mogen ter Markt brengen of verkoopen daar eenig ruim in gewrocht ofte van zaatdraien gebreid is.
2. Dat voorts niemand van nu voortaan eenige vierendels ofte sommig want zal mogen breien of doen breien dan van goed garen, dat wel gewassen geweest is en gedroogd naar behooren.
3. Ende alle vierendels zullen moeten breed wesen 750 schooien en diep of lang 74 Masen, daar of men tellen zal de eerste Maas, waar een Maas is, XIII Masen geschoold in de Elle, Welverstaande dat alle vierendels wegende 26 <8? en daarenboven wel zullen mogen hebben een school of halve maas meer in de Elle, halve vierendels naar advenant.
4. Ende om 't self wel te voorkomen, en dat daarin geen bedrog geschiedde, zoo zal voor Scheveningen geordonneerd worden een keurmeester en twee vrouwen, dewelke daartoe geëed en die voors. vierendels zullen visiteren, tellen en nazien of dezelve zulke behoorlijke lengte hebben als boven.
5. Ende wat vierendels of Netten zij bevinden ten hare volle breedte en lengte en geschoold als voren, gemaakt en gebreid te wezen zal bij den voorn, keurmeester of de voorsz. vrouwen daar aan geslagen worden een Lood of het teijken van den Haag, te weeten de ojjevaar bij de eene zijde en bij de andere zijde de eerste letteren van den naam van voorsz. vrouwen of gezworen Telsters, die dezelve gelood of gekeurd zal hebben.
6. Ende die voorsz. keurmeester ofte vrouwen, die de voorsz. netten geteld of gelood zullen hebben, genieten van elk voor hun loon en moeite voor elk vierendel 4 penn. Hollandsen, te betalen bij hem, die dezelve vierendels te keuren of te tellen zal brengen, zoo wel die niet gelood als gelood worden.
7. Maar wat vierendel bevonden word bij den keurmeester niet geschoold nog hare volle lengte en breedte niet te hebben, zal niet gelood nog geteijkend mogen worden.
8. Ende zoo wie binnen den Haag, Haagambagt ofte Scheveningen wonende ende voor hem eenig vierendel redenen ofte doende breien of die voor dato van deze ordonnantie bij hen hebben, en zullen dezelve niet mogen opslaan of te veil, zonder voor en al eer die bij den keurmeester gevisiteerd, gesteld en gelood zullen wezen als voren, op peijne van 20 stuivers te appliceeren, de twee derde deelen voor het officie en het derde deel ten behoef der Armen.
9. Ende ten einde al het gunt voorsz. is, te beter geëffectueerd en volbragt zal mogen worden, zullen alle de gene, die eenig vierendel voortaan zullen breien, 't zij voor hun of op de koop, gehouden zijn dezelve vierendels, aleer zij dezelve zullen mogen thuis brengen, behoorlijk te laten tellen en een lood daaraan slaan als voren op peijne als boven.
Aldus gedaan op het Stadhuis van 's-Hage ende gecondigd ter puie aldaer op den 29 July 1581."
219
219



De netten, die Scheveningen thans in gebruik heeft, zijn haringnetten en trawlnetten. De haringnetten werden tot omstreeks 1865 te Scheveningen en ook op andere visschern'plaatsen van henniptouw met de hand gebreid. Daarmede hielden tal van vrouwen en meisjes zich onledig en dat was voor haar een goede bron van inkomsten. Maar omstreeks het jaar 1860 besloot A. E. Maas, voor onze lezers een goed bekende, te onderzoeken of het katoen de hennip niet kon vervangen; hij liet eenige netten knoopen van gewoon katoen en gaf die met andere mede aan een bomschuit, die ter haringvisscherij ging. Het oordeel der visschers was al aanstonds gunstig. Bn' een verblijf te Yarmouth en te Lowestoft leerde hij de machinaal gebreide katoenen netten kennen en te Musselburgh bezocht hn de fabriek van de firma Stuart, waar een meesterknecht, zekere James Paterson in 1820 reeds een toestel voor dat machinale breien had uitgevonden.
Deze firma leverde aan Maas de eerste machinale katoenen netten en hoewel later tal van fabrieken werden opgericht met hetzelfde doel, heeft zn' steeds de concurrentie het hoofd kunnen bieden en levert nog in onzen tijd aan de Scheveningsche reederijen groote partijen.
Toen de reputatie van het katoenen machinaal gebreide net voor goed gevestigd was, vond men te Scheveningen bij de visschersbevolking wel eenige tegenwerking, omdat zy een deel van haar inkomsten voorgoed zag vernietigd. Maar de visscherij was er zeer mede gebaat en dat was de hoofdzaak. De katoenen netten bleken duurzamer dan de hennipnetten. De laatstgenoemde hielden het maar één haringteelt uit, de katoenen bleken drie jaar dienst te kunnen doen. Daarbij waren ze veel lichter en kon een grooter aantal tot een vleet vereenigd worden.
Ook in het prepareeren van de netten bracht Maas een geheelen omkeer. Om het net stevigheid te geven moest het worden getaand; tót dien th'd gebeurde dat met eikenschors ook run geheeten. De netten werden in een ketel geworpen en op elke laag kwam dan een hoeveelheid run en water; een vuur bracht den geheelen inhoud op een hooge temperatuur. Het ge* vaar dat de netten zouden branden, was daarbij zeer groot. Maas nam nu in plaats van run, dat 19 tot 21 percent looistof bevat, cachou waarvan het looigehalte 45 tot 65 percent is. Hij liet in een ketel met heet water de cachou oplossen, de te prepareeren netten in een gemetselden kuil leggen en die met de in het water opgeloste cachou overgieten.
Bij de lange reizen evenwel, die de schepen maakten bleek toch het tanen onvoldoende en daarom ging men er toe over de netten eerst door lijnolie onaantastbaar te maken voor het zeewater en ze dan te tanen met cachou. De meest gevolgde wijze van prepareeren is thans deze: de wit katoenen netten worden tweemaal getaand, daarna in lijnolie gedompeld, op het veld uitgespreid en gedroogd en dan nogmaals getaand.
In de laatste vjjf en twintig jaren heeft men nog steeds naar nieuwe 220
220



to
Het haringnet.



procédés gezocht. Zoo heeft men te Scheveningen proeven genomen met het teren van netten naar Fransch voorbeeld. De netten, alzoo behandeld, zagen er zwaar en sterk uit; maar de visschers welke enkele van die geteerde netten in de vleet tot proef hadden medegenomen, rapporteerden bn' hun terugkomst, dat merkwaardiger wijze in die netten geen enkele haring was .gevangen. In Duitschland prepareert men netten met carbolineum.
Sedert jaren heeft Scheveningen een eigen nettenfabriek behoorende aan de N.V. „Sea Side Mills". De eerste directeur was M. Parser; die werd opgevolgd door Joh. H. Warneke. In deze fabriek welke steeds uitbreiding onderging, werd ook het eerste katoenen zeildoek voor de schepen gemaakt.
Voor de uitrusting van zijn vloot heeft Scheveningen heel wat haringnetten noodig. Dé bommen namen er steeds 70 a 80, de loggers 90 a 100 en de stoomloggers 150 stuks mede. Rekent men voor elk vaartuig gemiddeld 100 netten en neemt men aan dat deze drie jaren te gebruiken zijn dan komt men voor een vloot van 300 schepen tot een getal van 100 X 100 = 10.000 nieuwe netten per jaar.
De haringvleten vertegenwoordigen een heel kapitaal. Wanneer de schepen bij plotseling opkomenden storm niet in staat zn'n hun netten binnen te halen — waarmede heel wat th'd gemoeid is — of wanneer netten, touwen enz. in elkaar warren, lijdt een reeder groote schade.
In 1878 had Scheveningen aan verlies van netten een schade te boeken van niet minder dan ƒ 200.000.
Het klaarmaken van de haringvleet, dat wil zeggen de netten tot een geheel te maken, en ze aan lijnen en reep te verbinden en van kurken drijvers of vloten te voorzien, geschiedt door de bemanning van elk schip aan den wal. Bij het uitzetten van de vleet worden aan de vleet nog waterdichte tonnetjes, breels geheeten, verbonden om het dryfvermogen van netten en touwen te verhoogen.
Toen reeds vele jaren achtereen door de Scheveningsche visschers was waargenomen, dat in de maand November wanneer de haring zich gewoonlijk onder de Engelsche kust by' Lowestoft en Yarmouth ophoudt, door de Engelschen veel meer haring werd gevangen dan door hen, bleek by onderzoek dat de vleet op andere wyze door de Engelsche visschers was ingericht dan door de Scheveningsche. Drie reeders A. de Jong, G. d. Duik en A. v. d. Toorn Jz. namen in 1900 daarom een proef met netten, gesteld volgens de Engelsche methode en de resultaten daarmede verkregen beantwoordden geheel aan de verwachting. Het voorbeeld heeft algemeen navolging gevonden.
Na elke haringreis moet de vleet opnieuw worden behandeld. Elk vieren222
222



deel van de vleet gaat op een wagen naar het veld, wordt daar uitgereden en dan komen vrouwen en meisjes om de netten te boeten d.w.z. wat in de netten gedurende de visscherij vernield is, weer te herstellen, onder leiding van een hoofdvrouw. In den winter en in het voorjaar heeft het boeten van de reeds gebruikte netten voor een volgende haringteelt plaats op daarvoor ingerichte zolders.
Reeds vroeger by de schrobnet- en trawlvisscherij is het een en ander omtrent de trawlnetten medegedeeld. In tegenstelling met het haringnet, dat rechtstandig in het water hangt, is voor de vangst van versche visch noodig een zakvormig net, dat langs den bodem van de zee wordt gesleept. Deze netten worden in onzen tijd nog steeds met de hand vervaardigd van Manilla-hennip gewoonlijk door visschers, wier hooge leeftijd hen voor het varen ongeschikt maakt.
By het trawinet komt het voornamelijk aan op de mazen van den kuil, d.i. de zak, waarin de binnengezwommen visch den weg om te ontsnappen versperd ziet.
De mazen van het nieuwe net worden gemaakt op een breedte van p.m. 6 centimeter; maar na het tanen en teren heeft elke maas slechts een wydte van 4 centimeter.
De trawlnetten hebben heel wat te weerstaan, wat zyn oorzaak vindt in de wrakken, die op den bodem der zee uitsteken. Dat is een van de gebreken, die de trawlvisscherij aankleven en minder loonend maken. Het verlies van een trawinet beteekent allicht een schade van ƒ 500.—.
XII. DE VISSCHER.
De Scheveningsche visscher stond als zeeman altijd hoog aangeschreven en die goede reputatie geniet hij nog. Rëeds eeuwen geleden kende de Scheveninger evengoed als de Vlaardinger op zyn duimpje de Noordzee met haar diepten en ondiepten; hij wist ook precies, waar op onze kust de verraderlijke banken lagen, die voor den zeeman steeds een dreigend gevaar opleverden. Met het lompe vaartuig, dat hy bevoer, wist hy kunststukjes van zeemanschap uit te voeren, waarvoor zelfs de meest ervaren zeeman eerbied had. Wat was er b.v. niet een angst en beven aan den wal toen de bomschuiten nog vrij op het strand konden landen, als daar in den haringtijd de bom „vol en zoet" naar het strand kwam aanzetten en weldra met een branding te kampen had, die het ergste deed vreezen. Maar schip en bemanning kwamen er toch bijna altijd goed af.
Wij verwonderen ons dan ook niet als wy lezen, dat in de eerste helft van
223
223



de 19de eeuw de Scheveningers, als zh' met hun bomschuit op zee rondzwalkten, door gezagvoerders van koopvaardijschepen werden verzocht hun schip een veilige haven binnen te brengen. In dien tijd verdienden de Scheveningers daarmede een aardigen stuiver; het was zelfs van dien aard, dat de Scheveningsche reeders meenden ook wel wat van die loodsdiensten te mogen trekken. In April 1824 besloten zij ten minste dat, wanneer één matroos op het vreemde schip overging aan den betrokken reeder twee stuivers en Wanneer er twee man hulp verleenden, drie stuivers van eiken verdienden gulden moest worden uitgekeerd. Zijn zeemanskunst leerde tot vóór dertig jaren de Scheveningsche vis-
Scheveningsche visschersjongen. Scheveningsch visscherspaar,
scher uitsluitend op de zee; een zeevaartschool bestond vóór dien tijd te Scheveningen niet en het is niet te verwonderen, dat toen de school er eenmaal was, hn' niet gemakkelijk er toe te brengen was de waarde van het theoretisch onderwijs daar gegeven, te erkennen.
Ook op andere Nederlandsche visschersplaatsen is de Scheveninger in trek. In de laatste jaren is het zelfs voorgekomen dat niet minder dan zeventig schepen van Vlaardingen, Maassluis, Katwijk en IJmuiden geheel bemand waren met Scheveningers, vanaf den stuurman tot den zeejongen toe. Vlaardingen alleen had in 1914 wel dertig zulke equipages.
De Scheveningsche visscher is voor elk ander beroep dan het zijne, totaal ongeschikt; wordt hh' door broodsgebrek, vooral in den winter als de meeste 224
224



schepen stilliggen, gedwongen om met visch langs de straten te venten, hij. zegent den dag dat hij den voet weer aan boord kan zetten. Het varen zit hem nu eenmaal in het bloed. Als jongen speelde hij het liefst niet schuitjes, eerst met miniatuur-bommetjes en later met miniatuur-loggertjes, die hjj zelf soms op kunstige wijze wist te fabriceeren en te water liet gaan en zeilen, het liefst in het Kanaal. Toen begon reeds zijn practische opleiding.
Wel waren zijn vader en een of meer zijner broeders een prooi der golven geworden en trachtte zijn moeder, wat zeker te begrijpen is, hem van het varen terug te houden, alles tevergeefs, hij moest en zou naar zee.
De zee heeft van Scheveningen steeds offers geëischt, ook wanneer er geen wereldoorlog was als thans.
Door hevige stormen vooral zijn op verschillende tijdstippen Scheveningsche schepen met man en muis ten ondergegaan; dan was er dikwijls rouw in tientallen van gezinnen. Maar met zulk een treurige waarheid voor oogen denkt de overlevende visscher er geen oogenblik aan zijn beroep vaarwel te zeggen.
Wij waren er meer dan eens getuige van, als na een feilen storm de zee weer tot kalmte gekomen was en de behouden pinken achtereenvolgens weer kwamen opdagen, dat de mannen als half verwezen, nog geheel onder den indruk van de zware dagen, die zij achter den rug hadden, sprakeloos hun vrouwen en kinderen tegemoet gingen, die in angstige spanning al uren te voren op den uitkijk stonden. Eerst later hoorde men dan van hen, in welk gevaar zij hadden verkeerd. Als dan een dag of wat verloopen was, gingen allen toch weer met evenveel opgewektheid toebereidselen maken om opnieuw op die verraderlijke zee hun geluk te beproeven.
En als men nu vraagt, hoe kan de visscher weer zoo welgemoed aan boord gaan, dan vindt men het antwoord in hetgeen de „Stuurman" zegt in een gedicht „De Storm" van H. H. van Witzenburg theol. stud. 1860:
Vrouw, vanwaar die malle zorgen, 't Weer is immers best en goed? Neen, het blijft bepaald op morgen; Tegen zessen is de vloed.
Foei toch, wees niet bang voor droomen! Droomen, kindlief, zijn bedrog, Wil het God, 'k zal wederkomen. Wil hij 't niet, dan sterf ik toch.
'k Heb met alle wêer gevaren, Storm en onweer doorgestaan. Van mijn vroegste kinderjaren, ' En 'k zou weif'len om te gaan?
225 15
225



Nu het windje uit het Oosten Ons een goede vaart belooft? Malle vrouw, kom, laat je troosten, Zet die nesten uit het hoofd!
En als de ochtend is verschenen, Steekt hij blij te moê van wal, Vrouw, tot weerzien! Laat dat weenen! God beschermt ons overal!
De Scheveningsche visscher is gehecht aan zh'n bijbel en aan zijn kerk. Zh'n bijbel vergezelt hem ook op zee; in moeilijke, gevaarvolle omstandigheden krijgt hij door dat boek kalmte en berusting en hoewel de democratische begrippen van onzen tijd ook niet nalieten invloed uit te oefenen op zh'n geestesrichting, hij blijft zijn bijbel en zjjn kerk getrouw.
Die kerk is voor de meeste visschers nog altijd de Nederduitsch Hervormde ; toch zjjn er velen hunner overgegaan tot de Gereformeerde, sedert die kerk te Scheveningen een eigen gebouw en een eigen predikant kreeg. Roomsch Katholieken zijn er onder de Scheveningsche visschers niet, en er zijn er voorheen ook maar zelden geweest; wat zeker eigenaardig is, want onder de Scheveningsche vischhandelaars treft men er wel aan.
De Scheveningsche visscher heeft zeker ook minder goede eigenschappen. In de eerste plaats is hij wantrouwend van aard; die karaktertrek heeft hij van zyn voorouders. Hoe die is ontstaan en blijven voortleven? Waarschijnlijk door de wjjze, waarop de visscher voor zyn diensten beloond wordt. Wh' zagen reeds in een vorig hoofdstuk hoe gecompliceerd dat loonstelsel, dat „varen op deel" vooral in vorige eeuwen was en hoe licht er daardoor geschillen konden ontstaan tusschen den werknemer en den werkgever. Nog in 1820 begreep dat de stedelijke Overheid, toen deze in het Reglement voor de visscherij de betrekking van zegslieden handhaafde, en die zegslieden de bevoegdheid gaf van scheidsrechters. Nu nog in onze dagen doen zich na afloop van de haringteelt menigvuldige quaesties over het verdiende loon voor, die door een gemengde commissie uit de reederh' en den visschersstand behandeld worden.
Een andere oorzaak voor het heerschende wantrouwen onder de visschers is de hoogst primitieve wijze, waarop door de reeders voorheen werd boekgehouden. Nog in de 19de eeuw was dat dooreengenomen zeer onvoldoende; het gebeurde dikwijls dat, als de afrekening plaats vond voor het bepalen van wat reeder en visscher van den buit toekwam, een plankje met een stuk krijt gebruikt werd en met streepjes berekend werd wat ieder der party en zou ontvangen. In de laatste jaren is hierin een groote ver226
226



betering gekomen; vele reederskantoren hebben nu een boekhouding, welke kan wedijveren met die van andere groote industrieele zaken in ons land.
Men begrijpt thans meer en meer, dat men zulks ook aan de visschers verplicht is; en men gaat nu ook erkennen dat de visschers het recht hebben op een gespecificeerde rekening van hun loon, getrokken uit de cijfers van de boekhouding. Wanneer een timmerman, die een vast salaris geniet, een kast maakt voor zyn patroon, is het hem vrij onverschillig wat die patroon voor de kast betaald krijgt; maar wanneer de visscher een party haring aanbrengt, heeft het voor hem wel degelijk belang nauwkeurig te weten, ook in by zonderheden, wat de vangst opbrengt, want een bepaald percentage van die opbrengst komt hem als loon toe.
Wanneer volgens het dienstcontract aan de bemanning voor de haringvisscherij b.v. 27 percent is toegekend, dan is ook 27 percent van de gevangen haring het^eiaendom van die bemanning.
Alle geheimzinnigheid daaromtrent dient voorkomen te worden.
Nu de voornaamste grond voor het wantrouwen langzamerhand begint te vervallen, zal het evenwel nog lang duren eer men zal kunnen getuigen dat by het gros der Scheveningsche visschers het wantrouwen geheel is geweken; het zit er te diep in.
De visschers van hun kant hebben oudtijds evenzeer dikwerf aanleiding gegeven tot wantrouwen by de reeders. De kat komt een graatje en de visschers een braad je toe. Zeker, maar hoe groot mag dat braadje wel zijn? In tal van keuren werd zulks oudtijds nauwkeurig omschreven maar lang niet alle visschers hielden zich aan het bepaalde. Met het .jongetje van Van Alphen, die redeneerde, „aan een boom zoo vol geladen, mist men vy'f, zes pruimpjes niet", waren zij het volkomen eens; met een kleine variatie werd het voor hen: „aan een schip zoo vol geladen, mist men duizend haring niet." En het bleef niet bij een enkele duizend.
De geheele negentiende eeuw door leest men over het ontvreemden van visch, vooral van haring. Toch zou men verkeerd doen te beweren, dat dit kwaad algemeen voorkwam. Ook dient men — het kwaad blijvende afkeuren — toch verzachtende omstandigheden in aanmerking te nemen.
„De gelegenheid maakt den dief" is bij de visscherij zeker een waar woord en weinig menschen staan zedelijk zoo hoog, dat zij tegen alle verleiding bestand zy'n. De Scheveningsche visscher maakt daarop geen uitzondering. En vergeten moet men niet, dat hij in het algemeen genomen een loon heeft genoten, lang niet in evenredigheid met de diensten, waaraan zoo vele gevaren verbonden zijn. Opmerkelijk is het dat klachten over ontvreemding van visch het meest werden gehoord in ty'den, dat de resultaten van de visschery ongunstig waren, en dus de visscher zoowel als de reeder, weinig verdiende. Maar het staat vry wel vast, dat ook in
227
227



tijden van voorspoed het ontvreemden voorkwam; dat de reeder zich dan niet liet hooren, is te verklaren, uit de omstandigheid, dat de reeder toch ruim verdiende en de schade, die hij door het ontvreemden beliep, zich maar getroostte.
Een ander euvel, waaraan de Scheveningsche visscher laboreerde en waarvan men gelukkig in de laatste jaren ook weinig meer hoort, was het smokkelen. In de eerste helft van de 19de eeuw werd daar vrij druk aan gedaan.
Door de gezamenlijke reeders werd 4 Juli 1843 besloten iedere overloopschuit een anker jenever voor de geheele teelt mede te geven en alle kruiken of flesschen te weren, alsmede alle goederen als „tabak in kardoezen en alles wat tot sluikhandel aanleiding geeft." Een vreemde maatregel zou men denken, maar er bestond wel degelijk verband tusschen de jenever en de tabak. De tabak namelijk werd in Engeland geruild voor jenever.
Voorts werd bepaald, dat wanneer door den sluikhandel een of meer pinken werden prijs verklaard, de stuurman en de matrozen de schade aan den reeder zouden moeten vergoeden en beginnen met de helft van hun loon af te staan. Voor de rest zouden zij mede aansprakelijk gesteld worden, in welke betrekking zij ook kwamen.
In September van dat jaar werden acht vertrouwde personen aangesteld, die onafgebroken aan het strand moesten waken, dat er geen verboden goederen aan boord werden gebracht.
En die preventieve maatregel had wel eenig succes. Zoo werd in December 1845 een matroos te Scheveningen aangehouden in het bezit van 150 Ned. ponden gekorven tabak. Maar daartegen werd kort daarna een ander visscher in een Engelsche haven door de tolbeambten aangehouden, die 18 pond tabak wilde binnenbrengen. Het bekwam hem slecht; hij werd vijf dagen in een Engelsche gevangenis opgesloten.
In Augustus 1846 werden door de reeders nog deze besluiten genomen:
„Wie der stuurlieden en matrozen zich aan sluikhandel schuldig maken, zullen hunne gelden, welke zn' in de afgeloopen teelt te goede hebben, verbeuren.
De stuurman, op wiens pink de sluikhandel is bedreven, zal van zijn post vervallen en zoo de reeder hieraan niet voldoet, zal hij gehouden zijn een boete te betalen ten voordeele van het Oude-Visschersfonds van twee honderd gulden; alsmede zal de stuurman door geen anderen reeder in die betrekking mogen worden opgenomen op gelijke boete van twee honderd gulden, ten voordeele van bovengenoemd fonds."
Ook de kerk trachtte in 1855 het smokkelen tegen te gaan door toepassing van de censura morum. De kerkeraad besloot namelijk aan alle zee228
228



lieden, die bij gelegenheid der laatste steurharingvisscherjj in Engeland waren „aangehaald" en later waren vrijgelaten, voorzoover zij lidmaten waren het avondmaal te ontzeggen.
In onzen tijd hoort men er niet meer van, dat de Scheveningers zich er aan schuldig maken en het is al heel wat jaren geleden dat te Scheveningen het bericht kwam, dat een bomschuit in een der Engelsche havens „aan den ketting was gelegd."
Het verblijf aan boord van de Scheveningsche bommen heeft altijd veel te wenschen overgelaten en dat betreft vooral de slaapplaatsen; slechts een zeer beperkte ruimte was daarvoor afgestaan. Dat niettegenstaande de anti-hygiënische toestanden aan boord van die vaartuigen de Scheveningsche visscher gewoonlijk na een lange reis toch in besten welstand terugkeerde, moet toegeschreven worden aan de omstandigheid dat hij onophoudelijk op het dek de. reine, zuivere zeelucht inademde en dat hij in het genot was van een goede, geregelde voeding, veel beter gewoonlijk, dan hij die tehuis vond.
Met de loggers van onzen tijd is het vrij wat beter gesteld, wat betreft de woning voor den visscher; de slaapplaatsen vooral zijn doelmatiger en geriefelijk ingericht en er wordt voortdurend naar gestreefd verbetering aan te brengen. Wat voorheen ook ontbrak was geneeskundige hulp en verpleging, wanneer een of meer schepelingen door een ernstige ziekte werd aangetast of een ongeval overkwam. Men redde zich dan zoo goed men kon, maar al te dikwijls werden yerkeerde middelen beproefd, die noodlottige gevolgen hadden.
Ook daar is verbetering in gekomen. De eer van op de noodzakelijkheid het eerst gewezen te hebben komt toe aan kap. ter zee Sluijterman, commandant van Hr. Ms. politieschip „Dolfijn", die aan het einde der vorige eeuw in het openbaar de aandacht vestigde op den treurigen toestand, dat zieke of gewonde visschers bij lange haringreizen wekenlang zonder een doelmatige geneeskundige behandeling en verpleging bleven; hij wees daarbij op het voorbeeld, dat Engeland en Schotland gaven, die jaarlijks niet minder dan veertien hospitaal-kerkschepen voor hun visschers in zee zonden. De roepstem van Sluijterman vond gehoor in den lande en in Amsterdam vormde zich een commissie die door vrijwillige bijdragen spoedig in staat werd gesteld den schoener „De Hoop" aan te koopen en dien tot hospitaal-kerkschip uit te rusten. Deze daad heeft zegenrijke gevolgen gehad. Jaar op jaar gaat het schip vele maanden van het jaar, als de haringvisscherij in vollen gang is, er op uit om de visschersschepen te ontmoeten en zoo noodig hulp te verleenen. Ook de Scheveningsche visscher heeft daarvan geprofiteerd en profiteert er nog steeds van.
Nog andere maatregelen voor de lichamelijke verzorging van den vis-
229
229



De Hall te Lerwick in 1910 met de predikanten J. D. van der Velden en W. H. Oosten en de verpleegsters.
scher werden door de Hooge Regeering genomen. Zij dwong de reederijen aan elk schip een medicijn-kist mede te geven met de noodige verbandmiddelen en verlangde van de visschers het volgen van lessen in de verbandleer. Wie thans een diploma als schipper of stuurman op een visschersschip wil verwerven, moet die lessen volgen. In onze Visscherij school aan de Visschershaven staat zij dan ook op het leerprogramma.
Ten slotte wijzen wij nog op hetgeen voor den visscher in velerlei opzicht door den Scheveningschen predikant Ds. v. d. Valk is gedaan. Hy behoorde ook tot degenen op wie Sluyterman's woorden een diepen indruk hadden gemaakt. Hy bracht de zaak ter sprake in zyn kerkeraad, die zich daarop in verbinding stelde met de Raden der Zeekerken. Men wilde ook een hospitaal-kerkschip uitzenden, maar de bijdragen vloeiden niet rykelyk genoeg daarvoor en zoo besloot men in een andere richting voor de visschers werkzaam te zijn. Bekend was het dat de eerste vangplaatsen van de haring eenige weken achtereen elk jaar gevonden werden bij de Shetlandsche eilanden en dat de visschers dan veelal op het einde der week de haven van Lerwick — de hoofdplaats van die eilanden — binnenliepen om daar den Zondag door te brengen.
Bekend was het ook, dat over het gedrag van enkele visschers aldaar dikwyis niet te roemen viel.
De Raad der Zeekerken zond nu in 1897 Ds. v. d. Valk daarheen, vooreerst met het doel aan dien misstand een einde te maken, maar ook 230
!30



met het doel de visschers in alles bij te staan, waar hulp noodig was. De arbeid van Ds. v. d. Valk, die vele jaren den overtocht deed, werd al spoedig door de autoriteiten als door de bevolking van Lerwick zeer gewaardeerd, vooral om de orde, die sinds zijn komst was ingetreden. Zijn opvolgers hebben steeds zijn voetstappen gedrukt. De arbeid van den predikant is als volgt.
Des Zondags wordt in de Schotsche kerk gepredikt in de Hollandsche taal; in de week worden de visschers ontvangen in een houten gebouw, door' Lerwickers beschikbaar gesteld. In die hall is ruimte voor 200 visschers, die er een kop koffie drinken, een brief schrijven of een courant lezen. Vooral ook legt hij zich toe op de verzorging van zieken, die door het hospitaal-kerkschip „De Hoop" of door de schepen zelf worden aangebracht. Door zijn bemiddeling worden de zieken in het hospitaal te Lerwick opgenomen^ Dokter noch verpleegsters verstaan daar een woord Hollandsch, zoodat de Predikant den dienst van tolk verricht. Bij voorkomende sterfgevallen (op het Kerkhof van Lerwick vonden ook enkele Scheveningsche visschers hun laatste rustplaats) neemt de predikant de zorgen op zich, hetwelk in het vaderland de taak van de familie i$. Is er averij aan eenig schip, de predikant is gereed met zijn bemiddeling ook om de kosten van reparatie voor te schieten. Van den kant der reeders is dikwijls beweerd dat het tehuis, dat de visscher te Lerwick vindt nadeelig is voor de visscherij, omdat in de haven onnoodig of langer vertoefd wordt dan noodzakelijk is. Die bewering is zoo in het algemeen uitgesproken volgens de verschillende predikanten, die op Lerwick gearbeid hebben, ongegrond. Er kunnen soms gewichtige redenen bestaan, die het bezoek aan de baai noodzakelijk maken en oorzaak zijn van langer oponthoud, dan de visscher zelf wenscht. En dat geeft dan aanleiding tot verkeerde gevolgtrekkingen.
Dat het werk te Lerwick van de Zeekerken der Ger. gemeente veel goeds heeft verricht voor de stoffelijke en geestelijke belangen van den visscher zal zeker niemand willen ontkennen en wij hopen dan ook dat het na den oorlog weer zal worden voortgezet.
Hooren wy thans wat van de Scheveningsche visschers en ook van hun vrouwen door landgenooten en vreemdelingen alzoo gezegd is.
Uit „De Nederlanden", karakterschetsen enz., uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij van Schoone Kunsten 1841.
De Scheveningsche Visscher.
„In een nederige woning, een strandhut geboren, onder het gebruisch der stormen en het geklots der golven opgevoed, mag de Scheveningsche
231
231



Scheveningsche vischvrouw.
Scheveningsche- moeder en zoon.
Scheveningsch meisje. . Scheveningsch meisje.
232
232



visscher met recht een zoon des Oceaans genaamd worden. Hij is een amphibie dat het land tot vader, de zee tot moeder heeft. Wat zeg ik? het land is zh'n stiefvader, het schenkt hem bijna niets, het haat hem; de zee is zyn moeder, zijn goede zorgende moeder; het land is zijn herberg, de zee zh'n woning; het land zh'n dood, de zee zyn leven; het land zijn niets, de zee zyn
alles! Zyn vrouw en kinderen zy'n de eenige banden, die hem aan
den aardklomp verbinden.
Een ander moge als een oester in zy'n schelp vastgroeien, hem is het ongebonden zwerven op de onmeetelijkheid; een ander het groene lommer
Oud buurtje te Scheveningen.
der wouden, hem het blanke schuim der wateren; een ander de bedompte stadsmuur en het uitzicht op een binnenplaats jen, hem de ploeger der zeeën, met den aanblik op den onafzienbaren waterspiegel en de blaauwe wolken, even vry als hy zelf.
Daar werpt hy, terwy'1 zy'n vrouw hier een deel van zyn vorigen vangst in alle wjjken der stad uitvent, dag en nacht zyn netten uit; daar ontwoekert hy, op even zoo veel vingeren afstand van den dood, als zy'n schip dik is, het geschubde watervolk aan hun diepe woningen; daar verwerft hy' zich het dagely'ksch brood door dagely'ksche ontberingen, onophoudelijke gevaren, rusteloozen arbeid! Dit alles echter getroost hy zich volgaarne en vindt er zich dubbel voor beloond, wanneer bij zijn terugkeer zyn beminde panden hem het schuim van de lokken wisschen, hem met
233



duizend liefkoozingen begroeten, en hem daardoor al het doorgestane doen vergeten.
De Scheveningsche visscher is godsdienstig, eenvoudig, oprecht en hulpvaardig van nature. Geen opoffering is hem te groot, wanneer hy er zyn naasten door bijstaan of redden kan." •
Franz Dingelstedt, Duitsch letterkundige, 1845.
„Over het geheel is het een, zoo al niet schoon, toch flink gebouwd en gezond ras. Der vrouwen strakke houding, volle boezem en forsche armen
leggen een hoogst gunstig orthopaedisch getuigenis af ten gunste van het gebruik om den last op het hoofd te dragen. Zij leggen een ongekunstelde beleefdheid en voorkomendheid aan den dag, wanneer zy 's avonds na volbracht dagwerk, voor de kleine deuren staan, de eene buur naast de andere, de handen in het voorschoot gewikkeld en het keuvelende, lachende gelaat naar alle zijden gekeerd.
Meer deftigheid ligt er in de houding der mannen, wien de zwarte hoed met den hoogen bol en smallen rand, de wyde pantalon en buis en de onuitdoofbare pijp uitmuntend staan.
Als er een pink terugkeert, levert de geheele plaats een even vroolyk als bedrijvig schouwspel op. Daar komen zy van alle zjjden aan, de vrouwen met hunne zwarte, door vorm en snede nog aan Spanje herinnerende man234
234



tels, met de breed omgebogen stroohoeden en de ronde vischmanden. Kan het schip niet vlak aan het strand komen, zoo snellen de knapen, de roode wollen broeken hoog opgestroopt, heen en weer en dragen de kostbare vangst aan land. Daar wordt zij op het doorweekte zand uitgespreid, de blanke makreel naast de wanstaltige rog, tongen in verbazende menigte, vette zeealen, kostelijke botten, somtijds een enkele lange steur er onder. Daar krielen en wentelen zij dooréén, schieten in de hoogte, slaan met de vinnen om zich heen, terwijl als een ravenzwerm om het aas, de vrouwen schreeuwend, kijvend, biedend, grijpend, door elkander gemengd, gestooten en geworpen, zich om de vangst heendringen."
• Henry Havard. La Hollande a vol d'oiseau, 1881.
„Schéveningue, auquel nous voici parvenus est lui-même un village byou. Vous ne pouvez rien souhaiter de plus propre, de plus soigné, de mieux entretenu, de plus coquet que Schéveningue.
N'essayez pas de la comparer a ces villages de pêcheurs qui s'étalent le long de nos cötés de la Manche ou de 1'Océan, villages assurément fort pittoresques, mais répugnants de malpropreté, encombrés de tas d'ordures, fleurants des odeurs infectes, et qui ressemblent presque a des ruines, a force d'être mal entretenus. Ici rien a reprendre, rien a redire, pas une tache a laver, un grain de poussière a balayer, une toile d'araighée a enlever. Tout est neuf, frais, propre, net. Tout semble bati d'hier.
Les pêcheuses elles mêmes, avec leur casque d'argent et leur jupes gigantesques, ne déparent pas eet ensemble un peu apprêté.
Elles aussi sont propres sinon belles, toujours soignées dans leurs vêtements, attifées avec soin, sinon avec coquetterie; et dans toute cette population, qui compte cependant bien des mauvais jours, dans ces rustiques et chétives demeures, qui abritent cependant bien des misères, vous chercheriez vainement un habit en lambeaux, un vêtement déchiré, un jupon
troué, un haillon, une loque mais dans les longues nuits d'hiver,
quand la tempête gronde au loin, quand les raffales passent en tourbillonnant sur ces dunes, qu'ils émiettent, quand les lames se dressent furieuses et viennent écumer de rage jusqu'au pied de Zeerust, alors le village se souvient que la mer a englouti des maisons et noyé des habitants et dans les modestes chaumières des pêcheurs, les hommes ouvrent pieusement la Bible pendant que les femmes assises prient silencieusement dans un coin."
Paul Eudel. La Hollande et les Hollandais. Paris 1906.
Je suis conduit tout droit au temple par le flot des fidèles qui s'y rendent,
235
235



car la dévotion est toujours trés grande chez toutes les populations maritimes; mais ici elle est particulièremeht éclairée.
J'ai remarqué que tout le monde savait lire, et a n'importe quelle demande, rédigée par ecrit en francais, j'obtenais une réponse. Trés curieuse, 1'attitude des f emmes se rendant a la prière; elles portent leur Bible sous le bras, les mains croisées sur le ventre, la gauche perpendiculaire sur la droite. Est-ce un mouvement indiqué par le gros livre qu'elles tiennent sous 1'aisselle, ou y a-t-il la une attitude religieuse?
Le pêcheur de Schéveningue ne connait que sa Bible, la mer, le flibot (la barque), qui fait sa fortune. U a cela de commun d'ailleurs, avec toute la nation hollandaise. Tromp disait de sa f lotte qu'elle etait „le balai des mers", paree qu'elle les nettoyait des escadres ennemies. Cependant aujonrd'hui,
une comparaison avec la charrue semblerait plus juste en face de ces flots terreux que les navires labourent sans cesse de leurs quilles.
Rablé, fort, bistré par les embruns, tel apparait le Scheveninguois. Tournure lourde, il se dandine et roule en marchant. Les sabots blancs, que chaussent hommes et femmes pendant la semaine, ne contribuent pas sans doute a lui rendre le pas léger. Le dimanche il sort tout de noir habillé. Les vêtements semblent neufs, tant ils sont propres. La cravate seule garde une certaine négligence dans son noeud.
Par dessus un tricot, se porte la vareuse retenue au poignet par des boutons en filigraine d'argent. On rencontre quelques casquettes, mais la coiffure habituelle est le bonnet, qui laisse passer par derrière, des cheveux demi-longs, luisants de pommade. Le pantalon a pont, x) trés large, fait partie de la toilette du dimanche.
Les femmes, robustes, halées, sont généralement jolies. Cependant ce n'est pas la faute de leurs atours. Elles ressemblent a des cloches, qui
Scheveningsche hoofdbedekking.
i) Typische vertaling voor het woord klepbroek. 236
236



marchent avec leur robe lourde, noire, épaisse, soutenue par des crinolines. Comme les Boulonnaises, elles portent un mouchoir en pointe dans le dos et les croisent sur la poitrine. Un bonnet leur emprisonne les cheveux. La principale parure consiste en plaques de métal doré, appliquées aux joues, ou en papillons de même valeur, qui sautillent de chaque cóté de la tête."
De briefschrijver van de Nijmeegsche Crt. Januari 1909.
„Ja, wie nu iederen dag zich bij ochtend of avond door 't stadscentrum begeeft kan er van verzekerd wezen, 't eigenaardige, drukke Scheveningsche visschersvolk te ontmoeten, dat in den regel heel de straatbreedte in beslag neemt en er doorgaans niet aan denkt om voor den stadsmensch uit den weg te gaan! 't Zijn alle breede stoere flinkgebouwde visscherstypen, die nu dag aan dag met 't breed-gerokte vrouwvolk naar de stad trekken om hun inkoopen te doen. Om dezen tijd zijn ze lang aan den wal, is de beurs goed voorzien en zijn ze blijkbaar allen gestemd om voor 't uitvaren allerlei belangrijke aangelegenheden hun beslag te geven. Wanneer ik U de laatste huwelijksaankondiging van onzen Burgerlijken stand voorleg, zoudt ge haast meenen dat deze week na Kerstmis speciaal gereserveerd werd om 't kranige visschersvolk van 't Scheveningsche Strand voor de huwelijks-vaart aan te monsteren.
Want geen „span" of een van beiden geeft U een naam te hooren, die omtrent den oorsprong zeker niet den minsten twijfel overlaat.
En ik verzeker 't U, dat er door „de Pronken" en „de Knoesters" om van die andere vermaarde visschers-familiën niet te spreken, in deze dagen speciaal een aardige duit wordt stuk geslagen.
,,'t Is allemaal voor de groote vaart", zei me dezer dagen zoo'n stoere visschersman, toen 'k met m'n nieuwsgierige stadsoogen 't mijne wilde hebben van al die typische bereddering, die aan oorspronkelijkheid nog maar heel weinig verloren heeft. Want ze mogen nog zoo dicht op 't stadsleven gezeten zijn, ze mogen zich vooral in zomertijd haast geregeld bewegen tusschen de moderne stadsbeweging door, meer dan 't boerenvolk van de Haarlemsche dorpen en van over de Maas hebben ze hun oorspronkelijkheid in doen en laten, maar vooral in de uitrusting weten te bewaren. En ook naar den aard zijn ze werkelijk bijzonder zichzelf gebleven.
Nu tegen Nieuwjaar is dan na de korte vrijage de kwestie van „houen en trouwen" gekomen.
Heel de familie trekt dan bijna iederen dag naar de stad, waar wordt neergestreken in de oude gerenommeerde lapjes-zaken, op en in de omgeving van de Groote Markt, waar dan de noodige inkoop voor den uitzet wordt gedaan. En 't is leuk, zooals men in deze winkels sinds jaar en dag weet te speculeeren op een onschuldig zwak van 't stoere visschersvolk.
237
237



Want behalve dat ze kans zien de Scheveningsche cliëntèle tot zich te trekken, weten ze 't bezoek heel aardig te onderhouden en te animeeren met warme koffie en een zoeten mond op den koop toe.
Scheveningsch meisje uit den aanvang der 19e eeuw.
Lieve Hemel, indien ge d'er eens getuige van zoudt kunnen wezen hoe die bonkige visscherstypen, van wier pittige verlangens ge alles zoudt kunnen begrijpen, een kopje slemp kunnen verschalken, om dan nog met begeerige oogen 't laatste koekje naar zich toe te halen. 238
238



Van Scheveningen naar Den Haag tot op de Vischmarkt ƒ 1 — 9 — 0. Men ziet uit het bovenstaande dat er per as van uit Scheveningen heele reizen gemaakt werden. De Scheveningsche voerlieden hadden altijd uitstekende paarden voor hun bedrijf. Jammer, dat van die dieren zulke zware diensten als het optrekken der schuiten gevergd werden, waardoor na een paar jaren de voerman verplicht was zich weder van andere te voorzien. Dat afbeulen der paarden was in het laatst der 19de eeuw toen de bomschuiten steeds grooter afmetingen kregen, der Vereeniging tot bescherming der dieren steeds een doorn in het oog.
Het recht of liever het voorrecht om als voerman te mogen fungeeren, had een bijzondere beteekenis.
Kwam de voerman op jaren, dan zocht hij zijn zoon of bij gebreke van dien, een neef in zijn plaats benoemd te krijgen. Dat ging weer heel officieel. -
In de notulen vanachout en Burgemeesteren van 's-Gravenhage van 17 September 1794 leest men:
„Is na deliberatie goedgevonden en verstaan vermits de vrijwillige afstand van Leenderd van der Harst in zn'n plaats te qualificeeren, Joost van der Harst, om beneevens diegeenen, die te Scheveningen woonende met actens van het groote of kleine wagenveer bij Haar Edele Achtbaare zn'n voorsien, met zijn wagen te vervoeren de versche visch, die met de Scheeveningsche marktwagen gereeden moet worden, werwaarts de zeeluiden of vischverkoopers zullen goed' vinden, als meede de pinken op en neder te trekken, mits omtrend de loonen als anderzints zich stiptelijk reguleerende na de keuren en ordonnantiën daar omtrend bij Haar Edele Achtbaare alreeds gemaakt of noch te maaken, doch dat de voornoemde Joost van der Harst maar alleen zal mogen houden een ope waagen, en geensints een koets of bolderwaagen, phaëton of chaise en geene passagier zal mogen meede neemen en omtrend het vervoeren van pakgoederen zich zal reguleeren na de resolutie van 29 January 1753."
In den Franschen tijd kwamen herhaaldelijk geschillen tusschen de voerlieden voor, vooral in het jaar 1797. Ziehier een lijstje van klachten, waarmede het Stadsbestuur werd lastig gevallen.
5 April. — Den Commissaris van de voerlieden van Scheveningen wordt aangezegd, dat hij ingevolge de ord. van 19 Meij 1790, zal zorgen, dat er door Katwijksche voerlieden geene vragten van Scheveningen worden afgehaald.
10 April. — Voerlieden van Scheveningen beklagen zich over de aanstelling van Pieter van Blejjswijk; zjj zeggen dat de aanstelling van meer voerlieden in strh'd is met de ordonnantie.
10 April. — Willem van der Harst, voerman van de marktwagen, ver-
243
243



zoekt om de goederen van een of meer personen te mogen transporteeren evenals andere voerlieden.
3 Mei. De voerlieden van Cleeff en Greven brengen klagten in tegen
H. Gerrisse, C. Meijer en Andr. Starrenburg, wegens slechte behandeling der wagens op Scheveningen rijdende.
25 October. — Pieter van Blejjswijk gequalificeerd voerman beklaagt zich, dat sommige voerlieden weigeren om met hem de pinken op te trekken.
In het jaar 1800 werd het bestaan van de voerlieden bedreigd, eapsdeels door de duurte der fourage, anderdeels door de concurrentie die de houders van hondenkarren hun weder aandeden. Zij vroegen daarom aan het Stadsbestuur Verhooging der vrachtloonen met 10 stuivers per gulden en te verbieden goederen te vervoeren met hondenkarren.
Door het Stadsbestuur werd nu besloten aan de voerlieden te accordeeren een vierde verhooging der vrachtloonen, zooals die bij ordonnantie van 19 Mei 1790 waren bepaald.
Verder dat van nu voortaan voor eene vischdragt zal worden gereekend van ongesneden visch: „Een kriel, een Delftsche en twee vlakke bennen. En van gesneden visch een kriel en zes vlakke bennen.
Dat voortaan geen zoogenaamde hondenkarren eenige visch op vracht zullen vermogen te rjjden, te transporteeren of vervoeren, op eene boete van vier zilveren ducatonnen te appliceeren de eene helft ten prof ij te van den Commissaris der Voerlieden, en de wederhelft ten profijte van de Algemeene armen te Scheveningen."
Maar nu deed zich spoedig het geval voor dat de voerlieden kleinere vrachten, die anders door hondenkarren werden vervoerd, niet meer wilden meenemen; er werd toen door den Magistraat op gevonden dat de voerlieden die vrachten toch zouden vervoeren maar met verder dan Delft en zouden genieten voor twee drachten twee guldens en voor drie drachten drie guldens.
Eindelijk werd besloten om verdere disputen te voorkomen, dat wanneer een voerman weigerde te rijden, wanneer het zijn beurt was alsdan de vracht moest worden aangesmakt en de bedongen vracht hooger zijnde dan het loon daartoe gesteld, de voerman die in gebreke bleef, het meerdere moest betalen boven en behalve de boete.
In het begin van het jaar 1801 ontstond weer een nieuwe questie en wel tusschen Pieter van Bleh'swh'k, die toen in de wandeling voerman van den bierwagen heette, en de weduwe van Willem van der Harst voerman van den Scheveningschen marktwagen. Het geschil liep over de vraag welke soort goederen door ieder hunner mocht worden vervoerd.
Het Gemeentebestuur maakte een einde aan den twist en bepaalde dat 244
244



de voerman van den bierwagen mocht vervoeren alle wijnen en bieren en sterke dranken, ook die welke met beurtschepen in Den Haag met bestemming Scheveningen werden aangebracht.
Maar het vervoer van touwwerk, zeildoek, pik, teer, zout, zeep, olie, stroop en verfwaren, aardappelen en groenten, ook varkens door schuiten van Vlaardingen, Maassluis, Maasland, 's-Gravenzande, Naaldwijk, Monster, Poeldijk, de Heul, Wateringen, Loosduinen, Rijnsburg en Noordwijk aangebracht, werd toebedeeld aan den voerman van den Marktwagen. Brachten andere schepen die artikelen aan, dan waren ze weder voor den voerman van den Scheveningschen bierwagen.
Gezorgd werd dat de man van den Scheveningschen bierwagen zijn cliënten niet overvroeg. Voor hem was een bepaald tarief vastgesteld. Voor een ton haring, of een ton zoutevisch, of een ton teer, of een ton zout mocht hij rekenen 8 stuivers, voor een kinnetje haring of zoutevisch 4 stuivers en voor een „agterdeeltje" haring of zoutevisch 2 stuivers.
Men kan zich zoo voorstellen wat hoofdbreken dat stelsel van bescherming in de praktijk aan den Magistraat gekost heeft.
Ook na de omwenteling in 1813 bemoeide de stadsregeering zich ernstig met de zaken der Scheveningsche voermanderij. Het Provisioneel bestuur van 's-Gravenhage nam 23 Nov. 1814 het volgende besluit.
„Overwegende:
1°. dat de pinketrekkers gehouden zh'n voor geringen loon alle de lasten van de visscherij te dragen en steeds meer of min van het voordeel hebben genoten van zout, turf enz/te rijden.
2°. dat de voerlieden mede in de possessie zyn geweest van zoodanige vragten te rijden, als hiervoren zijn vermeld, en
3°. dat de negotie van gedroogde visch genoegzaam, bij uitsluiting van de andere zeedorpen, op Scheveningen wordt geëxerceerd, en derhalven den inslag van zout aldaar, thans menigvuldiger dan voorheen zijnde, niet meerder aan een of twee personen kan worden toegestaan. Is goed gevonden te bepalen:
1°. dat de Pinketrekkers bjj uitsluiting en alleen zullen mogen rijden alle versche visch en mot.
2°. dat de commissaris der voerlieden tevens commissaris der Pinketrekkers op hunne'toerbeurt zal waarschouwen om de voorsz. vragten te rijden en voor zoo verre de pinketrekkers niet genoegzaam zullen zijn, door de voerlieden zullen worden vervangen.
3°. dat de voerlieden bh uitsluiting zullen rijden koorn, zouteviseh, haring, bokking, sprot, oesters, kreeften en andere koopwaren.
4°. dat 's winters bh' besloten water of in tijd van nood, de koopwaren bij art. 3 vermeld, mede door de pinketrekkers zullen moeten worden vervoerd, voor zoo verre de voerlieden zülks niet zullen kunnen verrigten.
245
24?



5°. dat mede alle gestrande goederen benevens aardappelen, hout, steen, zout en turf te zamen door de Pinketrekkers en voerlieden zullen worden gereeden.
6°. alle de beurten in de voorsz. artikelen vermeld, zullen zich regelen na de pen."
Was er veel goed in den ouden tijd, er was ook heel wat waarmede wh' ons thans niet meer zouden kunnen vereenigen. Een beroep aan banden leggen als hierboven is beschreven kan niet anders dan nadeelige gevolgen hebben én voor hen die het beroep uitoefenen én voor het publiek dat door dat beroep moet worden gediend.
Besluiten wij met de mededeeling, dat de voerlieden op hun beurt ook wel in hun vrijen tijd uit visschen gingen. Een paard lieten zy dan een sleepnet dicht by den wal door het water trekken. Wy werden dat gëwaar door een fragment uit een keur van 1724 behelzende het volgende verbod:
„Werd wijders nog gekeurt ende geordonneert dat de Voerluy'den des Sondags ofte op andere Kerk ofte Feestdagen niet sullen mogen uytgaan om te cingelen of Visschen, naar den Middag voor dat de Klok 5 uuren heeft geslagen."
b. De Lijnbanen.
Scheveningen heeft voor zijn groote vloot jaarlijks duizenden en duizenden guldens aan touwwerk noodig, maar een inlandsche of vreemde inrichting om van de hennip dat touw te maken bezit Seheveningen niet.
Voorheen wel. Er zyn enkele acten, die dit duidelijk aantoonen; de oudste is van 15 December 1580 en volgt hier:
„Alzoo bij Adriaen Jansz Houck, wonende tot Scheveningen, den lujjden van de Rekeningen in Hollandt verthoent es, hoe dat hy in den jare XV^LXXI in erfpachte vercregen heeft zeecker ledich erffken, gelegen achter zyn huijsinghe binne den voorsz. dorpe van Scheveningen, groot in de lengte veertich roeden ende in de breete vyff roeden, omme de somme van twee grooten vis. jaerlyksz ende hy opt selve erve gaerne een lijnbaen zoude maicken ende oprechten, dienende grotelicx tot verbeteringhe van 't voorsz. dorp ende in sonderheijt tot onderhoudinghe van veele van de schamele gemeente aldaer, tot welcke ljjnbane hy noch van noode zouden hebben aent voorsz. erve de lengte van omtrent noch twintich roeden ende daer omme versochte dat men daertoe zoude willen verstaen, die voorn, luijden van de rekeninghe hyer op gehoort hebbende t'rapport ende advy's van Philips Doublet heuren medebroeder mr. van de voorsz. Rekeninghe ende Willem Hameman, rentmr. generael van Noortholland, dewelcke opte gelegenthejjt ende stuatie van 't erve by de suppli. versocht hen in loco bij oculare inspectie wel ende behoorlicken hebben geinformeert ende oock be246
246



vonden, dat de wildernisse en de dunnen bij de uitgifte van dien gheensints beschadicht verlet ofte geinterresseert zullen wesen. Zn'n overcomen ende veraccordeert metten voorn. Adriaen Jansz. Houck, alsdat hij t'eijnde van zijnen voorsz. erve oistwaerts opgaende noch in erffpachte sal hebben, houden ende besitten eewelick ende erffelick voor hem, zijne nacomelinge ofte actie van hem hebbend, dertich roeden ofte wildernisse, nemende 't zelve in de lengte van twintigh roeden ende breete van anderhalve roeden, mits jaerlicx bamisse (Bamisse ook Baafmisse een R.C. feestdag),, daer vooren betalende aen handen van den voorn, rentmeester ofte anderen rentmr. generael van Noorthollandt in den tijt wesende, tot een ewige kenpenn (Eigenlijk kennepenning = een kleine penning, ten bewijze van leenroerigheid) ofte zins seven grooten vlms, daer van bamisse anno XVC een en tachtich 't eerste jaer omme gecomen ende verschenen zal wesen ende zoe voorts van jaere tot jaere ewelick ende erffelick geduerende, waervan de voorn. Adriaen Jansz. overleveren zal zijne contre brieven in behoorlicke formen. Verbindende bij de selve daer onder 't voorsz. erve nae erffpachtsrecht van der wildernisse. Gedaen ten burele van de Camere van de rekenmeesters in den Hage opten XVe Decembris anno XVC tachtig."
Waarschijnlijk zal die lijnbaan van Adriaan van den Hoek wel de eerste geweest zijn, die Scheveningen bezat.
Uit de volgende uitgiften ziet men de opkomst van meerdere. 1594. 10 Februari. Aan Otto Jacobsz. lijndraaier van een erf lang 135 roeden, breed 2 roeden 6 voeten uit de Graeffeljjkheids wildernisse te Scheveningen om als lijnbaan te gebruiken, gelegen ten Noorden van de lijnbaan van Cornelis Michielsz. voor 3 p. 6 st. en 3 dn. 's jaars.
1607. 29 Mei. Aan Claes Ysbrantz. lijndraaier te Scheveningen van 50 roeden uit de groote wildernis aan de Westzijde van de Keizerstraat om er een lijnbaan te maken, voor 25 schellingen per jaar.
1612. 4 April. Otto Jacobsz. te Scheveningen krijgt een stuk duingrond „daer gheen conijnen ontrent en syn" in eeuwigdurende erfpacht, 40 roeden lang en één roede breed, achter zijn „crochte" gelegen. Hij betaalde voor elke roede jaarlijks een groot vlaams.
1651. Het gasthuis ontvangt als intrest een „rentgen staende op sijn erf ende lh'nbaen aen den Coorendh'k."
1653. 30 April. Grietje Jacobsz. wede. van Jan Arents Bom, draagt aan Claes Arents Bom, schoenmaker een huis en erf met groote lijnbaan over.
1660. 6 Juli. „Leentje Aryens, wed. van Jan Janz. Luck, te Scheveningen aan Engel Aryaensz. lijndraeijer een kleine en een groote lijnbaan, beneffens een boetje met draaihuh'sje, Keizerstraet, Oost de Grafelh'kheidsduy'nen of wel de Wildernis."
1702. 20 Juli. Uit een notarieele acte: verklaren zij alle deposanten
dat de eijgenaars, oock bewoonders van het voorn, huijsie lange jaren
247
247



gehadt hebben (nu lange jaren geleden) een ljjnbaen waer in de voorn, eijgenaar ofte oock wel bewoonder tou droeyde, streckende van agter het voorn, huijs tot aan het schuytengat toe, alsmede dat by occasie des somers
Kadastrale kaart van het Hooijveld. Uit de kaartenverzameling van het Algemeen Rijksarchief.
oock het selve voorn, erff sijnde vry groot, gebruickt is geworden voor een scholdrogerstuyn."
Het hujjsje hier bedoeld werd door de vreemdelingen genoemd „het huijsie onder dujjn." 248
248



1775. 18 Oct. Pieter Francke van Scheveningen krijgt in erfpacht vijf morgen duingrond van het zoogenaamde Hooijveld aan de Z.W.zijde van den Ouden Scheveningschen weg voor 25 ponden 's jaars.
Het tegenwoordige Frankenslag is naar hem genoemd.
Van het Hooijveld vindt men hier een afbeelding, het was een uitgestrekte vlakte aan de Z.W. zijde van den Ouden Scheveningschen weg, begon ongeveer tegenover het hotel „Promenade" en had volgens de kadastrale opmeting in 1796 door den landmeter Justinus Heijnsius, een grootte van 13 morgen 5 hond en 58 roeden. Het punt, het dichtst bij den straatweg gelegen, was daarvan ongeveer 190 meter verwijderd.
XIV. HET ZEEVAARTKUNDIG ONDERWIJS VOOR DE VISSCHERS.
Al gaven onze Scheveningsche visschers oudtijds herhaaldelijk duidelijke bewijzen van hun zeemanskunst, buiten de visscherskringen werd toch gevoeld, dat die kunst bij de visschers nog zeker niet die hoogte had bereikt, als waarop andere zeevarenden konden bogen, door de theoretische voorbereiding, welke deze hadden genoten. De eerste beginselen der zeevaartkunde diende elk zeeman van beteekenis te kennen dus ook zeker ieder visscher, aan wien een vaartuig door den reeder was toevertrouwd.
In 1819 vindt men er de eerste sporen van, dat het Stadsbestuur van Den Haag zich de zaak aantrok.
In het reglement voor de beide scholen van lager onderwijs te Scheveningen *) gearresteerd door den Raad der stad 's-Gravenhage den 15n December 1819, vindt men onder art. 17, bevattende de leervakken, waarin onderwijs zal moeten worden gegeven „en zoo mogelijk in de zeevaartkunde." In een later reglement van 11 April 1823 komen opnieuw deze woorden voor.
Dat van dat zeevaartkundig onderwijs op de lagere school weinig zal terecht gekomen zijn ligt voor de hand. Het voorschrift zal wel steeds een doode letter gebleven zijn.
De wetgever had daar trouwens wel een voorgevoel van; hij gaf geen imperatief voorschrift, maar bepaalde zich tot een „zoo mogelijk."
i) Hoewel met Den Haag ééne gemeente vormende, treft men ook hier weer aan een geval van afzonderlijke behandeling voor Scheveningen.
249
249



Trouwens iedereen, die weet, welke vorderingen de leerlingen in de hoogste klassen eener lagere school in den regel maken en tevens ook op de hoogte is van de eischen voor het met vrucht volgen van lessen in de zeevaartkunde, zal inzien, dat het leervak Zeevaartkunde op de lagere school niet op zyn plaats is; en bij het totstandkomen van de wet op het middelbaar onderwy's is dat vak dan ook in die wet opgenomen.
De visschers zeiven zagen over 't algemeen het nut van het zeevaartkundig onderwy's voor hun bedrijf niet in; hun vaders, grootvaders en overgrootvaders hadden dat onderwijs ook niet genoten en hadden zonder instrumenten om hoogte en breedte te bepalen toch wel hun weg gevonden naar de verschillende vischgronden.
Hun „lood" was voor hen alles. Ze besmeerden het af en toe met vet en uit de stoffen, die bij het ophalen aan het lood kleefden, zand enz. wisten zy op te maken, waar zy zich ongeveer op zee bevonden. By aanvaringen als anderszins, kwam dan dikwijls aan het licht, dat hun kennis van de zeevaart erg primitief was en zy zich meermalen vergisten. Het gevolg daarvan was dat de reeders, die by de zaak betrokken waren, de schade moesten dragen en dan waren het de reeders die voor het oogenblik betreurden, dat voor hun bemanningen geen zeevaartkundig onderwy's te bekomen was.
Onder dat „anderszins" verstaan wy' ook het geval, herhaaldelijk te Scheveningen voorgekomen, dat een visscher zy'n ankertouwen had gekapt, omdat zyn anker een onderzeeschen telegraafkabel had gegrepen. Anker en touwen vertegenwoordigen een belangrijk bedrag. Voor dat prijsgeven van het een en ander, ten einde den telegraafkabel niet te beschadigen, kreeg de betrokken reeder van de telegraafmaatschappy een behoorlijke vergoeding, mits de visscher in zijn scheepsverklaring precies kon opgeven, waar het afkappen had plaats gehad; en nu kwam het menigmaal voor dat de zeeman in zy'n zoogenaamd bestek een plaats aangaf in de Noordzee, waar zelfs geen telegraafkabel lag.
't Was dus niet te verwonderen dat ook de reeders, die de schade droegen voor de onwetendheid der visschers, eindelijk in 1874 by het Gemeentebestuur aandrongen op de opening van een school voor Zeevaartkundig onderwy's.
Nadat twee jaar later ook de Kamer van Koophandel en Fabrieken in haar jaarverslag de urgentie van deze zaak had bepleit, werd in de zitting van den Gemeenteraad van 4 Juni 1878 tot de oprichting van de Zeevaartschool besloten.
Dat was dus -een stap in de goede richting, maar verkeerd was het dat B. & W. in hun voorstel dat Zeevaartkundig onderwy's al weder bestemden voor de leerlingen der lagere school. In den aanhef van het voorstel las men: „Tot de lessen hebben toegang de jongens der hoogste klasse van 250
250



de Gemeentescholen", en het was op aandrang van de Raadsleden Maas en De Vries, dat ten slotte eene nieuwe lezing werd aangenomen, deze:
„Tot de lessen hebben toegang zij, die zich daarvoor aanmelden en die na een ingesteld onderzoek geschikt worden geacht."
Dus zouden nu ook zij, die reeds in het visschersbedrijf werkzaam waren tot de school kunnen worden toegelaten.
Zoo werd dan in den winter van 1878—1879 de school geopend. Hoofd van de inrichting was de rustend-koopvaardjj-kapitein L. Zuijderduijn. In het jaarverslag van 1878 vindt men dat einde December van dat jaar de school bezocht werd door 130 leerlingen. Evenwel waren het jongens van 9 tot 20 jarigen leeftijd en het verslag vergat er bn' te voegen, dat de meeste leerlingen jongens waren van de lagere school.
Het programma, zooals dat door den Gemeenteraad in 1878 was vastgesteld, omvatte niet minder dan het volgende:
a. kennis van de voornaamste golven, kanalen en zeehavens in Noordelijk Europa en de voornaamste vuren en banken in de Noordzee;
b. kennis van de voornaamste Nederlandsche zeegaten met hun verkenningen, merken en diepten;
c. kennis van de wettelijke bepalingen op het uitwijken van schepen en der mistseinen voor zeil-, stoom- en vuurschepen;
d. kennis van den bouw en het tuig van de in Noordelijk Europa meest in gebruik zijnde visschersvaartuigen en in het bijzonder der Nederlandsche, met hun eigenaardig vischwant, ankers en touwen, het op- en afhalen der schuiten, het uitrusten eh ballasten en het stuwen van de netten en van de vangst in zee;
e. het zeilen met verschillende winden en stroomen uit en in den Hollandschen wal en onder Engelands of Schotlands kusten en eilanden, het in slecht stormweder bijleggen of drijven achter de vleet, de voorzorgen bn' het aanlanden of stranden en de redmiddelen.
Een heel mooi programma maar niet geschikt om te volgen voor knapen van 9 tot 12 jaar.
De hoofdonderwijzer der school, L. Zuijderduijn en zijn opvolger sedert 1 Jan. 1886, de oud-kapitein S. J. Krijt, hebben hun taak met ijver vervuld en getracht van de school te maken, wat er onder de bestaande omstandigheden van té maken was. Onder de leiding van laatstgenoemde nam wel het aantal jongelingen toe, dat de lessen volgde, maar het onderwijs leverde, vooral ook door gebrek aan leerkrachten, niet die vruchten op, welke verwacht konden worden, en dat zou in 1908 duidelijk blijken.
By Kon. besluit van 6 April 1907 werd vastgesteld een Reglement voor de examens ter verkrijging van diploma's van stuurman en van schipper aan boord van zeevisschersvaartuigen, alsmede van diploma's van schipper aan boord van kustvisschersvaartuigen.
251
251



Toen in 1908 met die examens een aanvang werd gemaakt, hadden zich daarvoor candidaten van verschillende visscherijplaatsen aangemeld, en nu trok het zeker de aandacht, dat van die 73 er geen enkele van Scheveningen was; van Scheveningen, dat misschien evenveel visschers telde als de andere visscherijplaatsen te zamen. Zoo iets moest wel de aandacht trekken.
De voorzitter van de examencommissie J. van Scheers gep. kapitein ter zee, wees B. en W. van 's-Gravenhage op dit treurig verschijnsel. Hij erkende wel de goede zijden van het aan die school gegeven onderwijs, vroeger voor de visscherslieden voldoende, maar thans, na een dertigjarig bestaan van die school, niet meer. Immers de bommen waren grooter en zeewaardiger geworden en bezochten verder afgelegen vischgronden, zoodat grootere bevarenheid van de bemanning werd geëischt. Op de loggers werd bovendien de handkracht meer en meer door stoomkracht vervangen.
Gewezen werd bovendien op de bloeiende visscherijscholen van Maassluis en Vlaardingen.
Burgemeester en Wethouders namen deze wenken ter harte en benoemden een commissie bestaande uit J. van Scheers, W- Bakker en Mr. J. H. de Bas, om voorstellen te doen tot reorganisatie van de school.
Op 10 Dec. 1908 diende deze Commissie een zeer uitvoerig rapport by het Dageljjksch bestuur in, en naar de gegevens in dat rapport is de tegenwoordige Visscherij school ingericht. Vermelding verdient het getuigenis van de commissie omtrent den toenmaligen directeur der Zeevaartschool; zy zegt; van hem: „met zyn kennis heeft hy gewoekerd en wat de Scheveninger van Zeevaartkunde weet, dankt hy goeddeels aan het onderwijs van den heer Krijt."
Deze laatste vroeg en verkreeg 1 Dec. 1910 eervol ontslag en werd als directeur opgevolgd door C. Lieuwen. Heeft de reorganisatie beantwoord aan de verwachtingen? Te oordeelen naar het jaarverslag van 1915 gelooven wy, dat zulks zeer zeker het geval is.
In Januari van dat jaar volgden 104 leerlingen de lessen, waarvan 27 van 15 tot 16 jaar, 9 van 16 tot 17 en 68 van 17 tot 18 jaar en ouder. Een diploma verwierven in dat jaar 5 leerlingen voor schipper, 30 voor stuurman op zeilzeevisschersvaartuigen en 1 voor stuurman op stoomvisschersvaartuigen. Alle candidaten slaagden. Men kan dus wel spreken van gunstige resultaten.
Het onderwy's wordt kosteloos gegeven en omvat de volgende vakken: wis- en zeevaartkunde, practische zeevaartkunde, wettelijke bepalingen betreffende zeevaart en visschery', stoomwerktuigkunde en motorenleer.
Nederlandsche taal en schrijven, verband- en gezondheidsleer, schiemannen en breien en boeten van netten.
Er kwam ook een nieuw schoolgebouw, het bestaande aan de Gondelstraat voldeed niet in het minste aan de behoeften. 252
252



8 December 1917 werd het nieuwe gebouw, de Visscherij school aan de Visschershaven, op plechtige wijze geopend, in tegenwoordigheid van Prins Hendrik, het Stedelijk bestuur en vele belangstellenden. Burgemeester van Karnebeek gaf een overzicht van de geschiedenis van het zeevaartkundig onderwijs te Scheveningen en verklaarde de school geopend. Ook de voorzitter van de Commissie van toezicht Van Scheers hield een toéspraak, waarin hij o.a. den wensen uitdrukte, dat spoedig mocht worden overgegaan tot uitbreiding van het onderwijs in dier voege, dat men in de nieuwe
De Viss/jherijschool te Scheveningen.
Visschern'school ook zou kunnen worden opgeleid tot stuurman voor de groote vaart. Aan dien wensch zal waarschijnlijk spoedig gehoor worden gegeven.
XV. ZEERAMPEN.
Ook door zeerampen ging de vloot vele malen in schepental belangrijk achteruit. Enkele jaren staan met zwarte kool aangeteekend. Al werd de bom altijd als een tamelijk goed zeewaardig schip beschouwd, bij stormweder in open zee of op de kust door overzeilen en dikwijls ook door een grondzee bh' het landen vlak bij huis, is menige pink stuk geslagen en moest daarbij de bemanning in haar geheel of voor een groot gedeelte het leven laten.
Van de verliezen aan schepen en visschers is tot het jaar 1841 weinig bekend. Vanaf dat jaar tot 1906 kunnen ze volledig gegeven worden.
253
253



We vonden voor:
Bomschepen. Bomschepen. Bomschepen
1841 1 1861 1 1881 2
1842 1 1862 0 1882 7
1843 0 1863 3 1883 5
1844 1 1864 1 1884 0
1845 1 1865 0 1885 0
1846 0 1866 0 1886 0
1847 0 1867 1 1887 1
1848 0 1868 0 1888 0
1849 ' 0 1869 4 1889 2
1850 0 1870 3 1890 0
1851 1 1871 0 1891 " 2
1852 1 1872 1 1892 0
1853 2 1873 1 1893 1
1854 1 1874 1 1894 0
1855 1 1875 0 1895 1
1856 0 1876 1 1896 0
1857 1 1877 0 1897 3
1858 0 1878 2 1898 0
1859 0 1879 1 1899 1
1860 6 1880 0
Alzoo gingen in een tijdsverloop van 59 jaar niet minder dan 62 schepen door een zeeramp verloren.
In 1829 schreef de Haagsche Burgemeester Copes van Catteriburch in een rapport aan den Raad dat „blijkens de deswegens vervaardigde tabellen twaalf bomschepen zijn vergaan in de tien jaaren." Daaruit blijkt dat de toestand voorheen nog ongunstiger was.
Voor de weduwen en weezen, die telkens achterbleven, is te allen tijde zoo veel mogelijk gedaan om hun lot te verzachten. Gewoonlijk werd te Scheveningen een commissie gevormd, die een beroep deed op de offervaardigheid van de ingezetenen van Den Haag in de eerste plaats. In 1821 en 1822 zien we Petrus Faassen de Heer den predikant, en den reeder Gerrit Hoogenraad zich met de inzameling van giften belasten. Bijna altijd ging bn' die gelegenheid het Vorstelijk Huis voor in het weldoen — en dat is tot heden zoo gebleven.
Toen in 1860 niet minder dan 6 bomschuiten met man en muis waren vergaan en men ook buiten Scheveningen onder den indruk was van het Vreeselijk onheil dat zoovele gezinnen in het dorp getroffen had, kwamen eenige Haagsche ingezetenen, die maar al te goed wisten hoe herhaaldelijk Scheveningen aan zeerampen blootstond, op het denkbeeld een fonds te stichten, 254
254



waaruit de weduwen en weezen van omgekomen visschers niet voor een enkele maal, maar zoo lang zouden worden ondersteund, als daarvoor termen aanwezig waren. En dat is van die Haagsche heeren een kostelijke daad geweest. In Mei 1860 werd alzoo gesticht de Vereeniging tot voortdurende ondersteuning van de nagelaten betrekkingen van verongelukte Scheveningsche visschers. Het fonds door die vereeniging bijeengebracht was al aanstonds zoo groot, dat uit den interest aan elke weduwe wekelijks ƒ i.— en voor elk harer kinderen 50 ets. kon worden gegeven. Bovendien ontvingen de weduwen bij den aanvang van den winter een extra-bedeeling van brandstof. Door. legaten en vrijwillige bijdragen — ook de visschers geven jaarlijks ƒ 3.— per vaartuig — is het fonds in staat geweest ook bij het wassen van het aantal bedeelden, zooals na de ramp van 1882, de uitkeeringen onveranderd te laten. Toen in 1907 de ongevallenwet werd ingevoerd bleven.de visschers daarvan uitgesloten en dat is te bejammeren geweest.
De Regeering durfde blijkbaar die verzekering niet aan, omdat zij geen goede statistiek van ongevallen bij het zeevisschersbedrijf te harer beschikking had. Enkele reeders hebben toen de visschers hunner schepen bn' particuliere maatschappijen tegen ongevallen verzekerd, maar zulks is verre van algemeen geweest.
Nu de oorlog een molestverzekering voor de visschers in het leven heeft geroepen, is daarin gedeeltelijk voorzien. Het is te hopen, dat na den vrede de zaak voor goed geregeld wordt, op welke wijze dan ook; want men zal beseffen dat hetgeen de Vereeniging hier boven genoemd verricht alleszins loffelijk is, doch ontoereikend vooral in de laatste jaren, om in het lot der weduwen en weezen behoorlijk te voorzien.
Het treurige feit, dat zoo herhaaldelijk Scheveningsche bomschepen en hun bemanning een prooi der golven werden, heeft vooral aan het einde van de 19de eeuw buiten Scheveningen de vraag doen rijzen of de schepen wel steeds in voldoenden staat in zee gingen, m.a.w. of door de eigenaars wel de noodige zorg aan de uitrusting werd besteed.
Scheveningen zelf meende, dat die zorg meer dan voldoende was. In de eerste plaats waren het altijd de visschers zelf, die beoordeelden of het vaartuig zeewaardig genoeg was en weigerden het te bevaren, wanneer zij daaraan maar eenigszins twijfelden. Daarenboven had er, eer het vaartuig in het Verzekeringsfonds werd opgenomen, nog een scherpe keuring door den scheepsbouwmeester plaats. Maar de drang van buiten -om voor de schepen een keuring van staatswege in te stellen werd ten slotte zoo sterk, dat de Regeering in 1910 besloot daartoe over te gaan. Het tooneelspel „Op Hoop van Zegen" van Heijermans had er het zijne toe bijgedragen. En zoo kreeg Scheveningen evenals alle andere visschersplaatsen een Scheepvaart-inspectie.
255
255



Tijdens den wereldoorlog heeft helaas weer menige visschersman op zee het leven moeten laten. De verliezen waren wel zoo groot als ooit te voren.
De wereldoorlog heeft voor den Nederlandschen visscher dit goede gevolg gehad, dat voor hem naast een molestverzekering ook een bedrijfsongevallenverzekering in het leven werd geroepen. Wel is deze verzekering niet eene door de Regeering voorgeschrevene, maar aangezien zoo goed als alle reederyen van visschersschepen vrijwillig daaraan medewerken, is haar beteekenis niet te onderschatten.
Het initiatief is genomen door de „Reedersvereeniging voor de Nederlandsche haringvisscherij", die in 1916 een Bedrijfsongevallenregeling tot stand bracht, waarvan het doel is aan de zeelieden, die door een bedrijfsongeval (geen oorlogsongeval) getroffen worden, of aan hun nagelaten betrekkingen, geregelde uitkeeringen toe te kennen.
In algemeene trekken komt zh' geheel overeen met hetgeen door de Oorlogszeeongevallenwet van 1915 voor oorlogsongevallen wordt voorgeschreven.
Het meerendeel der reederijen is in 1916 onmiddellijk tot deze regeling toegetreden en in 1917 heeft de algemeene jaarvergadering der Reedersvereeniging voor de Nederlandsche Haringvisscherij de deelneming voor alle leden verplichtend gesteld. In de monsterrol is toen ook de bepaling opgenomen, dat de schepelingen op kosten der reederij verzekerd zy'n tegen ongevallen op de voorwaarden, vastgesteld door de Reedersvereeniging.
Wanneer geschillen ontstaan over beslissingen betreffende uitkeeringen dan worden'deze beslist door een Commissie van Scheidslieden, welke benoemd worden door den Minister van Landbouw. Voor de eerste maal werd in 1918 door den Minister voor den tijd van drie jaren deze Commissie aldus samengesteld.
a. tot lid en voorzitter Mr. A. J. Cnoop Koopmans, voorzitter van den Raad voor de Scheepvaart te Amsterdam;
b. tot plaatsvervangend voorzitter de Heer Mr. G. J. Salm, advocaat en procureur te Amsterdam;
c. tot leden J. J. de Niet, reeder, voorzitter der Reedersvereen. te Scheveningen ; I. J. Hoogendijk, directeur der Doggermaatschapph' te Vlaardingen ; J. Kramer, penningmeester van de af deeling Vlaardingen van den Centralen Bond van Transportarbeiders te Vlaardingen; G. Buis, matroos te Scheveningen;
d. tot plaatsvervangende leden P. van Duivenbode, reeder te Katwijk aan Zee; Joh. Poortman, reeder te Maassluis; W. Drop, 2e secretaris van den Centralen Bond van Transportarbeiders te Rotterdam; A. Plug, schipper, te Katwijk aan Zee; 256
256



e. tot secretaris Mr. A. Meyjes, adjunct-commies aan het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel;
ƒ. tot plaatsvervangend secretaris Mr. M. den Bleker, adjunct-commies aan hetzelfde Departement.
XVI. HET REDDINGWEZEN.
Het reddingwezen langs onze kust liet in ouden tijd zoo goed als alles te wenschen over; van een eigenlijk reddingwezen was dan ook geen sprake. Onze kustbewoners waren er gewoonlijk meer op uit om de schipbreukelingen te plunderen dan om ze te redden. Om zich een denkbeeld te vormen hoe de toestand anderhalve eeuw geleden was, leze men het volgende extract uit een memorie, die door het Hof van Holland aan de Staten van Holland en Westvriesland was gezonden.
„Het is bekent, dat de Stranden van deese Provincie in een seer slegte renommé zijn, tot soo verre, dat de Zeeluijden, ingezeetenen van deese Provincie, het droevig noodlot van stranden moetende ondergaan, liever op de kusten van een naburig Koningrijk daar de Stranden onder een dagelijks opsigt zijn en de wetten met alle stiptheid geëxecuteert werden, dan in hun eige Vaderland wenschen te stranden, te meer daar de mishandelingen aan ongelukkige Zeeluijden, de plunderingen van scheepen, die op de kusten van den voorsz. Lande koomen te verongelukken, de rooverijen, excessen en onbehoorln'kheeden, aan gestrande goederen gepleegt werdende, thans ten top gereesen en bij ons slimmer zijn dan bij veele woeste volkeren gevonden werden."
Placaten om dergelijke handelingen tegen te gaan waren meermalen uitgevaardigd. Karei V begon er mede in 1529, zijn zoon Filips gaf er een in 1574 en tijdens de Republiek werden herhaaldelijk — in 1606, 1620, 1624, 1626, 1651, 1663, 1674, 1724, en 1739 — de placaten vernieuwd en aangevuld. Die placaten bedoelden het goed, maar de fout schuilde in de uitvoering er van.
De zaak stond onder beheer van de Rentmeesters van de Epargnes en hun gesubstitueerden of strandvonders. De eerstgenoemden vertoonden zich in geval van schipbreuk nooit aan het strand; hun plaatsvervangers, die geen vast loon hadden, „waren ten eenemaal traag en nalaatig", buitendien waren zij niet bij machte om tegen een plunderende bende op te treden. Zy namen hun taak heel kalm op en een procureur-generaal van het Hof van Holland verklaarde in 1769 dat in de zeven jaren dat hij dat ambt waarnam, noch door de rentmeesters, noch door de strandvonders eenig
257
257



De eerste reddingboot te Scheveningen. Gravure behoorend bij de Resolutie der Staten van Holland van 22 Januari 1769 en berustend in het Algemeen Rijksarchief.
delict omtrent strandroof was aangebracht. Ja voor de strandvonders bestond zelfs geen reglement.
Het Hof van Holland wenschte krasse maatregelen genomen te zien, het wenschte een nieuw placaat, waarin o.a. bepaald werd dat niemand aan boord van een in nood verkeerend schip zou komen zonder toestemming van den schipper of stuurman van het schip, „op poene van na exigentie van saaken, ja selfs met de dood gestraft te sullen werden"; ook wanneer men toegelaten was tot hulp en bijstand mocht men niets ondernemen zonder goedkeuring van den schipper of stuurman, „op straffe van gegeeselt, gebrandmerkt en den lande uitgebannen te worden."
Wij zullen niet alles uit deze memorie bespreken; alleen vestigen wij nog de aandacht op deze zinsnede: „Dat haar Edele Groot Mog. wijders geliefden goed tevinden om ten kosten van den Lande te doen maken en op ieder Zeedorp van deese Provincie te doen onderhouden een Boot, met al desselfs toebehooren, mitsgaders een Waagen ter vervoeringe van de voorsz. Boot, nabij de plaats, daar een schip komt te stranden, waar toe hier neevens (zie de plaat) gevoegt is een model van soodanigen Boot en Waagen.
Zijnde sulks ter redding van Menschen en conservatie van de Goederen geensints een nieuwigheid, nadien soortgelijke Booten op de dorpen van Scheveningen, Catwnk en Calansoog gevonden werden, waardoor men in geleegentheeden, wanneer alle andere hulpmiddelen vrugteloos en te vergeefsch waaren, ongelukkige Zeeluijden, die anders aan een apparente dood waren geëxponeert geweest, heeft gered, en bij het leeven behouden; en waar meede men zelfs gestrande Scheepen heeft ontlaaden en deselve daar door weeder vlot gekreegen hebbende, in de Havens van deese Provincie heeft binnen gebragt."
Waaruit dus blijkt dat Scheveningen reeds in 1769 een reddingboot bezat, waarschijnlijk was bovenstaande teekening er het model van. Bijzondere berichten omtrent reddingen met behulp van die boot tot stand gebracht,
258



werden door ons niet aangetroffen. Wel vonden wn' dat die eerste reddingbooten waren van een bijzonder versterkte houtconstructie met een zeer platten bodem en een weinig oploopenden voor- en achterboeg. Buitenom; was een zware houten band aangebracht, doch kurk of luchtkasten, om de booten meer drijfvermogen te geven, ontbraken. Ze hadden geen vast dek tot beperking van het instroomende water, maar alleen een voor- en achtervloeiplank, de booten werden geroeid door 10 man, gestuurd werd met een riem.
Gevallen van reddingen, beproefd met pinken, kwamen in de 18e en 19e eeuw meermalen voor, maar zulks zal wel niet plaats gehad hebben bij storm of stormachtig weder.
In November 1775 werden volgens de 's-Gravenhaagsche Courant van die dagen door een Scheveningsche pink zeven matrozen gered van een schip, dat masteloos voor den wal lag.
Den 13n Maart 1806 strandde tusschen Scheveningen en Terheide het Amerikaansche schip Washington. Enkele leden van de equipage werden gered door het manmoedig optreden van de visschers Cornelis Bal en Aalbert Verheij en van den voerman Cornelis Franken. Het scheen bh' deze gelegenheid aan het licht gekomen te zyn dat by de pogingen tot redding der schipbreukelingen het vooral aan de noodige leiding ontbrak. Althans kort na deze stranding ging het Gemeentebestuur over tot het benoemen van een commissie, wier taak het was, bij schipbreuken de maatregelen ter redding te nemen. In die commissie hadden zitting twee reeders: Kouwenhoven Pais en Gerrit Hoogenraad, twee landlieden: (als tegenstelling van zeelieden) Habraken, de eigenaar van het tegenwoordige Zeerust en Maarten Dirkse Hoek en twee stuurlieden: Cornelis Westerduin en Wouter Roeleveld.
De redders van de equipage van de Washington werden goed bedacht. De Staatscourant van 14 Juni 1806 bevatte het volgende:
„De baljuw van 's Gravensande geeft kennis aan het Departementaal bestuur van Holland dat Dirk de Wilde aldaar zich den 13en Maart by' een stranding van het schip „Washington" benoorden Terheide met drie Scheveningers zeer moedig had betoond. Met gevaar voor eigen leven redden zy' de opvarenden, weshalve dan ook het gemeentebestuur van 's-Gravensande op voorbeeld van den Raad der gemeente van den Haag, dewelke wegens deze stoutmoedige en menschlievende daad, aan ieder der voorsz. drie Burgers van Scheveninge eene zilveren Tabaks-Doos ten geschenke had gegeven, zeker niet in gebreke zoude blijven om voorn. Dirk de Wilde te beloonen, ware het niet dat de bekrompen staat hunner Financien zulks niet permitteerde."
Het Departementaal bestuur besloot daarop: 1°. zyn openlijke waardeering uit te spreken over het loffelijke gedrag der vier mannen. 2°. aan
259
259



elk hunner uit te reiken een zilveren gedenkpenning met inscriptie en, 3°. van hun besluit aan elk der redders eenige afdrukken te geven op perkament.
In 1810 vond de toenmalige Minister van Binnenlandsche Zaken het wenschelijk de te Terheide aanwezige reddingboot naar Scheveningen te verplaatsen om reden dat Terheide, dat als visscherij plaats zoo goed als niets meer beteekende, geen zeelieden genoeg had om zijn boot te bemannen. Een andere reden zal wel geweest zh'n dat Scheveningen niet meer in het bezit was van een bruikbare reddingboot.
De Scheveningsche reederh' over deze zaak gehoord, verklaarde zich terstond bereid de boot over te nemen en onder de zeelieden was ook veel animo voor de zaak. Die belangstelling kan ook in verband gestaan hebben met de omstandigheid dat zoowel stuurlieden als bootsgezellen van de reddingboot toen een bewijs kregen (licence) om vrij met die boot in zee te gaan; zooals men weet was in die dagen de visscherij zoo goed als onmogelijk gemaakt door strenge bepalingen om den smokkelhandel tegen te gaan.
Als stuurlieden werden aanbevolen Zier Blok en Willem Dirkse Vrolijk en als bootsgezellen kwamen in aanmerking Wouter Roeleveld, Dirk Cornelis Westerduin, Cornelis Ariese Spaans, Gysbert Mooijman, Maarten Ziere Blok, Jacob Kuh'per, Leendert Ariese Ros, Maarten de Mos, Jacob Dirkse de Jager, Leendert Cornelisse Groen, Jan Ariese Westerduin, Giel Cornelisse de Jongh, Jacob Klaaze Pronk, Pieter Knoester, Gerrit Ziere Blok, Ary Gjjsbertse Corvingh, Gerbrand Roozendaal, Maarten Corvingh, Aalbert Cornelisse Verheij en Cornelis Cornelisse Bal, allen stuurlieden van pinken. Den 19n November van dat jaar ging de zeeliedenstoet naar het stadhuis om in deze nieuwe betrekking door den burgemeester geïnstalleerd te worden.
Toen de boot met den daarbij behoorenden „mallejanswagen" was gearriveerd, oordeelde de regeering het noodig ook een Commissie van toezicht aan te stellen. De eer der benoeming viel te beurt aan de reeders Simon Berkenbosch Blok, Theodorus Pansier, Johannes de Witt en Dirk Willemse Turfboer.
Elk van de beide stuurlieden had een vaste groep bootsvolk; de twee ploegen konden zoo noodig elkaar vervangen. Er was een instructie met vele bepalingen. Daarin was een herhaalde oefening voorgeschreven bij harde, lage walswinden of als er een hooge zee stond.
De stuurlieden hadden te zorgen dat de boot niet dwars tegen het strand geraakte, maar vooral recht op de zee werd gehouden en „daar door het uitgieten van olie in zee de branding derzelven beneemd", bij hun terugkomst een weinig olie te storten.
Wanneer de wind op den Wal stond bij stormweer, moest een van 't boots-
260



volk aan 't strand de wacht houden; voor iedere nachtwacht werd tien stuivers toegelegd. Voor oefeningen met de boot werd ƒ 2.— aan de stuurlieden en ƒ 1.— aan de bootsgezellen uitgekeerd.
Er was ook een vast tarief voor het redden van menschen.
Art. 12 luidde: „Wanneer een schip schipbreuk leyd, zal aan die welke bh het zeiven ter hulp hebben gediend voor elk Mensch, onverschillig van wat sexe, jaaren of rang, 't welke zh' zullen hebben gered, uitbetaald worden een premie van ƒ 1,50.—, welke in zoo veele portiën zal worden verdeeld als er stuurlieden en bootsvolk tot hulp zullen geweest zh'n, met dien verstande nogtans, dat aan de stuurlieden een dubbeld aandeel zal worden gegeven."
Dat men in die dagen — begin van de 19e eeuw — er een eigenaardige behandeling op nahield om de levensgeesten bij drenkelingen op te wekken, vertelt ons Maarten Baak in zijn dagboek. Het gebeurde in 1805, dat een jong Scheveningsch matroos door onvoorzichtigheid in zee viel, levenloos werd opgehaald en aan land gebracht werd. „De tabaksklisteer aan hem geapliceert", doch te vergeefs: hij was en bleef dood.
In het begin van de 19e eeuw schijnen althans te Scheveningen, betere denkbeelden te zh'n gaan heerschen, omtrent de verplichting, ieder Christen opgelegd, om waar redding mogelijk is, die ook te beproeven. Dikwijls werden door de Scheveningers bewijzen van buitengewonen moed en tegenwoordigheid van geest aan den'dag gelegd. Het gebeurde in Juli 1803 dat tien Scheveningers, die een'boot van Katwijk haddén afgehaald, en zeilende waren voor Scheveningen, door de sterke branding, en ook door hun onvoorzichtigheid de boot zagen omslaan en te water geraakten. De drenkelingen klemden zich zoo goed mogelijk aan het vaartuig vast, maar een hunner, Cornelis Varkevisser, zwom naar het strand, ontkleedde zich, zwom weer naar de boot en haalde een der drenkelingen van de boot af. Dat deed hij tot vijfmalen toe. Den zesden keer zegt de geschiedschrijver, nam hh' een eind van een touw in den mond van het strand mede en bracht daardoor een verbinding tot stand, waardoor de overige zeelieden en ook de boot behouden bleef.
Er volgden dikwerf in dien th'd ook belooningen en onderscheidingen voor de betoonde onversaagdheid. Zoo behaagde het Koning Willem I bij besluit van 20 October 1814, aan Dirk van der Hak, vischdrager en sjouwer te Scheveningen een gratificatie van twintig gouden dukaten toe te kennen voor het redden van twee schipbreukelingen van het schip „Diana", gestrand ter hoogte van het zoogenaamde Yzerstuk, een kwartier benoorden Scheveningen.
Een merkwaardige proef tot redding van schipbreukelingen werd 21 Mei 1819 te Scheveningen genomen door zekeren Tresson van Rotterdam.
261



Deze bracht namelijk aan het strand een „bomketel", waaruit hij kogels schoot, aan. welke lijnen verbonden waren, met het doel om die lijnen over in nood verkeerende schepen te schieten. De proef — aldus een verslaggever van die dagen — slaagde volkomen. Het eerste schot met een lading van 3/4 pond buskruit bracht de lijn 123 roeden of 1476 voeten ver. Bjj een tweede proef wierp men van de vier schoten de lijn tweemaal aan boord van een op stroom liggend vaartuig, hetwelk slechts een lengte had van omstreeks 36 voet, terwijl de lijnen geen enkele maal braken.
Het schip lag omtrent 60 voet van strand, de bom werd 120 roeden ver geworpen.
Een belangrijke verbetering van het reddingwezen is ingetreden in het jaar 1824.
In November van dat jaar had op onze kust vóór Huisduinen een zeer treurig voorval plaats. Een tiental mannen, die in een sloep of vlet de equipage van een strandend schip wilden redden, moesten allen hun onverschrokkenheid met den dood bekoopen. Deze droeve gebeurtenis deed overal in den lande krachtige stemmen opgaan, om het reddingwezen langs de geheele kust te verbeteren. Het goede gevolg daarvan was de stichting van twee maatschappijen; een Rotterdamsche, die den naam kreeg van Zuid-Hollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen — en een Amsterdamsche, geheeten Noord- en Zuid-Hollandsche Redding Maatschappij. Deze laatste richtte o.a. het station Scheveningen op. Elk station kreeg een reddingboot met toebehooren; o.a. 12 dry f toestellen of zwemgordels.
Op het gebied van bouw van reddingbooten heeft zich vooral verdienstelijk gemaakt de firma M. Bruyne en Zoon te Amsterdam. Zy heeft voor rekening der Redding-Maatschappij de meeste stations van booten voorzien.
In Februari 1825 werden door P. Varkevisser te Scheveningen de eerste proeven genomen met de reddingboot van de Maatschappij. Varkevisser was tot het jaar 1861, dus zes-en-dertig jaar lang, te Scheveningen de eenige vertegenwoordiger der Maatschappij, zyn opvolger was Ch. Maas. Van 1825 tot 1864 werden onder hun leiding te Scheveningen 126 menschen gered met het materieel van de Maatschappij.
Onder de reddingen, welke in die periode het meest van zich hebben doen spreken waren de twee volgende.
28 Mei 1860. Tijdens de Pinksterdagen strandde voor het dorp de Engelsche stoomboot „Theresia" van Glasgow met ijzer en salpeter geladen. Dertien man van de equipage werden gered met de reddingboot van de Noord- en Zuid-Hollandsche Redding maatschappij, onder directie van P. Varkevisser Jr. Onder degenen, die zich by die redding bijzonder hebben onderscheiden, was ook A. E. Maas. 262
262



Teekening van H. W. Last in de prentenverzameling der gemeente.
15 September 1863. Te Scheveningen strandde de Belgische vischsloep „Sidonia 13", thuis behoorende te Ostende, de bemanning werd gered en voor de verleende hulp ontvingen F. J. Behr en A. E. Maas een medaille van het Belgische gouvernement.
De jarenlange ondervinding had intusschen geleerd, dat het systeem reddingboot, sedert 1825 in gebruik, nog wel voor verbetering vatbaar was.
A. E. Maas, die, zooals bekend, zich voor allerlei Scheveningsche belangen interesseerde, maakte ook van het reddingwezen een bijzondere studie. Hij gaf in 1853 een brochure uit, waarvan de inhoud zeer belangrijk is en zeker ook nu nog lezenswaard. In dat geschrift wees hij op de groote zwarigheden, waarmede men altijd bij de pogingen tot redding te Scheveningen te kampen heeft; ze zijn in hoofdzaak deze:
1°. stranding heeft men te vreezen meestal bij stormen, die op onze kust waaien; tegenwind is dan het eerste bezwaar om in zee te komen.
2°. er staat gewoonlijk een hevige branding, men heeft hier gemiddeld elf golfslagen of stortzeeën in één minuut;
3°. men heeft een onderuithalenden stroom, die tegen den wind inwerkt; daardoor kunnen bekwame zwemmers zelfs hun leven niet redden.
Maas liet het niet bij beschouwingen over dit onderwerp; hij gaf ook een schetsteekening van een reddingboot, die naar hij meende beter zou voldoen, dan de toen bestaande. Die boot had een lengte van 30 voet, een breedte van 9 voet en een diepte van 3 voet. Ze werd gedeeltelijk met water,
263
263



gedeeltelijk met lucht gevuld. In het onderste gedeelte waren 12 gaten, aan de binnenzijde gesloten met kleppen, die zich van zelve sloten, als de boot door de golven werd opgelicht en die zich weer openden by het nederdalen. Het bovenste of één derde van de boot bestond uit koperen of zinken doozen, 204 in getal, welke hermetisch gesloten waren, ieder met een inhoud van 10 c.M.3.
Voorzbover ons bekend is, werd van het ontwerp Maas geen gebruik gemaakt, toen de Redding-Maatschappij een nieuw type liet bouwen.
Eerst in 1864 werd door de directie van de Noord- en Zuid-Hollandsche Redding-Maatschappij te Scheveningen een Plaatselijk bestuur benoemd; dat bestuur bestond uit Jhr. Mr. F. G. A. Gevers Dejjnoot, A. Pronk, P. de Niet, L. de Jager en A. E. Maas, eerstgenoemde fungeerde als voorzitter, de laatste als secretaris.
De eerste vergadering had plaats den 21n Mei van dat jaar in de reederskamer ten huize van ,den hoofdonderwijzer van de school aan de Keizerstraat ; de eerste proef met de reddingboot volgde den 23n Juli d.a.v.
In de verslagen van het Plaatselijk bestuur werd vroeger telkens gewezen op de moeilijkheid om op een gegeven oogenblik een voltallige bemanning voor de boot te vinden, vooral tijdens de haringvisscherij. Kostbare oogenblikken gingen dikwijls verloren, eer men een aantal geschikte mannen bijeen had. Aan een vaste bemanning was toen om de kosten niet te denken, alleen de bootsman had een aanstelling en een toelage.
Eerst sedert Februari 1911 is die vaste bemanning gevonden, ze bestaat nu uit: L. Bruin, P. J.. v. d. Toorn, A. de Lange, J. de Bles, C. Klaassen, C. J. W. Klaassen, A. Knoester, D. Knoester, M. Knoester en C. Turfboer. In 1867 werd de bestaande boot vervangen door een nieuwe met wagen. Sedert 1904 heeft Scheveningen een tweede reddingboot in de nabijheid en ten Zuiden van de Visschershaven gestationneerd.
In 1906 oordeelde men het noodig, in verband met den bijzonderen toestand van de Visschershaven, nog een derde boot — een motorbarkas — aan te schaffen. Deze is in de binnenhaven sedert 1908 gestationneerd en gebleken een zeer zeewaardig vaartuig te zy'n. De vaste bemanning voor deze boot bestaat uit: C. Klaassen, schipper, F. Kamp, monteur, en de leden van het havenpersoneel.
Tot de reddingsmiddelen behoorde reeds in 1864 het vuurpijltoestel. In 1903 en volgende jaren werden proeven genomen met het Jacobskanon, genoemd naar den uitvinder R. J. Jacobs, directeur van de Ned. fabriek van oorlogsmaterieel. Dit werktuig om lijnen naar een in nood verkeerend vaartuig te schieten, is gebleken na vele proefnemingen minder voor het doel geschikt te zyn en is thans, in 1917, niet meer te Scheveningen aanwezig.
In 1906 werd bovendien aan de Visschershaven een ljjngeweer, systeem 264
264



Behr, geplaatst onder beheer van den directeur van de Visschershaven, W. Bakker, die tevens lid van het Plaatselijk bestuur is.
Later kwam ook nog het Wippertoestel de reddingsmiddelen completeeren.
Aangezien de ondervinding heeft geleerd, dat in de meeste gevallen, waarin hulp aan schepen moet worden verleend de Visschershaven het geschikte uitgangspunt is om spoedig de in nood verkeerenden te kunnen naderen, is ook de reddingboot van het station Noord nabij de Binnenhaven verplaatst.
De organisatie is nu zoo goed mogelijk. Er is daar nu een vast corps bootslieden en roeiers, uitstekende reddingsmiddelen en een man van de praktijk, de directeur van de Visschershaven, die de opperste leiding heeft. Men zou kunnen zeggen, dat thans te Scheveningen al het mogelijke gedaan is voor een goed reddingwezen.
We laten hier enkele opgaven volgen: le van de mannen, die de goede zaak hebben gediend, en 2e een lijst van de reddingen van 1864 tot heden verricht.
Leden van het Plaatselijk bestuur:
Jhr. Mr. F. G. A. Gevers Deijnoot 1864—1882, A. Pronk 1864—1876, P. de Niet 1864—1890, L. de Jager 1864—1870 en 1876—1883, A. E. Maas 1864—1869 en 1875—1881, Ch. Maas 1869—1875, D. Verbaan Jr. 1875—1900, W. Groen 1870—1895, A. Hoogenraad 1881—heden, Alb. de Jong 1883—1905, G. M. de Niet 1890—heden, Alb. Pronk 1895—heden, S. J. Krijt 1900—1908, W. Bakker 1908—heden.
Aan het lid A. Hoogenraad werd 23 Juli 1906 door de Maatschappij een gouden medaille vereerd bij gelegenheid van zijn 25-jarig lidmaatschap van het bestuur.
Bootslieden: Arie Bruin 1864—1883, Jac. van Duin 1883—1895, Leen Bruin (station Noord) 1895—heden, Gijs de Lange (station Zuid) 1904— 1916, P. J. van der Toorn 1916—heden.
Vuurpijlrichters: A. Gerretse 1864—1881, P. L. Thomas 1881—1904, C. M. Thomas (station Zuid) 1904—heden, A. Fieret (station Noord) 1904—1908, W. C. Berserik (station Noord) 1908—1909, H. J. Blokpoel (station Noord) 1909—heden.
Reddingen onder de nieuwe organisatie van 1864.
1865 — 20 Oct. De bemanning gered van den Zweedschen schoener „Rutus"; 5 koppen.
1865 — 25 Oct. De bemanning' gered van de Scheveningsche bom¬
schuit „Jonge Martijntje"; 4 man.
1866 —14 Nov. De bemanning gered van het Zweedsche barkschip
„Solid"; 8 man.
265



1866 —19 Nov. De bemanning gered van het schoenerschip „Mary
Ogle".
1867 — 3 April. De bemanning gered van een visscherspink, schipper
M. Korving.
1869 — 31 Mei. De bemanning gered van de bomschuit „Zorgvliet."
1869 —12 Aug. De bemanning gered van de Noorsche bark „Alfred,"
uit 8 man bestaande. 1869 —19 Oct. De bemanning gered van het Deensche jacht „Lyna";
3 man.
1869 —11 Nov. Drie man gered van het Engelsche schoenerschip „Hopewell."
1869 — 18 Dec. De bemanning gered van het tjalkschip „Emanuel."
1873 — 27 Nov. De bemanning gered van de Scheveningsche bomschuiten „Visscherij" en „Vrouw Jacoba"; samen 7 man.
1875 —18 Nov. Twee man gered van de Scheveningsche bomschuit „De Vrouw Geertruida."
1878 — 30 Oct. Zes man gered van den Noorschen schoener „Fem
Sodekinde."
1879 — 28 Aug. De bemanning gered van de bomschuit „Jonge Ber-
nardus."
1880 — 22 Nov. De bemanning gered van de Duitsche schoenerkof
„Jantina", 5 man.
1881 — 24 Aug. De bemanning gered van de bomschuit „Zeemans-
hoop" ; 9 man.
1882 — 23 Aug. De bemanning gered van een bomschuit van den ree¬
der Arend van der Toorn.
1882 —19 Nov. Vier man gered van het Duitsche kofschip ,,Mars."
1883 — Dec. Stranding van de „Echolyne" met kruit en dynamiet
geladen, nabij den Vuurtoren; was zonder volk.
1884 — 21 Nov. Stranding van het barkschip „Ango," met kolen ge¬
laden, op de Moerbank; pogingen om te redden waren vruchteloos, het schip was ook met het vuurpijltoestel niet te bereiken, wijl de afstand van het strand tot het schip 425 M. bedroeg.
1884 Dec. De bemanning gered van den schoener „Milatha."
1889 10 Febr. De bemanning gered van het Engelsch driemast barkschip „Ben-Avon," bestaande uit 21 koppen.
1889 15 Febr. Het werkvolk van de „Ben-Avon" gered; 28 man.
1891 31 Dec. De bemanning gered van de bom „Pieter Jacobus,"
SCH. 136; 7 man.
266



blevene manschap bh' onwilligheid door middelen van Regten te constringeeren en zullen de overige Boekhouders moeten zorg dragen dat geene van'zoodanige onwillige manschappen door hunne stuurlieden geduurende den th'd van twee jaren na de gevalle schaaden werden bevennet of op een andere schuit geplaatst, of zullen bh Faute van dien de Boekhouders met welkers schuijten een of meer van zoodanige onwillige manschappen in dien tusschenth'd vaaren, gehouden en verpligt zh'n voor hun privée te vergoeden de portiën, welke zoodanige manschappen voor hun aandeel in de gevalle schade hadden moeten inwinnen.
Art. 3. Dog bij aldien de manschappen, welke de voorgemelde schaade volgens het oud gebruik hadden moeten helpen inwinnen zig op een ander vaart komen te begeeven of de Boekhouders aan wiens schuit de schaade is gevallen, door dien weg of op een andere wijze buiten staat werd gestelt om de gevalle schaade door de overgebleevene manschappen te laten inwinnen, en dat die schaade Hondert gulden of meer komt te bedraagen, alsdan dezelve schaade door alle de deelgenooten van dit contract volgens voorgemelde verdeeling moeten werden vergoed.
Art. 4. Om voor te komen de disputen, welke over de waarde van de gebleevene, verbrande of op andere wijze te niet geraakt zijnde schuijten zoude kunnen ontstaan, zoo werd eens en vooral vastgesteld, dat een geheel nieuwe, of een jaar oud zijnde schuit zal werden bereekent op Elfhondert guldens, twee jaar oud zijnde, op Eenduizend guldens en zoo vervolgens voor ieder jaar meerder ouderdom zal Hondert gulden werden af gereekent tot agt jaar toe, en dien of meerder ouderdom hebbende, zal de waarde zh'n en blijven gereekent op vier Hondert guldens.
Art. 5. Den ouderdom der schuh'ten zal moeten werden gereekent, van die tijd en dag af dat dezelve van de scheepmakerij zijn gehaald, waarvan ieder Boekhouder pertinente register zal moeten houden en daarenboven verpligt zh'n, daarvan kennis te geven aan den scheepen van Scheveninge, of zullen bh' manquement van dien de schuh'ten, welke niet behoorlijk zh'n aangeteekent en opgegeven, in cas van ongelukken één jaar ouder werden gestelt of gereekent als dezelve inderdaad zh'n.
Art. 6. De schuh't of schuijten, aan welke eenig ongeluk door wat toeval 't ook zoude mogen wezen overkomt, zullen in de verdeeling van de schaade niet werden gereekent, maar zal dezelve schaade over de resteerende onder deze maatschappij behoorende, stuk voor stuk gereekent werden omgeslagen en voldaan.
Art. 7. Alle de schuiten of Pinken ons ondergeteekende als voorsz. is, in 't geheel of ten deele toebehoorende, zullen in dit contract zh'n en blijven tot zoo lang toe, dat alle de geintresseerden tegenwoordig in dit contract zig begeevende, of namaals daar in zullen deelnemen, unanim zullen dienstig oordeelen, 't zelve te vernietigen en die buijten de gemeene
277
277



dekten, moesten zij hun kameraden waarschuwen door stakelen — d.i. het ontsteken van een vuur — als anderszins.
Lieten zij dat na, dan verbeurden zij hun visch en de opbrengst daarvan kwam aan de kas. Het geheele contract bleef slechts van kracht gedurende den oorlog.
Van een nieuwen vorm van verzekering hoort men te Scheveningen eerst weder in 1841. Door een aantal reeders, eigenaar van 95 bomschuiten, werd den 9en Maart van dat jaar opgericht de Onderlinge Waarborgmaatschappij. Van haar statuten is geen spoor meer te vinden. In 1858 op den 19den April werd de Maatschappij ontbonden. Het grootst aantal verzekerde schepen was 116 in 1857. Tijdens haar bestaan verongelukten 15 bomschepen; zij keerde ƒ 719. —>tT1200.— per schip uit.
De ontbinding der maatschappij was niet te wijten aan minder goede resultaten, maar Werd veroorzaakt door allerlei persoonlijke invloeden en familie-naijver; de deelhebbers der maatschappij waren voortdurend in twee partijen verdeeld, die elkaar tegenwerkten.
Na de ontbinding verrezen hetzelfde jaar weer twee nieuwe maatschappijen; in de eerste plaats den 23en Augustus het Waarborgfonds, officieel geheeten Onderlinge Assurantie-Maatschappij voor Visschersvaartuigen te Scheveningen. Zij verzekerde ook alleen bomschuiten. Deze maatschappij liquideerde op haar beurt den 5den April 1910 bij gebrek aan deelhebbers.
Gedurende haar bestaan had zij de schade uit te betalen van 24 schepen. Het ongelukkigste jaar was 1882, toen 3 bommen verloren gingen en zij daarvoor ƒ 10500.— uit te keeren had. De vergoedingen regelden zich naar een tarief, waarbij voor een nieuwe schuit ƒ 6000.— en voor een van dertien jaar en daarboven ƒ 1800.— werd uitbetaald gedurende de schrobnetvisscherij en voor de verongelukte schepen gedurende de „teelt" ƒ 2500.— daarenboven.
De tweede maatschappij die in 1858 werd opgericht was „de Vereeniging", fonds uitsluitend bestemd voor visscherspinken. Zij heeft zich langer weten te handhaven, ze bestaat nog, maar zal, nu weldra geen enkele bom of pink meer tot de Scheveningsche vloot zal behooren, ook tot ontbinding moeten komen. Zij heeft met succes gewerkt; haar reglement werd herhaaldelijk herzien; met het oog op de premies en uitkeeringen, die naarmate de bommen steeds grooter afmetingen kregen, natuurlijk hooger moesten gesteld worden.
In 1908 werd bij het verongelukken tijdens de haringvisscherij uitgekeerd voor een bom met een donkey ƒ 5200.— en zonder donkey ƒ 4200.—; tijdens de schrobnetvisscherü waren die cijfers ƒ 2200.— en f 1700.—. Als vaste premie werd per jaar en per schip f 40.— gestort. Wanneer het gebeurde, dat de kas bij eventueele schaden niet toereikend
281
281



was om aan de verplichtingen der Maatschappij te voldoen, moest het ontbrekende door een hoofdelijken omslag gevonden worden.
Toen Scheveningen ook meer en meer loggers onder zijn vloot ging tellen, werd de behoefte gevoeld aan een Loggerfonds en zoo werd in 1886 opgericht de N.V. Onderlinge Verzekering-Maatschappij tegen Zeegevaar te Scheveningen. Bijna alle Scheveningsche loggerschepen zijn bij deze maatschappij verzekerd; enkele reeders bleven evenwel voor hun loggers de voorkeur geven aan een verzekering op beurspolis.
Het doel van deze maatschappij is in de statuten aldus omschreven:
„de handelingen dezer vennootschap bepalen zich alleen tot het doen van verzekeringen tegen alle gevaren der zee, rivieren, meren of andere binnenwateren op schepen, stoombooten of andere vaartuigen, alsmede op de goederen daarin geladen."
Het maatschappelijk kapitaal is aanvankelijk bepaald op ƒ 10.000.—. De vennootschap werd aangegaan voor den tijd van twintig jaren, in 1906 is zij weer met twintig jaar verlengd.
In de eerste drie jaren werd ƒ 500.— als omslag per schip betaald, in 1893 was de toestand zoo gunstig, dat met een bijdrage van ƒ 50.— kon worden volstaan.
In 1897 toen er 53 loggerss in het fonds waren opgenomen was de premie slechts ƒ 10.— per schip. Maar deze gunstige toestand is niet van blyvenden aard geweest, men heeft later weer tot verhooging moeten overgaan. De zuivere winst der vennootschap wordt aangewend tot een jaarlijksche uitdeeling van vijf percent aan de aandeelhouders van het door hen gefourneerd kapitaal; het resteerende dient tot het vormen van een reservekas.
Bij de oprichting van de maatschappij werden benoemd: tot directeur A. Hoogenraad en tot commissarissen A. P. Krul, A. de Niet, W. Verheij en P. de Niet, waarvan alleen A. Hoogenraad de genoemde functie nog steeds vervult.
Nu wh' het een en ander op het gebied van het verzekeringswezen hebben behandeld, sluit zich daar gevoeglijk aan een korte geschiedenis van de Sociëteit „In tijds gezorgt", te Scheveningen opgericht in den jare 1770. Zh' bedoelde bh' overlijden een uitkeering aan de nabestaanden der deelhebbers te verzekeren en een wekeln'ksche ondersteuning van ƒ 2.50, zoodra de deelhebbers den leeftijd van zestig jaar hadden bereikt.
De oprichters van de Sociëteit waren Boudewh'n de Witt, notaris, Willem Suurmond, reeder, Samuel de Zoete, schoolmeester en Joannes Groesbeek, chirurgijn.
Aanvankelijk scheen er onder de Scheveningsche bevolking veel animo 282
282



Behalve het nu nog bekende Schuitengat Oostwaarts van de Kerkwerf, was er nog een tweede Westwaarts in de nabijheid van de Vuurbaak, doch deze bergplaats voor de schepen werd alleen in buitengewone gevallen door de visschers gebruikt en had ook minder omvang.
Met het toezicht op het Schuitengat was, zelfs nog in het begin der 19e eeuw, belast een Commissie, bestaande uit zes stuurlieden, die den naam droegen van Schuitengatmeesters.
Zij werden gekozen door Burgemeesteren en Schepenen, uit een voordracht, waaraan al de stuurlieden medewerkten.
In lateren tijd volgde de benoeming van schuitengatmeesters na loting. In 1841 waren de gelukkigen Leendert Spaans, Albert Toet, Willem Dijkhuizen, Arie den Heijer, Jan Cornelis Pronk en Jan Ziere Vrolijk.
Dat de visschers hier de heerschappij voerden, moge in onzen tijd vreemd klinken, zulks had toch een natuurlijke oorzaak.
Eeuwen lang heeft te Scheveningen, zoowel als op andere kustplaatsen een toestand geheerscht, waarbij het regel was dat iedere stuurman ook eigenaar was van het vaartuig, dat hh bevoer, en alzoo in tegenstelling met den huidigen toestand, waarbij de functies gescheiden zijn en het regel is dat de eigenaar of reeder van het visschersvaartuig niet vaart.
De stuurlieden — in onzen tijd zeggen wij schippers — gaven daarom voorheen bh' alles, wat met de visscherij in verband stond den toon aan, ja zelfs in kerkelijke zaken voerden zh' gemeenlijk de heerschappij.
Jaarlijks werd door de bovengenoemde commissie het onderhoud van het Schuitengat aanbesteed. Het bestek bij een aanbesteding op 22 Juni 1796, hield het volgende in:
„Art. 1. De aannemer zal gehouden zijn het Schuijtegat te houden lang 65 roeden, op die zelfde voetmaat altijd, zo als het zelve op heeden den dag der besteeding is liggende.
Art. 2. Ook zal den aannemer verpligt zijn het pad of doortrek voor de schuijten uit de Timmerschuur, leggende langs den dijk van de Penningmeester te houden op die zelfde wijdte en van 2 roeden 5 voet oppervlakte, zo als het zelve bevonden wordt op heeden.
Art. 3. Den aannemer zal ook gehouden zijn om de middelberg, leggende in het schuijtegat, altoos te houden op de breedte van 9 roeden en uijtsteekende 7 roeden, van de kant der duijnen, zonder het zelve met zand te vermeerderen.
Art. 4. Den aannemer zal gehouden zh'n al het aangestoove zand in het schuijtegat er uijt te brengen na de laagte, niet op hoopen, maar gloojende, geproportioneert, na de voetmaat van het voorsz. schuytegat te houden onder het merk van de daartoe staande paaien.
Art. 5. Ook zal den aannemer gehouden zijn alle soorten van ruygtens,
289
19



komende door stormweder als andersints in het schuijtegat, te vervoeren en te brengen ter plaatse, alwaar hetzelve geen hinder in het schuijtegat kan veroorzaken.
Art. 6. Den aannemer zal verpligt zijn den aangekrooje berg, leggende op de strand langs de Penningmeestersdijk te onderhouden met zodanige stoffen, als hn' zal nodig oordeelen, ten ejjnde er geen stuijvinge in het schuitengat van kunnen voorkoomen.
Art. 7. Ook zal den aannemer gehouden zijn het schuijtegat altijd te houden op die zelfde diepten, zo als door de paaien daartoe staande is afgebaakend, derwijze dat het zand nooit op de schouwdagen voor de paaien zal moeten bevonden worden, maar altoos agter de zelve, zuijd-oost aan."
De aanbesteding geschiedde toen voor vier jaar; de aannemingssom was ƒ 300 voor elk jaar.
Uit dit bestek heeft de lezer weder gezien, wat 'n zorg aan dat schuitengat besteed werd.
Hoe kwam men nu aan het geld om de kosten van dat onderhoud te bestrijden?
In zeer ouden tijd, vier en meer eeuwen geleden, werd het ambt van naschrijver van de visch, waarbij ook dat van afslager behoorde, door de stuurlieden verpacht en een gedeelte van die pachtsom voor het bovengenoemde doel aangewend. In de 19e eeuw werd dat anders.
Ook op visscherij gebied te Scheveningen wijzigden zich steeds de toestanden, al hebben reeders en visschers aldaar steeds den naam gehad van in alle zaken zeer conservatief te zh'n. Zoo ziet men, de stukken van het Schuitengat doorbladerende, hoe in het laatst der 18e eeuw de invloed van schuitengatmeesters — dat waren natuurlijk de voornaamste stuurlieden — was afgenomen. Toen moesten zij om een leening voor het Schuitengat te kunnen sluiten de hulp inroepen van de reederij. 20 December 1792 compareeren Simon Berkenbosch Blok, Hermamfs van Kouwenhoven Pais, Cornelis de Witt Bz., Jacob van Duijne, Dirk Koek, Gerrit Hoogenraad, Lidewy van Wyn, wed. van Arent Koek, Jannetje 't Wild, wed. van Jan Keus en Elisabeth van Dujjn, wed. van Jan Harteveld, allen reeders en reederessen en Pieter de Graaf, Klaas Baak, Cornelis Bal, Pieter den Heijer en Ary Cornelisz Pronk, „hoofdluh'den van 't Schuijtegat" en verklaren schuldig te zijn aan Gysbert Teunisz de Jager de som van „Een duyzend Car. guldens tot reparatie, verbetering en vergrooting van het Schuijtegat."
In 1804 gingen de Schuitengatmeesteren weder een leening aan — en het teekent den th'd waarin het gebeurde — zonder medewerldng van de reeders.
„Jochem Beekhuizen, Ary Keus, Klaas Mente Pronk, Giel Knoester, Cornelis Arysz. Spaans, in qualiteit van hoofdluh'den en bestuurders van 290
290



Het bestuur zal bestaan uit zes leden, namelijk reeders, die tegelijk boekhouders zijn, door de boekhouders benoemd bij meerderheid van stemmen. Jaarlijks zullen er twee aftreden, die echter opnieuw benoembaar zijn.
De leden dier Commissie genieten geen bezoldiging, maar een jaarlijksche bijdrage van ƒ 20.— ter goedmaking van de kosten hunner vergaderingen. Deze commissie zal genoemd worden Bestuur van het Visschersfonds.
Zü' kiezen zelve uit hun midden een voorzitter en secretaris, welke laatste tegelijk als penningmeester zal fungeeren en tegelijk secretaris van de reederij zal zijn. Voorts bestaat het bestuur uit zes stuurlieden, die genoemd worden Commissie van toezicht over het fonds ter ondersteuning van oude visschers.
Deze zullen bij loting aangewezen worden en drie jaar zitting hebben. Jaarlijks zullen er twee aftreden, welke bij loting door anderen uit de stuurlieden worden vervangen. Deze Commissie, wier leden schuitengatmeesters genoemd worden, geniet jaarlijks een bezoldiging van ƒ 10.— en bovendien gezamenlijk een toelage van ƒ 10.— ter goedmaking van de kosten hunner vergaderingen. Daarenboven genieten zij een vrije plaats in de kerk der Hervormde gemeente, zullende de werkende leden in de voorste en de aftredende leden in de achterste bank zitting hemen.
De bestuurders hebben het beheer over de ontvangsten en uitgaven waarvan zij jaarlijks aan de boekhouders in vereeniging met de Commissie van toezicht rekening en verantwoording doen. De commissie van toezicht heeft toegang tot alle vergaderingen en kan te allen tijde inzage van de gehouden administratie vorderen.
De Wekelijksche uitdeeling aan de oude visschers zal door een der bestuurderen bij afwisseling van jaar tot jaar geschieden.
In de jaarlijksche vergadering, in de maand Juli of Augustus te houden, zal overwogen worden wie recht of aanspraak hebben uit het fonds te trekken, hetgeen bij meerderheid van stemmen zal beslist worden, doch over de al of niet aanneming van hen, die zich aan wangedrag of aan sluikhandel mochten hebben schuldig gemaakt, zal met witte of bruine boonen worden gestemd.
Het fonds zal in stand gehouden worden en toenemen door vrijwillige giften, door de intresten van het voorhanden kapitaal en door het batig saldo der opbrengst van één cent per gulden, wegens de besomming van de visch aan het strand en der jaarlijksche opbrengst van drie gulden per pink.
Na aftrek van alle kosten, die ter goedmaking van het beheer der reederij moeten betaald worden, zooals het salaris van den naschrijver, zal het zes zevende gedeelte gestort worden in de kas van het Visschersfonds
293
293



en het zevende gedeelte als wettig eigendom van den reeder, aan de reeders worden uitgekeerd.
Elke visscher, die den ouderdom van 65 jaar bereikt heeft en dertig jaar onafgebroken of bij tusschenpoozen op Scheveningsche pinken zal gevaren hebben, heeft aanspraak om uit het fonds te trekken; uitgesloten zullen zij zijn, die van den visschersstand tot dien van reeder zijn overgegaan, hetzij zij een of meer pinken of aandeel in pinken hebben.
In 1853, toen op 22 Februari de eerste uitdeeling aan 23 oude visschers plaats had, bestond het bestuur van het Visschersfonds uit: G. Gebel, J. Hoogenraad, A. Pronk, A. Krul, P. Varkevisser en T. de Jager. Ze waren gekozen in een vergadering van reeders, die stemden volgens het aantal schepen, dat zn' bezaten of waarover zh de administratie voerden.
Uit de stemlijst, die hier volgt, leert men ook de reeders van dien tijd kennen.
Uitgebracht werden door:
P. Varkevisser c.s 18 stemmen
A. Krul 3
C. Gebel 6
J. van Duine » »
C. Beekhuizen 2 „
A. Mos 4
J. Hoogenraad 4 »
A. Pronk 7 »
Jan van Duine c.s 4 »
R. van Bueren 4 „
W. Pronk 8
A. Mos c.s 7 »
A. Dijkhuizen 2 „
Wed. Bal 4
Wed. G. Hoogenraad 1 »
T. de Jager 6 »
Wed. J. J. van Duine 4 „
H. van Duine 2 „
Wed. van der Harst c.s 4 „
P. de Niet 1
G. Hoogenraad ° »
samen . - . 103 stemmen.
Vele bepalingen hierboven opgenoemd zijn thans nog van kracht; de 294
294



gedaan door de Bestuursleden die tot de visschersbevolking behooren.
De stichting bestaat nu weldra vier jaren. Het bestuur heeft zich in dien tijd steeds beijverd om het noodige kapitaal bijeen te krijgen voor een gebouw, dat met meubileering naar schatting ƒ 100.000 zal kosten.
De visschers hebben drie jaren achtereen bijgedragen. Volgens het derde jaarverslag was door de visschers in 1916 bijgedragen ƒ 7863.50 en bestond de geheele bezitting van het Tehuis in ruim ƒ 26.734.27. Maar 1916 was dan ook voor de visscherij een abnormaal gunstig jaar.
Evenwel de visschers hebben niet geheel voldaan aan het besluit, genomen op hun bijeenkomst van 2 Februari 1914. Wel hebben de meesten wat gestort, maar lang niet 1 percent van hetgeen ze jaarlijks verdiend hebben met de haringvisscherij.
Waren niet belangrijke giften van anderen gekomen het betrekkelijk gunstig cijfer van ruim ƒ 26.000 was niet bereikt geworden.
Tot de belangstellenden buiten de visschers behoorden H.M. de Koningin, H.M. de Koningin-Moeder en Prins Hendrik der Nederlanden, die bijdragen schonken; zoo ook eenige reeders en andere ingezetenen van Scheveningen en Den Haag.
Wil de zaak tot een bevredigenden uitslag leiden dan is het noodig, dat de visschers het storten van dat eene percent zich tot plicht stellen en algemeen willen, dat een bepaling daaromtrent in de monsterrol wordt opgenomen.
Gebeurt dat niet, dan zal geen enkel bestuurslid van het „Tehuis" de verantwoordelijkheid kunnen blijven dragen; ook dan vooral niet, wanneer het gebouw er zou zijn en de exploitatie moest beginnen. Aan een zoo groote onzekerheid in zake de jaarlijksche inkomsten zou niemand zich mogen wagen.
Dat zullen de visschers bij eenig nadenken ook wel beseffen.
XXI. HET DIENSTCONTRACT DER VISSCHERS.
In het visscherij bedrijf neemt het dienstcontract der visschers een belangrijke plaats in, en in dat dienstcontract is het weer het loon, hetwelk den zeeman onder verschillende vormen en benamingen wordt toegekend, dat bijzondere aandacht verdient.
In ouden tijd, toen de „stierman" van een pink of boot ook veelal eigenaar van dat schip was, kon de bepaling van het loon van zelve eenvoudiger zijn dan in de latere eeuwen, toen zich in het visscherijbedrijf langzamerhand een reedersstand had gevormd. De patroon, hn' wien het schip met geheelen inventaris toebehoorde, maakte de visscherij zelve niet
299
299



mede, en hij was te beschouwen als een gewone industrieel, die een zaak drijft, evenwel met dit cardinale verschil dat hij, de reeder, zijn schip met toebehooren aan zjjn werknemers toevertrouwde, zonder op den arbeid van die werknemers eene aanhoudende controle uit te kunnen" oefenen, wat een gewone industrieel wel kan.
Feitelijk geeft toch ook nu nog een reeder van visschersschepen zoodra zijn vaartuigen in zee steken, zijn bezitting aan de bemanningen over; hü moet zich geheel verlaten op de eerlijkheid, bekwaamheid en ijver van zijn zeelieden.
Voor den reeder is het dus van het hoogste belang zijn schip bemand te hebben met visschers, die zooveel mogelijk deze goede hoedanigheden bezitten, en het is begrijpelijk dat hh' zich soms buitengewone geldelijke opofferingen getroost om in het bezit te komen van goed scheepsvolk en wanneer wh' in de volgende bladzijden lezen, dat in vroegere eeuwen reeds middelen werden beraamd om de desertie van visschers tegen te gaan en dat telkens om dat euvel te beperken nieuwe voorschriften noodig waren, dan moet niet vergeten worden, dat de reeders zeiven in vele gevallen het kwaad aanmoedigden, door deserteurs van andere schepen in hun dienst te nemen.
Vooral in thden, als vraag en aanbod op de arbeidsmarkt der visschers niet met elkaar in overeenstemming waren; als door een buitengewonen aanbouw van visschersschepen het contingent visschers niet of nauwelijks toereikend was voor de behoefte, zooals in 1879, toen enkele bomschuiten door gebrek aan een bemanning ongebruikt moesten blijven liggen, werd door de reeders dikwijls in dit opzicht gezondigd. En toch gingen onder hen stemmen op om de Wet van 7 Mei 1856 op de tucht van koopvaardijschepen ook van toepassing te verklaren op de visschersvaartuigen.
Om diezelfde reden is het steeds ook zoo moeilijk geweest niet om een uniform loon vast te stellen, maar om zich aan het overeengekomene stipt te houden.
Op verschillende tijdstippen is dat loon op algemeene vergaderingen van reeders opnieuw geregeld, en uit dat herhaaldelijk regelen bleek juist wat aan het nakomen van de eens vastgestelde loonsbepalingen haperde.
Zooals dat meer gebeurt met zaken, die niet willen vlotten, heeft men dikwijls hulp gezocht daar, waar men die hulp niet in de eerste plaats moest zoeken; teekenend is het in dit opzicht dat men oudtijds voor deze zaak ook weer den Magistraat van Den Haag in den arm nam.
Wat nu speciaal het loon der visschers betreft moet het volgende worden in 't oog gehouden.
De visscherij is te beschouwen als een industrie, doch als eene van zeer bijzondere soort. Kan in een fabriek én door patroon én door werkman vooraf nagenoeg bepaald worden wat door dezen laatste in een zekere 300
300



tijdsruimte kan worden geproduceerd, bij de visscherij is dat niet het geval. Als een schip bv. voor de haringvisscherij in zee gaat, is het niet te voorspellen of dat vaartuig met een rijke of middelmatige vangst of zelfs zonder haring na eenigen tijd zal terugkeeren. Evenmin of de haringprijzen hoog, middelmatig of laag zullen zijn. Van die vangst en van die marktprijzen hangt de besomming af die na de terugreis zal gemaakt worden. En nu hebben de Scheveningsche visschers hun loon laten afhangen van die besomming. Dat wilden de reeders, maar de visschers wilden ook niet anders. Proefondervindelijk hebben zij dat systeem als het beste geacht. Scheveningsche bemanningen, die op Vlaardingsche loggers voeren, wat in de laatste jaren veelvuldig voorkwam, deden dat alleen onder voorwaarde, dat zij op Scheveningsche conditiën zouden monsteren; ze noemen dat „op deel" of „op zegen" varen.
Dat stelsel moge in het oog der Scheveningsche visschers het voordeeligste schijnen, het heeft het gebrek dat bij wanvangst zij er heel slecht aan toe zh'n.
Stedelijke keuren en reglementen vanaf de 16e eeuw, alle rakende de Scheveningsche visscherij, zijn in een groot aantal voor ons bewaard gebleven en het blijkt ten duidelijkste dat bij den magistraat in Den Haag steeds de meening voorzat, dat alleen door allen en alles aan voorschriften te binden, de Scheveningsche visscherij tot bloei kon komen.
Reeders en visschers zeiven hebben blijkbaar krachtig medegeholpen om die meening te vestigen. In den aanhef toch van vele keuren vindt men geconstateerd, dat voor Baljuw en Burgemeesteren of voor Burgemeesteren en Schepenen zijn verschenen die en die stierluyden en hun vennooten om medewerking te verzoeken of om te klagen over dit of dat feit en het Stadsbestuur van Den Haag was terstond gereed met zijn „Soo is 't, dat wij hebben geordonneert, enz."
Mocht zich nu op velerlei gebied sedert 1795 eene meer vrijzinnige richting geopenbaard hebben, met de visscherij was dat niet het geval.
Tot de oudste documenten waarbij de regelen werden vastgesteld voor het aannemen en het beloonen van visschers, behoort het onderstaande, van 1531.
De eerste twee bepalingen wijzen er op dat in dien tijd d.i. in de zestiende eeuw, ook reeds waarborgen werden gesteld voor de zeewaardigheid der visschersschepen.
Opmerking verdient verder dat in het contract zelf alleen van stuurlieden en vennooten, dat zijn de matrozen, sprake is, en dus niet van reeders.
„Kueren ende ordonnantiën ghemaict den 19en Marcij anno 1531 nae
301
301



tgemeen scriven by den Balliu, Schout ende Gerechte van den Hage, by advyse ende in presentie van de principael stierluyden ende rijckdom op Scheveninge te weeten: Ysbrant Michielsz., schout aldaer, Jaep Aertsz, Willem Gysbertz., Claes Melisz., Cornelis Boen, Ouwe Neel, Aertge Backer, Ghys Willemsz., Jan Heynrixsz., Jan Baertsz., Reyn Thonis, Claes Jansz., Jan Thonisz., Job Cornelisz., Cornelis Euwoutsz., Cornelis Ariensz., Cornelis Gerytsz., Louwerys Visscher, Cornelis Timmerman, Symon Meesz., Koen Valckxsz. ende Engel Wissen, roerende die zeevaert ende 't gundt waernaer die stierluyden, vennoets ende visschers hemluyden reguleren sullen.
Item, in den eersten hebben Balliu, Schout ende Gerechte van den Hage gekeurt, geordonneert ende geboden, keuren, ordonneren ende gebieden midts desen, dat van nu voirtan nyenmandt van onsen buyerluyden ofte inwoenders van Scheveninghe hem en vervorderen ter zee te vaeren visschen met schuyten ofte ander cleyne drenckvaetkens, hoe die genaempt moghen werden, soe op die schulvaert als op die houckvaert, mer mit alsulcke pyncken ofte scepen, ende op alzulcke peynen ende boeten als die van den Gerechte geordonneert hebben ende hier naer verclaert staen.
Item, soe en zal hem nyenmandt vervorderen van nu voortan ter zee te varen met schuytkens, boetkens off ander cleyne gekielde sceepkens om te visschen, tenzij dat alzucke sceepen, daer zy mede vaeren willen, zullen hebben ten minsten zestien roedevoeten kyels, ende dat up een boete van 17 £, soe dicwils zy ter contrarie deden ende daer van bekeurt worden ende daerenboven correctie van Scepenen.
Item sullen alle die stierluyden gehouden wesen aleer zy yemandt annemen om met henluyden als vennoets ter zee te varen geduerende de teelt, te weeten van Sinte Maertën tot Pinxter toe, te vraghen off zyluyden mit nyemant verloeft ofte verhuert en zyn ende ingevalle zyluyden segghen dat zy met nyemandt verhuert ofte verloeft en zijn, zullen in dien gevalle den stierluyden alzulcken vennoot ofte gesel moghen annemen sonder daeran te verbueren, mer indien die voorss. vennoeten segghen, dat zy verloeft ofte verhuert zh'n ende den tweeden stierman daerenboven alzulcken vennoot annaem, soude tot elcke reyse verbueren, als hem dat overgetuycht werde, die boete van 3 £.
Item, waert alsoe, datter een stierman waer, die een vennoet aennaem ofte huerde sonder hem te vraghen off hy verloeft ofte verhuert waer, ende daer naer bevonden werde, dat alsulcken vennoet mit een ander verhuert ofte verloeft waer, soe zoude alzulcken stierman verboeren tot elcke reyse als hy dat gedaen hadde, een boete van 3 £. Ende dat tot verclaringhe van zynen eede oftè van den eedt van den vennoet, zoe dat die Gerechte guetduncken zal, alwaert zaecke dat alsulcken verloefden vennoet nyet met hem en voer; ende ingevalle de voorss. stierman den 302
302



verleefden vennoet sonder vraghen ter zee voert, sal in dien gevalle verboeren dubbele boeten ende dat zoe dicwils hem dat overgetuycht zal worden.
Item, soe en zal gheen vennoet hem vervorderen te verhueren ofte verloeven met eenigh stierman, tenzy dat hy met denzelven stierman vaeren wil, ende indien eens verhuyert ofte verloeft wesende hem voor die tweede reyse verhuyerde mit een ander dan mit den eersten, sal in dien gevalle alzulcken vennoet verbueren tot elcke reyse als hem dat overgetuycht werde die voorss. boeten van 3 £, al waert saecke dat hy mit den tweeden stierman nyet ter zee en reysde; ende ingevalle hy hem vervordert alsoe tweemael verhuyert wesende ter zee te vaeren, sal in dien gevalle verbueren dubbele boeten ende dat zoe dicwils hem dat overgetuycht zal werden.
Item, soe en zal gheen stierman hem vervorderen enich vennoet, als hy hem annempt op vennoetscap, meer te geven dan vijf schellingen groot vlaems te dertich stuivers ende dit opte boeten van 10 £ soe dicwils hy contrarie dede ende tzelve hem overtuycht werde, mer mogen alle stierluyden met haeren vennooten overcomen ende hemluyden contenteren ende tevreden stellen met soe luttel alst hem belieft beneden de voorss. vijf schellinch.
Item, indien oeck eenige vennoeten meer nemen opt vennoetscap dan voorss. es, zoe zullen zy mede vallen in gelycke boeten soe dickwils hem dat overgetuycht werdt.
Item waert alsoe, dat een stierman anghenomen hadde een vennoet, hem gegeven hebbende die voorss. somme van vijff schellinghen op de vennoetscap off daerbeneden, off dat de vennoet tevreden geweest waer int verhuyeren met den voorss. stierman te vaeren zonder geit upte handt tontfanghen, ende daerenboven onwillich geweest waer met zijn stierman te vaeren, soe dat den voorss. stierman daerom an lant hadde moeten blyven, ofte al hadden sulcken stierman zijn zeevaert gevordert ende deur alsulcken achtergebleven vennoet schade geleden, sal in dien gevalle alsulcken vennoet verbueren een boete van 3 £, soo dicwils hy tselve gedaen sal hebben ende hem dat overtuycht werde ende daerenboven den voorss. stierman uplegghen ende uprechten alzucken schade als den stierman daeran gehadt sal hebben ende dat tot segghen van goede mannen hem dies verstaende."
Alle keuren hier achtereenvolgens op te nemen is niet doenlijk; wij doen daarom een greep uit de vele.
In 1614 kreeg Scheveningen een keur, waarin van het zoogenaamd „opteekenen" voor den Schrijver en den Schout voor het eerst sprake is. Die keur luidt: „Geen Stierman sal vermogen een Vennoot aan te neemen, die met een andere Stierman Bevennet is, ook sal geen Vennoot sig ver-
303
303



matrozen van visschersvaartuigen mogt worden ingevoerd, de reederij zich voorbehield te handelen naar omstandigheden."
Zoo werkte de Reederh' zelf een goede zaak tegen.
In genoemde Politieverordening waren de volgende bepalingen opgenomen :
Art. 323. Geen stuurlieden zullen op straffen van gevangenis van een tot drie dagen en boete van ƒ 5.— tot ƒ 25.— te zamen of afzonderlijk, bh de jaarlijksche verwisseling der matrozen, in zee mogen gaan, voor dat de monsterrol bh den Commissaris van politie te Scheveningen geopend is.
Art. 324. Vóór 31 July van elk jaar moeten alle matrozen in de monsterrol zh'n ingeschreven, en wordt hiervan aan iederen ingeschrevene kosteloos een bewijs afgegeven.
Ieder matroos, die, zonder voorzien te zijn van dit bewijs, ter zee vaart, wordt gestraft met gevangenis van één dag, met of zonder boete van ƒ 1.— tot ƒ 3.— en zal door de politie, zoodra mogelijk, van het vaartuig, waarop hh zich bevinden mocht, verwijderd worden.
De stuurman, die zoodanig matroos op zyn vaartuig toelaat, wordt gestraft als in het vorige artikel.
Art. 325. De reeder, die het vertrek van zy'n vaartuig heeft gelast of toegelaten, zonder dat voldaan is aan de bepalingen der beide voorgaande artikelen, verbeurt een boete van ƒ 25.—.
Art. 326. Het is aan reeders en stuurlieden verboden, de matrozen, behoorende tot de bemanning in dienst te nemen, op straffe van ƒ 25.— boete voor den reeder, en van één dag gevangenis, of boete van ƒ 12.— voor den stuurman.
Art. 327. De matroos, die, zonder ontslagen te zyn door zijnen reeder of stuurman, zich voor een ander vaartuig verhuurt, wordt gestraft met gevangenis van één tot drie dagen.
Van 1855 tot 1882 heeft de Permanente Commissie uit de Reederij het „opteekenen" of monsteren, zooals men nu vry' algemeen zegt, aan zich gehouden, of juister gezegd, het geschiedde aan het kantoor van iederen reeder. De toestand werd er niet beter op en het bleek ook toen weder dat de schuld niet alleen lag by de visschers, maar ook by enkele reeders, die er niet tegen opzagen als weleer door hooge fooien als anderszins, matrozen van andere schepen naar de hunne te lokken.
Er waren tijden, dat dit al te erg werd; dan kwam men te zamen om maatregelen te nemen, die ten slotte toch op niets uitliepen.
Zoo werd 25 Aug. 1858 door de reeders, 38 in getal, overeengekomen: „Zoo dikwijls door eenig reeder in strijd met art. 326 van de Algemeene Politie Verordening voor 's-Gravenhage, eenig matroos behoorende tot de bemanning van een ander vaartuig, voor het zijne zal zyn in dienst genomen, zal de in overtreding zy'nde reeder onverminderd de straf-actie 308
308



van het Openbaar Ministerie, voor den burgerlijken regter worden vervolgd tot schadevergoeding, voor rekening van de gezamenlijke ondergeteekenden, die allen te zamen de kosten van zoodanig regtsgeding zullen dragen."
Maar van dat vervolgen kwam niet veel.
In October 1860 kreeg de Permanente Commissie uit de Reederij door tusschenkomst van Burgemeester en Wethouders de vraag ter beantwoording : „of het al of niet noodig was een waterschout aan te stellen" en de Commissie schreef aan Burgemeester en Wethouders „dat zij het noodig en nuttig vond."
Aangezien echter de Stedelijke Regeering den Commissaris van politie T. J. Behr tot waterschout wilde benoemen en de Reeders daarmede minder waren ingenomen, ging een Commissie bn* den Minister van Justitie ter audiëntie en kreeg verlof, Z.E. een aanbeveling van drie personen te zenden. Op dat drietal stonden L. de Jager, A. Vrolijk en C. Gebel, maar......
Z.M. benoemde toch tot waterschout Behr, den Commissaris van politie.
De reeders Waren daarover niet gesticht. Zij maakten 1 Juli 1861 een huurcontract voor de visschers en toen zij van Burgemeester en Wethouders het ontwerp eener monsterrol ter beoordeeling ontvingen, besloten zij in een algemeene vergadering het Dagelijksch Bestuur mede te deelen „dat zij zouden beproeven gedurende een jaar de zaak huishoudelijk te regelen." En zoo geschiedde.
Ieder reeder verbond zich de matrozen voor zijn pink of boot te laten teekenen op een gezegeld huurcontract. Controle op het nakomen van deze verbintenis en ook op het nakomen van de voorwaarden, waarop gemonsterd werd, bestond evenwel niet en zoo had dat contracteeren niet het gewenschte gevolg.
Beterschap kwam er in de eerstvolgende jaren niet. De gevallen van desertie namen op onrustbarende wijze toe; het gebeurde zelfs enkele malen, dat niet éétt matroos maar de geheele bemanning weigerde om onbeduidende redenen opnieuw in zee te gaan, en dat geheel straffeloos.
't Was gebleken dat gewone onderlinge afspraken van de Scheveningsche reeders geen doel troffen; de beloften werden door de reeders in het algemeen niet nagekomen en de deserteurs waren verzekerd al spoedig na hun dienstweigering weer bij een nieuwen patroon een „stee" te vinden. Zoo was de toestand omstreeks 1879. Men beproefde nu een ander middel.
Er werd een reederijvereeniging gesticht, die den naam kreeg van „Eendracht", waarvan alle reeders lid werden en wier statuten 9 Februari 1879 de Koninklijke goedkeuring erlangden.
In die statuten van de „Eendracht" welke vereeniging nog altijd bestaat,
309
309



„Wy willen geen strop om den nek, de vroegere Fransche tyrannie komt weer terug."
De gisting nam steeds toe tot den 28sten, toen in den nacht getracht werd de visschersvloot welke op den strandweg lag, in brand te steken. Dit feit was voldoende om de politie tot een krachtiger optreden aan te sporen, en toen het bekend werd dat in de stad de cavalerie gereed stond om het dorp binnen te rukken, kozen de visschers de wijste partij. Het verzet was gebroken.
Een dag later teekenden de bemanningen van 29 bomschepen.
De monsterrol bevatte in 1882 de volgende voorwaarden:
I. De reeder zorgt, dat het schip naar gebruik worde uitgerust en onderhouden; dat, voor zoo ver hh' niet door overmacht of averij daarin verhinderd wordt, het schip voortdurend voor de visschery beschikbaar zh'; dat het voor zoover deze tegen het gebruikelijk loon is aan te werven, van een voltallige bemanning voorzien zij, en dat van de gunstige gelegenheden voor het uitgaan ter vischvangst, worde gebruik gemaakt.
Aan de schepelingen wordt door den stuurman en door den reeder eene betamelijke behandeling en de gebruikelijke kost gewaarborgd.
II. De schepelingen verbinden zich tot het verrichten van alle aan de visschery verbonden werkzaamheden, daaronder begrepen het klaarmaken, en gedurende het jaar in goeden staat houden van vaartuig en visschery gereedschappen, het laden en lossen, neergaan, optrekken en vasthouden van het vaartuig en het bergen na afloop der visschery, alles naar van ouds bestaande gebruiken. Zy zyn gehouden zich op den hun aangezegden tijd, voorzien van al het geen zy voor de reis noodig hebben, aan boord te bevinden, het schip of den dienst niet zonder vergunning te verlaten, zich in dienst te onthouden van dronkenschap, twist en alle verdere onbetamelijke handelingen, zich niet schuldig te maken aan smokkelarij hetzij ten nadeele van den Nederlandschen, hetzjj van eenigen anderen Staat; niets hoegenaamd in het geheim naar of van boord te brengen en toe te laten, dat hunne goederen worden onderzocht en dat de bevondene als smokkelwaar bruikbare of gevaarlijke goederen, door den stuurman in beslag worden genomen en zoo noodig vernietigd; en in het algemeen in alles wat den dienst en het bedrijf betreft, aan de bevelen van den stuurman te gehoorzamen, en zijn aansprakelijk voor alle schade door hunne schuld of nalatigheid veroorzaakt, daaronder begrepen de schade uit het aan boord hebben van smokkelwaar voortvloeiende.
III. De schepelingen zyn bevoegd den dienst te verlaten, wanneer de reeder of de stuurman niet aan zyne verplichtingen voldoet, en na daaromtrent gedaan beklag hierin in gebreke blijft. De schepelingen, die 312
312



hunne verplichtingen niet nakomen, of onbekwaam zijn. voor de werkzaamheden, die zij op zich hebben genomen, kunnen door den reeder of door den stuurman worden ontslagen en verbeuren alsdan het verdiende loon. De reeder behoudt zich het recht voor, den stuurman te allen tijde te kunnen ontslaan, zonder dat deze hem ooit daarom om eenige schadevergoeding kan aanspreken of lastig vallen.
IV. De bemanning zal genieten als loon bij de schrobnetvisscherij de opbrengst van de gevangen visch na aftrek van 27 procent voor den reeder, 1 procent voor den naschrijver, 2 procent in vermindering van de verschuldigde som van veertig gulden voor ieder vaartuig, voor het gebruik der vischmanden. De overige gelden komen ten goede der bemanning, waaruit zij verplicht zijn te betalen alle onkosten, die gedurende en door de schrobnetvisscherij worden veroorzaakt, waaronder bepaaldelijk begrepen het benoodigde visschersgaren tot het herstellen der netten of aanschaffen van nieuwe in plaats van verlorene netten, alsmede het niet aangezuiverde van bovengenoemd mandengeld; twaalf gulden tegemoetkoming voor de verstrekte opteekengelden, onder den naam van vijfde en zesde man; alle averij aan vaartuig, tuigage of vischtuig; het neergaan van het vaartuig, en optrek, of andere noodzakelijk geworden onkosten.
De resteerende gelden worden verdeeld naar overeengekomen verhouding, doch altijd zoo, dat de reeder daarvan een deel trekt, terwijl de stuurman één en een vierde deel geniet. Van de zoovisch zal 20 procent worden afgetrokken voor den reeder, behalve één procent voor den naschrijver. In geen geval betaalt de reeder gedurende de schrobnetvisscherij aan de voeding, die geheel voor rekening van de bemanning komt.
De bemanning zal genieten als loon bij de haringvisscherij drie en dertig procent van de nettobesomming onder hen te verdeelen, op de bij hunne namen uitgedrukte verhouding. Voor de berekening der netto besomming wordt van de opbrengst afgetrokken 5 procent koopmanskorting en de gebruikte tonnen. Op de verdiende loonen wordt na afloop der reis uitbetaald een derde gedeelte, terwijl het overige na afloop van den geheelen diensttijd wordt uitbetaald en afgerekend.
Tijdens het gereedmaken voor de haringvisscherij van vaartuig, visscherij gereedschappen en alles wat daarmede in verband staat, zal door den reeder aan de bemanning ƒ 25.— worden gegeven, ter vergoeding der vertering. De geoorloofde kosten aan het vaartuig tijdens de haringvisscherij ten laste van den reeder te nemen en de tonnen te berekenen op ƒ 2.50 per stuk.
V. Geen betalingen mogen er gedaan worden met haring aan tellers, helpers (peekjes), wakers, voerlieden, kleinhaalders, ankerzetters of andere personen; ook mogen er geen giften in haring gegeven worden. Aan iederen helper (peêkje) zal voor den tijd dat hij aan boord is ƒ 5.—
313
313



worden gegeven, die van de bruto-besomming zullen worden afgetrokken. De bemanning zal iedere reis genieten één kantje pekelharing, hetwelk aan boord moet verdeeld worden, en 500 stuks steurharing, onderling te verdeden en welke haringen volstrekt niet zullen mogen verkocht worden. De makreel en zoutevisch moeten publiek worden verkocht, waarvan de bemanning 67 procent van de netto-opbrengst zal genieten. Iedere reis zal aan de bemanning gegeven worden ƒ 30.— voor brageld, uitgenomen zoo er minder dan duizend gulden besomd wordt, af te trekken van de netto-besomming.
VI. Tot betaling der gemaakte onkosten in art. 4 bedoeld, houdt de reeder 10 procent der besomming in vóór den 15den Maart en 25 procent der besommingen daarna, tot het einde der schrobnetvisscherij.
Bij het staken der schrobnetvisscherij heeft van die visscherij de totale afrekening plaats.
VII. Van de netto-opbrengst van vreemde gevischte netten en goederen zal de reeder ontvangen: tijdens de schrobnetvisscherij 25 procent en tijdens de haringvisscherij 50 procent. De stuurman zal van het visschersdeel genieten: bij de schrobnetvisscherij één en één vierde deel en bij de haringvisscherij één en één half deel.
VIII. Bij voorkomende geschillen betreffende dit dienstcontract tusschen den reeder en de bemanning of tusschen de bemanningen, doet het Bestuur der Vereeniging „Eendracht", na partijen gehoord te hebben, uitspraak en zijn partijen verplicht zich daaraan te onderwerpen. Bij voorkomende ziekte of ongesteldheid zal de betrokken schepeling, eene desbetreffende verklaring van een bevoegd geneeskundige moeten overleggen, bij gebreke waarvan zijne voorgewende ongesteldheid als dienstweigering zal worden aangemerkt.
IX. Bij vervanging van den stuurman blijven de schepelingen verbonden jegens dengeen, die hem vervangt.
X. De ondergeteekende reeder van voormeld visschersSchip
verklaart de bovenstaande voorwaarden en bepalingen goed te keuren en zich voorts jegens den stuurman en de schepelingen te verbinden, om bij het beheer en den verkoop van de gevangen visch na te komen hetgeen daaromtrent in de statuten der vereeniging „Eendracht" goedgekeurd bij Kon. Besluit van 9 Febr. 1879 en 22 Mei 1879 is bepaald, en zich te verplichten: a. om bij de afrekening eene door den naschrijver afgegevene opgaaf van de besomming van het schip over te leggen; en b. om van iedere reis der haringvisscherij voor den stuurman en de schepelingen eene gespecificeerde rekening over te leggen."
De strafbepalingen tegen desertie of dienstweigering zijn te vinden in het Wetboek van Strafrecht onder Titel XXIX en luiden:
„Art. 390 (2°) Wordt gestraft: 314
314



XXII. WAT DE SCHEVENINGERS VOORHEEN NOG MEER DEDEN DAN VISSCHEN.
a. De Scheveningers als vrachtvaarders.
De Scheveningers van de 18de eeuw waren niet alleen visschers, maar velen hunner hebben ook in tijden, dat de visscherij minder gunstige resultaten gaf, hun brood verdiend met het vrachtvaren, met het overbrengen zoowel van passagiers als van goederen van Scheveningen naar Engeland, België, Frankrijk enz.
De Scheveningers stonden steeds bekend als ervaren zeelieden, zelfs in de eerste helft van de 19de eeuw, toen het loodswezen nog niet zoo goed georganiseerd was als thans, gebeurde het nog meermalen dat in volzee een matroos van een Scheveningsche pink door een gezagvoerder van een bark of een brik werd overgenomen om als loods het zeilschip in de Maas binnen te brengen.
De vaartuigen, waarmede de vrachtvaart werd uitgeoefend waren de gewone pinken of bomschuiten. In enkele documenten, die bewaard zh'n gebleven uit dien tjjd en betrekking hebben op de vrachtvaart der Scheveningers, wordt zelfs gesproken „over het onderhouden van een veer", waaruit men besluiten moet dat de zaak nog al van beteekenis was.
De Regeering van 's-Gravenhage in die dagen, welke steeds gereed stond om alles wat Scheveningen betrof te verordenen en te keuren, stelde bh' ordonnantie de voorwaarden vast, waarop het veer moest worden bediend. Zooals hieronder zal blijken waren de tarieven voor dien tijd vrij loonend.
Elk jaar werd een uittreksel van de ordonnantie te Scheveningen aangeplakt. Een publicatie van het jaar 1734 was als volgt: „Extract ujjt de Ordonnantie bh" Schout, Burgemeesteren ende Regeerders van 's-Gravenhage, gemaakt op het Veer na Zeelandt, Engelandt en Vrankrh'k, zodanig als het zelve op den Dorpe van Scheveninghe zal werden onderhouden.
Art. VI. De Vragt van hier op Zeeland, voor een of twee personen zal wesen vier en dertig gulden; van meerder Persoonen tot vier incluijs veertig gulden, van meerder Persoonen tot tien toe, vijf en veertig; en boven de tien, vier gulden voor yder persoon. Voor welke respective Vragten degene wiens Beurt het wesen sal, zal hebben dadelijk af te varen, op de boete van dertig ponden, te veertig grooten het- pond. En de vragt op Sluys in Vlaanderen, sonder onderscheh't van Persoonen vijftig gulden.
Art. VII. En degeene, die een schun't willen afleggen op Engeland, bevragt op Harwits, van een tot vier persoonen, zal zy'n hondert en twintig gulden ende boven de vier tot twaalf toe zal voor yder nog moeten werden betaalt tien gulden; boven deselve hondert en twintig gulden. 320
320



Art. VIII. Wanneer yemandt een schuijt soude willen afhuuren tot het overbrengen van Bagagie^ zal met een Stierman konnen werden geaccordeert in reedelijkheid ende desnoods, bij tusschenspraken van den Scheepen ende den substituijt Schout, sonder dat sulks aan de Lyste eenigsints zal raken. De vragt op Doevre is hondert en veertig gulden, op Grevesent hondert en sestig gulden; op Hul hondert en tagtig gulden; sonder minder ofte meerder te mogen neemen, op de Verbeurte van de Vragt. Vorders alle diegeene, die een schun't willen afleggen op Vrankrijk sullen moeten betalen, te weten, op Calis hondert dertig gulden; op Diepe hondert en tagtig gulden sonder minder of meerder te mogen neemen, op verbeurte als vooren; en op de Weilinge voor het Gemeene land, gints en wederom, sestig gulden.
Art. IX. Indien den geene wiens Beurt het is, eenige Vragt quame te krn'gen op Goeree, den Briel, ofte op Engeland, zal zy'n Beurt op Zeeland quyt zijn, ende die de navolgende Beurt heeft, moeten Varen;
Art. X. Ende soo eenige questie, ofte klagten op het voorsz. Veer, tusschen den Varenden Man ende de Stierluijden soude mogen komen te rijzen, zullen hen mogen adresseeren aan den Scheepen, ende den Substituijt Schout van den voorsz. Dorpe, dewelke bij Schout, Burgemeesteren, ende Regeerders voorn, expresselij k bij dezen werden geauthoriseert, omme de questie by provisie datelijk needer te mogen leggen. Na welkers provisioneele uy'tspraak, de stierluyden als andere, hun zullen hebben te reguleeren, op de boete van tien gelijke ponden.
Art. XI. Wordt alsnog geordonneert, dat geene Schippers varende van den Dorpe van Scheveningen op Engeland, omme oesters te halen, op de Lyste van de Stierluyden, ende de ingezeetenen niet bekend zynde, van den voorsz. Dorpe nog op hare Beurten staande en zullen vermogen aan te neemen eenige Vragt ofte Passagiers te voeren op Engeland voorsz., in prejuditie van de voorsz. Schippers, en Ingezeetenen van den voorsz. Dorpe, die op de voorsz. Lyste bekent zy'n, ende op hare beurt staan, ten ware de respectieve Schippers van de voorsz. Oester-Schuijten eenige Vragte ofte Passagiers aangenomen hebbende, telkens aan 't Land lieten dertig gulden, ten profijte van de Schipper en zy'n Boots-volk, die op de Lyste op hare voorsz. Beurte staan, omme op Engeland te varen, waarmede desselfs Beurte voorbij zal zy'n, ende gehouden werden voor voldaan.
Aldus geextraheert uy't de Ordonnantie als in 't Hooft deses. Mij present secretaris Joh, van Renesse."
In 1780 werd deze ordonnantie herzien en belangrijk uitgebreid. In de nieuwe vindt men voor het eerst opgenomen de voorwaarden voor het uitoefenen van de zoogenaamde courier-vaart; dat was het overbrengen van berichten omtrent de beurspry'zen der „Actiën en andere Fondsen" dus van de beursnoteering, wat in onzen tijd per telegraaf of telefoon gebeurt.
321 21
321



Van deze vracht- en couriervaart zijn enkele bijzonderheden bewaard gebleven. Wij kunnen zelfs hier een afschrift afdrukken van een besluit van de Staten van Holland van 28 Mei 1587 waarin reeds van die vrachtvaart gesproken wordt.
„De gecommiteerde Raden bevonden hebbende bij informatie, ende oock verstaende uijt de confessie van Cornelis Jansz Jongejoel ende Willem Jacobsz. Schippers van Scheveningen, dat bij hen eenige quantitey't Kasen in haere Schepen geladen is geweest sonder den Convoymeester daer van eerst aengesproken te hebben, ende ook directelick tegens den Placate onlanghs gepubliceert, hebben gelast ende geordonneert, lasten ende ordonneren bij desen Hendrick van de Veecke Commissaris-Generael, alle de Goederen, in de Schepen van de voornoemde Schippers jegenwoordigh wesende, te doen ontladen, transporteren alhier binnen den Hage, doende de selve aldaer houden in goede bewaernisse, tot dat anders daer inne sal wesen geordonneert, ende voorts aen te houden bn' die van de Admiraliteit, dat tegens de voornoemde Schippers, ende ook tegens Sjjer Dircksz., Wagenaer tot Scheveningen, ende syn Diender Cornelis Dirkcz., die de voorsz. Casen hebben gevoert, sonder eenigh vertreck ofte dissimulatie geprocedeert mach werden, achtervolgende de Placaten, ende oock de voorsz. Wagenars wel scherpelick mogen worden ondervraeght, of syluyden geene andere Vivres op Scheveningen hebben gevoert, en wie deselve toebehoort hebben."
Nog algemeen bekend is de tocht van den stuurman Ary Bruin en de matrozen Ary Dijkhuizen, Kornelis Spaans en Michiel Pronk naar Sools in Engeland om daar brieven te halen voor een Amsterdamsen koopmanshuis en vooral de avontuurlijke vlucht en reis van de matrozen in een roeiboot van 20 Rynlandsche voeten. Onze lezers zullen in het volgende hoofdstuk daarover meer kunnen vinden. Onder de notarieele acten van den Scheveningschen notaris Boudewyn de Witt troffen we nog by' de scheiding op 7 October 1774 van de nalatenschap van Maria Varkevisser dezen post aan:
„Aan stuurman Ary Mooiman en Bastiaan Pronk Een hondert een en sestig guldens, wegens 't geen dezelven competeerde wegens de courier vragten en door de overleedene ontvangen ƒ 161.00."
Ten slotte hier nog een staaltje van de zeemanskunst van de Scheveningers, ontleend aan de Haagsche Courant van 16 November 1781. Schipper Johan Botschers, van Bergen (Noorwegen) naar Dordrecht, lag 4 November van dat jaar vóór Scheveningen. Loodsen van Helvoetsluis weigerden hem binnen te brengen. Hij ankert zes dagen later weer vóór het dorp op drie vaam water met de noodvlag in top. De Prins, van het voorgevallene onderricht, draagt nu de Scheveningers op hem te helpen; S22
322



sal mogen gebruijeken al sulcke Masten, als hij ter naester plaetse sal kennen bekomen, ende oock Wachten doen houden uijt de naeste Dorpen bij elcke Maste, bn* vertrouwde Persoonen, denselven voorsiende van alsulcken Vuijr-werck als daertoe noodigh sal wezen; ende ten eijnde te beter kennisse ende advertentie uijt der zee ghedaen magh worden teghen alle periculen van de aenkomste van den Vijandt: Sal den voornoemden Bailliuw seeckere bequame Scholschuiten gereet doen maecken, omme met ses ofte acht Riemen ende Mans, Zeevarende Persoonen, hen langs de kuste, nacht en dagh in zee te houden, soo verre van het Landt, ende oock van den anderen in zee, dat deselve bij dage met een hoogh opgetogen Zeijl ende des nachts met een Vuijrtejjcken malkanderen 't allen tijden mogen waerschouwen, ende adverteren (des noodigh zijnde) in welcken ghévalle de eene naer den anderen terstondt zal gehouden zijn mede gheüjcke Teijckenen te doen, omme op het Landt mede daer op te mogen vuijren ende kleppen sülcks als vooren: Lastende en bevelende de voornoemde Gecommitteerde Raden een ijegelijk, dien het aengaen magh den voornoemden Bailliuw hierin te doen en laten geschieden alle vordenisse, hulpe en assistensie." Maar de ,,Armada" bracht het niet zoo ver.
Tegen het einde van de 16e eeuw maakten de Duinkerkers het zoo bont op onze kust, dat op advies van den landsadvokaat Johan van Oldenbarnevelt een veldtocht ondernomen werd om de stad Duinkerken te tuchtigen.
Prins Maurits behaalde wel een overwinning bij Nieuwpoort, maar het hoofddoel van den tocht mislukte en de Duinkerkers gingen ongestoord met hun rooftochten voort. Een enkele maal werden oorlogsschepen uitgezonden, zooals in 1628 om de zee veilig te maken, maar van een aanhoudend politietoezicht op zee was geen sprake.
In 1641 op den 17den Januari was Scheveningen in „groote bekommernisse", dat het dorp zou worden „gespoilleert en verbrandt", de vijand vertoonde zich dagelijks met 8 tot 10 fregatten op de kust.
Den 2den December van datzelfde jaar verzochten „de gemeene Stuijrluijden van de Dorpen aan de Zijde" — d.i. aan de kust — aan de Staten van Holland bescherming tegen de Duinkerkers. Eenige hoekers werden toen bewapend om de roovers te verjagen.
De moeilijkheid om tijdens de Republiek met kracht tegen de roovers op te treden was het gebrek aan oorlogsschepen en aan een goede bemanning; en daarbij kwam telkens de vraag wie de kosten betalen zou.
Toen er in het rampjaar 1672 voor de zeedorpen weer gevaar dreigde, zonden de Scheveningers een adres aan de Staten van Holland verzoekende „twee douzijn Musquetten ende genoeghsaem Loot ende Krujjt mitsgaders drie stucken Kanon." Het volgende jaar op den 31en Juli, vertoonden de Engelsche en Fransche vloten zich voor de Maas en seinden om loodsen
331
331



en de Graaf van Waldeck ijlde met een legermacht naar den Briel om de landing te beletten. Drie dagen later zag men den vijand in linie uitgespreid liggen van den Hoek van Holand tot Katwijk.
Den 2den Augustus des avonds te elf uur waren de Staten van Holland in buitengewone vergadering bijeen. De Raadpensionaris deelde toen mede, dat volgens rapport van de Gecommitteerde Raden de vloten beproefden met zeer kleine vaartuigen te landen. Besloten werd Burgemeester en Regeerders van 's-Gravênhage te bevelen onmiddellijk de burgerij onder de wapenen te doen komen en naar Scheveningen te laten marcheeren om aldaar door Gecommitteerde Raden „ten meesten dienste van den Lande endë afbreuk der Vijanden geëmplon'eert te worden." Burgemeesteren van Delft en Rotterdam moesten evenzoo een „goedt" aantal burgeren naar Scheveningen dirigeeren. Twee compagnieën ruiters die zich te Haastrecht ophielden, trokken zoo spoedig mogelijk naar Scheveningen. Het stelsel van „vuijr-teekenen" werd weder in practijk gebracht. Een postdienst met ruiters werd georganiseerd om van Scheveningen naar den Helder brieven en „advertentiën" over te brengen. Werkelijk beproefde den volgenden dag een Engelsche kits, een licht driemastschip, Scheveningen te beschieten.
Maar het was niet opgewassen tegen het vuur van de kanonnen, die in de duinen geplant waren; het duurde niet lang of het zonk in de diepte.
Men achtte het gevaar nog altijd niet geweken. Den 9den Augustus werd te Scheveningen nog zevenhonderd pond buskruit opgeslagen in een kamer en „aldaar met haire kleeden behoorlijk versorght", daarbij een waker aangesteld, die achttien stuivers daags verdiende. Toen dat bewaken wat lang duurde, maakten de Staten van Holland bezwaar tegen die uitgaaf en gelastten, dat het kruit ten spoedigste naar 's Lands magazijn te Delft zou worden vervoerd.
In den negenjarigen oorlog van 1688 tot 1697 werden op één dag niet minder dan veertien pinken door de Franschen gerantsoeneerd; de roovers eischten een losprijs, te betalen in geld of in levensmiddelen als kaas, boter, eieren en groenten.
Zelfs dwongen zij kalveren en schapen te leveren. Een van de pinken werd in den tijd van dertig uren driemaal genomen en gerantsoeneerd; „ze waren als speel- en kaatsballen voor de kapers", zegt eigenaardig een geschiedschrijver uit die dagen.
Niet altijd legden de Scheveningers zich bij de eischen van den vijand neder; een enkele maal moest deze laatste het onderspit delven. Een voorbeeld daarvan vindt men in het volgende geval.
Een Fransche brik had een Scheveningsche pink genomen, de bemanning gevangen gezet en den stuurman Leen Keus naar het strand gezonden om den losprijs te gaan halen. Keus ging aan het collecteeren en toen hij de geëischte som bijeen had, voer hij met een boot naar de brik. Maar toen 332
332



de rooverkapitein het „kleine geld" zag weigerde hij dat aan te nemen, hij moest „grootgeld" hebben.
Het voorgevallene had natuurlijk de geheele Scheveningsche bevolking naar het strand gelokt en hoe groot was de verbittering, toen Keus weer onverrichter zake terugkwam; een bejaard Scheveninger riep uit: „mannen, zullen wij dat langer verdragen? ik waag 'r mijn ouwen kop an."
Men ging nu in allerijl naar den Haag om aan den Prins raad en hulp te vragen. Zijne Hoogheid gaf grenadiers met snaphanen en het verlangde „groot geld." Aan het strand gekomen, kropen de grenadiers op handen en voeten in de schuit en de Stuurman zeilde weer naar de Fransche brik; de pink werd aan het groote schip vastgesjord en de stuurman ging aan boord. Terwijl deze bezig was het geld uit te tellen, maakten de matrozen de luiken open en in een ommezien waren de grenadiers op het dek van den zeeroover. Iedere grenadier nam een piraat voor zijn rekening. Ook de handgranaten, die men had medegenomen, deden goeden dienst. Scheveningers hielpen wakker mede en naar luid van het verhaal doodde de „zeejongen" den rooverkapitein.
Toen men allen had gekneveld, brachten de Scheveningers de brik met de gevangenen naar de Maas en vandaar naar Rotterdam.
Zoo eindigde de 17e eeuw en in de volgende werd het er niet veel beter op.
Den 24en April van het jaar 1704 werden weer vijf Scheveningsche pinken tegelijk door een Franschen kaper overvallen. Een der stuurlieden ging hem het verlangde rantsoen brengen en maakte hem wijs dat de andere vier het eveneens zouden doen. Maar deze kwamen terug met „Hand grenadiers" en vrijwillige „Hagenaers", die de roovers overweldigden.
Hier volgen nog een paar berichten uit de ,,'s-Gravenhaegse Courant".
1710 — 21 Januari. „Gisteren na de middag wierd op de hoogte van Schevelingen een Hoeker door een kleine Fransse kaper aengedaen; en genoodzaakt zig tegen het strand te zetten» waer na het volk aan land vlugte; de Franssen met de boot bij het vaertuig gekomen zijnde, en niets daerin gevonden hebbende, lieten het leggen en staken wederom in zee."
1710 — 18 Februari. „Heden weder een Fransse kaper voor de kust van Schevelingen, werd genomen door gewapende hoekers van Hellevoetsluis, had 59 matrozen en 4 stukken kanonnen met 2 bassen."
1710 — 25 Maart. „De vissers van Schevelingen hebben dezen morgen een Frans kapertje met 12 man aldaer opgebragt."
Het telkens terugkeerende gevaar, waaraan de visschers en soms geheel Scheveningen bloot stond, had niet dien nadeeligen invloed op de gemoedsstemming van jong en oud als men zich allicht zou voorstellen. De visschers vooral raakten om zoo te zeggen met die gevaren vertrouwd; ja, zochten
333
333



zouden zij in zee steken, maar op het laatste oogenblik ontzonk aan Arie Bruin de moed en hij bleef achter.
Het was dan ook een zeer gevaarlijke onderneming. De boot was 19 Rh'nl. voeten lang en ö1/^ voet breed; men was in het bezit van een kompas, een haak, een lijn, een ankertje, drie paar riempjes en een peilstok; de
provisie bestond uit een brood van zes stuivers en een kruik water. Met een dikken mist, die hen aan het oog van nieuwsgierigen onttrok, verlieten zij de Engelsche kust. Eenmaal in zee trokken de drie Scheveningers hun hemden uit en fabriceerden daarvan een zeil.
Zondagmorgen met het krieken van den dag kregen zn' een Engelschen kaper in het gezicht, maar ook toen was de mist, die weer kwam opzetten, voor hen een uitkomst.
Maandagmorgen, den 8sten Januari, ontdekte Dijkhuizen land en weldra verkende het drietal de kust van Scheveningen. Maar nu wachtte hun nog de branding; de overlevering verhaalt dat hun eerst de moed ontbrak om door de
branding heen te gaan
en wh' willen het gaarne gelooven.
Behouden kwam men aan het strand, niet te Scheveningen maar te Terheide, opgewacht door een menigte volks. Zij werden eerst door de Terheidenaars goed verzorgd en bij hun aankomst te Scheveningen met gejuich ontvangen. De kloeke mannen werden ook in den Haag in zegetocht rondgeleid en de Stadhouder Willem V schonk hun een flinke som gelds. De boot werd den Prins ten geschenke aangeboden, doch deze bedankte voor het cadeau, en toen werd de boot op een wagen gezet en hier en daar als een zegeteeken ter bezichtiging gesteld.
De daad van de drie helden werd van vele zijden ook in dichtmaat ver-
343
343



iedere scheepsgelegenheid veilig was, moeten sluiten, ja, men zou de zee onbevaarbaar moeten verklaren."
y Nadat het ontwerp nog door den inspecteur-generaal van den Waterstaat Goudriaan was beoordeeld en uitgebreid en opnieuw door een raad van experts met den inspecteur-generaal Blanken aan het hoofd in zn'n geheel was goedgekeurd, werd in 1830 de eerste spade in den grond gestoken voor het graven van het kanaal, dat den Haag van af den Dierentuin met Scheveningen verbindt.
Tot 1834 werd geregeld doorgewerkt, maar toen kwamen allerlei bezwaren, technische vanwege Delfland en ook vooral financieele. Van deze laatste droeg de oorlog met België de schuld. Toen de vrede kwam in 1839, volgde kort daarna Mei 1840 een besluit van den Koning, dat een spoedige hervatting der werkzaamheden deed voorzien. Maar zn'n zoon koning Willem II, die in 1840 het hoofd van den Staat werd, wilde met het oog op den berooiden toestand van de schatkist niet verantwoordelijk zijn voor uitgaven, die een verdere uitvoering van het gestaakte werk met zich bracht.
Bij Kon. Besluit van 14 Nov. 1840 werd dat den volke kond gedaan in dezen vorm.
Wij Willem II, enz.
Gezien het Kon. besluit van 19 Mei 1.1. betrekkelijk de uitvoering van het ontwerp ter verbetering van het water der stadsgrachten te 's-Gravenhage, in verband met die der uitwatering van het Hoogheemraadschap van Delfland, door middel eener uitloozing in de Noordzee te Scheveningen:
In aanmerking nemende, dat de financiën van den Staat tegenwoordig moeilijk toelaten om voor het gemelde werk gedurende den tijd van 28 a 29 jaren een bijdrage van ƒ 18.000 's jaars te verschaffen, en dat bij het niet uitvoeren daarvan^uit de Provinciale begrooting van Zuid-Holland de hiervoor toegestemde som van ƒ 12.500 zoude wegvallen, en de stad 's-Gravenhage de ƒ 30.000 's jaars, door haar voor die uitwatering bestemd, nu tot vermindering der stedelijke, zeer hoog opgevoerde belastingen zal dienen te besteden;
Onze Ministers van Binnenlandsche Zaken en Financiën gehoord.
Hebben goedgevonden en verstaan te bepalen, dat de uitvoering van het hierboven vérmelde ontwerp voor eenen onbepaalden tijd wordt verschoven.
's-Gravenhage, den 14 Nov. 1840. WILLEM.
Toch is het kanaal er gekomen. Onder de regeering van Koning Willem III zijn de werkzaamheden weder in 1852 voortgezet en in 1862 beëindigd.
Van een uitwatering in zee, van een haven, kwam echter niets. De Scheveningers hadden hun doel bereikt.
349
349



moge de haven onverhoopt mislukken, dan zullen de gevolgen zeker onoverkomelijk zijn, want dan toch zullen bij de afvaart de pinken steeds groot gevaar loopen op de palen verbrijzeld te worden. Die gevaren zullen zeker wel minder zijn, wanneer de haven ten Zuiden van het dorp gemaakt wordt, dan blijft er voor het dorp een geschikte plaats over om te landen en kunnen de pinken ook zonder gevaar weder zee kiezen.
Ook is er nog een bezwaar tegen het plaatsen der haven aan de Noordzijde, dus dicht bij het Badhuis, hetwelk de meeste reeders meenen onder de aandacht van U.E.A. te moeten brengen. Wanneer de pinken met visch aankomen valt het niet te ontkennen, dat dan een onaangename geur verspreid wordt; gebeurt dit des zomers tijdens het badseizoen, dan veroorzaakt zulks voor de badbezoekers groot ongerief, en zal dit voor de visscherij gedurig moeilijkheden baren, terwijl het ook voor de vischhandelaren beter zal zn'n, dat de haven ten Zuiden van het dorp gemaakt wordt, aangezien daar de meeste trafyken aanwezig zijn.
Daar nu het grootste gedeelte der Commissie uit de reederij zich met bovengenoemde punten kan vereenigen, heeft zij gemeend die aan U.E.A. bekend te moeten maken, waarmede zn' hoopt aan het verlangen van U.E.A. te voldoen.
De Commissie uit de reederij te Scheveningen voornoemd, A. Pronk, Voorzitter, Johs. Groen, J. Hoogenraad, T. De Jager Gz., C. Gébel, Secretaris." ^
✓Eigenaardig kwam tegelijkertijd uit Scheveningen een adres aan den Gemeenteraad, onderteekend door een honderdtal ingezetenen, die van een haven aan de Zuidzijde van het dorp niets wilden weten en beweerden:
„Komt daarentegen de haven ten Zuiden van de Badinrichting met „rechtstreeksch verband met de tegenwoordige richting van het kanaal, „dan opent zij ongetwijfeld voor Scheveningen ongekende bronnen van „bestaan en de zeker toenemende bevolking breidt zich eigenaardig en van „zelve uit in de richting der haven, waardoor het tegenwoordige Scheve„ningen in ieder geval gebaat wordt.'V
Deze adressanten kregen hun zin, althans op het papier. Want in de zitting van den Gemeenteraad van 22 November van hetzelfde jaar 1864 werd het preadvies van Burgemeester en Wethouders omtrent de plannen tot den aanleg van een zeehaven te Scheveningen met algemeene stemmen aangenomen.
^Door het Gemeentebestuur werd overeenkomstig dat besluit o.a. het volgende vastgesteld:
a. de Gemeente is bereid voor den aanleg eener binnen- en buitenhaven te Scheveningen, geschikt tot berging van de visschersvloot en van zeestoombooten, aan een verzoek om concessie, hetzij aan eenen, die zich reeds heeft aangemeld, hetzij aan eenige anderen, die alsnog aanvragen mochten 356
356



doen, evenals het Rijk een subsidie toe te kennen van ƒ 750.000 dat gestort zal worden na den aanleg en de geheele voltooiing en oplevering van de zeehaven ;
b. de gemeente verbindt zich ten behoeve der onderneming de Gemeentegronden af te staan, die voor de havenwerken noodig zijn;
c. de zeehaven moet gelegd worden tusschen het Paviljoen van Z.K.H. Prins Frederik der Nederlanden en het dorp Scheveningen.
Het subsidie van zéven en een halve ton lokte meer dan een ingenieur uit om zijn krachten eens te beproeven, en er kwamen dan ook wel enkele ontwerpen, maar een consortium dat de zaak financieel aandurfde liet
op zich wachten
Zoo gingen weer ongeveer twintig jaren voorbij, zonder iemand aan te treffen aan wien de ƒ 750.000 kon worden uitgekeerd.^
Maar zie, in 1886 zou de Hooge Regeering zich de zaak aantrekken. Koning Willem 1TI had veel sympathie voor een onderneming, die de geheele gemeente ten goede zou komen.
Bn' Koninklijk besluit van 20 Mei 1886 werd bepaald „dat door een commissie een onderzoek zal worden ingesteld naar de vereischten van een haven voor visschersschepen te Scheveningen, naar de kosten aan den aanleg daarvan verbonden, en naar de wijze, waarop aan zoodanig werk uitvoering zou kunnen worden gegeven," en werden tot leden van die commissie benoemd de Heeren: Mr. P. L. F. Blussé, lid van Ged. Staten van Zuid-Holland, voorzitter, Mr. E. N. Rahusen, voorzitter van het College voor de visscherij; J. van Stralen, wethouder der Gemeente 's-Gravenhage, L. S. J. van Kempen, lid der Kamer van Koophandel en Fabrieken te 's-Gravenhage, lid van den Gemeenteraad van 's-Gravenhage; Jhr. L. P. Quarles van Ufford, hoogheemraad van Delfland; Murk Leis, reeder, lid der Provinciale Staten van Zuid-Holland; A. Hoogenraad, secretaris van de Permanente commissie uit de reederij en voorzitter van de vereeniging Eendracht te Scheveningen, lid van den Gemeenteraad van 's-Gravenhage; J. v. d. Toorn, hoofdingenieur van 's Rijks Waterstaat; J. v. d. Vegt, hoofdingenieur van den Provincialen Waterstaat van Zuid-Holland; W. H. Hubrecht, ingenieur van 's Rijks Waterstaat; A. Kool, Majoor van den generalen staf; W. F. Blauw, kapitein-luitenant ter zee, inspecteur over de artillerie der marine en Mr. F. H. J. Tavenraat, griffier van de Provinciale Staten van Zuid-Holland.
De Commissie besteedde aan haar taak den meesten ijver. In Mei 1886 benoemd, kon zij in September 1887 haar rapport aan den Koning aanbieden. Dat rapport is van groote beteekenis geweest voor de havenzaak en wij ontleenen daaruit de volgende bijzonderheden.
De Commissie stelde zich op het standpunt, dat de visscherij met meer voordeel kan worden uitgeoefend met <le vluggere kielschepen dan met de
357
357



Met dien eisch van de Staatscommissie was de geheele zaak veroordeeld. De kosten van aanleg waren niet minder dan ƒ 2,734.000! En dan waren daaronder de bouw en het onderhoud van het fort nog niet begrepen.
Maar er was nog iets anders, waardoor er nooit ofte nimmer een dergelijke haven zou komen.
Den Haag, een open stad, zou in oorlogstijd nooit door den vijand mogen beschoten worden. Kreeg het nu een fort — Scheveningen en Den Haag was toch één — dan -werd dit groote voordeel voor altijd prijs gegeven. Er viel niet aan te denken. In den tegenwoordigen wereldoorlog heeft men zich aan dat sparen van open steden nu wel niet zoo streng gehouden, maar toen, in 1887, was men op dat punt goedgeloovig. Als straks na den vrede de bepalingen van het volkenrecht herzien en opnieuw vastgelegd zullen worden, zal het binken, hoe men thans over deze zaak denkt.
Toen de Hagenaars hoorden, dat de Scheveningers een haven zouden krijgen met een fort, werd met kracht tegen zulk een dwaasheid geijverd.
Het plan van de Staatscommissie ging dus naar het archief en kreeg een plaats naast al de verongelukte ontwerpen; het behoorde tot de geschiedenis.
Geen fort, dus ook geen haven.
In tegenstelling met de houding van de reederij, ten opzichte van vorige ontwerpen, waren er thans te Scheveningen enkele reeders, die den loop der zaak zeer betreurden; zij zagen in een haven wel degelijk een voordeel voor hun bedrijf.
Er was dan op visscherijgebied in de laatste vijf en twintig jaren ook heel wat gebeurd; men zou van een geheele hervorming kunnen spreken.
In 1857 was, met de vrijheid van de visscherij, ook voor Scheveningen de vrijheid gekomen om pekelharing te maken, wat het bedrijf veel meer loonend beloofde te maken.
A. E. Maas voerde het gebruik van de katoenen drijfnetten in voor de haringvisscherij, waardoor elk vaartuig veel meer visch want meenam dan voorheen; de kans op meerdere vangst werd daardoor verhoogd en dat eischte meer bergruimte. Bij nieuwbouw gaf men aan de bomschepen telkens grootere afmetingen maar nu werd het landen te Scheveningen gevaarlijker; in elk geval veel schadelijker voor het vaartuig. Wat deden nu sommige reeders? Zij lieten hun schepen te Vlaardingen binnenkomen; daar was de markt van de Hollandsche pekelharing. Maar met dat al gingen vele voordeelen voor de betrokken reeders en voor het geheele dorp verloren. Een goede haven te Scheveningen was dus wel wenschelijk voor Jiet bedrijf.
A. E. Maas deed ook nog iets anders, iets waardoor zijn naam in de geschiedenis der Nederlandsche Visscherij steeds met eere zal genoemd
359
359



In de laatste jaren, sedert den aanleg van het Water-ververschingskanaal naar zee, werden de duinen, de natuurlijke beschermers van de kust, en ook van hun vloot, die op den strandweg des winters was opgesteld, bij stormweder reeds meer en meer door de onstuimige zee afgesneden, en het stond te wachten, dat bij storm ook eenmaal die strandweg zou bezwijken. Een aantal reeders zocht des winters voor hun schepen dan ook een toevlucht te Vlaardingen, te Schiedam, te Maassluis of te Delf shaven.
In het gemeenteverslag van 's-Gravenhage van 1892 zeggen Burgemeester en Wethouders:
„Bij het eindigen der haringvisscherij is de helft der visschersvloot in verschillende havens binnengeloopen met het oog op veilige berging der bommen.
Vlaardingen en Maassluis konden niet alles bergen, niettegenstaande op eerstgenoemde plaats nog vergunning was verkregen om de spoorhaven te gebruiken, zoodat eenige eene schuilplaats te Schiedam moesten zoeken, een bewijs te meer, dat het strand te Scheveningen niet meer voldoende was tot behoorlijke berging der steeds grooter wordende vloot, en zich steeds meer behoefte aan eene haven te Scheveningen doet gevoelen."
De al lang gevreesde catastrophe zou weldra komen.
Het was Zaterdag, 22 December 1894.
Langs den strandweg, vanaf de Kerkwerf tot het Kurhaus, stond een/ 150-tal bommen in dubbele rijen, zij aan zij, onttakeld, om voor eenige Weken werkloos te blijven, evenals de visschers zeiven.
Reeds in den voormiddag een woeste zee bij een Zuidwesten wind. Het glas onrustbarend achteruitgaande, de wind al maar toenemende in kracht, om in den avond te worden een storm uit het Noordwesten, een storm, als bij menschenheugenis te Scheveningen nooit was doorleefd.
't Was of de zee het er op gezet had eens te toonen, dat zij de kracht, waarmede zij in vroegere tijden Scheveningen geteisterd had, nog altijd in even groote mate bezat.
Vanaf des avonds elf uur tot twee uur in den nacht zond de zee tijdens den vloed haar reusachtige golven, met schuim gekroond, naar het strand, om daar de duinen te rammeien, af te brokkelen en het zand op haar terugtocht mee te voeren.
Den Scheveningers sloeg bij dit alles de angst om het hart. En geen wonder; met elk oogenblik naderde het gevaar, dat ook de strandweg een prooi der golven zou worden, en wat zou er dan van hun vloot worden! Kabels en ankers werden in den pikdonkeren nacht aangesleept, om nog te trachten de schepen vast te leggen, maar zonder eenig succes. Een schipper, die een matroos op een bom een touw wilde aanreiken, verdween in de golven — de grond, waarop hjj stond, werd door de golven eensklaps weggesleurd; van hem is nooit meer eenig spoor gevonden.
361
361



Men stond tegenover zulk een geduchten vijand eenvoudig machteloos en de zucht tot zelfbehoud dreef ten slotte de meesten naar het dorp terug, waar reeds de golven een deel van haar water hadden achtergelaten; bh' de Kerkwerf en in de Jacob Pronkstraat ging men tot aan de knieën in het water.
De enkelen, die nog op den strandweg waren achtergebleven, werden getuigen van een vreeselijk schouwspel. Met eiken nieuwen golfslag ging een gedeelte van den weg verloren en werden bommen, die er op stonden, naar omlaag gesmakt; de schepen, drijvende geworden en zonder eenig stuur, werden op en tegen elkaar gesmeten. Wat dien nacht aan het strand is afgespeeld, moet wel een hel geweest zh'n. Wat zou er van die honderd en vijftig schepen overgebleven zy'n?
Den volgenden morgen bij het aanbreken van den dag, toen de wind naar het Oosten keerde, was de zee geheel kalm. Een ongewoon verschijnsel na zulk een storm; gewoonlijk volgen dan nog wel een paar dagen met krachtigen wind. Nu niet. Midden op den dag was de zee effen als een vijver.
Op het vrij breede strand, door het wegslaan van duinen vele meters breeder geworden dan een dag te voren, stond daar meer dan de helft van de vloot, maar als een ruïne.
Het strand was bezaaid met brokstukken. Vijf en twintig schepen waren totaal verloren. Er waren vaartuigen, waarvan de romp zulke gaten had, dat men vanaf het strand er in en uit kon loopen. De schade was enorm.
Maar van veel meer gewicht en veel drukkender dan die enorme schade was voor de reederij de zekerheid, dat er van nu af voor hunne groote bommenvloot geen veilige standplaats in den winter boven op den weg, geen veilige ligplaats aan het strand tijdens de visscherij bestond en het landen bh' een eenigszins woelige zee geheel uitgesloten zou zy'n.
Was Delfland toch al voornemens in 1895 te beginnen met het leggen van hoofden voor Scheveningen, na het maken van een tijdelijken beschermingdh'k vlak voor het dorp, werd met het leggen van de hoofden in zee nu terstond een aanvang gemaakt. De gemeente 's-Gravenhage nam later voor haar rekening den bouw van een 1130 meter langen strandmuur, van de Kerkwerf tot het Kurhaus en betaalde daarvoor een half millioen. Die kostbare verdediging was noodig, maar Scheveningen mocht het niet wagen zyn schepen vroeger of later opnieuw te laten vernielen — nu door de hoofden of door den strandmuur.
Thans was er dus voor Scheveningen geen gelegenheid meer om het viss.cherijbedrijf te Scheveningen zelf uit te oefenen, zooals eeuwenlang wel het geval was geweest.
Nog onder den indruk van hetgeen in den nacht van Zaterdag op Zondag was voorgevallen, kwamen des Maandags de reeders in een buitengewone 362



366
der haringvisscherij, mits vóór 1 Januari 1898 tot den aanleg zou besloten zijn.
Maar wat de Scheveningers niet vermochten — en dat was de hoofdzaak — de ministers van Oorlog en Marine te overtuigen, dat het ontwerp. Mulder c.s. zonder militaire verdedigingswerken kon worden uitgevoerd. Een fort was noodig en dat mocht er niet komen, èn om de kosten èn vooral om de omstandigheid, dat Den Haag een „open" stad was en dat i moest blijven.
Intusschen waren de bewijzen van achteruitgang te Scheveningen, vooral in de lagere standen, duidelijk waar te nemen.
In de spaarbank van het „Nut", waaraan de Scheveningers bij voorkeur hun spaarpenningen toevertrouwen, werd voortdurend minder ingelegd en steeds meer terugbetaald. Aan de diaconieën werden steeds hoogere eischen gèsteld. De winkelzaken kwijnden. In de Scheveningsche Courant van 7 Maart 1896 las men:
„In alle kringen te Scheveningen heerscht een gedrukte stemming; de visschersbevolking klaagt en mort.
Er is reden voor.
Telkens komt een nieuwe Jobstijding stof tot moedeloosheid brengen, zonder dat er maar één enkel lichtpunt valt waar te nemen, dat wijst op aanstaande redding uit den nood.
Was door den aanleg van de drie hoofden het landen ten Zuiden van het dorp al onmogelijk geworden, nu komt het bericht, dat tot een nieuw hoofd Noordwaarts is besloten en dat dus ook weldra het Noorden on'i bruikbaar zal geworden zijn."
En zoo gebeurde het ook. Na 1896 kwam slechts by hooge uitzondering I een bomschuit te Scheveningen landen.
Toch zou het najaar van 1897 de hoop op Regeeringshulp weer doen herleven!
De Juni-verkiezingen van dat jaar brachten een nieuw ministerie, het kabinet-Pierson, aan het bewind. K. Eland, J. C. Jansen en Dr. O Lely i hadden respectievelijk de portefeuilles van Oorlog, Marine en Waterstaat. vDus nieuwe mamien, met nieuwe denkbeelden; naar Scheveningen hoopte, ook met nieuwe denkbeelden omtrent de oplossing der havenquaestie. De verwachting werd niet beschaamd.
Burgemeestér Jhr. Mr. B. Ph. De Beaufort deed in de Raadsvergadering van 26 October de volgende verrassende mededeeling van den Minister van Waterstaat:
„By myn optreden aan het hoofd van dit Departement nam ik kennis van het adres van Uw College dd. 30 Juni 1896 aan Hare Majesteit de KoninginWeduwe, Regentes, houdende mededeeling van het door den Raad Uwer



Gemeente genomen besluit tot instelling van eene commissie uit zijn midden, waarvan de overwegingen luiden:
Dat de Gemeenteraad van 's-Gravenhage van oordeel is, dat instandhouding en bloei van de reederij en het visschersbedrijf te Scheveningen, ten nauwste samenhangen met den aanleg van een visschershaven aldaar;
dat het Gemeentebelang eischt den aanleg van zoodanige haven te bevorderen en het daartoe noodzakelijk is, dat van Gemeentewege pogingen worden aangewend om met de Regeering, het Provinciaal bestuur en het Hoogheemraadschap van Delfland in overleg te treden omtrent de grondslagen, waarop zij bereid zouden zijn om tot aanleg van een haven te Scheveningen mede te werken.
Dit schrijven werd van wege Hare Majesteit aan mijn Departement gerenvoieerd.
Na vervolgens mij -ook te hebben doen voorleggen de verschillende adressen van belanghebbenden, verzoekschriften om concessie en verdere stuk"Tken betreffende den havenaanleg, ben ik in de eerste plaats in overleg f getreden met den Minister van Oorlog, ten einde zekerheid te bekomen betreffende de beantwoording van de vraag of, in geval van aanleg van een haven aan de kust te Scheveningen, het belang van 's Lands verdediging de oprichting van een verdedigingswerk (fort) eischt, omdat — gelijk Uw College bekend is — de aanzienlijke kosten voor zoodanig werk gevorderd en andere bezwaren daaruit voortvloeiende, van den aanleg van een haven zouden moeten doen afzien.
Mijn ambtgenoot heeft mij thans medegedeeld, dat het landsbelang bij f ~ " den aanleg van eene voor loggers geschikte haven op de kust bepaaldelijk U^r*6** r de oprichting van een fort vordert, doch tevens verklaard van dien eisch af te zien, indien werd besloten tot den aanleg van een haven van niet grootere diepte dan plusminus 2 M. — A. P. en bovendien de maatregelen, -=_welke moeten strekken om de haven onbruikbaar te maken, voldoende zijn.
Terwijl ik Uw College met dit resultaat van het gehouden overlég in kennis stel, heb ik de eer, alvorens verdere stappen te doen, U uit te noodigen mij mede te deelen of in het belang van het visschersbedrijf te Scheveningen een haven als bovenbedoeld, die dus alleen geschikt zal zijn voor de bomschuiten, wordt gewenscht, en zoo ja, op welke wjjze die volgens Uwe meening zou moeten worden ingericht en tot stand kunnen worden gebracht.
De Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, C. LELY.
r Alzoo zou Scheveningen dan toch een haven kunnen krijgen zonder fort. |J Met prijzenswaardige voortvarendheid werd toen door het Dagelijksch Bestuur van 's-Gravenhage de hand aan het werk geslagen.
367
367



Nadat op zn'n voorstel de Gemeenteraad een crediet van ƒ 5000.— had toegestaan voor de voorbereidende werkzaamheden, ontvingen de ingenieurs H. E. de Bruijn en A. A. Bekaar en de directeur der Gemeentewerken I. A. Lindo de opdracht om de Zeehaven-Commissie uit den Gemeenteraad voor te lichten bij de beantwoording van de vraag van den Minister: „op welke wijze een haven voor bomschuiten te Scheveningen zou moeten worden ingericht en tot stand gebracht."
De deskundigen vingen hun arbeid aan met het hooren van eenige reeders en schippers van de vloot over de eischen, waaraan de haven zou moeten voldoen; daarna eerst werd met het ontwerpen begonnen, waarbij de ingenieur H. Wortman, een man van de practijk, een krachtige steun was.
31 Maart 1898 was de Commissie met haar taak gereed. De haven zou volgens haar ontwerp en haar berekeningen twee millioen kosten. ~^Naar dit ontwerp is werkelijk de haven gebouwd.
Hierop volgde een onderzoek in de verschillende commissies van den Raad en ten slotte kwam een drieledig voorstel van Burgemeester en Wethouders. Onder presidium van Jhr. Gevaerts van Simonshaven — burgemeester De Beaufort was intusschen overleden — nam de Raad den 21en Juni 1898 met 35 tegen 3 stemmen het volgende besluit:
„De Raad besluit tot den aanleg en het onderhoud van de binnenhaven en binnenvoorhaven, zoodra het Rijk besluit tot den aanleg en het onderhoud van de voorhaven en de Provinciale Staten een subsidie van ƒ 300.000 zullen hebben toegestaan."
De tijding, dat de Gemeenteraad het voorstel had aangenomen en zelfs met zulk een overwegende meerderheid, bracht de geheele Scheveningsche bevolking in een ommezien in beweging. In het dorp heerschte groote geestdrift. Bulletins op oranje-papier met het heuglijk nieuws werden door de vereeniging Scheveningens Belang verspreid; schier van alle woningen wapperde de nationale of de oranjevlag en de directie van het Kurhaus deed op haar beurt dapper mede. De hoofdstraten waren binnen eenige minuten zwart van menschen, die elkaar met het verkregen resultaat gelukwenschten.
Een aantal werklieden trok luid zingende en jubelende door de straten en bracht ovaties aan de te Scheveningen wonende Gemeenteraadsleden.
Door den teekenaar Henricus werd de hierachterstaande teekening over de Scheveningsche havenplannen gepubliceerd.
Was er al stof voor groote dankbaarheid, men was te Scheveningen er van overtuigd, dat nog een groote strijd te wachten stond eer de eerste spade voor den aanleg van de haven in den grond zou worden gestoken. Er moest immers een subsidie van ƒ 300.000 komen van de Provincie en het Rh'k 0 zou de kosten van den aanleg van de voorhaven voor zijn rekening nemen 368
368



Een kijkje in de toekomst. Teekening van Henricus uit 1898.
En werkelijk, de strijd herleefde met volle kracht. Den Haag zelf gaf het sein. Daar werden nog altijd velen gevonden, die weinig gevoelden, voor een industrie als de visscherij; die niets liever zagen, dan dat de reederij zich verplaatste en Scheveningen in de toekomst uitsluitend badplaats zou worden. Dan werd beweerd dat het geld voor een ondiepe haven weggeworpen was, maar dat het de bedoeling van de Scheveningers was, als eenmaal de haven er was, op een diepere aan te dringen en zoo zou er nog al meer van de belastingschuldigen gevraagd worden. Wie kon de zekerheid geven dat een volgend Ministerie geen fort zou eischen ?
Dat waren de hoofdargumenten.
Een krachtige stem tegen havenaanleg kwam ook uit Vlaardingen, dat zeer goed inzag dat als de haven er was, het zeer veel voordeelen zou derven, die het tot nu toe door het havenen van de Scheveningsche vloot te Vlaardingen in ruime mate genoten had. De pseudoniem „Benedictus" schreef een paar vlugschriften getiteld „Tegen havenaanleg te Scheveningen" welke hun uitwerking niet misten.
En toch is het den Scheveningers gelukt het kwaad te neutraliseeren.
Goed werk is in die dagen verricht door een commissie bestaande uit reeders, handelaars, enz. en waarvan lid waren:
Jac. den Duik Wz., Jac. den Heijer, J. P. H. Hofstede, A. de Jong, A. P. Krul, C. P. L. Meijs Cz., P. de Mos Pz., A. de Niet, M. v. d. Toorn, J. C. Vermaas en Joh. Waterreus. Deze nam de taak der bestrijding van Benedictus op zich en zond een tweetal brochures in het licht. 1°. „Een antwoord op de brochure tegen Havenaanleg te Scheveningen van S. Benedic-
369
24
369



meerdere blijvende diepte onderhouden dan van 2 M. onder Amsterdamsch Peil."
Scheveningen zou dus nu vast en zeker een haven krijgen!
Zoodra het bericht van de aanneming der wet in de Eerste Kamer per telefoon te Scheveningen was gekomen, stonden in weinige minuten de hoofdstraten in vlaggentooi. Iedereen gevoelde zich in feestelijke stemming; iedereen begreep, dat voor Scheveningen een nieuw tijdperk zou aanbreken, waarin de visscherij zich meer en meer zou ontwikkelen en groote welvaart zou kunnen brengen aan het geheele dorp.
Op initiatief van het bestuur van Scheveningens Belang werd des avonds aan Minister Lely, voor zn'n woning nabij de Witte Brug een ovatie gebracht. Het was een heele stoet, die van af het erf van den reeder A. de Niet aan de Badhuiskade zich naar 's Ministers villa voortbewoog. Men vond er in vertegenwoordigers en afgevaardigden van alle beroepen en vereenigingen; meest allen hadden een lelie in het knoopsgat. Terwijl buiten Scheveningsch Mannenkoor zich liet hooren, werd een deputatie, samengesteld uit de voormannen van de havenbeweging, door Z.E. allervriendelijkst ontvangen. Het Raadslid A. Hoogenraad voerde het woord en de Minister dankte voor het bewijs van waardeering en voegde er bh' dat „Scheveningen zijn haven wel had verdiend, vooral voor de flinke en gepaste wijze, waarop het voor zijn belangen had gestreden."
Onze Koningin Wilhelmina was Scheveningen reeds vóór geweest. H.M. had den Minister onmiddellijk na de aanneming van het wetsontwerp telegrafisch gelukgewenscht met zh'n succes.
Voor het Comité der Adresbeweging bleef, alvorens het zich ontbond, nog een zeer aangename taak over; namelijk een bewijs van diepgevoelde erkentelijkheid te brengen aan de Koningin en de Koningin-Moeder voor het belangrijke aandeel, dat beide Majesteiten hadden gehad in het totstandkomen van de haven. Een tweetal dankadressen werd opgesteld; ze werden onderteekend door eenige duizenden ingezetenen van Scheveningen van allerlei rang en stand.
Op het verzoek van het Comité om die adressen aan Hare Majesteiten persoonlyk te mogen overhandigen werd gunstig beschikt en zoo gingen in den namiddag van den 26en Augustus 1899 J. P. H. Hofstede, A. Hoogenraad, J. C. Vermaas, H. van Wort, H. L. v. d. Mark, A. de Niet en P. de Jong ter audiëntie naar het paleis aan het Noordeinde. De ontvangst maakte op hen een diepen indruk. De Koninginnen waren vergezeld van verscheidene hof dignitarissen en nadat de gebruikelijke voorstelling had plaats gehad, sprak Hofstede tot Koningin Wilhelmina:
„Vier jaar geleden mocht een deputatie uit de ingezetenen van Scheveningen den Koninklijken troon naderen. 372
372



De bevolking dier visschersplaats was toen in hooge mate verontrust door den treurigen toestand, waarin de visschery, de reederij en de handel gekomen waren, doordien het voor de aldaar te huis behoorende visschersvaartuigen bijna onmogelijk geworden was te Scheveningen te landen.
Er was een wetsontwerp voor 't maken van een Visschershaven.
Zoude het een gunstige ontvangst bij de Kroon genieten?
Zouden de Raadsleden der Kroon daarover een gunstig oordeel uitspreken?
In dien nood, in die bekommering richtte de bevolking bn' geschrifte en bij monde van die deputatie eene smeekbede tot Uwe Koninklijke Moeder. Die bede is verhoord.
Bezwaren van allerlei aard, die in den aanvang onoverkomelijk schenen, zjjn onder Gods leiding, door wijs overleg en onvermoeiden arbeid uit den weg geruimd.
Uwe Majesteit bekrachtigde een daarop betrekking hebbend wetsontwerp, waardoor binnen betrekkelijk korten tijd verbetering tegemoet kan worden gezien.
Hoeveel in deze aan Uwe Majesteit en Uwer Majesteits Hooge Regeering te danken is, beseft de bevolking ten volle. Zij gevoelt behoefte Uwe Majesteit hare eerbiedige hulde en hare groote erkentelijkheid te betuigen voor al hetgeen verricht is om tot dien gelukkigen uitslag te geraken.
De uitdrukking dier gevoelens, waarvan deze deputatie de tolk is, is neergelegd in een door haar geteekend dankschrift. Zij het mij vergund het uit haar naam aan Uwe Majesteit aan te bieden."
En tot Koningin Emma:
„Ook aan u, geëerbiedigde Koningin-Moeder is de bevolking zeer veel verschuldigd.
Zij gevoelt ten volle, welke dure verplichtingen zjj in deze zaak ook aan Uwe Majesteit heeft.
Zeer zeker zal in dankbare herinnering blijven, dat Scheveningen in tijden van nood en tegenspoed tot Uwe Majesteit ging, om steun te vragen voor de oplossing van het moeilijke vraagstuk, waaraan mannen van beteekenis gedurende vele jaren te vergeefs hunne beste krachten hadden gewijd en dat onder Uwer Majesteits Regentschap een oplossing gevonden is, die tot een gelukkige beslissing geleid heeft.
Ook tot Uwe Majesteit richt de bevolking door onze tusschenkomst een door haar geteekend dankschrift.
Moge het mij vergund zijn Uwe Majesteit, dat woord van eerbiedige hulde en groote erkentelijkheid aan te bieden."
Nadat de Vorstinnen zeiven de albums in ontvangst hadden genomen, vervolgde Hofstede:
373
373



Het standpunt, dat Burgemeester en Wethouders bij de oplossing van deze haven-quaestie innamen, was o.i. volkomen juist; zn' redeneerden aldus:
De haven dankt haar ontstaan aan de noodzakelijkheid een veilige ligplaats voor de Scheveningsche vloot te scheppen, als gevolg van de omstandigheid, dat de vaartuigen niet meer volgens de aloude wijze kunnen landen op het strand en tegen de duinhelling in den wintertijd in veiligheid worden gebracht.
Nu die haven is gebouwd, blijkt zij niet geheel te voldoen en gebreken te vertoonen, die haar voor de visschersvloot slechts ten deele bruikbaar maken, zoodat vele vaartuigen elders moeten zoeken, hetgeen vroeger te Scheveningen werd gevonden.
Ten gevolge daarvan wordt van de haven minder gebruik gemaakt, dan in den aanvang werd verwacht, waardoor de Gemeente jaarlijks belangrijke inkomsten mist.
Waar nu door deskundigen en vaklieden wordt verklaard, dat het onderhavige plan de gebreken zal wegnemen en de Scheveningsche haven zal doen zijn, hetgeen bn' het ontwerpen reeds werd beoogd, daar meenen Burgemeester en Wethouders, dat tot den voorgestelden, ingrijpenden maatregel moet worden besloten.
Met zoo'n oplossing als Burgemeester en Wethouders voorstelden, was
Scheveningen gebaat geweest. Maar de oppositie van voorheen, welke
met leede oogen had aangezien, dat ondanks haar openlijk en achter de schermen bestrijden van de goede zaak, Scheveningen toch in het bezit was gekomen van een haven, vond nu een uitstekende gelegenheid zich schadeloos te stellen voor het échec, dat in 1899 door haar geleden was.
Die tegenstanders van een visschershaven te Scheveningen zyn de oorzaak dat op dit oogenblik — d.i. Maart 1919 — zegge ruim elf jaar na de indiening van het voorstel van Burgemeester en Wethouders, geen enkele verbetering van den haventoestand is tot stand gekomen. Telkens scheen ih dat tijdsverloop wel de finale beslissing nabij, maar steeds volgde teleurstelling.
Wy' zullen hier die lijdensgeschiedenis niet in een aaneengeschakeld verhaal geven, wie alle details wil kennen, verwijzen wy naar onze brochure, getiteld „De Visschershaven te Scheveningen. Hoe zy tot stand kwam en hoe tot heden de aanleg van een hoog noodige tweede deininglooze binnenhaven achterwege bleef." Overgedrukt uit „De VisscheryCourant" Amsterdam 1917.
Wy bepalen ons tot deze korte aanteekeningen.
1908 2 December: Het voorstel van Burgemeester en Wethouders komt in behandeling. De Raadsleden v. d. Kemp, Liefland, Deen en Snouck Hurgronje dienen een motie in om het voorstel aan te houden 380
380



zouten, waarvan Ludolf Smits in zijn „Schatkamer" het volgende vertelt.
„De maats nooden hun vrijsters in den Meitijd aan het strand, alwaar zn' dan deze onnoozeltjes onverhoeds aangrijpen, opnemen en in zee dragen, en hierop dezelve weder naar de duinen torsen, om ze daar om end' om te wentelen en, tot een spelsbesluit, met zand te zouten."
In de eerste helft der 17de eeuw raakte dit spelletje in onbruik, niet alleen omdat nu en dan de jonker wat te onhandig te werk ging en zijn vrijster kwetsuren bezorgde, maar ook, omdat men dat vermaak niet meer passend vond voor den tijd, waarin men toen leefde.
Een ander amusement, dat men te Scheveningen nog in de 17de en 18de eeuw vond, was het slaan met den bal en het klootschieten. Voor het tegengaan van overlast, dat dit spel mocht veroorzaken, bestond er de volgende keur:
„Interdiceeren en verbieden voorts den Burgeren ende Inwoonderen van den Dorpe van Scheveninge en alle anderen den bal niet te moogen slaan ofte cloot te schieten binnen den voorsz. Dorpe, door eenige ljjnbaenen ofte thuijnen, van den Gasthujjs Boet af tot aan 't Hujjs van de Jager ofte poort van Cornelis Pieterse, ende Kerckhof alle ende elck point vandien, op de boete van dertig stuivers."
Gelegenheden om zich te goed te doen aan spijs en drank, waren te Scheveningen voldoende. In het midden van de 17de eeuw aten de deftige lui bn" Soetens in zijn zomerhuis nabij het strand of in het daartegenover staande Heerenlogement. De gewone burgers zochten een pleisterplaats in een van de gewone herbergen wier aantal, toen eenmaal Den Haag met een klinkerweg met Scheveningen verbonden was, buitengewoon toenam.
Onder die herbergen onderscheidde zich in het begin der 18e eeuw het Hof van Holland, met 6 kamers, waarvan vier aan den Zeekant, met koetshuis en stalling voor dertig paarden. Voorts had men er de Zwaan, de Romein, de Zon, de Prins, de Valk, Zeezigt, Duijn en Veltzigt, enz:, het meerendeel dier inrichtingen vond men in de Keizerstraat en bij vele was gelegenheid om de paarden van zijn karos uit te spannen.
Vooral voor trouwlustigen had Scheveningen in vorige eeuwen veel aantrekkelijks en dat waarschijnlijk niet alleen omdat het voltrekken van het huwelijk in de Scheveningsche kerk door een geliefd predikant bijzonderlijk door dé betrokkenen gewenscht werd, maar ook omdat Scheveningen een bij uitstek geschikte gelegenheid aanbood om er het bruilofts-feest te vieren. Vooral huwelijksparen uit Den Haag trouwden in de Scheveningsche kerk; en dan volgden die van Delft, Rijswijk, Voorburg, Schiedam, Rotterdam, ja enkele zelfs van Arnhem en van 's-Hertogenbosch.390
390



Rijtoer van den Prins van Oranje langs het strand in de 17e eeuw. Gravure van Em. van Gendt in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam.
De oudste „Echtboeken" die van Scheveningen zjjn overgebleven leeren ons, dat van 1647 tot en met 1676, dus in een periode van dertig jaar 719 paren in de kerk werden ingezegend, en dat daarvan slechts 152 van Scheveningen zelf waren. Den Haag leverde er niet minder dan 269, de overigen waren van de hier boven genoemde plaatsen.
Ook het Vorstelijke Huis heeft altijd veel gevoeld voor Scheveningen, vooral Prins Willem V. Deze vorst maakte alleen of met zijn gezin telkens uitstapjes naar Scheveningen, steeg in de Keizerstraat dikwijls uit zijn rijtuig om met de visschers een gesprek aan te knoopen en daarna zijn tocht langs het strand te vervolgen. Te Scheveningen kende dan ook oud en jong hem.
Ziehier het verhaal van een tochtje, door den Prins en zjjn gezin gedaan, te half vier in den morgen van den 19n Juni 1790; het is een uittreksel van een brief van prinses Wilhelmina aan haar jongsten zoon prins Frederik.
„ la fête d'hier, (bal-gala a 1'occasion de 1'anniversaire du
Roi d'Angleterre), a bien réussi; il.ètait tres animé et a duré
jusqu'a trois heureg et demie; en nous retirant il faisait plein jour et le plus beau temps du monde. Personne de nous quatre, votre Père, votre soeur, votre frère et moi, nous n'avions sommeil. Je me suis avisée de dire qu'il serait plaisant d'aller faire un tour a Scheveling avant de nous
391
391



Rjjtoer van den Prins van Oranje naar het strand in 1776. Teekening van P. C. La Fargue in de prentenverzameling der gemeente.
coucher. Papa a saisie cette idéé qui n'était qu'une simple plaisanterie. II a absolument voulu que nous y allions, — et' j'ai presque honte a le dire, — nous y avons été. Figurez-vous nos quatre figures revenant du bal, nos cheveux en désordre et moi couverte de diamants et en panier, allant nous promener a Schéveling a quatre heures du matin. C'était une belle équipée, mais qui nous a bien diverti et le temps était superbe. Nous sommes revenus a cinq heures. Papa et Guillaume sont dé ja a la parade et moi je vous ecris "
Maar behalve de zee had Scheveningen ook zijn duinen. Waren deze hinderpalen om tusschen Den Haag en Scheveningen een geregeld vervoer te onderhouden, aan den anderen kant was een tocht door die duinen voor velen een blijde gebeurtenis. Den top te bereiken van enkele buitengewoon hooge, als die behoorende tot de Klift bh het tegenwoordige hotel de Promenade of die van de Seinpost, gold voor. de duinbeklimmers en -beklimsters als een meesterstuk.
Maar die duinen gaven nog meer dan die sport. Waar geen slag liep en het kleed dat de duinen bedekte, niet werd bedoryen, vond men vaak een plantenrijkdom, dien men, ook al was men geen botanist, bewonderde.
Van het voor- tot het najaar toe, altijd en altijd kon men er een bloemenschat verzamelen van allerlei geur en kleur. 392
392



Duinlandschap bij Scheveningen in 1903. Aquarel van J. Knoester,
Aquarel van J. Knoester.
393



„Ter voldoening aan Ulieder aanschrijving om Ulieden onze gedagten mede te deelen, in hoeverre het aanleggen van zeebaden in de nabijheid der Residentie, en bepaaldelijk te Scheveningen nuttig en van belang zoude zijn, hebben wij de eer Ulieden bn' deeze het volgende voor te dragen.
Dat de zeebaden eenen weldadigen invloed hebben tot behoud van den welstand en gezondheid van hen die dat voorrecht ongestoord genieten niet alleen, maar ook heilzame gevolgen veroorzaken tot wegneming van veele ziekten, heeft men van de vroegste tijden algemeen erkend en de ontdekking alleen, in latere tijden, der minerale bronnen heeft het gebruik der Zeebaden naderhand min gemeen, dan wel voorheen, doen worden.
Daar intusschen het baden in zuiver zeewater zijne eigendommelijke werkingen heeft, en met omstandigheden gepaard gaat, welke bij het baden in bronnen, op het vaste land gelegen, geen plaats kunnen hebben, zoo heeft men ook naderhand wederom het aanleggen van met opzet daartoe ingerigte Zeebadplaatsen nodig geoordeeld, en het is bekend dat veele zodanige Zeebaden op de kusten van 't naburig Engeland bn' Dobberan, aan de Oostzee in 't Mecklenburgsche, en aan de Oostfriesche kust op het eiland Norderney, aangelegd zijn, en met nut bezogt en gebruikt worden.
Het is intusschen met de zeebaden gelegen als met veele andere menschehjke bedoelingen en bemoeienissen; verkeerde aanwending schaadt evenveel, als wel aangewend gebruik aan de andere zijde nuttig is.
Wilde men gelooven dat men zijne gezondheid zeer bevordeln'k zijn zoude door zich dagelijks meermalen in Zeewater te baden, dan zoude men zich zeer bedriegen; hierbij behoort een volstrekte regeling en wijziging naar gelang van het lichamelijk gestel. Ter regter tijd, en niet te dikwijls in Zeewater te baden, versterkt het lichaam, bevordert de werkingen daarvan, werkt daardoor op de uitwaseming en eetlust en verhoogt de kragten van lichaam en geest. Maar eveneens als elke prikkel, die te aanhoudend werkt, ten laatste eene des te grotere verslapping veroorzaakt, zoo doet zulks ook een te meermalen herhaald en te lang verblijf in het zoo sterk prikkelend Zeewater. Sommigen menschen kan het Zeebad dadelijk nadeelig zijn, ten minste, indien zij daartoe niet behoorlijk zijn voorbereid, zooals b.v. zij, wien het bloed ligt naar 't hoofd of de borst stijgt, of uit volbloedigheid aan bloedspuwingen onderhevig. Ja zelfs zullen personen, die op 't uiterlijk gelijk schijnen, niet even gemakkelijk het zeebad verdragen, daar eene verschillende graad van prikkelbaarheid bij den eenen geheel andere werkingen als bij den anderen zal veroorzaken.
Een onberekenbaar nut leveren de zeebaden inmiddels op in veele Zenuwziekten, zenuwtrekkingen, kramptrekkingen, zwellingen, en voor-
399



naamelijk in allerleij langdurige en hardnekkige huidziekten; — van dien kant zijn zij menigmaal door eenig ander middel onvervangbaar; veelmalen een laatste plegtanker, waarmede de lijder nog op te houden en te redden is; door den geneesheer en den lijder dikwijls gewenscht, en beklaagd dat er hier geene inrigting bestaat om naar behoren daarvan gebruik te maken.
En het is dan ook uit aanmerking van al het hier voorgemelde, dat wij niet aarzelen Ulieden te zeggen, dat het onzes erachtens eene allezins wenschelijke, nuttige en zeer belangrijke inrigting zoude zijn, wanneer er behoorlijk aangelegde Zeebaden te Scheveningen bestonden, dat daardoor aan het verlangen van veele geneesheeren en lijders zou voldaan zijn, dat het zelfs zou kunnen strekken tot voordeel der inwoonders door het derwaarts lokken van zieken, zoowel uit de nabuurschap als uit meer afgelegene plaatsen; — maar ook tevens dat het noodzakelijk zoude zijn, dat zoodanige baden, vooral indien zij in derzelver aanleg eenige meerdere uitgebreidheid hadden, als b.v. ook tot warme zeebaden (in veele krankheden van zoo veel nut) als dan onder een nauwkeurig geneeskundig toezigt geplaatst wierden."
Na kennisneming van dit rapport besloot het Provisioneel bestuur de zaak te houden in advies; wat beteekende, vooralsnog niet over te gaan tot het stichten van een zeebadinrichting.
a. De badinrichting van Pronk.
Een particulier zou die taak op zich nemen. Deze was de Scheyeninger Jacob Pronk Nz., de man die in den Franschen tijd en bn' de omwenteling in 1813 een eervollen naam had verworven. Pronk, gesteund door eenige voorname ingezetenen van Den Haag, vroeg in 1818 te zijner beschikking van het Gouvernement een perceel grond, gelegen ten Noordoosten van Scheveningen nabij het strand; het was ter hoogte waar nu het hotel Garni staat. Hij kreeg dien grond om er een badhuis te bouwen en zou dien zoo lang kunnen houden „tot eventueel door de Regeering een inrichting van meerdere uitgebreidheid zou worden daargesteld."
Een monopolie voor het badbedrn'f werd Pronk geweigerd, maar wel werd hem verzekerd hem te beschermen tegen oneerlijke concurrentie. Spoedig werd met bouwen begonnen.
Hoewel met moeite had Pronk door het plaatsen van eenige obligaties, groot ƒ 100, a 5 percent, de kosten voor zijn badinrichting bijeengekregen. Het geheel bestond uit een houten gebouw, dat 's winters kon worden afgebroken en vier badkamertjes en één ontvangvertrek bevatte; voorts uit een groote en een kleine badkoets; de groote was gemaakt naar het model te Ramsgate in gebruik. 400
400



Het eerste badhuisje van Pronk vóór 1820.
Al aanstonds genoot Pronk de bescherming van het Stadsbestuur voor de nieuwe onderneming, getuige deze publicatie:
Burgemeesteren der Stad 's-Gravenhage in aanmerking nemende dat tegenwoordig veel gebruik gemaakt wordt van het baden in zee te Scheveninge, en dat hetzelve, alsmede het aanleggen van een Badhuis en badkoets aldaar, het maken van eenige bepalingen ter handhaving van de goede order noodzakelijk doet zijn; hebben goedgevonden provisioneel te bepalen, dat alle degenen, welke zich in de open zee, zonder van de Badkoets gebruik te maken, willen baden, zich daartoe zullen moeten begeven aan de linkerzijde van het Dorp voorbij de vuurtoren, terwijl het baden in de Badkoets alleenlijk zal mogen geschieden aan de rechterzijde van het Dorp.
En wordt een ieder gewaarschuwd aan de personen, welke van het Badhuis en de Badkoets gebruik maken, geene hinder of moleste aan te brengen.
En wordt de Directeur van Politie met de handhaving dezes belast. En zal deze worden afgekondigd en aangeplakt, waar zulks gewoon is te geschieden. -. ■
Aldus gearresteerd ter Kamer van Burgemeesteren den 27sten en afgekondigd den 28sten Juli 1818.
C. E. VAN DOEVEREN Ter ordonnantie van dezelve, B. VAN DER HAER.
401
26
401



Het eerste badhuisje van Pronk vóór 1820.
Pronk was niet ongelukkig met zn'n onderneming; het eerste jaar werden bn' hem 1400 baden gebruikt en in het tweede jaar 1900. .
Burgemeesteren achtten toen het oogenblik gekomen om een reglement uit te vaardigen, waarbij niet alleen Pronk voor concurrentie werd gevrijwaard, maar ook de belangen der baders werden behartigd.
„Burgemeesteren der Stad 's-Gravenhage, in aanmerking genomen hebbende het. toenemend gebruik der Zee-baden te Scheveningen en het gebruik daarbij der Zee-badkoetsen; hebben noodig geoordeeld, teneinde daaraan een doelmatige strekking te geven, alle gepaste maatregelen te nemen zoo ter voorkoming van ongeregeldheden, als ter bevordering der veiligheid en der betamelijkheid bn' het gebruik maken derzelve; en hebben met overleg van den Ed. Achtb. Raad dezer Stad gearresteerd het navolgende Reglement voor de Baden te Scheveningen:
1°. Niemand zal vermogen een Zee-badkoetsen Inrigting aan te leggen, j te verhuren of te gebruiken, zonder daartoe vooraf consent van Burgemeesteren ontvangen te hebben; zullende bevorens de meest voldoende bewijzen moeten hebben ingeleverd, zoo van de doelmatige strekking derzelve, als van derzelver veiligheid en betamelijkheid in het gebruik; op de boete voor de daartegen handelende van ƒ 25.
2°. Het zal aan niemand vrijstaan Badkoetsen aan te leggen, te verhuren of te gebruiken aan de Westzijde van het Strand gerekend van de zoogenaamde Kerk-Werf, mede op de boete van ƒ 25 voor de overtreders.
3°. Het zal alleen vergund worden Zee-badkoetsen aan te leggen, te verhuren of te gebruiken aan de Noordzijde van het Strand van de'Kerk402
402



hij op de gedachte gekomen door eene voorloopige besteding hierin te voorzien.
Uwe Commissie voor de zaken van Scheveningen, heeft het hiertoe strekkende ontwerp van aanbesteeding goedgekeurd en onderwerpt hetzelve volgaarne aan UEd. Achtb. bekrachtiging in de verwachting, dat de zaak hierdoor bespoedigd en het Bestuur van 's-Gravenhage in de schatting des publieks van den schijn van mindere voortvarendheid vrijgesproken zal worden."
De Raad hechtte zijn goedkeuring aan het ontwerp, waarbij het badhuis te Aken tot model had gediend en dat opgemaakt was door den stadsarchitekt Reyers. Den vijfden September had de aanbesteding plaats; aannemer was Koperdraad te Alfen voor ƒ 230.000.
De Stedelijke Regeering meende nu ook bn' de burgerij sympathie voor de in die dagen grootsche onderneming te moeten wekken en plaatste in het Dagblad van 's-Gravenhage van 15 Juni het volgende:
De Regeering der stad 's-Gravenhage gebruik makende van de strekking hares grondsgebieds tot aan de Noordzee, heeft op de uiterste duinen aan strand, een kwartier uurs van de kerk van Scheveningen, een badhuis doen bouwen, hetwelk alles in zich vereenigt wat tot gemak, genot en gerij f der personen, die verlangen koude of warme baden binnen 's huis, of wel met de badkoets de baden in zee te gebruiken, kan strekken.
Het voorschreven badhuis, op de grootste schaal gebouwd van al wat van dien aard dusverre is opgerigt, en behalve vereenigingszaal, biljardkamer, boekerij, eetzaal en kabinetten, een menigte van vertrekken voor vreemdelingen aanbiedende, alle het uitzigt hebbende op de Noordzee of wel langs eenen afdalenden grond en over een uitgestrekte vlakte op de Koninklijke Residentie, zal met den eersten Mei 1828 worden geopend en door eenen heerlijken weg, alsmede door een aangenaam kanaal eene onmiddelijke gemeenschap hebben met 's-Gravenhage en het alom beroemde Haagsche bosch.
De Regeering van de gemelde stad, dit een en ander aan het publiek, zoo van de naburige staten, als van de Nederlanden, ter kennisse brengende en verlangende voor hen, die van deze inrigting wenschen gebruik te maken, gemak en genot met den hoogst mogelijken trap van doelmatigheid te vereenigen, stelt zich voor in het Badhuis zelve eenen bekwamen geneesheer en een goede restauratie te vestigen.
Het Stedelijk Bestuur noodigt, overzulks, in de eerste plaats, uit, zoodanige bekwame geneesheeren, welke met de behandeling der baden bekend zy'n en gezind zouden mogen wezen, om zich op Scheveningen, zijnde eene van de kom der gemeente afgescheiden wijk der stad, met eene bevolking van ruim twee en veertig honderd zielen, te komen vestigen, om zich met de vereischte getuigschriften van hunne kunde, ervaring en bevoegd-
407
407



de wanden waren met spiegels versierd, terwijl het plafond door 8 zuilen werd gedragen. Er was daar aan twee tafels plaats voor 60 personen. Boven bevonden zich in het hoofdgebouw tien vertrekken, die meestal tot logeerkamers van Vorstelijke personen of aanzienlijke vreemdelingen of wel voor het geven van partijen werden gebruikt. De beide cirkelvormige vleugels bevatten elk beneden vier logeervertrekken.
In de vierkante hoekgebouwen bevonden zich de badkamers, zes in eiken vleugel, aan den eenen kant voor de dames en aan de andere zijde voor de heeren, met salon in eiken vleugel. Op de bovenverdieping van de beide vleugels waren in het geheel 22 logeerka- ) mers. Tot vermaak diende een kegelbaan en schommel.
Het materieel voor de buitenbaden bestond uit zes groote badkoetsen, Engelsch model. In de binnenbaden wer- » den ook reeds douches gegeven.
Uit het groote aantal sollicitanten l naar de betrekking van badarts werd door het Stadsbestuur gekozen Johan
Franciscus d'Aumerie, een man, die zoo- Dr. Johan Franciscus d'Aumerie. wel door wetenschappelijke kennis als Baddokter van 1828 tot 1852. door humaniteit er veel toe heeft bijgebracht om Scheveningen een goede toekomst te bereiden. Hij was de zoon van Johan Francois d'Aumerie heer van Vlierden, Rixtel en Aarle-Beek en Johanna Göbel, en werd 18 Januari 1779 gedoopt in de kerk St. Martin te Venlo. Evenals zijn vader was hij doctor medicinae. d'Aumerie was tweemaal gehuwd, eerst met zijn nicht Elisabeth Jeanne Judith d'Aumerie, die 11 November 1835 te Scheveningen overleed, daarna, den 4en Juli 1838, met Johanna Josina Keer, wed. van den kapitein van de genie Jan van Woestenberg.
d'Aumerie promoveerde in de geneeskunde aan de Hoogeschool te Leiden den 21en Mei 1804 en vestigde zich toen als geneesheer te Boxmeer. Op
Het terras aan de zeezijde, van waar een houten trap toegang gaf tot het strand, was gedeeltelijk geplaveid en gedeeltelijk met schelpen bestrooid.
Er was ook een leestafel met Nederlandsche, Fransche, Engelsche en Duitsche tijdschriften en een bibliotheek bevatte een keur van boekwerken in verschillende talen.
411



koopen en daarvan maakte de Ingenieur Neville Davison Goldsmid, directeur van de gasfabriek in Den Haag, gebruik om den Gemeenteraad voor te stellen hem voor ƒ 200.000 het badhuis met toebehooren in eigendom te doen overgaan. De Raad had daar geen ooren naar, voornamelijk uit overweging dat het Badhuis aan de Gemeente reeds ƒ 450.000 had gekost.
Nadat het in den Raad heel wat gekost had om tot overeenstemming te komen over de verbeteringen, die noodzakelijk moesten worden aangebracht, werd Burgemeester en Wethouders volmacht gegeven tot het aangaan van een leening van ƒ 180.000 tegen 5 percent. Er werden nu een vleugel aan de Noord- en een aan de Zuidzijde aangebracht; de eerste werd bestemd tot theaterzaal, de andere tot kurzaal.
Was algemeen gewezen op het gebrek aan amusementen op de badplaats, dat zou veel verbeteren. In de theaterzaal werden tooneelvoorstellingen en zelfs opera's gegeven, in de kurzaal werd gedanst. Op het terras werd in het seizoen tweemaal per dag muziekuitvoering gegeven door de kapel van de Haagsche schutterij onder directie van F. Botgorschek. Ook werd nu en dan op het terras een vuurwerk afgestoken. Aan al die vermakelijkheden werd per jaar ƒ 10.000 uitgegeven.
Buitendien hadden in de nabijheid van de badplaats eenige jaren wedrennen plaats en kreeg zekere Maju van Burgemeester en Wethouders verlof Fransche en Duitsche blijspelen te geven in een tent, staande op een terrein op den hoek van de tegenwoordige Badhuisstraat en Badhuiskade.
In 1856 kwamen de eerste badstoelen op het strand; het was de onderneming van een vrouw, een weduwe Spaans, wier man op een pink door' den bliksem was gedood. Zij kon haar onderneming beginnen door een collecte die voor haar door Dr. Mess onder de badgasten was gehouden. Deze nieuwigheid viel zeer in den smaak en jaar op jaar was uitbreiding van het getal stoelen noodig, wat boven de krachten van vrouw Spaans ging. Die stoelen-exploitatie is jarenlang in handen geweest van den badmeester W. Hogervorst.
In 1875 werd voor het eerst in het Badhuis een post en telegraafkantoor geopend. In datzelfde jaar kwam Prins Albert van Pruisen voor geruimen tijd in het Badhuis logeeren.
Hoewel de resultaten van het Badhuisbedrijf niet bepaald ongunstig konden genoemd worden, was men in Den Haag niet tevreden met den gang van zaken. Meer en meer begon men in te zien dat Scheveningen langzamerhand de concurrentie met andere badplaatsen zou moeten opgeven. Wat ontbrak waren de mannen, die beschikkende over veel geesten wilskracht en niet te vergeten over een flink kapitaal, het aanzien en de aantrekkelijkheid van de badplaats zouden verhoogen, door den 424
424



voorheen gezellig aan de tafeltjes op het oude terras, waar men met het verbruik van een kop thee of koffie gedurende den geheelen zomerschen avond kon volstaan, met een heel programma muziek er bij. Dat ook in 1886 een Duitsch muziekkorps, het Berhjnsche „Philharmonisch orkest" x) voor het geheele seizoen was geëngageerd, heette een slag in het gezicht van de Nederlandsche orkesten; hoewel men zeer goed wist, dat geen enkele van de Nederlandsche met het Berlijnsche kon concurreeren. Men dreef het zoover, dat men in Seinpost de kapel van het Regiment grenadiers en jagers liet optreden als mededingster, wat natuurlijk ongunstige resultaten gaf, want de muziek, die zij leverde, hoe goed ook, paste niet in een zaal.
Wij staan hierbij stil, omdat het onmiskenbaar is, dat die oppositie jaren
Het Kurhaus van de zeezijde.
en jaren onder allerlei vormen is blijven voortleven en zij zelfs nu nog niet geheel is verdwenen. In den Gemeenteraad zelfs, wanneer daar zaken betreffende het Kurhaus aan de orde waren, kwam die vijandelijke gezindheid meermalen tot uiting.
Niettegenstaande die houding van een deel van het Haagsche publiek, ging het de maatschappij Zeebad Scheveningen vooral de eerste twee seizoenen zeer naar wensch; toen kwam een groot onheil den goeden gang van zaken verstoren. 1 September 1886 in den voormiddag stond opeens het grootste gedeelte van het Kurhaus in lichte laaie; een kinderjuffrouw was onhandig geweest met het gebruik van een spirituslampje. Binnen
i) Dit orkest had achtereenvolgens te Scheveningen als dirigent Fr. Manst&dt 1886— 1887, Gustav Kogel 1888—1891, R. Herfurth 1892, Fr. Manstadt 1893—1897, Jos. Reblcek 1898—1903, Aug. Scharrer 1904—1906. Dr. E. Kunwald 1907.
431
431



voorganger bleek alles te willen doen om den tegenstand in Den Haag te overwinnen.
Dank zij het initiatief van Ruijs en andere ondernemende mannen werd de badplaats in weinige jaren een belangrijk complex van bouwwerken
B. Goldbeck. Directeur-Generaal van 1893 tot 1915.
rijker. Achtereenvolgens kreeg men de Kurhaus-bar in 1897, de winkelgalerij en Rotonde van het Kurhaus in 1900, de wandelpier in 1901, het Palacehótel en de Oranjegalerij in 1903 en het steenen Circus met een overkapping van 55 meter in doorsnede, 2000 zitplaatsen en stallen voor 150 paarden in 1904. Ook hielp de maatschappij aan het verlengen van den strandmuur, die zich eerst slechts tot even voorbij het Kurhaus uitstrekte.
433
28
433



434



Het Wandelhoofd Koningin .Wilhelmina.
Een meesterwerk van bouw is stellig ook de Wandelpier, 8 Mei 1901 ingewijd in tegenwoordigheid van Prins Hendrik en toen gedoopt „Wandelhoofd Koningin Wilhelmina." Boven het buffet aan het einde van de pier leest men in latijnsche woorden: „Saevis tranquillus in undis" d.i. „Kalm te midden der grimmige golven." Velen hadden niet gedacht dat deze spreuk waarheid zou blijken, en dat de pier het tegen zware stormen zou kunnen uithouden en toch op dit oogenblik, dat is na 18 jaren, vertoont het ijzeren geraamte geen enkel spoor van verzakking. Van af den strandmuur gemeten is het wandelhoofd 372 meter lang; het is 8 meter breed. Voor den bouw zijn o.a. gebruikt 318 stalen schroef palen, die 4y2 meter in den bodem zijn gedreven; hun gewicht is 321.280 kilo. Bouwmeesters waren de architect W. B. van Liefland en de ingenieur E. Wyhofski. In Februari 1900 met den bouw begonnen was het wandelhoofd in het voorjaar 1901 gereed.
De werkkring van de maatschappij „Zeebad Scheveningen" was nu vanzelf belangrijk uitgebreid, — en de verantwoordelijkheid van de mannen, die aan het hoofd stonden werd steeds grooter. Eenige jaren achtereen waren nu de financieele resultaten zeer bevredigend en kon gemakkelijk aan de geldelijke verplichtingen ten opzichte van obligatie- en aandeelhouders voldaan worden.
In 1903 kwam een Scheveningsche trust tot stand onder den naam van „Exploitatie-Maatschappij Scheveningen." In die trust werden opgenomen het Kurhaus, het Palace Hotel, Garni, het Oranje Hotel, het Savoy-Hötel, het Hotel Rauch, de Oranje Galerij en het Wandelhoofd. Daardoor kwam dus bijna alles wat op de badplaats van .meer dan gewone beteekenis was, in één hand. Het Hotel des Galeries bleef er buiten. Aan het hoofd van die trust stond J. D. Ruijs Th. Az., die met krachtige hand de zaken heeft geleid tot 1918, toen zijn zeventigjarige leeftijd hem deed besluiten, zich terug te trekken — maar hij bleef altijd bereid zh'n adviseerende stem te laten hooren.
Er zouden evenwel moeilijke, ja, zeer ernstige jaren voor de jeugdige „Exploitatie-Maatschappij Scheveningen" aanbreken.
435
435



Ongetwijfeld had de Maatschappij geweigerd onder zulke voorwaarden de concessie te aanvaarden, wanneer zij had geweten dat spoedig — na één jaar — de Gemeentelijke Centrale in werking zou komen. Zij meende ook dat haar Centrale die op groote schaal werd gebouwd, in de naaste toekomst ook wel stroom zou kunnen leveren aan inrichtingen die zij zelf zou bouwen, als een wasch- en ijsfabriek enz. en ook aan inrichtingen van particulieren.
Deze electrische Centrale is een totale misrekening geweest. Dat bleek al een paar jaren, nadat zij in werking was. Haar rekeningen sloten steeds met nadeelige saldo's, het eene jaar al hooger dan het andere en daar de Scheveningsche Electriciteits-Maatschappjj een deel uitmaakte van de trust, werkte zij ook hoogst nadeelig op den f inancieelen toestand van de andere in die trust opgenomen maatschappijen.
Eindelijk heeft de Gemeente ingezien, dat zij in haar eischen veel te ver was gegaan; en dat als zij haar houding tegenover de Maatschappij en de geheele Trust niet veranderde, een débacle voor de badplaats niet kon uitblijven en het strekt den Gemeenteraad tot eer dat hij zoo ver is gegaan als maar mogelijk was om den financiëelen toestand van de Trust te helpen verbeteren. Zoo is sedert 1918 een betere toekomst aan onze Badplaats verzekerd. De Scheveningsche Electrische Centrale bestaat niet meer; de machines werden verkocht en het groote gebouw kwam voor ƒ 198.000 aan de Gemeente, die het inrichtte.... om er arrestanten in op te bergen; wijl er in het gewone huis van bewaring voor de vele verdachten geen plaats meer was.
Blijven de financieele zorgen voor de Trust en de onder haar behoorende maatschappijen, nog steeds groot, met nieuwen moed gaan de tegenwoordige beheerders de toekomst tegemoet.
Noodig is het nochtans dat de Raad de badhuiszaak blijft steunen; hh' beseffe van welke groote beteekenis deze groote onderneming is, niet voor Scheveningen alleen, zooals vaak wordt beweerd, maar voor de geheele gemeente 's-Gravenhage.
In de laatste jaren hadden in het beheer van de voornaamste maatschappijen de volgende mutatiën plaats.
De directeur-generaal van „Zeebad Scheveningen" Goldbeck werd in 1915 vervangen door Mr. E. Polis, welke vanaf 1917 ter zjjde werd gestaan door F. F. H. v. Gheel Gildemeester, vele jaren, directeur van het „Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen" in Den Haag.
Toen in 1918 J. D. Ruijs Th. Az. door hoogen leeftijd ontslag nam als hoofd van de Trust, werd als zoodanig benoemd Mr. E. Polis en F. F. H. v. Gheel Gildemeester werd nu directeur-generaal van Zeebad Scheveningen." 438
438



Haanen Gevecht te
Scheeveningen, op den 22 Augustus 1788.
Acht Haanen stonden om te vechten In 't strijdperk aan de noorderkust; Die won, zou 't gansch krakeel beslegten, Een witte had hier in eerst lust. Hy was verlamt aan d'eene vleugel, Zyn kam vertoont de gulde Zon, Men hecht hem spooren met een beugel: Zie daar een Haan, die strijden kon. Haan Arend kwam de eerste in 't Land, Zyn naam verschrikkelyk voor de dieren Ruimt fix den witten Haan van kant, Door eenen slag met zyn kiawieren, En echter hield hy nog weer stand; Getroffen vliegt hy op den zwarten, Dat elk met groot verbaasen zag; Eerst liet hij zig door kraaijen tarten, Doch sloeg zijn vijand, dat hij lag; Men riep wel menigwerf hoezee.' Verbaast ging 't witte haantjen loopen, Het ongetoomde Paard stond reê Den Palm voor helden bloed te koopen. Maar 't witte Haantjen rees om hoog, Dit maakte een einde van het kampen, Verpikt hem 't eene en andre Oog, Zo dat hy niet en deed als stampen. Men bragt de Waterhaan te veld, De witte was vermoeit van slaagen, Nu wagt men wondren van dien Held; Maar laas! men zag zyn moed vertsaagen, Men trok hem schielyk uit den stryd; Om 't witte Haantjen, te doen zwigten, Had men reeds andre vier bereit De Deensche en Zweeds kon niet uit rigten, Den Turk lag dood met Portugal. Men leend den Waterhaan hun spooren, Doch alles liep verwart en mal
474



Gelyk men wel in 't kort zal horen, Intussen greep bedaartheid stand, Want 't Waterhaantje wouw niet vegten, De Witte Haan kraait langs het strand, Om dat 'er niets viel uit te regten.
Xm. KLINKDICHT.
Op de Afbeelding van den Nieuwerwetschen Schaatsenrijder, zoo als hjj zijne Exercitie heeft verricht, tus-
A > TTQ~Q „v, Cnlioimiiinn-mi in
tegenwoordigheid van duizende Aanschouwers.
Op Donderdag den 19 Augustus 1790.
De Oosterling ziet met verwondering 't schaatsenrh'en. J) En denkt, wat toverij! — dit heb ik nooit beleefd, Dat hier de mensch als over zeeën zweefd,
En in zjjn wondre vaart, het water schijnt te snjjen!
Ik wil, ö Africaan! wel voor de vuist
belijen
Dat uw verwondering mij geen bedenking geeft, Nu wij hier duidlh'k zien, dat naar iets wonders zweeft, De schaatsenslag op 't land en als op
't ijs te glijen!
x) Ten bewijze hiervan: „Benige jaaren geleden, deed een Maroccaansche Gezant, die hier een tijd lang geresideert had, rapport van deszelfs verrichtingen aan zijne Moorsche Majesteit, en vertelde hem vervolgens al het merkwaardige 't geen hij hier gezien en bijgewoond had. Ten besluite voegde hij er bij, dat op zeekeren tijd van 't jaar gemeenlijk de rivieren als met een koek bedekt wierden, dat die koek zoo hard en sterk wierd, dat dezelve rjjtulgen met paarden bespannen, konde draagen, maar ook dat duizende van menschen zig dan vermaakten, om met glad gesleepen flzertjes onder de schoenen vast gemaakt, daar over te glyden en als 't ware te vliegen. Toen werd zijne pikzwarte Majesteit zeer gram en zei: Ho! Ho! nu gö mij zulke duivelsche leugens op den mouw wilt spelden, geloof ik van allee wat gij mij verteld hebt, niet met al."
475
De nieuwerwetsche schaatsenrijder van 1790.
475



Tuig hier van Schevening! tuig Vorstljjk 's-Gravenhaag Tuig duizenden! roep uit: Wy hebben nu vandaag Met 't oog gezien 't geen nimmer was verzonnen! De goede Zwitser, die zoo klompenvast zig kweet, Verdiend, dat elk hem dra dien biïTken lof toemeet, „Hij heeft in Nederland iets wonderlijks begonnen."
H.S.
Hurau, een bekende zilversmid, wonende in de Schoolstraat te 's-Gravenhage, noteerde het volgende in zyn dagboek.
„19 Augustus 1790, zeker kunstenaar, zijnde soldaat onder het regiment Switzersche Guarden, had uitgevonden zeekere werktuygen, waar meede hy' op de wy'ze van schaatsenrijden, effen wegen berijden kon.
Hy liet openly'k bekend maken, voornemens te zijn om van Scheveling na den Haag in de tijd van 5 a 6 minuten Donderdag namiddags den 19 Aug. te rijden. Een verbazend aantal nieuwsgierigen vervoegde zig op gemelde tijd en plaats. Den kunstenaar volbragt zijn voornemen, dog in veel langer tijdsverloop, werdende door de veelhey't van aanschouwers in zy'n vaart merkelijk gehindert."
De ijsdam in 1891. Teekening van C. L. P. Zilcken.
XIV. DE IJSDAMMEN AAN HET STRAND IN JANUARI 1891.
Bij zeer strenge winters hebben zich enkele malen aan het Scheveningsche strand hooge y'sdammen gevormd. 476
476



In den Historischen atlas van de Gemeente vindt men ook een teekening van een grooten ijsdam in 1746, van D. Marot Jz.
Die van 1891, waarvan de nevenstaande teekening een getrouwe afbeelding geeft, lokte vele Hagenaars naar Scheveningen. Hoe hjj was ontstaan? Massale stukken ijs waren van uit den Nieuwen Waterweg en andere zeegaten voor onze kust komen aandrijven, weiden bij vloed op het strand geworpen en binnen een paar weken was de ijsdijk of ijsdam gevormd.
Het was een indrukwekkend gezicht. Bij eiken vloed kwamen steeds meer schotsen aandrijven en op sommige plaatsen was de dam 10 tot 15 voet hoog. Ook de zee, die in haar loop gestuit was, begon eindelijk te bevriezen en geleek zoover het oog reiken kon, één ijsveld.
Voor enkele bommen, die een vracht haring van Lowestoft hadden gehaald, moest in den dijk een gat gemaakt worden om te kunnen landen.
Het was een eigenaardig gezicht zoo'n bom tusschen het ijs te zien, zóó dat men vanaf het ijs op de bom kon stappen.
Na het invallen van den dooi bleef de ijsdam nog vele weken in wezen; ja, in April zag men nog de overblijfselen er van.
Gezicht op Scheveningen omstreeks 1850.
477






ALPHABETISCH REGISTER.
De enkele nummers verwijzen naar het eerste deel, die achter het teeken II naar
het tweede.
A.
Aanbesteding (haven). II, 375.
Abdij van Middelburg. 373, 453.
Accijns op zout. II, 136.
Admiraal v. d. Vijver. II, 466.
Adresbeweging. II, 363, 372.
Adriaansgilde, St. 54.
Afslag van visch. II, 84.
Afslager 106; II, 76, 89, 102, 106, 290.
Afzetten van ambtenaren. 236.
Agent van Marine. 253.
Alexander, Prins. 133.
Algemeen Welzijn, Commissie v. 207.
Algemeene begraafplaats. 527.
Allerheiligen vloed. 10, 69.
Alphen, Commissaris van. 290.
Altaar. 368, 371, 379.
Amalia van Solms. 162.
Ampt, A. 334.
Anthonis, St. II, 2.
Anthonius Abt, H. 372, 382.
Anthonius gilde. 528.
Archief der Gemeente. 84; II, 53.
Archief der Kerk. 83.
Armbedeeling. 399, 427.
Armbestuur (Gem.). 420, 422.
Armenbussen. 422, 489.
Armenkerk. 455.
Armenwet '420.
Armoede. 208, 228, 253, 261, 420; II, 18.
Arntzenius. Dr. D. J. A. 95.
Assignaten. 218, 235.
Assurantie. II, 194, 214, 275.
Aumerie, J. F. d'. 97, 175, 518; II, 411.
Avondmaalstel. 456.
Avonturen op zee. II, 342.
B.
Baak, Maarten. 263, 283, 339, 347; II, 70,
261, 453. Baak, Pieter. 60. Baddokter. II, 411. Baden in zee. II, 397, 402. Badhuis. 100, 336; II, 400. Badhuis Van Maas. II, 441. Badkapel. 463. Badkoetsen. II, 402, 411. Badplaats. II, 397. Badstoelen. II, 424. Bakenvracht. II, 241. Baker, Kapitein. 311. Bakker, W. II, 376. Bakkersconcurrentie. II, 472. Bataaf. 160, 168, 251. Bataafsche Republiek. 205. 256. Bausch, Dokter. 32, 33, 97. Bedelen. II, 395. Begraafboek. 522. 541. Begraafkosten. 527.
Begrafenis. 114, 218, 227, 391, 414, 456,
462, 521. Begraven in de kerk. 526. Behr, F. J. 112, 347; II, 28. Bekeuring, Recht van. 72. Belastingen. II, 15. Benedictus. II, 369. Bentgeld. II, 125.
Bentinck, H. W. 163, 201, 203, 428. Bentink, Jonkh. W. G. F. 52. Bergen der pinken. 260. Berkenbosch, S. T. 10. Berkenbosch Blok, S. 53, 197, 244, 257, 306, 320; II, 136, 203.
479
479



Berdepen. 23.
Beroepen N. H. Kerk. 402, 405, 408, 415. Besmettelijke ziekte. 85, 87, 97, 227. Bestrating. 27. 92. Bestuur. 6.
Betting, Jan. 187, 195. Beugvisscherij. 286; II, 71, 148. Beukelsz., Willem. 42. Bevolking. 23, 42, 273, 548. Bewaarschool. 469, 543. Bewoners (eerste). 2. Bezoek van Napoleon. 288. Bidders. 114, 462. Biechthuisje. 454. Bierwagen. II, 245. Bilderdjjk, W. 187. Binnenwiertz, Pastoor. 385. Blok, Zier. 195, 213, 249. Boekhouders. 220, 391; II, 95, 102, 202, 209.
Boerman, Ds. 434.
Boetsters. 294; II, 223.
Bokking. 294; II, 53, 56, 60, 133, 171.
Bombrood. II, 89.
Bomschuiten. II, 180, 183, 215, 354.
Booiman, Ds. 847, 447.
Bor, Pieter. II, 388.
Borgen. II, 101, 129.
Bosboom—Toussaint. 174.
Boschjes. II, 394.
Boschjes geplunderd. 290, 295.
Braadje. II, 99, 227, 311, 317.
Brand Kurhaus. II, 431.
Brandmeesters. 226.
Brandspuit. 226, 392, 484.
Brievengaarder. 547.
Brievenvervoer. 300, 309, 330, 335.
Brochures (Haven). II, 369.
Brug, De. 124, 261, 430.
Brunswijk. 205.
Bueren, F», van. 541; II, 217.
Buisero, D. 4; II, 469.
Buitenhaven. II, 376, 385.
Buitenlui. II, 305. ,
Buitenrust. 523.
Buizen. II, 8, 31, 49.
Burgerlijke stand. 284.
Burgemeester-kerkmeester. 394, 398, 444.
Burgerwacht. 219, 254, 307.
Bijzonder onderwijs. 544.
480
C.
Cameleon, De. 178.
Capelle meesteren. 173.
Cathechiseermeester. 262.
Cats, Jacob. 19, 161.
Christelijke School. 470.
Christinat, J. J, 90, 110, 291, 300, 302,
330; II, 81. Cholera. 93, 97, 519; II, 417. Cholera-commissie. 98, 100. Circus. II, 433. Citadel. 33, 421.
Coenen, Adr. II, 1, 52, 107, 149, 192. Collatierecht. 404.
Collecten. 70, 100, 103, 254, 261, 338,
423, 428, 473. College van Zeevisscherij. II, 43, 45. Collot d'Escury, Mr. H. Baron. 344. Commissaris van Politie. 110, 281, 286. Compagnieschap. II, 192. Comparitie, De. II, 201. Conrad, Ingenieur. II, 371. Conscriptie. 272, 278, 295. Copes van Cattenburch, Burgem. 98, 382;
II, 254, 347, 406. Cornelisz., Ary. 8. Courier-vaart. II, 321. Crae, D. Phz. de. 10. Credietstelsel. II, 101, 129, 202. Cretser, De. 117; II, 388. Cuperus, Ds. 403, 414. Cuperus, Jac. 56, 104, 107.
D.
Daesdonk, Ds. 4, 403, 421.
Dappere Patriot. 176.
Decemberstorm. 77; II, 361.
Deining. II, 358, 378.
Deining-commissie. II, 379.
Delfland. 63, 66, 71, 116, 345; II, 269,
288, 349. Delft. 324. Den Briel. 178. Denick Patyn, J. 330, 531. Dermout, Ds. I. I. 463. Desertie. II, 309, 311. Diaconie. 272, 301, 415, 446, 482.
480



Die Haghe. 145; II, 439.
Dircksz., Steffen. 8.
Ditmaarslag. 37.
Does, Jac. v. d. 155; II, 152.
Doodvisschen. II, 17, 70.
Doopen en inzouten. II, 389.
Doopregisters. 80, 84, 183, 284; II, 284.
Douanen. 263, 274, 281, 296, 303.
Drie visschers in een boot. II, 342.
Drogen van visch. 522; II, 3, 133, 172.
Drogersdijk. 151.
Duin van Maasdam, v. d. 299.
Duingronden. 160, 250; II, 392.
Duinkerkers. II, 331.
Duinwaterleiding. 104.
Duik Gz., A. den. II, 74.
Duik & Zonen, Jac. den. II, 49, 68, 183.
Duyne, C. J. M. van. 355.
Duyne, D. van. 8, 338.
Duyne, H. Pz. van. 56.
Duyne, Jac. Joh. v. 319.
Duyvenbode, D. 60.
Dijkhuizen, Dom. 205, 212, 236.
Dijkhuizen, Pieter. 237.
E.
Eeden, Dr. F. W. van. 3. Eendracht, Vereeniging. II, 309. Eeuwfeest Ned. Onafhankelijkheid. 352. Egmond. 251, 265, 308. Eigen graven. 522. Eigenhuis, J. 352, 356. Elba, villa. 123, 283. Electrische Centrale. II, 437. Electrische Tram. 141. Engeland. 233, 237, 251, 266, 269. Engelsche matrozen. 319. Engelsche troepen. 313, 315, 328. Esch, Jac. v. d. 121. Ewaldus, Heilige. 368. Exploitatiekosten van schepen. II, 189, 354.
Exploitatie Mjj. Scheveningen. 79; II, 435. F.
Faassen de Heer, Ds. 82, 91, 96, 124, 208, 244, 249, 257, 267, 281, 301, 320, 394, 429, 433, 436, 449, 480; II, 179, 205, 254.
Fagel, J. 306, 310. Fagel, W. 317. Familienamen. 87. Faustslop. 34.
Feesten. 129, 210, 282, 323, 338, 346,
348, 352. Fernim, S. N. 534, 541. Firma's. II, 90. Fort (bij de haven). II, 358. Francke, Pieter. 34, 166; II, 249. Frankenslag. II, 249, 394. Fransche soldaten. 205, 231, 281, 305. Fransche tijd. 192; II, 9, 57, 129. Frederik, Prins. 134, 344, 348.
G.
Gages. II, 306. Galg. 13, 14; II, 329. Garnalen. II, 2, 74, 125. Garnalen-booten. 250—261; II, 74. Garnizoen. 298, 305.
Gasthuis. 206, 284, 401, 421, 430, 441,
472, 501. Gebed op school. 538. Gebel, C. 101, 129; II, 310. Geboorteaangifte. 284. Gedenknaald. 347. Gedenkschrift van Hogendorp. 321. Geldheffing. 227.
Geldleening voor de kerk. 394, 397, 464. Gemeente badhuis. II, 409. Gemeenteraad van 's Gravenhage. II, 367,
421, 425, 437. Geneesheeren. 93, 95, 445. Gevangenen. 287.
Gevangenen in Engeland. 240, 247. Gezinssterkte. 228. Gilden. 54, 236. 489. Goekoop, Mr. 166. Goes, Andries v. d. 69. Goldbeck, B. II, 433. Gondel. 34, 144. Goodsgelden. II, 120. Gouden Engel, De. 195. Grafmonument. 454, 460. Gram, Joh. II, 428. Grant, Ch. 315. Groen van Prinsterer. 526. Gromweg. 35.
481
31
481



H.
Haagambacht. 6, 62, 261; II, 219. Haagsche Courant. 177, 184, 232, 324,
328; II, 259, 283, 322, 333, 404. Haagsche Sociëteit. 226, 234. Haagsche Tramweg Mij. 140. Haagsche Veer. 35. Haringaanvoer. II, 44. Haringhandel. II, 166. Haringnetten. II, 220. Haringtellers. II, 61, 124. Haringvangst. 191, 194, 293; II, 5, 18. Harst, Abr. v. d. 321. Harst, Martftje v. d. 188. Harteveld, J. (schepen). 6, 10, 47. Hasardspelen. II, 419. Havencommissie. II, 365, 368. Heemskerk, Corn. van. 454, 460, 522. Heerenhuis, Het. 17, 119. Heerenlogement. 120; II, 270, 390. Heilbron, Dr. 228.
Heilige geestmeesters. 387, 398, 472. Herbergiers. 218, 235,- 266, 282, 448;
II, 390. Hering, J. H. 69. Hervorming, De. 378, 386. Heyer, Chiel den. 195, 197, 205, 208. Heyningen, Ds. van. 350. Heytveldt, W. 167, 250. Hoekers. II, 182.
Hofstede, J. P. H. 547; II, 363, 372. Hogendorp, G. K. van. 299, 303; II, 398. Hogenhoek, Ds. 405. Honden. 393; II, 133, 143. Hondenkarren. II, 144, 147, 241, 244. Hondenslager. II, 115. Hondenweg. 36; II, 146. Hoogenraad, A. 338, 466; II, 126,- 214,
265, 282, 295, 357, 372. Hoogenraad, D. 10, 34, 347; II, 178. Hoogenraad, De Johanna. 203; II, 339. Hoogenraad, Gerrit. 199, 206, 236, 329,
435; II, 32, 178. Hoppner. 317. Horsman H. 167, 250, 393. Hospitaal. 99.
Hospitaal kerkschip. II, 229. Hotel de la Promenade. 101, 173. Hotel Garni. II, 421. 482
. Hotel Rauch. 123. Huisarchief van H. M. 217, 242, 300, 317. Huisvredebreuk. 107. Hulppredikers. 414, 433, 444. Hulsentop, L. 56. Hureau, C. 188.
Huwelijken. 154, 389; II, 237, 390. Huychsz., Adr. 8. Huygens, Christ. II, 461. Huygens, Const. 18, 145.
I.
Inkwartiering. 205. Instructie van onderwijs. 531. Intocht van den Prins. 321. Ising, Arn. 123.
J.
Jagér, C. Adr. 8.
Jagertje, Het. 186, 235, 258.
Jagerij. II, 46.
Jansz., Adr. 8.
Jol, Cornelis. 33.
Jong, Pieter de. 270.
Juliana, Prinses. 352.
Junius, Adr. 65.
Jus patronatus. 4.
K.
Kaapreederjj. 177. Kaat Mossel. 184. Kabeljauwvangst. II, 2, 148. Kagemaer. 24.
Kaken van haring. 293; II, 15, 19, 27, 132.
Kalhuis. 17, 123, 395. t Kanaal. II, 146, 347. Kanaalvisscherij. II, 49. Kantjes haring. II, 132. Kapel, R. K. 385.
Kapers. 232, 238, 262; II, 331, 339. Karei II naar Engeland. II, 464. Karei V. 62, 67; II, 8, 149, 257. Katholieken. 217, 220, 224, 368, 379; II 226.
Katwijk. 74, 227, 257, 259, 277, 291, 328;
II, 1, 19, 75, 168. Kazernes. 207, 510.
482



Keizerstraat. 36, 217, 296, 305, 336, 521;
II, 341, 391. Kenniphove, Eng. 379. Kerk (Chr. Ger.). 466. Kerk (nieuwe). 353, 460. Kerk (oude). 12, 69, 278, 289, 301, 306,
313, 325, 360, 387, 449, 453, 521; II, 115.
460.
Kerk, R. K. 368, 380. Kerkelijke belasting. 435. Kerkelijke colleges. 445. Kerkelijke goederen. 389, 390. Kerkelijke verkiezingen. 449. Kerkeraad, N. H. 267, 406, 415, 433,
447» 480; II, 229. Kerkezakje. 301, 435. Kerkhof. 260, 521.
Kerkmeesters. 221, 377, 381, 387, 391,
435, 452, 454; II, 107, 269. Kerkraam (geschilderd). 454. Kerkroof. 207. Kerkstraat. 118. Kerktoren. 452, 456. Kerkvoogdij. 226, 377. Kerkwerf. 261; II, 89, 215. Kermis. 76, 227. Keurmeester van want, II, 66. Keur op garnalen. II, 76. Keur op monsteren. II, 303. Keur op netten. II, 67, 218. Keur op visch. II, 80, 162. Keur op voerlieden. II, 240. Keur v. d. vuurboet. II, 268. Kiescollege. 410. Klapwakers. 113, 396. Kleederdracht. II, 234. Kleinendorst, Ds. 350. Klinkers. 395; II, 115, 118. Klok. 388, 456; II, 118, 330, 462. Kneuterdijk. 321. Koek, Dirk. 329.
Koepel van Faassen de Heer. 127. Koepel van Riel. II, 355. Koestraat. 25, 37. Koffiehuizen. 22.
Koningin Moeder. 352; II, 364, 373. Konijnen. 160.
Kosterschap. 374, 396, 444, 449, 540. Kouwenhoven Pais, Van. 53, 257; II, 136. Kozenslopje. 37.
Krayenbelt, Ds. 349. Krul, Dr. R. 32. Kryt, S. J. II, 261. Kuikhoven, Th. II, 375, 445. Kuiper, W. Ch. 355. Kustwacht. 228, 288, 367; II, 115. Kuyper, Jacob. 78. Kuyper, Willem. 42.
L.
Lammerink, Ds. 350.
Landing van den Prins. 317, 353.
Lantaarns. 298.
Lavoine. 185.
Leendertsz., Fl. 8.
Leger des Heils. II, 125.
Lely, C. II, 367, 371, 381.
Lerwick. II, 230.
Limburg Stirum, Van. 299, 303, 335.
Lodewijk Napoleon. 263, 266, 273.
Loggerbom. II, 180.
Loggerfonds. II, 282.
Loggers (eerste). II, 46, 48, 181, 358.
Loggers (stalen). II, 183.
Londen, Handel op. II, 149, 166, 354.
Loonregeling. II, 306, 310.
Lotelingen. 288.
Luiden der klok. 96. 541.
Lijnbaan. II, 246.
M.
Maas, A. E. 37, 76, 138, 349; II, 16, 48, 181, 220, 251, 263, 353, 359, 421, 440. Maas, Mevr. II, 417. Maassluis. II, 182. Maaswijdte (netten). II, 65. Machine van Paterson. II, 220. Machine van Vierling. II, 217. Maernootschap. II, 2, 275. Maju, Tent van. II, 424. Makreel. II, 73. Mandenmakerij. II, 60, 240. . Marcelis. 38. Marktwagen. II, 240. Medicijnkist. II, 230. Meerdink, Ds. 349. Mess, Dr. P. M.. 38; II, 418, 426. Meuleman, Ds. 348.
483
483



Michelsz., Corn. 8. Molen. 132.
Molenijser. 38, 73, 181.
Molestverzekering. II, 255, 279.
Moll, Dr. A. II, 404.
Monsterrol. II, 96, 214, 299, 308, 312.
Mooiman, Ary. 98.
Morren, Th. 162.
Motorschepen. II, 183.
Munitie. 229, 313, 324.
N.
Naaischool. 545.
Naald (Gedenk). 344.
Nagell, Baron van. 238.
Napoleon (Keizer). 82, 226, 273, 456
526; II, 57. Naschrijver. II, 94, 106, 290. Nassau, Joh. Maurits van. 164. Nationale vergadering. 223, 232. Ned. Herv. Kerk. 386. Netten. II, 218. Netten (katoenen). II, 48, 181. Nettenfabrieken. II, 220, 222. Nieuwe Courant. 288. Nieuwe haring. 394, 398. Niet, J. Joosten de. 56. Niet, P. de. II, 295. Nieuwstraat. 26. Noordwjjk. 259, 328. Noppen, Ds, van. 320. Norman Cross. 242. 247. Notabelen. 447. Notariaat. 104.
Notarieele stukken. II, 272, 276, 334 337. November 1813. 340, 343. Ntfmmers op schepen. 267, 279. Nutsspaarbank. II, 366.
O.
Octoberstorm. 77. Oesterput. II, 355. Oliënberg. 31. Ollefen, L. v. 51. Omnibus. 137. Omroeper zie klinker. Onderl. assurantie. II, 281. Onderl. Waarborgfonds. II, 214, 281. Onderwijs. 527; II, 249. 484
Onreinheid. 28, 91, 99, 103.
Ontsmetting. 98.
Ontstaan van Scheveningen. 1.
Ontvanger der belastingen. 287.
Onvisch. II, 99.
Oog in 't Zeyl. H, 471.
Oordeel omtrent Scheveningen. 291.
Oorkonde. 345, 466, 487.
Oorlogsschepen op de kust. 257, -259,
302, 330. Opdragers. II, 102. Opnemen van visch. II, 111. Opstootjes. 278, 288, 290, 295; II, 100, 310. Optochten. 349, 351, 355. Optrekken van bommen. II, 217, 242. Oranienstein. 205. Oranjeboom. 353. Oranje boven. 297, 302, 306. Oranje dragen. 186, 188, 213. Oranje vlag. 218, 353. Organist. 393. Orgel (kerk). 393, 453. Oude Mannen-, Vrouwen- en Weeshuis
510, 514.
Oude Scheveningsche weg. 145, 156. Oude Visschersfonds. II, 214, 228, 291. Overloopen. II, 58.
P.
Paalworm. II, 184.
Pachters der vischmarkt. II, 163.
Palace hotel. II, 433.
Palm, Van der. 324.
Pais, A. Harmensz. 106, 109.
Pansier, Th. 10, 38, 53, 171, 209, 217,
230, 233, 256, 283, 288, 299, 307, 330,
338, 362; II, 122, 136, 203. Parade. 185. Passagiersvaren. 269. Pastorie. 222, 289, 320, 348, 353, 388,
393, 401. Pastoor (laatste). 386. Pastoors. 383. Patriot, De dappere. 178. Patriotten. 176, 185, 191, 209, 236, 329. Paviljoen. 129; II, 357. Peek. II, 117, 313. Pellenaer, C. Hz. 8, 106. Peperkorn, Pastoor. 349.
484



Permanente Commissie. 85; II, 35, 38, 97,100, 112, 201, 211, 291, 307, 353, 374. Perponcher, De. 306, 310. Perrenot, Abr. 523. Persloop. 227.
Philharmonisch orkest." II, 431.
Pichegru. 208.
Pieterman. II, 6.
Pinken. II, 8, 16, 34, 151, 195.
Pinken als oorlogsschepen. II, 328.
Pinketrekkers. II, 245.
Pinksterstorm. 75.
Pintje van de kerk. 392.
Plein 1813. 338, 343.
Politie. 90, 92, 105, 113, 297; II, 395.
Pomp aan de vischmarkt. II, 1€5.
Postdirecteuren. 550.
Postkantoor. 336, 547; II, 424.
Postmeester. 335.
Potvisch. II, 459.
Predikant (doleerende). 471.
Predikant ("eerste). 386.
Predikant (Gereform.). 470.
Predikant (N. H. K.). 411, 415, 445.
Predikantstraktement. 410.
Preekstoel. 451, 453.
Premie op de visscherij. II, 16, 41, 47,
56, 72. Prins Maurits. II, 134. Prisonschip. 245, 247. Pronk, Jacob. 36, 199, 205, 304, 314, 321,
336, 440; II, 400, 404, 409. Pronk, Klaas Cors. 266. Pronkstraat. 338. Psalm. 204, 301. Publicatie van den Prins. 322. Publicatie van Pronk. 327, 331.
Q.
Quant, Pastoor. 380.
R.
Radiostation. 550.
Rakkers. 108.
Reddingboot. II, 258.
Reddingen. II, 265.
Redding Mjjen. 76, 275; II, 262, 275.
Reddingwezen. II, 257.
Rederijker Kamer. II, 451. Reederijen. 286; II, 191, 197, 210, 294. Reederij tegen den havenaanleg. II, 353, 355.
Reformatie. 386.
Regenten van het gasthuis. 474, 501. Regenten van het weeshuis. 489, 500, 512,
521; II, 205. Reglement afslager. II, 112. Reglement comparitie. II, 202. Reglement Perm. Comm. II, 206. Reglement Reederij-ver. II, 210. Reglement Schuitengat. II, 287. Reglement Tehuis oude visschers. II, 298. Reglement vischafslag. II, 104, 155. Reglement weeshuis. 491. Reglement Zoutaccijns. II, 136. Reglement op bemanning. II, 305. Reglement op vrachtvaart. II, 320. Reglement voor het baden. II, 402. Reiss, M. A. II, 429. Renbaan. 131.
Rentmeester (Oude M. V. enW.huis). 518. Rhoon, Heer van. 164. Riemer, De. 70, 386. Riool. 31, 99, 103. Roeiboot over zee, Met een. II, 342. Roeleveld, Kryn. 60. Romein, De. 137. Roode loop. 87, 89, 227. i Roomsche gezinnen. 390. Roovefbenden. 108. Rop, A. L. de. II, 180. Ros, Arie. 203, 205, 208; II, 339. Rotterdamsch Erf. 33; II, 146. Ruigehoek. 135.
Russen, Inval der. 252, 255, 306. Ruys Th.Az., J. D. II, 435, 439. Rijkstraktementen. 448. Rijmen op pinken. H, 328. Rijmen, Scheveningsche. II, 453.
S.
Sage, Een. II, 447. Saksen-Weimar. 166. Sardjjn. II, 77. Schaatsenrijder. II, 475. Scheepsnamen. 281. Scheepsraad van den Prins. 202.
485
485



Timmerwerven. II, 179, 239.
Tollen. 4, 100, 149, 153, 157; II, 83, 442.
Toorn, J. L. van der. 226; II, 123.
Torenstraat. 260, 338.
Tractementen, Kerkelijke. 374, 410, 435,
446, 448. Tractementen, School-. 530, 533. Tram. 137. Trawldeuren. II, 68. Trawlvisch. II, 62, 67. Turfdragers. 298. Turfpoort. 354.
Tweede binnenhaven. II, 379, 386.
u.
Uitbreiding 'der vloot. II, 197. Uitrusting der schepen. II, 193. Uitvoerend bewind. 251.
V.
Vaderlandsche Sociëteit. 191, 209.
Valk, Ds. van der. II, 230.
Varkevisser, Arie. 321.
Varkevisser, C. 112, 306, 329, 347; II, 261.
Varkevisser, M. 236; II, 131.
Varkevisser, P. 76, 236, 347; II, 41, 178.
Veerdienst. II, 145.
Ven, Pastoor van der. 544.
Vendumeester. 113, 236.
Ventjagers. II, 4.
Verbaan, Daniël. 176, 178.
Verdam, Prof. J. 5.
Vereen. Handel an Nijverheid. II, 378. Vereeniging van Weeshuis en Armhuis. 285.
Vergaan van pinken. 76. Verheul, Jhr. H. C. A. 172. Verhuizing, De. II, 286. Verkooping van schepen. II, 174. Verkooplokaal. II, 124. Verlichting. 298.
Vermaas, J. C. II, 295, 363, 369. Vernee, L. G. 112; II, 311. Versiering met netten. 348, 351, 354. Vertrek Erfstadhouder. 193, 199. Vervoermiddelen. 136; II, 145. Verwarming der scholen. 535. Verzekering Mij. II, 275, 281.
Vierling, M. E. J. II, 217. Vinders. II, 156.
Visboock van Coenen. II, 1, 52, 192. Vischafslag. 85, 108, 460; II, 84, 98, 155. Vischafslag Scheveningen. II, 103, 131, 209.
Vischafval. II, 164.
Vischboeken. II, 120.
Vischhakkers. 24, 236; II, 157, 164.
Vischhal. II, 130.
Vischhandel. II, 3, 14, 140, 166.
Vischhoed. II, 145, 147.
Vischloon van netten. II, 314.
Vischmanden. II, 98, 127.
Vischmarkt. II, 151.
Vischprijzen. II, 150.
Vischschuit. II, 146.
Vischvrouw. II, 141, 153.
Visitatie. 209.
Visschershaven. II, 346.
Visschers in gevangenis. 239.
Visscherij. 207, 232, 237, 251, 255, 258,
274, 286, 299; II, 1. Visscherij school. II, 253. Visscherü-wet. II, 28, 33, 42. Vlaardingen. 180, 266; II, 168, 181. Vlag (oranje). 306. 353. Vlaggeliêden. 264. Vleet, Engelsche. II, 222. Vloeken. II, 87, 154. Vlootsterkte. II, 174, 185, 360, 365. Vluchtelingen, Overbrengen van. 208. Voermanderij. II, 240. Voermansknecht met oranjestrik. 213. Volksspelen. 134, 282. Volkszeebad. II, 445. Voorzienigheid, De. 545. Vrachtvaart. 256, 259; II, 320. Vredenhof. 41.
Vreemde visch. II, 103, 126, 162. Vriendschap en Oefening. 353. Vroedvrouw. 226, 392, 490. Vrolijk, Huib. 201. Vrouwen visch. II, 310. Vrijheidsboom. 210, 213. Vuilnis. 27, 30, 90. Vuurbaakmeester, 454; II, 272, 274. Vuurhuis. 285.
Vuurtoren. 258, 266, 378, 391, 499; II, 268, 274.
487



bijeenkomst samen om te beraadslagen, wat hun thans te doen stond. Het resultaat van hun besprekingen was deze motie aan het Dagelijksch Bestuur der gemeente 's-Gravenhage:
„De vergadering overwegende, dat ten duidelijkste gebleken is, dat „van het Dagelijksch Bestuur voor de Scheveningsche visscherij weinig „te verwachten is; met zekerheid overtuigd, dat Burgemeester en Wethouders volkomen bekend zijn met de belangen van Scheveningen; hoopt, „dat inzonderheid de Burgemeester ernstig gewezen worde op den plicht, „die op hem als Burgemeestér rust, en vertrouwt, dat het weldenkend gedeelte der Haagsche burgerij zal willen medewerken om Scheveningen „voor totalen ondergang te behoeden."
Nog werd besloten in een adres aan den Gemeenteraad aan te dringen „op den aanleg eener zeehaven voor rekening van de Gemeente, daar een „haven het eenige middel was, waardoor de visscherij, die tienduizenden „brood verschaft, zich in de toekomst kon handhaven."
Om in de toekomst eenige kans van slagen te hebben werd het noodig geacht ook. vooral meerdere belangstelling voor het visscherijbedrijf te Scheveningen te wekken.
Er kwam een bond tot stand van alle te Scheveningen bestaande vereenigingen. Kuipers, mandenmakers, smeden, enz. organiseerden zich en sloten zich bij dien bond aan, welke den naam van „Adresbeweging" kreeg.-Zijn bestuur of Uitvoerend Comité bestond uit J. P. H. Hofstede, voorzitter, A. Hoogenraad, G. M. de Niet, H. L. v. d. Mark, J. de Niet, H. v. Wort, Jac. den Heijer, H. A. v. d. Rovaart, H. J. P. J. Versteegh Meulemans en J. C. Vermaas, secretaris.
Een der eerste besluiten van de Adresbeweging was zich te wenden met een petitie tot het Hoofd van den Staat, tot de Koningin-Regentes. Het verzoek om het adres aan H.M. persoonlijk door een deputatie te laten overhandigen, werd toegestaan. De audiëntie had plaats op 19 September 1895 in het paleis aan het Noordeinde. De deputatie bestond uit J. P. H. Hofstede, G. M. de Niet, H. A. v. d. Rovaart, H. J. P. J. Versteegh Meulemans, Jac. den Heijer en P. de Jong.
Na de gebruikelijke voorstelling van de leden der deputatie aan H. M., had met een inleidend woord van den voorzitter Hofstede, de aanbieding van het adres plaats. Het was voorzien van 3272 handteekeningen en luidde:
Aan
Hare Majesteit de Koningin-Weduwe Regentes van het Koninkrijk.
Geven met verschuldigden eerbied te kennen de ondergeteekenden, allen wonende te Scheveningen;
363
363



364
dat het strand te Scheveningen in den nacht van 22 op 23 December 1894, door een hevigen storm in groote mate is afgeslagen:
dat het bestuur van den polder Delfland dientengevolge genoodzaakt was hoofden in zee op dat strand te doen aanleggen en een muur aldaar te doen bouwen, welk laatste werk door de gemeente 's-Gravenhage over eene aanzienlijke lengte wordt voortgezet, alles tot beveiliging van de zeewering.
Daardoor zal het voortaan voor de visschersvloot onmogelijk zjjn om, evenals tot voor dezen geschiedde, te Scheveningen te landen en zullen de reeders genoodzaakt zijn hunne schepen in andere havens te doen binnenloopen.
Zulks veroorzaakt niet alleen voor de reeders groote onkosten, maar sleept daarenboven voor alle middellijk of onmiddellijk bij den handel en de visscherij belanghebbenden, onberekenbaar nadeel na zich.'
Indien deze toestand zou worden bestendigd, is het niet alleen te vreezen, maar kan als zekerheid worden aangenomen, dat de handel en de reederij zich verplaatsen, en van de eenmaal zoo bloeiende visschersplaats Scheveningen niets zullen overblijven dan de geschiedenis en de naam.
Om dit onheil te voorkomen is vergunning aangevraagd om te Scheveningen een visschershaven te maken.
Alleen zulk een haven kan den totalen ondergang van de bloeiende -yisscherij en van het nijvere Scheveningen voorkomen.
Redenen, waarom de ondergeteekenden zich tot Uwe Majesteit wenden met het eerbiedig verzoek, dat het Uwe Majesteit moge behagen, de stappen, die worden gedaan tot het verkrijgen van een visschershaven te Scheveningen met Uwe Hooge medewerking te willen steunen.
Moge de Almachtige Uwer Majesteits hart daartoe leiden!"
Na de aanbieding van het adres nam H. M. het woord. Zn' verklaarde Scheveningen een warm hart toe te dragen en deed een aantal vragen betreffende den toestand van het Scheveningsche visscherh'bedrh'f voor en na den storm. Uit die vragen bleek groote belangstelling: zh' leverden ook het bewijs, dat H. M. reeds veel meer van het bedrijf wist, dan meji vermoedde.
De deputatie verliet H. M. met de verzekering, „dat het verzoek door H. M. in ernstige overweging zou worden genomen."
Blijkens een zinsnede uit het adres aan de Koningin-Regentes was er dus weder een concessie aangevraagd voor een Scheveningsche visschershaven.
Reeds meermalen had de Haagsche Vereeniging voor Handel, Nijverheid en Gemeentebelangen getoond, dat zh' in de havenzaak Scheveningen zeer



voerd, zou alleen reeds een boekdeel vormen. Wij stippen alleen het volgende aan:
15 November 1898 werd de zaak in de Provinciale Staten behandeld onder een gunstig voorteeken. Gedeputeerden gaven het volgende advies:
„De vraag, die Uwe vergadering te beslissen heeft, schijnt alleen deze: vindt zij termen om, indien het Rijk door het aanleggen en onderhouden der buitenhaven als een Rijkswerk, de bruikbaarheid van de ontworpen haven erkent, in de werken, die ten laste der Gemeente uitgevoerd moeten worden, het vroeger voor een zeehaven te -Scheveningen toegezegde subsidie van ƒ 300.000 te bestendigen?
'Wy meenen aan Uwe vergadering in overweging te mogen geven, deze vraag in bevestigenden zin te beantwoorden. Het Provinciaal belang, betrokken by eene bruikbare visschershaven te Scheveningen, is bij vroegere besluiten der Provinciale Staten herhaaldelijk erkend en het tot stand komen van zoodanige haven is door de sedert tot kustverdediging gemaakte strandwerken, die ae vroeger in zwang zijnde uitoefening van het visschersbedrijf beletten, nog wenschelyker geworden.
Wij stellen u mitsdien voor te besluiten: aan de gemeente 's-Gravenhage een subsidie toe te kennen van ƒ 300.000 voor den aanleg van een door haar te maken binnenhaven te Scheveningen, in den geest van het aangeboden plan."
Dit voorstel werd met groote meerderheid aangenomen.
Nu was de Tweede Kamer aan de beurt om zich te verklaren. Het desbetreffende wetsontwerp werd December 1898 door Minister Lely bij de Kamer ingediend, en in Febr. 1899 in de afdeelingen onderzocht. Het Voorloopig verslag beloofde niet veel goeds en het bleek ook by de openbare behandeling op 14, 15 en 16 Juni, dat de oppositie lang niet zonder beteekenis was.
Dat ten slotte er toch 54 voorstemmers waren — 34 leden stemden tegen — was vooral te danken aan het lid Conrad, den hoogst bekwamen ingenieur, die ook als lid van de Provinciale Staten de zaak krachtig verdedigd had — en aan den tactvollen Minister van Waterstaat.
Eindelijk viel Vrijdag 21 Juli 1899 ook de beslissing in de Eerste Kamer. Daar werd het wetsontwerp aangenomen met 30 tegen 13 stemmen.
Natuurlijk volgde spoedig — 24 Juli — het Koninklijk Besluit tot bekrachtiging van de Havenwet. Ze bestaat uit slechts twee artikelen:
„Art. 1. Voor rekening van den Staat wordt tot toegang naar eene door de gemeente 's-Gravenhage ten Zuidwesten van Scheveningen aan te leggen visschershaven, gemaakt en onderhouden een buitenhaven, gevormd door twee havenhoofden.
Art. 2. De bodem van de in art. 1 bedoelde buitenhaven wordt op geen
371
371



werd gemodelleerd naar een ontwerp van prof. Sturm en geeft een voorstelling van een haven, waarin een binnenkomende bomschuit begroet wordt door Scheveningsche vrouwen. Van deze medaille werden aan H. M. de Koningin, aan de Ministers Lely en Eland, en aan den waarn. Burgemeester van 's-Gravenhage, Jhr. Gevaerts van Simonshaven, een gouden, zilveren en bronzen exemplaar aangeboden. De oorkonde, die de medailles vergezelde, droeg de handteekeningen van de reeders B. Pronk, A. Hoogenraad, A. de Niet, M. v. d. Toorn Jz., Jac. den Duik Wz., P. de Mos, Jac. den Duik Gz. en J. J de Niet.
Nog een andere gedenkpenning werd in die dagen in den handel gebracht door den ondernemer van het Volkszeebad Th. Kuikhoven.
Scheveningen had bewezen ook dankbaar te kunnen zijn.
En nu verbeidde men met ongeduld het oogenblik, dat de eerste spade in den grond zou gaan.
Voor- en achterzijde van den penning van Th. Kuikhoven bij de opening van de haven.
Nadat door de Gemeente al het terrein gelegen tusschen den Westduinweg en de zee, was onteigend, werd 11 October 1900 de aanleg van de binnenhaven en binnenvoorhaven aanbesteed. Aannemers werden C. de Groot en C. L. Kalis voor de som van ƒ 1.517.000.
3 December van dat jaar volgde het Rijk met de aanbesteding van de buitenhaven. De laagste inschrijving was ƒ 713.800 van de firma P. Vlasman te Utrecht en G. A. van Spanje te Arnhem, aan wie het werk werd opgedragen. De eerste firmant overleed spoedig en werd vervangen door W. Westerhoff te Weesp.
Met het toezicht op de uitvoering der werken was door het Rijk belast de ingenieur van den Waterstaat H. Wortman, onder leiding van den hoofdingenieur A. van Hooff en door de Gemeente de ingenieur P. J. van Voorst Vader onder leiding van den directeur der Gemeentewerken I. A. Lindo.
De aannemers zoowel van de buiten- als van de binnenhaven hebben voorspoedig gewerkt en in September 1901 kon reeds worden voorspeld, dat de havenwerken binnen den bepaalden tijd — dat was 22 maanden na de aanbesteding — konden worden opgeleverd.
375
375



De buitenhaven gevormd door twee pieren, elk 5.50 M. breed liggen op de strandlh'n 350 M. van elkander. Na ongeveer 220 Meter nagenoeg parallel te loopen, buigen zij zich naar elkander toe, om tenslotte een ingang te vormen van 130 Meter.
De verbinding tusschen de buitenhaven en de binnenvoorhaven werd merkwaardigerwijze door de zee zelve tot stand gebracht. Toen half September 1904 een geul was gegraven voor die verbinding kreeg bij een volgend hoog tij die geul over de geheele lengte de diepte, waarop de aannemer van de binnenhaven die brengen moest.
Intusschen was door den Gemeenteraad in 1904 een aantal verordeningen vastgesteld, die voor de exploitatie van de haven noodig werden geacht.
Bn' een oproep van sollicitanten voor de betrekking van directeur der visschershaven meldden zich niet minder dan 160 personen aan; uit die allen werd door den Gemeenteraad den 15en November 1904 gekozen W. Bakker, gezagvoerder bij de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaartmaatschappij .
Al was de haven nog niet door een verklaring van Regeeringswege op officieele wijze geopend, in die zelfde maand November 1904 was de verleiding om de haven eens „te probeeren" den Scheveningers te sterk.
Op een Maandagmorgen 21 November 1904, kwam de bom SCH 138 van de reederij A. de Niet voor den wal, geladen met 140 kantjes haring en hoewel er geen denken aan was bij laag water binnen te komen — het was ieder bekend, dat de visschershaven een tijhaven zou zijn — wilde zn' het toch probeeren; zij verspeelde echter daarbij haar kiel, en raakte, hoewel lading en vleet spoedig gelost waren, vast op het droge bij de Zuiderpier.
Maar 26 November waagden de SCH 64 en SCH 198 hetzelfde; die waren gelukkiger, ze kwamen behouden in de binnenhaven.
De haven was geopend! Heugelijke gebeurtenis! Moest die opening niet feestelijk herdacht worden? Vreemd, men sprak er wel over, maar er gebeurde niets van dien aard. Had men soms een voorgevoel, dat de haven in het algemeen niet aan de verwachting zou beantwoorden? Was het ongeluk met de bom van den reeder A. de Niet voor de Scheveningers een slecht voorteeken geweest?
Den 28en November in den namiddag werd de eerste publieke afslag gehouden; er werd toen een party haring verkocht van de SCH 64, stuurman M. de Mos, reeder M. v. d. Toorn Jz.
Genoemde reeder en de afslager Job Taal spraken voor de verkoop begon tot de belanghebbenden en belangstellenden een enkel woord, en na den afslag dronk men een glas wh'n ten huize van den reeder; en vandaar werd aan den Burgemeester dit telegram verzonden: 376
376



De Scheveningsche binnenhaven.
„Zooeven werd voor het eerst haring aan het terrein van de visschers„haven afgeslagen en wordt eerbiedig hulde aan U en den Gemeenteraad „gebracht door reeders, kooplieden en visschers daarbij tegenwoordig."
Dit telegram werd in den Raad, die juist vergaderde, door den Burgemeester voorgelezen, onder luid applaus.
Men was vol hoop.
Men verheugde zich reeds over de groote voordeelen, die de haven aan Scheveningen brengen zou. Wat al dadelijk een bedrijvigheid!
Tegen Paschen 1905 kwamen vele bommen en loggers — ja ook loggers — hoewel er toen nog een nauwelijks voldoende vaargeul was, met hun vangst de haven binnen. Behalve deze lagen in de binnenhaven een groot aantal schepen, die niet aan de trawlvisscherij hadden deelgenomen en nu opgetuigd werden voor de haringvisscherij.
In de maand Juli kreeg de haven een bezoek van 136 bommen en 84 loggers. Wat door dè Scheveningers beweerd was, dat de haven ook ten goede zou komen aan de kustvisschers van Urk, Marken, Volendam, enz. werd al dadelijk bewaarheid. Veertig tot vijftig schokkers en botters voeren eiken dag de haven in en uit.
Dë binnenhaven bleek al dadelijk te klein te zyn; en vooral de ruimte aan de kaden om te laden en te lossen was nu al onvoldoende. Hoe zou
377
377



kwam aan het bezwaar, dat de bestaande binnenhaven voor de geheele Scheveningsche visschersvloot geen voldoende ruimte aanbiedt.
10 October trad de voorzitter van de commissie, P. Hoogenraad, op in een vergadering van Handel, Nijverheid en Gemeentebelangen om daar het plan van de commissie toe te lichten en te verdedigen. Het resultaat van de besprekingen, toen gehouden, was het zenden van een adres aan den Gemeenteraad, waarin werd gezegd, dat „het plan buiten beschouwing latende, de vereeniging overtuigd is, dat de Scheveningsche haven, hoewel beantwoordende waarvoor zij gemaakt is, in de practijk heeft bewezen niet geheel te voldoen aan de eischen, welke de reeders mogen stellen en is zij van meening, dat in den onhoudbaren toestand zoo spoedig mogelijk verandering moet worden gebracht.
Over de wijze, waarop deze is aan te brengen, wenscht de vereeniging geen oordeel uit te spreken, doch zh' neemt de vrijheid Uwen Raad in overweging te geven het daarheen te leiden, dat een commissie van deskundigen worde benoemd, die in overleg met het Rijksbestuur, daartoe de noodige middelen zal beramen."
Alzoo waren autoriteiten nu volkomen op de hoogte gebracht van den toestand en het dient erkend: Burgemeester en Wethouders namen de zaak met grooten ernst op.
Zh' verzochten medewerking bij de Hooge Regeering, maar deze weigerde met de opmerking: „dat, waar de aanleiding van het in te stellen onderzoek gelegen is in de onder beheer Uwer Gemeente staande binnenhaven, de Regeering geen termen aanwezig acht te zijn voor samenwerking van Rijk en Gemeente, in zake de benoeming eener commissie als door U bedoeld."
De Gemeente stond dus alleen voor de verbetering en benoemde Januari 1906 de deskundigen De Bruin, Bekaar en Lindo tot leden van de zoogenaamde Deinings-commissie; zooals men zich zal herinneren waren het dezelfde mannen, die indertijd het havenontwerp hadden gemaakt.
De Deinings-commissie toog aan den arbeid en nu het toeval wilde, dat dr. Lely, de Minister, die Scheveningen aan een haven geholpen had, thans als Wethouder van Openbare Werken van 's-Gravenhage ook de leiding voor de Verbetering van de haven in handen had, was het te begrijpen, dat dè Scheveningers goeden moed op een gunstigen afloop hadden.
In December 1907 konden Burgemeester en Wethouders, die zich met de voorstellen van de Deinings-commissie vereenigd hadden, aan den Raad voorstellen om „een tweede haven aan te leggen meer bepaaldelijk om als berghaven dienst te doen in den winter, doch tevens ingericht als bedrijfshaven, zoodat mede voorzien zou worden in de behoefte aan laad- en losruimte."
De kosten werden geraamd op ƒ 1.616.000.
379
37J



Dat is helaas niet meer het geval. Zoo goed als alle duinen om en nabij Scheveningen zh'n in de tweede helft der 19de eeuw genivelleerd en met hen is ook de plantenschat totaal verloren gegaan.
In het begin van de 20ste eeuw was een gedeelte van de Westduinen bij het Frankenslag nog onaangetast gebleven — we geven op pag. 393 den toenmaligen toestand in twee afbeeldingen — en men zal het met ons betreuren, dat ook van die schilderachtige duinengroep op dit oogenblik nog maar een zeer klein gedeelte behouden bleef.
Wel laat men hier en daar bh' uitzondering een enkel duin ongerept, maar het mooie is er af.
Lanen en plantsoenen zelfs, die de huizenrijen omgeven, zijn niet in
De Waterpartij in de Boschjes.
staat te vergoeden het brok schoone natuur, dat ook daar is verloren gegaan.
Toch moeten wij niet ondankbaar zijnVoor het natuurschoon, dat verloren ging kreeg Scheveningen in de tweede helft der 19e eeuw langs den Ouden Scheveningschen weg een groote uitbreiding van de „Boschjes", de daaraan sluitende Waterpartij en met het graven van het Kanaal ten Oosten van het dorp, een geheel, zoo schoon en zoo vol bekoring, dat het tot de eerste sieraden van onze Gemeente kan gerekend worden. Eenige van de mooiste panorama's vindt de lezer hier weergegeven.
Ook voor de bedelaars had Scheveningen veel aantrekkelijks; voor hen gold ook het spreekwoord: „Waar het volk is, is de nering." 394
394



In vorige eeuwen toen de schout bij het handhaven van de orde bijgestaan werd door slechts één dienaar van politie, was het zeker moeilijk op zulk een uitgestrektheid, waarover de bewaking liep, de bedelaars te weren. In 1781 kregen de schout en de dienaar van de regeering in den Haag te hooren, dat „zo binnen als buiten den dorpe van Scheveningen, en particulierlijk op de Werf vóór het strant op zoo onbeschaamde en aanhoudende wijze gebedeld werd", en dat „hun werd geordonneert de bedelaars op heeterdaad te apprehendeeren en in hechtenis te brengen, teneinde naar exigentie van zaaken naar behooren te worden gestraft."
Die Dienstorders waren heel mooi, maar de uitvoering ervan was natuurlijk zeer gebrekkig.
De Waterpartij in de Boschjes.
De groote drukte vooral des Zondags werd door sommigen te Scheveningen als een ontheiliging van den dag des Heeren aangemerkt. Daartegenover stonden velen, die er niet zoo over dachten.
In een bijeenkomst van reeders en stuurlieden in het jaar 1851, toen een voorstel aan de orde was om het bekende „Soetenburg" te verkoopen, werd gezegd:
„Kan men het misbruik van den dag des Heeren met de slechting van ons gebouw geheel uitroeijen, dan zou door ons allen den eenen steen niet op den anderen gelaten worden, maar om de openlijke vermakelijkheden geheel den bodem in te slaan, zoude men moeten aankoopen het Badhuis, de inrichting van Logher, de Romein, de Zon en alle gebouwen, welke tot rustplaats van vreemdelingen verstrekken; maar tot aankoop en sluiting dier gebouwen zoude minstens een millioen gulden noodig zn'n en het is niet
395
395



II. DE GESCHIEDENIS DER BADPLAATS.
De geschiedenis leert ons, dat in de oudheid bij de aanzienlijke Romeinen het baden zeer in zwang was en dat o.a Nero er schatten aan besteedde om het zeewater in zijn badkuipen te leiden.
Toch zou het na hem nog vele eeuwen duren eer men algemeen in Europa de waarde van het bad in open zee zou gaan beseffen. Men moet daarvoor opklimmen tot het midden der 18e eeuw. De Engelschen gaven toen het voorbeeld. Binnen enkele jaren ontstonden badgelegenheden aan zee te Harwich, Margate, Deal, Southampton, Portsmouth, Buckington, Brighton en ook op het eiland Wight.
In 1794 volgde Duitschland met zeebaden aan de Oostzee, n.1. te Zoppot, Kolberg, Putbus, Stralsund, Travemünde, Apenrade en op het eiland Föhr; ook aan de Noordzee te Cuxhaven en op de eilanden Wangeroog, Borkum en Norderney.
En eindelijk kwam Frankrijk met Dieppe en Boulogne.
Wat ons land betreft, in de 18e eeuw kende men aan de Nederlandsche kust geen enkele badplaats; eerst in 1818 ontstond de eerste: Scheveningen. Wel is het bekend, dat in de 18e eeuw enkele Hagenaars op raad van hun dokter te Scheveningen een badkuur deden, maar een behoorlijke badinrichting, zelfs een meest primitieve was er niet.
Hoe men zich toen wist te behelpen, vertelt de Italiaan Pilati de Fassulo, die na een bezoek aan ons land in 1780 zn'n „Lettres sur Ia Hollande" uitgaf.
„La bourgeoisie et du bas etc. vont dans la belle saison en f oule a Schevening. Elles vont a pied jusqu'a la porte de la ville: la elles trouvent un phaeton, qui les mène pour un sou ou deux par tête jusqu'au village. Les cabarets y sont en grand nombre et tous extrêmement mauvais; elles y descendent pourtant pour boire du thé.
Quantité de monde va aussi a Schévening pour se baigner dans la mer. J'ai voulu une fois me donner ce plaisir; j'y suis allé avec des Hollandais de mes amis. Les femmes et filles des pêcheurs de ce village se doutèrent de notre dessein; elles nous suivirent par troupes pour s'of f rir a nous garder nos habits. Mes amis qui étoient déja accoutumés a cela acceptèrent avec plaisir leurs offres. Ils se deshabillèrent devant elles et sautèrent dans la mer. A leur retour les filles leur rendirent leurs habits et les aidèrent a s'essuyer. Elles font pour de 1'argent cette politesse a tout le monde."
De vertaling is:
„De burgerij, de mindere man, enz. gaat in het zomerseizoen in menigte naar Scheveningen. Zij gaan te voet tot de poort van de stad: daar vinden zn' een phaeton, die ze voor een of twee stuivers tot het dorp brengt. Herbergen zn'n er in groot aantal en alle zeer slecht, men bezoekt ze meest om er thee te drinken.
397
397



Werf af; en voor de eerste Zee-Badkoetsen-Inrigting, uit eene of meer Koetsen bestaande, niet dan op den afstand van ten minsten 200 Roeden van de voornoemde Kerk-Werf af, op gelijke boete van ƒ 25 voor de overtreders.
4°. Geene Zee-Badkoetsen-Inrigting zal mogen plaats hebben dan op eenen afstand van ten minsten 100 Roeden van de naast bijgelegene, op poene van intrekking der daartoe bekomene vergunning.
5°. De Zee-Badkoets-Houder zal verplicht zijn bij iedere Badkoets, behalven den Voerman, te plaatsen eenen zeeman, bekend met het strand, en bekwaam om met zwemmen bij alle toevallen behulpzaam te zijn, op poene van intrekking der bekome vergunning; zullende hij bij iedere Badkoets mede moeten hebben eene geschikte vrouw, ten dienste der Vrouwen, welke van de badkoetsen gebruik maken.
6°. Het zal niet geoorloofd zijn, van de gebruikers der Badkoetsen meerder in betaling te eischen, dan voor het gebruik van de Groote ZeeBadkoets voor iedere persoon één gulden, en voor de kleine Zee-Badkoets 60 cents, het gebruik der noodige handdoeken daaronder begrepen. Dit tarief zal de Badkoets-Houder altijd bij de hand moeten hebben om aan de belanghebbenden op derzelver verlangen te kunnen vertoonen; op de boete van ƒ 3.— zoo dikwijls tegen dit art. wordt gehandeld.
7°. Niemand, zich in de vrije Zee willende baden, zonder gebruik der Badkoets te nemen, zal zulks vermogen te doen aan de Noordzijde van het Strand, alleen bepaald voor de Badkoetsen, maar hij zal zich ten dien einde moeten begeven aan de Westzijde van hetzelve, en niet nader bij de bovengemelde Kerk-Werf te beginnen dan voorbij de Vuurtoren; op de boete voor den daartegen handelende van ƒ 25.— of bij onvermogen van gevangenis van drie dagen.
8°. De Badkoets-Houder zal verpligt zijn dit Reglement ten allen tijde te doen ophangen in de badkoetsen.
G. J. H. VAN DER HEIM.
Dank zij een subsidie van ƒ 8000, die Pronk van de Provinciekreegen de medewerking van Stadswege kon hij zijn houten gebouw^in 1820 in' een steenen herscheppen en ook een toegangsweg maken van de Wassenaarsche straat naar zijne inrichting; en zoo ontstond de latere Gevers Deijnootweg.
Eigenlijk was het niet meer dan een pad, dat dik "met schelpen bestrooid werd; men kon het alleen stapvoets berijden; maar voor voetgangers was het toch geriefelijk.
Het nieuwe gebouw bestond in hoofdzaak uit een wachtkamer en vier badkamertjes, welke laatste alle uitzicht hadden op zee. Dan was er nog
403
403



een vertrek, waar de dames na het gebruik van een warm bad konden vertoeven. Aan de Westzhde bevond zich nog een aanbouwsel, waarin de huiskamer, tegelijk keuken van juffrouw Pronk, die haar man ook in deze onderneming, evenals in de Novemberdagen van 1813 trouw ter zjjde stond.
Langs een houten trap kwamen de baders aan het strand.
Waren het aanvankelijk bijna alleen Hagenaars, die van de Badgelegenheid gebruik maakten, al spoedig kreeg zij zulk een bekendheid en goeden naam, dat ook buitenlanders, — Engelschen en Duitschers — te Scheveningen heil kwamen zoeken in het zeebad. Daaronder ook mannen uit hoogere kringen als Z.K.H. Prins Willem van Pruisen, twee Prinsen van Solms, Prins van Salm, enz.
Met elk jaar nam het aantal baden toe en Pronk had het aantal van zijn badkoetsen dan ook van twee, gebracht op negen, vier groote en vijf kleine. In 1826 was het getal binnenbaden 7666, waarvan 2050 warme, verder 4075 met groote en 1541 met kleine koetsen.
De badkamertjes waren voor dien tijd al aardig ingericht, elk had een kuip met twee kranen; een voor koud en een voor warm zeewater; doch een thermometer ontbrak. Aan het einde van het gebouw waren twee reservoirs die gevuld werden met zeewater, dat een man met wagen en paard uit zee haalde. Die wagen hield 88 emmers in en voor één bad had men 36 emmers noodig, men begrijpt dus wat er gewerkt moest worden als op een dag de zaak druk liep.
Voor een binnenbad betaalde men ƒ 1.50 en bn' abonnement ƒ h—.
De Hagenaars waren met hun zeebadinrichting zeer ingenomen.
De 's Gravenhaagsche Courant van 18 Juni 1821 schreef bn' den aanvang van het badseizoen het volgende:
„Van het aangename zeedorp Scheveningen verneemt men, dat op den 12 Juny 's morgens ten vijf uren de eerste zeebaden in volle zee met de badkoetsen zijn gegeven.
„De fraaie bewerking bh' deze werktuigen, lokken vele vreemden uit, die zulks op eenen afstand beschouwen en op dit veel bezocht dorp zijn voor de zomermaanden een aantal kamers betrokken door aanzienlijke lieden, welke de zeebaden zoeken te gebruiken; van het nut, hetwelke bij de zeebaden ondervonden wordt, zou het overbodig zijn melding te maken."
Dr. A. Moll, die in 1824 eenige weken te Scheveningen als badgast doorbracht en van hier uit brieven over het „Scheveninger Zeebad" schreef en die hetzelfde jaar uitgaf bh' D. K. Muller te Arnhem, spreekt met allen lof over Pronk en diens onderneming; hij beschrijft Pronk als „een forsch, wel gevormd, vrij gezet man, die in een zestigjarigen ouderdom, nauwelijks vijftig scheen bereikt te hebben." 404
404



Het eerste bad dat Dr. Moll nam, was voor dezen een ware gebeurtenis. Hoor wat hn' doorleefde:
„Eindelik, na lang wikkens en wegens, besloot ik tot het bad in open zee. Na vrij wel te hebben geslapen, ging ik dan, den 14den naar het badhuis, naar de badkoets. Moeilik zou het mij vallen u te willen beschrijven, hoe vele onaangenaame gewaarwordingen mij hier pijnigden. Het onzekere van den uitslag dezer, in mijnen toestand mijns inziens, altoos gewaagde kuur, het vreemde van den toestel en de voorbereidselen, werkten als zoo vele nederdrukkende prikkels op mijnen geest en deden een klam zweet uit mjjne poriën vloeien, terwijl myn pols even ongeregeld, als zwak was.
Intusschen, ik had, zoo ik meende op vrij goede gronden, mijn besluit genomen en kon er derhalve niet meer afgaan.
In één oogenblik ruk ik de deur der koets los, bevochtig even hoofd en borst met het koude water, dat aan mijne voeten bruischt, werp mij in de armen van den zeeman, die mij opwacht en eensklaps geheel onder de baren werpt; driemaal ben ik boven, driemaal onder water, en, eer er met al deze bedrijven twee a drie minuten verlopen zyn, bevind ik mij, schier onbewust, weder in de koets.
Is het moeilijk die gewaarwordingen en vooral den eersten geduchten schok te beschrijven, door de eerste indompeling op myn geheele wezen voortgebragt; niet minder zwaar valt het mij u een denkbeeld te geven van dat verkwikkende, heerly'ke onuitdrukkelijk weldadige gevoel, dat min gansche aanzin doorstroomde en doortindelde, toen ik nu weder tot mizelven kwam. Een levendigskleur had de fletsche bleekheid der huid vervangen, en een jeugdig vuur doorgloeide het geheele vaatstelsel, terwil de ziel zich in de wedergeboorte des lichaams scheen te verheugen."
/ Was men zeer tevreden over de badinrichting, niet alzoo over de gélegen-
/ heid, die er voor de vreemdelingen bestond om te Scheveningen te logeeren.
'f In 1824 waren daar in het geheel slechts 62 kamers te huren. Voor twee vertrekken betaalde men bij particulieren ƒ 20.— tot ƒ 60.— per maand en in de herbergen — hotels waren er nog niet — ƒ 20.— tot ƒ 25.—. Geriefelijk waren de vertrekken niet; vooral lieten de slaapplaatsen veel te wenschen over. Bovendien was het zeer moeilik middageten te bekomen; zeevisch was peperduur en men moest zich geregeld met brood en eieren
v behelpen. Velen lieten dan ook hun middagmaal uit den Haag komen of gingen daarheen om te dineeren. Op den duur moest dat natuurlik schadelijk werken op het vreemdelingenbezoek.
Intusschen werd de meening in Den Haag meer algemeen, dat de badinrichting voor meerdere uitbreiding vatbaar was en die uitbreiding dan meer voordeel aan de geheele gemeente zou opleveren.
405
405



De toenmalige burgemeester Copes van Cattenburg, een man met verbazend veel initiatief gaf ook hier den stoot. Hij ging naar Boulogne om een bezoek te brengen aan de aanwezige badgelegenheden en in de zitting van den 14en Mei 1824 deelde hij aan den Raad als zijn gevoelen mede, dat bn' het toenemend gebruik, hetwelk van de zeebaden te Scheveningen gemaakt werd, het hem van belang was voorgekomen te onderzoeken of en op welke wijze daarvan en in het geheel van Scheveningen, zoo tot de bevordering van den welstand van deszelfs inwoonders, als ook tot vermeerdering van den bloen' van de Stad 's-Gravenhage partij zoude te trekken zijn.
Zijn voorstel om een onderzoek in te stellen werd aangenomen. Leden van die Commissie waren de burgemeester Copes van Cattenburg, Mr. J. C. van de Kasteele, Dr. P. J. Groen van Prinsterer, J. Jochems, C. de Jong van Rodenburg en Dr. F. J. van Maanen.
Vrij spoedig was de Commissie met haar taak gereed en een voorstel tot het bouwen van een nieuw badhuis en het aanleggen van een kanaal van Den Haag naar Scheveningen werd door den Raad op 12 November 1824 goedgekeurd.
In de Raadszitting van den 5en April 1826 deed de Burgemeester de volgende mededeeling.
„Het zal UEd. Achtb. vermoedelijk bekend zijn, dat de wakkere Gouverneur van Noord-Holland en deszelfs ijver voor zijne Provincie de gedachte geuit heeft om te Zandvoort door het stichten van een Badhuis ons op zijde te streven.
Daar latende of de hiertoe door Z.H.E.D.g. beraamde middelen doelmatig zullen worden bevonden en wijders al ware dit zoo, of de NoordHollandsche onderneming op eenen zeer ongunstigen grond in wedn'vering met de onze op eenen zeer voordeeligen grond aan de verwachting zoude mogen beantwoorden, wordt het ons echter steeds meer en meer ter plicht van deze zijde ook onze wakkerheid, ook onze vlijt aan den dag te leggen.
Sedert geruimen tijd is onze arbeidzame en verdienstelijke Bouwmeester in het midden van zoovele andere werkzaamheden onleedig met het vervaardigen van teekeningen en bestekken, op welke eerstdaags Uw smaakvol oog zal worden geroepen deszelfs aandacht te vestigen, edoch wanneer dan Uw oordeel en Uwe keuze bepaald zullen zijn, zoude er zonder eene gepaste voorziening nog een geruime tijd kunnen verloopen, alvorens de ondernemers van het werk aan den gang konden gaan.
Ik bedoel het gebrek aan de materialen om de eerste grondslagen van het badhuis te vestigen, — de Heer Reyers is van oordeel, dat blokken hardsteen hiertoe in de duingronden oneindig meer dienstig' zullen zijn, dan onze gewoone vaderlandsche steen, en daar derzelver aanvoering uit de Belgische steengroeven nog al eenige tijd zoude kunnen aanloopen, is 406
406



Het eerste stedelijk badhuis van het strand gezien, omstreeks 1850.
dertigjarigen leeftijd, in 1809 werd hjj tijdelijk geroepen naar het dorp Aarle waar in hevige mate de typhus heerschte en hij in betrekkelijk korten tijd de epidemie wist tot staan te brengen. Toen d'Aumerie eenmaal gevestigd was heeft hij gedurende zijn verder leven ook buiten zijn betrekking als badarts aan Scheveningen groote diensten bewezen en daarom heeft de lezer ook in andere hoofdstukken van dit boek zijn naam vermeld gevonden. Van zijn hand zijn verschenen.
1°. Verhandeling ter beantwoording van de vraag: Waarin bestaat de werking en het nut der zeebaden? bekroond door de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem 23 Mei 1829 met den gouden eerepenning en een premie van ƒ 150.—.
2°. De Zeebad-inrigting te Scheveningen en het badseizoen 1828; deze uitgave ook in het Fransch en Duitsch.
3°. Herinneringen uit de cholera epidemie te Scheveningen in 1832. d'Aumerie bewoonde eerst het oude badhuis van Pronk, toen Pronkenburg genoemd, later een huis in de Keizerstraat, thans genummerd 298. In 1854 liet hij voor zich een villa bouwen aan den ouden Scheveningschen weg en doopte zh'n buitenverblijf „Plantlust." Hij had maar weinige jaren genot van zijn nieuwe woning; den 8sten Juni 1856 overleed hn'.
De Directie van het badhuis werd toevertrouwd aan Mevrouw de 412
412



Het terras van het eerste stedelijk badhuis.
weduwe Adriaan Maas, geboren Dorothée Grand. Zij was gedecoreerd met het legioen van eer voor het redden van drenkelingen. Evenals de badarts genoot Mevrouw Maas een salaris van ƒ 1000; een commissie, waarvan Mr. J. L. T. C. van Oldenbarneveld, genaamd Witte Tullingh secretaris was, werd het Gemeentelijk toezicht opgedragen.
De geheele inrichting zag er zeer aantrekkelijk uit en de verwachtingen waren natuurlijk hoog gespannen, 't Bleek echter bij het druk bezoek dat de zomer van 1828 opleverde, dat een flinke stal hoog noodig was, waar equipages voor enkele uren konden worden ondergebracht. In het najaar werd daarom overgegaan tot de aanbesteding van den bouw voor een stalling van paarden en rijtuigen, wat aan de Gemeente weder een uitgave van ƒ 54.000 kostte.
Het eerste tarief in 1828 was:
Een kamer van de eerste klasse met eene slaapplaats voor 24 uren Gld. Ct.
of voor éénen nacht of geheelen dag 3 —
Idem 2e klasse 2 —
Idem 3e klasse 1 —
Iedere slaapplaats meer dan de eerste . 1 —
Huisvesting.
413



vreemdeling betere huisvesting, meer comfort en vooral meer middelen tot ontspanning te geven.
Zeker aantrekkelijk was de badplaats. Dr. Mess schreef in 1865 terecht: „Van de veele zeebadplaatsen aan den Oceaan gelegen, die ik ken, zijn er weinige, aan wie de natuur een zoo voordeelige ligging heeft gegeven als aan Scheveningen: een uitnemend strand, een goede golfslag, een uit^ge'i strekte duinketen, en een in de onmiddellijke nabijheid gelegen prachtig bosch, dat naar een van de liefelijkste residentiën van Europa voert."
Men bleef lang zoeken naar een goede oplossing. In den Gemeenteraad kwamen allerlei voorstellen ter tafel, maar het eene voor en het andere na werd verworpen. Zoo ging het met een voorstel tot verkoop, en zoo ging het kort daarna ook met een voorstel om het Badhuis niet te verkoopen, dat werd ook afgewezen met 24 tegen 11 stemmen. Deze beslissing beteekende dat het Badhuis wel verkocht zou worden.
Maar nu was de vraag gerezen, waar den kooper te vinden. Er had zich voor de stemming reeds een candidaat voorgedaan maar noch deze, noch degene die zich later voordeed, werden waardig gekeurd om in aanmerking te komen.
Opnieuw werd gedacht aan een groote verbouwing en aan een behouden van Gemeentelijke exploitatie. De vereeniging voor Handel en Nijverheid trad toen in een adres sterk tegen dat voornemen op: zij schreef: „Het zal wel onnoodig zijn de bezwaren tegen eigen exploitatie in het breede te ontwikkelen. Men heeft slechts den blik te slaan op de exploitatie der allerlaatste jaren om tot de erkentenis te komen dat het niet te vergen is en ook niet op den weg ligt van leden van den Gemeenteraad om Hotelhouders of ondernemers van publieke vermakelijkheden te zijn.
Het is een onomstootelijke waarheid tevens, dat Gemeentelijke exploitatie duur is en daarom ook ongewenscht.
Als dus de Gemeente zelf niet exploiteert, dan, maar dan ook alleen, is volgens het gevoelen van het Bestuur, eene nieuwe, betere toekomst voor Scheveningen te verwachten en kunnen de offers door de Gemeente te brengen, vruchten afwerpen, die aan het algemeen ten goede zullen komen."
Toen zou betrekkelijk spoedig de definitieve oplossing volgen. In Mei van 1882 was burgemeester F. G. A. Gevers Deynoot afgetreden en vervangen door Mr. J. G. Patjjn. Deze laatste bracht in de vergadering van den raad van 25 Januari 1883 een voorstel in behandeling, strekkende om onder zekere voorwaarden het badhuis met aanhoorige terreinen in erfpacht te geven aan een combinatie waarvan aan het hoofd stonden. Coblijn en Reiss. Uit de rede door den burgemeester toen gehouden leert men nog nauwkeuriger den toestand van het Badhuis en het Badhuis-
425
425



bedrijf kennen. Hij zeide: „Vooraf zij het mij vergund te memoreeren, in welke phase ik de Badhuis-quaestie vond, toen ik de eer had als Burgemeester dezer gemeente op te treden. Bijzonder gemakkelijk viel het mij niet op de hoogte te komen van wat de Raad of zijn meerderheid eigenlijk wilde. Ik vond een aantal beslissingen, die de oplossing in allerlei verschillende richtingen zochten: een besluit om het Badhuis niet te verkoopen, gevolgd door een besluit om het wel te verkoopen; niet-aanneming van een aanbieding van vijf ton; openbare aanbieding tot verkoop en pogingen in 't werk gesteld om het Badhuis te verpachten, kortom, mijne Heeren, een vingerwijzing welke gevoelens nu eigenlijk de overhand hadden, heb ik niet kunnen vinden.
Maar als ik naging wat er al zoo over de quaestie gesproken is, dan meende ik dat daaruit de conclusie mocht worden getrokken dat bjj allen de overtuiging vast stond, dat in den bestaanden toestand verbetering moest worden gebracht. Dien geest ademden alle voorstellen, alle adviezen en de daarover in den Raad gehouden redevoeringen; dien geest ademden Aoók de adressen, die in den loop der laatste jaren uit de burgerij deswege bij het Gemeentebestuur werden ingediend.
En toen dan ook in 1881 mijn hooggeachte voorganger in de openbare Raadsvergadering verklaarde: „het Badhuis voldoet niet meer aan de eischen van den tegenwoordigen tijd", toen sprak hjj een gevoelen uit dat niet weersproken, maar dat bevestigd werd door tal van leden van den I Raad. De toestand was onhoudbaar: dit was de zin van de redevoeringen I van den president der Badhuiscommissie, den heer Vaillant, en van tal 1 van andere leden. De heer Evers zelf beaamde het, toen hij niets minder 1 zeide dan dit: „het badhuis begint te gelijken op een groote her| berg. Di zou er zelfs nog wel een ander bijvoeglijk naamwoord willen X\ bijvoegen."
Dat er iets gedaan moest worden, maar dat men het alleen niet eens ! kon worden over de middelen om daartoe te geraken, ziet daar den indruk, dien de Badhuis-quaestie op mij maakte in de phase, waarin ik ze vond. Ik vond verder alleeh een voorstel van den Heer Vaillant en zes andere Raadsleden, om het Badhuis van gemeentewege een belangrijke verbouI wing te doen ondergaan. Ik begroette dat voorstel met sympathie, omdat ik er het bewijs in zag, dat er nog personen in den Raad zjjn, die niet wanhopen aan de toekomst van Scheveningen als Badplaats, omdat het ons zou nopen in deze eindelijk eene beslissing te nemen en omdat ik overtuigd was dat het hier gold de bevordering van een publiek belang. I Het verheugde mij dan ook, dat Burgemeester en Wethouders over dat voorstel der heeren Vaillant c.s. in 's Raads zitting van 3 October 1.1. een gunstig, praeadvies konden uitbrengen; daarvan alleen in zoover afwijkende, dat waar zoo groote offers van de Gemeente zouden gevergd 426
426



Het bleek al spoedig dat de directie in uitnemende handen was. De directeur-generaal Reiss was een energiek man, die wist wat hij wilde; die de middelen kende, welke de badplaats Scheveningen zou opheffen uit haar verval en ze ook zou weten toe te passen.
Ondervond de directie van vele zijden medewerking bij haar grootsche
M, A. Reiss Directeur-Generaal van 1884 tot 1893.
onderneming, er openbaarde zich al spoedig ook een zekere oppositie, die zich duidelijk uitsprak, toen in 1884 de exploitatie voorgoed aanving. Men vond den Duitschen directeur-generaal te autoritair, maar men zag voorbij dat hij tegen verkeerde gewoonten en misbruiken te strijden had, welke voor een deel overblijfselen waren van den ouden toestand. Een terras, dat afgesloten was, en waartoe men alleen toegang had door betaling van entree was voor tal van Hagenaars iets onmogelijks. Wat was het niet
429
429



weinige uren ging bu'na het geheele hoofdgebouw met zoo goed als den geheelen inventaris in vlammen op. Alleen brokken van den voor- en achtergevel waren staande gebleven. Het was een ware ramp. De ontsteltenis van de directie was groot; maar het duurde niet lang of de wilskracht van den energieken Reiss werd zijn verslagenheid meester. Wat de vlammen op den eersten Septemberdag vernield hadden, zou een volgend jaar bij het begin van het seizoen weer in vollen luister verrezen zijn. Dat was zijn ernstig voornemen en.... dat gebeurde ook werkelijk.
Zaterdag 19 Juni 1887 kon het Kurhaus weer op feestelijke wijze heropend worden. Weer was burgemeester Patijn tegenwoordig om te getui-
Het Kurhaus van de landzijde-
gen van de groote waardeering voor hetgeen in den tijd van 9 maanden was tot stand gebracht. Hulde werd door den burgemeester gebracht aan den bouwmeester Henkenhof en aan den directeur-generaal; de laatste mocht bn' deze gelegenheid uit burgemeesters handen de teekenen van de OranjeNassau orde ontvangen.
Den volgenden dag klonken in de Kurzaal weer de tonen van het Philharmonisch orkest onder de leiding van Manstadt; de zaal was eivol om ook het inwendige van het herrezen gebouw te bewonderen.
Trouw was in die moeilijke dagen de directeur-generaal ter zijde gestaan door den gedelegeerden commissaris der maatschappij J. D. Rujjs Th. Az. deze zou later de aangewezen man zijn om de taak van Reiss voort te zetten en den stoot te geven aan de verdere ondernemingen, die op de badplaats tot stand kwamen.
27 Februari 1893 stierf Reiss, zjjn opvolger als directeur-generaal was B. Goldbeck, ook een Duitscher, maar die in zijn optreden meer dan zijn 432
432



Wat het geneeskundig toezicht op de baden betreft sedert Dr. Mess *) in 1888 zijn ontslag nam, zijn verschillende geneesheeren elkander opgevolgd. Maar deze hadden niet meer dien invloed op den loop der badhuiszaken als voorheen d'Aumerie en Mess.
Voor de belangen traden nu uitsluitend op de mannen, die in 1883 het bedrijf van de Gemeente hadden overgenomen, en zij die later hun plaatsen innamen.
In 1908 was het vijf en twintig jaar geleden dat de maatschappij „Zee¬
bad Scheveningen" de zaak overnam en dit feit is op feestelijke wijze herdacht. In een oproep van eenige vooraanstaande mannen in Den Haag om de directie van „Zeebad Scheveningen" een bewijs van hulde te brengen las men: „De belangrijke uitbreiding van 's-Gravenhage, de toevloed der vreemdelingen, de welvaart der ingezetenen is, althans voor een zeer groot deel te danken aan het krachtig optreden der Maatschappij en aan den nooit te breken ijver, waarmede zij haar weg heeft vervolgd.
Zij heeft een kunsttempel gesticht aan onze kust en in stede van de badplaats, die door het mededingen van het buitenland ten val neigde, er eene gegeven, welke met de grootste den kamp eervol kan aangaan."
In de theaterzaal van het Kur¬
haus werd bij die gelegenheid
vanwege de vereeniging „Die J' D- ^ui->s Tü-Azn->
tt v. » . ... Gedelegeerd Commissaris van 1884 tot 1915.
Haghe een tentoonstelling ge-
organiseerd, die zeer veel succes had. Die expositie bevatte een schat van schilderijen, aquarellen, teekeningen, prenten en foto's van Scheveningen in den loop der eeuwen. De catalogus bevatte niet minder dan ruim 800 nummers.
In 1918 bestond de badplaats 100 jaar; in normale omstandigheden zeker een motief voor een feestelijke herdenking; nu evenwel wegens den buiten-
i) Dr. Mess leverde in 1877 in het „Nederlandsch Tijdschrift voor geneeskunde" een zeer belangrijke studie over het „Zeebad".
439
439



gewonen toestand — de wereldoorlog was nog in vollen gang — kon dat bezwaarlijk. Toch heeft de directie van de maatschappij „Zeebad Scheveningen" gemeend iets te moeten doen ter dankbare herinnering aan den Scheveninger Jacob Pronk, die in 1818 de grondlegger is geweest van de badplaats. De directie liet namelijk te zijner eere een gedenkpenning slaan, waarvan hier de beide zijden zjjn afgebeeld.
In de algemeene vergadering van 27 Juni 1918 ontvingen de toen fungeerende commissarissen P. J. de Sonnaville, L. E. Uijttenhooven en J. D. Ruijs Th. Az. allen oprichters van de maatschappij „Zeebad Scheveningen" een exemplaar in goud uit handen van Mr. E. Polis.
Voor- en achterzijde van den bij het honderdjarig bestaan der badplaats in 1918 geslagen
gedenkpenning.
Strooi-penningen werden geslagen, waarvan de opbrengst kwam ten bate van het „Fonds voor weduwen en weezen van verongelukte Scheveningsche visschers."
Scheveningen heeft in de tweede helft van de 19e eeuw nog een tweede zeebadinrichting gehad. Deze was verbonden aan het tegenwoordige hotel „Zeerust", voorheen bekend als het „Heeren-logement."
De ondernemer van deze badinrichting was A. E. Maas, zoon van Mevr. de Wed. Maas, hierboven genoemd en die zijn moeder, toen zij aan het hoofd van het Stedelijk Badhuis stond assisteerde en daardoor op de hoogte kwam van de eischen, die aan het hotel-bedrijf en ook aan een goede badgelegenheid te stellen zjjn.
Toen Maas het Stedelijk Badhuis verliet in 1844, kocht hij het „Heerenlogement" van den eigenaar Habraken en gaf er den naam van „Zeerust" aan. Door de ondervinding bn' het Badhuis opgedaan en vooral door het voelen, wat daar ontbroken had om de badplaats tot bloei te brengen, 440
440



Het Badhuis van A. E. Maas, later Zeerust.
meende Maas met zijn nieuwe inrichting zeer goed naast het bestaande Badhuis te kunnen bestaan, wellicht nog eenmaal er mee te kunnen concurreeren.
Maas verbond aan „Zeerust" ook een badinrichting, waarvan langen tijd gebruik werd gemaakt, ja zelfs een drukker gebruik dan aan het Stedelijk Badhuis; in 1857 leverde het zomerseizoen voor Maas 24484 zeebaden en het Badhuis had er 21325.
In 1851 verscheen een brochure met den titel: Wat is Scheveningen en wat zou Scheveningen kunnen zijn? Daarin vindt men eenige bijzonderheden omtrent het etablissement van Maas.
Na gewezen te hebben op het feit dat het Stedelijk Badhuis in die dagen een jaarlijksche aderlating aan de Stedelijke kas kostte en de pachter slechte zaken, maakte, terwijl de vreemdelingen er zich niet amuseerden, vertelt de ongenoemde schrijver, dat het al zoo ver gekomen was, dat de vreem^ delingen bij hun bezoek aan Scheveningen eerst logies zochten bij Maas, waren daar de kamers bezet dan bh' particulieren in het dorp, en als daar geen plaats was belandde de vreemdeling ten slotte aan het Badhuis.
Maas had in 1850 bij zh'n inrichting een eetzaal laten bouwen, waar in het midden van het seizoen 70 a 100 personen aan tafel zaten. In die zaal werden ook „soirees musicales" gegeven.
Maar Maas gevoelde toen reeds dat de middelen hem ontbraken om het doel te bereiken, dat hij zich had voorgesteld, n.1. om Scheveningen tot een „comfortable" badplaats te maken. De Gemeente werkte ook niet mede.
De Scheveningsche weg was de eenige op het grondgebied van Den
441



Haag, die niet verlicht werd. Men kon Scheveningen, toen wh'k G, te paard of per as niet bereiken zonder tolgeld te betalen. De wet liet niet toe, dat te Scheveningen zich een vleeschhouwer vestigde. Zelfs was er geen geschikte gelegenheid voor de opvoeding van kinderen. Alle zaken die meer of minder ongunstig moesten werken op den vooruitgang van de badplaats.
Het terrein, dat Maas voor zijn badinrichting aan het strand gekozen had, was in zooverre gunstig dat het van uit het dorp zeer gemakkelijk te bereiken was en in de onmiddellijke nabijheid lag van het aan hemjoebehoorend terrein, aan den anderen kant was het reeds bn' de opening van de baden te zien dat er bezwaren zouden komen van den kant der reederij of beter gezegd van de zijde der visschers. Het grootste gedeelte van het terrein toch behoorde tot de landingsplaats der visschersschepen en die moest nu belangrijk worden ingekrompen. Dat streed met het aloude recht van de Scheveningsche visschers om vlak voor hun dorp te landen en het is te begrijpen, dat men zich aan de grens, door de Overheid bij het geven van de vergunning aan Maas, aan de visschers voorgeschreven niet altijd hield. En het was daarbij niet altijd mogelijk. Botsingen tusschen het visscherij- en badbedrijf blevén ook niet uit en door beide partijen werd herhaalde malen de hulp en uitspraak ingeroepen van Burgemeester en Wethouders. Den 13den Augustus 1861 kwam de zaak zelfs in den gemeenteraad ; deze besloot teneinde alle aanleiding tot misnoegen der reeders weg te nemen, de politie-verordening te wijzigen en het terrein voor de zeebadinrichting van Maas te beperken en daardoor de landingsplaats der schepen met 120 ellen te vergrooten.
Toen in 1858 het Stedelijk Bestuur zich weer op bijzondere wijze voor het Badhuis begon te interesseeren, verplaatste zich de Badplaatsbeweging meer naar het Noorden, en dat ging natuurlijk ten koste van de onderneming „Zeerust". Waren er eenige jaren geweest, dat het aantal zeebaden aan de badinrichting „Zeerust" genomen, verre dat van die aan het Stedelijk Badhuis overtrof; die tijd was voorbh' en eindelijk was de toestand van dien aard, dat Maas wel verplicht was in 1875 zh'n badinrichting er aan te geven. Het materieel werd publiek verkocht. Maas bleef evenwel zich op „Zeerust" als hotelhouder handhaven.
Thans enkele regelen over het eigenlijke badbedrijf. Het baden in zee is altijd en ook nu nog het meest gebruikelijke gebleven. Het aantal der zoogenaamde buitenbaden overtreft ook elk jaar dat der binnenbaden.
Veel, zoo niet alles van het succes van het badbedrijf, ook vooral financieel, hangt elk jaar af van de weersgesteldheid. Bh' geen enkele der bedrijven, die de maatschappij Zeebad Scheveningen op de badplaats uitoefent, is die invloed zoo sterk.
Het aantal baden, die in een seizoen in zee worden genomen loopt van 442
442



40.000 tot 60.000. Echt warme zomerdagen geven er in de laatste jaren meer dan 2000 per dag.
De directie beschikt over een zeer bedreven badpersoneel, allen mannen en vrouwen uit den zeemansstand van Scheveningen. Onder de mannen bevinden zich kranige zwemmers, die zeer noodig zn'n, omdat helaas maar al te dikwyls baders ü* zee zwemproeven willen afleggen of door onbedrevenheid zich te ver wagen. Een der mannen, die menigmaal zijn eigen leven gewaagd heeft om dat van een onvoorzichtige te redden, is geweest de bad¬
man Willem van der Toorn, die tal van jaren aan de badinrichting verbonden was en voor zijn manmoedig gedrag vele decoratiën verwierf.
't Spreekt vanzelf dat de directie alles in het werk stelt om onheilen bij het baden te voorkomen; een aanhoudend toezicht als er baders in zee zh'n werkt wel preventief maar toch blh'kt die maatregel niet altijd voldoende en kan het noodig zh'n een in gévaar verkeerende te helpen. Dan komt in aanmerking het reddingsmaterieel waarvan men hierachter een afbeelding ziet.
Hoewel op deze afbeelding aan de reddingbooten en den zwemgordel de meeste aandacht is geschonken, "komt bij pogingen tot redding
het meest in aanmerking de reddingstok, een Willem van der Toorn, lange stok, waarmede de zwemmer in zee
gaat en dien hij den drenkeling tracht toe te steken; een lange lijn aan dien stok verbonden zorgt dat voor den zwemmer de verbinding met het strand verzekerd blijft. In de op de afbeelding staande manden bevindt zich die lijn, in zulke windingen, dat het vieren van het touw aan den wal zonder eenige stoornis plaats kan hebben.
Tal van vindingen zh'n in den loop der 19e eeuw beproefd, vooral als er een ernstig ongeluk was voorgevallen, om de baders te waarschuwen en te beschermen; men heeft netten in zee willen spannen, een uitkijktoren aan het strand willen plaatsen, maar in de praktijk bleken die vindingen onuitvoerbaar. Als de baders gehoorzamen aan de mannen, die met het toezicht belast zijn, die op hun duimpje de ligging der banken en der zoo gevaarlijke „muien" kennen is elk gevaar zoo goed als uitgesloten.
Het was voor de Directie zeker aangenaam ook eens van vreemdelingen woorden van waardeering te hooren en dat gebeurde o.a. in 1894, toen een bekend publicist J. de Fontanis zyn „Souvenirs d'un baigneur" schreef.
„II en est des plages de la mer du Nord comme du ciel du littoral méditerranéen; lorsqu'on les a habituées une fois, on desire y revenir toujours.
443
443



Het bij het baden aanwezige reddingsmaterieel.
C'est bien au moment oü le printemps s'annonce par les premières poussées du renouveau que 1'imagination fait revivre les souvenirs des étés passés et rappelle les images des agréables séjours que 1'on a fréquentés. Beaucoup de nos hivernants arrêtent dé ja leurs plans pour la saison chaude; les plages imposantes du nord les attirent et, parmi ces dernières Schéveningue tient la première place en Hollande.
Situé a deux kilomètres de la Haye, a la limite de ce pare enchanteur que 1'on nomme le Bois, Schéveningue possède le doublé avantage d'offrir a ses baigneurs la brise salée, d'une vivacité mordante et bienfaisante, et les doux ombrages oü 1'atmosphère est adoucie par la végétation.
Nous nous rendons chaque année a Schéveningue et, chaque année, nous y sommes attirés davantage par les améliorations que 1'on apporte a cette opulente station balnéaire. Pour ne parler que du monumental Kurhaus qui est amenagé avec un comfort parfait et disposé de manière a donner dignement 1'hospitalité aux têtes couronnées et a 1'aristocratie, de même qu' aifx baigneurs de goüts simples, nous ferons remarquer que eet établissement unique sur les plages d'Europe, est 1'ame de Schéveningue. Ce monument fut fondé par feu M. Reiss, qui 1'administra pendant de longues années avec un succès toujours croissant. Le Kurhaus contient le Kursaal, le centre de tous les- plaisirs, 'de toutes les fêtes qui sont offertes aux baigneurs et qui font, par la même occasion, les délices des habitants de la Haye. 444
444



Après le décès de M. Reiss, survenu il y a un an environ, la Société des Bains de Schéveningue eut a confier la direction générale de la collosale entreprise a un homme aussi compétent que distingué. Le choix de la Société fut des plus heureux en remettant les pouvoirs directoriaux a M. Goldbeck, pendant douze ans Consul, et suivant la voie tracée par M. Reiss, apporter des idéés nouvelles et des innovations trés heureuses.
Schéveningue appartient a la catégorie des plages grandioses, dont la pente insensible invite le baigneur a s'avancer vers le flot sur un tapis moëlleux d'arène. A 1'heüre du bain des voitures conduisent les baigneurs jusque dans le flot; mais depuis 1'an dernier, les voitures ordinaires auxquelles on était habitué sont éclipsées par des nouvelles venues qui semblent réservées aux Altesses dont Schéveningue voit accroitre le nombre sur son livre d'or. Des pavillons élégants, aux chatbyantes couleurs, émaillent les miliers de paniers d'osier uniformes, dans lesquels on s'abrite contre le soleil et la brise. Et eet aspect général de la plage mouchetée de coquillages d'osier, n'est pas dépourvu d'originalité.
Toute une population s'y dissimule. On groupe les paniers en cercle pour se composer une intimité; puis il y a les paniers solitaires pour les méditatifs et les paniers a deux pour les couples unis. Tout ce monde semble goüter dans son panier, un bonheur ineffable dont la brise salée se permet d'émoustiller un tantinet la douceur.
Le monumental Kurhaus domine la plage de toute la majesté de ses dimensions et de son architecture. Sa terrasse, ses colonnades sont un observatoire des plus recherchés. Tandis qu'au centre du monument se dessine le profil dé la coupole qui recouvre 1'immense enceinte du Kursaal. Le Kurhaus et le Kursaal font 1'office du coeur humain a Schéveningue, en distribuant la vie aux fonctionnements utiles de la station et aux distractions de toutes sortes: festivités, musique, théatres, etc. qui sont offertes aux baigneurs."
d. Het Volkszeebad.
Aan het strand, nabij de Gedenknaald, is sedert 1894 een gelegenheid voor den „kleinen burgerman" geopend om tegen een kleine vergoeding des zomers onder deskundig toezicht een verfrisschend zeebad te nemen. De ondernemer was een ingezetene van Scheveningen Th. Kuikhoven.
Bh' den aanvang bestond het badmaterieel uit drie groote badwagens, elk met 10 compartimenten. Het begin viel niet tegen; het eerste seizoen gaf 5180 baden. Voor een bad tusschen des vóormiddags 5 tot 9 uur betaalde men 5 cents en verder op den dag 10 cent per bad.
Aangemoedigd door dit succes besloot Kuikhoven in het volgende jaar
445
445



ook een afdeeling voor vrouwenbaden aan zijn inrichting te verbinden; voor elk dier baden werd 20 cents in rekening gebracht.
In 1909 werd het tarief voor mannen- en vrouwenbaden gelijk gesteld; namelijk 10 cent per bad.
Het publiek bleef van deze badgelegenheid een druk gebruik maken; velen uit Den Haag, voor wie vroeger het maken van een badkuur uit financieel oogpunt, onmogelijk was, konden er nu toe komen.
In den Gemeenteraad werd toen van verschillende zijden er op aangedrongen, dat ook voor onvermogenden het Volkszeebad toegankelijk zou worden, en met dit gevolg, dat de Gemeente met den ondernemer Kuikhoven een overeenkomst aanging tot het geven van kostelooze baden; drie dagen per week en dan gedurende eenige uren zou men kosteloos een bad kunnen nemen. (Patiënten zouden steeds, mits voorzien van een geneeskundige verklaring, te allen tijde worden toegelaten). Tot vergoeding voor deze diensten aan Kuikhoven opgedragen, keerde de Gemeente ƒ 1000 per seizoen uit. Later is dat bedrag verhoogd tot ƒ 2100.
Bij het baden is de weersgesteldheid van groote beteekenis. Warme zomers geven druk bezoek, zomers met veranderlijk weder het tegenovergesteld resultaat. Dat heeft ook het Volkszeebad herhaaldelijk in zijn vijf en twintigjarig bestaan ondervonden. Toch is in dien tijd de levensvatbaarheid der onderneming ten volle gebleken. De zomers van 1916, 1917 en 1918 gaven vele dagen ongunstig weder en niettemin werden respectievelijk 37819, 30699 en 31163 baden genomen. De cijfers van de kostelooze baden in genoemde jaren waren 4222, 4446 en 5374.
Het materieel was langzamerhand zoo uitgebreid, dat 70 personen tegelijk in zee konden.
In 1919 achtte het Gemeentebestuur den tijd gekomen het Volkszeebad over te nemen; 1 Januari van dat jaar werd haar door den Minister van Financiën de daarvoor noodig zijnde domeingrond afgestaan. Wel had de particuliere ondernemer de verplichtingen tot dien tijd stipt nagekomen, maar het Gemeentebestuur meende dat het belang van het minder gegoede en onvermogende gedeelte der burgerij medebracht, dat de gelegenheid om weinig kostende en kostelooze zeebaden te nemen op ruimere wh'ze werd geboden.
Het bad is jaarlijks ten minste van 1 Juli tot en met 15 September geopend ; op de werkdagen van 6 tot 6 uur en op Zondagen ten minste van 6i/2 tot 12 uur.
De prh'zen van een bad bedragen 10 cents; voor hen, die in het bezit zijn van een arbeidskaart 5 cents. Voor het overnemen en aanschaffen van badkoetsjes, het bouwen van een loods en den aankoop van badgoed werd door de Gemeente een bedrag van ruim ƒ 64.000 betaald.
446



BOEK IV. VARIA.
I. EEN SCHEVENINGSCHE SAGE.
Het was in den tijd, dat de beer, de wolf en het wilde zwijn in den „houte" van den graaf nog een vrijplaats vonden.
Op de plaats, waar later „de dorpe Die Haghe" zou verrijzen was toen niets meer dan een eenvoudig jachthuis te zien. Aan den zeekant, in de duinen grenzende aan het woud, woonden in hutten enkele tientallen visschers. Zn" leidden er een leven vol gevaren.
Een hunner, Baldert geheeten was dan ook met zijn boot in een plotseling opgekomen storm vergaan. Hjj liet een weduwe na, een ziekelijke vrouw, en een dochter. De laatste, Mooi geheeten, zwierf na den dood van haar vader eiken dag langs het strand om visschen en schelpdieren te rapen, die bn' ebbe op het droge terugbleven. Op zekeren dag ontdekte Mooi heel Noordwaarts een ondiepe kom of vn'ver, die bij vloed telkens door het zeewater werd gevuld. Daar was haar vangst altijd wondergroot. Voortaan verliet zn' na een nachtvloed reeds tegen zonsopgang haar stulp, om zich te spoeden naar de plek, die haar dag aan dag zoo veel voordeel gaf. Zij vond er de keurigste en smakelijkste visschen en nog wel in zulk een overvloed, dat zn' er heel wat van aan de buren kon afstaan.
Maar de buren, in plaats van dankbaar te zijn jegens het lieve kind, verteerden van iüjd en afgunst. „Mooi houdt zich op met tooverkollen, vandaar dat geluk", fluisterden zn' elkander toe; „met wangedrochten vaart zn' des nachts op drijfhout in zee, en rooft de visschen uit de netten der visschers."
Het duurde niet lang of deze lasterlijke praatjes drongen door tot onze Mooi, maar zn' ergerde zich er niet aan en ging stil haars weegs. Op een morgen was zij bijzonder vroeg uitgegaan. De kentering van het getij was er nog niet, toen zij de vischrijke kom genaderd was. Hoe ontstelde zij, toen zij in de golven iets waarnam dat op een menschelijk lichaam geleek. Had zjj zich bedrogen? Ja, het moest een gezichtsbedrog geweest zijn. Want toen het water terugliep en de bodem van den vijver meer zichtbaar werd, was er van een menschelijk Wezen niets te bespeuren. Ontsteld keerde zn' huiswaarts, en ten slotte vormde zich bij haar het plan den volgenden nacht en nog vroeger dan de laatste maal, haar hut te verlaten.
En zie, weer bh' den vijver gekomen, zag zjj daar bn' het schijnsel van de
447
447



volle maan het hoofd en het bovenlijf van een forsch gebouwden jongeling van uit de golven oprijzen. Naderbij gekomen was echter niets meer te zien dan het zilte water, dat nog altijd in beroering was.
Nog meer beangst dan de vorige maal ijlde zij naar huis. Nu meende zij niet langer te mogen wachten met haar moeder deelgenoote te maken van hetgeen haar ervaren was. De goede vrouw was bij het aanhooren van het verhaal niet minder angstig dan haar kind. Zij sloeg een kruis en zeide tot haar dochter „kind, neem je in acht, dat hij je niet in de golven medesleept, want dat is de waterreu s."
En Mooi meed van nu af de plek, die haar en haar moeder het noodige opleverde voor haar levensonderhoud. Toen kwam gebrek en armoede in de hut van het tweetal. Overal waar Mooi nu zocht, van den vroegen morgen tot den laten avond, leverde het strand nagenoeg niets meer op. De buren joegen haar van de deur, als zij om voedsel kwam vragen. Zij nam ten slotte een kloek besluit. Zij zou de plaats weer gaan opzoeken, die haar vroeger zulk een rijkdom van visch opleverde.
In den nacht ging zij er weder op uit. Zoo waarlijk, daar dreef de schoone jongeling weer op de golven; hoofd, schouders en borst, waren weer duidelijk te herkennen. Ditmaal gaf hij ook geluid en een menscheljjke stem klonk: „lief meisje, waarom mijdt gij mij, en waarom versmaadt gij mijne gaven?" „Gij zjjt eén booze geest," antwoordde zij, „gij zoekt mijn verderf"! „Hoe," hernam hij, „zou ik uw verderf zoeken? Ben ik het niet, die dagelijks de vruchten der zee voor u verzamel, opdat gij in overvloed leven zoudt? Zijn het niet veeleer de booze menschen, die uw ongeluk willen; de menschen, die u afwijzen en beschimpen? Langen tijd heb ik u bespied, als ge langs het strand dooldet, nu bn' verschroeiende hitte, dan weder bij felle koude, bij storm en bjj onweder. Uw deugd, uw moed, uw liefde voor uwe moeder heeft mij bekoord. Blijf op mjj vertrouwen, ik zal over u waken."
Daarop verdween de jongeling; langzaam week het water terug en buitengewoon rijk was de vangst, die Mooi thuis bracht. En eiken nacht verliet Mooi nu voortaan haar woning om maar tijdig aan den waterplas te zijn. Langzamerhand overwon zij ook haar vrees en haar schroomvalligheid en zij had ten slotte zelfs de vrijmoedigheid om op deze of gene vraag van den jongeling te antwoorden. Hij bezat het geheim om haar te boeien, vooral als hij vertelde van de wonderen der zee, en van het lieflijke daar onder die groene, doorschijnende golven.
Ondernam zij voorheen bij ebbe haar tocht, nu was zij reeds bij vloed aan den rand van haar vijver te vinden. Het was een innerlijke drang, dien zn' maar niet vermocht te overwinnen. Met den dag werd zjj stouter; eenmaal was zij hem tot in het water genaderd, om maar beter te kunnen hooren, om geen enkel woord van zijn lippen te verliezen. Dan was zijzelf, als zij door het water terugwaadde, verrast over haar waaghalzerij. 448
448



Het was nu bij een ontmoeting dat hy' tot haar sprak: „Waarom zoudt gy' niet eens met my' gaan onder den koelen vloed en deelen in het eindeloos geluk, dat wy' daar beneden doorleven. Indien ge wist, hoe schoon en hoe heerly'k het daar is, ge zoudt geen oogenblik aarzelen om my' te volgen. Wat is het armely'k leven van de kinderen der menschen aan het dorre strand met hun kommer en ellende, vergeleken by' het onze? Het is een lijden van de wieg tot het graf. De zomerhitte verschroeit hen, de winterkoude verteert hen, de stormen verwoesten hun arbeid, ze staan machteloos tegenover het vernielende spel der elementen. En dan in plaats van elkander lief te hebben, plagen en haten en kwellen en twisten zij om de spanne levens, hun gegund nog bitterder te maken.
Hoe geheel anders is het in onze kristallen paleizen. Daar heerschen eindeloos rust en vrede. Al wat in water leeft, is ons onderdanig. Daar, tuinen, voorzien van de heerlijkste gewassen, daar zelfs boomen van koraal. Ons behooren de schatten, die roekelooze menschen in brooze vaartuigen laden, om ze in den storm te zien verloren gaan.
De lichamen der stervelingen, die in de golven omkomen, hinderen ons niet; wij begraven ze diep onder het blinkende zand en bewaren ze, totdat de dag der verrijzenis zal gekomen zijn.
Wy' genieten van een eeuwige jeugd; wij kennen geen leed en geen zorg, wy' weten van geen sterven, van geen angst voor den dood.
O kom, schoone maagd, kom onder den koelen vloer in onze kristallen paleizen en deel met mij een eindeloos gelukkig bestaan." Zoo sprak hij, zoo zong hij, met zijn zachte, verlokkende stem. Reeds had hij haar bij de hand om haar mede te voeren. Maar als uit een droom ontwaakt, rukte zij zich los en schreed terug.
„Nu weet ik wie gy zijt" riep zij uit. „Nu weet ik dat gy de booze Waterreus zyt, die mijn verderf wil. Wel heb ik U lief, want gij waart alty'd goed voor my, veel beter dan mijn medemenschen. Uw stem klinkt mij zoo onweerstaanbaar schoon in de ooren. En toch, uw kristallen paleizen en al uw rijkdom, ze zy'n mij niet toebeschikt. Ik moet leven, leven, vooral ook voor myn moeder, die myne zorgen zoo noodig heeft, dat is mijn plicht. Zoo gy wist hoe zalig het is te leven om zy'n plicht te doen, gij zoudt my met verlokken om met u mede te gaan; ge zoudt integendeel begeeren, onder ons stervelingen te arbeiden, te lijden en te stryden, te worstelen en te ontberen, maar ook lief te hebben, dankbaar te zijn, te hopen en te gelooven."
„Ik weet," was zyn wederantwoord, „wat het is lief te hebben. Gij hebt het my geleerd. Ik heb u onuitsprekelijk lief, u die zoo goed zyt en zoo vroom. Ik gevoel my zoo aangetrokken tot u, dat ik eiken dag myn kristallen paleizen verlaat. Kom dan tot my, opdat wy altijd by elkander zyn en wy elkander steeds kunnen liefhebben, gy' my', en ik u." „Neen" zeide zy', „gy kent de ware liefde niet. De ware liefde, zoekt niet
449
29
449



zich zelve, zij verloochent zich, zij leeft van opoffering, zij groeit slechts door lijden; zij put hare kracht in hopen en gelooven. Welaan, als gij mij waarachtig lief hebt, gelijk ik u, deel dan met mij het moeitevolle leven, het leven van arbeid en plicht, van zorgen, en ontberingen. Ik zal u een getrouwe levensgezellin zn'n, totdat de dood ons scheidt."
„Ach," zeide hij „ik zou dat zoo gaarne willen, maar ik kan niet, ik ben aan de zee gebonden, en kan zelf die banden niet slaken. Dat kan alleen een menschenkind, wanneer dat in het holle van den nacht, met gevaar van eigen leven, mn' nadert zonder aarzelen, zonder omzien, zonder een woord te uiten, en dan tot driemaal toe plechtig het teeken des kruises op mijn voorhoofd maakt. Dat zal mjjn verlossing zijn."
Toen sprak de maagd met kalmen moed: „uw wil zal geschieden." „Neen," zeide hij, „ik heb u te lief, dan dat ik uw leven in gevaar zou willen brengen. Weet toch dat de machten der zee den ondergang zoeken der menschen."
Maar zij wilde op haar besluit niet meer terugkomen. Bn' de eerstvolgende nieuwe maan stond de maagd midden in den nacht aan den zoom van het water. Wel was de tocht daarheen zwaar geweest. De storm bulderde, zwarte wolken jaagden door het luchtruim, regen- en hagelbuien wisselden elkander af, maar zn' vervolgde rustig en met afgemeten tred haar weg. En daar stond zn' nu; hooge golven sloegen om haar henen, dreigden haar omver te werpen en mede te sleepen, en ook de jongeling was daar, maar met gesloten oogen en bleek als de dood. Alleen het hoofd en de schouders waren zichtbaar. Het was of onzichtbare banden trachtten het lichaam naar omlaag te trekken.
Nu of nooit Zij waagde den stap. Tot de borst schreed ze in het
schuimende water om hem te kunnen bereiken. Zij hief de rechterhand omhoog en trok over het zilte voorhoofd des jongelings tot driemalen toe het teeken des kruises.
Terwijl zh' met dit verlossingswerk bezig was, schoten bliksemflitsen door de lucht, de donder ratelde, de monsters der zee grimden haar tegen, zh sperden hun breeden muil open om haar te verslinden. Maar toen ten derden male het teeken des kruises op het voorhoofd was geplaatst, verminderde het getier, het geraas van de zeebewoners, en klonk nog alleen de kreet: „verloren! verloren!" „Behouden," klonk haar de zoete stem tegen van den jongeling, die opsprong in zh'n volle mannelijke lengte, haar in de armen nam, en haar in allerijl op het droge bracht. De zee werd stil
Mooi en Waterreus bouwden zich een hut in het duin; hij timmerde ook een flinke boot, waarmede hij ter vischvangst voer. Zh' smaakten samen het lief en het leed van het leven, en arbeidden steeds met en voor elkander.
450



II. EEN SCHEVENINGSCHE CAMER VAN RETHORIJKE.
Het is opmerkelijk hoe by het Nederlandsche volk — en vooral bij het meer ontwikkelde deel van dat volk — de eeuwen door de lust heeft bestaan om zich in zn'n vrijen tijd te oefenen in het uitdrukken van zjjn gedachten in rijmvorm.
Scheveningen, dat door zijn eigenaardig dialect voor het rijm minder geschiktheid bezit, heeft niettemin steeds menschen gehad, die als „rijmkunstenaars" op het dorp een goede reputatie genoten.
Ook in onzen tijd is de behoefte om in dichtmaat te spreken nog lang niet verdwenen. Worden wy' niet jaarly'ks in den wintertijd in het openbaar onthaald op een rijmkroniek? En men kan er verzekerd van zy'n, dat er hier nog heel wat meer menschen gevonden worden, die in een dergelijke liefhebberij veel genoegen vinden, maar uit bescheidenheid hun „letterkundige producten" maar liever achter slot houden.
Als heden ten dage bij huwelijksfeesten een gedicht, expresselyk daarvoor vervaardigd en gedrukt, in 'n „mooie" ljjst achter glas als geschenk wordt gegeven, is dat geen zeldzaamheid.
Voorts bestaan er ook speciale visschersry'men; dat over de schelvischvangst b.v. met tal van coupletten is algemeen bekend; het is vermoedelijk zeer oud en van geslacht tot geslacht overgebracht.
Wat niet zoo algemeen bekend schy'nt, is dat Scheveningen in het midden der 16e eeuw ook een rederijkerskamer had met het devies:
Wy visschen genuecht.
Het bewijs daarvoor vindt men in de volgende oorkonde, voorkomende in het register van Schepenen van 's-Gravenhage, loopende van 1558 tot 1566;
„Wy Bailliu, Schout, Burgemren ende Schepenen in den Hage doen condt allen luy'den, dat wy geordoneert hebben om reden ons daartoe moverende, voortan in den Hage niet meer dan een camer van Rethorijke te willen hebben, te weeten Mit geneuchten, destituerende 1) L a e t varen droeffheyt; nochtans willende dattet zeiven avys onder Jurisdictie van den Hage sal blijven, hebben dairomme die van Sceveninghe als onse ondersaten gelast haer avys Wy' visschen genuecht mit sy'n anclevende te verlaten, aen te nemen tot haren avys Laet varen droeffheyt mit sijnen ancleven, alsoe 't selve avys ende camer bij hoger merorien Graeff Jan van Egmont, Stadhouder generaell van Hollant, Zeeland, enz., gefundeert es; haer autoriseerende omme dat zelve
i) lees: ontbindende.
451



vortan retrosijlick te gebruijeken ende sullen onder haerluijder keusen l) een koninck, prinche, factoer tot haer hoefde ende wat deselve stemmen mitten meerendeel van haer geselscap, sullen de ander volghen; dan sullen gehouden wesen haer spelen te doen visiteren den officier ofte in sijner absentie haeren pastoer ende bij haeren consente die speelen ende anders nijet; ende sullen oeck op gheen generaele Reijssen trecken, dan bij expres consent ende believen van de wethouders van den Hage, willen ende belasten oeck den koninck ende prinche, in der tijt wesende, der camere goede in goede bewaringh te houden sonder die te schueren ende te pticiperen. 2) Mer 3) te observeren tot bewairnisse van de camer ende daervan te responderen, des versocht sijnde; autoriseerende den bode van den Hage de quaede betaelers ende onwillighe des versocht sijnde van den koninck ofte prinche, te sommeren ende 't ejjnde vier ende twintich vuijren te executeren ende geit off pant te leveren, willende all dese articulen ende pointen onderhouden hebben.
Toirconde 't gemeen segel van den Hage hieraen angehangen den XXTIII dach aprilis anno XVCLXIIII."
Dat de Scheveningsche kamer, aldus herdoopt als de Madelieven, onder de zinspreuk Laet vaeren droeffheijt weinig bljjken van leven heeft gegeven, komt waarschijnlijk daardoor, dat het haar verboden was te reizen zonder toestemming van de regeering van Den Haag.
Zn' heeft waarschijnlijk haar Haagsche zuster overleefd; op de dorpen bleven trouwens de kamers langer in aanzien dan in de steden.
In 1591 of 1592 ontving de kamer van de Stedelijke regeering een geschenk van 23 pond tot haar onderhoud. Een eeuw later was zij nog in wezen.
In 1707 gaf zjj eene „kaarte" uit, die aldaar den 25en Juli op een bijeenkomst van de kamers beantwoord werd. Maar een gedetailleerd verslag van die bijeenkomst hebben wij tot onze spijt nergens aangetroffen.
In de schets eener Geschiedenisse der Rederijkeren voorkomende in een der oudste werken van de Mij. der Ned. Letterkunde anno 1774 door Willem Kops leest men: „De rederijkeren hebben niet weinig het hunne toegebracht ter voortzettinge der geloofshervorming; dewijl zij zich niet ontzagen om openlijk op hunne tooneelen de Heilige Schriften te verkondigen, de misbruiken der kerke te gispen en de bitterheid der vervolginge haatelijk voor te stellen. Ook is hun te danken voor een gedeelte den bouw onzer tale en dichtkunde met den oorsprong van ons tooneel."
1) Keusen is kiezen.
2) Hier wordt bedoeld scheuring te maken en naar den kelder te helpen.
3) Maar. 452
452



De Scheveningsche kamer behoorde tot de vrije, omdat zh' met bekrachtiging van den Magistraat was opgericht. De hoofden voerden den titel van keizer, prins factor, deken, vinder, fiskaal, vaandrager, enz. De factor had de meest belangrijke functie, hij verdeelde de rollen bij de vertooning.
Het blazoen bestond uit een schildwjjs tafereel, waarop een zinnebeeld was afgemaald, en behelsde een soort van beeldenspraak, waarbij de zinspreuk paste.
Het voorname doel der rederijkers was: door tooneelspelen de zeden te verbeteren met nu boertswü's, dan ernstig ieder zijn plicht te leeren kennen.
De „kaarten" waren rijmen en behelsden een uitnoodiging aan de medebroeders in andere steden en dorpen, ze bevatten ook de voorwaarden waarop de beschrijving geschiedde; het onderwerp dat in een gedicht of zinnespel moest behandeld worden; de prijzen, die er waren te behalen, enz.
De kamerbroeders, die naar den uitgeschreven prijs kwamen dingen, waren op wagens gezeten en deden hun intrede .met slaande trom en vliegend vaandel. Zij waren vergezeld van hun kamernarren, die in zotskappen gedost, tot vermaak der toeschouwers, „vele boerterijen bedreven"; ter plaatse gekomen, waar de uitzenders der kaarten hen verwachtten, werden zij door deze met dichtregelen verwelkomd; waarop eveneens in rijm werd geantwoord. De aangekomen rederijkers hieven, eer zijL van den wagen klommen, een lied aan. Gedurende de bijeenkomst oefende men zich ook in het maken van kniedichten.
Het gezelschap werd voorts met spijs en drank onthaald en na wederzijdsche dankdichten en liederen nam men afscheid. Het was rijmen en nog eens rijmen.
Tot besluit een paar Scheveningsche rijmen, die in druk verschenen.
Het eerste is van Maarten Baak Kz. eerst visscher, daarna catechiseermeester en getiteld:
Het Heilzaam overdenken van Gods Majesteit of de Hoogheid en Vreeslykheid zijner verbolgenheden, vertoond in een schriklijk Onweer den 7e September 1807, des Avonds ten half elf uuren, Bevestigd door een schrikljjk voorbeeld te Scheveningen.
De bliksem treft een Echtgenoot,
In d'armên van zijn gade, Slaat in een punt des tijds hem dood,
En weet van geen genade.
Hjj lag te rust, trad in de slaap
Na d'eeuwigheid dus henen; Terwijl hun eenig kleine schaap
Lag in de wieg te wenen.
453



O wonder! God kwam door zijn magt Dit kindje hier bevrijden:
'T sliep in de wieg de eerste nacht En voorheen tusschenbeide.
De bliksem wond de Ega ook, Aan beide haare beenen.
Terwijl een zwaavelige rook 't Gansch huisgezin doet steenen.
En zoo gaat het voort. In proza teekent de rijmer nog aan: „Men meend dat de middel oorzaak van zy'n dood was 2 goude knoopen welke de Lyder in het hemd aan de hals had, na de gewoonte der visschers. Waar na de bliksem waarschijnlijk door de aantrekkende kragt van het goud is getrokken, heeft de helft van de eene ingeslagen, en hem moogelyk langs deeze wys van het leeven beroofd.
De wieg had den Lyder dien zelfde dag gekogt, in dezelfde waren door het instorten van een gedeelte van de schoorsteen, aan het voeten-einde, steenen gevallen, doch hadde het kind niet beschadigd"
Het slot maakt ook hier alles goed:
Leer menschen allen hier te zaam
Steeds zoeken Gods genade: Aan weêuw en weez' in 's Heere naam
Doen blijken uw weldaden. »v*
Het tweede is van een onbekenden Scheveningschen „dichter" uit het laatst der 19e eeuw en getiteld: Bh' het overlijden van een jongeling, die op den Tweeden Pinksterdag by een twist in de Keizerstraat het leven liet.
Zy'n aangename blos,
Zyn schoonheid is niet meer, Zy'n sierly'k, net postuur
Stiet Gy ter aarde neer. Gy' hebt zy'n lentetijd,
Zy'n frissche jeugd verminderd, Hem hebt Gy van deez' aard,
En in zy'n bloei verhinderd, Moet ieder wie hy zy
In 't eind den dood niet schromen? Kan eenig sterveling
't Geweld des grafs ontkomen ?
454



UI. DE ZEILWAGEN VAN SIMON STEVIN.
Simon Stevin was een beroemd, werktuigkundig ingenieur, een tijdgenoot van Prins Maurits, wien hu" les gaf in de wiskunde. Hn' woonde in den Haag in de Wagenstraat en was de uitvinder van een boot op wielen, welke als een gewoon vaartuig van zeilen was voorzien.
De eerste proeyen met den zeilwagen waarin plaats was voor 28 personen, vielen gunstig uit en lokten veel belangstellenden.
Te Scheveningen begon steeds de tocht en bij een gunstigen wind werd in 2 uren het dorp Petten bereikt, een afstand van 14 mh'len.
Prins Maurits werd eigenaar van het nieuw model voertuig en stelde er vooral prijs op, vreemdelingen tot reisgezelschap te hebben. Zoo werd de Spanjaard Franciscus de Mendoza, die in den slag bij Nieuwpoort gevangen genomen werd op zulk een tocht onthaald. In 1613 behoorden de Keurvorst Frederik en zh'n bruid, de dochter van Jacobus II, Koning van Engeland tot de partij. Ook Fransche, Engelsche en Deensche gezanten namen dikwijls in den zeilwagen plaats.
Hugo de Groot, die op 15-jarigen leeftijd een toch medemaakte, dichtte op den Zeilwagen later een Latijnsch en een Hollandsen gedicht, en andere poëten uit zijn tijd volgden hem hierin na.
Na Maurits leest men van den zeilwagen weinig of niets meer; het was op zich zelf een aardige vinding van Stevin, maar in de praktijk deden zich twee bezwaren voor, die niet waren te overkomen. In de eerste plaats was bh' een goeden wind om zeker punt aan de kust te bereiken, dezelfde wind geheel ongeschikt voor den terugtocht en moest dus op een andere wh'ze voorzien worden voor den terugtocht én voor de passagiers én voor den zeilwagen zelf. Wat in die dagen met weinig verkeersmiddelen uitermate lastig was.
Het tweede bezwaar was, dat bh' verandering van den wind met een paar streken gedurende de reis de zeilwagen soms in zee liep en dan het gevaar niet denkbeeldig was, met man en muis te vergaan, en werkelijk, kwamen meermalen vorstelijke personen in zee terecht. De zeilwagen werd geborgen in het koor van de oude kerk in de Keizerstraat en hh' was daar nog aanwezig in het laatst van de 18e eeuw. Prins Willem V bewaarde hem blijkbaar nog uit piëteit voor zijn voorzaten.
In het Cassa-boek van de Domeinen en de Hofhouding van den Prins vonden we de volgende aanteekeningen:
1785. Bewaarder van zeilwagen te Scheveningen een belooning van ƒ 25.— voor het stallen.
1790 — 13 Januari. Aan Cornelis Mooh'man voor een jaar waarnemen van den zeilwagen ƒ 30.—.
455
455



De zeilwagen van Simon Stevin.
1793 — 9 Januari. Aan Cornelis Mooijman te Scheeveningen voor een jaar waarnemens van de zeilwagen aldaar ƒ 30.—
Wanneer men ten slotte den wagen, door ouderdom in zeer vervallen staat geraakt, uit de kerk verwijderd heeft is ons onbekend.
In de 19e eeuw heeft men enkele malen een imitatie van Stevin's uitvinding te Scheveningen gezien; de eigenaar woonde te Katwijk, maar na enkele tochten staakte ook hij.
Begin April 1912 volgde er nog een gewijzigd model, waarvan de bladen de volgende beschrijving gaven.
,,'n Ongewoon verschijnsel gistermiddag aan het Scheveningsche strand.
Een zeilwagen.
Heel wat vlugger model dan de oorspronkelijke zeilwagen van Simon Stevin, zag deze wagen er uit. Hh' had veel van een autochassis, maar dan veel lichter gebouwd, van hout. Voor op het breede, laag-bh'-de-grond-sche vierwielige wagentje staat een vierpoot, waartusschen 't zeil geheschen is. Er zh'n twee plaatsen, midden in het chassis; het besturen gêschiedt, net als bn' een auto, met een stuurrad, werkend op de wielen. 456
456



Jt bootf?, 2ce-0ionffer te
gctoangïjen tuilcljen êstfocutlitigljcn en Cattot jfc op SKee/ op SatutDagfj # jnbeben > t% jl^otiember/ sk<i»' cnljeeftnotf) Dne uuren nae Dat Det gljctjangljcn toas gtleeft/tslanolj ontrent uiecöfljaietioct/öccft een frcc , monfierUfctt i^oof t en ê>ntu>t/mrt groote tuitte oogen als een ctroote iscerei/ ne öttk als een 2f tent/en arht
«iCj^i^a?^ lange poëten/op de manie* atë een l^eraetó lïat/ aen hoHicifbrrnrHtionöerUicUeöoiitcljeöenommeDete üatten/ metttoeearmen/ lauuy uiumu u?ie ooeien/ ineotomfetmetbeftfët.Dolögöebeu/ yDcc Xacft ban De boo?f?. Star (0 ontrent een boet langh / Daer onDer ttoee met bel / a!0 De blertben ban een ïlleeDtr-inups. Dit £0onlïer 10 ban be geteerde Dottoten/ booi een naonDer-fcfjepfel op genomen/ en boot baer ©bebalfemt / enDe fcggijcn ban Dtergelijtbe nopt meer gehoozt of geleren te Ijrbbcn/ in eenige öorebenban be jQatuer-benbew bet fiponttoteufe ötBepfeien/fb bat Bet ban megen fijn toon* becltjtbegebaentenitt te btftb?pbeni0/mate moet geatnbJo?bein
457



De zeiler had een dame medegenomen op zijn tocht langs het strand.
In vlugge wendingen ging de zeilwagen over 't zand, vlot met den wind mee of opleggend met zjjwaartschen wind. En gebeurde 't al een enkele keer dat de wind geheel uit 't zeil was, dan bewogen de passagiers even met de voeten hun wagentje over 't zand vooruit, totdat de wind 't flapperende zeil weer bolde. En voort ging 't weer, rechtuit het strand af in sierlijke bochten en wendingen en vlugge draaiingen. Vrooljjk kleurde het witte zeil en 'n klein vlaggetje, 'n roode bol op een blauw veld, wapperde strak in den wind."
Maar het bleef bn' dat eene bezoek.
IV. TWEE WONDERVISSCHEN EN EEN POTVISCH.
i, Den 15n November 1566 werd te Scheveningen door een zekeren Jongeneel een visch van een zeer bijzonderen vorm gevangen; twee dagen later werd te Katwijk nog een dergelijke buit gemaakt.
P. C. Hooft maakt er in zijn Nederlandsche Historiën gewag van; hij schrijft: „De visch had een krommen, zwarten en harden bek, haaringsgewjjze en zes lange snebben, bezet met ronde napkens, van 'tmaxel der geene, die van de Geuzen, zoo men ze noemde, aan den hoed gedragen werde. D'onweetendheid des volx, geneegen, zonderling in verdachte tijden, al wat ongewoon is, voor wonder te houden, wilde enkel dat hij eenige verborge toekoomst van zaaken beteekende. Maar Adriaan Koeneszoon, een oud zeeman van 't voorzeide Scheeveringe, in zeker uitgegeven boek van de wonderbaare visschen, noemde hem een Poellompe en getuigde in 't jaar duizend vijf hondert zes en veertig eenen van de zelve gedaante voor twee stuivers gekocht te hebben, daar men hem zeeven gulden voor betaalden om 't gewin, dat van 't beky'k verwagt werd. Waarmede hy de bediedenis der snebben wraakte."
t-Hiervoor vindt men bovendien de afbeelding van een in 1661 gevangen wondervisch.
21 Januari 1917 was het juist driehonderd jaar geleden, dat de potvisch hiernaast afgebeeld, op het Scheveningsche strand werd geworpen. De Nieuwe Rotterdamsche Courant van den 22 Januari 1917 had een opstel met tal van bijzonderheden omtrent dezen potvisch, waarvan het kakebeen en een drietal wervels een plaats hebben gevonden in de Oude Kerk aan de Keizerstraat en daar nog altijd te zien zy'n.
Enkele van die bijzonderheden volgen hier.
Tusschen de jaren 1577 en 1781 dreven ruim twintig potvisschen op onze 458
458



De in 1617 tusschen Scheveningen en Katwijk gestrande potvisch. Ets van W. Buitenweg in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam.
kusten aan, en opmerkelijk is het, dat het bijna uitsluitend mannetjes ' waren.
Van al deze dieren zijn wel teekeningen gemaakt, maar geen overblijfselen bewaard gebleven; van den Scheveningschen potvisch echter wel.
Na de stranding leefde het dier nog eenige oogenblikken. Door een schrijver uit dien tijd werd het aldus geteekend: „Onder 't hoofd had het een spitse muijl, lang en vol tanden, doch niet lang noch scherp; hij gaapte seer ysselyk, en arbeide dapper om 't zeewaart in te geraken, dus al wentelende, geraakte hij op d'eene zh'de en is alsoo geborsten."
Het dier werd voor ƒ 600.— verkocht. Op het strand werd het ontdaan van het spermaceti — een vetstof, die de hersenen van de walvischachtige dieren omgeeft en waarvan met was vermengd, kaarsen worden gemaakt — en het spek tot traan>rérsmolten.
De zware wervels, die in de kerk bewaard worden, zjjn merkwaardig om hun structuur, welke meer die van een visch dan van een zoogdier nabij komen.
Door den toenmaligen Scheveningschen predikant Wijnand Schuil werd een Latijnsch opschrift voor het kakebeen gemaakt, dat luidde:
„Viator, quisquis hanc deo sacram aedem ingrederis, me admirantibus, nesciens quid quisve sim, foras regrediare ex me, si placet, me noscito: Cetus ingens fui, longum, grave, latum os, quod vides, cranium est meum, ventorum et fluctuum vi prope Scheveningam XX Januarh' anno 1617 adactus sum: myriades hominum^non sine stupore me conspexerunt. Deum tuum time: Magna solo, majora salo, qui corpora nutrit."
459
459



Dat opschrift is niet meer in de kerk te zien, wel het onderstaande gedicht van denzelfden predikant Schuil.
O Leser wie gij zijt, Misschien uit verre Landen
Gekomen om te sien, De zee en hare Stranden.
Wat meent gij dat ik ben; Wat ist dat gij ziet Staan?
Denkt wat gij denken kunt; Waarvoor ziet gij mij aan?
Voor Thetis oude Wiegh, of voor Nephtuny Wagen
De wagen die Hem plagh, Oost, West, Zuid, Noord te dragen ?
Opt glazigh golvig Velt, Of omdat ik zy Pladt
Voor Amphitritis Ouw, versleten Bakermadt
O neen, ik heb gehadt, Tongh, Tanden, Lijf en Leven
Ja ook veel meerder Brein, in 't Hooft als al de Seeven
Hoogwijzen van Het Wijdt Vermaarde GriekenLandt
Al Evenwel ik Was, Stom, Dom, iel van Verstandt
Een ander Dier Blijft Stom, Alst Leven is Geweken
Maar ik Begin nu Eerst, na mynen Doot te Spreeken.
O! Leser, hoe Soud gy, Dog weeten Wie ik Waar Soo ik U Dit niet zelfs en Seyde rondt en klaar Ik hebbe Met myn Staart, De holle Zee Bereden Ik heb Het zoute Diep, Met vinnen doorgeSneden Totdat ik Hier Omtrent, Door swint onstuime Kragt En 'taanslaan Van de Zee, Op strande Wiert Gebragt De luy van Alle Staet, Die Kwame my Begroeten En eiken een die Mat Myn Lengte met zijn Voeten. Ruim Ses en Vyftigh voet Wiert ik Bevonden Groot Zoo als ik op het Strant, In mijne Traan Lagh Doot Dit Hooghhol Wijde Been, Ist Hooft van Mijne Leden, Tot een Memoriaal, Gestelt aan Dese Steden. Nu weet gij wat ik Ben, Geen Wagen, Wieg of Mat Maar Potwals Hooft, Vaarwel, Bedenkt Den Armen Wat.
Alzoo Gedicht in de Jare 1617 Den 20 Januwarij door Ds Wijnand Schuil ten dien tijde Bedienaar des Goddelyken Woords, Alhier.
12
Geschreven door Jan Spruit 17 58.
O
Vernieuwd 6 November 1890 door Gebroeders van Leeuwen.
In Rotterdam is vermoedelijk nog een ander gebeente van denzelfden potvisch te vinden.
In de „Anatomischer Anzeiger" No. 18 van 1916, deelt de heer A. B. van Deinse, leeraar aan het Erasmiaansch gymnasium te Rotterdam mede, dat in het museum van die school het skelet aanwezig is van een vin van een potvisch. Het is uit meting gebleken afkomstig te zyn van een mannelijk 460
460



dier van ongeveer 20 Meter groot. Zoo groot was ook de potvisch van Scheveningen.
Dit gebeente is gevonden in 1907 in een vijver van het Haagsche bosch, en bij het baggeren aldaar voor den dag gekomen. Heel gewaagd is dus de veronderstelling niet, dat er Scheveningers met een vin van den potvisch naar de „stad" zijn getogen en die daar hebben laten zien, om ten slotte door haar in den vijver te werpen, er zich van te ontdoen.
V. HET SLINGERUURWERK VAN CHRISTIAAN HUYGENS.
Scheveningen heeft de eer gehad in zijn'torenuurwerk het eerst te zien toegepast de uitvinding van den genialen Christiaan Huygens; geb. 14, April 1629, overleden 8 Juli 1695.
Zijn uitvinding betrof hoofdzakelijk de vervanging bij uurwerken van de zoogenaamde onrust door een slinger.
Tot de juiste bepaling van den tijd werden reeds in ouden tijd een aantal hulpmiddelen uitgedacht. Waterloopers, zandloopers en eindelijk de uurwerken door middel van een gewicht of een veer bewogen en door een onrust ook balancier geregeld, gingen de thans algemeen bekende slingeruurwerken vooraf.
Toen in 1639 door Galileï zijn Dialogi de Motu was bekend geworden en daarmede de theorie der slingerbeweging, beijverden enkele wetenschappelijke mannen zich om den tijd, die van een gegeven tijdstip af, of tusschen twee waarnemingen mocht zn'n verloopen, door middel van losse slingers, dat is van slingerende draden of metalen roeden, waaraan een bol gehangen was, te bepalen. Maar voor deze wjjze van tijd-meten had men bestendig helpers noodig om de slingeringen te tellen en om dergelijke slingers, die na eenigen tjjd dreigden tot rust te zullen keeren, door een stoot weer meerdere beweging te geven.
Er moest nu een middel bedacht worden, waardoor het verlies van snelheid werd opgeheven en de slinger zijn beweging bleef behouden.
Dat middel nu werd door Huygens gevonden. Het wegnemen van de onrust en het daarvoor inplaats stellen van een slinger was niet voldoende; het was ook noodig dat alle schommelingen van den slinger in gelijke tijden zouden geschieden en daarvoor bedacht hij de cycloïde.
Deze cycloïde is in het laatst der 18e eeuw vervangen door een plat schakelrad, waarvoor in de 19e eeuw het zoogenaamde Grahamsanker is in de plaats gekomen.
Het was voor Huygens een groote voldoening toen zh'n eerste proef slaagde. 23 Januari 1658 schreef hij in zh'n dagboek: „Het werk op Scheveningen is tegenwoordig aan den gang, heeft dezen nagt gegaan; de bol is
461
461



een gewigt van 50 pond, doch denke wat minder er aan te hangen: en zh'n veer en ketting wat anders te maken: het heeft naar gissing een quartier in 24 uren verloopen. Ik meh'ne op morgen na den middag daar weer heen te gaan."
Huygens had den 16n Juni 1657 van de Staten der Vereenigde Provinciën octrooi gekregen en gaf in 1658 onder den titel van Horologium een beschrh'ving van zh'n uitvinding in het lath'n, welk geschrift hh' aan de Staten van Holland opdroeg.
Een van zy'n levensbeschrijvers, P. Harting, zegt: „zelden heeft een uitvinding meerdere belangstelling van het algemeen ondervonden en zich spoediger een weg gebaand dan die der slingeruurwerken."
Huygens droeg zh'n octrooi over aan Salomon Coster, een uurwerkmaker in Den Haag, die van vele plaatsen in ons land de opdracht kreeg de oude gebrekkige torenuurwerken te vervangen door slingeruurwerken.
Onder degenen, die de nieuwe uurwerken namaakten, behoorde de Rotterdammer Simon Douw; wat aanleiding gaf tot een proces, dat in het voordeel van dezen afliep; de uitvinding van Douw werd als een geheel nieuwe beschouwd.
Toch ging Douw niet geheel vrij uit, want het staat vast dat deze getracht heeft, kort nadat het uurwerk in den Scheveningschen toren was geplaatst, het te bezichtigen. Huygens schijnt begrepen te hebben dat een dergelijk bezoek van Douw of van anderen te wachten was; althans Huygens had aan den man, die den sleutel van den Scheveningschen toren had, den koster-schoolmeester het consigne gegeven niemand tot den toren toe te laten.
Wat er nu eigenlijk is voorgevallen blijkt uit een acte gepasseerd 20 Mei 1658 voor den Haagschen notaris Hermanus de Coninck, waarin de schoolmeester en voorlezer Adriaen Lourisz, „verclaerde ter requisitie van Ed. Heere Christiaen Huygens waer ende waerachtig te sijn, dat den XVden dach der maent April deses jaers 1658 tot Scheveninge gecomen is eenen Simon Douw, horlogiemacker tot Rotterdam ten huijse van deposant ende vermits desselfs absentie, aen sh'ne huijsvr. versocht, hjj eens óp de thooren mochte gaen omme het ujjrwerk te besien, heeft des deposants huijsvrouw op desselfs versoeck het binnenwerk doen besien; versoeckende insgel. het ander werck mede te mogen besien, gaf sij hem tot antwoort sulcx niet te mogen doen. Den voorn. Douw daechs daeraen weder tot Scheveningen bh' den deposant comende, versocht als voren het voorn, werck te mogen besien, presenteerende aen de huijsvrouw van den deposant te sullen geven een silvere ducaton, geljjck hh' deselve tot dien ejjnde op de thoonbank lejjde, waerop dept. antwoordde sulcx sonder schrijven van den reqt. ofte Salomon Coster niet te mogen doen."
Jammer, dat wh' hier moeten afbreken, want de acte is voor het verdere 462
462



gedeelte zoo goed als uitgewischt, waarschijnlijk door waterschade. Maar uit de nog enkele leesbare woorden valt op te maken, dat Douw toch den toren heeft beklommen en het werk van Huygens heeft afgekeken.
Bij de vernieuwing van het uurwerk in den Scheveningschen toren, nu 45 jaar geleden door den toenmaligen Haagschen stads-uurwerkmaker A. Kaiser, zyn door dezen de oude deelen van het uurwerk, zoo ook de slinger, in het Gemeente-museum gedeponeerd, alwaar ze nog te zien zijn.
De voormalige directeur van het museum, A. J. Servaas van Rooijen, heeft aan deze voorwerpen veel zorg besteed, vooral door ze zoo op te stellen, dat men zich van het geheel een goed begrip kan vormen; ook gaf hij in den Catalogus van het museum een uitvoerige geschiedkundige beschouwing met eenige teekeningen ter toelichting.
Hét vertrek van Henriette Maria van Frankrijk, gemalin van Karei I van Engeland van het Scheveningsche strand, 29 Juni 1643. Schilderij van Sybrant van Beest in het Gemeente-Museum.
VI. HET VERTREK VAN HENRIETTE MARIA VAN FRANKRIJK VAN HET SCHEVENINGSCHE STRAND NAAR ENGELAND. 29 Juni 1643.
Deze prinses was de dochter van Hendrik IV van Frankrijk en Maria De Medicis. Zn' werd in 1609 te Parijs geboren, huwde met Karei I van Enge-
463
463



land en vertrok in 1643 daarheen, nadat zjj van de opbrengst der door haar verkochte kostbaarheden troepen had aangeworven.
Op een groot blok, liggende op het strand, links onderaan de foto, leest men het volgende rijm:
„De grootst' van 't groote huys, Prins Nassau van Oranje, Geleyd groot Hendriks bloed, gekroond van Groot-Brittan je, Tot Scheveninx oever toe, nadat Prins Willems hand Aan Koning Kareis kind in d'Egt sig had verpand. J) Ghy Haagsche Capiteins Swart, Faas, Guyl, Couwenhoven 2) Zyt tuygen van een werk, dat iedereen moet looven."
Het vertrek van Karei II van Engeland van het Scheveningsche strand, 2 Juni 1660. Schilderij van Hendrik de Mejjer in het Gemeente-Museum.
VII. HET VERTREK VAN KAREL II VAN HET SCHEVENINGSCHE STRAND NAAR ENGELAND. 2 Juni 1660.
Reeds in den vroegen morgen van den 2 Juni 1660 werd de burgerij door trommelslag onder de wapenen geroepen op den Vijverberg, terwijl het
1) Prins Willem JJ was gehuwd met Maria Stuart, oudste dochter van Karei I, koning van' Engeland.
2) Hoplieden van de uit vier vendels of compagnieën bestaande Haagsche Schutterij. 464
464



regiment gardes en 2 kornetten ruitern' zich naar het Binnenhof begaven. Vandaar marcheerden zn' naar Scheveningen, waar zn' zich op het strand in bataille stelden, rechts en links van de stukken geschut, die daarheen den vorigen dag gevoerd waren.
Gedurende dien dag en den daaropvolgenden nacht was de Scheveningsche weg zwart van menschen, wagens en koetsen met de bagage en het hofpersoneel om ingescheept te worden. Duizenden en nog eens duizenden bewogen zich langs dien weg om bijtijds plaats te nemen op de duinen en getuigen te zn'n van het vertrek. De voornaamste lieden uit Den Haag zaten boven op hun koetsen om nog voor het laatst den koning te zien.
Een aantal boeiers en andere schepen was naar Scheveningen gezonden, om de paarden, het stalpersoneel en de bagage over te brengen.
Voor- en achterzijde van den bij het vertrek van Karei II in 1660 geslagen gedenkpenning.
Te half negen verliet de koning te paard het Stadhouderskwartier op het Binnenhof, waar hij van zijn zuster, de weduwe van stadhouder Willem II, had afscheid genomen, voor zijn tocht naar Scheveningen. Hij reed tusschen zijn broeders, de hertogen van York en van Clocester, voorafgegaan door den Prins van Oranje, Prins Willem Frederik en andere hooge personages. In koetsen volgden eenige prinsessen en ook de Staten van Holland.
Zoodra Z.M. op het hooge duin van het strand zichtbaar werd, deed zich een oorverdoovend geschut-, musket-, en karabjjnvuur hooren door de op het strand opgestelde vuurmonden, gardes, burgers en ruiterij. Tegelijkertijd donderde het zwaar geschutvuur der Britsche zeekasteelen den Koning als welkomstgroet tegemoet, zoodat de vloot weldra door den zwaren kruitdamp aan ieders oog onttrokken was.
Na afscheid genomen te hebben van het gezelschap dat hem vergezelde,
465 30
465



beklom de vorst de pink, die de koninklijke familie naar het admiraalschip overbracht. De bom was van binnen geheel met tapijten bekleed; zij was getooid met drie van groen en oranje gemaakte kronen, een symbool voor de drie koninkrijken. De koningen van Engeland noemden zich toen nog: Koning van Groot-Brittannië, Ierland en Frankrijk.
Voorop en achter woei op de pink een groote wimpel; op den voorsten stonden de woorden: Dieu et mon droit; de achterste, de grootste, voerde tot devies: Quo Fas et Fata Vocarunt (Wij willen werwaarts het noodlot ons leidt). Boven in den top van den mast wapperde de koningsvlag met de woorden: Carolus II Rex Magnae Brittaniae etc.
En diezelfde vorst, welke onder den vreugdegalm eener gansche natie een land verliet, dat hem gedurende vele jaren van zijn ballingschap een gastvrij oord was geweest, zou nog geen vijf jaren later bewijzen dat zijn verzekeringen van goede trouw en zh'n wenschen voor de welvaart van onze natie, slechts h'dele klanken waren geweest.
Ter herinnering aan het vertrek van Karei II werd een gedenkpenning geslagen, die bewaard is gebleven in het Koninklijk Penningkabinet in Den Haag en waarvan we hier een reproductie geven.
VIII. REPRESENTATIE OF LOFBASUIJN OP DE WEL UIJTGEVOERDE DAAD VAN VERSCHIJDE SCHEVELINGERS.
Geassisteerd door een detachement Hant granadiers, gecommandeert door de Heer Luh't. Muh'serd, door de Loffelijke en nooh't volprese directie van de manhaften Heer Ctijn van Sterrevelt, Admiraal van de Vijver, enz. enz. enz. Op den 24 April 1704.
Batavia vol Roem, op oud en niewe Helden Pogt geensint te vergeefs, van die haar leeven stelden In 't uh'terste gevaar, uijt vrh'hh'ts enkele Sugt. Claudius Civilus tuijght, door daad de groote vrugt Die al de Bataviers, door hem alleen genoten Tot Eer, vanal die geen, die wht hem sijn gesproten. Maar hier in Schravenhaag, verschh'nd een ander Held Dien grooten Constantijn, die brave Sterreveld Die Luijster van ons Eeuw, tot vreugd van 't Volk gebooren Die door Metale monde, al donderend doet horen Doort gantsche Nederland, wanneer men heeft een slag Of stadt gewonnen, of een Vh'ants Vloot of Vlag Verdelgt, waar uijt gejuyg ontstaat in 'slans beminnaars En galmpt de Glory uijt, tot eere der verwinnaars,
466
466



Dit is het minste deel van deese groote Man
Den Haag, en Scheveling, getuygen selfs hier van.
Wanneer onlangs, een Rover selfs dorst naderen
Tot int gesigte, daar nu Neerlandts voestervaderen
Steets waken vol van moed voor hare vrije staat
Ten beste vant gemeen; daar deesen onverlaat,
Sig meester maakt van vier, onweerbre vissers schuijten
Die hij op losgeld steld, houd stierluy' in der muyten
Tot het gesteld Rantzoen, van haar werd op gebragt.
'T geen ook werd opgehaald, waarmede dat men tragt
'T gevangen volk naar reen, in vry'hyd te herstellen.
Dien wreedaard nam vermaak, om 't volk nog meer te grillen,
Hn' wjjgert goede munt, wil goud of grover geld
En handeld naar sijn Aard, met 't uh'terste geweld.
Het volk hier door gesard, klaaght aen de Overheeden.
Die gaven haar verlof, en tot haar hulpe meede
Een Frisse troep van volk, om deese rovers Schip,
Indien het mogelijk was, te krijgen in de knip.
Dit deed, dees braven held 't bloed in de Aderen sieden
Hjj legt de raatslag aan, hoe dat het moet geschieden,
Hu' is vol moed en vier, hij toond haar Waarlijk aen
Dat het onmooglijk is, dat hy haar kan ontgaan
Maar 't beklaaglijkx voor hem, de tijd woud niet gehengen
Om het gemoedigd volk, selfs aan den dans te brengen.
Dit rukten hem by' na, de brakke tranennyt.
En was met hert en siel, al reets al in een schujjt,
Maar kon voor dit maal niet, als haar eens te beschenken
Om moet te geven, en doen, op sijn raat te denken.
Nog naauly'kx verscheen 't voorteeken van de nagt,
Wanneer dees vrome Siel, zijn pligten had volbragt
Of spoey'd sig naar de See, vol hoope en vol vresen,
Of het geseijde volk, daar nog sou mogen wesen.
Maar tot syn therten leet en bitter Siels verdriet
So waren zij al weg, en vond daar nimand niet.
Hy' stampt voet, dat het dreunt en knarsten op zy'n tanden
Dat hem benomen is de Vijand aen te randen.
Hoe sprak hy'! is my' nu benomen dit plaisier
Die eertyts was gehart, te staan in vlam en vier
Wanneer men Vigos-Vloot ging in de Vyver tonen
En dat ik nu ó spyt, dees slag niet by mag wonen.
Dat treft mijn aen de Siel. Naauw had hy' dit geseyd,
Of ging langs dorre strand in naare duijsterheijd,
467



Al waar hij totter Hen', op 't laast kwam aen te landen,
Hier voelden hij op 't nieuw 't vuur in sy'n boesem branden,
Dat aengeblase wierd door moedige dapperheid
Met wensen staag verseld, tot bij sijn van de Strijd.
Nu schoof het nagtgordijn, voor Phebus gulde stralen
Wanneer hij twijffelde, of sijn gesicht mogt dwalen.
Hij daght, en het was waar, dat hij een rover sag
Opkomen uijt het West, en kon hem aen syn Vlag.
Hier stond ons braven Held alweder om verlegen
En scheld op 't slinkx geval, dat hem geheel is tegen
En draaft vast gints en weer, en siet naar Schun't of Boot,
Die hem maar voeren wil, die bied hy' tien pont-groot.
Maar nimand wou daar aan, dies stond hy' heel verbolgen
Die zyn gesigt ontweek, naar Schevelinge toe.
Den held, die volgt al na, al eeven eens te moe
Gelijk als een leeuwin, wiens jongen dat men Roofden
Hy voeld het selfde vier, dat op het minst niet doofden
Maar al meer en meer, sijn dappere borst ontstak
Het geen door ongeduld, sijn lijdsaamhjjt verbrak.
Met stapt hh' in de zee, en doet de Golven kloven,
Maar d' heelen Oceaan, kan 't helden vier niet dooven
Waar van syn Boesem blaakt, schoon selfs syn schouderblad
Door brakke golven wierd, tot op syn hembt toe nat.
En of het element hem schjjnd de dood te drijgen
'T was naauw onmogelijk hem daar van daan te krijgen.
'K roep tot getuijge U, O! Vaderlantsche strand.
(Dit waaren zijn woorden, met de vogtel in de hand)
Dat ik niet verder kan, 'k heb my' naar pligt gekweeten.
(En sloeg zy'n oogen naar omhoog) wie sal dees daad vergeeten
So Schevola iets groots, voor Romens welvaard dee,
Hy' deed het in het vier, dees doet het in de See,
En volgt so het spoor der aldergrootste mannen,
Die voor de vy'lighyd, van 't Vaderland aenspannen,
Nu weeder tot de saak, de rover werd vermand,
En werd tot een Triumph, gesleept tot aen het Strand,
Gevangens raken vrij, de vanger wierd gevangen
En siet gely'k een Uijl, als of hy' voord moest hangen
En diend nu tot een buijd, van die hy had gedruckt
Dus is dees gantse saak, door het beleijd geluckt
Des braven Sterreveld. So lang de Son sal schijnen,
So sal U, Lof en Eer in 't minste deel verdwijnen,
So lang de Batavier een hert heeft in het lijf
468



Met danckbaarhh'd verseld, so eerd men U bedrijf
Vaar in U weldoen voord, vraagd naar geen schemp of spotten
Die sulke daan veragt, sijn bosen of sijn sotten.
In 't Schravenhagen, bjj Frederic Nossuh, 1704.
Constantijn van Sterreveld schijnt in die dagen de Don Quichot van Den Haag geweest te zijn.
In een blijspel van Diderik Buisero, in druk verschenen in 1717 en getiteld „De Schoonste of het Ontzet van Scheveningen" wordt de held, die een zeemonster vlak voor Scheveningen verslaat, een tweede Perseus genoemd. Zeer waarschijnlijk wordt met dien Perseus dezelfde Constantijn Sterreveld bedoeld.
Wij geven hiernaast het vignet, dat voor in het boekje geplaatst is.
Het bovenste gedeelte van het plaatje is een getrouwe afbeelding van de Kerkwerf. Rechts daarvan op een hoog duin ziet men
het bekende Soetenshuisje,
en links het zoogenaamde Titelprent van „De Schoonste of het ontzet van ,T , . , Scheveningen", door D. Buisero, 1717.
Heerenhuis, waarvoor de loods, het kalhuis geheeten.
De batterij, naast hét Kalhuis opgesteld, is waarschijnlijk ook historiegetrouw. In zee ziet men den held, met het zwaard in de eene en zijn steek in de andere hand, gereed om het monster aan te vallen.
Het onderste gedeelte van het vignet geeft den held te zien na zijn overwinning; in triomf wordt hij door de Scheveningsche visschers in een vischmand rondgedragen.
i) Opnieuw uitgegeven en met aanteekeningen voorzien door J. C. Vermaas en P. Hoogenraad.
469



De vijfling. 5 Januari 1719.
IX. DE VIJFLING.
Den 5en Januari 1719 werd het huwelykspaar Simon Ariensz. en Kniertje Gerbrantsdr. gezegend met een vijftal spruiten. Deze ongewone gebeurtenis wekte te Scheveningen, zooals te begrijpen is, groote belangstelling. Maar daar niet alleen. De halve Haag uit dien tijd en daaronder vele gegoeden kwamen in karossen het groote wonder zien. Dagen achtereen stond •er een file van rijtuigen in de Keizerstraat; het gelukkige gezin woonde in de Jacob Pronkstraat en voer wel bij het drukke bezoek.
Dat men hier geenszins met een verzinsel te doen heeft, blijkt uit de aanteekeningen in het Begraafregister van Scheveningen: „1719 den 18 February, begraven vijf kinderen te eender dragt, geboren den 5 January dezes jaars en vier van deselve tot den volgenden dag hebben geleeft, en begraven in onse kerk op het choor, dato als boven."
Hoe men het aangelegd heeft om deze menscheljjke overblijfselen dus weken lang in een staat te houden, dat zh niet hinderlijk waren voor de reukorganen van de bezoekers en bezoeksters is ons onbekend.
470



X. DE NALATENSCHAP VAN EEN GEZETEN BURGER TE SCHEVENINGEN IN HET MIDDEN VAN DE 18e EEUW.
Pieter Teunis Baak, overleden den lln Oct. 1759 was „reeder en schuiteschryver"; die laatste qualiteit duiden we tegenwoordig aan met den naam van boekhouder.
Hij bewoonde een huis aan de Keizerstraat, genaamd ,,'t Oog in 't Zeijl"; daarenboven had hij een pand in het Molenijzerslop, thans Molenslop en een huis in de Wassenaar-straat.
Dan bezat hij bij zijn dood aan effecten 7 obligatiën, ieder van ƒ 1000 ten laste van de Generaliteit, een aantal hypotheekjes van ƒ 100 tot ƒ 450 en ƒ 5875 aan contanten.
Als reeder had hh' vjjf vischschuiten, waarvan de casco's werden geschat op ƒ 200 tot ƒ 645. Bovendien bezat hij een vijfde part in twee Boodschepen en een achtste part in twee haringschepen. Gelijk men weet, was in die dagen de schrobnetvisscherij voor Scheveningen hoofdzaak en de haringvisschërij bijzaak. Pekelharing mocht zelfs niet aangebracht worden.
We schrijven hier af den inventaris van een dier schepen; mannen van het vak kunnemzich dan een voorstelling maken van de uitrusting, tuigage enz., van het Scheveningsche visschersschip van die dagen.
Aan rondhout worden in den inventaris genoteerd: een mast ƒ 22, twee swaardèn ƒ 27, een agtermast ƒ 1—10, een kluijfhout ƒ 2, een gaffel ƒ 1, een geyk ƒ 5, twee rheen ƒ 1—13, twee zajjenbomen ƒ 2—10, twee riemen ƒ 3, twee schrobbomen ƒ 4—10, vijf houwbomen ƒ 2—15 en een fokkeboom ƒ 0—18.
Het schip had de volgende zeilen:
een besaanzeh'1 ƒ 16, een stagfok ƒ 5, een groote fok ƒ 6, een agterzeijl ƒ 4—10, een kleijne fok 1—10, een groote fok ƒ 12, een mars-zeyl ƒ 3, een stagfok ƒ 9, en een zeijl ƒ 35.
Het vischtuig en touwwerk bestond uit: vijf zuilnetten van ƒ 3 tot 26, een molenaarsnet ƒ 10, een voorsaijen ƒ 8, een groote sah'en ƒ 18, drie lijnen van ƒ 16 tot ƒ 18, twee kuiltouwen ƒ 4, voorhoofden en voorsprenkels ƒ 6, agterhoofden en agtersprenkels ƒ 12, twee ankers ƒ 26, twee landtouwen ƒ 8, een kleijn en een haalkleijn ƒ 18.
Bh' zijn dood stonden niet minder dan 88 schuldenaars in het krijt vanwege het verschuldigde aan visch en garnaat, in den afslag gekocht van de schuiten, welke hij administreerde.
't Blijkt dat in die dagen in den afslag, evenals heden algemeen in zwang is, door kooplieden en koopvrouwen een bijzondere firmanaam werd aangenomen.
Onder de 88 luitjes, die voor visch en garnaat gedebiteerd waren, komen
471
471



voor: Turk, Dord, Schiedam, Krimpen, Hospes, Reus, Tromp, Appel, Moor, Soldaat (dat was de wed. Turfboer) enz.
De netten werden in die dagen ook getaand, evenals nu; de taanketel werd geschat op ƒ 150.—.
Notaris Boudewyn de Witt, die de zaken van de nalatenschap geheel beredderde, constateerde dat de „suivre deelbare massa des boedels" ƒ 20.005—5 bedroeg.
't Blijkt, dat reeder Baak heel wat rokken bezat. De inventaris van zijn wollen kleederen luidde aldus: een bruin lakens rok en broek, een bruine sergie rok en broek, een swarte rok, een bruine groote rok, een swart sergie rokje, een bruine kersaye rok, een damast hembrok met silvre knopen, een kalamink hembrok met dito knopen, een ginggang dito met silvre knopen, een wit hembrok met silvre dito, een bruin lakens kamisool, een dito swart damast, een roye ruigvrieze rok, en twee blaauwe sergie broeken.
Van Dale zegt dat kalamink een zekere wollen stof is, aan de eene zijde geglansd als satijn, meer gestreept dan gebloemd en gingang zekere OostIndische katoenen stof. De eigenlijke beteekenis van het Maleische woord gingang is „gestreept."
Melden wij,nog ten slotte dat Baak aardig wat zilver en porcelein naliet o.a. 17 zilveren lepels, 12 zilveren vorken, 30 blauwe pulletjes enz.; mede een bewijs dat genoemde Baak ongetwijfeld een „zekeren welstand" genoot.
XI. ONEERLIJKE CONCURRENTIE.
Dat kwaad heeft in onzen tijd zulke afmetingen aangenomen, dat de regeering hier en daar heeft gemeend te moeten ingrijpen; er zijn wetten gemaakt tegen het vervalschen van boter en verordeningen tegen het vervalschen van eetwaren — maar het kwaad aantasten in zijn hartader, dat kan men in onzen vrjjheidlievenden tijd niet zoo goed als onze voorouders. Die verstonden beter de kunst om de onedele concurrentie den kop in te drukken. Een bewijs daarvan laten wjj hier volgen.
Schout en Burgemeesteren waren den 2n Juli 1766 ten stadhuize bijeen, toen in hun midden verscheen de heer Boudewjjn de Witt, Schepen van Scheveningen, een man van aanzien in die dagen. Hy kwam als aanklager.
Er waren in die dagen te Scheveningen vier bakkers; die bakkers hadden een acte om hun beroep uit te oefenen en behoefden niet bevreesd te zyn, dat vandaag of morgen weer een nieuwe bakker zich in het dorp kwam vestigen, zooals in onze dagen.
Die vier bakkers nu waren niet allen zoo heel netjes in hun manier van doen; er waren er een paar — de Schepen noemde hun namen niet — die 472
472



om klanten te winnen bij de aflevering van brood „koekjes als anderszins" toegaven. Vrij onschuldig, zouden wij zeggen.
Ja — maar er waren er, die nog veel verder waren gegaan en „een tractement aangerigt" hadden voor hun klanten. Een soort onthaal dus. In die dagen kon de winkelier natuurlijk er nog niet aan denken om zn'n clientèle gratis een reis naar Brussel of Antwerpen aan te bieden, voor zooveel en zooveel bons zooals weinige jaren geleden de firma Wagenaar deed.
Schout en Burgemeesters waren over het gedrag der bakkers zeer ontsticht.
Den bode werd gelast de vier bakkers te halen en in de burgemeesterskamer te brengen — alle vier, want de goeden moesten nu ook met de kwaden lijden. Daar werd hun bevolen door den magistraat, zich voortaan van alles te onthouden, als waarvan zn' werden beschuldigd, dus in het vervolg zelfs geen koekjes en pepernoten meer te geven om de klanten te lokken
Nu de vier bakkers toch present waren, werd van de gelegenheid door den voorzitter van Schout en Burgemeesteren gebruik gemaakt om hun er met nadruk eens op te wijzen, dat als zij in het vervolg nieuwe klanten aannamen, zij zich eerst moesten vergewissen of die nieuwe klanten bjj de oude winkeliers nog in 't krijt stonden, en als dat laatste wel het geval was, dan mochten zn' in geen geval dergelijke klanten aannemen.
Had nu de magistraat in die dagen de middelen om de winkeliers te dwingen zijn voorschriften op te volgen? Wel zeker.
Alvorens de vier bakkers 's burgemeesters kamer verlieten, kregen zij de verzekering mede, dat wanneer zij zich niet hielden aan de uitspraak van Haar Edele Achtbarens, „het gefixeerde getal van vier bakkers zou cesseeren." Met andere woorden, wie zich niet hield aan de uitspraak, kon zn'n matten oprollen en zn'n winkel sluiten.
Met hoeveel ernst Schout en Burgemeesteren deze zaak behandelden kan wel blijken uit de opdracht, die Schepen Boudewn'n De Witt kreeg. Hem werd namelijk „gerecommandeerd" des noods gelast toe te zien dat de ordre „stiptelijk agtervolgt" werd.
XII. EEN PAMFLET
dat berust in het Gemeente-archief, en uitgegeven is zonder den naam van den rijmer en zonder den naam van den uitgever. Tot heden is het niet gelukt den inhoud te verklaren; misschien ziet de scherpzinnige lezer er kans toe. Het is van het jaar 1788; dus in den tijd, dat de Patriotten de vlag hadden moeten strijken.
473
473



Scheepsrampen. 73, 75, 179; II, 255, 361.
Scheepvaart-inspectie. II, 255.
Schelpenvisscherij. II, 78.
Schel vischvangst. 250, 286; II, 1.
Schepenen. 6, 8, 330, 335, 450.
Scheveningen (naam). 3, 5.
Scheveningen (zelfstandig). 251.
Scheveningsch belang. 549; II, 370.
Scheveningsche weg. 77, 340.
Schokkers. II, 118, 130.
Scholen. 400, 528, 541.
Scholvangst. II, 2, 64.
School (R. K.). 544.
Schoolboeken. 254, 531, 538.
Schoolcommissie. 540.
Schoolgeld. 532, 537.
Schoolmeesters. 4, 81, 255, 330, 392, 423
444, 529. Schoonhoven, J. G. 112. Schoonste van Scheveningen. 4. Schotschrift. 447; II, 473. Schout. 72, 105, 110, 205, 228, 259; II, 324. Schrobnet. 286; II, 62, 65. Schrijfgeld. II, 307. Schuilius, Ds. W. 455, 522; II, 459. Schuitengat. 65, 73, 122, 454; II, 215
242, 285.
Schuiten genomen. 238, 273, 302, 426' II, 332.
Schutterij. 45, 51, 164, 192, 256, 401. Seeburger, C. 259, 269. Seinpost. 39, 230, 351, 361; II, 431. Seinteekens. 359, 363. Seinwacht. 217, 229, 255, 258, 307, 330, 358.
Servaas van Rooijen, A. J. II, 463. Slagveld. 39. Sleephelling My. II, 184. Slingeruurwerk. II, 461. Smidslop. 151.
Smokkelhandel. 233, 245, 263, 270, 274;
II, 58, 228. Snickers, Pastoor. 382. Sociëteit Neptunus. II, 310. Sociëteit van Verzekering. II, 283. Soepuitdeeling. 295.
Soetenburgh. 17, 40; II, 270, 292, 390. Soetenburgh (nieuw). 115. Soetens, C. Michelsz. 115, 147. Soldaten aan boord. 275.
Spanjaarden. II, 6, 8.
Stadsklink. II, 116.
Stassart, De. 290, 295.
Steeneveld, Ds. van. 207, 246, 414 451 ^
528. Stembus. 302.
Sterrevelt, C. van. II, 466. Steurharing. II, 52, 132, 171. Stokhouder. 108, 218, 236, 259; II, 80, 126. Stolk, Th. van. 40. , Stoomspil. II, 183.
Stoomtram H. S. M. 143.
Stormen. 61, 65; II, 14, 361.
Stormsignalen. 80.
Straatnamen. 32.
Straatverlichting. 7, 298; II, 442.
Strandhoofden. 65, 78; II, 362, 366.
Strandingen. 307; II, 259, 263.
Strandmuur. 78, 79, 346; II, 362.
Strandvonders. 88; II, 257.
Strandwacht. 229, 264.
Stuiversgeld. 148, 220, 377, 489; II, 120.
Stuurlui. 279, 280; II, 228.
Subsidies zie Premies.
Suurmond, Jac. 60.
Suylnetten. II, 64, 223.
Swieten, Joh. van. 117.
Symonsz, Jacob. 8.
Sypkens, T. 112.
T.
Taal Pz., H. 56. Taal, Job. II, 376. Tanen van netten. II, 220. Tarief van het Badhuis. II, 413. Tasman, A. A. 10, 56. Teertonnen. 349.
Tèhuis voor oude visschers. II, 295.
Telegraaf. 548.
Telegraafkabel. II, 260.
Tent (afslag in de). II, 124.
Ter Hejjde. 178, 275.
Ter navolging. 524.
Terugkeer der Vorstin. 323.
Tessel. 178, 238, 259, 295, 306.
Theresia, S. S. 76.
Thullingh. 289.
Tien geboden. 387, 455.
Tiërceering. 284.
486



Vtffling. 455; II, 470. Vijfvoeten. II, 69.
w.
Waag. 483. Waakhuis. II, 117. Waarde der vloot. II, 189. Waardenburg, J. G. 99. Wagenstraat. 25. Wakers op strand. II, 115. Wanbetalers. 220; II, 129, 161. Wandelpier. II, 435. Wantreeders. II, 193. Warmenhuijzen, Abr. 81. Warrior, The. 317, 338, 353. Wassenaar (Heer van). 3. WassViaarsche weg. 139. Waterpartij. II, 394. Waterreus, De naam. II, 450. Waterreus, Theod. 171. Waterschout. 112; II, 309, 311. Waterverversching. 161; II, 349, 361. Watervloeden. 61, 71. Wedrennen. 132.
Weduwen- en Weezenfonds. II, 255, 440.
Weerbericht. II, 268.
Weeshuis. 100, 206, 221, 226, 272, 284,
395, 401, 421, 437, 445, 485, 501; II, 52'
122, 193, 205, 271, 296. Weesjongens gevlucht. 272. Weigat. 41. Werfstraat. 41, 547. Westerpad. 13, 18. Weststraat. 260, 354; II, 124. Wetboek van Strafrecht. II, 314. Wied, Von. 131. Willem V, Graaf. 368. Willem Frederik. 162. Willem IV. II, 20.
Willem V. 74, 188^ 193, 204, 228; II, 53, 343, 391.
Willem I, Koning. 129, 205, 335, 344,
422, 454; II, 27, 349. Willem II, Koning. 132, 164, 195. Willem.III, Koning. 344, 357; II, 42, 357.
Wilhelmina, H. M. Koningin. 352 355
546; II, 372. Witt, Boudewijn de. 6, 10, 60, 88, 104
207, 217, 267, 335, 425, 461; II 193'
271.
Wolf en Deken. 525; II, 344. Wondervisschen. 153; II, 458.
IJ.
IJarmouth. 198, 204, 287; II, 11, 169. IJker van manden. 236. Us. 165.
IJsbrandtsz., Mich. 8. Usdijk. 195; II, 477. Ijsfabriek. II, 166.
z.
Zalm. II, 5.
Zeebaden. II, 399, 405, 443.
Zeebad Scheveningen, My. II, 428.
Zeehond. II, 158.
Zeekerken. II, 230.
Zeelui. II, 224, 231.
Zeemanshoop. 122, 283; II, 292.
Zeemonster. II, 457, 469. [ Zeeramp. II, 253.
Zeeroovers. II, 329. I Zeerust. 119, 348; II, 117, 440. Zeestraat. 90, 144, 152. Zeevaartschool. II, 249. Zeglieden. 236; II, 91, 95, 120, 226. Zeilwagen. II, 455. Ziekte. II, 75. Zoete, Cor de. 530.
Zoete, Sam. de. 255, 396, 438, 449, 530. Zon, De. 209.
Zondagheiliging. 267, 456, 458; II, 79, 395.
Zorgvliet. 18, 160.
Zorgvliet (klein). 173.
Zout. II, 135.
Zoutaccijns. II, 39.
Zoutevisch. II, 14*8, 159.
Zwan, Arie van der. 213.
Zwarte keet. 185.
Zijkant. 251.
488















Ware daar niet 't lachende en lonkende Kniertje, waarmee hij straks de blauwe trappen gaat bestijgen, ja, ware daar niet de woelige zee met 't schuimende nat, voor een onnoozel glaasje „zoet" zouden ze hun hoogste hartsverlangen kunnen verpanden. Komt ge dan ook in deze week een melksalon bezoeken, tien tegen een, dat ge 't visschersvolk verscholen ziet achter de warme „anies" en 'n schotel met gebakjes."
XIII. DE NEVENBEDRIJVEN DER VISSCHERIJ.
De Scheveningsche visscherij heeft reeds in ouden th'd behalve aan den vischhandel het aanzijn gegeven aan tal van nevenbedrijven, waarin honderden, later duizenden ingezetenen een bestaan vonden.
Moeilijk zal het zijn een tweede industrie aan te wijzen die de hulp van zoo vele andere industrieën noodig heeft om met goed succes uitgeoefend te worden.
In de eerste plaats vroeg de visscherij om schepen en vischwant. Die schepen — de bomschuiten — werden steeds te Scheveningen zelf gebouwd en de netten door Scheveningers met de hand gebreid; aanvankelijk ook de haringnetten, die in onzen tijd evenwel alle machinaal worden vervaardigd.
Voor den bouw en uitrusting van die schepen had men wederom smeden, blokmakers en zeilmakers noodig. In de lijnbanen werd de hennip tot garen voor de netten en tot touwwerk voor het tuigage omgewerkt. In de mandenmakerijen werden de visch- en bokkingmanden bij duizendtallen gefabriceerd. De voerlieden moesten de bomschuiten op- en neertrekken, de kooplieden en vischvrouwen met hun koopwaar naar allerlei plaatsen heenbrengen.
Zoo gaf de visscherij aan tal van handen arbeid, 't Spreekt vanzelf, dat door nieuwe vindingen op werktuigkundig gebied, ook door bijzondere omstandigheden niet alles bij het oude kon blijven. Lijnbanen heeft Scheveningen allang niet meer. Wat het aan vischgaren en touwwerk behoeft, betrekt het geheel en al van elders. Ook de blokmakerijen zijn verdwenen; de blokken of katrollen kunnen machinaal veel goedkooper geleverd worden dan met de hand.
Zoodra de Scheveningsche reeders ook loggers in de vaart brachten, konden die schepen met scherpe kiel wel te Scheveningen gebouwd, maar niet te water gelaten worden; men bouwde ze daarom elders. Nu de Visschershaven er is en aldaar een scheepsbouwwerf gevestigd werd, heeft men vreemde hulp niet bepaald meer noodig.
Aan het einde van de 19de eeuw, toen er verscheidene reederh'en waren
239
239



ontstaan, die een betrekkelijk groot aantal schepen beheerden, had er wat de werkkrachten betreft, in de nevenbedrjjven een eigenaardige verandering plaats. Die reederijen verbonden namelijk aan hun onderneming eenige kuipers, zeilmakers, scheepstimmerlieden enz., een maatregel waarvan noodwendig de zelfstandige bedrijven de ongunstige gevolgen ondervonden. Voor de werkkrachten zei ven — de arbeiders —«leverde die evenwel geen nadeel op.
Zoo telde Scheveningen in 1896:
4 scheepstimmerwerven, 5 smederijen, 20 mandenmakerijen, 17 zeilmakerijen, 26 taanderijen, 60 rookerijen, 10 haringpakkerijen, 35 kuiperijen, en 20 voermanderjjen. In die bedrijven waren p.m. 2000 werklieden, voor het meerendeel hoofden van gezinnen, werkzaam.
Wij laten hier eenige bijzonderheden volgen over de voermanderij en over de lijnbanen in den ouden tijd.
a. De voermanderij.
De voerlieden te Scheveningen werden door Schout en 'Burgemeesteren benoemd, gequalificeerd heette het in die dagen; hun rechten en verplichtingen werden in een keur vastgelegd. Hun aantal was beperkt en van concurrentie was er dus geen sprake. Zij hadden een verschillende taak.
In de eerste plaats moesten zij de visch naar het strand vóór Scheveningen brengen, wanneer de schuiten benoorden of bezuiden het dorp waren geland.
Een keur van 1724 bepaalde als volgt de belooning jaarvoor.
Gld. St. P.
De Vragt van half Catwijck tot het teerschip .2 5 0
Van het teerschip tot Dirkendujjn 1 10 0
Van Maart Teunisse Huijs tot Scheevening . . 0 18 0
Van den bayer tot bij den slag 2 5 0
Van Ay sijn slag tot de Wolleman 1 16 0
Van de Wolleman tot Schevening 0 18 0
Soo wanneer een Stierman komt te bakenen, om sijn Visch af te haaien, en de Voerman daar op uijtgereeden zijnde, de Stierman sijn Visch niet komt op te geven, sal deselve Stierman, egter gehouden sijn, de geheele vragt te betaalen."
In de tweede plaats moesten zij om beurten den marktwagen leveren voor de visch naar de markt in Den Haag. Dezelfde keur van 1724 gaf aan hoe de beurten geregeld moesten worden. Men leest daaromtrent:
„Ook sullen alle Voerluijden gehouden sijn, eens ter week te smakken 240
240



(d.i. loten) omme op haer beurt te Rijden, tot dienste van de vischkopers, ende soo het quam te gebeuren, dat de Voerman, wiens tourbeurte het is om te Rijden, niet 'thuis was, sal als dan die geene die de Beurt daar aan volgende heeft, gehouden sijn die vragt te voldoen, en sal de absente Voerman van sn'n vragt versteeken sijn."
Een veertig jaar later schijnen de hondekarren in zwang gekomen te zijn, die niet alleen de visch, maar ook andere goederen naar de stad brachten. Tegen een dergelijke concurrentie kwamen de voerlieden met kracht op.
Schout en Burgemeesteren waren van hetzelfde gevoelen als de voerluiden en den 9den Juni 1766 spraken zij als hun oordeel uit „dat zulks strekte tot werkelijk nadeel niet alleen van de Voerman van de Scheveningsche marktwagen, die daartoe door Haar Edele Achtb. acte is aangesteld en door wien de vis en goedren veeleerder alhier kunnen worden aangebragt, maer ook van die geenen die gewoon zijn, hunne Vis van daer te draagen en dus dezelve niet zo spoedig als met de voorsz. wagentjes alhier kunnen brengen."
Bepaald werd daarom, dat wie voortaan eenige visch of goederen met dergelijke wagentjes zou vervoeren, een boete zou beloopen van drie gulden, telkenreize te verbeuren ten behoeve van de Gereformeerde Diaconie armen te Scheveningen.
In 1790 heerschte er weder groote ontevredenheid onder de voerlieden; het waren nu niet de hondekarren, die hun bedrijf benadeelden, maar twee ingezetenen van het dorp, Hendrik van Duijn en Teunis Boon, die zonder vergunning een voermanderij hadden opgezet, dus gehandeld in strijd met de keuren.
Men legde den nieuwen collega's allerlei moeilijkheden in den weg maar dat hielp niet veel. Het geval werd gebracht voor Schout en Burgemeesteren en deze wisten met schipperen beide partijen tevreden te stellen. Van Duijn en Boon zouden bevoegd en gehouden zn'n om de reeders en visschers in het op- en nedertrekken der pinken te helpen, maar zn' waren uitgesloten van de zoogenaamde Bakenvragten *) die alleen bestemd waren voor de „gequalificeerden." Tevens werd bepaald dat bij eerstvolgende vacatures Van Duijn en Boon in de rij van gequalificeerden zouden worden opgenomen.
Van deze gelegenheid maakte de Regeering gebruik om de betrekking tusschen de voerlieden aan de eene en de reeders, visschers en kooplieden aan de andere zijde nauwkeurig aan te geven. Zoo werd bepaald dat de voerlieden zouden worden verdeeld in twee ploegen, zóó dat altijd de eene,
i) Hier wordt bedoeld het vervoer van de-steenkolen naar het Vuurbaken of 'den Vuurtoren.
241 16
241



in 't geheel met zeven span paarden, voor den op- of nedertrek te krijgen was.
De Substituut-Schout had de regeling in handen en kreeg voor zijn bemoeiingen één stuiver voor den optrek van elke pink.
De optrek zelf werd betaald met drie gulden en vijf stuivers, de neertrek met één gulden en vijftien stuivers. Voor het rhden van het hout, te gebruiken bh het trekken, werd een gulden gerekend.
De pinken moesten getrokken worden tot boven het hoogwater, naar een springvloed gerekend of tegen het Duin aan, ter keuze van de visschers.
Wanneer 's winters de schuiten in het Schuitengat of op de Werf moesten geborgen worden, kreeg men voor het trekken in het Schuitengat vier gulden en vijftien stuivers en op de Werf zes gulden en vijf stuivers betaald.
De vischkoopers, die alleen door de gequalificeerde voerlieden werden bediend, konden op een bord dat ten huize van den Substituut-Schout hing, zien, welke voerman aan de beurt was. Hij, die rijden moest kreeg op dat bord achter zijn naam een houten pen.
Voor deze besognes ontving de Substituut-Schout van iederen wagen twee stuivers te betalen door de vischkoopers. -
Binnen een half uur moest de voerman voor het laden van zijn vracht gereed zijn. Het tarief was van
Scheveningen op Alkmaar 26 gulden.
„ „ Amsterdam 27 „
„ Utrecht 27 „
„ „ Gorinchem 24 „
„ „ Haarlem 1° »
„ „ Leiden 10 „
„ „ Rotterdam 10 „
„ Gouda ..' 14 »
„ „ Schiedam 10 »
,, „ Maaslandsluis 10 „
„ „ Vlaardingen 10 »
„ Delftshaven 10
„ „ Dordrecht 14 »
„ „ Katwijk 5 »
„ „ Nbordwijk 7 „
„ Delft met 6 menschen tot de Vischmarkt,
met een geheele of halve vischdracht ... 4 „
En zoo het geviel dat er maar 4 menschen waren, ieder met een geheele of halve vischdracht ƒ 3.—. 242
242



1895 — 8 Dec. Stranding van het Noorsche barkschip „Emanuel."
Drie man der equipage, met eigen boot den wal trachtende te bereiken, werden door de Scheveningers gered. Een vierde verdronk; de overige 4 man werden door de reddingboot aan wal gebracht.
1903 — 22 Nov. De bemanning gered van het Oostenrn'ksche barkschip „Henriëtte." k^M
Sedert de opening van de Visschershaven zijn nog de volgende reddingen
te constateeren.
1910 — 25 Jan. Met de motorreddingboot de opvarenden van een vlet afgehaald.
1910— 1 Nov. Alle opvarenden gered van een motorschokker.
1912 — 1 April. Een garnalenboot omgeslagen in de buitenhaven, 3
man gered door vletterlieden.
1913 — 1 Feb. De driemastschoener „Ingeborg" gestrand, de beman¬
ning afgehaald met de motorreddingboot.
1913 — 9 Feb. De bemanning van de „SCH 246" tusschen de haven¬
hoofden gered.
1914 — 9 Maart. De „SCH 79" gestrand benoorden het Noorderhaven¬
hoofd. Door vletterlieden 3 man afgehaald.
1916 —16 Oct. De „SCH 11" aan den Zuidkant van de Zuiderpier
stuk geslagen, de equipage, bestaande uit 10 man, met moeite gered.
1917 —15 Jan. Met dè motorreddingboot 12 man gered van het
stoomschip „Westpolder," die in een boot op zee rond¬
dreven.
Gedurende den Europeeschen oorlog die nu nog voortwoedt, werden bovendien door Scheveningsche loggers herhaaldelijk equipages aangebracht van getorpedeerde schepen.
Wanneer men het bovenstaande lijstje overziet kan men gelukkig tot de conclusie komen, dat ten minste de Scheveningers van de 19e en 20e eeuw niet meer het verwijt verdienen, dat zij als barbaren te werk gaan; zooals gezegd werd door den procureur-generaal van het Hof van Holland in de 18e eeuw. Zeker verdienen de Scheveningers van de laatste honderd jaren lof voor hun heldhaftig gedrag. Al wie wel eens bij een redding tegenwoordig is geweest, zal soms de schrik om het hart geslagen zh'n, wanneer hij zag hoe gevaarvol de onderneming was om te trachten het in nood verkeerend schip te naderen, te kampen als de redders hadden met de sterke branding, die op de kust stond.
Dikwerf zh'n aan Scheveningsche redders belooningen uitgereikt, hetzij
267
267



door het bestuur van de Noord- en Zuid-Hollandsche Reddingmaatschappij, hetzij door het gouvernement van vreemde staten.
Ook het Plaatselijk bestuur mag voor zijn belangelooze diensten een woord van dank gebracht worden, als men nagaat hoe de leden dikwerf hun gezondheid in gevaar brachten door uren en uren in koude, mist, sneeuw, stormwind aan het strand door te brengen, om verzekerd te zijn, dat al het mogelijke werd gedaan om de pogingen tot redding te doen slagen.
Maar ook een woord van erkentelijkheid aan het Hoofdbestuur der Maatschappij, die op zulk een onbekrompen wijze overal op de Hollandsche kust haar reddingstations heeft ingericht.
Van onze Gemeente ontvangt de Maatschappij sedert 1909 een subsidie van ƒ 500.— per jaar en van de Scheveningsche reederij ƒ 100.— een gezamenlijk bedrag natuurlijk onvoldoende om het Station Scheveningen naar eisch in stand te houden.
Bovendien wordt, ten gerieve van de Scheveningsche visschers in 't bijzonder, sedert 1 Augustus 1909 eiken voormiddag aan het post- en telegraafkantoor in de Badhuisstraat het resultaat van de weerkundige waarnemingen, die dagelijks aan het Meteorologisch Instituut gedaan worden, aangeplakt.
De visschers kunnen dan met die weervoorspelling rekening houden.
XVII. DE VUURTOREN.
Veel van hetgeen wij in ons leven hebben zien tot stand komen is niet anders dan een verbeteren en volmaken van hetgeen in vorige eeuwen werd bedacht en met del beperkte middelen, waarover men toen te beschikken had, in toepassing gebracht. Zoo is het ook geweest met de vuren langs onze zeestranden, op bepaalde plaatsen des nachts ontstoken, om den zeeman en den visscher den weg op het water te doen vinden en tot waarschuwing om de gevaarlijke kust met haar vele ondiepten te mijden. De plaatselijke en landsregeering heeft dan ook voorheen evenals nu voor deze zaak belangstelling getoond.
Wanneer Scheveningen zijn eerste vuurbaak of vuurboet, zooals men oudtijds zeide, gekregen heeft, is onbekend.
Het oudste stuk, waarin van een vuurboet gesproken wordt ïs een keur van 13 Februari 1531. Bij deze keur werden de stuurlieden verplicht aan de kerk te betalen voor het onderhoud van het vuur op het baken „van elcke riem, die zij dair up voh'ren (namelijk op hun pinken, booten of schuiten) drie schellingen." Deze keur wjjst er op dat de stuurlieden in 268
268



verzuim waren gebleven voor het onderhoud te zorgen. Wanneer in vroeger dagen de zaken van de eene of andere instelling in wanorde waren, keerde men zich gewoonlijk tot de kerk en dan lieten kerkmeesteren zich meestal vinden om den wagen weer in het goede spoor te brengen. Vandaar ontstond een verhouding van de kerk met tal van corporaties, die feitelijk met hel kerkelijke niets te maken hadden.
Om de vuurbaak van uit het dorp te bereiken had men een weg noodig, waarlangs men de noodige brandstof kon vervoeren. In 1561 was dat wagenspoor onvoldoende geworden en werd aan Hoogheemraden van Delfland verzocht een nieuw te mogen maken n.1. het tegenwoordige Kolenwagenslag.
Het besluit van Delfland luidde aldus: „Hooge Heemraden van Delfflandt hebben deur versoucke van den Regierders van den Hage mitsgrs. de Ingeseetenen van den dorpe van Schevelinge geconsenteert ende consenteeren bij desen dat syluyden uiï'ten dorpe van Schevelinge westwaerts op totte vierboet toe een nyen toeganck ofte wagenspoor sullen mogen maecken deur seeckere panne ende planicie, soo henluijden dat oorbaerlyck duncken sal, ende tot dijen eijnde te mogen slechten ende affvellen seeckere cleijne hoochten ende nollekens van duijnen tusschen beijden leggende, behoudelijck dat syluyden rau maecken, wederomme tegens den aenstaende winter met helm te beplanten, goet te weesen metten helm die d'voorsz Heemraden sullen doen planten, omme opten schoudagh bij den Heemraden gevisiteert te werden, off 't selve voldaen is. Gedaen in den Hage den Vlle Mey XVC een ende sestich."
De toestand van de vuurbaak zelf liet ook steeds meer en meer te wenschen over en daarom werd besloten een geheel nieuwe te maken, daarvoor gaf Delfland in 1589 zijn toestemming bij dit besluit: „De Hooge Heemraden van Delfflandt hebben op 't versouck aan henluijden gedaen bij den Burgemeesters ende Regierders van den Hage in den naem ende van weegen de gemeene visschers van Scheevelinge, den selven geconsenteert ende consenteeren bn' desen den vijerboete van Schevelinge, die deur lancheijt van tijde geheelicken en all is verstooven, te mogen versetten ende eenen anderen nieuwen doen maecken ende opmetselen op seeckere hooghe duijn ontrent d'oude vierboet geleegen, ende dat de materialen daer toe nodich aldaer ter plaetsche sullen mogen werden gebracht, mits dat in des te laten doen met eenen padt sullen maecken ende gebruijeken ende voorts wachten dat daer buijten in den helm geen schade en geschiede. Gedaen in den Hage den VIJe Octobris anno XVC LXXXIX."
De beide vuurbaken, de oude en de nieuwe, zn'n te vinden op de kaart van Nicolaes en Jacobus Cruchius van 1712, welke hier voorafgaat op bl. 17 (Deel I).
Van de nieuwe kunnen we hier een afbeelding geven, genomen naar een
269
269



De vuurbaak te Scheveningen. Teekening van Jean Frangois Valois in de prentenverzameling der gemeente.
kleurteekening van Jean Francpis Valois uit de prentenverzameling van de Gemeente.
Van verre ziet men het Heerenlogement (Hotel Zeerust) en Soetenburgh (hotel Rauch) en nog een weinig verder het toestel van de seininrichting; dus deze toestand van de baak dagteekent van den Franschen tijd.
De beteekenis van de vuurbaken voor het algemeen verkeer op zee, zoowel voor handels- als oorlogsschepen, werd door de Staten van Holland en Westvriesland in de zeventiende eeuw meer en meer begrepen. Door hen werden dan ook gedeeltelijk de kosten van de brandstof en het onderhoud'van de baken gedragen en den commissaris van de Pilotage was door hen opgedragen om toezicht over al de „vujjren" langs de kust uit te oefenen en het subsidie te bepalen, dat aan elk moest worden uitgekeerd.
In 1719 kwamen de Scheveningers met den toenmaligen Commissaris in conflict. Zij beklaagden zich bij de Staten, „dat zij de vorige jaren van wijlen den Heer en Mr. Nicolaas Witsen als Commissaris van de Vierbaaken, en vervolgens door deszelfs Successeur den Heer Gerbrand Pancras Michielse, tot nu toe weegen het voorschreeve Vierbaaken ende om te besorgen de Kooien en te bestooken met Vier op het selve, niet meerder hadden ontvangen als de somme van vijf hondert aght en twintig guldens jaarlijcks. Dat sij jaarlijcks wel van nooden haden aght hondert a neegen 270
270



hondert waagh Kooien; dat die haar met de onkosten en het stooken van het Vier ruym duysent guldens quaamen te kosten; versoeckende derhalven, dat haar Edele Groot Mog. gemelden Heer Pancras Michielse in sijne qualiteyt geliefden te gelasten met het saysoen ingaande primo Augusti seeventien hondert neegentien en eyndigende ultimo Maart seeventien hondert twintigh, alsmeede voor de volgende jaaren, en dus jaarlijcks booven de voorschreeve vijf hondert aght en twintigh guldens te betaalen noch de somme van drie honderd twee en seeventigh guldens, mitsgaders aan haar te restitueeren de somme van hondert seeventien guldens, die sy betaalt hadden voor het doen opmaaken van een nieuwe Vierpanne conform haar Edele Groot Mog. Resolutie op den neegenthienden December sestien hondert aght en sestigh, ten aansien van het vuyren langhs de Zeestrandt geemaneert."
De Scheveningers hadden succes met hun klacht.
Den 28sten Mei 1720 besloten de Staten „den voornoemden Gerbrand Pancras Michielse in syn voorschreeve qualiteijt te gelasten aan de Supplianten booven de voorschreeve vy'f hondert aght en twintigh guldens ter saake voorschreeven noch toe te leggen en te betaalen twee hondert vyftigh guldens jaarlijcks en dus te saamen seeven hondert aght en seeventigh guldens, innegaande met den eersten Augusti seeventien hondert neegentien, en soo vervolgens, alsmeede aan haar te restitueeren de somme van hondert seeventien guldens voor het maaken van een nieuwe Vierpanne verschooten."
De financieele toestand liet ook later veel te wenschen over. 22 Augustus 1768 diende de schepen Boudewh'n de Witt bij het College van Burgemeesteren en schepenen een memorie in, waarin werd gewezen op de noodzakelijkheid de financiën van het „Vuurbaek" te verbéteren. De kas was ledig, ja er was op den 30sten Juni van dat jaar zelfs een tekort van ƒ 1352.—.
Door Burgemeesteren en Schepenen werd nu gelast dat voortaan de stuurlieden van de vischpinken „voor het branden op het Vuurbaek" in plaats van twee guldens en tien stuivers, jaarlijks zouden betalen vier gulden en tien stuivers „boven hetgeen de Schuitegatmeesters daertoe gewoon waren te constribueeren." Voorts dat vanaf 1 Mei 1768 het Vuurbaek niet meer aan het Weeshuis zou verschuldigd zijn de som van ƒ 50.— per jaar, zooals de resolutie van 5 Juli 1757 had bepaald. Dan nog zouden de voerlieden voor het oprijden van de kolen voortaan in plaats van ƒ 18.— maar ƒ 14.— ontvangen „voor elk honderd schaelen kolen."
In 1782, tijdens den vierden Engelschen oorlog, vroegen de regenten van het vuurbaken een bijslag aan de Staten, een som van ƒ 400.— die hun ook werd gegeven „gedurende den tegenwoordigen oorlog." Na den oorlog werd dat bedrag weer teruggebracht op ƒ 250.—.
271
271



Het bestuur van de „vierboet" berustte by' vier vuurbaakmeesteren; zij behoorden tot de notabelen van het dorp, hadden een vrije plaats in de kerk en daar 's winters vuurtesten, wat voor rekening ging van de baak.
Een der vuurbaakmeesteren was rentmeester en genoot daarvoor ƒ 30.— per jaar; als zoodanig ontmoeten wij van 1802 tot 1806 den Scheveningschen notaris Boudewijn de Witt.
Het aantal stokers bedroeg twee, deze genoten ƒ 90.— per jaar.
De benoeming van vuurbaakmeesteren geschiedde door Schepenen, op voordracht van den schepen van Scheveningen.
Hoe zoo'n voordracht er uitzag, leert het volgende schrijven van Boudewh'n de Witt, gedateerd 7 November 1800, ,,'t 6e Jaar der Bataafsche Vrijheid.
Aan Wethouderen van den Haagh. Meede Burgers!
Nadien jaarlijks de twee oudste Regenten van 't Vuurbake te Scheveningen voorn, van die bediening afgaan en andere Persoonen, Stuurlieden zijnde van visschuiten aldaar, door UI. in derselver plaats aangesteld worden.
En den Burger Jacob Zuurmond Cornsz. (vermits zijn hoogen ouderdom) als Regent van 't Weeshuis op gem. Dorp zyn demissie genoomen heeft, zoo heeft den ondergeteekende de eer (als van ouds in gem. qualiteit) aan UI. voor te dragen tot Vuurbaakmeesteren Michiel den Heijer en Ary Ros stuurlieden, in plaats van Gijsbert de Jager en Wouter Taal en tot Regent van 't voorsz. Weeshuh's de Burger Willem Jansz. Turfboer."
Uit een rekening van denzelfden Boudewy'n de Witt, loopende over het jaar 1802 teekenen wij het volgende op.
Door 72 stuurlieden was gestort ƒ 324 en door de visschers van 76 schuiten ƒ384. Er werden in dat jaar verbruikt 350 schaal kolen, ter waarde van ƒ 472.—.
Omtrent het gewicht van die waag- of schaalkolen schijnt nog al eens verschil van opvatting bestaan te hebben. In 1774 maakten Burgemeesteren van Den Haag daaraan een einde door te bepalen, dat de schaal- of waagkolen moesten gewogen worden „met een behoorlijk geijkte schaal en gewigt van 140 pond waaggewicht."
Uit een andere rekening, loopende van Pinksteren 1803 tot Pinksteren 1804 blijkt, dat in dat tijdsverloop werd ontvangen ƒ 828.— subsidie aan vuurgelden van den ontvanger-generaal van Holland; ƒ 25.— intrest van een obligatie ten laste van het voormalig gewest Holland en ƒ 35.— huur van een stuk land in den Zusterpolder. De stuurlieden gaven dat jaar niets, 272
272



omdat zij op bevel van den Raad der Marine van de Bataafsche republiek eerst des morgens bij 't lichten van den dag ter vischvangst mochten afvaren en des avonds met zonsondergang weder aan land moesten zijn.
Nadat de vuurbaak geruimen tijd buiten werking was gesteld, werd in het begin van 1807 op last van de Marine boven op de baak een groote
De in 1850 gebouwde vuurbaak. Teekening in de prentenverzameling der gemeente.
„lamptaren" geplaatst, waarin een lamp gevoed met olie. Van dien tijd af had het kolenvuur afgedaan, het oWelicht kwam er voor in de plaats. Toch bleef tot op onzen th'd bij de visschers nog altijd het woord „vuurbaak" voortleven.
De Overheid van onzen tijd deed daaraan mede door den „Olieberg" te herdoopen in „Vuurbaakstraat" en wij spreken ook nog steeds van den vuurtoren.
27S
18
273



De vuurtoren in 1855. Teekening van H. W. Last in de prentenverzameling der gemeente.
Als de eerste bedienaars van de lichtbaak of „aanstekers" werden benoemd Maarten Baak en Arie Hoogenraad.
In 1850 verrees een nieuwe baak; de prent op pag 273 geeft er de afbeelding van.
Was het oude gebouw 23 Meter hoog, het nieuwe werd 29 Meter. Het aantal lampen in de oude was gaandeweg gebracht op drie, maar deze werden nu vervangen door één cata-dioptriek lichttoestel van de derde grootte. Voor dien tijd was het effect, dat met dat toestel bereikt werd, iets ongewoons. Op het dek van een gewoon zeeschip, dat op een afstand van vier mijlen van Scheveningen lag, kon men het licht nog waarnemen. De verlichtingsomtrek strekte zich uit Noordwaarts tot bjjna de vuren van Egmond en Zuidwaarts tot de kust van het eiland Voorne.
In dien tijd waren er geen vuurbaakmeesteren meer, de geheele zaak van de kustverlichting berustte, zooals thans het geval is, bn' de Marine.
Vijf en twintig jaar later, dus in 1875, kreeg Scheveningen zijn ijzeren vuurtoren, dien wij als een meesterstuk van bouwwerk voor dien tijd steeds blijven bewonderen. We getroosten ons gaarne de inspanning om tot zijn top te klimmen, want op die hoogte (36 Meter) is bn' gunstig weder een indrukwekkend panorama te genieten.
De toren is vervaardigd in een fabriek te Birmingham. Langs een wenteltrap, die zich door een tiental verdiepingen slingert, met even zoo vele rustpunten, komt men boven en is dan een 160-tal treden gepasseerd. 274
274



Een raderwerk deed sedert 1875 een zestienhoekig lenzencomplex om een stilstaand licht heendraaien; een halve minuut voor elk vlak, met afwisselend wit en rood licht.
Het licht werd bediend door vn'f lichtwachters, staande onder het toezicht van een lichtopzichter, die allen een vrije dienstwoning hadden in de onmiddellijke nabijheid van den toren.
Doch sedert de electriciteit in ons land gemeen goed is geworden, moest voor de kustverlichting de olie (in de laatste jaren was het een mengsel van patentolie en petroleum) ook hier te Scheveningen voor electriciteit plaats maken. Het tegenwoordige „bliksemlicht" is ongelooflijk ver op de Noordzee waar te nemen en onze visschers weten ons te vertellen, dat daar waar het licht van onzen toren-eindigt, de „vuren" van Engeland reeds zichtbaar zijn.
Vermelding dient hier nog met een enkel woord, dat de tegenwoordige inrichting een deel uitmaakt van hetgeen men de Nederlandsche kustwacht noemt en in dat opzicht een belangrijk deel uitmaakt van het reddingwezen. Wanneer toch daar boven op den toren door de wachters die er niet alleen des nachts, maar ook des daags op den uitkijk zitten, geconstateerd wordt, dat een of ander schip om hulp seint of onklaar schijnt, kan telefonisch van uit den toren het plaatselijk bestuur te Scheveningen van de Reddingmaatschappij daarvan onderricht; worden, kan ook den directeur van het post- en telegraafkantoor te Scheveningen zelfs in den nacht opgedragen worden de naastbij zijnde kustwachten te telefoneeren of te telegrafeeren. Op die wijze zh'n in den loop der jaren dikwijls groote onheilen voorkomen en is het aantal strandingen op de kust voor Scheveningen afgenomen.
XVIII. VERZEKERINGEN IN VERBAND MET DE VISSCHERIJ.
Het denkbeeld om zich te vereenigen, teneinde elkanders werk te verlichten en in geval van tegenspoed en schade, elkanders leed te helpen dragen, is niet alleen van den nieuweren tijd. Men vindt voorbeelden van de toepassing van dat denkbeeld bh' de visscherij reeds in het midden van de 16de eeuw. Uit een tweetal verklaringen door bejaarde stuurlieden en matrozen op 15 en 29 Maart 1565 voor Schout en Schepenen van den Haag afgelegd verneemt men dat er voorheen te Scheveningen „onder de booten, pincken, schuijten ende andere schepen" wel vh'f of zes verschillende soorten van maarnootschap of onderlinge verbintenissen bestonden. (maar beteekent hier zee). Zoo was er een maarnootschap voor het brengen van de schepen van uit zee hoog op het strand en omgekeerd. Maar als
275
275



vorm van verzekering kwam het maarnootschap vooral daar uit, waar twee stuurlieden, als zij met hun vaartuig in zee gingen, vooraf aan elkander „maarnootschap ofte mackerschap" beloofden. Kwam het dan te gebeuren dat de een schade leed aan masten, riemen of zeilen of dat het eene schip met zjjn geheelen inventaris te gronde ging, dan moest de boot, pink of schuit, die behouden terugkeerde, de helft betalen van het verlies dat geleden was.
Van een geschreven contract was in dien tijd geen sprake; de regelen van het maarnootschap werden bh overlevering van het eene geslacht op het andere overgebracht. Kwam er verschil van meening over de beteekenis van eenige afspraak dan togen contractanten naar Den Haag naar den Magistraat, die den knoop doorhakte.
De eerste schriftelijke verbintenis van verzekering op visschery gebied vonden wij in de protocollen van den Scheveningschen notaris Boudewjjn de Witt; de acte luidt;
„Op hujjden, den 21e December 1774, compareerden voor mij Boudewijn de Witt, openbaar Notaris bh' den Ed. Hove van Holland geadmitteert, op den dorpe Schevening resideerende, ter prezentie van de nagenoemde getuigen, Juffr. Alida Niebeling, weduwe wijlen Hermanus Pais en de Heeren Maarten Tasman, Gerbrand de Witt, Simon Berkenbos Blok, Arent Koek, Martinus de Witt, Cornelis de Witt Bz, Jan Harteveld, Abraham Theodoris Koper, Jan Ceus, Gijsbert Ceus, Dirk Hoogenraad, Jaapje de Ruh'ter, Wed. Pieter Rogh, Bastiaan de Graaf en Maarten de Jager, te samen boekhouders en voor 't grootste gedeelte Eijgenaars van alle de visscherspinken of zeeschuiten te Schevening voorsz. en wonende alhier, mij Notaris bekend. Dewelke verklaarden, dat zh' Comparanten ten respecten van alle dezelve Schuijten voor zoo veel die hun Comparanten thans toebehooren of namaals zullen toebehooren of aan die geene, welke zig meede in dit Contract hebben begeeven of namaals zullen begeeven, te hebben gemaakt het navolgende contract, namentlh'k:
Art. L Dat zij comparanten malkander weegen alle schaade, 't zn' door het verongelukken, oversijlen, verbranden of andere rampen, welke aan dezelve schuijten, 't zij dan aan de wal staande of in zee zijnde mogte overkomen, van wat Natuur zulks zoude mogen zy'n, geene gevallen uitgezondert, zullen guarandeeren, en dezelve geleedene schaaden of geheel verlies der schuyten onder Malkander na rato van 't getal van ieders schuijten, welke in dit contract begreepen zy'n, zullen goed doen.
Art. 2. By aldien echter de schaade aan de schuiten gevallen, kan werden gerepareert en het meerdere gedeelte van de manschap behouden blijft, zoo sal dezelve schaade volgens 't oude gebruik door de overgebleevéne manschap moeten werden ingewonnen, waartoe de boekhouder aan wiens schuit de schaade is gekoomen gehouden zal zyn de overge276
276



bewilliging daarvan afgaat, zal verbeuren Hondert zilvere ducatons met dien verstande, dat de grootte of Haringschuiten, dewelke hier in 't vervolg zoude mogen werden aangelegt, als meede zoodanige schuiten, die buijten de Lijst van 't Veer naar Engeland, Zeeland ofte andere rijken, steeden en plaatzen met passagiers, brieven of vragtgoederen van wat naam of natuur die ook zoude mogen wezen, afvaaren, zullen geconsidereert werden hieronder niet begreepen te zijn, van die tijd af, dat dezelve tot de Haringteeld ofte voors. rejjzen werden klaargemaakt, waarvan de Boekhouders aan welke die toebehooren, aan gem. Scheepen van Scheveningen behoorlijke kennissen zal moeten geeven, en bij manquement van dien zullen derselver schuijten in dit verband blijven en mitsdien de opkomende schaade nevens de andere moeten helpen dragen, ter tijd en wijle toe, dat zoodanige bekendmakinge behoorlijk zal zijn gedaan. En zal ook ter goede trouwe door ieder Boekhouder telkens behoorlijke opgaave als vooren moeten werden gedaan, hoeveel schuijten dat ieder heeft tot deze' Maatschappij behoorende.
Art. 8. Insgelijks wanneer een of meer schuiten door ziekte of gebrek aan manschap geheel moeste stilstaan en derselver Eijgenaars daar van als vooren behoorlijk kennis hadden gegeeven, zullen zoodanige meede van dien tijd der bekendmakinge af buiten dit contract werden geconsidereert tot zoo lange toe, dat dezelve wederom van bequaame manschap zijn voorsien, waarvan alsdan mede aanstonds kennis zal moeten werden gegeven, op dé verbeurte van drie guldens voor ieder etmaal versuyms, ten behoeven van de gemeenschap en ten laste van den Boekhouder, ten waare dezelve ter goeder trouwe konde verklaaren, direct nog indirect daarvan geen kennis te hebben gehad.
Art. 9. In gevalle bij 't ontstaan van eenige ongelukken nog eenige goederen van schun't, scheepsgereedschappen of vischtuijgh te regt komen, zoo zal alle 't geene terecht komt, ten keuze van de beschadigde bh' tauxatie van twee neutrale personen door hem en twee andere uijt de gemeenschap daartoe te verkiezen mogen werden aangestaan ofte in 't openbaar verkogt en 't provenue van alle 't zelve aan de gemeenschap in mindering van de geleede schaade moeten werden voldaan of geleeden.
Art. 10. Niemand der Boekhouders zal een matroos buijten tijds uijt de schuijt geloopen zijnde, op een van zyn schuijten mogen laten inschikken of binnensjaars door een van zy'n stuurlieden laten bevennen op de verbeurte van vijftig guldens telkens.
Art. 11. De Boekhouder welke in de plaatsen van de Comp. 't zy' door versterf of andersints succedeeren, sullen geconsidereerd werden in dit contract begreepen te zy'n, zoo ras dezelve schriftelijk sullen declareren in dit contract meede deel te neemen.
Art. 12. De verbeurtenissen in dit contract gestipuleerd, zullen komen 278
278



ten profijten van de diaconie arme, het gasthuis en weeshuh's alhier te Schevening, ieder voor een derde part.
Art. 13. Nademaal nooit eenige zoo nauwkeurige bepalingen of voorsieningen kunnen werden gemaakt of daar kunnen gevallen voorkomen, waarover disputen over het verstand van dit contract zoude kunnen vallen of waar omtrent niet duijdelijk of bepaaldelijk genoeg was voorsien, zoo zullen door de verschil hebbende partijen, ter weedersijde, ieder twee goede mannen werden un'tgekoozen, welke de magt zullen hebben om een vijfde bij meerderheijd van stemmen of lot, nevens zig te verkiezen, welke vier of vn'f arbiters of goede mannen alsdan de zaak in verschil, na hun beste kennis en wetenschap in goede gemoede zullen uijtwijzen; aan welke uhtspraak de twistende partijen zig zullen moeten houden en daar na gedragen.
Tot nakomingè van deze verbinden zn' comparanten hunne persoonen ende goederen, dezelve subjecteerende aan de judicatuure van den Ed. Achtb. gerechte van Schravenhage, tevreeden zijnde om zig in den inhouden deses en ten hunnen kosten goedwilliglijk te doen ende te laten condemneeren, te dien ejjnde onwederroepelijck constitueerende de oudste en de jongste Procureur voor den gemelt. gerechte postuleerende, zoo omme de condaninatie te versoecken als daar inne te consenteeren respective.
Edoch werd dit contract door de Compten. niet anders aangegaan als onder approbatie van haar Ed. Achtb. de Heeren Burgemeesteren van 's-Hage.
Aldus gedaan en gepasseert ter prezentie van de schout Bastiaan van der Harst en Cornelis Boezaard als getuijge ten deze versogt."
Ook van een onderlinge molestverzekering van de Scheveningers leest men al in de tweede helft van de 18de eeuw.
Gedachtig aan hetgeen hun voorvaderen in de zeventiende eeuw ter zee tijdens de Engelsche oorlogen van hun overburen te lijden hadden gehad, besloten de Scheveningers zoodra de vierde Engelsche oorlog in 1781 uitbrak maatregelen te nemen om zich tegen de schade, die hun in hun bedrijf en in hun eigendom mogelijk weer te wachten stond, zoo goed mogelijk te waarborgen.
De hoofdbepalingen van deze onderlinge oorlogsverzekering waren: 1°. de respectieve visschers waren verplicht van iederen gulden der besomming aan visch en garnalen een stuiver in te laten bij den schrijver of boekhouder, tot wien zij behoorden om daarvan een kas of fonds te vormen.
2°. Werden een of meer schuiten met haar bemanning door den vijand genomen en gerantsoeneerd, dan zou 75 pet. van het rantsoengeld worden uitbetaald en de overige 25 pet. zou uit de kas worden voorgeschoten, om die te restitueeren" bh' de eerstvolgende besomming.
279
279



3°. Wanneer een bemanning, genomen zijnde, zich kon afkoopen met een som beneden de honderd gulden, dan werd die geheel en al uit de kas betaald.
4°. Wanneer het mocht gebeuren dat de vijand de schuiten met de equipage opbracht en de schepen vernielde, dan moest een commissie, bestaande uit stuurlieden en scheepstimmerlieden de schade bepalen en het verlies werd in zijn geheel vergoed.
Door diezelfde Commissie zou in een dergelijk geval ook bepaald worden, wat de vrouwen en kinderen wekelijks zouden ontvangen van de kas, tijdens de gevangenschap der visschers.
5°. 't Kon ook gebeuren, dat de bemanning bij het zien van den vjjand hoekwant of schrobnet! in den steek liet, alsdan zou twee derden van de schade uit de kas vergoed worden en de rest door het scheepsvolk.
6°. Werd een visscher gekwetst, zoodanig dat hh' vooreerst niet zou kunnen varen, dan werd het Meesterloon — dat is 't honorarium van den geneesheer — uit de kas betaald en kreeg de man bovendien uit de kas per week zooveel als elk zijner kameraden besomde.
Werd de zeeman dusdanig gekwetst, dat hh' nooit meer zou kunnen varen, dan kreeg hh' gedurende drie maanden onderstand uit de kas.
7°. Ingeval een man of jongen werd doodgeschoten dan kregen de nabestaanden aan begrafeniskosten uitgekeerd dertig gulden voor een man en twintig gulden voor een jongen.
8°. Wanneer de vijand de schuit had vernield, maar de bemanning weer had vrijgelaten, dan moesten die menschen weer aan „brood" geholpen worden. Men ging dan aldus te werk. Men maakte zooveel genummerde briefjes als er schuiten waren en liet het lot beslissen op welk schip de broodeloozen zouden worden geplaatst. Elke week lootte men opnieuw.
Men dacht zoo: „een man meer op een schuit voor één week in de besomming maakt niet zoo veel uit."
9°. Wanneer het mocht blijken, dat door het storten van een stuiver van den gulden besomming de kas niet in staat was aan haar verplichtingen te voldoen, moesten de schrijvers of boekhouders met de stuurlieden overleggen in hoeverre die vijf percent van de besomming moest worden verhoogd.
10°. Wanneer de meerderheid van de genoemde commissie het te gevaarlijk achtte om met het oog op ontmoetingen met den vijand in zee te gaan, dan werd wanneer een schuit niettegenstaande dien raad toch ging
visschen en schade beliep, niets uitgekeerd en bovendien een boete
van twee zilveren dukaten ten behoeve van de armen van Scheveningen opgelegd.
11°. De stuurlieden, die lid waren van de genoemde Commissie kregen de naam van „vlaggelieden." Wanneer zh' vijandelijke schepen op zee ont280
280



voor de zaak te bestaan, zelfs in den Haag waren liefhebbers voor deze „nieuwigheid."
In de 's-Gravenhaagsche Woensdagse Courant van 2 Mei 1770 las men de volgende mededeeling: „Directeuren van de geapprobeerde Societeyt, opgericht binnen Schevening, onder de zinspreuk In Tijds gezorgt, adverteeren dat de gemelde Societeyt reeds voltallig is en dat diegeenen, dewelke in 't vervolg bij openvallende Portiën in de le, 2e, 3e Classe gelieve deel te nemen, bn' provisie hunnen naemen en woonplaetsen kunnen opgeeven aan de gemelde Directeuren woonende op Schevening, of aan Pieter Brouwer woonende op het Spuy in 's-Hage, bij wien ook de reglementen der gem. Societeyt voor 3 stuyvers te bekomen zijn."
De sociëteit kon dus haar arbeid beginnen onder gunstige voorteekenen. De ontvangsten waren in de eerste jaren vrij belangrijk en de uitgaven betrekkelijk gering, zoodat het grootste gedeelte der contributiën kon belegd worden.
In 1772 kochten directeuren op den 31n Maart van Teunis de Jager ten behoeve van de Sociëteit, een obligatie ten laste van Holland en WestFriesland groot in capitaal vijf honderd gulden. Monsieur Aalbert Bastiaansz. van der Harst, de zoon van den schout te Scheveningen, verkocht op 15 Februari 1773 aan de sociëteit een obligatie ten laste van 't comptoir generaal der Nederlanden, groot Twee hondert ponden, te veertig grooten het Pond. Op 27 APril van dat Jaar kreeg de sociëteit nog een obligatie in bezit, toebehoorende aan Hendrik van Dijk te Delft, groot Een duyzend guldens, ten laste van 't gemeene land van Holland en WestVriesland. In 1776 op 11 December droegen diaconen van de Kerk te Scheveningen een obligatie over, groot Een duyzend gulden, ook ten laste van Holland en West-Vriesland. 8 Mei 1778 verkochten Bastiaan de Graaf en Cornelis de Witt in hun qualiteit van diaconen van de Ger. Kerk, daartoe gemachtigd door predikant, ouderlingen en medediaconen weder aan de sociëteit een Obligatie ten laste van Holland en West-Friesland, groot in kapitaal negen honderd zeven en tachtig gulden en tien stuivers. Ook bestuurders van het Schuitengat sloten een leening bh' de Sociëteit. Bij notarieele acte van 11 November 1779 bekenden Cornelis Verhejj, Cornelis Harteveld, Leendert Dijkhuize, Hendrik Verheh' ên Ary Ros, hoofdlieden en bestuurders van de respectieve schuijtengaten, schuldig te zijn aan de sociëteit In Tyds Gezorgt een som van zes hondert car. guldens, verbindende tot nakominge deses o.a. ook „de pagtpenningen wegens 't naschrijven van de visch."
In de eerste jaren kon de sociëteit gemakkelijk aan hare verplichtingen voldoen. Pieter Varkevisser, Abraham Kooper en Arent Koek ontvingen als executeur-testamentair in den boedel van wijlen Maria Varkevisser op 7 October 1774 van de directeuren der sociëteit In Tyds Gezorgt „de somme
283
283



van Een hondert gulden voor twee actens in gem. Sociëteit, ten name van de voorm. overleedene."
De toestand bleef echter niet zoo rooskleurig en dat kon wel niet anders. Van sterftetafels waarop alle verzekeringsmaatschappijen in onze dagen haar premies en uitkeeringen baseeren, wist men in die dagen niet. Men ging met een dergelijke sociëteit grootendeels op goed geluk in zee. Evenwel dat was niet de eenige reden, waarom de sociëteit In Tyds Gezorgt reeds na een dertienjarig bestaan bezweek; er was nog iets anders.
De aangiften, die door de deelhebbers bij hun toetreding werden gedaan, waren lang niet alle betrouwbaar.
Een burgerlijke stand bestond toen niet en menig deelhebber gaf zyn leeftijd te goeder trouw of om fraude te plegen foutief op. Gelegenheid om die leeftijden te controleeren bestond er eigenlijk niet.
Wel was het de gewoonte, dat ieder bij zyn doop (wat natuurlijk nooit op den geboortedag gebeurde) in het register van de kerk werd ingeschreven, maar vele ouders verzuimden aan het voorschrift, dat een briefje moest worden meegebracht, waarop de namen van den doopeling of de doopelinge waren geschreven, te voldoen, en dan had de inschrijving niet plaats. Hoor slechts wat koster D. Klinkert in het begin der 18de eeuw achter in het doopboek van de kerk te Scheveningen schreef:
„Den leser ofte ondersoeker der dopelinge zal bevinden datter verscheyde Namen niet te vinden syn in dit boek, ujjt oorsake datter noyt geen briefjes gebragt wierden, als er kinderen ter doop gebragt wierde, hebbende tot dien eynde veele moeyten aangewend, dog tot nog toe niet kunnen bekomen." In dien toestand is eerst eenige verbetering gekomen in het begin der 19de eeuw, sedert 1811, toen de Burgerlijke Stand is ingevoerd.
Doch ook daarna kwam het nog vaak voor te Scheveningen, misschien elders ook, dat ouders jaar en datum van de geboorte hunner kinderen niet juist wisten op te geven. Op een vraag naar den geboortedatum van een kind werd vaak het antwoord gehoord: „Met het overloopen" of „met het graaien" of „Tegen Korsmis." Met het eerste werd bedoeld, de tijd, dat de meeste schepen in zee zyn voor de haringvisscherij, en met het tweede de tijd, dat de schepen voor die visschery worden gereed gemaakt. Eerst toen er te Scheveningen een vijf en twintig jaar geleden een Bevolkingsbureau is gekomen, waar ieder oogenblik de juiste ouderdom kan gevonden worden, raakten langzamerhand dergelijke antwoorden uit de mode.
Maar keeren wy' tot onze Sociëteit „In Tyds Gezorgt" terug. Na een tiental jaren bestaan te hebben kwam men door de ondervinding tot de overtuiging dat de zaak op geen goeden grondslag was gebouwd. Tusschen directeuren en deelhebbers ontstonden herhaaldelijk oneenigheden omtrent de uitkeeringen. Wel vonden wy' dat in 1782 nog ƒ 50.— voor een 284
284



acte was uitbetaald ten name van J. Pronk, maar in het volgende jaar kwam reeds de krach.
Directeuren moesten de uitkeeringen staken en als naar gewoonte, wanneer men te Scheveningen met de een of andere zaak aan den grond zat, trokken directeuren naar Den Haag om den toestand der sociëteit aan Burgemeesteren bloot te leggen. De samensprekingen toen gehouden, leidden tot de volgende bekendmaking in de 's-Gravenhaagse Vrijdagse Courant Van 14 Juli:
„Directeuren van de Sociëteit tot zinspreuk voerende „In tijds gezorgt" tot Scheveninge opgericht in den jaare 1770, van tijd tot tijd ondervindende, daar door het afsterven van veele Contribuanten en het invallen van nieuwe Trek-Leeden, een groot aantal contribueerende plaatsen leedig raken, 't geen de inkomsten van gem. Sociëteit aanmerkelijk doen verminderen en ten gevolge heeft, dat zij Directeuren al eenigen tijd buiten staat zijn gesteld, de vereischte Distributiën te kunnen doen en (niet zonder reede) bedugt zijnde, dat het gem, gebrek al meer en meer zal toeneemen, om welke redenen opgem. Directeuren en uit hoofde van het verzoek door een goed aantal contribueerende Leeden van gem. Sociëteit aan de Ed. Achtb. Heeren Burgemeesteren van 's-Gravenhage bij Requeste gedaan, zijn te rade geworden alle de Leeden van opgem. Sociëteit te convoceeren tegens Maandag en Dinsdag den 21 en 22 July 1783 des namiddags ten drie uuren, in 't Weeshuis te Schevening, ten einde met gemeen overleg, 't zij op behoorlijke middelen van redres ofte tot het dissolveeren derzelve Sociëteit te resolveeren, dan indien er eenige Leeden mogten zijn, welke het niet convenieerde op de voors. dagen te compareeren, zoo worden dezelve verzogt zich behoorlijk en tijdig in scriptis franco aan Directeuren van de voorsz. Sociëteit te adresseeren, zullende bij faulte van dien en non comparitie, volstaan werden met de meerderheid te concludeeren."
En de sociëteit werd „gedissolveert." De weinige bezittingen, waarover zij nog te beschikken had, werden te gelde gemaakt en het „provenu" onder de leden verdeeld.
XIX. HET SCHUITENGAT.
Het is bij onze visschers voorheen, zooals ook thans nog in normale tijden, de gewoonte geweest om tweemaal in het jaar eenige weken achtereen het visschen te staken.
Een vacantie dus, en deze begon in Mei of Juni na afloop van de schrobnet- en trawlvisscherij en in December na het eindigen van de haringvisscherij. In de eerstgenoemde periode werden voorheen door de visschers nieuwe contracten gesloten met de reeders en had soms een alge-
fifiB
285



Het Schuitengat in 1646. Schilderij van W. van Diest in het Gemeente-JIuseum.
meene „verhuizing" plaats, sedert 1882 valt het aanmonsteren in de tweede rustperiode. Het spreekt van zelf dat in die vacantiën van de visschers de schepen behoorlijk moeten geborgen zijn; tegenwoordig liggen dan de visschersvaartuigen in de Scheveningsche of in een der Maashavens; voorheen toen er geen haven was en de vloot geheel of hoofdzakelijk uit bommen bestond, werden die van het strand omhoog gebracht. Niet overal langs het strand was het steeds mogelijk dat te doen; de duinen waren vaak te steil en het is geen wonder dat men al in den ouden tijd naar een punt dicht bn' het dorp heeft uitgezien, waar het optrekken gemakkelijk zou gaan en tevens de schepen bij storm voldoende beschermd zouden staan tegen de aanvallen van de zee.
Het terrein daarvoor gekozen was het Schuitengat, waarvan een klein gedeelte nog is overgebleven en ook de naam nog voortleeft.
De lezer vindt er hierboven een afbeelding van; ze geeft den toestand aan, waarin het zich vertoonde in het jaar 1646.
Oorspronkelijk was het een flinke, groote oppervlakte, zacht glooiend afloopende naar het strand.
Aan dat schuitengat werd door de Scheveningers veel waarde gehecht, aan het onderhoud veel zorg besteed.
Met de uitbreiding van de visschersvloot, al ging dit oudtijds veel langzamer dan in de laatste vijftig jaren werd op verschillende tijdstippen ook een vergrooting van het schuitengat noodig. Bij de uitvoering van dat 286
286



werk spraken de Magistraat van Den Haag en ook Hoogheemraden van Delfland een woordje mee.
Wy hebben hier een „Besteck" van het jaar 1671, „waerna men besteden zal het verbreeden ende verlengen van het bergh- ofte schuytegath in den duijn benoorden den Dorpe van Scheveninge.
Eerstelijck zal dit Schuijtengath drye roeden aen de Westzijde verbreet werden, ende aen de Oostzijde een roede, sulcx dat het als dan breet zal zyn twaelff roeden in 't geheel.
't Selve schuijtengath zal verlengt werden na de dorpezijde ter diepte ofte lengte van seven ende een halve roeden.
De hoogten van Sandt, soowel in 't oude schuijtengath ingestoven als op de verbredingen van dyen, sal d'aennemer op bequame vlackte aff nemen, ende de spijse brengen binnensdijcx in de laegte en dorserende nedergaende, dat dé schuijten bequamelijck aff ende opgesteecken cunnen werden, soo men 't aenwijzen sal.
Aennemer sal den Helm, die tegenwoordich staende is binnen de voorsz. breete ende lengte van 't voorsz. schuijtengath wel ende ten oirbaer op sticken brengen en leggen buijten 't werck onder Sant.
De sph'se van 't zandt, die d'aennemer van noden sal hebben tot dit werck, zal hij in syn werck vinden ende gebruijeken.
Als 't voorsz. werck op zyn breete, lengte en laagte sal zy'n gebracht, sal den aennemer het geheele schuijtengath ter voorsz. breete ende lengte een voet verhogen met asch, paerdemiste ende vuylenisse wederzy'ts dorserende soowel na de Lants- als straetzy'den.
De asch, vuylenisse en paerdemiste sal hy' aannemer halen op Schevelinge omtrent syn werck achter de kerek en elders daer 't hem aengewezen sal worden.
Oock sal d'aennemer gehouden wezen 't voorsz. schuijtengath in 't geheel (alsvoren bestroyt sy'nde) wel dicht ende vast te beplanten met den helm, die hh' alsvoren opgestickt ende onder sant sal hebben gebragt ende den helm die hy' te corte soude mogen comen, sal hy' aennemer halen uit de wedersy'tsche duy'nen, daer 't hem sal werden aengewesen.
Den aennemer sal sijn werck wel ende loffelh'cken na desen bestecke gemaeckt, opleveren binnen den th'd van een maent na de bestedinge, op peijne-van vjjff en twintig gulden aen syn bedongen loon te corten, weer ende windt uy'tgesondert, tot discretie van de heeren besteders.
Sal mede hy aennemer tot voldoeninge alsvoren suffisante Borge stellen ten genouge van heeren besteders.
De betalinge sal gedaen werden als 't werck gemaeckt, geschouwen ende gepresen sal zy'n.
De aennemer van dit werck sal maer twee slagen mogen houden om op, ende van sijn werck te cunnen comen, ten ey'nde den Dyck ende wildernisse
9R7
287



Het Schuitengat in 1750. Schilderij van Jan ten Compe in het Gemeente-Museum.
zoo weijnich beschadicht mag werden, als 't mogelijck is, op peijne, dat de schade aen bedongen loon sal werden gecort, ende sullen d'aennemers haer in alles reguleren na d'aenwjjsinge ende ordre henluijden te geven.
Aldus gekeurt bij Dijckgrave ende Hoogeheemraden van Delfflandt den thyenden April 1671. In kennisse van mij, Cor. de Jonge.
Aennemer van 't voorsz: werck is gebleven Philips Romboutsz voor de somme van tachtig gulden. Borge Willem Pietersz Ruijgrock.
Aldus besteet achtervolgende den voorsz. bestecke ende keuren bij de Burgemeesteren ende Regierders van 's-Gravenhage, ten huijse van de Schout van Schevelingen den derthynden April 1671.
J. v. d. Houve M« J'egenswoordig
Pensionaris. Cor- de Jon^e"
Wat het toezicht van Delfland betreft, het bleef dat steeds uitoefenen, ook zelfs toen het schuitengat teruggebracht was tot de tegenwoordige afmeting en slechts eenige garnalenbooten daar werden geborgen. Elk jaar tusschen Kerstmis en Nieuwjaar hield Delfland schouwdag; dan kwamen Dijkgraaf en Hoogheemraden inspecteeren of alles nog volgens de oude keuren was onderhouden.
Hoe het Schuitengat er een eeuw later in 1750 uitzag, leert bovenstaande
plaat. 288
288



't Schuh'tengat en ca verende voor hun medebestuurder, Wouter Taal, krijgsgevangen in Engeland, verklaarden bij notarieele acte deuchdelh'k schuldig te zijn aan Pieternella Cornelia van den Hoek de somma van een hondert guldens, beloovende die som te restitueren over een jaar."
Vanaf dat jaar vindt men geen schuldbekentenissen van schuitengatmeésters meer.
Ook de jaarlijksche inkomsten kwamen in lateren tijd niet meer van den naschrijver, wat geen wonder was, omdat toen deze titularis het schrijven van de visch niet meer voor een zekere som pachtte, maar aangesteld werd door de Permanente Commissie uit de Reederij en daarvoor een vast salaris genoot.
De gelden voor het onderhoud van het Schuitengat werden in de 19e eeuw op meer dan één wijze gevonden. Wij leeren dat uit de navolgende posten uit de rekening van Schuitengatmeesters over de jaren 1851 en 1852.
Ontvangsten.
1851. Contributie van 97 schuiten a ƒ 3.— per schuit . . ƒ 291.— Van het overschot der cent per gulden en des duit van de
booten, na aftrek van het tractement van den Naschrijver a ƒ 8.— per schuit, waarvan de helft in het Visschersfonds en
de andere helft hier in ontvang gebragt wordt ,, 625.95
Een jaar huishuur verschenen ult°. October „ 250.—
Twee coupons ieder ƒ 14.85 van 3 pCt. W.S „ 29.70
1852. Van 63 overloopers a ƒ 2.— , 126.—
Van het overschot van de cent na aftrek van de kosten van
den afslager de helft van het vrije geld ad ƒ 1411.56 . . . . „ 705.78
Uitgaven.
1851. Aan de nieuwe schuitengatmeesters hunne vacatiën. „ 50.—
de helft der reparatie van het waakhuis „ 141.46
aan schuitengatmeesters vacatiegelden „ 50.—
aangekocht een certificaat W.S. 2y^ p. van ƒ 1000 . . . . „ 595.05
1852 aan het waken bij de schuiten in het schuitengat. . . „ 153.25
aangekocht een certificaat W.S. 2i/2 pCt. van ƒ 500.— . . „ 320.455
Voorts in beide rekeningen een aantal posten voor het werken in het schuitengat.
In 1852 werd het Fonds van het Schuitengat overgedragen aan het Visschersfonds en nam de Permanente Commissie uit de Reederh' voorgoed de taak van Schuitengatmeesters over. De toen nog fungeerenden lieten
291
291



zich nog steeds Schuitengatmeesters noemen, waarschijnlijk vooral om te blijven genieten van het oude recht om in de kerk een plaats in de regeeringsbanken in te nemen. Ze namen ook onder dien naam nog zitting in het bestuur van het Visschersfonds.
Bij de overdracht bezat het Fonds het huis genaamd „Zeemanshoop" (het zomerhuis van Soetens) dat ƒ 300.— per jaar aan huur opbracht en bovendien twee stuks obligatiën W.S., ieder groot ƒ 1000 a 2i/£ pCt.
Het genoemde huis was in 1830 gekocht voor ƒ 5200.
De invaliden der zee. Schilderij van Elchanon Verveer in het Gemeente-Museum.
XX. WAT IS EN WORDT ER GEDAAN VOOR DE OUDE VISSCHERS?
a. Fonds tot ondersteuning van oude visschers te Scheveningen.
Dit fonds, bij verkorting het „Visschersfonds" genoemd, werd opgericht bij besluit van 28 Januari 1840. In de eerste jaren na de oprichting waren de geldmiddelen ontoereikend om tot een geregelde wekelijksche ondersteuning over te gaan; eerst nadat het fonds was vereenigd met het Schuitengatfonds in 1852 en daardoor belangrijk versterkt was, kon met een uitdeeling een aanvang gemaakt worden. De vereeniging van beide fondsen geschiedde op de volgende voorwaarden. 292
292



wijzigingen die in den loop der jaren werden aangebracht, betreffen voornamelijk het bestuur en het toezicht.
Het schijnt dat de ondervinding leerde dat zes bestuurders en nog zes toezieners lang niet noodig waren voor een richtig beheer van het fonds.
Toen in 1890 P. de Niet overleed, waren er nog maar twee bestuurders over, namelijk J. Groen en A. de Mos. Van een benoeming van nieuwe stuurlieden in de Commissie van toezicht leest men in de notulen niets meer.
In 1897, na den dood van J. Groen, werd een gewichtig besluit genomen. In een vergadering van de Permanente Commissie uit de Reederh' van den 27 Juli verklaarde deze, op voorstel van twee leden, nl. A. Hoogenraad en A. de Mos, zich bereid als Bestuur van het Visschersfonds op te treden.
Men zag in deze wijziging een vereenvoudiging, die zonder bezwaar kon geschieden, aangezien de Permanente Commissie benoemd werd door de boekhouders en de bestuurders van het fonds door diezelfde personen.
De uitdeelingen van ƒ 1.— per week geschieden nog geregeld. Sedert 1884 tot op heden heeft A. Hoogenraad de taak als secretaris-penningmeester op zich genomen en hoewel in 1917 als secretaris van de Permanente commissie afgetreden, stelde deze er een eer in, de wekelijksche uitkeeringen te blijven doen.
De toestand van het fonds is lang niet rooskleurig.
De vaste jaarlijksche bijdragen hebben geen gelijken tred gehouden met de toeneming van de visschersbevolking. Werden, zooals We zagen, aanvankelijk 23 ouden van dagen met een gulden per week geholpen, het aantal begunstigden is nu in 1917 geklommen tot 80! Treurig is het zeker hier nog bij te moeten voegen, dat de jongste van die invaliden der zee, niet 65, zooals in de statuten was bepaald, maar 75 jaar is.
b. Een Tehuis voor Oude Scheveningsche visschers.
Reeds een zeventig jaar geleden werd te Scheveningen behoefte gevoeld om in het bezit te komen van een inrichting, waarin oude visschers hun laatste levensjaren op onbezorgde wijze konden doorbrengen.
Er werd toen veel over gesproken, maar de groote kosten, die aan den bouw voor zulk een inrichting zijn verbonden en nog meer de gelden, die er noodig zijn om de oudjes behoorlijk te kleeden, te voeden en te verzorgen, schrikten zoodanig af, dat het bleef bij een wenschen en meer niet.
In 1914 is evenwel de hand aan den ploeg geslagen.
Den 2den Februari van dat jaar werd in een drukke, uitsluitend door visschers bezochte bijeenkomst van de Christelijke Visschersvereeniging „Wilhelmina" door J. C. Vermaas, op verzoek van het bestuur dier vereeniging de vraag beantwoord: „Wat is het lot van den ouden zeevisscher hier te Scheveningen en wat is er te doen om dat lot te verbeteren?"
295
295



Na in bijzonderheden den deerniswaardigen toestand geschilderd te hebben, waarin tal van oude visschers verkeeren, die verpleegd moeten worden door kinderen of familieleden, die zelf behoeftig zijn ging de spreker na, wat in de laatste eeuw voor den ouden visscher gedaan is, en wekte de aanwezigen op tot het tot stand brengen van een Tehuis voor oude Scheveningsche visschers. Hoe men daarin zou kunnen slagen werd door den spreker uiteengezet. Samensprekingen met het bestuur van genoemde vereeniging hadden aangetoond, dat de visschers zelve zeer goed in staat waren, zoo iets nuttigs tot stand te brengen. Buitendien zou ook hulp van buiten niet achterwege blijven.
Bij een besomming van 4.1/^ a 5 millioen, tijdens de haringvisscherij, zooals in de laatste jaren het geval was, zou daarvan 1 millioen als loon aan de visschers komen en stonden zij nu voortaan 1 cent van den gulden af voor de verschillende fondsen, dan zou per jaai* gemiddeld ƒ 8500 beschikbaar blijven voor het Tehuis.
Het was maar een quaestie van goeden wil. Toen de visschers te Scheveningen in 1696 besloten tot de oprichting van een eigen weeshuis, behoefde het maar twee jaar te duren eer er een weeshuisje gebouwd was en ook de fondsen om een aantal kinderen op te nemen bijeen waren.
De vergadering besloot na eenige discussie bij groote meerderheid van stemmen: 1°. tot de oprichting van een Tehuis voor oude Scheveningsche visschers en 2°. voor dat doel elk jaar 1 percent te storten van het bh' de haringvisscherij verdiende loon.
Acht bestuursleden van de vereeniging „Wilhelmina" met de uitvoering van het besluit belast, wisten alstoen een vijftal personen buiten den visschersstand te vinden, genegen om gezamenlijk de zaak verder uit te werken.
Den 24sten Februari 1914 waren Mr. J. Ankerman, lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, Jacob den Duik Wz., lid van den Gemeente-, raad, Wouter Dijkhuizen, visscher, Gijsbert Groen, visscher, A. Hoogenraad, lid van den Gemeenteraad, Leendert Mos, visscher, Jacobus van Roon, visscher, G. v. d. Stuijt, notaris, Cornelis van der Toorn, visscher, Gijsbert Tuinëbreijer, visscher, J. C. Vermaas, gep. onderwijzer, Pieter de Vreugd, visscher en Johannes Westerduin Bz, samengekomen in de regentenkamer van het Ned. Herv. Oude Mannen-, Vrouwen- en Weeshuis aan de Duinstraat te Scheveningen, ten einde van gedachten te wisselen aangaande de oprichting van een Tehuis voor oude Scheveningsche visschers.
In die samenkomst werd tot de oprichting besloten en voorts de grondslagen vastgesteld, waarop deze aangelegenheid te regelen is, welke grondslagen werden geformuleerd en gearresteerd als volgt: 296
296



Art. 1. Wij ondergeteekenden roepen op vier en twintig Februari negentienhonderd veertien in het leven eene Stichting.
Wij bestemmen een bedrag van Duizend gulden in contanten tot vermogen dezer stichting en bepalen, dat wij gezamenlijk het Bestuur der Stichting uitmaken.
Art. 2. De Stichting draagt den naam: „Tehuis voor oude Scheveningsche visschers."
Zij is gevestigd te Scheveningen.
Art. 3. Het doel der Stichting is:
a. het bijeenbrengen van de gelden, benoodigd om te geraken tot de oprichting en instandhouding van een Tehuis voor oude Scheveningsche visschers en hunne echtgenooten; en
b. het beheer van het bedoelde Tehuis, zoodra dit zal zijn tot stand gekomen.
Art. 4. De Stichting staat op Christelijken grondslag, in dier voege, dat de Bijbel wordt erkend als richtsnoer voor het huiselijk leven in het Tehuis.
Art. 5. Opname in het Tehuis geschiedt zonder aanzien van gezindte. Ieder, die in het Tehuis is opgenomen, is volkomen vrij in de wijze, waarop hij zijn godsdienstplichten vervult.
Art. 6. Niemand heeft recht om opneming in het Tehuis te vorderen. Het bestuur der Stichting beslist over de opneming in het hoogste ressort.
Geen personen worden in het Tehuis opgenomen, die naar het oordeel van het Bestuur der Stichting, daaraan geen behoefte hebben.
Art. 7. De geldmiddelen der Stichting bestaan in:
a. het in artikel 1 bedoelde stamkapitaal van duizend gulden;
b. hetgeen aan de Stichting wordt geschonken en vermaakt of door haar op andere wijze wordt verkregen;
c. de bijdragen, die door de visschersbevolking worden verstrekt;
d. renten, contributiën en alle andere inkomsten. Art. 8. De Stichting bestaat voor onbepaalden tijd.
Zy gaat evenwel teniet, indien het in artikel 3 omschreven doel niet, of niet meer bereikt kan worden. Alsdan wordt haar vermogen bestemd tot een doel, dat naar het oordeel van het Bestuur het meest met het doel dezer Stichting overeenstemt.
Art. 9. In één of meer reglementen worden door het Bestuur nadere regelen gesteld aangaande:
het beheer der Stichting;
de personen en den leeftijd der personen, die voor opneming in het Tehuis in aanmerking komen ;
de wijze, waarop in het Bestuur der Stichting, ook in de toekomst, wordt voorzien;
297
297



de rechten en verplichtingen van het Bestuur en van deszelfs leden; de vergaderingen van het Bestuur; het beheer der geldmiddelen;
terwijl in het algemeen aangaande alle andere onderwerpen, die de Stichting en haar Tehuis betreffen, bij reglementen zoodanige nadere regelingen kunnen worden gemaakt, als het Bestuur zal vermeenen te behooren.
Art. 10. De bedoelde reglementen mogen geene bepalingen inhouden, die in strijd zijn met de Stichtingsoorkonde.
Art. 11. De reglementen kunnen niet worden gewijzigd, dan met goedkeuring van ten minste twee-derde gedeelte der stemmen, uitgebracht in eene vergadering, waarin ten minste drie-vierde gedeelte van het aantal Bestuursleden tegenwoordig zh'n.
Art. 12. Het Bestuur vertegenwoordigt de Stichting in en buiten rechten en is tot alle daden van eigendom en van beheer bevoegd.
De bestuurshandelingen die aan het Dagelijksch Bestuur of aan de functionarissen van het Dagelijksch Bestuur worden overgelaten, worden bh' reglement aangewezen.
Art. 13. Het bepaalde in de voorgaande artikelen mag gedurende het bestaan der Stichting niet gewijzigd worden, tenzy met algemeene stemmen van alle Bestuursleden.
Art. 14. Het dagelijksch bestuur der Stichting zal voorloopig worden uitgeoefend door A. Hoogenraad, eersten voorzitter, C. van der Toorn, tweeden voorzitter, J. C. Vermaas, eersten secretaris, J. van Roon, tweeden secretaris, G. van der Stuyt, eersten penningmeester, G. T. Groen, tweeden penningmeester, Mr. J. Ankerman, Algemeen plaatsvervanger. Om te zorgen dat de bestuursleden uit den visschersstand een blijvende meerderheid in het bestuur zouden vormen, werden in het reglement een drietal bepalingen opgenomen, luidende:
Art. 1. Het Bestuur der Stichting bestaat uit dertien personen, van wie acht leden tot de visschersbevolking van Scheveningen en vijf leden tot de burgerij moeten behooren.
Of men tot een dier beide categorieën behoort, beslist het Bestuur der Stichting.
Art. 2. Indien eene vacature bestaat van Bestuurslid, behoorende tot de visschersbevolking, maken de overblijvende bestuursleden, tot die bevolking behoorende, al of niet met ruggespraak van een visschersvereeniging, een voordracht op van drie personen, uit welke een keuze wordt gedaan door de bestuursleden, die tot de burgerij behooren.
Art. 3. Indien eene vacature bestaat van Bestuurslid, behoorende tot de burgerij, maken de overblijvende bestuursleden tot de burgerij behoorende, eene voordracht op van drie personen, uit welke eene keuze wordt 298
298



huuren die Bevennet is, op een boete van drie Ponden, van elf Grooten het Pond.
De Stuurlui]'den zullen met geen vennoot vermoogen te vaaren, ofte sullen deselve moeten aangeven met de Schrijver en Schout hoe lang die Bevennet sijn, ten minste voor een teelt daar ordentelijk aanteh'kening van sal werden gehouden, en den Steurman vermag niet meerder loven aan een Vennoot als dertig Stuijvers, hoe 't ook genaamt mogte werden.
Een Vennoot ujjt de Schuijt loopende, zonder wettelijke reden aangetoont te hebben, sal verbeure een boete van drie Ponden, en sal in een half jaar in geen andere schujjt moge varen."
In het begin der negentiende eeuw, in 1804 rezen weder geschillen tusschen de stuurlieden en de vennooten of bootsgezellen der pinkschuiten over het „bevennen."
De bepalingen in 1798 gemaakt, waren — zoo meenden de bootsgezellen — alleen van toepassing voor het geval de geheele teelt, van Pinksteren tot Pinksteren, werd medegemaakt en daarom werd aangifte van de bevenning bij den boekhouder of schrijver en den schout dikwijls nagelaten.
Zoo gebeurde het dat deze of gene bootsgezel aan wal bleef, en zich onttrok aan de gemeene schade of de kosten, die gemaakt waren, gedurende den th'd, dat hij gevaren had.
Door de Kamer van Politie werd nu besloten dat geen stuurman zou vermogen een vennoot aan te nemen, die met een ander stuurman, 't zij voor de geheele of een gedeelte van de teelt bevennet was.
Aangifte moesten de stuurlieden doen, wanneer zij de matrozen huurden, voor hoe lang en op welke voorwaarden de overeenkomst werd gesloten. De schout zou, wanneer zulks binnen de teelt geschiedde, voor zijn diensten genieten drie stuiver.
Het Stadsbestuur van Den Haag meende ook in 1820 weder een nuttig werk te doen met de geheele Scheveningsche visscherij aan een aantal voorschriften te binden.
Leest men het motief, dat Burgemeesteren daartoe bracht, dan zal men toegeven dat er wel eenige reden voor was. „Burgemeesteren der Stad 's-Gravenhage", heet het, „in aanmerking genomen hebbende de meenigvuldige en verregaande misbruiken, welke langzamerhand zyn ingeslopen in de uitoefening der Visscherij te Scheveningen, en de hoogloopende verschillen daaruit voortgesproten;
Willende daartegen zoodanige maatregelen nemen, dat, aan de eene zijde wel worden bewaard de sints onheugchelijke jaren bestaande goede gewoonten, zoo veel zulks met de veranderde betrekkingen tusschen velen der reeders en het zeevolk; mitsgaders de natuurlijke vrijheid van een 304
304



ieder om over zijn eigendom en de vruchten van zijne vlijt, naar goéd vinden te beschikken, bestaanbaar is; maar dat ook aan de andere zijde alle onbehoorlijke handelingen, waardoor de onderscheidene belanghebbenden elkander benadeelen, worden belet of te keer te gaan;
En, wenschende door billijke en naauwkeurige bepalingen alle gegronde klagten te voorkomen, en de pogingen van onredelijk gezinden te beteugelen ;
Hebben, met voorkennis en goedvinden van den Edelen Achtbaren Raad dezer Stad gearresteerd het volgende Reglement, waar naar zich de Reeders, Stuurlieden, Matrozen en Vischkoopers te Scheveningen, zullen hebben te gedragen."
Als het waar is, dat de toestand werkelijk zoo was als hierboven wordt afgeschilderd, en wij hebben geen reden om er aan te twijfelen, was het ingrijpen van Burgemeesteren zeker verklaarbaar.
Het Reglement bevat niet minder dan 58 artikelen. Over enkele daarvan willen wij het een en ander zeggen, vooral omdat dit Reglement, in werking gebleven tot het jaar 1855 toen de visscherjjzaken bjj algemeene politieverordening werden geregeld, een eigenaardigen kijk geeft op den toestand van de Scheveningsche visscherij in de eerste helft van de 19e eeuw.
Eene voorname plaats is in het Reglement toegekend aan het dienstcontract der visschers.
Artikel 3 zegt: „Een stuurman zal aan eenen matroos bij deszelfs aanneming, direct of indirect, niet meer voor handgeld mogen geven of beloven in geld of geldswaarde dan drie guldens."
Eigenaardig dat ook in onze dagen dat handgeld nog zulk een groote rol speelt, natuurlijk in de eerste plaats bij de visschers, maar ook bh' de reeders, die door een hooger handgeld zich de beste arbeidskrachten trachten te verzekeren.
Indien er meer gegeven of beloofd werd, kreeg de gever of belover een boete van ƒ 12.— en als de zeeman meer eischte dan het genoemde handgeld, verbeurde hij ƒ 6.—.
By deze zaak moet in het oog gehouden worden, dat voor eene visschersvloot een bepaald aantal zeelieden noodig is; een man minder op het schip geeft dadelijk veel ongerief. Wanneer het nu voorkomt, dat door een zeer gunstigen afloop van de visscherh' die vloot plotseling eene belangrijke uitbreiding ondergaat, dan is het verband tusschen vloot en contingent visschers verbroken, m.a.w. er is een tekort aan zeelieden. Te Scheveningen is dat herhaaldelijk voorgekomen en heeft men zich voor de haringvisscherij wanneer op de schepen twee man meer varen, moeten behelpen met zoogenaamde „buitenlui", menschen van allerlei slag: metselaars, kuipers, sjouwers en dergelijke.
Het dienstcontract, dat evenals thans zeeman én reeder voorheen voor
305
20
305



een geheel jaar bond, werd door den zeeman menigmaal willekeurig verbroken, en de deserteur kreeg volgens het reglement van 1820 eene boete van ƒ 6.— plus een gevangenisstraf van twee dagen.
Maar het geval deed zich ook voor dat eene plaats als stuurman op een schip vacant zijnde, een matroos, die al een verbintenis gesloten had, voor die plaats van stuurman geroepen werd. Dan kon er door de betrokken reeders worden onderhandeld, doch bleef dat onderhandelen achterwege, dan verbeurde de reeder, wien het aanging ƒ 25.— en de matroos ƒ 3.—. ' In het Reglement vindt men de verplichting voorgeschreven dat „bij jaarlijksche verwisseling der matrozen", deze door den Commissaris van Politie te Scheveningen moeten worden „opgeteekend", een taak die in onze dagen opgedragen is aan den Waterschout. De Commissaris ontving voor dat monsteren van ieder matroos ƒ 2.—.
De juiste bepaling van het loon der visschers is in den loop der tijden zeer gecompliceerd geworden en al is men een tamelijk goed rekenaar, dan nog kost het studie om precies te bepalen wat zoo'n zeeman als loon toekomt in geld en in visch,
In de eerste helft van de 19e eeuw was het loon van den visscher aldus
geregeld:
Van de versche visch, die gevangen werd, kreeg hh' de zeehanen en pietermannen, dus de minderwaardige visch. Daarenboven had hij elke reis recht op een „zoode visch" bestaande uit twee manden kleine schol. Het geld, dat daarvoor in afslag gemaakt werd, moest in gelijke deelen verdeeld worden tusschen den stuurman, de matrozen, de jongens en......
den reeder. Ergo, van de fooi, die de reeder aan de bemanning van zh'n schip gaf, trok hij zelf ook.
Gingen de schepen om den Noord — dus ver weg — visschen, dan werd de „zoode" uitgebreid tot vier manden schol voor elke reis. Vischte men met de beug op kabeljauw en schelvisch, dan moest de „zoode" ongeveer gelijk zh'n in waarde als bij de schol.
Gedurende de visscherij mochten de visschers van hun vangst eten; een zeer wijs voorschrift, niet alleen omdat visch een uitstekend voedsel is — wat zien ook de visschers van onzen th'd er niet welvarend uit, als zh van zee komen! — maar ook omdat de gelegenheid den dief maakt.
En nu komt eerst de eigenlijke verdeeling van de opbrengst. In artikel 32 van het Reglement van 1820 leest men:
„Het onzuiver provenue der verkochte visch, na aftrek der zoo even gemelde zoode visch, zal wekelijks, en, zoo de reizen langer duren, bij elke reize, conform het oud gebruik, verdeeld worden als volgt: vooraf zal de reeder of eigenaar der schuit genieten twintig percent voor schrijfgeld; van de'overige 80 percent zullen worden afgetrokken blootelijk de 306
306



gemaakte zuivere onkosten, op elke zeereis gevallen; in cas van verschil ter beslissing van de zegslieden; en het dan overblijvende zuiver provenue of deelgeld zal onder den reeder of eigenaar, den stuurman, de matrozen en jongens zoodanig verdeeld worden, dat de stuurman alleen Ityg portie en de jongens ieder l/% portie of deel genieten."
Bij het lezen van het woord „schrijfgeld" zou men allicht denken aan kosten voor administratie; maar neen, dat schrijfgeld was „het aandeel van den eigenaar, waaruit hij het capitaal moest in stand houden", om nieuwe schuiten te bouwen. Door de toenemende duurte der materialen voor den aanbouw, was sedert jaren reeds de daarvoor gestelde 10 percent op 20 gebracht.
Nog is de afrekening niet ten einde.
Artikel 40 schreef voor: „De matrozen zullen jaarlijks moeten bijdragen voor de jaagfok ƒ 13.—, voor de saainetten ƒ 10.—, en voor de zoogenaamde klep ƒ 2.50; ook zullen als van ouds, ten laste van het zeevolk blijven alle averij en ongelukken, die aan het schip in zee overkomen, voor zoo verre die zijn zullen boven de klamp van het schip, als zwaarden, mast, roer, enz. Blijvende al wat onder de klamp of onder water is, voor rekening van den reeder."
Ook was de zeeman verantwoordelijk voor de schade, die hij kreeg aan zijn vischnetten tijdens de versch-visscherij. Om zekerheid te hebben dat de visscher die schade betaalde, moest hij bij het Noord-varen 20 percent, en na 1 Juli 5 percent inlaten.
Deze loonregeling van het jaar 1820 is zeer lang, nu en dan met kleine wijzigingen, in werking gebleven. Een enkele maal zijn wel vanwege de reeders stemmen opgegaan om tot een veel eenvoudiger systeem over te gaan, doch zoodra de visschers van het voornemen tot wijziging hoorden, lieten zij niet onduidelijk blijken, dat zij met geen verandering zouden genoegen nemen.
Toen in 1855 eene nieuwe Politie-verordening in den Gemeenteraad in behandeling kwam, waardoor ook het Reglement op de Visscherij van 1820 zou komen te vervallen, maar het verplicht „opteekenen" van de visschers door den Commissaris van Politie werd gehandhaafd, stelde de Permanente Commissie uit de Reederij een onderzoek in over de vraag: of het eigenlijk wel op den weg lag van de Gemeente zich met het dienstcontract van de visschers te bemoeien. Het resultaat van dat onderzoek was, dat het Gemeentebestuur geen recht daartoe had en de Permanente Commissie schreef 26 Juni aan den Commissaris van Politie Behr, dat de reeders besloten hadden dat jaar de stuurlieden en matrozen te laten opteekenen voor den tijd, dat het bestaande Reglement nog van kracht was en „zoo onverhoopt de politieverordening voor reeders, stuurlieden en
307
307



wordt het monsteren der zeelieden verplichtend gesteld en den reeders belangrijke boeten opgelegd, wanneer zij deserteurs in dienst nemen. Met het „opteekenen" der visschers werd belast de secretaris van de Permanente Commissie C. Gebel.
De ondervinding heeft geleerd dat toen door de „Eendracht" het kwaad tot bescheidener afmetingen is teruggebracht.
In de Decembermaand van 1880 kwamen de leden van de „Eendracht" bijeen, om te overwegen in hoeverre het mogelijk was het loon van de visschers op een eenvoudiger basis vast te stellen, dan tot toen het geval was. De stoot hiertoe werd gegeven door A. den Duik.
Afgeschaft werden bü deze gelegenheid allerlei bijdragen, die men in de laatste eeuwen van de visschers geëischt had als lijngeld, mandengeld, jachtfokgeld, mastengeld, zwaardengeld enz.
Men had daartegenover ook willen afschaffen de stille afslag van de zoogenaamde vrouwenvisch, een afslag achter de schuit, van zeehaantjes, bolk, kleine tongetjes enz.; een afslag, waarbij de vrouw van den stuurman de leiding had. Doch vrees voor een algemeenen tegenstand van de zijde der visschers, deed toen deze zaak tot gunstiger tijden uitstellen.
Tot gunstiger tijden, want het was vrij wel bekend, dat er onder de visschers sedert de oprichting van de „Eendracht" een zekere spanning heerschte.
Al spoedig bleek het, dat zich onder hen een partij gevormd had, die van monsteren, dat in de laatste jaren gewoonlijk in het laatst van December en begin Januari plaats had, niet wilde weten; zooals altijd in dergelijke omstandigheden, lieten velen zich beïnvloeden of vrees aanjagen.
Den llden Januari 1881 kwam het zelfs te Scheveningen tot ongeregeldheden. Zoodra de avond gevallen was, trok een troep van wel zeshonderd Scheveningers, die zich op het strand verzameld hadden, langs den strandweg en begon zh'n woede te koelen aan het gebouw van de reederh'societeit, Neptunus, waar de ruiten verbrijzeld werden; zij ging daarop langs Badhuiskade en Badhuisstraat, waar eveneens enkele huizen van reeders het moesten ontgelden. Bh' het einde van de Badhuisstraat, aan den ingang van het eigenlijke dorp, werd door het flink optreden van de politie een einde gemaakt aan de uitspattingen van de volksmenigte. Versterking van politie en marechaussées uit de stad maakten aan het straatschandaal een einde.
Toch" bleef het de geheele maand Januari onder de visscherh'bevolking gisten.
18 Januari kwam de reederij vereeniging „Eendracht" weer bijeen, nadat met een vijftal stuurlieden door het bestuur was geconfereerd, om opnieuw het loon te bepalen. Aan de visschers werd nu verzekerd, voor de haringvisscherij : 33 percent van de besomming, ƒ 25.— graaigeld, ƒ 30.— braad310
310



geld, zoodra de besomming meer dan ƒ 1000.— was, 67 percent van de besomming van de makreel, en elke reis 1 ton pekelharing, en 500 stuks steurharing. *."*;&':
Hoewel door deze nieuwe concessies van de zijde der reederij de gemoederen wat bedaarden, werd het toch nog begin Februari, eer alle tegenstand gebroken was en het „opteekenen" zijn gewonen gang ging.
In 1881 kwam de Rijkswet, houdende strafbepalingen tot beteugeling van desertie van zeevisschers.
De vader van die wet was Minister Mr. A. E. J. Modderman. De strafbepalingen, later ook in het strafwetboek opgenomen, zijn voor den schepeling die een reis niet medemaakt één tot veertien dagen gevangenisstraf en voor desertie gedurende een reis één tot dertig dagen.
Ook de reeder, boekhouder of schipper is krachtens die wet strafbaar, wanneer hij een schepeling in dienst neemt, wetende, dat er nog geen maand is verstreken, sedert deze zich aan zijn verbintenis voor een Nederlandsen schip of zeevisschersvaartuig heeft onttrokken; daarvoor wordt hij gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste drie maanden of een geldboete van ƒ 300.—.
Tegelijk met de invoering van deze wet werd ook door de Regeering ingesteld de betrekking van Waterschout.
Het kostte heel wat om de visschers tot het aanmonsteren ten overstaan van den officieelen waterschout te krijgen.
Hoewel men het niet openlijk zei, men begreep maar al te goed, dat ieder, die nu van een schuit wegliep, gevangenisstraf wachtte. Met deze nieuwe wet viel niet te spotten.
Begin Januari 1882 stonden eenige Scheveningsche bomschuiten aan het strand om voor de schrobnetvisscherij af te varen. Vooraf moest nog gemonsterd worden en de nieuw benoemde waterschout L. G. Vernée hield voor het vervullen van die formaliteit zitting in het Verkooplokaal, maar geen enkele visscher kwam opdagen.
Een week later schreef Het Vaderland: „In de houding der Scheveningsche visschers valt tot heden geen verandering waar te nemen. Wel wórdt op enkele vaartuigen druk gewerkt, maar geen enkele matroos heeft nog. geteekend. Zeker is het, dat enkele visschers daartoe wel genegen zouden zijn, maar de bedreigingen van hun kameraads weerhouden hen. Die bedreigingen zn'n op vele schuiten te lezen en dezen morgen is aan de sociëteit Neptunus een met goede hand geschreven biljet aangespijkerd gevonden, waarin onder bedreiging met moord iederen matroos verboden wordt voor den waterschout te teekenen."
Den volgenden dag vond de politie weer biljetten aangeplakt, waarop:
311
311



met gevangenisstraf van ten hoogste eene maand de schipper van een Nederlandsch zeevisschêrsvaartuig die, na den aanvang der monstering en vóór het einde zijner verbintenis, zich opzettelijk en wederrechtelijk aan het voeren van het vaartuig onttrekt.
391 (2°) Wordt gestraft, als schuldig aan desertie vóór den aanvang der reis:
met gevangenisstraf van ten hoogste twee weken, de schepeling, die opzettelijk en wederrechtelijk eene reis, waarvoor hij zich op een Nederlandsch zeevisschêrsvaartuig verbonden heeft, niet medemaakt.
392 (2°) Wordt gestraft, als schuldig aan desertie na afloop der reis: met gevangenisstraf van ten hoogste eene maand, de schepeling, die opzettelijk en wederrechtelijk eene reis waarvoor hij zich op een Nederlandsch zeevisschêrsvaartuig verbonden heeft, niet verder medemaakt.
393 (2°) Wordt gestraft, als schuldig aan desertie na afloop der reis:
met gevangenisstraf van ten hoogste twee weken, de schepeling van een Nederlandsch zeevisschêrsvaartuig, die na den afloop der reis en vóór het einde zijner verbintenis, zich opzettelijk door wederrechtelijke afwezigheid aan zijn verdere dienstverrichtingen onttrekt.
394. De in de artikelen 391—393 bepaalde straffen kunnen worden verdubbeld, indien twee of meer personen gezamenlijk of tengevolge van samenspanning het misdrijf plegen.
394 bis. De reeder, boekhouder of schipper van een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig, die een schepeling in dienst neemt, wetende dat er nog geene maand is verstreken, sedert deze zich aan zijne verbintenis voor een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig heeft onttrokken op de wijze in een der artikelen 391—393 omschreven, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste drie maanden of geldboete van ten hoogste driehonderd gulden.
Niet strafbaar is het feit indien de indienstneming buiten het rijk in Europa geschiedt met toestemming van den Nederlandschen Consul of, zoo die er niet is, op verzoek van de plaatselijke overheid.
395. De opvarende van een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig, die aan boord den schipper, of de schepeling die aan boord of in dienst een meerdere in rang feitelijk aanrandt, zich met geweld of bedreiging met geweld tegen hem verzet of hem opzettelijk van zijn vrijheid van handelen berooft, wordt als schuldig aan insubordinatie, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren.
De schuldige wordt gestraft:
1°. met gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren, indien het misdrijf of de daarmede gepaard gaande feitelijkheden eenig lichamelijk letsel tengevolge hebben;
315
315



2°. met gevangenisstraf van ten hoogste zeven jaren en zes maanden indien zij zwaar lichamelijk letsel ten gevolge hebben;
3°. met gevangenisstraf van ten hoogste twaalf jaren, indien zij den dood tengevolge hebben.
396. Insubordinatie, gepleegd door twee of meer vereenigde personen, wordt, als muiterij gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes jaren.
De schuldige wordt gestraft:
1°. met gevangenisstraf van ten hoogste zeven jaren en zes maanden, indien het door hem gepleegde misdrijf of de daarbij door hem gepleegde feitelijkheden eenig lichamelijk letsel ten gevolge hebben;
2°. met gevangenisstraf van ten hoogste twaalf jaren, indien zij zwaar lichamelijk letsel ten gevolge hebben;
3°. met gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaren, indien zij den dood ten gevolge hebben.
397. Hij die aan boord van een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig tot muiterij op dat schip of vaartuig opruit, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vijf jaren.
398. Dienstweigering door twee of meer schepelingen van een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig, gezamenlijk of tengevolge van samenspanning gepleegd, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren.
399 (2°) Wordt gestraft: met gevangenisstraf van ten hoogste eene maand of geldboete van ten hoogste zestig gulden, de schepeling van een Nederlandsch zeevisschêrsvaartuig, die zich gedurende de reis schuldig maakt aan dienstweigering.
400. Met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van ten hoogste drie honderd gulden wordt gestraft de opvarende van een Nederlandsch schip of zeevisschêrsvaartuig:
1°. die opzettelijk niet gehoorzaamt aan eenig bevel des schippers tot herstel der orde aan boord gegeven;
2°. die, wetende dat de schipper van zh'ne vrijheid van handelen beroofd is, hem niet naar vermogen te hulp komt;
3°. die kennis dragende van een voornemen tot het plegen van insubordinatie, opzettelijk nalaat daarvan tijdig aan den schipper kennis te geven.
De onder 3 vermelde bepaling is niet van toepassing, indien de insubordinatie niet is gevolgd."
Sedert 1882 zijn meer dan eens de bepalingen omtrent het loon der visschers in de monsterrol gewijzigd, steeds ten voordeele der visschers. In het jaar 1915 waren ze voor de haringvisscherij: 1. Het aandeel der bemanning bij de haringvisscherij bedraagt 29% 316
316



der ruwe besomming na aftrek van de koopmanskorting, de voering x) en ƒ 2.25 voor iedere gebruikte ton.
2. Bij de haringvisscherij geniet de équipage de helft van de opbrengst van de zoutevisch en de makreel.
3. Bij de trawlvisscherij wordt van de bruto-besomming ingehouden 12% zoovisch, 1% naschrijversloon, i/2% armen, klinkloon, reisgeld, ijs, sleeploon, booters, vrachten, manden, huur, havengeld, wakersloon, zoutverbruik, boeten en klimmen, terwijl van de netto-besomming aan de bemanning wordt uitbetaald 40% met nog 80% van de bovengenoemde ingehouden zoovisch.
4. Aan graailoon, d.w.z. het ballasten, laden, optuigen enz. van het schip ontvangt de bemanning ƒ 25.—.
Tengevolge van een actie der afdeeling Scheveningen van den Christelijken matrozenbond in het laatst van 1915 en het begin van 1916 werden voor de haringvisscherij de volgende voorwaarden bedongen.
1. Aan de bemanning in haar geheel, de schipper daaronder begrepen, wordt als loon 29% van de netto besomming uitgekeerd en wel na afloop van iedere reis 10% terwijl de overblijvende 19% blijven staan tot 't einde der teelt.
2. Bij eene netto besomming van 15.000 tot 20.000 gld. wordt een extra premie van 3% uitbetaald van hetgeen boven 15.000 gld. is besomd, terwijl bij een besomming van boven 20.000 gld. nog 2% meer wordt uitbetaald van hetgeen boven 20.000 gld. besomd is.
3. Het graailoon voor een matroos wordt bepaald op ƒ 12.— per week; werkdag van 7 v.m. tot 7 uur n.m., des Zaterdags tot 4 uur.
Overwerk zal met 25 ets. per uur betaald worden.
4. Van de opbrengst der makreel komt 5 ton per reis, van die van de zoutevisch 2 ton geheel ten bate van de bemanning; voorts 50% van de overige opbrengst, alles minus ƒ 2.25 per ton voor tonnengeld en zout, alsmede de gebruikelijke koopmanskorting. Alle visch en makreel wordt in publieken afslag verkocht.
5. Voor stukkengeld wordt 1% van de netto-besomming uitgetrokken en aan de bemanning uitbetaald. Indien haringstükken worden aangebracht, komt de opbrengst daarvan in de besomming.
6. Voor braadje wordt uitbetaald beneden 10 last Sy2 kantje, van 10 tot 15 last 4i/2 kantje, boven de 15 last 5y2 kantje, berekend naar de gemiddelde opbrengst van de lading, minus ƒ 2.25 per kantje voor ton en zout.
i) Voering is een fooi ten bedrage van ƒ 25 — die door de Vlaardingsche reeders na elke reis aan de bemanning gegeven werd voor reiskosten naar huis en terug. Door het havenen van een gedeelte van de Scheveningsche vloot in de Vlaardingsche haven is de gewoonte ontstaan om ook te Scheveningen. die voering te geven.
317
317



Aanleiding tot het eischen van hetgeen onder 2 voorkomt waren dè buitengewone besommingen met de haringvisscherij gemaakt in het jaar 1915; besommingen van ƒ 40.000 tot ƒ 100.000 toe!
Aan het einde van het haringseizoen 1916 kwam de Bond hierboven genoemd weer met nieuwe eischen, de reederij had er ditmaal ook een en wilde het cijfer der in de bepaling 2 genoemde besommingen verhoogen, omdat eerst bij een besomming van ƒ 25.000, gerekend de zeer dure exploitatiekosten, van een reëele winst kon gesproken worden.
Jammer dat aan het eind geen overeenstemming tusschen beide partijen kon verkregen worden.
Het treurig gevolg is geweest dat er niet is gemonsterd voor de haringvisscherij en de meeste reeders op hun beurt nu ook niet genegen waren voor de voorjaars- of trawlvisscherij te laten varen, welke tak van visscherij weinig of geen voordeel, veelal verlies voor den reeder oplevert.
Maanden lang bleven de meeste visschers werkloos; voor velen beduidde dit armoede.
Tenslotte werd de loonregeling voor de Haringvisscherij, dienst 1919, als volgt:
Bn' de haringvisscherij bestaat de bemanning van een zeillogger, den schipper inbegrepen, uit 13 koppen.
De totale gage bedraagt, buiten het loon van den schipper, 22y2 % van de brutobesomming, en op loggers met minder dan 24 maal 17 kantjes laadvermogen, 231/2 % van de bruto-besomming. Fooien of monstergeld, onder welken naam ook, mogen niet worden uitbetaald.
Aan de leden der bemanning wordt in ieder geval een gage gegarandeerd, welke niet lager zal zjjn dan, voor een matrozendeel, ƒ 12 per week over den duur der haringteelt van het betrokken schip, plus 1 % der bruto besomming. Voor hetgeen de bruto-besomming meer bedraagt dan ƒ- 30.000 zal een extra-gage worden betaald van ~y2 % per matrozendeel.
Onder bruto-besomming wordt verstaan de opbrengst der lading onder aftrek van alle kosten, aan den verkoop verbonden, het contractueele normale sleeploon bij het binnensleepen en het reisgeld.
Indien makreel wordt aangevoerd, komt van de gemiddelde opbrengst der eerste 10 kantjes per reis de helft aan de bemanning, na aftrek van f 4 per kantje voor ton en zout, en de andere helft aan de reederh'" de verdere makreel komt in de besomming en de bemanning ontvangt daarvan het gewone percentage als gage.
De opbrengst van alle soorten gezouten visch blijft buiten de besomming en de bemanning ontvangt daarvan als gage 50%, na aftrek van ƒ 4 per vat voor ton en zout, te verdeelen naar rang. In de voor makreel en 318
318



voor gezouten visch uitbetaalde buitengewone gage deelt de schipper mee voor het dubbele van een matrozendeel.
Als braad je ontvangt de bemanning met inbegrip van den schipper, te verdeelen naar rang, bij aanvoer van:
2 tot 200 kantjes de gemiddelde opbrengst van 2 kantjes; 201 tot 250 van 21/2 kantje; 251 tot 300 van 3 kantjes, enzoovoort.
Deze gemiddelde opbrengst wordt berekend zonder fust; de soort zal zijn naar verhouding van de geheele lading.
Ter beoordeëling van de reederij mag in plaats van de opbrengst de haring worden verdeeld. Behalve deze haring (subs. de opbrengst ervan) mag verder niets van de lading worden meegenomen of weggegeven.
Verder wordt uitgekeerd: ƒ 0.50 koksgeld per week; een oliejas aan den kok in 't ruim bij den aanvang der teelt; ƒ 1.50 kleingeld per reis; en ƒ 10 boetgeld per man tot ten hoogste 5 man voor hen, die zelf zullen boeten of daarbij behulpzaam zijn, uit te betalen aan het einde der teelt; deze schepelingen moeten als boeters gemonsterd zijn.
Aan zeelieden uit de plaatsen Maassluis, Vlaardingen, Scheveningen, Katwijk, Noordwijk en IJmuiden, zal het werkelijke reisgeld worden uitbetaald; zeelieden uit plaatsen, waarheen de aan de reis verbonden kosten hooger zijn, ontvangen een bedrag, dat gelijk is aan het hoogste werkelijke reisgeld, bedoeld in het eerste deel dezer zinsnede.
Wanneer ingevolge het bepaalde in art. 15 der monsterrol reizen met één schepeling minder worden gedaan, wordt de gage, welke alsdan te verdeelen komt, berekend naar 214 % per matrozendeel, zoolang de besomming nog geen ƒ 30.000 bereikt heeft, en naar 2% % wanneer die besomming overschreden is (dus nooit op ƒ 12 plus 1 %); in deze overschietende gage deelt de schipper mee voor een matrozendeel.
Na elke reis wordt aan den schipper een besommingslij st ter hand gesteld, ter bediening ook van de bemanning; binnen 14 dagen na beëindiging der teelt geschiedt de eindafrekening der bemanning, na overlegging van een gespecificeerde gagerekening, vanwege de reederij. ■ De berekening der gages geschiedt steeds op den grondslag der prijzen, welke gelden op den e.v. afslag na aankomst ter plaatse, waar het schip thuisbehoort of waar de haring verkocht kan worden. Deze bepaling geldt niet voor Maassluis.
Bij aankomst van de visscherij en vóór vertrek voor een volgende reis is de bemanning verplicht zelf het schip te lossen en te laden.
Voorts is de bemanning verplicht het schip einde teelt naar genoegen der reederh af te snijden; indien de geheele besomming beneden ƒ 24.000 is gebleven, zal voor dit werk gedurende 3 dagen het weekloon worden uitbetaald.
319



is het loodsgeld soms onvoldoende, de Vorst zal bijpassen. Ary Pronk en
Hendrik de Kra zullen het beproeven en het gelukt hun dit schip
behouden binnen de Maas te brengen.
In de 19de eeuw hebben de visschers zich nu en dan nog wel met vrachtvaren beziggehouden, dat gebeurde dan des winters, wanneer bij strenge vorst de mond van de Maas was toegevroren en de communicatie van Rotterdam met de zee voor de koopvaardijschepen verbroken was. De waren, meestal voor Engeland bestemd, werden van Rotterdam per as naar Scheveningen gebracht en daar in de bomschuiten geladen. Ook vee werd op die wijze uitgevoerd. Als men dus de een of andere teekening mocht vinden, waarop een koedrijver runderen door de straten van Scheveningen naar het strand voortjaagt, weet men, wat het doel van dien drijver was.
Toen in 1871 de Nieuwe Waterweg geopend was, behoefde Rotterdam de hulp der Scheveningers niet meer in te roepen.
b. De Scheveningers in dienst van de Regeering.
Wat wij daaromtrent kunnen mededeelen zullen we hier in chronologische orde laten volgen.
11 April 1604. Namens de Staten van Holland wordt-de advocaat der Staten Gerard Kegeüngh naar alle dorpen van de Zijde afgevaardigd, „om, 't zij in gemoede of authoriteijt te vorderen 40 Zijdtsche schuijten te leveren op den 17n opde Maes voor Rotterdam, met alle gereedschap ende rollen om aen ende af te komen, daertoe gemant ende voor drie weecken geprovideert ende de selve ten vollen van alles voorsien, te doen taxeeren of eenige mochten achterblijven, ende haer toe te seggen, dat se van het gebruijck van de selve ende hare dagh-huhren van 's Lands wegen sullen worden betaelt, ghelijck oock na de selve tauxatie die sullen achterblijven" (verongelukken).
Uit het rapport van den advocaat op den 15n April uitgebracht, bleek, dat hij met groote moeite 45 schuiten, elk met 2 man, had kunnen krijgen. Besloten werd toen over die vloot een commandeur aan te stellen en Reh'm Pietersz. van Scheveningen genoot de eer daartoe benoemd te worden. Hij moest een eed afleggen in handen van den luitenant-admiraal van Opdam, onder wiens bevel hij zou komen te staan.
September 1637. De Admiraal bevindt zich met zyn schepen voor Maersdjjck. Daar hem de noodige victualie ontbreekt en hij die te Calis kan krijgen, wordt een Scheveningsche Pink gezonden met het bevel aan den admiraal om de zee niet te verlaten en op alle manieren de Spaansche schepen te beletten de Vlaamsche havens binnen te loopen.
11 Juni 1652. Uit de resolutiën van de Staten-Generaal.
„Sijnde ter Vergaderinge gelesen seeckere Memorie van Bastiaen
323
323



Leendertsz. ende Wouter Cornelisz. stierluijden van Scheveningen in de voorledenene weecke elcx een reijse met Boden van haer Ho.-Mo. naar Engelandt gedaen, ende deselve aldaer aen Land geset hebbende, versoeckende daerover ordonnantie van betalinge volgens de specificatie onder de voorsz. Memorie staende, wesende daerbij gevoucht de vacatiën van den Schout van Scheveningen voorn. Is naer deliberatie goedgevonden ende verstaen dat de voorsz. Memorie ende specificatie gestelt sullen worden in handen van den Heeren Gecommitteerden in den Generaliteijts Reeckencamer om te visiteeren, liquideeren, oock vervolgens te senden aen den Raedt van State, om daerop ordonnantie gedepescheert ende voorts gedaen te worden volgens ende in conformité van 't reglement dienaengaende gearresteert."
12 Mei 1665. Brief van Gecommitteerde Raden aan den Schout en Gerechte van Scheveningen, betreffende de vloot onder bevel van Johan Evertsen, die daar zal passeeren.
„Eersame Vroome,
Op dat van de geordonneerde vh'erbaeckehs langs de stranden bh' voorvallende gelegenheijt genooten mogen werden de verwachte effecten, soo is naer overlegh van saecken goet gevonden ende verstaen dat alle voorgaende gegeven ordre dienthalven sal stille staen, uh'tgenomen alleen dat met de ordinaire vh'erboeten ten dienste van affvaerende pincken tot geene tijden sal mogen geviert worden, hetzij bh hoedanigen tijt ofte weer het selve oock soude mogen wesen, het welcke U nochmaals gelast wort om exactelijk naer te komen, ende dat met alle de voorgeroerde vijerbaeckens sal werden geviert bij nachte, ende mette korven geseijnt sal worden bij dage, soo wanneer de wachters sullen sien en vernemen dat sulcx van noorden aff begonnen wert, in welcken gevalle alleen ende niet anders geviert ende geseijnt sal worden. Ende sal hetselve soo lang dueren, als het van noorden aff begonnen wesende als voiren aldaer duijren sal, ofte dat anders sal worden geordonneert. Ende dewylle de Vloote van Staedt uht de Weilinge onder de Vlagge van Lieutent.-admirael Johan Evertsen souden mogen komen naer het Texel, opdat alsoo beh'de vlooten den anderen bejegenen ende 't samen voegen souden mogen, soo soude het connen gebeuren dat den voorn. Lt.-Admirael Johan Evertsen een brief f aan U soude senden; het welcke geschiedende, sult ghh' den voorsz. brieff sonder eenich versuijm met den post aldaer leggende affsende naer den Heeren Haer Ho-Mo. Gedepden in het Texel. Daerenboven begeren wij, dat ghijluiden van tijt tot tijt voor de affvaerende pinckschippers alsmede door kondige luijden op de Duijnen goede achtinge sult doen nemen op de compste van voorsnede Vloote uijt de Weijlinge, dewelcke sekérlijck sal connen ontdekt ende bekent werden daeraen, dat den welgemelten Lieutt324
324



admirael ende alle syne andere onderhebbende schepen sullen laeten waeh'en eene groote roode vlagge van groote Bramsteijn ende een wimpel van voorsten'n. Ende sulcx seeckerlijck door advertentie van pinckschippers ofte luijden van de Duh'nnen bekent, ende U aangebracht wesende, sult ghij daer van aanstonts te post pertinente advertentie geven aan welgem. heeren Gedep.den in het Texel, met uijtdruckinge van den tijt ende hoochte op welcke de vloote sal gesien wesen, opdat all hetselve moge strecken ten meesten dienste van de Landen. Wij hebben vorders goet gevonden, dat bij de voorsz. vijerbaeckens sal werden gebruijckt den dienst van eene der persoonen op onse ordre bij UL aengestelt, ende dat denselven sal werden bijgevoecht een soldaet uijt de Guardes van de Heeren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt bij den Heere van Sterrenborgh Collonnel over het regiment van de voors Guardes te ordonneeren, die ten selven eijnde hem zich derwaerts sal begeven, ende wiens ordres ghjjluijden dienaengaende sult hebben naer te komen. Waertoe ons verlatende, bevelen wij U onder des de bescherminge Godes. Ged. in den Hage den XIJ meij 1665."
25 Januari 1761. „Op huijden den 5den February 1761 compareerde voor mij Boudewijn de Witt, openbaar Notaris bij den Ed. Hove van Holland geadmitteerd, op den dorpe Schevening residerende, ter presentie van de nagenoemde getuigen: Willem Kuh'per, stuurman, Giel Willemsz Kuh'per, matroos en in die qualiteit varende op de Vischpink genaamt de Jonge Hermanus, toebehoorende de Wed. Alida Nibbeling te Schevening voorn*., zijnde de deposanten van competenten ouderdom, mij Notaris bekend.
Dewelke verklaren ter requisitie van den WelEd. Heeren Willem Gerlings, Raad en Rentmeester-generaal van Noortholland Kennemerland en Brederode in 't Suiderquartier mitsgaders van de Espargnes, waar en waaragtig te zh'n,
Dat zij deposanten op den 25n January deses jaars 1761, op ordre van Ed. Mog. Heeren gecommitteerde Raden van de Ed. Groot Mog. Heeren Staten van Holland en West-Vriesland, met de voorsz. Pink en vier Personen, hun deposanten onbekent des avonds van Scheveningen zijn afgevaren, om de voorsz. personen te transporteeren aan Boord van 't Engels oorlogschip the Richmont, leggende alsdoen in zee op de hoogte van 's-Gravenzande, alwaar het gem. oorlogschip een Frans schip had tegen het strand ge jaagt,
Dat zh' deposanten den 26 des 's morgens ten y% ses uuren of daaromtrent aan Boord van 't gem. oorlogschip zijn aangekomen en gemelde vier personen op het selve overgegaan,
Dat gemelde personen een geruimen tijd op 't oorlogschip zh'n gebleven en de deposanten met hun Pink aan Boord van 't selve zijn blijven leggen
325
325



om na gem. personen te wagten, teneinde dezelve wederom aan land terug te brengen. Dat, terwijl zij deposanten met hun Pink aan boord van 't gem. oorlogsschip hebben gelegen, hun deposanten door iemand van 't scheepvolk uit voorsz. schip met de hand werd gewenkt en bewijs gedaan, om de Pink agter 't schip te laten drijven, dog naauwlijks waren de deposanten bezig om de touwen, waarmede de Pink aan boord van het schip vastlag, los te maken, en agter 't schip te laten drijven, wanneer uit het voorsz. schip met drie schoten uit desselfs geschut op 't Fransche schip werd gecannonneert, waardoor de deposanten eenige schade aan hun gemelde Pink als andersins hebben bekomen; dat zij deposanten hebben gezien, dat een korten tijd, nadat de gem. drie schooten waren losgebrand, t Fransche schip van agter tot voor in den brand stond, dat zij deposanten, doe wederom met gem. pereonen van boord zyn vertrokken, en op de hoogte van 's-Gravensande aan land hebben overgebragt.
Eindigende hiermede hun gegeven verklaring, gevende voor redenen van wetenschap als in den text, presenterende des noods ende daartoe versogt zijnde, dezen met solemneele Eede te bevestigen."
20 Januari 1781. De Stadhouder schrijft aan den raadpensionnaris Van Bleiswijk: „Maar ik oordeelde dat het aller noodzakelijkst was, dat, hoe eerder zoo liever, hetzij pinken hetzij andere diergelijke vaartuigen wierden ingehuurt, en daerop geplaetst eenige persoonen, op wiens Rapporten men staet konde maeken om te zeh'len op kondschap na de kant van Engeland, opdat men eenigszins geinformeert kan zyn, of de Engelschen tegen de Republique eene Expeditie tenteeren."
Dat later ook gevolg is gegeven aan het advies van den Prins blijkt uit de volgende aanhaling uit een brief van A. I. Royer, secretaris van de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland aan den Stadhouder, gedateerd 5 Augustus 1782. Royer schreef: „1'Une des pinkjes que j'avais expedié par ordre de Votre Altesse serenissime pour le Vlie, étant revenu ce matin, sans y trouver le Vice-admiral Hartsink
J'attends dès que le vend changera le retour des deux autres pinkjes."
Misschien uit vrees dat de pinken zouden worden gebruikt door Engelschgezinde inwoners van de Republiek, om betrekkingen te onderhouden met de Engelsche Regeering, of wel uit voorzorg om van de bommen ten dienste van het land gebruik te kunnen maken, wérd door de Staten van Holland den 17den Augustus 1782 een plakkaat uitgevaardigd, waarbij het aan de pinken verboden was passagiers of brieven over te brengen naar Engeland dan alleen op uitdrukkelijk bevel van den admiraal-generaal, of van de collegiën ter admiraliteit of van de officieren van de vloot.
By overtreding werden zoowel reeders als stuurlieden gestraft met een boete van duizend gulden, waarvan één derde zou genieten de officier, die 326
326



de bekeuring deed, één derde de aanbrenger en één derde de armen. Hoewel wij het bewijs daarvan niet kunnen leveren, ligt het toch voor de hand, dat speciaal pinken van Scheveningen voor het hierboven omschreven doel zijn gebruikt.
'1 December 1792. „De Prins van,Oranje aan den raadpensionaris Van
der Spiegel verzoeke met den Admiraal van Kinsbergeh te willen
overleggen of niet ten minste eenige Pinkjes of Sluisje Hoekers konde worden ingehuurt, waarvan een of twee wierden gestationneert in het Hollands diep en eenige buitengaats voor de Maze in het Goereesche Gat, met een officier of ander kundig persoon aan boord, die zoodra als hij een quantiteit vaartuigen zouden zien aankoomen, spoedig zouden diverteeren om ons daarvan hier te verwittigen." 1 December 1792. „De Prins van Oranje aan den raadpensionaris L. P.
van der Spiegel zoo verzoeke ik UWEG om te willen eff ectueeren dat
ik twee Pinkjes kan hebben om dezelve missive aan Z.K.M. van GrootBrittanië en den heer van den Nagell te verzenden, mijne intentie was dezelve met een duplicaat af te zenden."
1 December 1792. „De Raadpensionaris L. P. van der Spiegel aan den Prins van Oranje. Ik ben zeer bereid twee Pinkjes te laaten vraagen bij dhr. secrets. Royer indien Uwe D. H. zulks verkiest."
22 Jan. 1793. „De Prins van Oranje aan den Raadpensionaris L. P.
van der Spiegel was ik van intentie dezelve morgen met een
Pinkje af te zenden, het telaat zijnde geworden om dezelve met de Post af te zenden."
31 Januari 1793. „De Prins van Oranje aan den Raadpensionaris L.
P. van der Spiegel De omstandigheden beginnen zoo zeer te nijpen,
dat ik van intentie ben heeden avond een Expresse naar Engeland met een Pinkje te zenden om nochmaals te insteeren op secours."
31 Januari 1793. „De Raadpensionaris L. P. van der Spiegel aan den Prins van Oranje. Ik kan niet anders dan zeer loueeren, den ijver van Uwe D. H. om nog dezen avond per expresse pink naar Engeland te schrijven."
2 Februari 1793. „De Prins van Oranje aan den Raadpensionaris L.
P. van der Spiegel Ik zal gaarne vernemen of UWEG het de moeite
waardig acht, dat ik dezelve met een Pinkje aan Nagell toezende "
7 Februari 1793. „De Prins van Oranje aan den Raadpensionaris L. P. van der Spiegel. Ik zende UWEG hierneevens een missive die ik geconcipieert hebbe aan den Heere van Nagell, die ik van intentie was met een Pinkje af te zenden. Ik geeve UWEG in bedenken of het niet raadsaam zij in deeze omstandigheden een Duplicaat en zelfs een Triplicaat daarvan te doen maaken en daarvan een met een Pinkje en een met de Post van morgen te laaten vertrekken."
327
327



Uit de „Aanteekeningen der uitgaeven uit de Privé Casse van Zijne Hoogheid, gedaan door den Cassier P. Ostheim" — berustende in het Huisarchief van H.M. de Koningin — blijkt wat de Scheveningers voor deze diensten genoten.
„11 Januari 1793. Aan den Heere Boejenk ter hand gesteld voor den stuurman Blok te Schevelinge ƒ 11.—
Aan dezelve voor dezelve „ 134.—
18 September 1793. Aan den heer J. Betting voor den stuurman Teunis Breugem van Schevelinge, voor het overbrengen van een courier na Engeland volg. Rek. en quit ƒ 148.—"
1793. Van de 65 pinken waaruit de Scheveningsche vloot bestaat, worden 25 herschapen in oorlogsschepen; ieder schip krijgt twee twaalfponders en twee draaibasten voor bewapening.
Deze schepen werden gestationneerd op de Maas en andere rivieren. Op een dezer pinken was, toen zij afvoer, dit rijm te lezen —
„Laat Jacobijn, laat Franschman woelen Oranjes vuist bestrijdt hun magt. Hy doe zijn hand en kracht steeds voelen! Steek in die hoop van 't strand vrijaf, Vrees niet voor schurken, voor verraders, Treed welgemoed op 't spoor van eer, Ontaard niet van Uw brave vaders, Maar toon hun moed thans op Uw keer."
Doch — het binnentrekken der Fransche legers in den winter 1794—1795 hebben die moedige Scheveningers niet kunnen beletten. In Januari van 1795 brachten zij den Stadhouder en zijn gezin naar Engeland over.
1813—1814. De diensten door de visschers in deze jaren aan het land en het Vorstelijk Huis bewezen, zijn uitvoerig verhaald in het hoofdstuk „Scheveningen in den Franschen tijd."
1831. Eenige Scheveningsche schuiten worden gewapend met twaalfen vierponders of draaibassen, en naar de Schelde gezonden; een dezer pinken hielp mede bij het veroveren van het fort St. Maria.
XXIII. GEVAREN WAARAAN DE SCHEVENINGERS BLOOTSTONDEN.
Vele eeuwen door is de zee — en we hebben hier voornamelijk de Noordzee op het oog — onveilig gemaakt door zeeroovers. De meest bekende waren die van Duinkerken. Die stad was een waar zeerooversnest. 328
328



De kapers hadden het op koopvaarders maar niet minder op visschersschepen gemunt. Scheveningen heeft dat herhaaldelijk ondervonden. Vlaardingsche hoekers en buizen konden bij vervolging dikwijls nog de wijk nemen naar de Maas, de Scheveningsche bommetjes werden naar het strand gejaagd en hun vlucht baatte hier dan weinig; geheele of gedeeltelijke vernieling van het schip was dan gewoonlijk het gevolg, als er niet tn'dig van uit den Haag militaire hulp kwam opdagen.
Die vernieling was niet anders dan een wraakneming. Het hoofddoel was, het vaartuig te rantsoeneeren, d.w.z. van de bemanning een zeker bedrag in baar geld, of de gevangen visch of de aan boord zijnde levensmiddelen te eischen. Dikwijls werd een lid van de bemanning naar land gezonden om den geeischten buit te halen en de rest van het volk gevangen gehouden, tot het geld er was.
Het eerste geval van zeeroof, waarvan oude schrijvers gewagen en waarbij Scheveningen betrokken was, is van het jaar 1471, dus in den Grafelijken tijd.
Omtrent Paschen van dat jaar zeilden eenige zeeroovers de Maas in, tusschen de plaatsen Brielle en 's-Gravenzande; ze gingen bij Biïelle aan land en deden zich voor als kooplieden, maar „ten lesten werden zij verspiet ende bekent dattet allegaders zee-roovers waren."
De Schout en de Raad van de stad liéten ze alle gevangen nemen. Er waren er echter nog éenigen in het schip achtergebleven en deze vernemende wat er met hun kameraads gebeurd was, lichtten het anker, zeilden des nachts langs de kust en kwamen 's morgens met het krieken van den dag voor Scheveningen.
„De Schout van der Dorpe, vernemende datter zeerooveren waren, riep ,alle de visschers te samen ende vielen se aan boort, ende namen se ge„vanghen." De Schout zond terstond een „snellen" bode naar den Raad in den Haghe om van het gebeurde kennis te geven. Ridder Phillips van Wassenaer, destijds Baljuw van Den Haag, kwam te Scheveningen en liet al de zeeroovers naar den Haag brengen,
„Ende als zn' geëxamineert waren, bevant men dat het al zeeroovers „waren, waerom zij onthooft werden, ende op raden gheset tusschen Sche„veningen ende Eijckenduijnen op de hooghste duijnen, die daar laghen, „opdat men se over alle de zèestrange sien soude, ende den Raet van Hol„landt sonden Willem de Bastaerdt van Swieten, Procureur Ghenerael „in (naar) den Briel met veel volcx, ende brochten alle de andere Zeeroovers in den Haghe ende werden mede gherecht ende op raden gheset „bij den anderen op hooghe Duijnen, ende deser wasser omtrent vijftien, „alle meest uijt Oostlandt geboren."
Het avontuurlijk leven, verbonden aan de zeerooverij, bleef niettegenstaande de doodstraf als hierboven dikwijls het einde was, voor velen
329
329



aantrekkelijk. De lust om het zeeroóversbedrijf uit te oefenen werd bovendien zeer aangemoedigd door de Engelsche en Fransche koningen, in tijden dat zij met den een of anderen staat in oorlog waren. De kaperbrieven, welke zij in die omstandigheden aan zeelieden uitreikten gaven dezen verlof om zich aan bedrijven schuldig te maken, welke buiten den oorlog sterk werden afgekeurd, ja met den dood gestraft.
Ook Nederland gaat niet vrij uit. Reeds Prins Willem I gaf, zooals bekend is, den Watergeuzen kaperbrieven en na hem kwam het meermalen voor.
Scheveningen heeft zeker meer dan andere plaatsen aan onze kust van de zeeroovers te lijden gehad. Een aantal feiten van dien aard zijn in de geschiedenis bewaard gebleven om dat te bewijzen; de voornaamste zullen hier volgen.
Maar behalve door die zeeroovers verkeerde meer dan eens het Dorp in gevaar, wanneer Nederland in zeeoorlog was en de vijandelijke oorlogsschepen zich aan onze kust vertoonden. We kunnen ons voorstellen hoe in die omstandigheden de angst den Scheveningers om het hart sloeg. Wel werden dan voorzorgen genomen, maar of die doeltreffend zouden geweest zijn, wanneer de vijand werkelijk Scheveningen had willen beschieten, of er had willen landen, daaraan twijfelen wij. Er zou van Scheveningen weinig overgebleven zijn, al had men in die tijden nog geen verdragend geschut. En bij landing zouden roof en brandstichting gevolgd zijn.
Uit de volgende resolutie van de Staten van Holland kan men zien welke voorzorgsmaatregelen de Overheid al zoo nam Zn' is van Augustus 1588, toen de Onoverwinnelijke vloot in aantocht was.
„Alsoo noodigh bevonden is, overmits het geweld van de Spaansche Vloote, die omtrent Douveren is gekomen, gecosteert met de Vloote van Engelandt, alle bequame wegen ende middelen te gebruicken, dat langs de Stranden, op de zijde van de Zee, te Water en te Lande, goede wachten gehouden werden: Hebben de Gecommitteerde Raden van de Staten gecommitteerd ende geordonneert, committeren en ordonneren bn" desen Dirck van Sypesteijn, Balliuw van den Hage, in aller diligentie, met assistentie van vier Boden en een Timmerman midtsgaders eenige bequame ende ge. trouwste van Scheveningen, Catwijck, Noortwijck, Santvoort ende Wijck op Zee, alsulcke ordre te stellen, dat tusschen elcken Dorpe, naer de distantie van de Dorpen, een ofte meer Masten opgerecht worden, daer op in der noodt Vuijr-teijckenen gedaen sal mogen worden, sulcks dat ter naeste Plaetse deselve sullen mogen worden gesien, met expressen last, dat deselve alsdan mede sullen moeten vuijren, ende namentlijck ook alle Vuijrboeten, daerop de Kloeken geklept, ende advertentie aen de naeste binnensteden ende plaetsen gedaen sal worden, daertoe den voornoemden Bailliuw 830
330



ze dikwijls zelfs op, deels uit nieuwsgierigheid, deels in de hoop om op de een of andere manier een voordeeltje te behalen..
De hier volgende scheepsverklaringen af gelégd voor den Scheveningschen notaris Boudewijn de Witt zijn daarvan een merkwaardig bewijs.
De eerste verklaring is van Jacob Corneliszoon Ros, stuurman, en Leendert Leenderts Pronk, matroos op de visscherspink de Jonge Cornelis, van de reederij de Wed. Alida Nibbeling te Scheveningen. Zy getuigden:
„Dat zij deposanten met hun voorschreven Vischpink op Saterdag den 24en Januari 1761 des voormiddags tussen elf en half twaalf uren in zee zijn gestoken om vervolgens met hun zayen-netten te visschen;
Dat zij deposanten in zee zijnde, sterk hebben horen cannonneren en met de voorsz. Pink na de Maze coers settende, tusschen ter Heyde en 's-Gravensande heeft slaags gezien twee groote schepen, zijnde het eene een Engels oorlogschip en het andere een Frans fregat, voerende na zijn meening 32 stukken canon, hebbende beiden de vlag van 't agterschip wajjen.
Dat een weinig van dat gevegt benoorden zeewaards in, zig nog wel hadden bevonden twee oorlogschepen, soo deposanten meenden van gelijke groote, dog niet ingewikkeld in 't voorn, gevegt.
Dat zij deposanten daar zejjlende en vissende, het gevegt der twee eerstgenoemde schepen, met zyn eerste deposants scheepsvolk tot het einde heeft gezien.
Dat hem eerste deposant onder 't gevegt van zy'n Bootsgezellen een en andermaal was versogt om wat nader aan de slaags zy'nde schepen te zeijlen, dog dat hy' dat haar hadde geweigert, om zig met zijn toevertrouwt vaartuig in geen gevaar te begeven.
Dat het Fransse schip van het Engelse meer en meer in 't naauw gebragt zy'nde, strantwaarts cours zettende en vervolgens op de eerste Bank is vastgeraakt.
Dat het Engelsche oorlogschip alsdoen nog eenige schoten uy't zyn canon op het Fransche schip, geljjk ook het Fransche schip op het Engelsche heeft gedaan.
Dat door 't stoten en vervolgens vastraken van. 't Fransche schip de twee niet in actie geweest zy'nde Engelsche schepen, die geen genoegzame wind tot zey'len hadden, tijd wonnen om nabjj 't Fransche schip te komen, een van de deselve Engelsche schepen in 't nevens zey'len eenige canonschoten op 't Fransche schip afbrandde.
Dat hy eerste deposant ziende het gevegt ten ey'nde te zy'n, is geresolveert met zy'n pink op te zey'len, om te zien of hy van eenig nut aan de gequesten van d'een of d'andere zijde wezen konde.
Dat zulks evenwel met vreeze gepaart was, doch na overleg met de bootsgezellen, nogtans was geresolveert het te onderneemen, ten minste wat nader daarby' te komen, en te zien wat haar wedervaren zoude. 334
334



touwwerk, masten en zeilen van den Prijs weer binnen boord, doch
daar de duisternis inviel hadden Van der Lubbe en de Ruijter den verderen afloop niet kunnen waarnemen.
Maar zie, toen den volgenden dag de rentmeester-generaal der Domeinen te Scheveningen kwam, vond hij op den Engelschen Prijs, vier Schevenin-gers, die op last van een der gevluchte Fransche zeeroovers het scheepje bewaakten. Op last van den rentmeester werd toen door drie pinken de lading van den Prijs overgenomen en het scheepje zelf voor het Dorp gesleept. De Staten van Holland bemoeiden zich nu ook met de zaak en alle maatregelen werden genomen om de strandvonderij „te assisteeren;" o.a. werd een onderofficier en eenige manschappen van het garnizoen van den Haag daarvoor aangewezen.
Maar de hulp bleek overbodig, alles ging zeer vreedzaam in zijn werk; de goederen werden te Scheveningen door de strandvonderij opgeslagen en de domeinen gingen tenslotte met den Prijs strijken.
Toen in 1781 ons land voor de vierde maal in oorlog kwam met Engeland begon men na de oorlogsverklaring onmiddellijk met vijandelijkheden tegen onze visschers.
Den 8en Januari op een Zondag, bij het uitgaan van de kerk hoorde men te Scheveningen van uit zee kanonschoten. De kerkgangers liepen naar het strand en zagen daar een pink, die niettegenstaande het eb was trachtte te landen. En geen wonder, want ze werd vervolgd door een kotter met de Engelsche kruisvlag in top.
De pink bleek te zijn de Johanna Hogenraad, stuurman Klaas Ros. Zijn zoon Jan was onder de toeschouwers. Hij zag de vruchtelooze pogingen van zijn vader om het strand te bereiken. Zijn besluit was genomen, hij zou probeeren de pink in veiligheid te brengen. Eerst loopende, daarna zwemmende bereikte hij met groote inspanning en terwijl de kogels om zijn ooren vlogen, de pink. Men wierp hem een touw toe en zoo kwam hy aan boord. Terstond sprong hy naar den achtersteven en riep: „het roer aan lh'; je ligt met den boeg krek tegen de bank; we moeten er in de schuinte opzetten; 't zeil moet om". Zoö gezegd, zoo gedaan en de Johanna Hogenraad schoof netjes door de branding dicht bij het strand. De bemanning zocht dadelijk een goed heenkomen in de richting van het dorp.
Wat was er nu eigenlijk gebeurd?
De Johanna Hogenraad was ter visscherij uitgegaan en door Noordelijken wind afgedreven tot bij Goeree. Den volgenden morgen liep de wind West en pas had Ros den steven gewend, toen er drie Engelsche kotters op hem afkwamen. Door een plotseling opgekomen mist verloren twee kotters de pink uit het oog, maar de derde bleef haar achtervolgen. De pink be-
339
339



Engelsche kapers voor Scheveningen. Gravure van A. Fokke Wz. in de prentenverzameling der gemeente.
reikte wel de kust, maar nu werd het gevaar nog grooter, want het was eb en het landen hoogst bezwaarlijk. De kotter kwam steeds nader. Reeds had een kogel het groote zeil doorboord en een andere den mast getroffen. Ros hield zich flink; als hij schip en leven moest laten, dan zou het met eere zijn. In den nood heesch hij de driekleur, wat de Engelschen blijkbaar voor tarten hielden, want het schieten nam daarop in hevigheid toe.
Toen nu de pink op het droge stond, bleef de kotter steeds langs het strand kruisen, waarschijnlijk in de hoop om met den vloed nader te kunnen komen en de pink toch nog te kunnen nemen.
Goede raad was duur. Vader en Zoon overlegden; de laatste begaf zich ten slotte in draf naar den Haag door het Noordeinde. Bij het Heulstraatje gekomen zag hjj geweren en sabels flikkeren en de soldaten volgende door het Voorhout, bemerkte hy op het Plein Zyne Hoogheid, den Prins. In die dagen werd er eiken Zondag parade gehouden. Hertog Lodewyk van Brunswyk, destijds veldmaarschalk van den Staat, was een minnaar van parades. Ook nu was hjj tegenwoordig en zyn pupil de Erfstadhouder reed naast hem. Jan Ros heeft reeds in de verte den Prins herkend aan de ster, die op zyn borst schittert en aan de witte pluim op den hoed. Natuurlijk kost het onzen Jan heel wat moeite om door de schildwachten heen te komen, maar het gelukt hem toch. „Prins" zegt hy tot den stadhouder, „er is een kaper 340
Ö4U



Hoe het mogelijk was, dat Scheveningen zoo merkwaardig van meening
veranderde, zal men in het volgende overzicht kunnen lezen. s
In de rij van Burgemeesteren, die sedert 1813 in onze residentie elkander zn'n opgevolgd, bekleedt L. C. R. Copes van Cattenburch een eervolle plaats. Onder zn'n bestuur van 1824 tot 1842 is door zijn krachtig initiatief en zijn taaie volharding veel goeds tot stand gebracht. In de eerste plaats schonk hij zijn aandacht aan de slechte hygiënische toestanden, waarvoor den Haag bekend stond.
De stadsgrachten werden in zijn tijd open riolen genoemd, en dat waren ze ook werkelijk.
Een Ingenieur met name Cornelis Redelijkheid had in 1773 een ontwerp in het licht gezonden om het grachtwater in een zuiverder toestand te brengen, maar naar zn'n stem werd niet geluisterd; men schrikte terug voor de kosten.
Burgemeester van Cattenburch vatte evenwel de zaak kort na zjjn indiensttreding weder op. Hij vond een bondgenoot in Koning Willem I, die aan den hoofdingenieur van den Waterstaat J. W. de Thomese in 1826 opdroeg een ontwerp te maken tot verbetering van het Haagsche grachtwater en daaraan te verbinden een „uitwatering" in de Noordzee. Die uitwatering zou volgens de meening van den Vorst kunnen strekken „ter bevordering der Badinrichting," omdat stoombooten er zouden kunnen ankeren en te Scheveningen veel vertier brengen, vooral op de badplaats.
JDe Thomese was Maart 1828 met zijn ontwerp voor een kanaal van 's-Gravenhage naar Scheveningen gereed. In de toelichting van zh'n ontwerp schreef hij:
„Wat dan vervolgens betreft het voorname oogmerk, met dit ontwerp in verband staande, namelijk dat van het maken eener Haven te Scheveningen, hoofdzakelijk bestemd voor den aanleg van een Paketvaart op Engeland, zoo moet men toestemmen dat, zoo er geene redenen of bezwaren van den Physiken kant daartegen zijn, het voorzeker niet dan belangrijk kan wezen om eene geregelde vaartwvan gemeenschap tusschen de beide Rijken en wel onmiddellijk tusschen de Residentie door eene vrije zeepassage, Welke nimmer aan belemmering door ijs onderhevig is, gevestigd te zien, terwijl dusdanige onderneming in de uitzichten van handel en vaart voor Scheveningen wellicht ook eenmaal voor den Haag zelve tevens van groote aangelegenheid kan wezen."
In den staat van begrooting van kosten had de Thomese aangenomen „voor de doorgraving van het strand tot in de Noordzee en het maken, eener Haven op dat punt, met den aanleg van een dok of bassin" een som van ƒ 618.858.
Evenwel, het kanaal is er gekomen, maar de haven niet, en daar droegen
347
347



Maar buiten Scheveningen bleef men aan de havenzaak steeds zijn bijzondere aandacht schenken; men wist dat den Haag een haven bevorderlijk achtte voor haar welvaart. Heel wat deskundigen hebben hun krachten beproefd om een ontwerp te leveren, dat aan de eischen kon voldoen. Een goede haven aan zee te bouwen was vooral in dien tijd een kunststuk; men had die ervaringen niet waarover men thans in ruime mate beschikt. " Als men de reeks ontwerpen beziet, waarvan op pag. 352 een schema is gegeven, bemerkt men reeds hoe uiteenloopend de opvattingen waren van de verschillende ingenieurs, die er zich mede bezig hielden. Er waren er, die den mond plaatsten in Z.W. richting, anderen kozen de N.O. richting, terwijl nog anderen het N.W. aanwezen, waarbij de richting van den mond evenwijdig is aan de kustlijn. Bij de bestaande visschershaven is het laatste systeem toegepast en heeft men rekening gehouden met de volgende waarheid: keert men den mond naar het Z.W., dat is hij open tegen den vloedstroom, die van het Zuiden naar het Noorden loopt; is hij gekeerd naar het N.O., dan ligt hij in de richting van den ebstroom, die van het Noorden langs het strand naar het Zuiden gaat. In geval van tegenwind en tegenstroom is het binnenzeilen in die haven in beide gevallen zoo goed als onmogelijk. Daarbij komt nog het gevaar van sterke verzanding van een dergelijke haven.
Vooral bij ruw weder houdt het water groote hoeveelheden zand zwevende welke voornamelijk langs den bodem door den kuststroom worden voortbewogen, en het is begrijpelijk, dat veel van dat zand ten slotte in den mond van een haven, die naar het N.O. of Z.W. gekeerd is, moet terecht komen.
Daarom is ten slotte het N.W. gekozen.
In de tweede plaats is men tot de overtuiging gekomen, dat een buitenhaven zonder meer, niet geschikt is voor het zeevaartbedrijf. In een buitenhaven kan met eenigszins stormachtig weer geen zoogenaamd stil water bestaan, en de visschersvloot kan daarin dus niet veilig liggen. Is een buitenduinsche haven niet verbonden met een binnenhaven, dan dreigt voor de schepen het gevaar averij op te loopen, maar bovendien wordt het laden en lossen van de schepen zeer bemoeilijkt.
Zooals wij reeds opmerkten bleef den Haag veel belang in de havenzaak stellen. Niet zoo zeer als middel om het verontreinigde water in zee te brengen, dan wel om Den Haag tot een havenplaats te maken, al zou het er dan een van den tweeden rang zijn.
In 1850 droeg het Gemeentebestuur van 's-Gravenhage aan de ingenieurs Conrad, Buijsing en Bejjerinck op, „het onderzoek en de beantwoording der vragen of een zeehaven te Scheveningen, bestemd voor groote zeeschepen, of althans voor een stoompaketvaart op Engeland en andere rijken, met 350
350



kans van welslagen kon worden aangelegd en duurzaam bevaarbaar gehouden, en welke het bedrag der gelden was, dat globaal voor dat werk zou worden geeischt."
De waterverversching voor den Haag en de uitwatering van Delfland werd van toen af van het havenplan gescheiden.
De commissie toog met grooten spoed aan 't werk. Haar rapport is nu nog het lezen waard. Zij oordeelde als de beste plaats voor de haven het punt tegenover den Vuurtoren, dus Zuidwaarts van het dorp. Hierdoor zouden de badgelegenheden onaangetast blijven en de wandeling langs het strand, tusschen het Badhuis en het dorp, niet „geschonden" worden.
De haven zou dienen voor het opnemen van de geheele visschersvloot en hoewel niet tot koopvaardershaven bestemd door de nabijheid van Rotterdam, toch moeten geschikt gemaakt worden tot het onderhouden van een geregelde paketvaart voor stoomschepen van middelmatigen diepgang, zooals die, welke op de Noord- en Oostzeehavens varen. Over de constructie der haven zou zij in geen bijzonderheden treden. Alleen merkte zn' op, dat de kosten van aanleg zouden bedragen ƒ 1.405.000. ✓
Nauwelijks was het rapport verschenen of er kwamen van alle kanten; op- en aanmerkingen en de Gemeenteraad van 's-Gravenhage besloot nu het oordeel van zeevarenden te vragen over het ontwerp van de commissie van ingenieurs. Dat oordeel was zeer ongunstig: de haven was niet diep genoeg, ze bood geen veilige ligplaats aan de schepen, enz. enz. , De commissie van zeevarenden wilde heel wat anders, namelijk een kom met voorhaven, met dammen, die den stroom het best voorbij de monding leidden; in deze kom, die slechts als invaart tot de haven diende, inrichtingen tot breking van den golfslag en eindelijk achter deze, in het vaste strand uitgegraven, een haven als ligplaats.
„Werd een binnenhaven, met sluizen afgesloten, daargesteld, dan kon men een spuistroom doen ontstaan tot 't schoonhouden van den havenmond. Een dergelijke haven zou door eiken gezagvoerder steeds met gerustheid worden aangedaan; ze zou zijn een veilige schuilplaats, benevens een geschikte los en laadplaats."/'
Met deze opmerking was het plan van het trio Conrad-Storm BujjsingBeijerinck voor goed veroordeeld en het hielp zelfs niet, dat het Koninklijk Instituut van Ingenieurs aan het ontwerp zijn steun gaf; het raakte op den achtergrond. Maar de haven-quaestie bleef algemeen haar aantrekkelijkheid behouden voor iedereen, die er maar verstand van meende te hebben. Klein, Arriëns en Mock kwamen ieder op hun beurt met plannen aandragen; het een al mooier en duurder dan het ander, maar de critiek was zonder genade/De geschiedenis van de haven was toen al een lh' densgeschiedenis geworden. ^
De Scheveningsche reeders namen wel notitie van hetgeen er in de haven-
351
351



w



ouaestie omging; zij zaten steeds op den uitkijk, of dit of dat ontwerp hun bedrijf zou kunnen benadeelen. Ze hadden namelijk hun bommen of pinken die geregeld op het strand aankwamen, heel netjes zij aan zij, en alles wat dat landen zou kunnen belemmeren, moest tot eiken prijs worden geweerd. En daarom een haven, — men was niet bepaald tegen den aanleg daarvan, als men haar hoofden maar daar bracht, waar de bommen er geen last van hadden.
Die houding van de reeders teekent zich eigenaardig door hetgeen reeds vroeger in de vergadering van de Permanente Commissie uit de Reederij van den 24en Maart 1840 was voorgevallen. Toen werd deze vraag gesteld: „of het niet, daar er tegenwoordig meer dan ooit over gesproken wordt van het maken eener uitwatering, ja zelfs het formeeren eener Haven benoorden Scheveningen, welke haven door het Schuitengat henen gegraven zou worden, of het niet allerdoelmatigst zou wezen, zich daarover onderling aan het Stedelijk bestuur te adresseeren, teneinde zulks door grondige uiteenzetting van het nadeelige daarvan zoo het eenigszins kan, tegen te gaan, aangezien het daarstellen van eene uitwatering of haven door de daarbij onmisbare steenen hoofden niet anders dan allerongunstigst voor het aanlanden der vischpinken zou kunnen werken en bij onstuimige zee de allerschromelijkste gevolgen voor die ranke vaartuigen zou kunnen opleveren."
De vraag werd door alle reeders-boekhouders bevestigend beantwoord en een commissie, bestaande uit C. Varkevisser, T. de Jager, A. Pronk en H. W. C. Heken, benoemd „om deze zaak door requesten als anderzins bij het Stedelijk Bestuur te behartigen."
Men ziet het — geen enkel woord over, zelfs geen zinspeling op het belang, dat de Scheveningsche visscherij zou hebben bh' den aanleg van een haven te Scheveningen. De actie ging alleen tegen het plan om een haven te maken tusschen het dorp en het Badhuis, zooals het voornemen was.
En zoo is het tientallen van jaren gegaan; de bommenvloot breidde zich gaandeweg uit en men was tevreden; het ging zeer goed, ook zonder een haven.
Toch kwam er een stem uit Scheveningen om de plannen tot den aanleg van een haven te steunen, maar al was die stem van een persoonlijkheid als A. E. Maas, de overgroote meerderheid bleef bh' hare meening en hoe verkeerd gehandeld is, met Maas in zijn actie voor het verkrijgen van een haven niet te steunen, heeft Scheveningen later toen een schoone kans hun was ontglipt, tot zijn nadeel moeten erkennen.
Maas had de vaste overtuiging dat er eenmaal en wel vrij spoedig een th'd zou komen, dat het type-bommen het zou afleggen bh' het type-logger, omdat met deze laatste veel grooter voordeelen waren te behalen; en was het zoo ver gekomen, dan was ook een haven voor Scheveningen geheel on-
358
23
358



misbaar, want loggers met hun scherpe kiel konden niet het strand naderen, zonder vast te raken en te verongelukken.
Volgens Maas was de exploitatie van bomschepen met zoo goedkoop, als zij wel leek. Van zulk een bom werd buitengewoon veel gevergd. Als zij landde, was dat eigenlijk geen landen, maar stranden. Na in de branding alle stuwkracht verloren te hebben, plofte zij op het strand neer en woelde daar in het zand. Kwam zij terug van een haringreis „vol en zoet," dan had zü' buitengewoon veel te verduren. Voorts moesten die schepen tweemaal per jaar opgetrokken worden, hoog op het strand;'s Winters naar den strandweg door 12 a 16 paarden, wat ook al niet bevorderlijk was voor het behoud van het vaartuig. Zulk een bom, al mocht gezegd worden, dat haar bouw vrij solide was kon het dan ook niet langer dan 8 a 10 jaren uithouden en zeer weinige rekten haar leven wat langer.
Volgens een becijfering van Maas kostte in 1863 elk vaartuig aan extraslij tage van het hol aan ankertuig bh' het landen, aan rollen en planken, aan trekkracht enz. gemiddeld ƒ 500 per jaar.
Bh' de pink lieten de hulpmiddelen ter vischvangst en de bergruimte te wenschen over; dit laatste bezwaar hebben de Scheveningers toen trachten op te lossen door aan de bommen steeds grooter afmetingen te geven, maar dat had tot noodwendig gevolg, dat het schip des te moeilijker aan den wal kon komen en er steeds meerdere trekkracht noodig was om het vaartuig naar boven te brengen. i?ijK*
Een hoofdvereischte voor een visschersschip is, dat de vangst in den kortst mogelijken th'd naar huis of naar de markt kan worden gebracht en aan dien eisch voldoet de pink heelemaal niet. Een pink is wel een zeewaardig schip, zy kan zware stormen heel goed doorstaan, maar een slechte zeiler is zij door haar vorm. De duur van de uit- en thuisreis bedraagt gewoonlijk het dubbele van dien van andere visschersvaartuigen.
Al deze bezwaren — en er zijn er nog meer — werden door Maas in het licht gesteld in een voordracht, in November 1863 door hem gehouden in een vergadering van de af deeling 's-Gravenhage van de Vereeniging ter bevordering van Fabrieks- en Handwerknijverheid in Nederland.
Wat Maas wilde, was: in de eerste plaats voor de bestaande bommenvloot een loggervloot en een haven met een matig havengeld. Een geregelde stoombootdienst zou niet uitblijven, want via Scheveningen bereikte men in 12 uren tijds Londen. Rechtstreeksche aanvoer ter zee van grondstoffen voor de visscherij uit vreemde landen was zelfs te voorzien, het Westland zou zh'n producten spoedig öp de Engelsche markt hebben, enz. Wat schoone vooruitzichten!
/ De beweging door Maas op touw gezet bleef bij het Dagelijksch Bestuur der Gemeente niet onopgemerkt; de havenquaestie kwam ook daar weer 354
354



aan de orde. Burgemeester en Wethouders wonnen toen het advies in van de Reederij te Scheveningen, voornamelijk over de quaestie of de haven ten Noorden of ten Zuiden van Scheveningen diende te komen. De Reederij schreef:
„Antwoordende op UEd.'s missive van 28 October 1864 betuigt de commissie uit de Reederij te Scheveningen in de eerste plaats haar erkentelijkheid voor de belangstelling, die U.E.A. in het dorp als visschersplaats toont en voor het vertrouwen haar geschonken om hare meening in zulk een gewichtige zaak als het plaatsen der haven is te vragen. Het is dan ook het groote belang der zaak, dat het grootste gedeelte der burgerij van Scheveningen genoopt heeft een adres aan de Regeering van 's-Gravenhage in te dienen, om de plaats der haven niet bij den oesterput, maar tusschen het Paviljoen van Z.K.H. Prins Frederik en den koepel van den Heer Riel x) aan te wijzen, in de meening als zn' is, dat er slechts sprake van die twee punten is. Waar is het dan ook, wil Scheveningen eenig voordeel der haven hebben, dan moet zh' zoo na mogelijk bij het dorp gemaakt worden; wordt dat niet gedaan, dan zal Scheveningen spoedig tot niet gedaald zh'n, maar hiermede is voor den reeder nog niet alles gezegd.
De Commissie zegt dan ook niet te veel, als zij 't een gewichtige vraag noemt, waar de haven geplaatst zal worden, daarom heeft zh' gemeend ook het oordeel der reederh' te moeten inwinnen. De meening nu der meeste reeders is, dat de geschiktste plaats tot daarstelling der haven ten Zuiden van het dorp is, omstreeks de vuurbaken; als reden daarvoor wordt opgegeven: dat het wel niet gebeuren zal, dat al de platbodemvaartuigen door andere zullen worden vervangen, voorzeker niet in een kort tijdsbestek en mocht zulks al het geval zijn, dat het dan eerst na vele jaren zoo wezen zal.
Mogelijk nu is het niet voor een pink altijd een haven aan te doen, zoodat ër vele tijden zullen zijn, dat zij op het strand zullen moeten landen. Vooral ook bh de zomervaart als zh' met geringe vangsten aankomen, blijven zh' doorgaans maar kort genoeg aan wal om hunne lading te lossen, zoodat het dan gereeder is aan het strand aan te komen, dan in een haven te loopen.
Wordt nu de haven aan de Noordzijde van het dorp geplaatst, dan wordt ook de geschiktste plaats voor het landen en weder afvaren der pinken weggenomen, zij moeten dan ook altijd ten Zuiden der haven op het strand zetten. Nu dringt het vloedgetijde de pinken steeds bij de afvaart met kracht naar het Noorden, waaruit volgt, dat zy groot gevaar loopen tegen de hoofden te zullen aanvaren en groote schade bekomen.
Dit ongemak zal zeker niet minder zyn tijdens de haven in aanbouw is, dan kan er toch in het geheel geen gebruik van gemaakt worden en
i) Deze was vóórdien het eigendom van Ds. Faassen de Heer.
355



gunstig gestemd was. Zij gaf daarvan nu weder een bewijs, sprekender dan ooit te voren.
Weinige weken na de ramp van December 1894 benoemde zij een commissie uit haar midden om een nieuw ontwerp voor een haven te maken. Leden van die commissie waren Mr. W. Dolk, J. van Heurn, A. T. L., Rouwenhorst Mulder, Mr. H. J. A. Mulder, H. A. v. d. Rovaart en P. J. van Voorst Vader en 26 Juni van het jaar 1895 volgde daarop een concessie-aanvrage aan den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid voor den bouw van een visschershaven, volgens het ontwerp, door die commissie samengesteld.
De concessie-aanvrage-Mulder c.s. vond in 't algemeen geen gunstig onthaal.
Het Gemeentebestuur van 's-Gravenhage," waarvan men in de eerste plaats steun verwachtte, nam een zeer gereserveerde houding aan en Burgemeester en Wethouders stelden Maart 1896 den Raad voor te verklaren:
1°. dat medewerking van de zijde der Gemeente voor het tot stand komen van de haven, voor welker aanleg concessie werd aangevraagd, onverantwoord zoude zijn, zoolang niet onomstooteljjk vaststond, dat van de zijde van het Departement van Oorlog noch nu, noch later zal worden ge- ( eischt de aanleg van een fort;
2°. dat die medewerking evenmin kan of mag worden verleend, zoolang niet door Staat of Provincie of door die beiden te zamen op zich is genomen de waarborg voor de behoorlijke voltooiing der haven en haar onderhoud;
3°. dat de Raad herhaalt zijn in 1888 gedane toezegging van kosteloozen afstand van grond en van een subsidie van hoogstens anderhalf millioen gulden, voor het geval, dat niet zal blijken aanwezig te zijn datgene, wat hierboven is genoemd.
Dat ongunstig onthaal was voor Scheveningen een groote misrekening.
Getracht werd de stemming te verbeteren. Een voornaam aandeel had daarin in die dagen H. A. v. d. Rovaart. Hy hield in Den Haag een lezing, die kort daarna in druk verscheen. Hoofddoel was te betoogen, dat de belangrijke kosten voor den aanleg van een haven het Scheveningsche bedrijf zeer zeker waard waren. Toen, in 1896, bestond de geheele Nederlandsche visschersvloot uit 552 schepen en Scheveningen bezat er daarvan 282; de waarde van de Scheveningsche vloot met haar inventaris bedroeg 3,5 a 4 millioen gulden! Meer dergelijke, sprekende cijfers zijn in de brochure van v. d. Rovaart te vinden.
Om een bewijs te leveren, dat Scheveningen ook bereid was in de kosten van den bouw en het onderhoud by te dragen, werd ingeschreven voor ƒ 100.000 door de reederij en ƒ 75.000 door particulieren. Bovendien werd door de reeders een bijdrage beloofd van 3 pCt. van de bruto-besomming
365
365



„Wij zeggen Uwe Majesteiten uit naam der bevolking eerbiedig dank voor het aannemen dezer geschriften.
Wij geven de verzekering, dat door haar nimmer vergeten zal worden, dat de gunstige beslissing omtrent den aanleg van een Visschershaven onder Gods leiding voor een groot gedeelte te danken is aan de wijsheid en den krachtigen steun van het Koninklijke Huis.
Mogen onze nakomelingen, wanneer zn" mede door Gods zegen de vruchten zullen plukken van het groote werk, dat in de toekomst zoo veel goeds voor Scheveningen belooft, daarbij steeds indachtig blijven aan hetgeen in deze aan Uwe Majesteiten verschuldigd is."
De Koningin antwoordde hierop zeer minzaam en deed daarbij duidelijk uitkomen het belangrijk aandeel dat H. D. Moeder in de zaak had gehad.
Voor- en achterzijde van den op last van de Permanente Commissie uit de Reederij geslagen gedenkpenning bij de opening van de haven.
De audiëntie was hiermede nog niet afgeloopen, want de beide Koninginnen deden nog aan alle leden van de deputatie verschillende vragen, betrekkelijk de haven en de Scheveningsche visscherij in 't algemeen en namen eerst daarna afscheid.
En zoo verliet men het Koninklijk paleis met het besef, dat de harten der beide Vorstinnen warm klopten voor de belangen van Scheveningen.
De eigenaardige traditie van het Nederlandsche volk om bn' heugelijke gebeurtenissen een gedenkpenning te doen slaan is ook door de Scheveningers in dien tijd gehandhaafd.
Met de uitvoering daarvan belastte zich de Permanente Commissie uit de Reederij. De gedenkpenning werd vervaardigd m de werkplaatsen van de bekende firma Begeer te Utrecht; hij was begin 1901 gereed, 't Was een mooi stuk werk. Op de voorzijde prijken de mooie profiel-portretten van de Ministers van Waterstaat en van Oorlog, Lely en Eland; de achterkant 374
374



en den ingenieur P. J. van Voorst Vader advies te vragen, le. over de middelen tot vermindering van de deining in de bestaande binnenhaven, vergezeld van geformuleerde voorstellen en begrootingen, 2e. over de al of niet bestaande noodzakelijkheid om nu reeds tot den aanleg van een tweede binnenhaven te besluiten; 3e. over de keuze van het terrein voor den eventueelen aanleg van zulk een haven."
7 December. De Raadsleden v. d. Kemp. c.s. stellen thans voor:
„De Raad overwegende, dat alvorens over te gaan tot beslissing ten aanzien van het voorstel, opgenomen in de Bijlage 1221 van 1907, nadere voorlichting omtrent het havenvraagstuk in zijn ganschen omvang gewenscht is, besluit een commissie van vn'f leden uit zijn midden te benoemen welke na overleg met de deskundigen, rapport aan den Raad zal uitbrengen, en gaat over tot de orde van den dag."
Deze motie wordt met 26 tegen 16 stemmen aangenomen; haar droevige beteekenis is, dat de haven-quaestie in haar ganschen omvang weer aan de orde komt en het desbetreffend rapport over Burgemeester en Wethouders heen den Raad bereikt, of anders gezegd, dat Burgemeester en Wethouders worden uitgeschakeld.
Een wethouders-crisis ontstaat. Dr. Lely neemt zijn ontslag, wethouder Van Sandick volgt zijn voorbeeld.
21 December. Dte Raadsleden Treub c.s. dienen een motie in van dezelfde strekking, maar wenschende „een zooveel mogelijk overleg plegen met Burgemeester en Wethouders" en verklarend „dat de beslissing alleen ten doel had meer licht in de zaak te verkrijgen en dat daarin geen wantrouwen tegen het beleid van Burgemeester en Wethouders was opgesloten."
De meerderheid van den Raad geeft evenwel haar goedkeuring aan een motie De Meester die van den volgenden inhoud is.
„De Gemeenteraad heeft goedgevonden, met intrekking van de motie van 7 December 1908, inzake het maken van een tweede binnenhaven, te besluiten als volgt: De Gemeenteraad het voorstel van Burgemeester en Wethouders om in beginsel te besluiten tot het maken van een tweede binnenhaven nog niet rijp voor beslissing oordeelende, noodigt met het oog op het groote gewicht dezer aangelegenheid Burgemeester en Wethouders uit:
a. van twee of meer door hen aan te wijzen nog niet in deze zaak geadviseerd hebbende deskundigen advies in te winnen: le. omtrent de vraag, of het aannemelijk is, dat, een haven, die slechts toegankelijk is voor bommen en weinig diepgaande loggers, ook op den duur zal voorzien in de behoeften der Scheveningsche visschers en 2e. omtrent de meest afdoende en minst kostbare wijze van voorziening in de bezwaren welke de binnenhaven voor de Scheveningsche visschers oplevert, en
b. het sub a. bedoelde advies over te leggen aan den Gemeenteraad met
381
381



De Technische Commissie geeft in het rapport een uitbreiding van de havenwerken aldus:
Burgemeester en Wethouders blijven bij het ontwerp van de Deiningscommissie :
- 160 »«.£.
383



19 Juni. Het voorstel wordt met groote meerderheid goedgekeurd. Alzoo geen tweede binnenhaven, of de Hooge Regeering moest goedvinden een groot deel van de buitenhaven te brengen op 3.50 M—N.A.P. wat natuurlijk de Regeering niet kan toestaan nu niet en in de naaste toekomst niet en wellicht nooit; tenzij er een algemeene wereldvrede komt, die niets meer weten wil van defensie en defensie-belangen.
Het Tweede Kamerlid Thomson stelt zich op de bres voor de Scheveningsche belangen. Hij dient in de Kamer de volgende motie in:
„De Kamer van oordeel, dat de wet van 24 Juli 1899 niet wordt uitgevoerd volgens de duidelijk uitgesproken bedoeling van den wetgever; van. oordeel, dat de Scheveningsche haven ook bij juiste naleving der wet niet voldoen kan aan de eischen, die in verband met de betrokken belangen moeten worden gesteld, noodigt de Regeering uit om:
le. een voorstel tot wetswijziging in te dienen, waardoor niet langer uitgesloten blijft, dat de haven aan de te stellen eischen ten volle zal kunnen gaan beantwoorden;
2e. reeds dadelijk maatregelen te nemen dat de wet, hierboven genoemd, naar de bedoeling van den wetgever wordt uitgevoerd." 15 Juli. De Gemeenteraad wendt zich tot de Hooge Regeering. Terwijl de Minister van Waterstaat Regout in het voorloopig verslag van zh'n begrooting verklaart:
„Voor zooveel van den Minister afhangt, zal alles gedaan worden wat mogelijk is, om binnen de grenzen door de Wet gesteld, den goeden toestand van de buitenhaven zooveel mogelijk te bevorderen", laat de Minister van Oorlog Colh'n zich in zijn Memorie van Toelichting op de oorlogsbegrooting over de quaestie aldus uit: „Tegen het verdiepen van de Visschershaven bestaat, ook na wetswijziging het bezwaar, dat alsdan de bouw van een verdedigingswerk aldaar onvermijdelijk is te achten."
1912 — November. Het Gemeentebestuur ontvangt van den Minister van Waterstaat de volgende afwijzende beschikking:
„Daartoe door H.M. de Koningin gemachtigd geeft de Minister den Gemeenteraad te kennen, dat aan het verzoek van den Gemeenteraad geen gevolg kan worden gegeven om de Koninklijke medewerking te verleenen voor het tot stand komen van een wijziging van de wet van 24 Juli 1899, in dier voege, dat ten opzichte van de diepte der buitenhaven bepaald wordt, dat deze zooveel mogelijk zal worden gehouden op 2.66 M. — N.A.P. op den drempel ter breedte van ongeveer 60 M. voor den mond der binnenhaven, terwijl van dien drempel af de bodemdiepte geleidelijk zal vermeerderen tot 3.50 M. — N.A.P. in en buiten den mond der buitenhaven.
De Minister heeft daarbij overwogen dat, naar het oordeel van de Departementen van Oorlog en Marine, in overeenstemming met het advies van den Raad van Defensie, een wijziging van bovengenoemde wet, waar384
884



door het mogelijk zou worden de buitenhaven te Scheveningen op grootere diepte te houden, dan in die wet als maximum is bepaald, met de eischen der landsverdediging onvereenigbaar is, tenzij worde overgegaan tot den bouw van een verdedigingswerk bij de haven; dat de kosten van aanleg en bewapening en het jaarlijks gevorderd bedrag voor de bezetting en het onderhoud van zoodanig fort zoo aanzienlijk zjjn, dat — afgezien van de ernstige gevolgen, welke de aanwezigheid van een fort in oorlogstijd voor de residentie zou kunnen hebben — de hoofdzakelijk locale belangen, bij een grootere diepte der haven betrokken, die uitgaven niet zouden rechtvaardigen."
De Haagsche correspondent van de N. R. Ct. schrijft: „Wat een geluk dat in 1908 mannen als de Heeren De Meester, Treub en van der Kemp, deel van den Raad uitmaakten. Aan hun doorzicht en doortastendheid is het te danken, dat de Gemeenteraad ondanks de loktonen van den Heer Lely, ronduit verklaard heeft, het voorstel van Burgemeester en Wethouders om in beginsel te besluiten tot het maken van een tweede binnenhaven te Scheveningen, nog niet te aanvaarden."
Het advies van den Raad van defensie wordt gepubliceerd.
1913 — April. Het Gemeentebestuur komt in een adres aan H.M. de Koningin op tegen de beschuldiging in dat advies vervat en drukt de verwachting uit op een alsnog gunstige beslissing.
20 Dec. In de Tweede Kamer bespreekt het lid Jansen den treurigen afloop en voegt daar aan toe: „Laat de Minister in ieder geval de haven op de diepte houden, die hij toelaatbaar acht en bh' zh'n ambtgenooten van Oorlog en Marine zijn best doen in 't belang der nijvere Scheveningsche bevolking."
De Minister antwoordt, „dat zh'n sympathie voor deze zaak afgestuit is op den Minister van Oorlog, die overwegende bezwaren had en van hem was de Minister afhankelijk. Bij den Minister was de wil goed, maar hij kon in deze niets alleen; doch hij beloofde de bestaande wet zoo flink mogelijk uit te voeren."
De Minister heeft woord gehouden; aan het op diepte houden van de buitenhaven is tijdens zh'n Ministerschap veel zorg besteed.
Terwijl nu weer ongeveer vijf jaren zy'n zoek gemaakt met te trachten de Hooge Regeering over te halen tot het dieper maken van de buitenhaven, blijft Scheveningen steeds roepen en luider roepen om een tweede deininglooze binnenhaven.
Om die binnenhaven gaat het toch in de eerste plaats.
1914. 26 October. Het Raadslid Jac. den Duik Wz. houdt in den Gemeenteraad een rede over de havenquaestie en geeft de richting .aan, waarin gestuurd moet worden om tot een gewenschte oplossing te komen; hjj stelt ten slotte de.volgende motie voor:
385
25
385



de Raad kunnen beslissen; dat hij de uitbreiding van de Scheveningsche haven als een zaak beschouwt, die hn' gedurende zijn Wethouderschap hoopt tot stand te brengen, en waaraan hij reeds jaren heeft gearbeid. De Burgemeester Patijn deed de toezegging erbij, dat de zaak ten spoedigste bij Burgemeester en Wethouders zal worden behandeld.
En nu wachten wij maar weer geduldig.
Een ding hopen wij, dat als de zaak eenmaal in den Raad wordt behandeld, geen nieuwe commissies van onderzoek zullen worden benoemd. Van dergelijke commissies heeft Scheveningen al meer dan genoeg.
387



BOEK III. DE BADPLAATS.
I. DE AANTREKKELIJKHEID VAN SCHEVENINGEN.
Scheveningen heeft van de vroegste tijden af veel aantrekkelijkheid gehad voor landgenooten en zelfs voor vreemdelingen. Onder die landgenooten stonden de Hagenaars vooraan, gelijk dat in onze dagen nog het geval is. De aanblik van die machtige zee, en van die door niets belemmerde hemelruimte, welke des avonds bij het ondergaan der zon vooral in den zomer zulke mdrukwekkende en steeds nieuwe kleurmengelingen te zien geeft, het inademen van die heerlijke, reine zeelucht, wie het eenmaal gezien en genoten heeft, verlangt ongetwijfeld naar een herhaling van dat genot.
Zoo is het nu en zoo is het altijd geweest en zoo zal het altijd blijven.
Pieter Bor zegt van Scheveningen in zijn beroemd werk „De Nederlandsche Historiën" verschenen in 1679: „Dit dorp is door de inwoners van Den Haag en door vreemden steeds druk bezocht geworden, zoo te voet als te paard, en ook wel met den wagen, om zich te verlustigen en te vermaken met het bezien der zee en het eten van een zoode visch, zoo versch uit zee komende, daar de herbergiers alsdaar wonende, niet kwalijk bn' varen."
En de Cretser in zijn „Beschrijving van 's-Gravenhage" uitgegeven in 1729: ,,Dit dorp is het vermaak en de verlustiging voor alle vreemdelingen, die in den Hage komen, want het zoude al een groot wonder zijn, dat iemand die voor de eerste maal van zijn leven hetzjj een ingeboren van de Republiek der Vereenigde Nederlanden of een Vreemdeling of reiziger die in den Hage quam, het dorp met eens ging bezien en een zeelugje halen: bijna alzo vreemd, als men zegt, dat iemand, die te Rome quam, den Paus niet eens zoude zien"
Ook de bedrijvigheid aan het strand van de aankomende en uitzeilende visschersschepen, de Scheveningsche bevolking in haar bijzondere kleederdracht hebben altijd medegewerkt om de herinnering aan Scheveningen bij de stadsmenschen levendig te houden. En het is geen wonder dat iemand van dichterlijken aanleg na een bezoek behoefte gevoelde, Scheveningen te bezingen.
Jac. Ph. de Bas schreef onder zijn teekenwerk „Vue de Schevelinge" in 1775 opgedragen aan Jacques Jean graaf van Wassenaar, heer van Obdam, deze versregels: 388
888



„Ces barques, ces Pescheurs, cette Mer poisonneuse,
Ce Village, placé si favorablement.
Offrent aux yeux charmez une contrée heureuse.
La règnent 1'embonpoint, le bon tempérament.
Et 1'on ne voit jamais en ce lieu d'abondance,
Le maigre et triste jeune et la dure abstinence."
Dat de dichter-teekenaar, waar hij 't heeft over de welvaart der Scheveningers zich zeer vergist, staat vast. Er werd te Scheveningen in de lagere
Het z.g.n. doopen en inzouten der Haagsche juffers. Anonieme gravure in de prentenverzameling der gemeente.
standen steeds veel armoede geleden; maar de Bas kwam zeker niet in de achterbuurten.
Later sedert 1818, in welk jaar Scheveningen een badplaats werd, heeft Scheveningen een aantrekkelijkheid te meer gekregen. Niet alleen door het genot van het baden, maar misschien nog meer door de genoegens die gaandeweg aan het badleven werden verbonden.
Toch wist men zich op het strand en in het dorp ook in ouden tijd wel te vermaken. Een bijzonder vermaak voor de Haagsche jongelui en de Haagsche joffers was in de tweede helft van de 16de eeuw het doopen en in-
389
389



m
. Gld. Ct.
Doch in de twee navolgende gevallen maar 50
1°. De slaapplaats van een kind jonger dan 12 jaren. 2°. Zoo het verblijf der gehuisvesten in de 1ste en 2e klasse langer duurt dan eene maand, in welk geval ook de kamerhuur 50 cent per dag verminderd wordt.
Voor een hoogere klasse dan die, welke men bij plaatsgebrek niet verkrijgen kan, betaalt men slechts de huur der begeerde klasse met de helft van het verschil der huurwaarde tusschen deze beide klassen.
Het nachtverblijf van eene domestique 60
Een afzonderlijk verblijf om te dejeuneren of thee te drinken:
le klasse 1 50
2e klasse -j
3e klasse gQ
Iedere waskaars 40
Stalling. '
Een vierwielig rijtuig zonder paarden of met één paard in de 24 uren
Idem voor éénen dag of nacht \ 50
Een tweewielig rijtuig met of zonder paarden in de 24 uren — 75
Idem voor éénen dag of nacht 375
Stalling voor één paard gedurende 24 uren of éénen nacht — 80
Idem bij dag, langer of korter 20
Ieder mandje haver 20
Geen stalgeld zoo men niet uitspant.
Voeding.
Table d'hótes 2
Diné op eene kamer van de le klasse 2 50
Diné op eene kamer van de 2e klasse 2
Diné op eene kamer van de 3e klasse 1 50
Soupé le klasse 2 .
» 2« > 1 50
» 3e » — 80
Een ontbijt met koffie of thee 60
Dienstbodentafel :
's middags . , 80
's avonds 5Q
Kostgeld van geherbergde dienstboden, per dag 2
414



Verver'schingen.
Gld. Ct.
Eene flesch gewone wijn 1 50
Thee of koffie per persoon — 35
Een kop thee of koffie . — 20
Een kom bouillon —
Een kop chocolade —
„ glas kirschwasser —
„ „ extrait d'absinthe —
„ „ Marasquin — 25
„ „ Rosolis —
„ „ Roode wjjn —
„ „ Madera wijn —
„ „ Malaga —
„ „ Punch —
„ „ Warme wijn —
„ „ Limonade — 35
„ „ Orgeade —
„ „ de Bavarvise —
„ „ Anisette ;. . . . —
„ „ Curagao —
„ „ Conjac —
„ „ Rhum
„ „ Crème de Noyaux — 20
„ „ Crème de Menthe —
„ „ Crème de Barbade —
„ „ Vanilli _
„ » Us 35
„ „ Genever 15
Een boterham met ossen- of kalfsvleesch of kaas — 20
Een boterham met rookvleesch, ossentong, ham, worst, zalm, garnalen, anchovis of zwitserschekaas — 25
Een kruik mineraalwater 60
Baden.
Een bad in de groote badkoets en twee handdoeken 1
Een bad in de kleine badkoets en ééne handdoek ....... 40
Een warm binnenbad en twee handdoeken 1 10
» kud „ „ „ „ — 80
Voor elke handdoek meer 10
415
415



Gld. Ct.
Voor een vuurmand — 15
„ een bed 1 —
„ het warmen van hetzelve — 15
Niet dan tegen dadelijke betaling, zonder Abonnementen.
Om het Haagsche publiek naar de table d'höte te lokken verscheen 30 Juni 1828 in het Dagblad van 's-Gravenhage „Het publiek wordt bij deze onderrigt, dat het gebrek aan gelegenheid om den opentafelhouder te Scheveningen tijdig te verwittigen van het voornemen, om aan deszelfs tafel in het badhuis te spijzen, aanleiding geeft tot het niet naleven van dat gedeelte der instructie van den opentafelhouder, waarbij hem voorgeschreven is, om aan aldegenen welke zich na de klokke twee uren aanmelden den toegang tot deszelfs tafel te weigeren, maar hun de vrijheid te laten, om zich, tegen hoogeren of anderen prjjs, een afzonderlijk middagmaal te doen gereedmaken.
En dat om hierin te voorzien, en den zich ten behoorlijker tijd aangemeld hebbenden eene goede bediening te verzekeren, van nu voortaan een aanzeghuis zal worden geopend, binnen 's-Gravenhage, of op de dagelh'ksche Groenmarkt, wijk G No. 364, alwaar men alle bestellingen voor het badhuis zal kunnen verrigten, en ook den opentafelhouder binnen den bepaalden tijd verwittigen van het voornemen, om van deszelfs tafel gebruik te maken."
Alzoo was alles in gereedheid om de exploitatie te beginnen.
Men was vol moed.
„Ook Neerlands kust bespoelt de Zeegod; Met onze Vaad'ren in verbond, Droeg hy hun vloten naar de landen, Waar handel rijke schatten vond; Doch grooter schat beweegt in golven Zijn drietand naar ons eigen strand, Daar woelt gezondheid, kracht en leven En redding uit der ziekten hand. Die heelingsstroomen onbemerkt, Men vroeg aan vreemde waat'ren sterkte, Die beter d'eigen zee bewerkt, Zoo zoekt men (ükwijls in de verte, 't Geen digt ons voor de voeten ligt, En, hakende naar vreemde goedren, Sluit men voor eigen d'oogen dicht."
416



Dr. Mess heeft veel voor de badplaats gedaan, en heeft ook heel wat over haar geschreven. Merkwaardig is zeker wat hij over de gelegenheid tot spelen in het badhuis gezegd heeft. Men vindt zijn meening uitgedrukt in het jaarverslag dat hij 1 September 1853 bij het Gemeentebestuur inzond. Wij geven hier het bewuste gedeelte weer.
„Eindelijk wilde ik nog een punt aanraken, tegen 't welk men, op het
Dr. P. M. Mess, Baddokter van 1852 tot 1888.
hooren des naams, welligt reeds ingenomen is; het is, namelijk de speeltafel.
Het zn' er verre van, dat ik den vorm wil verdedigen, waaronder op zoo menige buitenlandsche badplaats, het beginsel wordt toegepast, dat het trente et quarante-spel het lokaas der vreemdelingen moet uitmaken.
U vindt in nrn' wel den persoon, die den vorm waarop dat daar gedrej ven wordt, veroordeelt, niet zoo zeer het spel zelve, het hangt er slechts i van af, op welke wijs het wordt toegestaan.
Geeft men den pachter de toestemming, of liever verbiedt men hem niet, des avonds de groene tafel even als een biljard of andere speeltafel ten gebruike te stellen, met een reglement, dat den tijd bepaalt, waarop
419



o
Het Stedelijk Badhuis na de uitbreiding van 1863.



met spelen een einde moet gemaakt worden, dat geen inzet hooger, maar wel lager dan, b.v. 25 cent toestaat, zoo doet men niets anders dan een spel toestaan dat in menigen huishoudeln'ken kring zoowel binnen- als buitenlands is ingevoerd, ontneemt aan hetzelve al dat nadeelige, dat het op andere spellen vooruit heeft en brengt het terug tot die, welke men in de meest beschaafde kringen dikwijls met grooter verlies of winst ziet drijven."
Maar een speelbank, kwam er met.
In hetzelfde verslag wees Dr. Mess ook op de noodzakelijkheid het aantal logeerkamers in het Badhuis uit te breiden, in het afgeloopen seizoen had men niet minder dan 300 vreemdelingen moeten afwijzen. Ook het geneeskundig gedeelte der inrichting was niet meer in overeenstemming met de toenmalige eischen des tijds.
Burgemeester en Wethouders namen de wenken van Dr. Mess ter harte en dienden in 1854 bij den Raad een voorstel in om het badhuis met twee vleugels uit te breiden. Van uit Scheveningen kwam hiertegen verzet; 23 eigenaars van huizen in het dorp zonden een adres aan den Raad om het, voorstel te verwerpen, maar de grootste tegenstand kwam van het Raadslid A. E. Maas die zelf op Zeerust een badinrichting had geopend. Doch het voorstel werd toch den 4en April van genoemd jaar met groote meerderheid aangenomen. Om de onkosten te dekken bezwaarde de Gemeente zich met een leening van ƒ 112.000.
In het begin van 1856 was de uitbreiding gereed gekomen. Behalve vergrooting van het aantal kamers, er waren er nu 93 en inwendige verbetering van het geheele gebouw, kwam er een steenen wandeling over de duinen en een gasverlichting.
Het seizoen 1856 was voor de badplaats zeer voordeelig. Gedurende den zomer kon zelfs niet aan alle aanvragen van vreemdelingen om logies voldaan worden.
Het jaar te voren hadden eenige energieke mannen in Den Haag: H. C. Collot d'Escury, G. N. de Kempenaer, F. G. A. Gevers Deynoot, H. G. C. L. Janssens, W. J. van der Poll, M. A. Hartman, H. Hope Loudon en de baddokter P. M. Mess kapitaal bijeengebracht voor den bouw van een groot hotel met ongeveer tweehonderd kamers; in 1858 was de inrichting gereed en kreeg den naam van Hotel Garni.
In 1857 begonnen ook te Scheveningen in het dorp de oogen open te gaan. Het Gemeenteverslag over dat jaar zegt: „Op verschillende plaatsen in het dorp ziet men nieuwe woningen bouwen of bestaande geheel vernieuwen en beter inrichten, zoodat het te verwachten is, dat meer en meer betere verblijven op minder bezwarende voorwaarden voor de badbezoekers zullen beschikbaar zijn en dat bij al het goede, dat Scheveningen als badplaats kenmerkt, daardoor vooral haar bloei zal bestendigd worden."
421
421



Inmiddels trof de badinrichting in .1858 een zware slag door het overlijden van den verdienstelijken pachter de Witt; zijn weduwe bleef toen nog een jaar de zaak besturen maar daarna kwam er, vooral op aandrang van den baddokter Mess een heele verandering in het beheer. De gemeente ging zelf aan de exploitatie deelnemen, doch slechts voor een gedeelte; zh' nam voor zich het verhuren van de logeerkamers en de baden, terwijl de restauratie zou worden verpacht. Alweder werd door de Gemeente een som
De ingang van het Stedelijk Badhuis.
van ƒ 40.000 in de onderneming gestoken voor aankoop van linnen en ameublement.
Doch geen pachter daagde op en nu bleef niet anders over dan ook de restauratie van Gemeentewege te exploiteeren. Een directeur zou het geheel besturen.
In deze nieuwe periode was het Gemeentebestuur, dat het toezicht aan een Commissie van Beheer — waarin ook Dr. Mess zitting had — had toevertrouwd, aanvankelijk niet ongelukkig; de rekening sloot de eerste jaren met een niet onbelangrijk bedrag. Die saldo's dienden tot afschrijving, maar werden ongelukkig niet aangewend om het Badhuis en de badplaats in het algemeen te verbeteren en zulks was toch dubbel noodig ge422
422



weest, omdat in België de badplaats Ostende een geduchte concurrente van Scheveningen was geworden. Daar, in Ostende, zag de Gemeente er b.v. niet tegen op een paar millioen francs te besteden voor een strandboulevard met banken en een paviljoen; daar was een particuliere maatschappij bezig met een kapitaal van fr. 600.000 een nieuw badhuis te stichten.
Het tarief der baden te Scheveningen was aanmerkelijk hooger dan in het buitenland. In Ostende betaalde men voor een bad 35 cents, te Boulogne, Dieppe en Trouville maar 25 cents; te Scheveningen kostte de groote badkoets nog altijd 60 cents. De prijzen van de gemeubileerde kamers, zoowel in het Badhuis als in het dorp waren eveneens vrij wat hooger dan elders.
Toch kan men niet zeggen, dat het Gemeentebestuur niet voldoende op de hoogte was. "
In 1863 drong de Commissie van Beheer in een uitvoerig verslag ernstig op verbetering en vergrooting aan. Zh' wees op Ostende, waar in twee dagen th'd evenzooveel baden genomen waren als hier gedurende het geheele seizoen, terwijl daar evenmin als hier een speelzaal bestond en de ligging van Scheveningen toch zooveel gunstiger was. Dè tegenwoordige bloei van Scheveningen oordeelde de Commissie, was slechts een voorspel van hetgeen hij bij een exploitatie op grooteren voet worden kon. Zij stelde daarom voor om het Badhuis met twee vleugels te vergroöten, waarvan het eene gedeelte tot eetzaal en het andere tot conversatiezaal kon wórden ingericht. De tegenwoordige eetzaal was veel te klein. De table d'höte was in het drukke seizoen bijna dagelijks met 100 a 120 personen bezet. Kwamen er nu meer gasten, hetgeen Zondags dikwijls het geval was, dan moesten deze aan afzonderlijke tafeltjes worden geplaatst, hetgeen voor de bediening bezwaren opleverde, terwijl bovendien in de restauratiekamer, rechts van het gebouw en in andere vertrekken tafels moesten worden aangerecht. Voor het geven van particuliere diners of voor groote banquetten was geen lokaal beschikbaar en wilde men 's avonds eens dansen, dan moest de eetzaal in der haast worden ontruimd, waar de geur van den maaltijd bleef hangen. Een conversatiezaal was evenzeer een dringende behoefte. Met slecht weer was de eenige toevlucht voor vreemdelingen de eetzaal, die dan door sommigen tót „conversations"-zaal werd gebruikt, wat natuurrijk hinderlijk was. In den sléchten zomer van 1863 had het orkest 14 dagen lang in de vestibule moeten spelen, waarover de patiënten weer klachten aanhieven. Maar ook gebreken van meer huishoudehjken aard deden zich gevoelen. Zoo had men bij gebrek aan ruimte in den kelder een soort van „portatieve" brandkast met ijs gevuld uit Brussel moeten aanvoeren om daarin het vleesch en de visch te bewaren.
Het Gemeentebestuur begreep eindelijk ook dat het niet langer zoo kon gaan. Er kwam in Den Haag een zekere stemming om het Badhuis te ver-
423
423



Toen in het begin van deze eeuw, het hotel Garni door de combinatie Oppenheim en van der Pijl aan de Bouwvereeniging was overgedaan en het hotel een groote uitbreiding kreeg, besloten de nieuwe eigenaren ook het gaslicht door electrisch te vervangen.
Nu Garni het sein gaf tot een meer moderne verlichting, kon het Kurhaus niet achterblijven. De directie liet daarom een installatie maken aan de Zuidzijde van het Kurhaus, waarbij eèrst twee, later vier machines werkten. De stroom op die wijze verkregen, bleek echter niet sterk genoeg te zh'n om èn Kurhaus èn Pier èn Boulevard gelijktijdig te doen verlichten; van de machines werd het uiterste gevergd en er kwamen reeds klachten
van de logé's in het Kurhaus dat het gestamp der machines hun rust verstoorde. Toen de Trust was gevormd en daarin waren opgenomen Kurhaus, Palace-hötel, Garni, Oranje-hótel, Savoy-hötel, hotel Rauch, Oranje-galerij en Wandelhoofd, werd dan ook besloten een Centrale te bouwen, die alle inrichtingen op de Badplaats van electrisch licht kon voorzien.
Maar behalve een Centrale had men ook noodig een kabel in de publieke straat, en voor het leggen daarvan had men noodig vergunning van de Gemeente. Door die vergunning te weigeren had de Gemeente het in haar hand de exploitatie van de Centrale onmogelijk te maken. Gevraagd werd nu een concessie tot 1958, het jaar, waarin ook het erfpacht-contract met de Gemeente wat het Kurhaus betreft, eindigt. In dat tijdsverloop moest dan afgelost worden ƒ 750.000, de kostende prijs van den bouw, plus het aandeelen-kapitaal ad ƒ 200.000.
De concessie werd verleend maar onder zeer bezwarende voorwaarden. 436
Het Kurhaus van de' zeezijde.
436



In de Gemeenteraadsvergadering van 14 April 1903 werd door het aanbrengen van een naastingsclausule in het concessie-voorstel, de Maatschappij genoodzaakt niet minder dan ƒ 56.500 per jaar af te lossen. De directie had gerekend op een aflossing in 55 jaar, met jaarlijksche annuïteit van ƒ 34.571 of ongeveer ƒ 22.000 minder.
Bij dezen last, die de Maatschappij op de schouders werd gelegd, kwamen nog andere. De Gemeenteraad had nu eenmaal besloten uit deze zaak zooveel te halen, als er bij mogelijkheid uit te halen was; de Raad wist, dat de Maatschappij de concessie dringend noodig had. Zoo werd geëischt dat de Scheveningsche Electrische Centrale jaarlijks in de Gemeentekas ƒ 10.500 zou storten, omdat de centrale zelf voor haar gasverbruik zou zorgen; de Gemeente meende daardoor een winst van ƒ 10.500 te derven en wilde daarvoor schadeloos gesteld worden. Als men nu weet dat de Gemeente als zij de Centrale van gas voorzien had, verplicht was geweest om daarvoor een specialen gashouder te bouwen, die wel ƒ 100.000 had gekost, dan begrijpt men het onredelijke van die jaarlijksche vordering van ƒ 10.500.
Dan werd nog geëischt dat de Maatschappij geheel kosteloos zou verlichten den Boulevard en het Gevers Deynootplein.
437
437