m elsevier's algemeene bibliotheek n° 3
VAN W' WINGEWEST NAAR ZELFBESTUUR IN NEDERLANDSCH INDIË
* > door
WJ. E. STOKVIS
tïlfGEVERS-MAATSCHAPPIJ „ELSEVIER" - AMSTERDAM M-OM-XX-W


II lllll li lüffiBSéïS BIBLIOTHEEK
0241 5047






DIT BOEK IS EIGENDOM VAN:
88 88
88


ELSEVIER'S ALGEMEENE BIBLIOTHEEK
ACTUEELE VRAAGSTUKKEN LITTERATUUR BEELDENDE KUNSTEN MUZIEK WIJSBEGEERTE WETENSCHAP
DEEL
3
VAN IWINGEWEST NAAR ZELFBESTUUR IN NEDERL. INDlE
REDACTEUREN J. DE GRUYTER EN
HERMAN ROBBERS


VAN
WINGEWEST ^c*r NAAR
ZELFBESTUUR IN NEDERL. INDlE
□ BDBD
□ BD B □ B
□ B □ □
DOOR
% E. STOKVIS
UITGEVERSMAATSCHAPPIJ„ELSEVIER" AMSTERDAM ■M-CMXX-II-


83


INLEIDING.
Na het tijdperk van het „cultuurstelsel" (1830—1870) volgden in de staatkundige geschiedenis van Indië dertig jaren van overgang en onzekerheid (1871—1900), die tot de z.g. „ethische periode" (1901—1912) voerden, waarin het exploitatie-stelsel gewetensrust zocht in de staatkunde der „zedelijke roeping" jegens de Irilandsche bevolking.
Toen in 1912 de Indische volksbeweging geboren werd en de overheerschten voor het eerst eigen kracht beproefden, van eigen waarde zich bewust werden en voor eigen idealen den. strijd aanvaardden, vond de „ethische periode een natuurlijk einde. Nu Indië zelf strijdvaardig bleek, was er geen plaats meer voor eenzijdige welwillendheid van het moederland, maar waren twee partijen met, in diepste wezen, strijdige belangen elkaar tegenover getreden. Hoe ongelijk de partijen ook. nog mogen zijn, in de koloniale staatkunde staat thans macht tegen macht, overheerschten tegen overheerschers, het eene ras tegenover het andere.
Een der eerste gevolgen van deze gewijzigde koloniale verhouding is, dat de praktische koloniale politiek sedert kort gedrongen wordt in de richting van Indië's zelfbestuur. Een stellig accoord werd nog niet gevonden, blank koestert er andere bedoelingen mee dan bruin, maar de vervulling van dit program-punt, op welke wijze ook, zal voor het moederland een afgifte van macht zijn, voor Indië een eerste zweem naar onafhankelijkheid.
Deze overgangstijd van wingewest naar zelfbestuur zal in dit boekje kort worden geschetst. Eerst een vluchtige III. Van Wingewest naar Zelfbestuur. 1


2
INLEIDING.
□
inleiding tot het cultuurstelsel, dat dan in zijne beteekenis en praktijk zal worden behandeld. Ten slotte zal op gelijke wijze de ethische periode in omtrek worden gezet en met de inluiding van den nieuwen tijd zal onze taak zijn volbracht.


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
t
Het octrooi van de Oost-Indische Compagnie was den 24n December 1795 door de Staten-Generaal vernietigd en den ln Maart 1796 trad een „Cemmitté tot de zaken van den O. I. handel en bezittingen" als nieuw bestuur op. Dé Nationale Vergadering der Bataafsche Republiek nam nog besluiten tot verlenging van het octrooi tot eind 1799, maar door de intrede van den nieuwen bewindsvorm was de oude Compagnie feitelijk reeds teloor gegaan. Zij werd bij art. 247 van de Staatsregeling van 1798 ontbonden verklaard. In 1800 werd het „Committé" van 1796 vervangen door een „Raad voor de Aziatische Bezittingen en Etablissementen", bij diezelfde staatsregering ingesteld. Indië was onder het onmiddellijk bestuur van den Nederlandschen staat gebracht; van toen af was die staat ook rechtstreeks verantwoordelijk voor Indië's lot. 'j&ffi
De geschiedenis van de Oost-Indische Compagnie valt buiten onze taak, maar er bestaat sterke verwantschap tusschen het stelsel der Edele Compagnie en het latere cultuurstelsel, en voor het winnen van een juist inzicht in het koloniaal systeem van den graaf "Van den Bosch, kan daarom een korte herinnering aan de werkwijze van de O. I. C. bevorderlijk zijn.
De „Oost-Indische Maatschappij" werkte met een octrooi van de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden, dat haar het uitsluitend recht gaf op-den handel in die verre, door Nederlandsche zeevaarders toen nog kort ontdekte streken, van welke de tegenwoordige N. I.' Archipel een voornaam deel uitmaakt. Ze was een samenvoeging Van de meerdere reeds bestaande scheepvaartmaatschappijen voor den handel op dé Indiëri, een accoord van tevoren


4
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
ongemakkelijke concurrenten. Die concurrentie had desorganiseerend voor den vaderlandschen handel gewerkt, en werd dan ook gaarne door den Spaanschen vijand bevorderd. Vooral van Oldenbarneveld gevoelde deze gevaren scherp en de eindelijke vorming van een „Generale Geoctroyeerde OostIndische Compagnie" was dan ook niet in de laatste plaats het resultaat van zijn onvermoeid pogen om de koppige en achterdochtige concurrenten, die op eikaars vernietiging uit waren, saam te brengen op één octrooi in plaats van de meerdere, welke de overheden reeds aan de afzonderlijke compagniën hadden verleend.
De Staten-Generaal zouden een oppertoezicht houden, verder politieke en militaire ruggesteun zijn terwille van een stevig optreden van de Compagnie tegen de Portugeesche, Spaansche en Engelsche mededingers, die eveneens en al eerder sterke vorderingen in de wetenschappelijke zeevaart van hun tijd tot handel verwerkten. Ook bij het onderhandelen en sluiten van vriendschapsverdragen met oostersche vorsten, wier gebied en medewerking voor den Compagnies-handel onmisbaar mochten blijken, leenden de Staten-Generaal hun staatkundig gezag. Overigens werd aan het bestuur der nieuwe onderneming groote zelfstandigheid gelaten. De bewindhebbers van de voormalige afzonderlijke compagniën' werden in één college van zeventien leden saamgebracht, dat als Kamer van XVII, Heeren XVII of kortweg „de XVII", nationalen klank heeft verkregen en behouden. Het bewind in de verte werd gevoerd door een gouverneur-generaal in samenwerking met raden, de grondslag voor den bestuursvorm, welke in de kern dezelfde gebleven is tot op dezen dag. Het overzeesche bewind stelde het noodige bestuurs- en bevelvoerend personeel aan. De benaming „opperkoopman", „koopman", „onder-koopman" zijn nog bekende geluiden en teekenen het uitsluitende handelsdoel, waarmee de O. I. C. in zee ging.
Het nieuwe in de onderneming, de gevaren van den


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
5
politieken toestand dier dagen, de macht van de buitenlandsche mededingers, verklaren den sterken monopolistischen opzet, welke onder den invloed van Van Oldenbarnevelt aan de verre Compagnie werd gegeven, in sterke tegenstelling met traditie en behoeften van het in de eerste plaats zeevarende en vrij handelende volk. De Hollandsche staatslieden, .die zich tot de vestiging van het Compagniesmonopolie leenden, deden dat tot verlichting van een moeilijk begin.
De schatten, welke voor de Republiek al spoedig uit het monopolie ontsprongen, de dank moed en bloed op machtige vijanden verkregen feitelijke alleenheerschappij in den Oost, de groote belangen, welke bij de handhaving van het privilegie der Compagnie waren betrokken, dat alles weerhield er van, haar alsnog bij den vrijen Nederlandschen handel in te schakelen. De welvaart doordrong het geheele Nederlandsche volk, kunsten en wetenschappen koesterden zich in haar glans, de vloot groeide tot een onweerstaanbare macht, in de handelssteden verrezen de paleizen der patriciërs, Nederland was een geduchte staat geworden. Geweldig en bewonderenswaard waren de Nederlandsche krachten van die dagen, maar nimmer hadden zij zich tot die hoogte kunnen ontwikkelen, indien niet geconcentreerd op de alleenheerschappij in het verre Oosten door middel van de „Oostindische Maatschappij", welke, door de sterke verspreiding van haar aandeelenbezit het geliefde eigendom was van al wat welvoer in de Vereenigde Nederlanden.
Maar men wist daar niet algemeen, hoe de schatten werden verkregen, wat daar ginds geschiedde. Toen de Compagnie aan de vernietiging van de vijanden, blank en bruin, hare krachten in overmaat gegeven had, een nagenoeg ongehinderde heerschappij was bevochten, trad een verzwakkende zelfvoldaanheid in. Hare dienaren waren niet bestand tegen onbegrensde, macht in het overrijke Oosten over slaafsche volken. De kwade gevolgen vertoonden zich zoowel bij


6
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
de Hooge Regeering te Batavia als bij heel het overige bestuur door slecht, duister en weelderig beheer; door grenzenlooze corruptie en volkomen onverschilligheid voor de ellende der volken, op wie de zware eischen drukten, door de Compagnie aan hunne vorsten en grooten opgelegd. Er kwam bij, dat het aanvankelijk gestelde simpele handelsdoel — waaraan „Heeren XVII" herhaaldelijk in hunne briefwisseling met nadruk herinnerden — al spoedig in een zeer kostbare staatkundige heerschappij ontaardde. De hardhandige wijze, waarop de mannen der Compagnie elke hinder aan,, of bedreiging van een ongestoorden handel tekeer gingen, de taktiek om de onderlinge twisten der landsvorsten ten bate van een vergrooting van het eigen handelsgebied te benutten, voerden tot oorlogen en dan op den duur tot overwinningen, welke den koopman tot staatsman maakten. Hieruit volgden weer financieele en bestuursplichten, waardoor de winsten der Compagnie zwaar werden aangegrepen.'. In 1693 had zij, ondanks groote dividenduitkeeringên, nog een tegoed van ruim 48 millioen — in 1725, dus ruim dertig jaren later, sloten de boeken met een deficit, dat bij de ontbinding der Compagnie tot 134.7 millioen was gestegen. Deze kwijning van het bedrijf was voor het publiek zoolang mogelijk geheim gehouden, onder meer door het verlies te vergrooten met
dividenduitkeeringen, welke nooit minder dan 12 % hebben bedragen.
Intusschen waren de Staten-Generaal herhaaldelijk met subsidies bijgesprongen. De ramp voltrok zich met snelheid, toen in 1780 de tweede Engelsche oorlog uitbrak en de Engelschen ook in den Oost terrein wonnen. Toen- opnieuw de Compagnie hare krachten tegen den natuurlijken mededinger moest" toonen, bleken zij geweken. .De groote toeneming van de algemeene zeevaart op het einde der 18e eeuw maakte ook overigens de handhaving of het effect van het monopolie ondoenlijk en onder al deze invloeden viel elke bedekking van den voozen toestand


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
7
der Compagnie weg. Toen een der bewindhebbers, de heer vin der Oudermeulen, in 1785 zijn geroemd rapport over de gesteldheid der Compagnie uitbracht, was zijn indruk: ,,'s Compagnies staat is inderdaad een geraamte en een geheel uitgeteerd ligchaam gelijk geworden!" Het was zoover met de zaken gekomen, dat de maatschappij (volgens een Memorie, welke Dirk van Hogendorp in 1806 voor koning Lodewijk Napoleon vervaardigde) om jaarlijks voor 16 millioen waren in Europa te verkoopen, bijna 24 millioen uitgaf.
De val van de O. I. C. wordt door de groote meerderheid har er geschiedschrijvers verklaard uit haar monopolistisch karakter en, in direct yerband hiermee, aan de onbegrensde misbruiken en de tuchteloosheid van het beheer. De slotsom, waartoe eenige uitstekend bevoegden bij hunne onderzoekingen kwamen geven wij hier kort weer.
In 1790 zonden de „Heeren XVII" drie CommissarissenGeneraal naar Indië om daar met groote volmacht schoonmaak te houden en middelen tot herstel van de Compagnie te beramen. Reeds in de instructie, welke deze heeren meekregen, stond onder meer overwogen, dat „zijn ingesloopen zeer groote gebreeken, welke geduurig aanleiding geevén tot verregaande malversatiën en fraudes, tot onbereekenbaar nadeel van de Compagnie". Als jongste voorbeeld wordt dan gewezen op „de importante tekortkoming aan de groote geldkas te Batavia". Bedoeld was een tekort in 1785 van meer dan één millioen in die kas, dat volgens M. L. van Deventer in zijn „Geschiedenis der Nederlanders op Java" — waar eenigszins mogelijk een lofredenaar op de Compagnie — „opmerkelijk genoeg" eerst na den dood van den hoofdkassier, een schoonzoon van den algemeenen secretaris, werd ontdekt. De zaak was door Bewindhebberen in handen van advocaten gegeven, die echter eerst na vier jaren de noodzakelijkheid inzagen, ter plaatse nadere inlichtingen te vragen, die toen echter door niemand meer konden worden verschaft. Kort daarna bleek er wederom


8
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
een groot tekort in de Bank van Leening te Batavia. De schuldige directeur was lid van den Raad van Indië — en bleef het.
In den considerans van diezelfde instructie werd ook gesproken van „de onkunde, sorgeloosheid omtrent 's Compagnies belangen, en insubordinatie onder alle classen van dienaren" en „de menigvuldige bewijzen van slordigheid, slegt overleg en schandelijke directie op meest alle Comptoiren". Hier moet vooral worden gedacht aan het handeldrijven door de ambtenaren voor eigen rekening, tegen het uitdrukkelijk verbod, aan de afpersingen jegens de Inlandsche hoofden en, door hunne bemiddeling, van den kleinen man. Deze terecht scherp veroordeelde misbruiken waren in oorsprong aan de Bewindhebbers zelf te wijten, omdat de schriele bezoldiging van hunne dienaren alleen te verklaren is uit het vertrouwen, dat zij het werkelijk noodige wel langs onrechtmatigen weg zouden weten te vinden. Die verwachting is allerminst bedrogen en hoe groot ook de zonde der knevelaars was, de Inlandsche vólken waren hiervan beklagenswaardiger slachtoffers dan „Heeren XVII".
In de concept-resolutie, waarmee de lieden van Holland in de Staten-Generaal de vernietiging van de Compagnie voorstelden, wordt de ondergang der groote nationale schepping behalve uit het „plaatshebbend bedorven bestuur" vooral verklaard uit de hardnekkige handhaving van het monopolie (tegen de tijdige waarschuwingen van de gouverneurs-generaal van Imhoff (1741) en Mossel (1751) in. De ware bronnen van het „diep verval" zijn volgens de Hollandsche Staten echter vooral gelegen „in het gebrek van tijdige aandacht op de verandering van het gansche handelswezen van Europa, en wel bijzonderlijk op de langzamerhand toenemende concurrentie der industrie van andere omliggende natiën tot het drijven van den handel."
Dirk van Hogendorp, een broeder van Gijsbert Karei en als bestuurder van het belangrijke gewest van Java's


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
9
Oostkust door en door met het Compagniesbeheer bekend, schreef in zijn reeds vermelde memorie, dat de Compagnie „niet alleen zichzelve (beroofde) van de voordeden en inkomsten, die zij, bij een goed bestuur, van hare kostbare bezittingen had kunnen trekken, maar (ook) bedierf en verwoestte zij die schoone gewesten, om er haar stelsel van monopolie en uitsluitenden handel te handhaven. Men moet er ooggetuige van zijn geweest — schrijft hij — om zich een juist denkbeeld te vormen van de afgrijsselijke en bedroevende uitwerking van dit verwoestingsstelsel in de landen en bij de volken, die het ongeluk hebben er aan onderworpen te zijn! Men zie eens in de verhalen der reizigers, die het eerst in deze gewesten zijn aangeland, wat zij zeggen van de bevolking, van den voorspoed des handels en van de rijkdommen dier landstreken!"
Ook G. K. van Hogendorp- wijdt in Dl. X van zijne „Bijdragen tot de huishouding van staat" (1825) nog steeds aantrekkelijke beschouwingen over ons koloniaal beheer. Van de O. I. C. zegt hij: „Land en Volk werden uitgezogen en de beschaving zelve gestremd in haren natuurlijken loop. Op het batig saldo van de boeken kwam het eigenlijk aan, en door dit oogmerk werd de geest van het bestuur over mülioenen menschen gewijzigd." De minister Fransen van de Putte velde in de toelichting op zijn ontwerpCultuurwet, waarmee hij (1866) het cultuurstelsel naar het leven stond, een officieel vonnis over de O. I. C. „Onder het beheer der Compagnie, schreef hij (blz. 43), had men zich om de welvaart der bevolking minder bekommerd dan om het verkrijgen van producten, in Europa gewild." Een gematigd en gezaghebbend econoom als Pierson oordeelt in zijne opstellen over „Koloniale Politiek" (1877) onverbiddelijk: „De geschiedenis der voormalige O. I. C, die gedurende bijna twee eeuwen het beheer over onze Aziatische bezittingen had gevoerd, was voor het meerendeel eene geschiedenis geweest van wanbestuur, onverstand en groote oneerlijkheid." (blz. 3) en zelfs M. L: van Deventer


10
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
in zijn zooeven genoemd werk (Dl. II blz. 321) komt tot een vernietigende einduitspraak: „Geld- en heerschzucht — wij hebben er reeds op gewezen — waren de kenschetsende trekken onder de bestuurders der Compagnie op Java, en dank zij het heerschende stelsel, kon hieraan de vrije teugel worden gelaten. Het geheele raderwerk der inwendige administratie was daardoor allengs een zoodanig weefsel van intrigues geworden, dat de Compagnie nauwelijks meer op bekwame of eerlijke dienaren rekenen kon, en diefstal en onrecht aan het algemeen belang gepleegd, niet alleen straffeloos geduld, maar verontschuldigd en zelfs beloond werden."
De meeste dezer aanzienlijke scherprechters over de „Edele Compagnie" waren demonstratieve vrijhandelaars, schreven hun vonnis onder den invloed van den heftigen strijd om hun ideaal. Zoo stond het met de beide van Hogendorpen — Gijsbert Karei onder Engelschen invloed, Dirk onder Franschen — die gewonnen waren voor de vrijheidsleuzen van hun tijd en de vrije cultuur eischten tegenover de koloniale monopolisten; zoo stond het ook met Fransen van de Putte en Pierson, die als hartgrondige liberalen het koloniale monopolie, in het cultuurstelsel wedergeboren, op hun beurt aantastten. Bij het wegen van hun oordeel, hoe gezaghebbend ook, moet de omstandigheid, dat zij door de strijddrift van hun tijd bezield waren niet worden onderschat. De matelooze misbruiken waaraan de Compagnie onderhevig was en die haar dood hebben verhaast, werden al te gereedelijk aan het monopolie-stelsel verbonden. Dat moge wellicht het geval zijn voorzoover die misbruiken zich vertoonden alsoneerlijkheid,plichtverzaking, onverschilligheid bij het Compagnies-personeel, het schijnt ons een misverstand, ook de uitmergeling der Inlandsche bevolking voornamelijk uit het monopolie-stelsel te willen verklaren. De O. I. C. wenschte, zooals een bekwaam schrijver en staatsman het eens kort en juist zeide, „niet anders dan voor de laagste prijzen te koopen en voor de hoogstë te


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
11
verkoopen".*) De ervaring van verleden en heden is dan, dat deze stelregel, toegepast door een overmacht van economie en geweld op landbouwende tropenvolken tot hunne maximale uitbuiting en nationale verminking leidt. Het is dan ook in hooge mate onwaarschijnlijk, dat de Compagnie menschelijker van gedrag zou zijn geweest, indien zij zich aan de vrije concurrentie had moeten overgeven. Was het niet juist het bevechten van de aanvankelijke mededinging, welke haar tot de wreedste oorlogen heeft gevoerd? Het monopolie was voor de Compagnie aangewezen, omdat de Oude Republiek der zeventiende eeuw de macht had, het door te voeren; toen de Hollandsche staatsmacht ondermijnd geraakte, was de verkwijning ook van het monopolie ingetreden en het mag twijfelachtig heeten, of de eerdere aanvaarding van een vrije mededinging den ondergang had kunnen voorkomen.
Onjuist ook klinkt veler verwijt, dat de koopman het staatsterrein had moeten mijden. De handel der Compagnie was voor een geheel welslagen onherroepelijk op machtsvorming aangewezen. Hare handelsbelangen waren al dadelijk onvereenigbaar met die der vorsten van Jacatra en .Bantam, die nu eenmaal andere idealen koesterden dan de Compagnie, en het waren ook telkens de handelsbelangen, welke ten slotte noopten tot het voeren van een imperialisme, dat de krijgshaftige en machtige volkeren van Java en van een goed deel van den overigen Archipel tot een neergeslagen, verarmde en ontwrichte gemeenschap maakte. De vraag blijft, of een vrije mededinging niet tot nog afdoender geweldmiddelen had genoopt.
Voor Nederland was de val der Compagnie allerminst een ondergang, alleen het natuurlijk gevolg van een tanende stelling binnen de Europeesche machtsverhoudingen. Er
*) Mr. P. Myer, Verz. van instructiën, ordonnantiën en reglementen voor de Regeering van N.-I. Inleiding blz. XII (Bat. 1848).


12
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
was een nominaal tekort van 134.7 millioen, maar er stond toch iets tegenover. In 1826 hield de heer van Alphen een min of meer klassiek geworden koloniale redevoering in de Tweede Kamer, waarin hij de voor Nederland door de Compagnie opgebrachte winsten op rond 2000 millioen schatte, ongerekend de ongeoorloofde inkomsten der Compagnies-ambtenaren. *)
De oud-minister de Waal, die met zijn z.g. Suikerwet van 1870 het tijdperk van het cultuurstelsel sloot, schreef vóór zijn ministerschap een reeks „Aanteekeningen over Koloniale Onderwerpen", waarin hij ook de Indische financiën behandelt. Deze gezaghebbende schrijver stelde vast (Dl. II blz. 132), dat Indië ook in den Compagnies-tijd „meer heeft geleverd dan aan haar besteed werd" en Bewindhebberen berekenden in hun oordeel over het door de Hollandsche Gecommitteerden in 1795 uitgebrachte rapport, dat tegenover het toen op 112 millioen geschatte tekort de waarde stond van nog onderweg zijnde producten en retouren, van schepen, gebouwen en voorraden, waarmee reeds heel de schuld werd overtroffen. Met nadruk wezen zij ook op de „goodwill" der Compagnie, op hare waarde als „moerbalk van den Staat". Wij plaatsen hier deze gegevens, omdat zij in heel de latere Indische financieele politiek een ernstigen, zij het verwaarloosden, factor vormen.
De oude bedrijfsvorm van de O. I. C. had uitgeleefd. Grootheid en winst heeft de Compagnie aan het moederland gebracht, maar ten koste van vrijheid en welzijn der Indische volken, van de Javaansche in het bijzonder. Het beste wat hare mildste beoordeelaars weten na te geven is, dat de Compagnie sedert de onderwerping van het Mataramsche Rijk in 1757 dan toch den vrede heeft gebracht en van toen af ook de bevolkingstoename op Java heilzaam groot is geweest. Die vrede echter beteekende een verloren strijd,
J) De Waal, Ned. Ind. in de Staten-Generaal I, blz. 223.


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
13
vaak een heldenstrijd der Javawatot», om de nationale vrijheid ; de sterke toename van het zielental was de voortplanting van ontwrichte en misbruikte tropenvolken, die meer dan een eeuw nieuwe en barre oyerheersching tegemoet gingen.
II.
Bij de koloniale exploitatie van tropische landen gaat het om de ontmoeting, om de botsing tusschen twee tegengestelde productie-methoden. De O. I. C. diende een jongkapitalistische verkeersgemeenschap, welke in de Indische tropen voorziening en uitbouw van hare warenmarkt, verruiming van haar productie- en afzetgebied vond. De latere ontwikkeling van het industrialisme schiep ook een behoefte aan grondstoffen, welke alleen kond< n worden bevredigd door koloniale gebieden, waarvan de ontginning dan, in tegenstelling met vroeger, een steviger en meer algemeene vestiging ter plaatse vereischte, dus een meer rechtstreeksche staatkundige overheersching van het koloniale gebied.
Indië verkeerde — verkeert goeddeels nog — in een landbouwenden staat. De behoeften in omvang en soort vonden volle bevrediging uit de opbrengst van den nationalen bodem. Landsbestuur, machtsverhoudingen, denken en handelen van de volken, arbeidssoort, arbeidsdrang, arbeidstempo, heel het volksleven stonden onder beheersching van de bodemkrachten en vooral ook van het tropische khmaat. Bodem en klimaat, welke de behoeften aan kleeding, woning, toekomstvoorziening zoo vlot bevredigden, verklaren ook den eenvoud van het tropische verkeerswezen, het stil liggen van nog ontzaglijke ondergrondsche rijkdommen, de weinig intensieve bewerking van den bovengrond. Het was juist deze onaangetaste „stille reserve", waaraan de westersche wereld stijgende behoefte toonde, welke den in va1 van den westerling in de tropen in eersten aanleg verklaart.


14
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
De indringer vergt natuurlijk beschikking over den bodem, direct of indirect; ook de arbeidskracht der bevolking, omdat in een tropisch land de kolonisatie van blanke arbeiders niet kon slagen. Aan den overheerscher bleef hiertoe tweeërlei keuze: den inheemschen, meer primitieven gemeenschapsvorm te misbruiken voor zijn doel, of zooveel mogelijk de eigen bestuurs- en productietechniek aan de overheerschten op te leggen. Maar in beide oplossingen openbaart zich het conflict der productie-methoden.
Bij behoud van den eigen inheemschen gemeenschapsvorm wordt deze toch geplaatst voor een véél, zwaardere en ook in wezen andere, taak dan waarop hare structuur was gericht. Moet de inheemsche huishouding daarentegen plaats maken voor een westersch bestuur, dan uit zich het conflict door een omwenteling van de inheemsche gemeenschap zonder dat het volk zich nog kan hebben aangepast bij arbeids- en bestuursmethcden, welke tegen den eigen volksaard ingaan en met geweld werden opgelegd.
De strijd in de Nederlandsche koloniale politiek ging de eeuwen door om de keuze tusschen deze beide stelsels. De O. I. C. richtte zich op de exploitatie van de inheemsche gemeenschapsvormen, wenschte aanvankelijk geen staatkundige verantwoordelijkheid te dragen. Het recht vandeinheemsche machthebbers op den bodem, op een deel van het arbeidsproduct van den onderdaan, bezigde de Compagnie door geweld of overeenkomst ook te haren bate. Zij eischte niet alleen producten voor de Europeesche markt, maar ook materialen voor den bouw en beveiliging van hare nederzettingen, proviand voor hare schepen en later voor hare legers. Dat waren de bekende en beruchte „leverantiën" en „contingenten". De „leverantiën" geschiedden op bevel tegen vaste en lage prijzen, de „contingenten" waren vorderingen zonder meer. In de praktijk ging het verschil nagenoeg verloren: beide waren vorderingen in product en arbeid, niet of nauwelijks vergoed.
Deze exploitatie van de oude inheemsche volkshuishouding


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
15
was tevens hare ontwrichting; een staatsapparaat, dat op het arbeidsvermogen en den eigen behoeftenkring van een agrarische samenleving was berekend en ingesteld, werd thans met geweld gebezigd in dienst van de behoeftendekking eener vreemde wereld, naast en boven de eigene. Niet alleen de normale arbeidskracht van de Indische volken werd ter wille van den vreemdeling opgevoerd, maar ook de arbeidssoori stelde veelal hooger eischen. Naast specerijen en rijst in hoeveelheden, welke de eigen behoeften der inheemschen ontzaglijk te boven gingen, verhandelde de O.I. C. ook den rietsuiker volgens een machinale bewerking, welke vreemd stond aan de primitieve productiewijze des lands. De fabrikanten waren meesttijds Chineezen, die met geleend kapitaal van de Compagnie het suikermolen-bedrijf voerden, onder verplichte levering aan de Compagnie en dan tegen vastgestelde prijzen. Harerzijds verleende de Compagnie dan hare machtige tusschenkomst in de beschikking over grond en arbeidskrachten. Het inheemsche bestuursapparaat werd dan misbruikt voor een productiewijze, waarop het niet was berekend. Een ander product, de koffie, was van elders naar Indië overgeplant, stond eveneens buiten de eigen behoeften des lands. De goede export-prijzen maakten de O. I. C. verzot op dat product en hare eischen van levering kenden geen grenzen. De inheemschen stonden in weerzin hiertegenover, niet alleen wegens de zwaarte van den opgelegden arbeid, maar ook, omdat tusschen aanplant en oogst van de koffie veel langereu tijd verloopt dan bij den verbouw van de eigen bodemproducten. De voorname, natuurlijke prikkel voor den tropischen arbeider — de snelle vrucht — ging verloren.
Bovendien werden de gedwongen diensten, welke de bevolking jegens hare despoten had te verrichten, sedert de komst van den vreemdeling bovenmate opgevoerd. Binnen de eigen agrarische gemeenschap gingen die diensten een matige intensiteit niet teboven. Het transportwezen was primitief en vereischte geen zware wegen; de inheemsche


16
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
oorlogsvoering vorderde geen machtige bewapening, geen moderne verdedigingswerken. Het waren alweer de inheemschen, die, naast de „heerendiensten" voor de eigen gebieders, den zwaren en nieuwen arbeid in dwang en meesttijds om niet aan den vreemdeling hadden te leveren. Tenslotte wentelden de vorsten hunne niet malsche tractaatverphchtingen jegens de O. I. C. uiteraard op hunne onderdanen af en dat alles had ten gevolge, dat het Indische despotisme, binnen de structuur van de eigen primitieve gemeenschap nog dragelijk te heeten, na de komst van de Compagnie een loodzware druk voor de lijdzame bevolking is geworden. Het enkele handelsdoel der Compagnie sloot elke verantwoordelijkheid voor, werkelijke belangstelling in het lot der inheemschen uit; heel die merkwaardige samenleving met hare „oude instellingen en gebruiken" werd door haar als instrument bij de negotie gebruikt en ook de latere staatkundige inmenging en middellijke heerschappij waren, onverbloemd, handelsmethoden.
Dirk van Hogendorp, heeft het eerst op het zware lot der inheemschen onder het Compagnies-beheer ernstig de aandacht gevestigd. Aanvankelijk in zijn „Berigt van den tegenwoordigen toestand der Bataafsche Bezittingen in Oost-Indien" (1799), later ook in de „Memorie", voor Koning Lodewijk Napoleon1).
Hij wijst daar op de gevolgen van de enting van het Compagnies-stelsel op het oostersche despotisme en geeft als algemeene conclusie, dat „ontvolking en ellende" er de vruchten van zijn geweest.
Wij geven deze enkele opmerkingen over den aard der economische verhoudingen, door de Compagnie in Indië geschapen, omdat deze vermenging van, dit conflict tusschen twee tegengestelde productie-methoden heel de koloniale verhouding beheerscht. Het is deze economische ontmoeting,
1) Het stuk is te vinden bij J. P. Cornets de Groot van Kraayenburg, „Over het beheer onzer koloniën" (1862).


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
17
waaruit de tragedie van den rassenstrijd zich heeft ontwikkeld, het smartelijke geboorte-proces van nieuwe wereldverhoudingen zich voltrekt.
III.
De Bataafsche Republiek had met de verantwoordelijkheid voor den boedel der Compagnie ook die voor het bestuur over Indië aanvaard. Reeds in 1791 hadden Heeren XVII den advocaat der Compagnie mr. S. C. Nederburgh aan het hoofd van een commissie naar Indië gezonden. Deze Commissarissen-Generaal — de anderen waren de kapitein-ter-zee Frijkenius, de gouverneur-generaal Alting en de directeur generaal van Stokkum — hadden den toestand der Compagnie te onderzoeken, hervormingen te ontwerpen en mochten de gestrenge hand voeren in het bestrijden en straffen der misbruiken. Met de vorming der Bataafsche Republiek verviel deze opdracht en de CommissarissenGeneraal bleven tot 1799 in Indië zonder daar resultaten van beteekenis te hebben bereikt. Tot 1808 — de komst van Daendels — bleef de toestand onzeker, het bestuur zwak, was er van stelsel-kiezen geen sprake.
Dit tusschenbestuur, dat vooral onder Nederburgh's invloed stond, kent een scherp conflict tusschen den eersten Commissaris-Generaal en Dirk van Hogendorp. Deze was een heftige tegenstander van het nog steeds doorwerkende Compagnies-stelsel en maakte met zijne oppositie zoodanig de verstoordheid van de Hooge Regeering te Batavia gaande, dat hij in 1798 zonder opgaaf van redenen in zijn ambt werd geschorst, als arrestant naar Batavia gevoerd en daar gevangen gehouden zonder zelfs te worden verhoord. Hij ontvluchtte, repatrieerde en meldde zich bij de Nederlandsche regeering. Op een uitvoerige schriftelijke verdediging verkreeg hij geheel eerherstel en werd enkele jaren later gezant der republiek te St. Petersburg.
III. Van Wingewest naar Zelfbestuur. 2


18
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
De veete tusschen van Hogendorp en Nederburgh had een principieele kern. In een heftige polemiek trad van Hogendorp op als de belijder van de vrijheidsbeginselen der revolutie ook voor het Indische bestuur, terwijl zijn tegenstander voor een min of meer gewijzigd behoud van het oude exploitatie-systeem ijverde. In dezen strijd tusschen oud en nieuw stond voor beide partijen echter één stelling onbetwist : de kolonie was er in het belang van het moederland. Heel het werk van Nederburgh was met dit streven doortrokken, maar ook van Hogendorp erkent het in zijn „Berigt" waar hij zich op blz. 8 de vraag stelt, hoe de kolonie en hare bevolking moeten worden beschouwd. „Ik denk ■— is zijn antwoord — het land als toebehoorende aan ons Gemeenebest en de Inwooners als onderdaanen van hetzelve. Alszoodaanig beschouwd, hebben wij recht tot de Inkoomsten daarvan, tot goedmaaking van de onkosten van het bestuur en de verdeediging van die landen, en ook bovendien tot een gedeeltelijken onderstand voor ons Gemeenebest zeiven". Daartegenover stelde hij dan den eisch van een goed en vrijzinnig bestuur over de Javanen, die dan „met ons bestuur volkoomen te vreede (zullen) zijn en nimmer wenschen zich daaraan te onttrekken". Die vooropstelling van de belangen van den moeder-staat bij het koloniaal beheer wordt nog tot aan het einde van het „cultuurstelsel" ook door de meest radicale voorgangers in de Nederlandsche koloniale politiek als redelijk en natuurlijk verkondigd. Eerst de opdroging van de Indische winstbron voor den Staat bracht de meeningen aan het wankelen en de opleving van de Aziatische volken deed ze geheel teniet. Het particuliere kapitaal nam met de exploitatie van Indië ook deze leuze over.
De worsteling tusschen oud en nieuw stond in de jaren van Nederburgh en van Hogendorp natuurlijk sterk onder den invloed van den revolutietijd. Het behoud besefte, dat de nieuwe tijden het ongewijzigd behoud van het monopoliestelsel niet gedoogden en Nederburgh stond dan ook een renaissance" van de Compagnie voor, waarbij de oude


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
19
exploitatie mogelijk bleef onder de aankleeding met een modern verzorgd bestuur. Dirk van Hogendorp — en hij vond hierin Gijsbert Karei naast zich — verlangde ook voor de overheerschten de toepassing der vrijheidsbeginselen. Vrijheid van persoon, van eigendom en arbeid, vrije beschikking over den arbeidstijd en het arbeidsproduct zouden ook den Javaan den verhoogden arbeidslust brengen, welke zich zou uiten in grootere voortbrengingskracht, waarvan ook het moederland profijt kon trekken. Gebroken moest worden met het feodale bestuursstelsel; zekerheid van bezit, zekerheid van recht kwamen ook den Javaan toe, als vrije mensch. Voor staatkundige vrijheid, waarop — schreef hij overigens — „alle menschen uit de natuur een onbetwistbaar recht hebben", achtte Dirk van Hogendorp de Javanen echter nog niet geschikt. Het zou „in den onvolmaakten staat van beschaaving, waar in de Javanen als nog zijn, het allernadeeligste geschenk wezen, dat men hun zou kunnen geeven. Zij kunnen zelfs als nog geen denkbeeld daarvan vormen".
Nog in ander opzicht hield hij voor Indië bij het oude. Hij was voorstander van persoonlijk landeigendom voor den Javaan en dan in tegenstelling met de traditie, dat heel het land eigendom van den souverein was, die het gebruiksrecht aan zijn onderdanen afstond en daarvoor gemeenlijk de helft van de opbrengst vorderde naast vele persoonlijke diensten. Maar ook verdedigde hij een in vergelijking tot den „kleinen man" onevenredig grooten grondeigendom voor de regenten. Toch lag ook hierin een merkwaardige hervorming besloten. Die regenten traden nog op als leenmannen van hun vorst en beschikten onbeperkt over den grond en de opgezetenen. Geheele dorpen met hunne bewoners werden door hen aan Chineezen en Europeanen verhuurd en de uitbuiting kende geen grens. Dirk van Hogendorp wilde nu die regenten als gewone ambtenaren zien beschouwd, heerendiensten en dwangcultuur zien afgeschaft buiten de dorpsbouwvelden, maar daartegenover bij wijze van schadevergoeding zekeren grondeigendom toekennen.


20
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
Deze voorlooper van de nieuwe tijden verdedigde ook | het eerst de invoering van een vaste grondbelasting naar J gelang de vruchtbaarheid en de opbrengst der akkers, | het later onder het Britsche tusschenbewind door Raffles ■, toegepaste én sedert gehandhaafde beginsel der landrente. Nog een ander denkbeeld 'van Dirk van Hogendorp werd j later verwezenlijkt. Alle onbebouwde gronden wilde hij aan Europeanen; Chineezen of inheemschen in gebruik afstaan i onder waarborg echter van onmiddellijke exploitatie. Hij koos hier partij in den toen begonnen langen strijd over de toelating van het uitheemsche particuliere kapitaal tot j de ontginning van Java. Eerst in 1870 viel de beslissing ]
— in van Hogendorp s geest, men Kan zeggen, u<n. «tm= groote problemen, welke de Nederlandsche koloniale politiek hebben beheerscht, haar deels nóg bezighouden, reeds door dezen merkwaardigen hervormer in zijn „Berigt" werden gesteld.
Het was hem niet gegeven, aan de oplossing praktisch mede te werken. In 1802 benoemde het Staatsbewind der Bataafsche Republiek eene commissie, welke had te rapporteeren over de noodige hervormingen van bestuur en handel in OostIndië. Ook in deze commissie had Nederburgh de feitelijke leiding. Dirk van Hogendorp was er, ondanks fel verzet van zijn tegenstander, in benoemd en hiermee was hem wel het gaafst mogelijke eerherstel gegeven. Niet onwaarschijnlijk ter voorkoming van conflicten werd van Hogendorp dadelijk na zijne benoeming naar zijn gezantschapspost te Petersburg gezonden. Nog vóór het vertrek had hij bij voorbaat zijne handteekening onder het nog uit te brengen rapport gezet en men kan in het advies der commissie-Nederburgh bij de vermelding hiervan dan ook lezen, „dat de gronden, welke de overige Onderteekenaars bij deze consideratiën voor de hunne hebben aangenomen, verschillende kunnen zijn van die, waarop het voorschreve Medelid zijne Stemme tot onze Besluiten hebbe gegeven". Die mededeeling had alle reden, want inderdaad staat het rapport — een overigens merk-


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
21
waardig documentJ) — op de hoofdzaken tegenover van Hogendorp's liberale opvattingen.
De commissie-Nederburgh wijst al dadelijk de liberale beginselen af. Zij zijn niet geschikt, zegt zij, voor volken „welker bestaan, zedert Eeuwen herwaards op een anderen leest (dan de Europeesche) geschoeid is". De gevolgen van een invoering voor Indië van de vrijheidsbeginselen zou alleen op veronderstellingen kunnen rusten, en het is alleen 'aan het Opperwezen, „zich de toekomende Gebeurdenissen, als in een spiegel voor te stellen". Reeds in de westersche landen zijn de gevolgen van de nieuwe stelsels niet te voorzien, hoeveel te grooter moet dan de onzekerheid zijn bij een volk „het welk alleen aan ons onderworpen blijft uit hebbelijkheid, en waarover wij, op den afstand van eenige duizenden mijlen, eene heerschappije voeren, die geen anderen grond heeft, dart de opinie van onze superioriteit, en de ondervinding eener zagte en inschikkelijke Regeering"? vraagt de commissie zich af2).
De commissie was dan ook overtuigd, dat bij de in te voeren hervormingen van toekenning van grondeigendom aan den Javaan en van afschaffing der „heerendiensten" geen sprake mocht zijn. De grondslagen van het beheer over Indië moesten blijven de oude „contingenten" en „leverantiën", maar dan in verbeterden vorm. Tegenover de verwijzing naar Britsch-Indië, waar meer in overeenstemming met de vrijheidsbeginselen werd bestuurd, plaatste de comïmissie het groote verschil in volksaard van Hindoes en Javanen. De wijze, waarop zij dat verschil teekent, is vooral in het licht onzer dagen merkwaardig. „Hetgeen
1) Het staat afgedrukt in Mr. P. Myer's „Verzameling van Instructiën, Ordonnanciën en Reglementen.", Bat. 1848.
2) Deze rechtsgrond voor de koloniale overheersching verschilt maar ■ weinig met de opvatting van Dirk van Hogendorp, die een dieper onderzoek „even ijdel als nutteloos" achtte en als eenige titels voor de Neder'landsche macht over Indië 5,afstand der vorsten bij overeenkomst of overwinning" noemde. Zie zijn „Berigt" blz. 8.


22
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
misschien met vrucht kan geschieden — zegt zij — bij eene beschaafde, zagte en vreedzame Natie, van -welke de Geschiedschrijvers getuigen, dat het weleer niet vreemd was, de Landlieden hunne Akkers te zien beploegen, in het gezicht der Legers, welke bezig waaren met het Zwaard te beslissen, wie over hun heerschen zoude, zoude van een geheel andere en verkeerde uitwerking kunnen zijn bij den woesten Javaan, gewoon, bij de minste strubbeling, "allen arbeid te laten vaaren, en elke vermeende verongelijking, met moord en brand te wreeken". Of in de toekomst Java vatbaar zou kunnen blijken voor de toepassing van Europeesche denkbeelden, is niet te voorspellen. „Dit hangt vooral af — zegt de commissie — van de voordgangen, welken de Javaan, misschien, door eenen ommegang van ruim twee Eeuwen met Europezen, eenige weinige stappen voorwaards gegaan in het stuk der beschaving, daar in door een goede en wijze Regeering geholpen, verder maken kan". Het „misschien" is in deze ontboezeming wel zeer opmerkelijk.
Ook de Commissie-Nederburgh gaat uit van de „Staatsmaxime", „dat (in een zin, die alle ongerechtigheid uitsluit) de Coloniën bestaan voor het Moederland en niet het Moederland voor de Coloniën" en Indië wordt door haar beschouwd als „misschien het laatste plechtanker van het behoud dezer Republiek". Deze overweging gaat haar zoozeer ter harte, dat zij alleen die hervormingen aandurft, welke het moederlandsch belang veilig stellen. Zij gevoelt alleen sociaal, voorzoover de commercieele belangen het verdragen. Het opium-kwaad beseft zij zeer wel, het staat in haar rapport fel en juist geteekend, als „een langzaam Vergif, dat zoowel de Zielsvermogens als Lichaamskrachten ondermijnt, en ten laatste den Mensch, tot allen arbeid onbekwaam, en aan de redenloze Beesten gelijk maakt." Toch, de Engelsche concurrentie weegt haar zwaarder en daarom moet de opium-handel met de niet rechtstreeks onder Nederlandsen bestuur staande


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
23
eilanden worden vrijgelaten. En binnen de eigen koloniale sfeer ? Een opium-verbod zou „eene zoo groote en wezenlijke weldaad aan eenige millioenen Menschen" zijn, dat de jaarlijksche winst van één millioen er zeker tegenop zou wegen. Maar — en klinkt het niet als in onze dagen? — de smokkelhandel zou het resultaat verijdelen en daarom bepaalt de commissie zich slechts tot de aanbeveling van een beperking en, zoo mogelijk, op den duur verbod van het opium-gebruik.
Ook de „contingenten en leverantiën" van den Compagnies-tijd wórden nog gaarne gekoesterd. De dwangleveringen van koffie, peper, rijst en hout worden gehandhaafd. Zij sluiten immers aan bij de Javaansche „zeden en gewoonten"! Daarentegen spreekt het rapport zich uit voor een geleidelijke afschaffing voor indigo en katoenen garens, voor de vrijlating ook van suiker-industrie en suikerhandel. De prijzen voor die producten waren toen weinig aanlokkelijk en van de suiker wordt rondweg toegegeven, dat het voornaamste productie-gebied (het gouvernement Java's Noord-Oostkust) „éér na-dan voordeelig" voor het Land is geworden. Hier durft de commissieNederburgh dan ook haar ethischen drang te luchten. Was de suiker-cultuur met hare opvordering van geheele dorpen en dorpsbewoiiers niet aanleiding geweest tot groote misbruiken en kwellingen, ging zij (in hare industrieele werkwijze) ook niet in tegen „de zeden of instellingen van het Javaansche volk"?
De Commissie van 1803 naderde, wat de exploitatie van den kolonialen bodem en van de arbeidskracht der bevolking betreft, dus zoo dicht mogelijk het stelsel der Edele Compagnie. Eenzelfde neiging bestond ook ten opzichte van den handel in en het transport van de producten. De O. I. C. had heel het koloniale ruilverkeer in hare hand, Van den bodem tot de markt, exploiteerde ook een eigen vloot. De resultaten met die vloot lokten niet tot navolging en ook werd thans begrepen, dat de kolp-


24
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
niale Staatstaak, uit den nieuwen tijd geboren, zich met de negotieering van een handelsvloot-monopolie niet verdroeg.
De Commissie-Nederburgh vond een middenweg. De oude Compagnie had een monopolie gevestigd voor den theehandel op China en de commissie stelde nu voor, dien thee-handel voor de Bataafsche Republiek te behouden door de oprichting van eene nieuwe Compagnie, welke een monopolie zou krijgen speciaal voor dien thee-handel en bovendien, maar dan in vrije concurrentie, in overig Azië handel mocht drijven. Deze „Asiatische en voor den Chineeschen Theehandel Geöctroyeerde Compagnie" met een, zooveel mogelijk onder de Nederlandsche burgerij te plaatsen, aandeelenkapitaal van 18 millioen gulden, zou de verplichting aanvaarden van publieke veilingen harer producten en moest verder hare vloot uit publiek te charteren schepen vormen. De Staat behoorde een vertegenwoordiger in het bestuur te hebben en in de winst te deelen. Van het vestigen van eigen nederzettingen of militaire verdedigingsmiddelen mocht geen sprake zijn, wel echter van een ingebruikgeving aan de nieuwe Compagnie van de nog overgebleven pakhuizen en kantoren der Oude.
Maar naast dien eigen handel had de Commissie aan hare Geöctroyeerde Compagnie óók toegedacht het transport en den verkoop van alle staatsproducten „onder het genot van zekere pro-Cento's", een denkbeeld, dat in de twintig jaar later opgerichte Nederlandsche Handelmaatschappij in voorname trekken zijn werkelijkheid heeft gevonden.
Overal waar het koloniaal bestuur niet rechtstreeks het commercieel belang van het moederland raakte, zocht de Commissie-Nederburgh nieuwere wegen. Zij ontwierp een veel verbeterde rechtsbedeeling, verbood de praktijk van pandelingschap, maakte scheiding tusschen rechtspraak en politieke overheid, stelde den verkoop van ambten strafbaar en gebood rechtvaardigheid jegens „den gemeenen


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
25
Inlander" en bevordering van diens landbouw en bedrijf. Het ingrijpendst ging de Commissie te werk met hare nieuwe regeling voor de staatsambten. De ambtenaren — de inheemsche bestuurders waren nog geen „ambtenaren" — zouden een behoorlijke bezoldiging genieten en pensioen voor weduwen en weezen, zoodat van hen volstrekte onthouding van misbruiken kon worden gevergd; een verlofsregeling werd voorgesteld, voor de opleiding gezorgd en voor een regelmatige promotie. Tegenover deze verbeteringen eischte de Commissie echter volkomen integriteit. „Het bezigen van middelen om zich onwettige Inkomsten te verschaffen, alle Geldafpersingen, of Concessiën van den Inlander — aldus haar voorstel — worden ten strengsten, zelfs, naar exigentie van zaken, met den Dood gestraft."
In de reeks hervormingen wordt de afschaffing der slavernij gemist. Niet dat de Commissie dezen gruwel in gemoede aanvaardde. De slaven op Java waren meest aangekocht op de andere eilanden en werden als huispersoneel bij de Europeanen gebezigd. De oude Hollanders, vooral te Batavia, stonden bekend voor hunne overdadige slavenhuishouding. De Commissie nu, zag er van af, de opheffing der slavernij dadelijk voor te stellen, omdat het volgens haar nog zeer de vraag zou zijn, of op andere wijze in het noodige huispersoneel ware te voorzien. „Europezen, schrijft zij, zijn er, in die Gewesten, ongeschikt toe, en of het mogelijk zij, de Javanen zelve bekwaam te maken tot loontrekkende huisbedienden, wordt sterk in twijfel getrokken". Tot het gemak dus van den Europeaan, die op een bepaald „merk" huisbediende gesteld was, werd door de Commissie de slavernij gehandhaafd. Toch had men ook toen al kunnen ervaren, dat de Javaan voor de huisbediening juist bij uitstek geschikt is.
De algemeene bestuursopvatting der Commissie staat nog zeer dicht bij die van de Compagnie, al is er voor modernen klank gezorgd. „Waardigheid en Luister moeten


26
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
hetzelve (het Nederlandsch bestuur) voor het oog van '"Vreemde Volken, van zoo veele Leenroerige Vorsten en "Grooten, en van Millioenen Menschen, daar aan onderworpen, respectabel ^n aanzienlijk maken en ook hier moet men zich herinneren, dat geene talrijke Legerbenden "den steun van Nederlands Vermogen in Asia uitmaken, "en bezwaarlijk immer zullen kunnen uitmaken, doch dat "hetzelve eeniglijk rust op de genegenheid der Indische 'Volken, door goede trouw en gematigdheid verworven, "en op de voortduurende opinie_eener, in vroegere en "gelukkigere dagen, betoonde Superioriteit". Het bestuur moet naar de „aart en zeden" der Inlandsche volken worden gewijzigd, moet „ten hunnen opzichte meer zijn een Bestuur van Toevoorzicht, dan van onmiddelhjke Regeering". En verder: Wij hebben reeds bevorens opgemerkt de noodzakelijkheid, dat „de Inlanders gelaten worden onder het gezag van hunne eigen Hoofden, bij hunne eigene Zeden "en Gewoonten, onder hunne eigene Wetten en Rechts"pleging die Hoofden te leiden en aan tespooren tot een "trouwe' betragting hunner pligten, — den Gemeenen "Man zoo veel mogelijk, tegen alle willekeurig geweld te "beveiligen en te beschermen, — hem, behoudens zijne "wettige verphgtingen tot den opbrengst van een gedeelte "van zijnen Arbeid en deszelfs Voordbrengzelen, het vrije "en onbelemmerde genot van het overige te verzekeren — "zijne Rechtspleging te ontheffen van allen verkeerden "invloed en ingeslopen misbruiken, — en hem het ver"krijgen van goed en onvertogen Recht, volgens zijne "Wetten zoo gemakkelijk mogelijk te maken, mitsgaders "te zorgen, dat hij in rust eh veiligheid zijne dagen kan "slijten; — ziedaar, de voornaamste pligten, welken het "Indische Bestuur, naar onze meening, omtrent den Inlander "behoort te vervullen, daar in meer den toon voerende "van eenen Vader, die het welzijn van zijn Huisgezin zoekt "te bevorderen, dan die van een gebiedenden Opperheer " Aan de goede bedoelingen van deze rapporteurs behoeft


DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE.
27
men nog niet te twijfelen, om een noodzakelijke tegenstelling te zien tusschen de verkondiging van zoo blijmoedige, bijna pastorale overdenkingen en de aanbeveling tegelijkertijd van een commercieel dwangstelsel, dat — naar een kwade ervaring reeds had bewezen — van nature ongeluk en verzwakking meebrengt voor een lijdzame, despotisch bestuurde bevolking.
Het rapport-Nederburgh is in wezen een poging naar een renaissance van de Compagnie, maar kon zich tegenover den nieuwen tijd geen volkomen oprechtheid veroorloven — een conflict dat ook nu nog actueel is. Wij gingen er wat uitvoerig op in, omdat het belangwekkende stuk de verdere ontwikkeling van het Nederlandsche koloniale beheer sterk heeft beinvloed. Het was voor de behoudslieden een wegwijzing naar een exploitatie-stelsel, dat den tijdgeest juist genoeg tegemoet kwam om dien te kunnen trotseeren.
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL. 1805—1830. t
Het Staatsbewind van de Bataafsche Republiek stond de nieuwe richting voor. Nog vóór de verschijning van het rapport van 1803 droeg het Dirk van Hogendorp voor als opvolger van den gouverneur-generaal Siberg. Om nog niet bekend geworden redenen ging de benoeming echter niet door en in 1805 — R. J. Schimmelpenninck stond aan het roer — werden er weer Commissarissen-Generaal uitgezonden, de latere minister Elout en de Nederlandsche gezant te Lissabon C. H. van Grasveld, om in Indië de noodige hervormingen in te voeren, overeenkomstig een reglement, dat Nederburgh's rapport tot grondslag had, behoudens twee belangrijke uitzonderingen: geen dwangcultuur voor koffie en peper, geen uitsluiting ook van


28
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
grondeigendom voor den inheemsche. De heeren waren tot Newyork gevorderd, toen Lodewijk Napoleon hen terugriep. Daendels verscheen op het koloniale terrein: de eerste hervormer van de daad.
Zijne uitzending als gouverneur-generaal geschiedde bovenal met militaire bedoeling. Hij moest Java verdedigbaar maken tegen een dreigenden aanval van de Engelschen. Als koloniaal staatsman was hij zonder verleden, stond hij partijloos. De felle revolutionair was tot een anti-liberalen tyran, met Napoleontische trekken, verworden. Met hem werd het despotische bestuur over Indië ingezet1), maar op een instructie van liberale hervormingen. Voorop stond de opdracht „het lot van den gemeenen man te verbeteren en te verzekeren". De misbruiken moest hij tegengaan, den landbouw uitbreiden, den koophandel bevorderen en overigens onderzoeken, in hoever de voorstellen der Commissie-Nederburgh konden worden doorgevoerd.
De oorlogstoestand was Oorzaak, dat Daendels door de Engelschen vrijwel geisoleerd was van het moederland. Twee jaren lang bleef hij zonder eenig bericht. De heerscher had dus de vrije hand. Zijn eerste werk was het neerhalen van het inheemsche bestuursstelsel, dat de Compagnie zoo zorgvuldig had gehandhaafd en misbruikt. Hij vestigde na een grooten inspectietocht, waarop hij zich persoonlijk van ergerlijke toestanden had overtuigd, een straf, westersch bestuursstelsel, dat de grondslag voor het verdere Nederlandsche bestuur is gebleven. De regeering werd gecentraliseerd, Java ingedeeld in „prefecturen", waarvan de prefecten rechtstreeks onder den landvoogd kwamen te staan. De inheemsche rechtspraak werd uitgebreid en vernieuwd, de regenten werden van hun vorsten-macht teruggebracht
') In het Regeeringsreglement van Lodewijk Napoleon — nimmer formeel ingevoerd en ook nimmer ingetrokken — stond voor het eerst bepaald, dat het opperbestuur „bij uitsluiting aan den Koning" is opgedragen.


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
29
tot ambtenaren van het gouvernement, met behoud echter van hun feodale macht. De overige ambtenaren kregen alle een vaste, genoegzame bezoldiging.
De nog overgebleven macht der Javaansche vorsten werd door Daendels onverbiddelijk aangetast. Het sultanaat Bantam werd met geweld tot een „prefectuur" vernederd, waarover de sultan slechts een ondergeschikt ambtelijk bestuur verkreeg. Eenzelfde recept werd toegepast op de strijdende sultans van Cheribon. Met de harde hand werden de onlusten daar gefnuikt, het land in drieën verdeeld en elk deel onder een weinig meer dan decoratief bewind van een der vorstelijke gebroeders geplaatst. Korte metten werden ook gemaakt met het verzet van de vorsten van Soerakarta en Djokjakarta tegen den eisch van Daendels tot intrekking van het ceremonieel, dat de Europeesche bestuurders hun nog hadden te bewijzen. Zoo bestond bij sommige plechtigheden de traditie, dat de residenten met ongedekten hoofde in de volle zon de vorsten op eerbiedigen afstand met drie buigingen moesten naderen, terwijl de pacht der vogelnest-klippen de voorwaarde inhield, dat de residenten den wijn voor de vorsten hadden te schenken, hun den sirih-doos en het waschwater aan te dragen. Dat moest uit zijn; alleen de glorie van Hollands koning bestond voor Indië. Daendels voerde een nieuw ceremonieel in; voortaan zouden de Nederlandsche „ministers" bij de hoven met een hun nagedragen gouden pajong verschijnen, waarop het koninklijk wapen. De beide vorsten gaven tenslotte hun verzet op, en om hun goed bij te brengen dat Nederland op Java heerschte, ontving Daendels den vernederden sultan van Djokjakarta, op een troon gezeten, waarheen de sultan door twee afgevaardigden werd gevoerd.
Aanvankelijk had Daendels zeer vrijzinnige plannen, ook met de exploitatie van bodem en. volk. Hij wilde een proef met de afschaffing van contingenten en leveranties, en ontwierp een grondbelasting voor Cheribon ten bedrage van een vijfde van den oogst; voor katoen en indigo schafte


30
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
hij inderdaad den dwangarbeid af. Ook de tot het uiterste opgedreven heerendiensten werden door hem beperkt tot onbetaalden arbeid aan openbare werken, het transport van ambtelijke reizigers en in de havens, terwijl voor den ontzettend zwaren boscharbeid een matige belooning werd toegekend. Het groote kwaad van de verhuring van gansche dorpen met hunne bevolking aan Chineesche en andere ondernemers — alleen in een der regentschappen van Pekalongan vond hij, dat 56 dorpen aan Chineezen verhuurd waren voor gemiddeld 13 rijksdaalders per desa! — schafte hij af, maar dan toch met voorloopig .behoud voor de suikermolens, de zoutpannen en de vogéinestkhppen. Dat alles zette Daendels door in het eerste jaar van zijn heerschappij, met groote onstuimigheid en niets ontziende gestrengheid.
De omstandigheden brachten hem echter tot zelfmoord op het eigen hervormingswerk, dat op de groote punten slechts als een half bruikbaar program voor zijn opvolgers achterbleef. Hij verkeerde door de afzondering van het moederland, door de zware militaire eischen wegens de dreigende Engelschen, in grooten geldnood en alleen de koffie kon geld brengen. Met dezelfde doortastendheid, welke hij bij de uitroeiing der Compagnies-misbruiken ontplooide, bracht hij nu de Javaansche bevolking weer onder den druk van de koffie-contingenten. De menschen moesten koffie planten tot op de graven van hun voorvaderen; in naam tegen betaling, maar in werkelijkheid onder de ergste knevelarij. Aan de regenten werden zoo zware verplichtingen van levering opgelegd, welke zij alleen konden nakomen door een afwenteling op de bevolking, dat de Javanen in massa naar onbebouwde oorden vluchtten — het uiterste middel der machteloozen om zich aan een ondragelijk lot te onttrekken. Niet alleen ging de arbeid hun krachten te boven, was het loon te gering, maar vooral werden de koffie-planters bij de aflevering van het product met het gewicht bedrogen. Het kwam voor, dat de regenten, die van het gouvernement betaald kregen voor pikols


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
31
koffie van het normale gewicht (126—128 pond), van de bevolking pikols van 225 pond eischten. Ook van de beperking der heerendiensten is ten slotte weinig overgebleven. Geldgebrek alweer, voerde Daendels ook in dit opzicht tot een volkomen ommekeer zijner voornemens. Voor de verdedigingswerken vroeg hij den arbeid der Javanen tot het onduldbare op en overberucht is zijn postweg over heel de lengte van Java, waarbij duizenden onder het zwoegen zijn bezweken en waarvan tenslotte het gebruik aan' de * bevolking was ontzegd.
Een der beste hervormingen — het verbod aan de ambtenaren om giften of geschenken te aanvaarden — werd mede door Daendels zelf ondermijnd. Het landgoed Buitenzorg, dat in 1751 door den gouverneur-generaal Mossel was aangekocht en sedert voor de aankoopsom door elken/ volgenden landvoogd werd overgenomen, wenschte Daendels in vollen persoonlijken eigendom te hebben; het landgoed Weltevreden zou dan terugkomen aan het gouvernement. Hij stond Weltevreden echter niet af, maar vroeg er de regeering een hoogen prijs voor. Nadat hij de inkomsten van Buitenzorg door verdubbelde heffingen van de opgezetenen hoog had opgedreven, verkocht hij dat goed bij gedeelten met groote winsten en het het paleis voor 400.000 rijksdaalders door de regeering terugkoopen. Zoo hief hij zelfs „contingenten" van het eigen gouvernement.
Het bestuur van Daendels eindigde in volkomen tegenstelling met den merkwaardigen inzet, en een der beste schrijvers over zijn Indische periode, Muntinghe, schetste zijn bestuur (in het Tijdschrift voor N. I. 1850) als „de krachtigste poging immer aangewend, althans in Nederlandsch-Indië, om uit eene bevolking, door dwang en door verplichten arbeid, al datgene te trekken, wat niet alleen tot den handel, maar tot publieke werken, tot eene krachtige defensie, tot ruime belooning der ambtenaren en tot eene onbekrompen inrigting van alle departementen en administratiën kan vereischt worden."


32
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
De kritiek over zijn optreden verhief zich steeds luider en ten slotte werd hij in 1811 door Napoleon teruggeroepen. Hij verdedigde zijn beleid uitvoerig in een werk over den „Staat der Ned. O. I. Bezittingen".
Als een stormwind was zijn kort en driftig bestuur over Indië (1808—1811) gegaan. Niets bijna bleef op den ouden bodem overeind, maar de bodem zelf bleef gesloten.
II.
De verrichtingen van den gouverneur-generaal Janssens, die Daendels opvolgde, bepaalden zich tot de overgave van Java aan de Engelschen. Van een verdediging met een „soi-disant armee" — zooals hij in een rapport aan de regeering zijn krijgsmacht noemde — kon nauwelijks sprake zijn; hij beschikte over weinig meer dan honderd Europeesche soldaten. De door Daendels nagelaten boedel was zoodanig, dat de legerlooze generaal naar Holland rapporteerde, dat hij geen raad zou hebben geweten met een overwinning.
Java werd een onderdeel van Britsch-Indië en onder de bevelen van den onderkoning Lord Minto werd Thomas Stamford Raffles als luitenant-gouverneur aangesteld. Deze staatsman, zoon van een scheepskapitein, was als een veertienjarige klerk in dienst van de Britsch-Indische Compagnie gekomen, snel opgeklommen en werd tenslotte secretaris van Minto gedurende diens expeditie naar Java. Hij was een man van Daendels' despotische kracht, maar grooter in beschaving, dieper van gemoed, zijn meerdere ook in staatsmanskunst.
De omstandigheden, waaronder zij hadden te arbeiden, kwamen in voorname opzichten overeen. Beiden hadden, de een door zijn afzondering van het moederland, de ander wegens de hem gelaten groote zelfstandigheid, eene bijna onbeperkte gelegenheid tot uitleving van hunne persoonlijk-


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
33
heid. De beide hervormers geloofden even diep aan de algemeene bruikbaarheid en voortreffelijkheid van een , westersch regeerstelsel. Beiden verwerkten het lenige terugwijken, de uiterlijke volgzaamheid, de zwijgzaamheid van de inheemsche wereld jegens den sterkste, gaarne als hare gereede toegankelijkheid voor wat niet het eigene was. Het zelfbedrog der hoovaardij. Er was nog andere overeenkomst. Zoowel Daendels als Raffles hadden voor de uitvoering van hun wil te vertrouwen op Europeesche ambtenaren, welke in groote meerderheid uit behoudzucht of eigenbaat nog aan de Compagnies-methoden, aan de westersche uitbuiting van oostersche dienstbaarheid waren verslaafd. En ten slotte hadden beiden veel te hervormen met weinig geld.
Onweersprekelijk hebben zij óók als hervormers eenige overeenkomst. De westersche aankleeding van het bestuur nam Raffles van Daendels over, en nog volkomener dan zijn voorganger schakelde hij de regenten en lageren van het inheemsche bestuur bij de algemeene ambtelijkheid in. De Javaansche vorstenmacht werd door Raffles mét even groot geweld verder verbrokkeld en tot schijngezag neergedrukt. Zelfs was er overeenkomst hierin, dat ook Kaffles door handhaving in aanzienlijke mate van de oude dwangcultuur, door den landverkoop — naar de inheemsche instellingen feitelijk ook w^sverkoop — de schatkist had te voorzien, omdat de eigen hervormingen financieel tekort schoten.
Het allesbeheerschende verschil tusschen de twee despoten was echter, dat Raffles het bestuur voerde naar een eigen scherp doordacht systeem, dat nog de kern is van de Indische* .bodempohtiek. De Britsche landvoogd brak, als regel met het exploitatie-stelsel der Compagnie door de invoering van een algemeene grondbelasting naar den maatstaf van vruchtbaarheid en opbrengst. Geen eischen meer van den geweldenaar aan de inheemsche grooten, tenkoste van wat er nog aan volkswelvaart was overgebleven maar een III. Van Wingewest naar Zelfbestuur. 3


34
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
onmiddellijke band tusschen regeering en geregeerden.
Het was de heffing der „landrente", een belasting naar het Britsch-Indische voorbeeld, maar dan voor Javaansche verhoudingen gewijzigd. Raffles ging uit van de nog steeds niet onbetwiste stelling, dat naar oostersche opvattingen de vorst eigenaar was van den landsbodem en dat dus de westersche souverein in de plaats trad van de oude heerschers. Hadden dezen den grond (niét het volk) in leen gegeven aan de lagere bestuurders, die uit een deel der opbrengst en het eischen van heerendiensten hun bestaan vonden — Raffles schakelde die grijpende tusschenhand uit. Het eigendomsrecht van den souverein had voor hem alleen beteekenis als waarborg voor den onderdaan van zekere gebruiksrechten, waartegenover deze dan een deel van den oogst (in geld of product) en een deel van zijn arbeidskracht ten nutte van het algemeen had te leveren. En hiermee had Raffles, met gewijzigd gebruik van de inheemsche opvattingen, voor het eerst een nauw en onmiddellijk verband tusschen overheerscher en overhèerschten gelegd. Die band werd nog aangetrokken door de invoering van het nog gehandhaafde z.g. dubbel bestuur: naast eiken inheemschen bestuurder zooveel mogelijk en noodig een Europeesche ambtenaar.
Een der bekwaamste helpers en bewonderaars van Raffles, het lid van den Raad van Indië mr. W. H. Muntinghe, verdedigde in een — later te behandelen — advies aan een volgende regeering het landrente-stelsel tegenover het oude régime. Hij verzekerde daarin, dat Raffles de landrente „in den tijd van driemaal vierentwintig uren langs de gansche kust van Java, van Cheribon tot den uitersten oosthoek toe, heeft tot stand gebragt; en zulks, niet onder het vergieten van stroomen bloeds, maar onder de toejuiching der gemeente, en onder de stille toeschouwing van alle inlandsche grooten en regenten." Raffles heeft inderdaad met ongekende wilskracht en gave overtuiging zijn hervorming doorgezet, maar ook dezen kolonialen


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
35
staatsman ontbrak, natuurlijk niet de kennis van de inheemsche samenleving, maar wel miste hij blijkbaar het vermogen om tot haar wezen door te dringen. Hare buigzaamheid en zelfbeheersching gaven den schijn, alsof zij vlot afstand deed van het eigen wezen. Maar, toen als nu, die eigen wereld handhaaft zich naar binnen met niet té verwrikken hardnekkigheid, neemt slechts hetgeen haar van het vreemde voegt geleidelijk in zich op. Raffles heeft dan ook in de nauwelijks drie jaren, welke hem voor de invoering der landrente verbleven, slechts hare mislukking gezien.
In staatsstukken van blijvende waarde heeft hij zijn stelsel ontwikkeld en de wijze van toepassing zorgvuldig voorgeschreven. Aanvankelijk wilde hij een dorpsgewijze heffing. Het dorpshoofd zou de opbrengst der landrente naar de vruchtbaarheid der velden* moeten ramen en zich .dan tegenover het gouvernement bij overeenkomst voor de voldoening der landrente aansprakelijk stellen. Op deze wijze zocht Raffles aansluiting bij de eigen instellingen der belastingschuldigen. Deze proefneming, voor één jaar bedoeld, moest echter al na vier maanden worden opgegeven. De dorpshoofden bleken voor die werkzaamheid niet bekwaam en overigens werden willekeur en corruptie jegens de eigenlijke belastingschuldigen ondragelijk, eene bedreiging voor heel het stelsel. Raffles besloot toen tot de invoering van een persoonlijke heffing. Alle gronden moesten worden opgemeten, zoodat omvang en hoedanigheid van elks grondbezit officieel kwamen vast te staan. Zelfs indien de landvoogd over een bekwaam en volstrekt betrouwbaar ambtenaarscorps had kunnen beschikken, over een onderlegd inheemsch bestuur, zou dat ontzaglijke plan bij de uitvoering bijna zeker zijn mislukt. Thans kwam er niets van terecht; het kon niet anders. Onwillige of ongeschikte ambtenaren, een onvoorbereide bevolking, gebrek aan geld, onzekerheid van den duur van het Britsch bewind — een enkele omstandigheid, of het moest Raffles, onbegrensd zelfvertrouwen zijn, gaf kans op welslagen. Anderen, onder


36
HET TITDVAK VAN DEN TWIJFEL.
veel gunstiger verhoudingen werkend, hebben het trouwens niet beter gedaan. In 1819 hebben ook Commissarissengeneraal, op Raffles' voorbeeld de opneming der landrenteplichtige velden bevolen, maar het besluit bleef nog tot ver in de zestiger jaren der vorige eeuw onuitgevoerd!
Toen hij in volle arbeidsdrift zich aan de invoering van zijn landrente wijdde, kwam de tijding van het Londensch tractaat van 1814, waarbij Java weer in Nederlandsche handen terug kwam. Raffles' illusie, het eiland blijvend in Britsch bezit te zien, ging hiermee teniet en in 1816 trok de landvoogd als een teleurgestelde heen, nog vóór de Nederlandsche Commissarissen-Generaal het bewind van hem konden overnemen.
Het heeft lang geduurd eer de geschiedenis tot een evenwichtig oordeel over den Engelschen staatsman is gekomen. Persoonlijke vijandschap, nationale vooringenomenheid jegens den man, die het Nederlandsche koloniale bewind scherp heeft aangevallen, moesten eerst opgaan in den zuiverenden tijd. De uiterst gevoelige verhouding tusschen Raffles en het Nederlandsche bewind komen sprekend uit in het begeleidend schrijven van ons koloniale departement, toen een exemplaar van Raffles' „History of Java" naar Indië werd gezonden. „Meer van nabij bekend met de geheime bedoelingen, welligt door zijn invloed achtergelaten, en welke als de oorzaak van zoovele tegenwerkingen kunnen worden beschouwd", verzocht de directeur-generaal aan de Indische regeering „de meest mogelijke omzigtigheid omtrent allen voormaligen invloed". Er moest verder zorgvuldig worden gewaakt, dat het werk niet ter kennis van de Javaansche vorsten zou komen, „ten einde de vlijende wijze, op welke de Javaan wordt voorgesteld, niet somwijlen aanleiding geve, om denkbeelden te doen ontstaan, die voor de zoo noodzakelijke goede verstandhouding met de inlandsche vorsten, nadeelig zouden kunnen worden"!
De feiten laten niet de overtuiging, dat de vijf jaren


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
37
van Raffles' bewind een wezenlijk geluk zijn geweest voor de Javanen van zijn tijd. Zijn groote beteekenis is echter, dat hij den grondslag heeft gelegd voor het tegenwoordige Nederlandsche koloniale stelsel; een harde, maar ware vriend is. geweest van de Indische volken, een staatsman met scherpen geest en verren blik, een geleerde, die voor de Nederlandsche wetenschap de voorganger is geweest bij de bestudeering van land en volk van Java.
III.
De overgave van Java in Nederlandsche handen kon door velerlei, nog niet volkomen opgehelderd misverstand en gebrekkig contact tusschen de Engelsche overheden in Europa en Britsch-Indië eerst in 1816 geschieden, nadat de Nederlandsche Commissarissen-Generaal Elout, van de Capelle, en Buyskes reeds langeren tijd op Java waren aangekomen. Van deze bewindsheden was Bn. van de Capelle aangewezen om als gouverneur-generaal op te treden; de leidende kracht was echter C. T. Elout, de liberale staatsman, vriend van Gijsbert Karei van Hogendorp, die aanvankelijk ook bij Willem I in groote gunst stond en als lid van de grondwetscommissie van 1814 reeds grooten invloed had verworven. Het bewind van de Commissarissen-Generaal kan veilig het bewind van Elout worden genoemd.
Commissarissen-Generaal hebben de beginselen van Raffles in hoofdzaak overgenomen, de toepassing in vrijzinnigen geest doorgevoerd en overigens door zorgvuldige administratie en organisatie het bestuur over Indië tot rust gebracht. Zij vonden den toestand vrijwel ontredderd. De praktijk' van het landrente-stelsel had zware misstanden gevestigd; de verwarring was volkomen. De door Raffles gewilde hoofdelijke omslag bleek een mislukking. Hoe uiterst gebrekkig ook met de dorpsgewijze heffing was te werk gegaan, bleek — zooals Elout later aan den koning rappor-


38
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
teerde — uit den aanslag voor Bantam, waar van de geraamde / 300.000 slechts enkele duizenden konden worden geïnd. Een der residenten van Cheribon was bij den aanslag zeer matig te werk gegaan, maar zijn opvolger kwam tot het dubbele bedrag — nadat Raffles percentengeld over de landrente had toegezegd. De volgende resident keerde echter weer tot den matigen aanslag terug! De gelegenheid om den Javaan onder bepaalde omstandigheden gedeeltelijke kwijtschelding van landrente te waarborgen moest aan scherp beperkende bepalingen worden gebonden, omdat was gebleken, hoe de ambtenaren niet zelden dergelijke remissie aanvroegen terwijl de volle landrente
reeds was betaald. Zoo moesten ook CommissarissenGénéraal ervaren, hoe de schoonste hervormingen geen wortel konden vatten in een ontwricht volk, een onttakelde landshuishouding. Gehalte en gezindheid der oude ambtenaren sloegen de beste voornemens tot onvruchtbaarheid en zelfs de nieuw uitgezonden krachten waren nog zoo minderwaardig, dat- aan het opperbestuur moest worden verzocht, met de keuze wat meer oplettend te werk te gaan, omdat men in Indië met sommigen verlegen zat, nauwelijks gebruik van hen kon maken. Gevraagd werd „geene personen uit te zenden, dan de zoodanigen, die voor het minst proeven van geschiktheid om kunde te verkrijgen, hebben gegeven." Het antwoord was, dat tot de uitzendingen „veelal bijzondere rekommandatiën aanleiding (hadden) gegeven, welke nog niet geheel ophouden". Men zou dezen ongewenschten aanvoer echter stop zetten en voortaan voorkeur geven aan „jongelingen van eene behoorlijke opvoeding en daardoor verkregen goeden aanleg, om van den beginne af tot de onderscheidene diensten te worden opgeleid".
Commissarissen-Generaal legden zich bovenal toe op consolidatie. Hun bestuur was humaan, doortrokken van de nobelste bedoelingen en geheel op het stelsel van vrijheid gegrond. Vrij zou de handel zijn en de scheepvaart, vrij ook de landbouw en de arbeid van den inheemsche: De drin-


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
39
gende geldnood dreef echter ook hen tot ernstige afwijkingen. Zoo werd ook nu de gedwongen koffie-teelt in de Preanger Regentschappen behouden en dan op dezelfde ledige motieven als waarin vroegere hervormers kracht zochten. De Preanger bevolking, werd nu eenmaal aangenomen, was aan den dwang gehecht en betwijfeld werd, of een invoering van de vrije cultuur haar wel tot zegen zou zijn. Op het punt der heerendiensten werd een uitzondering gemaakt voor het „blandong"-volk, de bewoners der boschlanden. De scheepvaart, de verwaarloosde openbare gebouwen, de militaire werken vereischten zoo groote houtvoorraden, dat betaling van aankap en aanvoer te zwaar op de schatkist zouden drukken. Een der ernstigste misbruiken werd toen vrijwel gehandhaafd.
Voor de verdere ontwikkeling van het koloniale beheer was vooral één nieuwe maatregel van CommissarissenGeneraal van bijzondere beteekenis. Zij waren het, die voor het eerst een ernstige proef namen met de arbeidsvrijheid van den Javaan, met de loslating van het staatskapitalisme. De Javanen* — en zij uitsluitend — zouden voor den tijd van vijf jaren koffiegronden van het gouvernement in huur kunnen krijgen en vrij over de opbrengst beschikken. Het werd aan Europeesche en inheemsche ambtenaren verboden om de koffie van de huurders te koopen of in den verkoop aandeel te hebben. Een deel van den koffie-oogst moest, in product of geld, als humworden afgestaan en het resteerende kon de planter aan particulieren verkoopen, of wel aan het gouvernement, dat hem een jaarlijks te bepalen prijs waarborgde.
Dit was een van de maatregelen om de bevolking „tegen alle willekeur te beschermen; haar lot te verbeteren; haar het genot van eigendom en van de vruchten van haren handenarbeid te verzekeren, en alzoo haar, zoowel als andere zijner onderdanen, in de gelukkige gevolgen zijner vaderlijke regeering te doen deelen", aldus het besluit, in naam des konings door Commissarissen-Generaal in 1817 afgekondigd.-


40
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
De ervaring ook met deze goede poging is een groote teleurstelling geworden, maar sprak toch van een echt edelen gedachtengang en verhief Elout tot een in de magere reeks van groote Nederlandsche bestuurders, die Indië waarlijk hebben gediend.
Een andere verkwikkende figuur was Elout's knapste adviseur, de president van den Raad van Financiën mr. H. W. Muntinghe. Geen man van' de daad was hij, geen staatsman met de drift naar het eerste plan; maar met zijne diepe, levende kennis van Java's bevolking en maatschappij, met zijn scherp inzicht en voortreffelijken stijl heeft hij in de hoogste ambten machtigen invloed op het bestuur geoefend. Daendels, Raffles, Elout, Dubus de Gisignies hadden hem tot rustigen steun in hunne wankele tijden. Hij wees hun allen voorzichtig, maar overtuigd, den weg naar de vrijheid.
Er is een door hem geschreven advies van den Raad van Financiën aan Commissarissen-Generaal over het te volgen regeeringsstelsel, waarin Muntinghe kennis en gemoed gaaf heeft geuitl). Hij stelt er helder de koloniale problemen van zijn tijd, kiest tegenover „een stelsel van handel", dat van „belasting". Het stelsel van handel is er een „waaronder de vorst tevens koopman is, waaronder de geest van den koopman ook is de geest van de regeering, en waarvan het onderscheidend kenmerk is, dat het de gansche massa der Indische bevolking, zóódanig dienstbaar en ondergeschikt maakt aan de belangen van den handel, dat zij onbekwaam wordt, tot het dragen van eenige regelmatige belasting, en onvatbaar voor de vormen van een geregeld bestuur". Daarentegen wordt onder een stelsel van belasting de gansche massa der Inlandsche bevolking door hem beschouwd „als de eerste grondslag van het
') Men vindt dat advies afgedrukt in het Tijdschrift voor N.-I. 1850 II, in S. van Deventer J.Sz., Bijdragen tot de kennis van het landelijk stelsel op Java, I, blz. 281 en, gedeeltelijk, ook in Muntinghe's biografie in Hand. Indisch Genootschap 1855, blz. 127,


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
41
bestaan der regeering, en de belastingen, van welken aard ook, die naar redelijkheid en billijkheid over die bevolking kunnen worden geheven, als de voorname en rijke bron van hare inkomsten en vermogen; een inrigting derhalve, waaronder door wederkeerige bescherming, door de handhaving van regt en orde, en door de wering van willekeur en onderdrukking, deze zelfde bevolking in staat gesteld en gehouden wordt, de haar opgelegde regelmatige belastingen te kunnen dragen". Hij betwist nadrukkelijk, dat de Javaan ongeschikt zou zijn tot vrije cultuur en handel en hij verwijst hiervoor naar den bloei juist in die gedeelten van het land, waar die vrije cultuur zich toevallig heeft kunnen ontwikkelen. Geen merkwaardiger voorbeeld weet ■ hij dan de Javaansche tabak, welke altijd buiten den dwang "is gebleven, maar juist daardoor de eenige is „die door den Javaan met lust en graagte wordt omhelsd,'de eenige waarin hij vlijt en nijverheid aan den "dag legt, en de eenige die over de distrikten, waar zij wordt gedreven, een trap van bloei en welvaart verspreidt, waarover men zich niet genoeg kan verwonderen 1).
Hevig houdt hij gericht over het exploitatie-stelsel der Compagnie, dat hem denken doet aan „de uitoefening van dat verschrikkelijke regt, het welk de eene helft van het menschdom zich over de andere heeft aangematigd, om zijne natuurgenooten met geweld te dwingen, landen die niet de hunne zijn, tot profijt van altijd baatzuchtige, en dikwijls onredelijke, ja onmeedoogende bezitters, te bebouwen". „Wij zullen hier ook niet onderzoeken — zegt hij — of die onmetelijke oogsten van Javasche voortbrengselen, tot welker afhaling geen schepen genoeg uit het vaderland konden worden gezonden, niet dikwijls met het zweet, het bloed en de tranen der ongelukkige Javanen, zouden zijn besproeid geworden." Muntinghe verwerpt het
') Nog thans geldt de inheemsche tabakscultuur, waar zij op Java met is ingeschakeld bij het Europeesche bedrijfsverband, als een krachtig bewijs voor Muntinghe's stelling.


42
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
bekende beroep op den druk, welken de Javaan ook van de eigen heerschers heeft te dulden en „met lust en graagte" zou torschen. „Want hoe gering zijn deze dienstbaarheden niet, onder een inlandsen bestuur, hetwelk, opzichzelf staande, zich noch met uitgebreide plans van handel, noch van kuituur, noch van binnenlandsche verbetering inlaat, en men zoude zich derhalve grovelijk bedriegen, indien men veronderstelde, dat, hoe gewillig de Javaan dit zachte juk, onder zijne oorspronkelijke gebieders en onder hunne wijze van bestuur, ook moge opnemen, hij even geduldig het ondragelijke juk zoude torschen, 'twelk hem onder een baatzuchtig stelsel van handel wordt opgelegd. Om dit van hem volvoerd te krijgen, is wezenlijk dwang en geweld noodig." De adviseur verheft zich dan tot den kunstenaar:
„Van daar dan ook de traagheid en tegenzin, welke eiken stap van den Javaan, in het verrigten van zijn verpligte taak kenmerkten. Men zag hem, niet dan schoorvoetende, den berg naderen, waar hij, onder zijnen opziener of mandoor, niet voor zichzelf, maar voor anderen ging planten. Het was niet, dan door gedurige aansporingen en als het ware door zachte slagen, dat hij tot den arbeid kon worden genoopt. De gelijkenis van zijnen geliefkoosden buffel, paste volkomen op hem, in dezen onnatuurlijken stand, waartoe men hem had vernederd. Doch laat men hem niet vrij, men laat hem niet aan zichzelven over, om zijn zin en gewin te doen, of hij verkrijgt als het ware de vlugheid van het gedierte des velds; de kruinen der bergen versiert hij met zijn handen-arbeid; aan derzelver hellingen hangt hij zijne akkers ten toon; langs heuvelen en dalen leidt hij zijne wateren, en het gansche veld bekleedt hij met het gewas door zijne handen geplant."
Waaróm ook bij den Javaanschen boer-de aanvaarding te eischen van een dwang, welken men bij den Hollandschen boer niet zou aandurven? vraagt Muntinghe. „Uwe Excellentiën — zoo richt hij zich tot Commissarissen-Generaal — stellen zich voor dat, b.v. in ons eigen vaderland, de land-


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
43
man in de Zeeuwsche gewesten zijne tarwe, raapzaad en meekrap, in Holland zijn kaas en boter, in Friesland zijn boter en granen, in Stad en Lande zijn haver en paarden, in Drenthe zijn rogge en veulens aan niemand dan aan den souverein, en dan nog niet dan tegen de helft, een vierde of een tiende gedeelte van de wezenhjke waarde, had mogen leveren; dat daarenboven het geheele zamenstel van ambtenaren, tot het binnenlandsche bestuur behoorende, Ministers, Procureur-Generaal, Fiskaals, Baljuwen, Schouten, Oppassers, enz. waren gebruikt geworden, om de gansche gemeente tot de aankweeking van die artikelen van verpligte leverancie aan te drijven en te dwingen. Welke, mogen wij Uwe Excellentiën vragen, zou dan op dit oogenblik de toestand zijn der bevolking van Nederland ? En welke moet dan niet de toestand zijn van de ltevolking van Java, nadat zij tweehonderd jaren onder zulk een stelsel gezucht heeft, in vergelijking van hetgeen zij thans zou zijn, indien zij daarvan was bevrijd gebleven? De tastbare ongerijmdheid, welke in de toepassing van zulk een stelsel op de Europeesche maatschappijen is gelegen, zal eindelijk, hopen wij, de overtuiging doen geboren worden, dat het, met geen mindere ongerijmdheid, op de Javasche bevolking is toegepast geworden."
De Javaan, werd wel gezegd, verkeert in te onbeschaafden staat om voor een stelsel van belasting vatbaar te mogen heeten; hij kent nog te weinig behoeften. Maar, antwoordt Muntinghe, met geldigheid nog tot op onze dagen:
„Verstaat men door dit gemis van behoeften, dat de Javaan, in zijne ligging op 6 graden zuiderbreedte, niet heeft dezelfde behoeften en noodwendigheden, welke een ander ras van menschen gevoelt, dat misschien op 50 of 60 gr. benoorden de linie gewoon is te leven; — zoo stemmen wij gereedelijk deze waarheid toe. Doch zoo men vermeent, uit dit verschil van behoeften, tot een volslagen gemis te mogen besluiten, verbeelden wij ons, dat men geweldig dwaalt.
„Hoe diep men den Javaan ook gelieve te vernederen,


44
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
hij blijft mensch, de attributen van de menschheid zijn de zijne. Hij heeft onderhoud en voeding noodig. Hij gevoelt een ingeschapen trek tot verbetering van zijn staat. Hij heeft zijne begeerlijkheden, zijne lusten en vermaken. Hij heeft zijne driften, zijn hoogmoed en verwaandheid. Hij heeft zijne gebreken, zijne buitensporigheden en vices. En onder elk dezer oogpunten beschouwd, wordt hij een voorwerp van regelmatige belasting.
„Hoe verre hij ook, in maatschappelijke orde en volmaking, moge ten achteren zijn, in vergelijking van de beschaafde volken van Europa, hij is er evenzeer verheven boven de woeste en zwervende horden, waarin het menschdom, in zijn eersten staat van onbeschaafdheid gevonden wordt."
Muntinghe wijst dan op het wijde belastingveld, dat de Javaan voor zijn overheid opent: zijn landbouw, zijn genotmiddelen, zijn zin voor pracht en wapenen, zijn ambachten, zijne nooddruft zelfs (zout) en zijne excessen (spel en opium). Een warme verdediging van het landrente-stelsel is het besluit, waarbij Muntinghe het bestuur van Raffles verheft en diens groote verdienste ziet in het herstel en de eerbiediging van de oude Javaansche dorpsgemeenschap als grondslag voor den staat.
Men zag reeds, dat de eerste uitkomsten van het Britsche landrentestelsel en. Muntinghe's loflied elkaar niet dekten; maar tenslotte bewoog de Indische huishouding zich toch naar de idealen van de frissche strijders voor eene vrije ontwikkeling. En nog kan Muntinghe's beroemd advies tot leerboek voor vele Indische hervormers strekken.
In het bewind van Commissarissen-Generaal is reeds de grondslag te vinden voor het liberaal-koloniale kapitalisme, dat nog tot 1870 door den Indischen staatshandel kon worden tegengehouden.


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
45
In hun Regeeringsreglement van 1818 stond in art. 106 voorgeschreven de aanmoediging van den landbouw „door uitgifte van landen en de vermeerdering van eene Europeesche bevolking en landbouwers". Hiermee was de mogelijkheid geopend tot „kolonisatie", zooals men het in die dagen heette. De bedoeling was aanvankelijk wel, een blijvende vestiging van Europeanen te bevorderen, een Europeeschen boerenstand, maar het ging tenslotte bovenal om de vraag, of de exploitatie van Indië ook zou mogen geschieden door het vrije vreemde kapitaal naast de overheid. De leuze van de vrije beschikking voor den Javaan over den bodem en zijne arbeidskracht was, toen en later, voor de groote meerderheid der voorstanders in der daad een leuze voor het vrije kapitaal.
Sedert Elout en de zijnen de mogelijkheid van gronduitgifte aan niet-Javanen in de wet hadden neergelegd, verkreeg de tegenstelling tusschen behoud en vooruitgang eerst voUe helderheid. Wat de behoudsmannen beoogden, was van den aanvang duidelijk: terug naar het Compagniessysteem, tot winst voor den Nederlandschen staat. Ten opzichte van de vrijheidslieden was de eerste indruk, dat zij het belang van den inheemsche boven dat van het moederland plaatsten, althans dat zij het moederland slechts wilden zien gediend op voorwaarde van het geluk van den overheerschte. Bij de grootsten hunner ging dit streven dan ook boven alles uit. Het heerlijk bezit van de persoonlijke vrijheid en de zegening van een ontplooiing der persoonlijke krachten was, voor hen, niet aan land of, ras gebonden. Ook de mensch van het oosten zou zijn arbeidslust zien geprikkeld, zijn arbeidsproduct zien toenemen, tot heil ook van het moederland.
Het gebrekkige slagen van Elout's groote proef schokte echter veler diep geloof, en in koloniaal-liberale kringen geraakte spoedig de liefde tot de vrijheid van den Javaanschen arbeid ten achter bij die voor het Europeesche kapitaal. Elout zelve stond principieel niet afwijzend tegenover de „kolonisatie". Het vermaan zijner ambtenaren tegen een


46
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
directe heerschappij van den machtigen Europeaan over den zwakken Javaan, deed hem echter sterk weifelen. Zij brachten hem wel niet tot een principieel ander inzicht, maar toch deinsde hij voor de praktische gevolgen nog terug. Ook Muntinghe adviseerde nagenoeg afwijzend. Hij erkende de wenschelijkheid om bij uitzondering gronden aan uitheemschen in gebruik (nimmer in eigendom) af te staan, maar dan onder gestrenge waarborgen voor den voorspoed van het landskind. De Javaan zou slechts geheel uit vrijen wil in hun dienst mogen arbeiden en dan „tegen betaling van vol dagloon". Ook zou uitgifte zijn verboden niet alleen van dorpsbouwgronden, maar ook van alle landen binnen de uiterste grenzen van het dorp gelegen of voor veeweide gebruikt. Het liefst zag hij heel de kolonisatie uitgesloten, omdat de staat zijn grondslag in de belastingkracht van het eigen, vrij arbeidende volk moest vinden: „Welke illusie de verzoekers zich omtrent hunne Jigene goedwilligheid en edelmoedigheid ook mogen maken, de aard der zaak en hun belang brengt mede, dat zij moeten trachten, om voor de minst mogelijke betaling, den meest mogelijken arbeid gedaan te krijgen, terwijl de belangen van het gouvernement vorderen, dat de meest mogelijke voordeden, als een blijvend fonds van belasting, onder de Javaansche bevolking vergaard worden, en dat daarentegen de handel zich vergenoege met die winsten, welke een publieke mededinging haar als toereikende toekent."
Die merkwaardige strijd om de „kolonisatie" had vele kanten. Tot de felste tegenstanders behoorde in die dagen de groote meerderheid der Indische bestuursambtenaren. Ofschoon de Javaan de Nederlandsche heerschappij voornamelijk in hare hardheid had te ervaren, gevoelde de bestuursambtenaar zich als zijn natuurlijke beschermer. Ook het hardste exploitatiestelsel had die bescherming nu eenmaal in zijne ordening geschreven, kon de bekoring van het zelfbedrog niet weerstaan. Wat natuurlijker, dan dat ook de dienaren van het stelsel in gelijke aandoening waren


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL. T%s£
47
bevangen. Het dienen van de overheid was voor hen onweersprekelijk het dienen van een goede zaak; alleen anderen dan die overheid konden het slechte willen. Dat misverstand sprak zoo sterk uit de houding van de Indische ambtelijkheid tegenover de Ghineezen op Java. Dezen behoorden inderdaad tot de meest onverbiddelijke en dooroefende exploitanten van den Javaan, en de afkeer voor den Chinees kende bij den ambtenaar in geschrift en rapport dan ook geen grens. Toch was het de overheid zelve, welke zich voor de staatsinkomsten juist afhankelijk stelde van de ver gevorderde exploitatie-techniek der Chineezen. De geldbronnen, welke alleen mild konden vloeien op voorwaarde van een sterke volks-uitbuiting — opiumhandel, pandhuiswezen, tol- en bazaarrechten — waren aan Chineezen verpacht. En het waren ook meest Chineezen, die met steun van de overheid de suikermolens en de indigo-fabrieken dreven, welke ten koste van veel volksgeluk goede baten voor de moederlandsche schatkist hadden te leveren. Het is duidelijk, dat voor dat alles het stelsel de aansprakelijkheid droeg en niet de Chinees, die het slechts in zijne natuurlijke gevolgen blootlegde; maar mede is het verklaarbaar, dat de ambtenaar, die het stelsel-zelf was, slechts den Chinees verfoeide.
De afkeer van Europeesche „kolonisatie" kwam uit gelijke gemoedsgesteldheid voort. De bestuursambtenaar van den ouden stijl schuwde den Europeeschen kapitalist als grootlandbouwer op Java uit bezorgdheid voor den Javaan, en dan in geheele oprechtheid. Hij was als menige vader, dié zijn kinders er goed van langs geeft, maar een oorvijg van vreemden huize niet duldt.
Ook de gezagsdrift hielp de tegenstelling verscherpen. De intrede van den particulieren Europeaan beteekende voor den ambtenaar veelal een deeling van gezag over den inheemsche, en nóg is de antithese ambtenaar- „particuliersadjah" *) niet geheel uitgesleten. Hare levende" beteekenis ging echter verloren met de opkomst der Indische volksl) Particulier-sadjah, is „slechts" particulier.


48
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
beweging. Die inbreuk op beider gezag dreef ambtenaar en particulier van nature dichter tot elkaar. In de hooge regeeringskringen werd de „kolonisatie" om diepere staatkundige redenen veroordeeld. Daar vreesde men den Europeeschen kapitalist als concurrent in de exploitatie der kolonie, welke weer de goudbron van den moederlandschen Staat moest worden.
De schakeeringen in den strijd tusschen oud en nieuw kwamen bij deze eerste schermutselingen echter nog weinig helder te voorschijn. De verscherping zou spoedig komen.
V.
Na het aftreden van Commissarissen-Generaal bleef Van der CapeUen als landvoogd achter. Elout trad in Nederland, nog in volle gunst bij Willem I, spoedig als minister van Financiën en kort daarna als minister van Nijverheid en Koloniën op.
Baron Van der CapeUen, een man van hooge eere-ambten en edel gemoed, een der trouwste helpers ook van Elout, miste de kracht om tegen de nog steeds werkzame reactie van de ambtelijke oude school het stelsel van de vrije cultuur door te zetten in Elout's lijnen. Met een beroep op den vrijen arbeid en het vrije beschikkingsrecht van den Javaan wist men den landvoogd te bewegen tot een reeks maatregelen, welke in hunne diepere strekking waren gericht op de wering van den particulieren groot-landbouw en handel, op de herovering van de „staatsexploitatie". Bij besluit van 6 Juni 1820 weerde Van der CapeUen niet alleen de „vreemde oosterlingen" uit de Preanger Regentschappen, maar ook Europeesche handelaren mochten daar alleen met schriftelijke vergunning verblijven. Verder nog ging een maatregel van 9 Januari 1821, waarbij niemand, behalve de landsbevolking, pakhuizen of handelsinrichtingen mocht vestigen op eenigen afstand van de. residents-hoofdplaatsen zonder speciale schriftelijke vergunning, omdat vrijlating in dit


HET' TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
49
opzicht „de strekking heeft, om aan den inlander, op eene middellijke wijze, de vrije beschikking over zijn product te ontnemen, om tevens het doen van voorschietingen op het gewas te bevorderen, en om in allen geval den inlander I terug te houden van het voeren van zijn product naar die plaatsen, waar eene vrije en talrijke mededinging, de hoogste prijzen belooft" *)5 Eindelijk viel den 6 Juni 1823 het veel veroordeelde besluit tot intrekking van de Europeesche landhuren in de Vorstenlanden, de maatregel, waaraan in hoofdzaak het uitbreken van den Java-oorlog (1825—1830) wordt toegeschreven.
In de beide Vorstenlanden was de oude Javaansche agrarische gemeenschap, als grondslag van het landsbestuur, nog in stand gebleven. De vorsten gedroegen zich als eigenaren van den bodem en alleen krachtens hun wil en onder de door hen te stellen voorwaarden mochten de onderdanen dien bodem bewonen en bearbeiden. De inheemsche grooten^ en bestuurders voerden hun staat en bestaan als landheeren, in zekeren zin als leenmannen van den vorst, die hun gedeelten van den bodem mèt het daarover gevoerde gezag afstond. De opgezet enen hadden hun het gebruikelijke deel van den oogst af te staan, in hun dienst zekere arbeidsverplichtingen na te komen. Deze ordening van zaken stond •—" staat in enkele opzichten nóg — geheel afgezonderd van -;die in het rechtstreeks bestuurde Nederlandsche gebied.
De Europeesche „kolonisatie" door de, regeering nog gaarne geweerd, had dus in die Vorstenlanden sedert enkele jaren voet gekregen. Door de intensievere bewerking van den bodem naar westersche methoden, door de hoogere waarde van de Europeesche marktproducten boven die van de inheemsche, brachten landen onder Europeesche leiding véél meer op. De vorsten en de andere Javaansche belanghebbenden zagen er daarom voordeel in, hun grond aan Europeanen of Chineezen voor langeren tijd te verhuren;
*) Het besluit staat vermeld bij D. C. Steyn Parvé, Het koloniaal monopoliestelsel (nader toegelicht) 1851, blz. 44.
III. Van Wingewest naar Zelfbestuur. 4


50
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
het was hun een bron van verrijking, een verhooging van den luister der hoven. Maar landverhuur onder deze verhoudingen, was ook volksverhum. De landhuurders traden ook ten opzichte van de opgezetenen in de rechten van de vorsten en grooten; de Javaansche landbouwers werden hierdoor echter onderworpen aan een veel drukkender arbeidsmethode. dan tevoren, en ook aan een gezag, dat zwaarder eischen
steiae. Deze westerscn-Kapitaustiscne exploitatie van een oos-
tersch feodaal stelsel leidde tot groote misbruiken jegens ae bevolking, heeft niettemin nog tot 1918 in wezen geduurd. De Javaansche vorsten waren over het geheel met de
landverhuringen ingenomen. z,ij genoten van de landnuuraers groote voorschotten op veel rijker inkomsten dan waarover zij vroeger konden beschikken. Toch bleef er ook een partij aan de hoven, die het opdringen der Europeanen moeilijk verdroeg, verbitterd stond tegenover hun groeienden in• vloed.
De intrekking van de landverhuringen geschiedde formeel op grond van beweerde onwettigheid, maar in de motiveering van het besluit vindt men ook de spijtige vermelding, dat eenige jaren tevoren de regeering had gepoogd, zélve de beschikking over vorstengronden te verkrijgen — maar te-; vergeefs. De hoven vreesden hiervan nieuwe aamanding| van hun gebied. Het is dan ook een geoorloofde veronder- ] stelling, dat de intrekking der landverhuringen niet vrijl stond van wrevel over deze weigering van wat de particu-\ liere Europeaan zich in overvloed zag toebedeeld. Het gingi dan ook weer tusschen den commercieelen Staat en den? concurreerenden kolonist.
De streng doorgevoerde maatregel had geweldige gevolgen. j De Europeesche landhuurders eischten natuurlijk terug-| betaling van hetgeen de vorsten in ruimte aan voorschot' hadden genoten en vroegen bovendien belangrijke schade-; vergoeding. De hoven waren echter tot betalen niet in staat I en vervielen tot een verarming, niet zelden tot armoede, waaruit een gevaarlijk wanhopige stemming ontstond. Ook


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
51
de bevolking verkeerde in ontredderden toestand. Niet de intrekking opzichzelve was Van der Capellen's fout, maar wel is het onverantwoordelijk geweest, op slag een eind te maken aan verhoudingen waarop de Vorstenlandsche samenleving nu eenmaal was ingeschoten. De voorwaarden voor een uitbarsting waren met de plotselinge intrekking der landverhuringen in volheid aanwezig. Want reeds broeide het; vooral aan het hof van Djokjakarta, waar de antiEuropeesche partij, door grove staatkundige fouten en schandelijke persoonlijke gedragingen van onze plaatselijke bestuurders, tot het uiterste was gedreven. De verarming aan de hoven was nog het laatst noodige. De aanvoerder van de anti-Europeesche partij, de prins Dieponegoro, besloot tot den oorlog, vond de wanhopige volksmassa bereid en voerde met haar een heldhaftigen vijfjarigen krijg.
Voor Van der CapeUen beteekende deze loop van zaken zijn aftreden. Elout — toch al ontevreden over het financieele beleid —verwierp den landhuur-maatregel ten scherpste en gaf bevel tot onmiddellijke intrekking. Hiermee was Van der CapeUen veroordeeld. De humane, maar zwakke landvoogd was slachtoffer geworden van de Indische behoudspartij en dat was te meer verklaarbaar, omdat hij omtrent de eigenlijke, reeds dreigende verhoudingen in de Vorstenlanden nauwelijks was ingelicht. Ongetwijfeld heeft Van der CapeUen den Java-oorlog helpen veroorzaken, maar het schijnt ons niet rechtvaardig om — zooals zijn opvolger Dubus en ook minister Elout deden — dat onheil nagenoeg uitsluitend op rekening van de intrekking der landhuur te stellen. Door misbruiken, wanbestuur en wangedrag waren de verhoudingen in de Vorstenlanden reeds lang voor die intrekking door en door vergiftigd.
De burggraaf Dubus de Gisignies werd als CommissarisGeneraal door Elout uitgezonden met de opdracht om het stelsel van vrijen arbeid en vrijen handel naar de beginselen van het Regeeringsreglement van 1818 (van de


52
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
Commissarissen-Generaal) door te voeren en het financieel beheer te hervormen, opdat Indië niet langer van het moederland geldelijk afhankelijk zou zijn. Hij had dus te herstellen wat Baron Vander Capellenhad bedorven. Als groot-bezuiniger is hij, voorzoover de Java-krijg het mogelijk maakte, geslaagd? hij heeft de onder Van der Capellen sterk uitgebreide ambtenaarswereld tot soberder verhoudingen teruggebracht en heel het staatsbestuur werd vereenvoudigd. Minder geslaagd is Dubus met de uitvoering van zijne landbouwplannen. Hij was een overtuigd voorstander van de vrijheidsrichting, stelde een hoofdcommissie voor den landbouw in, welke weer den arbeid met meerdere subcommissies deelde, en zich vooral had te richten op de verbetering van de cultures door wetenschappelijke voorhchlmg en proefnemingen, en ook de verscheidenheid der producten had te bevorderen. Deze commissie legde den eersten grondslag voor de landbouw-proefstations, opende nieuwe mogelijkheden op landbouwgebied zonder deze echter tot vervulling te brengen. Groote hervormingen werden door Dubus niet bereikt, evenmin bracht hij het vraagstuk der kolonisatie tot een praktische oplossing. Het bleef een bewind van restauratie.
De naam van Dubus is echter blijvend verbonden aan een merkwaardig rapport over de kolonisatie — Willem van Hogendorp, zijn begaafde adjudant, wordt door velen als de schrijver beschouwd — waarin heel het vraagstuk staat ontleed. De groote mogelijkheden voor Indië als landbouwen handelsgebied worden er in geschetst; de vraag gesteld, en beantwoord, of die mogelijkheden op den grondslag van den Javaanschen landbouw zijn te vervullen. Het antwoord is dan onvoorwaardelijk ontkennend, en hiermee werd voor de eerste maal duidelijk stelling genomen in den grooten twijfel, of eene vrije cultuur in de eerste plaats op de behoeften van de inheemsche samenleving moet zijn gericht, dan wel op dien van den uitvoer; op den Javaan of op den Europeaan.
Het rapport vormt een heel boekdeel en zelfs aan een 'beknopt overzicht is binnen ons bestek geen denken. Toch


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
53
is het trekken der hoofdlijnen gewenscht, omdat met de denkbeelden van Dubu» de weg werd aangewezen voor het sedert 1870 voor Indië aanvaarde, nog werkende stelsel.
De door Comm.-Generaal mogelijk gemaakte Europeesche verhuringen op korten termijn door middel van vrije overeenkomsten met de bevolking, is volgens Dubus een volkomen mislukking gebleken. Hij heeft zich hiervan op een inspectiereis overtuigd. Er is van de vrijheid voor den Javaan niets terechtgekomen; deze gehoorzaamt slechts zijn hoofden, die van de overeenkomsten voordeel trekken. „De onwilligheid van den inlander is bij niemand in twijfel ;"de eèhige vraag is op wat wijze men hem niettemin zal laten planten." Zelfs de zeer hooge koffie-prijzen hebben zijn tegenzin in de koffie-cultuur niet kunnen overwinnen; hij gevoelt die „vrijheid" als een druk, want niet alleen vereischt de koffie teveel arbeid vóór de planter product ziet, maar bij den verkoop van den oogst is hij bovendien het slachtoffer van de misleiding en het bedrog van de opkoopers. Onder de dwangcultuur van de O. I. C. was, zegt Dubus, de koffieopbrengst veel grooter dan onder de vrije cultuur van thans Het gevolg is |eweest, dat de export naar het moederland rndie proefjaren uiterst teleurstellend was. Maar waar geen uitvoer is, stokt de geldomloop; zonder geld is er niet te besturen, terwijl bovendien bij gemis aan uitvoerproduct de mvoer van Nederlandsche katoentjes onmogelijk wordt, en de Nederlandsche handel en scheepvaart worden bedreigd. Zoo wordt Java „een lastpost voor den moederstaat en een invretende kanker voorzijne financiën". Dedwang-cultuur, luidt de verzuchting, is nog de eenige bron van inkomsten gebleven.
Dubus kent maar ééne afdoende oplossing: de invoering van individueel landbezit. *) Zonder dat zal de Javaan steeds een keuterboertje blijven, niet meer en niet anders dan het eigen voedsel kunnen verbouwen. Maar welk perspectief! Er zal van Java alleen worden ontgonnen wat voor de directe
») Land&ortf, maar Dubus sluit den vollen eigendom niet uit.


54
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
voedselvoorziening van een zich uitbreidende bevolking noodig is. Terwijl gansche vruchtbare oppervlakten in woesten staat blijven liggen, zal de rijst verbouwende massa zich op veel te klein gebied ophoopen, zal het grondbezit steeds meer verbrokkelen. Er moet daarom in de eerste plaats individueel grootlandbezit mogelijk zijn. Maar hiermee is de oplossing nog niet volkomen. Een waarlijke ontginning van den bodem moet kunnen geschieden uit overwinsten van het bedrijf; die overwinst is echter alleen te verkrijgen door het verwerken van kapitaal — en dat kapitaal bezit de Javaan niet. Alleen de Europeaan kan het brengen, en deze moet daarom in ruimte de gelegenheid hebben om „onbelemmerd en onafhankelijk van den kleinen Javaanschen planter, die kapitalen te doen werken t en meest en nutte voor hem zei ven en daarmede voor het algemeen. Zulks kan — zegt Dubus — maar op ééne wijze geschieden. Men moet hem, als Commissarissen-Generaal het hem toedachten, een deel gunnen aan het landbezit op Java." Met nadruk wijst Dubus er op, dat zijn plan niets gemeen heeft met de zg. „particuliere landerijen", welke mét de opgezeten bevolking onder de zeggenschap van de eigenaars zijn gekomen. In zijn gedachten gang blijft de bevolking volstrekt vrij. Alleen de onbebouwde, onbewoonde gronden zullen aan Europeanen ter ontginning —■ in pacht voor een 50 jaren met voorkeur voor lateren eigendom —■ worden afgestaan „zonder de inlandsche bevolking inxle bearbeiding van haren grond te kwellen of in het jninste lastig te vallen." Wel zal bij voorkeur de uitgifte moeten geschieden in de nabijheid van wèlbebouwde en vooral ruim bevolkte streken, opdat die hem arbeiders kunnen leveren op zijne onderneming." Dus een kolonisatie „meer nog van kapitaal dan van menschen".
Tegenover het verzet van vele ambtenaren — bijzonder de directeur der cultures Meylan vreesde in een bij het rapport gevoegde nota het ergste voor de bevolking, indien een vreemde exploitant zich zou plaatsen tusschen haar en het beschermende overheidsgezag — stelt Dubus de


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
55
uiterste nuchterheid. Men geeft zich over aan voorstellingen — zegt hij — „waarbij men den Europees die hier zijn tijd en nijverheid en kapitalen in ontginningen en aanplantingen komt besteden, ontdoet als het ware, van alle mogelijke beginselen van zedelijkheid, van menschelijkheid, en, ik zal niet zeggen van zeer kiesche of buitengewone, maar 'van zeer alledaagsche en gewone braafheid. Dan eens wordt hij voorgesteld, den eersten stap aan boord zettende op het vaartuig, dat hem naar herwaarts zal overvoeren, met het eenig en hem gedurende heel zijn verblijf uitsluitend bijblijvend denkbeeld behebt, om zoo spoedig doenlijk en langs alle middelen schatten te verzamelen, waarmede hij naar het Vaderland terugkeere; dan weder betreurt men, de menschen te moeten nemen zooals zij zijn, en niet zooal's zij
moesten zijn.of zij uit den aard allen bloedzuigers waren "
Maar, betoogt hij dan, er zijn toch beginselen van plicht en menschelijkheid, waarop men zich eenigszins verlaten kan. De Europeesche planter is toch geen gewone gelukzoeker: „Geldmiddelen, en die moet hij hebben, veronderstellen vrij regelmatig toch reeds een zekeren stand in de maatschappij, eene zekere opvoeding, en een en ander geven dan toch eenigen waarborg, dat hij zich wel zal gedragen, en niet alles zal opofferen aan die geldzucht, die men hem als eenige drijfveer van al zijn doen en pogen 'aanwrijft. Daar zijn toch ook wetten bovendien en een behoorlijk toevoorzigt om tegen misbruik te waken, om ongeregeldheden te weren, om mishandelingen te straffen."
In het groot-landbezit zoekt Dubus de wedergeboorte van Java; hij verwacht er alles van. Landbezit is in de oogen van den Javaan macht. Door een Europeesch landbezit zal Nederland dan ook zijn gezag over de bevolking versterken en „naarmate onze kapitalen meer leven en werkzaamheid om zich heen zullen verspreiden, zal de invloed eener beschermende en weldoende meerderheid, die geheel aan onze zijde zijn zal, zich op de inlandsche bevolking ook meer doen gevoelen, en eene mate van gehechtheid en.


56
HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL:
genegenheid bij haar ten onzen aanzien opwekken en onderhouden, waarin ons gezag den zekersten waarborg voor zijne duurzaamheid zal vinden." Een andere peiler voor dat gezag behoort de hoogheid van de inlandsche hoofden te zijn in de oogen van hunne bevolking. Deze factor werd, volgens Dubus, in den laatsten tijd tezeer verwaarloosd. Zonder tot het oude terug te willen keeren, geeft hij toch in overweging, aan de regenten weer landbezit toe te kennen en de regentswaardigheid naar den vroegeren regel weer in de oude geslachten te behouden. „De kinderachtige eigenliefde en het zelfbehagen van den Javaan, ook onder de aanzienlijken, is bekend, en kan men hem met enkel schijn en uiterhjkheden al ligt tevreden stellen en zijne genegenheid behouden."
Dubus breekt ook een lans voor de Chineezen, of liever hij komt op tegen de ambtelijke hebbelijkheid om tegen deze handelaren grooten afschuw te keeren, terwijl het juist de overheid is, die de groote pachten, welke zoo sterk het lot van de bevolking beheerschen, in handen geeft van die Chineezen, omdat alleen dan de hoogste pachtsommen zijn te bedingen. Dubus beroept zich dan op de bijlage bij zijn rapport, waarin de resident van Solo H. Mac Gillavry verslag uitbrengt over zijn onderzoek naar de werking van de tolpoorten in de Vorstenlanden (de heffing voor toegang tot de plaatsen in de binnenlanden). De rapporteur heeft vreeselijke misstanden gezien, maar zou tot een algeheele hervorming niet durven raden, omdat het gouvernement het geld niet kan missen. „Doch het zijn onmenschehjke en eigendunkelijke vorderingen, welke de pachters moeten doen, om hunnen pachtschat, welke twee of driemalen meerder bedraagt dan zij regelmatig kunnen percipiëeren, aan het Gouvernement op te brengeri." De heer Mac Gillavry zegt dan, dat de Javaan letterlijk voor alles tol moet betalen: als hij na een harden arbeidsdag huiswaarts keert, als zijn buffels grazen op de velden onder 's pachters ressort, als hij hiertoe verzuimt verlof te vragen, als hij te paard gaat, bij geboorte van menschen of beesten, zelfs van het stoffelijk overschot


HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL.
57
van afgestorven familie-leden. Zóó straf zijn de heffingen, dat „wanneer een voorbijganger niets bij zich heeft, dat zoude kunnen belast worden, hij voor zijne partes posteriores (welke heffing daarvoor reeds het eigenaardige Javaansche woord_ heeft verkregen) tolgeregtigheid moet voldoen."1)
Dubus wilde dus zaken doen en breken met den twijfel. Java in dienst van moederland en Europeesche markt, de Javaan in dienst van het Europeesche kapitaal. JEn „no sentiment in business".
Het rapport vond bij minister Elout groote instemming; het hielp hem zelf uit den'twijfel. Zijn voorstel aan den koning was: uitgifte, alléén in pacht, van woeste gronden in de nabijheid van bevolkte streken voor den tijd van 40 jaren, en na 30 jaren, verlenging met 25. De grondrechten van de bevolking moesten worden geëerbiedigd.
Toch was de beslissing verder dan ooit.
HET CULTUURSTELSEL (1830—1870). I.
Van den Bosch was in 1829 op voordracht van Elout tot gouverneur-generaal benoemd, ter vervanging van Dubus de Gisignies en met passeering van generaal de Koek, den overwinnaar in den Java-oorlog, wiens aanstelling tot landvoogd algemeen was verwacht. De nieuwe man was
*) De latere gouverneur-generaal Merkus stelde een inspectie in naar den Javaanschen belastingdruk in Madioen en Kediri. Er werden daar 34 verschillende belastingen geheven. Onder de 24, welke werden afgeschaft, waren o. a. deze: eene belasting aan den regent voor het (niet door hem bekostigde) blanketsel der dansmeiden; eene voor het recht
om de dansmeiden te zien dansen ook wanneer men thuis bleef;
eene kuiten-belasting, zoowel van mooie als leekjke; eene belasting
voor één-oogigen ten bate van de blinden; een heffing van ieder
wien iets werd ontstolen, .


58
HET CULTUURSTELSEL.
een gunsteling des konings, verkreeg op hem een bijna onbegrensden invloed. Beiden hadden eene opmerkelijke karakterverwantschap. Van den Bosch was even heerschzuchtig, had gelijke drift voor het bouwen van groote, avontuurlijke en oorspronkelijke ondernemingen, als zijn koning. Beiden hadden ook de onverzettelijkheid en eigenzinnigheid gemeen. De doorzetter van de Maatschappij van Volksvlijt, het Amortisatiesyndicaat, de Nederlandsche Handelmaatschappij moest zich wel in bewondering aangetrokkén gevoelen tot den ontwerper van het cultuurstelsel, dat heel Indië en zijn milüoenen-bevolking opnieuw tot een ontzaglijke negotie zou maken, maar dan in een staatskleed vermomd. Ook in de verwerking van de liberale opvattingen van hun tijd tot instrumenten voor de alleenheerschappij, vertoonden beiden een verwonderlijk talent.
Willem I vond Van den Bosch op het goede oogenblik. De koning was vast geloopen met zijn avontuurlijk financieel staatsbeheer, en de Belgische wrijving verduisterde nog meer de financieele vooruitzichten. Van den Bosch beloofde, voorspelde hem algeheele uitkomst met eene exploitatie van Indië, even voordeelig als onder de oude Compagnie en toch zonder haar feitelijk herstel.
Van den Bosch was 2 Febr. 1780 te Herwijnen geboren, zoon van een plattelandsgeneesheer. De Indische heerscher begon als apothekersjongen, werd door de wijde wereld aangetrokken en teekende als vrijwilliger voor Indië. De gouverneur-generaal van Hoogstraten kreeg aandacht voor zijne begaafdheid en maakte hem in 1797 luitenant van de genie. Tot 1808 bleef hij op Java, vond er snelle promoties, maar nam wegens conflict met Daendels zijn ontslag. In het moederland zette hij de schitterende loopbaan voort, werd directeur der O.-I. Militaire Zaken en was op zijn 36e jaar generaal-majoor.
Van den Bosch had Indië door en door leeren kennen, schreef in 1818 een boek over „De Nederlandsche Bezittingen


HET CULTUURSTELSEL.
59
in Azië, Amerika en Afrika", waarin hij vooral tegen Raffles' „History of Java" inging, het Nederlandsche koloniale bestuur verdedigde en zich reeds uitsprak voor een moderne hervatting van het oude dwangstelsel, in den geest van Nederburgh. De O.-I. handel, vond hij, was alleen, uit te breiden door het kweeken van uitvoerproducten voor de Europeesche markt, in ruil voor westersche waren De oude dwangcultuur was voor Java echter niet meer bruikbaar I want dat zou niets minder zijn „dan de lasten van den inlander te verzwaren boven het peil, dat vroegere ondervinding als mogelijk en billijk had doen beschouwen"voor het invoeren van dat oude stelsel wordt, schreef hij in 1818, „voorzeker weinig meer geeischt dan een toereikend aantal bajonetten" % In plaats van de oude dwangcultuur moest men van den inlander voldoening van zijne belasting eischen m den vorm van een zeker getal arbeidsdagen Hij was toen óók voorstander van kolonisatie ter bevordering van de uitvoerproductie, maar — nogmaals - de ingezetenen mochten met tot een of andere cultuur worden gedwongen In dit eerste koloniaal program van Van den Bosch vertoont zijn cultuurstelsel zich reeds in flauwe belijning maar ook speelden er de liberale opvattingen als een zonnetje doorheen; dat het een valsch zonnetje was, kon Elout toen nog niet onderscheiden. Na de terugkomst van Van den Bosch uit de West, waar hij als commissaris-generaal zonder resultaat den fmancieelen nood had onderzocht, steunde de ,0™ mmister 'skonings keuze en werd Van den Bosch m 1828 tot gouverneur-generaal benoemd.
De bestudeering van Dubus' kolonisatie-rapport was zijn ?»o0te/rbeid;,h«et daarover uitgebracht advies van 6 Maart 1829 de gemalejmleiding tot het cultuurstelsel. Dit straffe gesloten betoog is niet te lezen zonder bewondering voor den begaafden economist?zonder zekeren wrevel ook wegens de geslepenheid,?waarmede de schrijver zijn onverbiddehjk
l) Dl. I blz. 228.


60
HET CULTUURSTELSEL.
voornemen tot terugkeer naar de Compagnies-methoden met leuzen der nieuwe opvattingen omspint. Zijn program moest voor den liberalen Elout aannemelijk worden gemaakt en tevens den koning raimte laten om zonder opzien de liberale baan te verlaten.
Van den Bosch stelt dan voorop, dat hij niet tegen kolonisatie gekant is. Kende de Compagnie trouwens niet reeds een door haar gesteunde particuliere suikerindustrie? Maar de nuchtere praktijk moet toch van vrije kolonisatie weerhouden. Java zal, om ter Europeesche markt te kunnen verkoopen, de mededinging met West-Indië moeten kunnen volhouden, en hij becijferde, dat hieraan niet viel te denken. De West werkte met slaven, Java zou in vrijen arbeid moeten leveren. Oppervlakkig beschouwd, schijnen de productiekosten op Java lager, want een negerslaaf van de West kost aan voeding, rente van zijn koopprijs en hooge sterftekans gemiddeld / 110 'sjaars, een Javaan aan onderhoud slechts / 36, dus driemaal minder. Maar daarentegen verzet de neger vijfmaal meer arbeid dan de Javaan, die in werkelijkheid dus een zeer dure arbeidskracht is. Ook uit andere overwegingen acht hij de vrije kolonisatie niet bruikbaar voor een uitvoerproductie. De Javaan, vrij gelaten, verbouwt nagenoeg uitsluitend rijst, een product, dat zich weinig tot uitvoer leent. Het gevolg zou dus zijn een overproductie aan rijst, lage prijzen, maar dan ook minder landrente. Het doorvoeren van kolonisatie zou reeds daarom op een mislukking uitloopen.
Toch moeten er producten worden uitgevoerd, want hoe anders een voldoende geldcirculatie te krijgen? Bij weinig geldomloop, zijn de prijzen laag, vermindert alweer de belastingopbrengst en wordt Java een lastpost voor het moederland. Er moeten dus „andere maatregelen" genomen worden. De keuze gaat tusschen drie stelsels: vrije arbeid voor den Javaan, kolonisatie met gronduitgifte in eigendom of huur, of wel terugkeer naar de Compagnie. De vrije arbeid werd al verworpen. Het belang van het moederland zou hiermee


HET CULTUURSTELSEL.
6.1
„geheel te gronde" gaan, en wat baat het bezit van een afgelegen kolonie „indien zij aan de nationale welvaart geene (aan de offers) geëvenredigde uitbreiding verschaft"? Ook kolonisatie bleek onbruikbaar - rest dus de dwang Nu zou het „gebrek aan doorzicht" zijn, indien men terugging tot de contingenten en leverantiën uit een half barbaarschen tijd". Toch, men moet ook niet te snel terugschrikken op het woord dwang, en Van den Bosch betoogt dan hoe eigenlijk iedere arbeid, boven dien voor orrniiddelhjke bevrediging van dierlijke behoeften „gevolg is van dwang" Ta dikwijls drukt de arbeid het zwaarst, waar de arbeider het meest vrij schijnt te zijn. En dan volgt deze voor zijn tijd merkwaardige bewijsvoering: „In de meeste landen van Europa en ook m ons land is de dwang het gevolg, of liever wordt hij teweeggebracht doordat de kapitalen, bepaaldelijk die der vaste goederen, als land en gebouwen, zich in handen bevinden van eenige weinigen in vergelijking van de geheele bevolking, en dat de bearbeiding van den grond aan den arbeider alleen wordt vergund, onder voorwaarde dat hij tot loon van zijn arbeid niet meer zal genieten dan even noodig is om hem in het leven te houden en zijn geslacht voort te planten, terwijl al het overige, hetwelk zijn arbeid kan opbrengen, het aandeel blijft van den grondbezitter of eigenaar." Het is dan ook niet te veel gezegd „wanneer men aanneemt, dat de dwang, die de kapitalen in handen van eenige weinigen teweegbrengen, in die landen waar de arbeider met de meeste vrijheid over zijnen arbeid beschikt den meest drukkenden invloed heeft op de middelen van zijn bestaan." Zij, die den bloei onzer steden en de grootheid van ons nationaal inkomen altijd met trots verklaren uit de liberale inzichten, moesten begrijpen „dat die bloei en dat inkomen eigenlijk representeren de som op de verdiensten, van den arbeider ingehouden." Om gelijksoortige resultaten op Java te verkrijgen zou „niet minder dan de zweep, waarmede de neger wordt voortgedreven" worden vereischt. Waarlijk, men moest den Javaan het lot onzer arbei-


62
HET CULTUURSTELSEL.
ders niet toe wenschen. Het beginsel der Javaansche instellingen, vindt Van den Bosch niet onrechtvaardig. De souverein, als eigenaar van allen grond, staat dien ter bebouwing af tégen een deel van den oogst en de verrichting van persoonlijke diensten. Als nu de helft van den rijstoogst voldoende is voor het levensonderhoud van den Javaan en hij de andere helft heeft af te staan, dan kan hij voor den heelen oogst met 120 werkdagen volstaan, heeft dus 8 maanden van het jaar in ledigheid te zijner beschikking! Maar als het dan waar is, dat zijn lot onder de eigen instellingen beter is dan onder een stelsel van vrijen arbeid, „dan voorzeker zal men moeten toestemmen, dat zulk een beginsel niet geheel verwerpelijk is, inzonderheid wanneer daarvan in het belang van het gouvernement, en van het Moederland in het bijzonder, een nuttig gebruik gemaakt kan worden."
Het landrente-stelsel is zeker niet verwerpelijk, maar Van den Bosch becijfert toch, dat de Javaan onder den Compagniesdwang meer heeft overgehouden dan thans. Waartoe oók die acht ledige maanden? Die lediggang moet niet worden aangemoedigd „omdat daardoor het bezit van Java nutteloos zou worden voor het moederland". Dat zagen de liberale commissarissen-generaal immers zeiven in, want — een zijstoot voor Elout — hun stelsel van vrijwillige koffieteelt was in werkelijkheid dwang, een terugkeer tot het voormalig stelsel.
Van den Bosch wil de landrente zoo zien toegepast, dat zij „kan dienstbaar gemaakt worden om de voormalige inrigting in zooverre te herstellen, als zulks voor de teelt .van producten voor Europeesche consumtie noodig is"; dat kan best samengaan met het welbegrepen belang van den Javaan. Zijne oplossing is dan deze:
„Naar mijn inzien zou men, ter bereiking van het voorgestelde doel, van het beginsel behooren uit te gaan, dat het Gouvernement het gebruik van deszelfs grond aan den Javaan vergunt, onder voorwaarde, dat hij de helft, 2/5, of zooveel hij thans van den oogst opbrengt, aan het Gouver-


HET CULTUURSTELSEL.
63
nement zou betalen; of wel dat voor het gebruik der rijstvelden, waarvan de landhuur / 15 zou bedragen, van hem naar landsgebruik (de adat) zal worden aangenomen de levering van eemg product, 66 dagen arbeids vorderend
: ZZÏ1] ,Ti"ïljd Z°U beh°°ren te worden gevoegd eené kleine geldelijke renumeratie bij de aflevering van het product, gelijk bij de koffy." De landrente zou dus blijven 1 bestafn, maar met het te leveren product kunnen worden 1 verrekend. in natura of in geld. Alles wat op die wijze meer zou inkomen dan voor het bestuur van Java noodig is .moestin het belang van het moederland worden aangewend' Van dat nieuwe stelsel verwacht Van den Bosch veel' 7*VUd,e ^g^^ ^ de Preanger bracht jaarlijks
LtPH ™ °P/ hed Java kan dan -met ^n stelsel, dat dezelfde strekking heeft" eene vermeerdering van export-producten venvacht worden van jaarlijks 15 a 20 millioen. Java, zegt hij, kan een goudmijn voor het moederland worden, maar alleen op voorwaarde van concurrentie met Amerika. Zonder dat is zij niets voor het nationaal belang. Het stelsel van kolonisatie acht hij tot die concurrentie niet in staat; het is te onzeker en het werkt te langzaam. „Kan men daarentegen besluiten om met die wijzigingen, welke veranderde tijden en omstandigheden vorderen, terug te keeren tot een vroeger stelsel waarvan het voordeelige door de ondervinding is bevestigd dan zal men een stelsd omhelsd hebben
gelijk vroeger is betoogd, in geenen deele onrechtvaardig is, dat in vele opzigten voordeeliger is voor de Javanen dat strookt met hunne begrippen en gewoonten, en bove£ dien geschikt is om een groote hoeveelheid producten voor de markt van Europa op te leveren "
Door middel van het nieuwe, terug naar het oude Hiermee is de bedoeling van het cultuurstelsel geteekend' Door omzetting van de landrente in een contingent" aan voorgeschreven producten, met openstelling val de gelegenheid om de resteerende producten tegen bepaal!


64
HET CULTUURSTELSEL.
den prijs aan het gouvernement te leveren („leverancies"), was een sneUe overgang naar den ouden Compagnies-tijd voorbereid.
Elout stond van den aanvang achterdochtig tegenover de voorstellen van den nieuwen gouverneur-generaal, die hem bij herhaling in gesprek en geschrift trachtte te overtuigen van zijn vastbeslotenheid om niet tot de oude dwangcultuur terug te gaan. De minister zag dat wantrouwen bevestigd na ontvangst van een voorstel van Van den Bosch, dat over de verleening van de opiumpacht aan de Ned. Handelmaatschappij ging, maar waarin zoo terloops het plan werd geopperd om aan deze maatschappij óók het monopolie voor heel den Indischen productenhandel te geven, met vrijlating van een vierde deel voor de particulieren. Van dezen duidelijken terugtred naar de Compagnie wilde Elout niet weten; hij gevoelde zich misleid.
Zijn advies aan den koning was beslist afwijzend en hij leidde zijn aftreden in met het verzoek, hem te willen verschoonen van onderhandelingen over eenmaatregeltegen zijne wel gevestigde overtuiging. Dienzelfden dag verzond Elout een brief aan Van den Bosch, waarin het conflict scherp werd gesteld. „Ik moet U.E. rondelijk bekennen — schreef Elout o. a. — dat wanneer er zal moeten gewerkt worden in een geest, als waarvan mij uw tegenwoordig stelsel
eene voorproeve geeft, ik daartoe ongeschikt ben
Als men in het 65e jaar zijns levens is, dan is het niet der moeite waard, of bever dan althans moet men zich wachten, om met zichzelven in strijd te komen en tegen innerlijke overtuiging te handelen." Van den Bosch moest zich van het meeningsverschil daarom nog eens goed rekenschap geven en liepen beider denkbeelden te veel uiteen, dan, schreef Elout, „weet ik wel een gereed middel uit te denken, hetwelk mij van alle zorg ontslaat, U.E. op uw gemak brengt, en de beslissingen der toe-


HET CULTUURSTELSEL.
65
komende zaken voor den Koning ligt er maakt." De koning koos voor Van den Bosch, en Elout trad af.
Van den Bosch, die zijne machtige tegenstanders gaarne zoo lang mogelijk te vriend hield, verzekerde Elout nog'maals, dat hij het vrijheidsbeginsel zou handhaven, maar dan in dienst van de export. Hij zou hiervoor „indirecte middelen" bezigen, maar waarin die middelen zouden bestaan, kon „alleen na een behoorlijk plaatselijk onderzoek worden beslist." Een monopolie door dwang lag buiten zijn bedoeling, maar, schreef hij, „geheel iets 'anders is het, dat monopolie te verkrijgen door eene vrije keuze van de belanghebbenden zelf". Of dwangmiddelen dan geheel zouden zijn uitgesloten? Neen. Zoo het plan des konings op geen andere wijze uitvoerbaar zou blijken, was dwang noodzakelijk gewordeh; maar Van den Bosch beloofde dan toch een voorafgaand onderzoek naar de gevolgen.
De nieuwe gouverneur-generaal kreeg een Regeeringsreglement na te leven, waarvan de samenstelling voor een groot deel het eigen werk was'. De vrijheidsbeginselen stonden er duidelijk in vermeld. Vrijheid van beroep en handel; vrije teelt en vrije beschikking over het product, na kwijting van de verschuldigde belasting, welke in geld, product, „0/ anderszins" in dienst van „de meest mogelijke uitbreiding van landbouw en nijverheid" moest worden gesteld. Bevordering van, ondernemingen van Europeanen en anderen „aan welke door het gouvernement gronden werden afgestaan, .in eigendom', huur of pacht". -Aanmoediging van den landbouw en „zooveel doenlijk cte teelt van voortbrengselen voor den handel met Europa geschikt." Verder stond de gelegenheid open tot verhuur der desa-gronden door middel van overeenkomsten met de-hoofden en oudsten.
I Het nieuwe Regeeringsreglement vertoonde inderdaad de gebruikelijk geworden liberale trekken, maar de later III Van Wingewest naar Zelfbestuur. ' 5


66
HET CULTUURSTELSEL.
bekend geworden „Instructie" van Van den Bosch laat twijfel aan de zuiverheid der bedoeling. De nieuwe landvoogd zou, volgens die instructie, de werkzaamheid der Javanen zoodanig moeten prikkelen „dat de bevolking van Java voor den uitvoer naar Europa eene hoeveelheid producten verschafte, bedragende naar den tegenwoordigen stand der prijzen, ten minste vijf Guldens per hoofd, zijnde dit nagenoeg wat thans de bevolking der Preanger-landen voor dien uitvoer aankweekt."
De Preanger — weet men — was nog onder alle nieuwe regeerders aan den Compagnies-dwang onderworpen gebleven. Als Van den Bosch nu in opdracht kreeg om van overig Java een uitvoerproduct per hoofd te verkrijgen van gelijk bedrag als de Preanger onder het dwangstelsel leverde, dan wordt de indruk toch versterkt, dat Van den Bosch de vrijheid prevelde en den dwang minde. Had ook de ervaring niet reeds getoond, dat de Javaan, werkelijk vrij gelaten, zich bij voorkeur van het exportproduct afkeerde?
Opmerkelijk is ook het koninklijke voorschrift om dezendelingen van godsdienstige genootschappen onder waakzaam toezicht te houden „opdat zij, in hunne pogingen en verrigtingen de grenzen van een zachte overtuiging niet te buiten gaan, noch de bestaande maatschappelijke orde, door onberaden ijver storen", terwijl anderzijds de landvoogd kreeg te overwegen „of de voorzigtige voortplanting van het Christendom op Java, niet behoort onder de middelen, waardoor de gehechtheid der Javanen, voor het Nederlandsche gouvernement op vaster grondslag zou kunnen worden bevorderd".
Van dwangcultuur was, op één uitzondering na, echter ook in de instructie met geen letter te lezen. Die uitzondering gold Javaansche gestraften. De koning wenschte te zien onderzocht, in hoeverre de lijfstraffen zouden kunnen worden vervangen door dwangarbeid, om de veroordeelden „onmiddellijk voor 's gouvernementsreke-


tit.1 CULTUURSTELSEL.
67
ning te bezigen tot het teelen van koffie, suiker - indieo en andere voortbrengselen dan wel dezelve, teTgÏÏkE einde, voor Hpn tnVi ^ a '.. gciijxen
; , ,7 . "J :< uc sciiLentien vermeld, aan Europeesche landbezitters af te staan." Volgens deze o^dracnt zou dus alleen de misdadiger tot dwangarbeid Wen ZïnTTTTl fC JaVaansche landbouwer zoHrJ XrJ J ^ ? etahng Van zijne landrente in geld of van ^oogï ^ m ^ beSChikking % meerdert Met deze beginselen op het papier en zijne bedoelingen m het hart trok Van den Bosch, verzekerd van 's Komngs algeheel vertrouwen, naar Java, aanvaardde? er den 16en Januari 1830 het bewind. nvaaraae er
II.
Reeds in het eerste regeeringsjaar van den nieuwen Iand-
C°f Vff6 Wj met Zijn ^eid"-systeem oveT ^genoeg heel Java een dwangcultuur, als in de dagen der Compagnie. Geen enkele bepaling van zijn ReSermgs reglement werd naar de letter geschonden de TaTaln behield in naam zijn recht op "vrijen arbeid en vrS beschikking over het product, maar Van den Bosch kende
"en ÏX^f erVari*g de ^edbaarïeid "2 oen Javaan m handen zijner despoten, de kneedbaarheid
^etrwt:,he7CheTS nJdG -nsctfv^tn ^me hoornen /aVaan met Vrij °m de macht van
zijne hoofden te ondergaan en stond het niet aan den
Variden T ^ hrMen' d6n bknke te d-nT? Van den Bosch ondernam zeer spoedig na zijne aan komst een uitbreiding van de suiker- eif Sgolatuur"


68
HET CULTUURSTELSEL.
zijds kwamen zij met fabrikanten (Europeanen of Chineezen) overeen, dat het gouvernement voorschotten zou geven voor het bouwen van de fabrieken en de betaling van de grondstof, op voorwaarde dat de terugbetaling zou geschieden in product en dan berekend tegen een vooraf bepaalden prijs. Ook voor het dan nog overige product genoot het gouvernement een voorkeur. Aanplant en fabricage waren dus gescheiden. De bevolking bracht op bevel van hare hoofden en oudsten het door haar geplante en geoogste riet naar den suikermolen van den fabrikant, bij wien zij ook, krachtens diezelfde contractverphchtingen, in loondienst werkten. Daar de rietsuiker moest worden geplant op de rijstvelden der bevolking en deze Voedselbron niet te sterk mocht worden ingeperkt, ^ was verordend, dat niet meer dan een derde der dorpsrijstvelden voor suiker-aanplant zou worden bestemd.
Ook de indigo-cultuur (later ook tabak) geschiedde krachtens gelijksoortige overeenkomsten maar vaak ook direct van overheidswege. De bevolking had dan hare rijstvelden af te staan, moest de indigo-bladeren leveren de fabrieken bouwen en daar de indigo bereiden.
De derde voorname cultuur was de koffie, welke de Tavaan zelf moest planten onder den aandrang van zijne hoofden, die weer door de residenten werden aangezet De oogsten moesten aan de gouvernementspakhuizen'worden afgeleverd tegen een door de overheid vastgestelden prijs en, gelijk bij de andere cultures, werd de verschuldigde landrente dan met dé opbrengst verrekend.
Bii de uitbreiding van de suiker- en indigocultuur had Van den Bosch zijn eerste scherpe conflict te verwerken met het lid van den Raad van Indië Merkus. De onwaarachtigheid van het geschreven cultuurstelsel, het kwade contrast tusschen wet en werkelijkheid, kwamen in dit conflict zoo sterk uit. ." . .
Merkus was naar gemoed en overtuiging de natuur-


HET CULTUURSTELSEL.
— £
69
lijke vijand van den lanH-i/nr.^ t»„ „_ isil. •■
,r^„± j i , t —ö 6 ^ uiens ijzeren
verstandswerk en koude berekening stond Merkus met een diepen rechtszin, een gevoelig besef voor de levende verhoudingen. Beiden kenden den Javaan en zijne samen| leymg uit een ervaring van vele Indische dienstjaren; beiden wisten dan ook, dat de vrijheid,- welke de letter van wet en instructie voor den Javaan verkondigde, zóó weinig weerklank was op het wezen der Javaansche maatschappij dat elke heerscher zich die leuze dienstig kon maken om te ongestoorder den ouden dwang te oefenen. Omdat nu de een dat beoogde, de ander het schuwde, waren de beide mannen onverzoenlijke tegenstanders
Merkus, oud-secretaris van Elout, deelde geheel de overtuigingen van den meester, had ook grooten invloed m den Raad van Indië. Zijn oppositie prikkelde Van den Bosch al dadehjk en ook Merkus had zoo grooten tegenzin in deze wijze van werken, dat hij den koning ontslag vroeg en terugstelling in zijne vroegere functie van voorzitter van het Hoog Gerechtshof. Maar Van den Bosch die zijn tegenstanders wist te schatten en te vreezen' adviseerde den koning, Merkus te handhaven in den Raad van Indië. Een tegenstander in den Raad, was hem verkieslijker dan een vijand er buiten. Merkus kreeg dan ook een weigering op zijn verzoek. Hij bleef
Van den Bosch belastte hem met een zending naar de Vorstenlanden, om daar den vrede te consolideeren De landvoogd wenschte de vrije hand te hebben. Een eerste maatregel om er zijn cultuurstelsel goed in te brengen was het prikkelen van de medewerking der Europeesche ambtenaren. Wie hunner met ijver zich op het sluiten van suikercontracten toelegden, werden met tevredenheidsbetuigingen en buitengewone traktementsverhoogingen bedacht, en indien die contracten niet steeds voldeden aan de wettelijke voorwaarden, dan werd dat rustig door de vingers gezien. Het is voorgekomen, dat fabrikanten veel meer dan »/, der rijstvelden ter beschik-


70
HET CULTUURSTELSEL.
king kregen en in één geval kreeg de contractant de helft der gronden binnen een complex van veertien desa's voor suiker-aanplant en dan natuurlijk ook de beschikking over den arbeid der bevolking. Van den Bosch ging verder. Hij beloofde aan de ambtenaren — Europeesche en inheemsche —, die contracten afsloten, een percentage van de opbrengst per eenheid suiker. Toen onder deze bepalingen de suikercontracten sterk in getal toenamen, had van den Bosch zijn weg gevonden.
Hij kwam bij den Raad van Indië met een voorstel tot uitbreiding van de gouvernements-indigocultuur. Het bijzondere van het voorstel was, dat als regel 10 pet. van het product als premie zou worden verdeeld onder het ambtelijk en toeziend personeel.
Dit voorstel stuitte op een hardnekkigen tegenstand van Merkus, die juist uit de Vorstenlanden terug was. De zeer uitvoerige gedachtenwisseling, tusschen den landvoogd en zijn tegenstander gevoerd, raakt de kern van het stelsel. Merkus achtte het voorstel-Van den Bosch in strijd met het vrijheidsbeginsel, immers door het Regeeringsreglement als regel geëerbiedigd. Een arbeid, een leverantie, een beschikking over het product, onder de voorwaarden als thans door den gouverneur-generaal gesteld, gaan in tegen den koninklijken wil, dat is geen vrijheid meer, vond Merkus. Zeker, naar den vorm gaat het om overeenkomsten, in vrijheid aangegaan, maar: „Met een slechts matige kennis van den Javaan, van zijne zeden, gewoonten en neigingen, zal men bevinden, dat alle overeenkomsten tusschen het gouvernement aan den eenen kant, en de bevolking der desa's aan den anderen, in het algemeen, en in het bijzonder die tot beplanting van hare velden met suiker, indigo of andere produkten, die zij niet gewoon is te telen, en tot levering van die producten aan het gouvernement, niet anders bestaan dan in naam; — dat die bevolking zelfs, in de meeste gevallen niet weet, dat zij tengevolge van eene zoogenaamde


het cultuurstelsel.
71
overeenkomst arbeidt of levert; - dat met de daad de arbeid met wordt bedongen maar gevorderd; - dat zij dus ook alleen arbeidt en levert, omdat het van haar wordt gevorderd en zij zich -daartoe verpligt acht, en dat de zoogenaamde contracten dus hoofdzakelijk dienen, om de nrS 0P beschikking van gronden, arbeid en
produkten, onder een schoonschijnenden naam, te verwoTdT T tG bedekken'' De »vrije" overeenkomsten worden afgeperst onder den vreeswekkenden invloed van eigen en Nederlandsche ambtenaren, die van hoogerETw^ die overeenkomsten worden bevoordeeld, en wat blyft er - vraagt Merkus - verder van die vrijheid over, als de Javaan vrede moet hebben met een éénzijdige
STSW M^f " h6t Waar' dat de voo? deel kan hebben bij den opgelegden teelt - ofschoon die voordeden hem gemeenlijk ten bate van zijne hoofden voorbijgaan - dan nog koestert de Javaan tegenzin jegens een hem vreemde cultuur, zooals ook de Hollandfche boer slechts door Franschen dwang was te krijgen tof den verbouw van suikerbieten, waarvan destijds ook hem grootere voordeden waren in het vooruitzicht gesteld
Merkus beriep zich ook op de boven vermelde bepaling m de koninklijke instructie voor Van den Bosch waarin de gouverneur-generaal wel moest nagaan in hoever de Javaan tot export-productie kon worden geprik-
werd ZT Wa3?1i geCn °pdracht Dok tot édelen
werd gegeven Het lid van den Raad van Indië keerde
s eL ^sl^t tegen het invoeren van de voorge¬
stelde indigo-overeenkomsten, tegen de uitkeering van cultuurprocenten en ook tegen het voornemen van Van den Bosch om de indigoplanters van heerendienst vrij te s ellen ten laste van hen, die niet tot heerendiensten verplicht waren (de met-grondbezitters)
de owrW T?03?!^ dat uCrZet ~ grotendeels ook door de overige Raadsleden, zy het wat schuchter, gesteund grrmmig tekeer. Het door Merkus warm verdedigde land-


72
HET CULTUURSTELSEL.
rente-stelsel brak hij af. Hij ging uit van de (onzuivere) veronderstelling, dat de gemiddelde landrente de helft van den oogst bedroeg. Wat heeft dan de Javaan aan zijn vrijen grondeigendom, als hij om de eene oogsthélft'als belasting te kunnen afdragen, zooveel eigen en anderer arbeid heeft te besteden, dat van de waarde der andere oogsthélft nauwelijks het noodigste levensonderhoud overblijft! De vader van het landrente-stelsel begreep niets van de oude Javaansche instellingen, vzei Van den Bosch, en niets voert den Javaan verder van een waren grond-, eigendom, van een vrije beschikking over het product, dan juist die landrente. Daarentegen is de voldoening van lasten in product en arbeid niet alleen in overeenstemming met de oude instellingen, maar zij laat den Javaan ook een 5 grooter genot van het overige van zijn oogst. Men moet — betoogde de landvoogd — niet te snel zijn met het klagen over de misbruiken van de Javaansche hoofden. De nieuwe richting (het gaat steeds tegen.Raffles!) heeft juist door hen van een rechtmatig grondbezit te berooven en hen in geld te bezoldigen, die misbruiken bevorderd. Er mogen onder die hoofden al zijn, wien het wanbestuur eigen is; hun getal is gering in vergelijking met dat des geheelen volks. Men make de uitzondering toch niet tot regel, zegt hij, en looft dan de oude 'instellingen. Dat oude stelsel eischte wel slachtoffers van de hardheid der regenten, maar de nog weinig beschaafde Javaan trekt zich dat niet zoo aan: „Zoo door voor-ouderlijke instellingen, gebruiken, als godsdienstige begrippen, waartoe dat van het fatalismus behoort, (was hij met dergelijke gebeurtenissen) vertrouwd geworden, en (daarom werd) aan het slagtoffer daarvan geene meerdere opmerkzaamheid geschonken, dan aan die duizende, ongelukkigen, welke jaarlijks op zijn gezegend eiland door tijgers worden' verslonden. Het is deze eigenschap van het volk, die genoegzaam verklaart, hoe het onder zulk een regeeringsvorm tevreden, en aan zijne hoofden verkleefd heeft kunnen -zijn." Het streven moest


HET CULTUURSTELSEL.
73
daarom zijn, de hoofden des volks meer aan ons te verbinden. Vandaar, dat Van den Bosch besloot, hen weder .. gedeeltelijk in grond te beloonen en hun „dus wetmatig toe te kennen, wat zij thans slechts oogruikend genieten." Ook hun uiterlijk gezag móest weer in eere worden hersteld, en hiertoe omgaf de landvoogd hen met een Javaansche militaire macht, mede uit grondopbrengsten te onderhouden. Wilde hij om dat alles terug naar het oude? Geenszins. De Javaan bleef vrij om zich door den teelt van exportproduct en „van de hem drukkende landrente te ontslaan", • want door dit stelsel „heeft men de geheele natie tot een ■ staat van slavernij gebragt." Tegenover het bezwaar van Merkus, dat het cultuurstelsel voert tot speculatie van . het gouvernement, stelde Van den Bosch den eisch, dat de kolonie verplicht was hare schulden aan het moederland te betalen, welke eene jaarlijksche rémise van minstens drie millioen vereischten. „Het is nu niet de vraag meer, - of het, als algemeen beginsel beschouwd, beter is, dat het gouvernement zich niet met speculatiën inlate, 'maar .alleen of het aan de verpligtmg, op hetzelve rustende, wil voldoen, en gehoorzamen aan 's Konings last." Van strijd met regeeringsreglement of koninklijke instructie — welke laatste Van den Bosch als een eigen domein •buiten debat wenschte te laten — is geen sprake, want de voorgestelde maatregelen kennen geen dwang. Maar om een einde te maken „aan zoovele langwijlige en nuttelooze diskussiën", verklaart Van den Bosch kort en bondig: „Als vertegenwoordiger des Konings in deze gewesten en in Hoogstdeszelfs naam, geef ik dien steUigen last (welken Merkus verklaarde te zullen eerbiedigen).. Mijne be- . voegdheid tot deze daad zal toch wel niet worden betwist, en de verantwoording daarvan neem ik voor mijne rekening."
Er werden nog meer nota's tusschen de beide tegenstanders gewisseld, l) en het slot was, dat Van den Bosch
») Men vindt heel de gedachtenwisseling bij S. van Deventer Landelijk jstelsej pp Java, Dl. II blz. 215-308.


74
HET CULTUURSTELSEL.
de góedkeuring des konings op zijne voorstellen verkreeg, niet alleen, maar tevens ontving de Raad van Indië een koninklijke reprimande wegens zijne „stelselmatige tegenkanting binnen de raadzaal". Tenslotte werd Van den Bosch geridderd met het Grootkruis van den Nederlandschen Leeuw. De landvoogd had zich bij den koning diep beklaagd over de ondervonden tegenwerking, ^gevoelde zijne krachten afnemehytvroeg grooter persoonlijke macht, sprak van aftreden. Het antwoord was zijne benoeming — voorloopig nog vertrouwelijk — tot almachtig commissaris-generaal en de uitzending van Jean Chrétien Baud als gouverneur-generaal. In afwachting van de komst van zijn opvolger het Van den Bosch den Raad van Indië geheel ter zijde; hij verscheen niet meer op de vergaderingen, er was alleen schriftelijk verkeer.
Den 23n Januari 1833 werd Baud (aanvankelijk als vice-president van den Raad van Indië) geïnstalleerd en de nieuwgekomene verklaarde namens den koning, dat „de ongekrenkte handhaving van dat (cultuur)stelsel, een der eerste pligten was geworden." Van den Bosch vertrok begin Februari 1834 naar HoUand en werd daar Minister van Koloniën. In het genot van een onbeperkt vertrouwen van den koning, door geen wezenlijken tegenstand meer belemmerd, zette hij zijn cultuurstelsel straffer en onverbiddelijker nog door dan hij als gouverneur-generaal bij machte was.
fit
Van den Bosch vond het moederland in dringenden geldnood, aangescherpt door den wensch van Willem I om te volharden tegenover het besluit der Europeesche mogendheden tot de afscheiding van België. Alleen Indië, bijzonder dan Java, kon redding brengen en de nieuwe minister wist er de middelen toe. Hij deed een beroep


HET CULTUURSTELSEL.
75
op de vooral onder zijn invloed sterk begunstigde Ned. Handelmaatschappij, welke met terugdringing van vrijwel heel de particuliere handel en scheepvaart het handelsmonopolie voor de Indische staatsproducten verkreeg. Een nieuwe nadering tot de O. I. C. De maatschappij kreeg eerst groote gedeelten van den Indischen oogst, later geheele oogsten ter verhandeling toegezegd (in consignatie) om hierop aan de Nederlandsche schatkist belangrijke voorschotten te doen. Zij kon tegenover de buitengewone voordeelen, aan haar privilegie verbonden1), het risico der voorschotten aanvaarden, maar de eischen van den minister werden allengs zoo buitensporig en de afstand tusschen voorschot en oogst zoo groot, dat bij herhaling nadrukkelijk op afrekening werd aangedrongen. Mede onder dezen druk hadden alleen reeds in de jaren 1836—'38 de Staten-Generaal een bedrag van 236 millioen gulden leeninggeld ten laste van Indië goedgekeurd. Maar dan niet van harte. Behalve dat in die dagen door een kleine oppositie reeds werd getwijfeld aan de rechtmatigheid van deze zware, op Indië gevestigde schuld, richtte het verzet zich vooral tegen de onthouding van elke wezenlijke controle op de bestemming van de gevraagde kapitalen. Er ontstond wantrouwen bij de volksvertegenwoordiging omtrent de geheimzinnige transacties met de Handelmaatschappij; men kreeg er genoeg van, mülioenen te stellen in handen des konings, in onwetendheid omtrent de wijze van besteding. Dat was een staatshuishouding buiten de Staten-Generaal om.
Toen Van den Bosch in 1838 weer het grootste deel van den oogst-1839 aan de Handelmaatschappij wilde verpanden tegen afgifte van 14 millioen, eischte de maatschappij persoonlijke borgstelling door heel de Regeering èn eindelijk volkomen afrekening. Van den Bosch kwam
') In een brief aan den Koning van 7 Sept. 1835 stelt minister Van den Bosch vast, dat de N. H. M. over 1834 en 1835 telkens een millioen gulden meer van de Preanger Koffie genoot dan haar naar billijkheid toekwam.


76
HET CULTUURSTELSEL.
met een nieüwe, duister gemotiveerde, leening van 56 millioen bij de Staten-Generaal, maar vond toen de oppositie onverzettelijk. De wet werd met 39 tegen 12 stemmen door de Tweede Kamer verworpen, Van den Bosch 'trad af. De koning verleende hem den graventitel."
Baud had onder Van den Bosch zware Indische jaren. Zijn voorganger had den koning een wereld^ van millioenen uit het cultuurstelsel toegezegd. Eerst "van vijf tot tien millioen 's jaars, later twaalf. Tegenover den twijfel van Merkus stelde hij de mogelijkheid van een vloot van 200 a 500 schepen, alleen voor de overbrenging van producten. Een bemanning van 7000 menschen zou noodig zijn, een kapitaal van 90 millioen in heel het bedrijf zijn gestoken, waarvan het moederland stellig 16 millioen jaarlijks zou trekken. Na de goedkeuring des konings op zijn veel bestreden voorstellen was Van den Bosch zoodanig in vervoering over de mogelijkheden met zijn cultuurstelsel, dat hij zijne omgeving verzekerde, dat de koning in gerustheid 400 millioen zou kunnen opnemen, want Java zou de rente opbrengen1).
Baud stond dus voor de vervulling van beloften, welke niet hij had gedaan. Bovendien oefende Van den Bosch als minister een niets ontzienden druk op den landvoogd, want de hoop des konings op redding door middel van de Indische schatten mocht niet worden verijdeld. Heel de reputatie van Van den Bosch was thans met het welslagen van zijn cultuurstelsel saamgesmeed. Hij bleef daarom ook van uit het moederland, de onverbiddelijke heerscher. Een nieuw Regeeringsreglement (1836) werd afgekondigd, waarin de gouverneur-generaal geheel zelfstandig werd gemaakt van den Raad van Indië, maar Baud werd hierdoor weinig meer dan de uitvoerder van de rninisterieele bevelen. Een buitensporige bezuiniging werd
i) van Soest, Geschiedenis van het Kuituurstelsel. Dl II .blz. 119.


HET CULTUURSTELSEL.
77
ingevoerd, zoo zelfs, dat Van den Bosch de Indische begrooting voor 1834 als een fixum, als grondslag voor volgende begrootingen wilde zien beschouwd. Het cultuurstelsel moest echter met alle middelen worden opgedreven.
De taak was voor Baud zwaar, maar ook pijnlijk. De eerzucht van dezen staatsman ging in kracht zijn overtuiging te boven. Toen Elout had te beslissen over het beroemde advies-Van den Bosch in zake het kolonisatierapport van Dubus, stond Baud, die toen onder Elout diende, aanvankelijk aan diens zijde. Kort daarna neigde hij echter naar Van den Bosch. Uit zijne latere verklaringen in het parlement en ook daarbuiten blijkt, dat hij in den grond zijns harten tegenover het cultuurstelsel ■Stond 1), maar zijn moederlandsliefde maakte hem niettemin tot een der felste exploitanten, vooral als minister van Koloniën na den val van Van den Bosch. Een „verbijsterde Hamlet" noemde van Soest hem.
Als gouverneur-generaal toonde Baud zich aanvankelijk ook in zijn beleid gevoelig voor de gebreken van het stelsel, vooral ten aanzien van de indigo-cultuur. Hij zocht verbetering door de oprichting van kleine gouvernementsfabrieken, verving de indigo door koffie, waar hiervan een verhchting kon worden verwacht. Maar Van 'den Bosch het hem niet met rust.
Bijzonder de koffiecultuur werd toen voordeeliger. Baud verwachtte van haar zelfs de eenige mogelijkheid om aan den eisch van een jaarlijksche remise van tien millioen te voldoen. Die eisch van Van den Bosch (destijds nog commissaris-generaal) beteekende een aanplant jaarlijks van niet minder dan 40 millioen nieuwe koffieboomen; -maar zelfs met alle inspanning kon Baud het niet tot dit getal brengen. Hij kwam niet boven de 29 millioen. Van den Bosch berustte echter niet, eischte minstens 34 millioen
') In een der parlementaire debatten noemde Baud het cultuurstelsel niets anders dan „de reusachtige uitbreiding van het stelsel der voormalige O. I. Compagnie", Van Soest III blz. 225.


78
HET CULTUURSTELSEL.
boomen en daarna volgde een zoo wilde aanplant, dat er in de Preanger en in Bantam duizenden boomen moesten worden uitgeroeid, omdat zij te dicht op elkaar waren geplant!
Alle landbouwers werden met hunne buffels en karren gerequireerd, en nog was het niet genoeg. Men wist ten slotte niet meer, hoeveel planters er aan het werk waren 1).
Van den Bosch was niet te bevredigen. Hij had instruc tie gezonden om jaarlijks niet alleen tien milhoen remise te zenden, maar bovendien hetgeen er boven tien millioen in de Indische schatkist aanwezig zou blijken. Baud verzekerde plechtig, dat hij het bevel „zou maken tot een gestadig onderwerp van (zijne) ijverigste zorgen en bemoeyingen", maar wilde niet verhelen „dat het alle aanstrenging zou vorderen om de bepaalde tien millioen over te maken". Een jaar later antwoordde Van den Bosch om achttien millioen te remitteeren.
De „verbijsterde Hamlet" had reeds begin 1834 aan den koning verzocht, geen gevolg te geven aan een mogelijk voornemen om zijn verblijf in Indië te verlengen, en een jaar later kwam luitenant-generaal de Eerens te Batavia aan en nam den 29n Februari 1836 het bewind van Baud over, die na den val van Van den Bosch de portefeuille van Koloniën kreeg en tot Maart 1848 behield.
Als minister zette Baud even gestreng de politiek van Van den Bosch voort. De moeilijkheden met de SfatenGeneraal naar aanleiding van de verworpen leeningwet en de crediet-operaties bij de Ned. Handelmaatschappij loste hij op door het sluiten van een overeenkomst met dat lichaam, waarvan de inhoud aan de Tweede Kamer ter kennisneming werd overgelegd, een concessie aan den parlementairen geest, waarmee de Kamer echter geen genoegen nam. Zij volgde den wenk van Baud tot het nemen van een initiatief, waarbij de Staten-Generaal dit contract bekrachtigden, daarmee getuigend van het recht des parle-
J) Van Soest II blz. 134. — S. van Deventer, Landelijk Stelsel II blz. 717-718.


HET CULTUURSTELSEL.
79
ments tot hnancieele medebemoeüng bij koninklijke transacties^ waarbij ook de moederlandsche schatkist was betrokken Het ministerschap van Baud stond in het téeken van een onbeperkte koloniale autocratie. De drang naar parleI mentair toezicht wist hij af te leiden door een grondwetswijziging (van 1840), welke het „uitsluitend opperbe■ stuur' van den koning handhaafde, maar aan den wetgever de bevoegdheid gaf, om „het gebruik van het batig slot beschikbaar ten behoeve van het moederland" te I regelen. Een hervorming in woorden, want de bepaling van dat „batig slot" was aan den koning en Baud bleef even gierig op zijn persoonlijk beheer van Indïë
De gouverneurs-generaal, die onder hem dienden — de EerensMerkus, Rochussen - stonden onder harden druk. Nederland had steeds meer geld noodig en Tava moest het met geheele zelfopoffering opbrengen. De Eerens stuitte m zijne pogingen tot verbetering van het lot der .bevolking op Baud's onwil, ontving zelfs grievende terechtwijzingen hierover, welke de landvoogd zich sterk aantrok. Na zijn overlijden, den 30n Mei 1840 te Buitenzorg, trad Merkus als gouverneur-generaal op — tof 1842 ais waarnemend — en de vroegere sterke bestrijder van Van den Bosch nam thans de verantwoordelijkheid op zich het cultuurstelsel onder een even fanatieken meester verder door te voeren.
Baud wilde Merkus niet voorbijgaan, maar vond het toch noodig, zich tegen eene mogelijke wederopleving van diens ouden geest te beveiligen. De instructie voor den gouverneur-generaal werd gewijzigd en Merkus aanvaardde onder meer de volgende bevelen:
le. om in overeenstemming met het opperbestuur de geldelijke maatregelen en schikkingen van hetzelve met al zijnen invloed te ondersteunen";
2e. om „door gepaste middelen mede te werken tot gestadige vermeerdering van het beschikbaar voordeelig slot ten behoeve van tiet moederland";


80
HET CULTUURSTELSEL.
3e om de beraamde schikkingen stiptelijk na te leven, .onverminderd" zijne bevoegdheid om daartegen bedenkingen in'te leveren";
4e om de voorstellen van departementen en ambtenaren strekkende tot vermeerdering der uitgaven, zoo dezelve op gëene onvermijdelijke noodzakelijkheid steunen, (te) beschouwen als onvatbaar voor inwilliging of ondersteumng .
Verder moest de meest mogelijke eenstemmigheid met het Dep. van Koloniën „het doel zijner pogingen" zijn eh alleen in zeer vertrouwelijke brieven" mocht hij bedenkingen opperen. Tenslotte mocht Merkus onder geen voorwaarden openbare kritiek van ambtenaren of autoriteiten op het beleid van Indische regeering en opperbestuur toestaan. Verlies van betrekking zou hunne straf zijn;
Twee jaren bezette Merkus den Buitenzorgschen zetel — hij'stierf den 2n Aug. 1844 te Soerabaja — en hij voerde * een tragisch bewind. Hij was — ondanks zijn nobele pogingen tot hervorming — het gemakkelijk' instrument geworden tot een verdere uitbuiting van de Javaansche bevolking en vermocht niets te bereiken, zelfs niet een matige verzorging van de Indische huishouding. De wil was nog goed. Ten einde het zware misbruik van de arbeidskracht en de bezittingen van de bevolking te temperen, vroeg Merkus in 1841 eenige meerdere ruimte van geld Door verschillende nog om met gevergde diensten matig te beloonen, meende hij een onvermijdelijke staatkundige schade, welke veel duurder te staan zou komen, te kunnen bezweren; maar, schreef luj aan. Baud het is ,bij de voorgeschrevene spaarzaamheid onvermijdelijk, vele misbruiken te laten bestaan' Baud s beschikking was: deponeeren. En hij schreef Merkus onder meer- De boog is hier te lande bij voortduring sterk gespannen. Ik kan en mag niet adviseeren tot het verlaten van een stelsel, welks strekking is: om ruime bijdragen uit de koloniale geldmiddelen te verzekeren en te verhoeden, dat die boog kome te-barsten", het stelsel „waar-


HET CULTUURSTELSEL,
81
door Java blijven kan, de kurk, waarop Nederland drijft"
De schrielheid, waarmede het milhoenen leverende land werd verzorgd, blijkt uit één sprekend voorbeeld der vele. In 1835, onder Baud's landvoogdij, vroeg de resident van Banjoemas om dertig gulden, ter bevor-
I dering van het Inlandsen onderwijs. Tien maanden later, I k°rt na Baud's aftreden, kwam de beslissing: „Aan den resident voornoemd te kennen te geven, dat" in zijne voordragt, om redenen van algemeene toepassing, niet kan worden getreden." Aan de ontwikkeling der Buitengewesten werd niets gedaan. Geen cent mocht aan de welvaart der bevolking daar worden besteed 2). Voor uitbreiding van het Waterstaatspersoneel was bij minister Baud / 80.000 aangevraagd, in het belang der cultures en van den rijstbouw. De minister stond slechts / 3896 toe. Merkus had kort voor zijn dood een regeling ontworpen voor een meer .gelijkmatige heffing van de landrente en achtte hiertoe een gedeeltelijke kadastrale opname der velden noodig3). Zijn opvolger Rochussen gevoelde voor den maatregel, vroeg het Departement een crediet van 2 ton. Na twee jaren wachtens kwam een beslissing van Baud, waarbij op allerlei spitsvondige motieven het voorstel wordt afgewezen. Er kwam niets van.
Van 1840—1850 bedroegen de uitgaven in Indië gemiddeld 41 millioen per jaar, waarvan jaarlijks 21 millioen aan het cultuurstelsel werd besteed. Het civiel bouwdepartement kon, voor personeel en materieel, slechts over 7 a 8 ton beschikken. Aan den geneeskundigen dienst en de vaccine werd nauwelijks 1 ton besteed en tot 1858 werd op de Indische begrooting geen cent uitgetrokken voor het Inlandsen onderwijs.
Behoudens zeer enkele uitzonderingen en ondanks een
') Zie bij S. van Deventer, Landelijk Stelsel, III blz. 119-212 De cursiveering der bekend gebleven woorden is van Baud. *) G. de Serière, in het Tijdschr. v. N. I. 1854 I blz 192 ) Zooals reeds Raffles had gewild.
III Van Wingewest naar Zelfbestuur. 6


82
HET CULTUURSTELSEL.
reeds levendiger wordende oppositie bleef het moederlandsche parlement onbewogen bij deze zeer opzettelijke en volkomen verdrukking van Indië. De koloniale belangstelling van het parlement ging in die dagen voornamelijk uit naar de ondershandsche manipulaties der regeering met de Nederlandsche Handelmaatschappij, naar financieele medezeggenschap. Het lot van de Indische volken trok geringe aandacht; ook al wegens een strikte geheimhouding omtrent hetgeen daar zich afspeelde.
De vestiging van de parlementaire democratie in 1848 zou aan de koloniale oppositie het volle leven schenken. Baud bleef ook toen, ondanks erkenning van de ellende, door zijn stelsel over Java gebracht, onverzettelijk de man van het behoud.
IV.
De geschiedschrijving laten wij thans rusten. Het bestek van dit werkje dringt tot beknoptheid. De verdere ontwildseling van het cultuurstelsel is, kort gezegd, een handhaving tot het uiterste. Uit de schets van ontstaan en vestiging door de beide sterke voormannen kan het stelsel voldoende zijn begrepen.
De handhaving ook nadat de voorname oorzaak — de Nederlandsche geldnood gedurende de Belgische crisis — was weggenomen, eert het moederland niet. Kon de onbarmhartige exploitatie van Indië in moeilijke dagen van Nederland nog een wandaad uit benauwenis heet en, de voortzetting ook in beter tijden was wandaad alleen. De gevolgen voor de bevolking van Java waren vreeselijk. Het kon niet anders. Het plan, zooals het door Van den Bosch aanvankelijk was ontworpen, had, van zijn principieel standpunt bekeken, nog wel aannemelijks. Koloniaal bezit is voor heden van zijne school een profijt voor het moederland, exploitatie van bodem en volk dus


HET CULTUURSTELSEL.
83
natuurlijk. Van den Bosch koos dan de Ned staat als exp 01 tant en de inheemsche gemeenschapsvormen 2 -T^Zei^}^^ Zijner dagen daarentegen N«Wir? i ? n Vnj6n Javaan naast den vrijen I Nederlander plaatsen - kozen voor eene vrije exploitatie :; door den blanke, voor het vrije westersche kaSaï S |yoorstelling, alsof de Javaan zin heil bi uLtïk van den particuheren exploitant had te verwachten, S S menin bX1eblekenStnjder '***^%S I Principieele fout m^JU^^^ ____
heid welke de exs^ie^mhTm^eThl^^^ z±7 . de belanghebbende werd, en dafTet NederïandS voï~
de zeggenschap èn de feitenkennis ontbeerde om zi n ^mak regeenng tot haar plicht te roepen J : ScTjuH drageiTVan den Bosch en zijne volgers voor de wijze, waarop zij het stelsel in werking brachten De verheffing der Javaansche hoofden tot hun oude macht de tantième-regeling voor de ambtenaren van hooT tot laag, de aanmoediging met geld en rang van JtTzkh hl de volksuitbuiting het bedrevenst toonden, d^ei^ee ingaan wie dat weigerden, dat alles verlaa^heï^Seï tot een misdaad jegens de bevolking. Het ging hieom
veterde Het had T * ^ S5e^
VrndeneBhafeI der Compagnie, ende^Zl"^ vuiMdgen gelijk was aan het Compagnies-svsteem 7\\ met de middelen van den harden negotiant. Vaneen


84
HET CULTUURSTELSEL.
Bosch vertegenwoordigde den Staat- zelf, een moederland, dat zooveel had goed te maken.
Alle middelen, welke de koloniale verhouding weerzinwekkender konden maken dan ze van nature reeds is, heb- , ben hij en zijne volgers gebezigd. Het op eggen van een weïtersche, dus meer eischende V^^f^J^ eene tropische agrarische gemeenschap is reeds een druk,
mïar zwaarder nog is het leed, dat de machtsdnft van het vreemde ras medebrengt. Het is onweersprekelijk Sat de blanke als meester in het land van den gekleurde gevaar loopt, te ontaarden. Alleen de overheid kan dalThet engste voor den overheerschte - en tenslotte otk voor den heerscher - door gestreng optreden voorkomen. De stichter van het cultuurstelsel die de volle gelegenheid heeft gehad, dit gevaar te onderkennen, heeft fetter alles gedaan om het tot leven te brengen. Hh heeft - en op zijn voorbeeld de volgers - door de aanmoediging van^ het dwingen tot een ongebreidelde volksexploitatie, onvermijdelijk de rasdriften bij zijn ambtenaren aangewakkerd. Hetgeen aan Java en den Tavaan is misdreven, tot de volle persoonlijke schuld van de verantwoordelijke ambtenaren te rekenen, ^uitgesloten Die menschen waren natuurlijk niet allen boosmchten, mL de koloniale verhouding maakte hen machts-ziek £af alleen kan de verklaring zijn van de ontstellende vergrijpen, in de dagen van het cultuurstelsel begaan.
gei niets van *at de oorspronkelijke^ programontwfkkeling van Van den Bosch aan goedswerd verwezenlijkt. Zijne latere verordeningen^ deden alleste niet Hetgeen Merkus in zijne strijdschriften voorzag werd ten volle bewaarheid. De Javaan is met vnjgebleven m de beschikking over zijn product, na verrekening van de landrente. Dat was bij voorbaat uitgesloten. De vrees v^ ongenade en schade, de drift naar percenten bij noog en laag, maakten den Javaan tot slaaf. Van den Bosch zelfheeft trouwens erkend (in eene nota aan den


HET CULTUURSTELSEL.
85
Raad van Indië van 31 Aug. 1831) dat voor de koffie■ cultuur de geschikte desa's moesten worden aangewezen en dat deze maatregel inderdaad „niets anders (is) dan het voormalig stelsel van geforceerde cultuur". Het verI schd heette, dat de Javaan de beschikking hield .over zijn product — hetgeen niet het geval was. Een gansche literatuur js_gebpren, waarin de jammerlijke I i^SLY^LdjP Javaans^i^^^Emit^^itSfe|jchreyen. En het zijn veelal betrouwbare geschiedschrijvers menschen, die het tijdvak zeiven hebben beleefd *)
Talloos waren de gevallen, waarin de geheven en telkens gestegen landrente meer bedroeg dan hetgeen de I planters voor het „eigen" product hadden te vorderen en bitter laag waren de betaalde bonen. Nog in 1866 ' waren er streken, waar de koffieplanter 4 a 5 ct per dag : verdiende terwijl hij 30 ct. noodig had voor zijn levensonderhoud. In de indigo-cultuur werd in vele gevallen / 8 per jaar uitbetaald en bovendien moest de man dan nog landrente voldoen, terwijl de opbrengst van zijn rijstF akker in eigen gebruik hem zeker ƒ80 had opgebracht Er I Waren 1°onen in de koffiecultuur van /4.50 per jaar en per gezin, dus 90 ct. per persoon.
Bij de aflevering van de producten stonden de planters aan de ergste misbruiken bloot; men betaalde hun te weinig, werkte met valsche gewichten en het was regel dat de menschen voor veel minder betaald werden dan ze aan gewicht inleverden. De inspecteur der cultures de heer L. Vitahs, die principieel niet vijandig tegenover het cultuurstelsel stond, heeft vastgesteld, dat de rijst*
j '] De enk!le Wer vermelde gevallen zijn onüeend, behalve aan de ST^^T^r DCVenter e° Van ^est, aan dr W ' N^riand a^h ^ ?6ld 6n met offerande"- Een wekstem aan ' W fava '"^' 'h65 6" teDt -Noodzakelijke Blik op de geschiedenis " van Java. (Uitg. der Maatschappij tot nut van den Javaan) 1866- aan
^t BommiriTs, ^"V" ****** Van het stekel van kultures" Zalt Bommel 1851, en verder aan vlugschriften en tijdschriftartikelen:


86
HET CULTUURSTELSEL.
akkers zoodanig uitgeput werden voor het cultuurstelsel, dat de vruchtbaarste landen in de enkele .jaren 1837— 1840 met de helft van de oorspronkelijke opbrengst achteruitgingen. Toch, zegt hij, werd de landrente verhoogd. Er werd zoo onbeperkt beslag gelegd op de arbeidskrachten der bevolking, dat het is voorgekomen, dat twee contractsuikerfabrieken elk 360 koelies per dag gedurende zes maanden zonder loon lieten werken. Ook, dat de Javanen gedwongen werden om millioenen koïfieboomen te planten op kalkachtige, volstrekt onvruchtbare gronden. Vijf jaren lang hebben daar 2000 planters gewerkt en dan soms op 28 mijlen van hun huis. De oogst m die vijf jaren — het is een getuigenis van den heer Vitalis — bedroeg drie pikol koffie ter waarde van / 36. Herhaaldelijk kwam het voor, dat men een taak, berekend op den arbeid van zes gezinnen, door drie liet verrichten. In de Preanger zag dezelfde schrijver de hongerende menschen als geraamten langs de wegen wankelen. Sommigen waren zoo uitgeput, dat zij het hun als voorschot toegediende voedsel niet konden opnemen; zij stierven. En toch was het Van den Bosch, die het dwangstelsel voor de Preanger verdedigde met de verzekering, „dat er op Java geen tweede oord (is) aan te wijzen, waar de inwoners meer met hun lot tevreden zijn."
De landrente werd tenslotte niet meer met de producten verrekend, maar nog afzonderlijk geheven en dan niet alleen van de uitgeputte rijstvelden, maar ook uit de opbrengsten van de verplichte cultuur. Naast deze zware grondheffingen stond nog zwaardere belastingdruk. De Chineesche pachters van de bazaar- poort-en tolrechten hadden zoo hooge pachtsommen te betalen, dat zij alleen door de ergste knevelarijen die bedragen konden storten. Reeds wezen wij op dergelijke misstanden ten tijde van " Dubus, maar ook onder het cultuurstelsel waren de Javanen bij deze pachters overgeleverd aan de meest onbe' grensde vexaties. Het gebeurde, dat de marktgangers de


HET CULTUURSTELSEL.
87
net ïïtoTtTÏÏ?1 ^ belasti^nden Chi-
nief oTnorrn" F*?* °P de Spits Sedreven bezuiniging kol rr r^ ^ n0odzakeliike °Penbare werkef Kontot stand komen, moest om niet door de bevolking worden verncht. Reizigers verblijven in de blnnenknden
- eiJeT^^ m tUig V°°r het transport op dS
reizen, dienstwoningen-voor de ambtenaren, het moest alles m heerendienst worden geleverd.© k™ tó 2 somnuge residenten die diensten opvord^enTr voldoe nmg aan aUerlei zonderlinge invallen. Het is gelchied dat ergens een resident bevel gaf om langs de wegender hoofdplaats overbodige bamboe-heiningen te llten zet Me i W ,1? ;erfraaiing- latere resident in het-
murenS tlsfott t Vervan«en door ^
lTe^afbreken n ÏT* er 6611 °pV0l^er' die de muren iet afbreken om met het materiaal de wegen te herstel en! Het zwaarst drukten de heerendienste/voor de mar tieme en vestingwerken. Duizenden zijn ' daar bii den arbeid bezweken en jaarlijks vorderden deze werken ongï
wek w:rdmford:r\eidsdagen tegen haif
werK werd door de Javanen zoo verafschuwd, dat er
JÏÏÏ6^ rrer0r Gn BeS°eki — Madoera Sde^SS; J 6 voIksverhmzingen kwamen ook
in ae cultures veel voor en op groote schaal tt0+ „ j . eenig mogelijke redding uit ée diende * ^ ^
duct'^rac^T ^ n°°^erhand »™ steeds meer product bracht Europeesche en inheemsche ambtenaren
^e dïhnT Strauen' Grijze doofden werden met de duimen aan een boom gebonden, zóó dat de teenen
vofkTehï11 ^ rafkten" « ZOud^n niet 8 -eg werk" volk hebben geleverd _ hetgeen bovendien na onder
XrnTakt meetkdHet ^ ~'
geneel naakt met de armen kruiselings op den grond
Se^g?gdpm.de r^Z°nnehitte- In ™ "nfnTer geval werd een desahoofd twee maanden lang geboeid


88
HET CULTUURSTELSEL.
in hechtenis gesteld en met verbanning bedreigd, omdat hij niet genoeg menschen leverde. Hij bleef weigeren, omdat de* menschen niet wilden. Zijn dorp werd toen eenvoudigfopgeheven, de velden bij andere dorpen ingedeeld. Debetrokken resident kreeg zelfs geen berisping.
Stokslagen en geeselingen waren aan de orde van den dag en op vele indigovelden was de geeselpaal een gewoon verschijnsel. Die stokslagen werden met zwiepende rotans in het openbaar toegediend op het ontbloote zitvlak, en dan bij tientallen tegelijk. In 1865 schafte Fransen van de Putte dien gruwel af; maar nog in 1864 werden er een half millioen toegediend.
Indien de bevolking den druk niet langer kon verdragen, ging zij in optocht klagen, veelal te vergeefs met het resultaat van toezeggingen, welke niet steeds werden nagekomen. Soms geraakte zij in vertwijfeling en stroomde er bloed.
Wij geven hier slechts zeer enkele voorbeelden, en nog niet de treffendste, uit een droevig groot materiaal, voorbeelden van de ergste koloniale ontaarding. Dgjdgemeene 'toestand van de bevolking was onbeschrijfelijk en vond zijn crisis in een verschrikkelijken hongersnood in MiddenJava, (184j9/'50) vooral tengevolge van het overmatig beslag leggen op de rijstvelden ten behoeve van de cultures. x)
Maar niet alleen uit _deze particuliere getuigenissen spreken de droevige gevolgen van het cultuurstelsel. Ook van" fëgeerihgswege moesten zij nu en dan wegens de kracht der feiten worden erkend. Minister Baud schreef in 1847 aan den koning, dat, moesten „de directe en indirecte voordeelen van het moederland niet bij elke gelegenheid op den voorgrond staan", de ontzettende duurte van de rijst er toe zou moeten leiden die (indigo) cultuur geheel op te heffen en de 50.000 bouws „thans daarvoor niet
i) De inspecteur der cultures Van der Poel had de regeering bijtijds gewaarschuwd. Tevergeefs:


HET CULTUURSTELSEL.
89
slechts gebezigd, maar ook uitgemergeld, voor goed terug te geven aan de rijstteelt".
De gouverneur-generaal Rochussen verklaarde in 1851 dat het cultuurstelsel heeft geleid „tot uitputting, volksverloop en hongersnood". Het was ook weer Baud maar E dan als Kamerlid in 1853, die tegenover den Minister van Kolomen erkende, dat de grondslag van het stelsel-Van den Bosch „m de praktijk onhoudbaar" was gebleken en dat het een omwenteling in de Javaansche maatschappij heeft gebracht „die noch met de eischen der regtvaardigheid, noch met die van het staatsbelang kon worden overeengebragt". In de Memorie van Toelichting op zijn Cultuurwet (1865) sprak Fransen van de Putte van voordeelen van het cultuurstelsel, die „niet dan ten koste van de welvaart dier bevolking verkregen kunnen worden" en de meeste cultures waren opgegeven, „óm den geheelen ondergang der bevolking te verhoeden". Toen de gou•verneur-generaal Rochussen zijn bewind aan Duymaer van Twist m 1851 overdroeg, verklaarde hij openlijk, dat de overdrijving van heerendiensten en gedwongen leveringen groot en veelvuldig is geweest. „Hoeveel die diensten en leveringen aan de bevolking wel kosten, zei hij is niet te berekenen." De indigocultuur noemde hij zeer schadelijk voor de bevolking, de tabakscultuur de drukkendste van alle. De aangelegde vestingen hebben, zei de aftredende landvoogd, schatten verslonden en door de levering van gedwongen koelies (is) een stoornis'in de Javaansche maatschappij teweeggebragt, waarvan de gevolgen met te berekenen zijn. De rampen, welke het centraal gedeelte van Java hebben getroffen, zijn daaraan voor een groot gedeelte toe te schrijven." Zoo spraken de verantwoordelijke staatslieden.


90
HET CULTUURSTELSEL.
V.
Sedert de vestiging van het parlementaire stelsel (1848)_ kon de koloniale °JPPJ^hie_zidh_ althans in het moederland uitleven, en er ontwikkelde zich een strijd om het cultuurstelsel, welkë in onverminderde felheid heeft, geduurd tot in 1870 de beslissing viel. De koloniale kwestiè heeft toen zelfs goeddeels de Nederlandsche staatkunde beheerscht.
De leider der oppositie was de vrijzinnige predikant dr~W. R. Bn. van HoëveU, die als geleerde en strijdend publicist in Indië een schitterenden staat van dienst had gewonnen. Hij was de stichter. van het zeer "bekend geworden Tijdschrift voor Ned.-Indië, dat aanvankelijk in Indië verscheen, en daar den financieelen steun van de Regeering genoot. Het tijdschrift werd een centrum voor Indisch wetenschappelijk verkeer, maar de gouverneur-generaal Rochussen steunde alleen onder voorwaarde, dat het orgaan rechtstreeks noch zijdelings onderwerpen zou behandelen,, welke beginselen of daden van de regeering betroffen. Het régime-Baud, dat, naar men zich herinnert, reeds aan Merkus werd opgelegd.
In de Mei-aflevering van 1848 uitte van Hoëvell in zijn tijdschrift eenige schuchtere woorden van vreugde over de benoeming van de Thorbecke-commissie van 17 Maart 1848. Hij had zoo gaarne eenige wenken gegeven omtrent de noodigste grondwetswijzigingen voor Indië, maar zou dan in strijd komen met de hem opgelegde politieke onthouding. In diezelfde Meimaand, den 22n, had toen te Batavia de historische openbare betooging plaats, waar de verbittering der Europeesche gemeenschap over hare staatkundige achterstelling een weinig demonstratief tot uiting kwam. Rochussen, die onder zeer beperkende voorwaarden de vergunning tot die bijeenkomst


HET CULTUURSTELSEL.
91
had gegeven, verbood een aangekondigde vervolg-bijeenkomst, vele ambtelijke deelnemers werden gestraft en reeds was de militaire macht gereed gehouden. Onder de voorzichtige leiders van die „beweging" behoorde ook van HoëveU — evenals de latere behoudzuchtige staatsman mr. P. Mijer — en toen alles weer tot rust gekomen was, dreigde Rochussen met inhouding van zijn steun aan van Hoëvell's Tijdschrift; het was een allerlaatste waarschuwing. Van HoëveU verloor onder die omstandigheden den werklust, ging naar Nederland en daar verscheen het Tijdschrift v. N I. nog tientallen jaren als toevlucht voor de liberale koloniale school. Het is bijzonder ten aanzien van het cultuurstelsel een rijke en onmisbare geschiedbron geworden. Van HoëveU werd voor Almelo m de Tweede Kamer gebracht en gaf zich daar met heel zijn mihtante kracht aan de bestrijding van het cultuurstelsel, bijzonder tegenover Baud, Rochussen en Mijer. Zijn werk in het Tijdschrift, in zijn bekende „Reis over Java, Madura en Bah", in 1849 te Amsterdam uitgegeven, enswaarrn hij zijn verontwaardiging over de Indische misstanden laat gaan, volmaakte hij met zijne vurige en gedocumenteerde Kamer-redevoeringen (later m twee deelen uitgegeven). Van HoëveU was bovenal de gemoedsredenaar, in hooge mate agressief, en gevreesd wegens den invloed van zijn diepe overtuiging en volkomen deskundigheid. Bijzonder Thorbecke, die zich de Indische belangen van harte aantrok, hechtte aan van MoeveUs oordeel veel Waarde.
Onder de opposanten buiten het parlement heeft bijzonder dr. W. Bosch, oud-chef van'den Indischen genees-Eundigen dienst, het flederlandscEè' volk "trachten te overigen van hèt Indische wanbeleid, bijzonder de -lijdzame houding van de zending veroordeelend. Hij stichtte een verecmglng „Maatschappij tot nut van den Javaan" welke vlugschriften uitgaf, waarin dr. Bosch de eUende van het cultuurstelsel met feiten en cijfers schetste, waarin hij ook de


92
HET CULTUURSTELSEL.
gelegenheid tot gedachtenwisseling opende —.zonder schutterend resultaat. Verder trok hij met dr. van HoëveU het land door met lezingen over het cultuurstelsel. De^rahjjnuïg van Max Havelaar" bracht een gelukkige verlevendiging van de publieke belangstelimjjnjtodie; vanTTöëvell sprak in de Tweede Kamer van de beroemde „rilling door het land . Toch reeds korten tijd na de verschijning zonk die: be-_ langstelling 'weer in "en het Nederlandsche publiek behield meer aandacht voor den kunstenaar dan voor de Indische zaak. TuSrMultatuli's groote grief. De waarde van Max Havelaar" als koloniaal strijdschrift was fcfi.trekk'éhik Als'de genialëfrfiartelaar voor hun zaak, zal Multatuli nog lang naleven in den eigen vrijheidsstrijd der Indische volken. Hij geeft zoo grif en schoon, waaraan zij behoefte hebben: bitterheid, hartstocht, taalgeweld. Maar de beteekenis van Multatuli voor de ontwikkeling der koloniale politiek van zijn eigen tijdvak kon niet hoog stijgen, omdat hij hiertoe het eerst noodige onthield: zekerheid van doel. Hij was de geteisterde opposant, de felle en indrukwekkende opstandeling té£en den cynischen kolonialen handelaar, die van beschaving praat en verdrukking brengt. Maar niemand juister dan Multatuli zelf heeft begrepen, dat deze koloniale figuur niet de bijzondere schepping van het cultuurstelsel is, dat zij bij vrijen arbeid" niet zou verdwijnen. , In den kolonialen strijd van 1848—1870 gingjiet_uii>_, «dnitend tusschen dwangcultuur_en_jvrr1en_jgbad; men zag een intensieve herhaling van de meemngstwisten uit detwijfelperiode na den val der Compagnie. Ook nuduidelijkheid bij het behoud en onhelderheid bij de oppositie. TV conservatieven bleven^ërfeoloniaal bezit als bron vooT staatswEst' beschouwen, de oppositie gruwde van de verwerking van het koloniale land als „wingewest . Zuiver en menschlievend was hun streven naar een vpjjrbeidend en rein bestuurd Indië met ruime ontwikkelingskansen; • maar met de besten hunner voorloopers deelden zij het bijna


HET CULTUURSTELSEL.
93
sympathieke zelfbedrog, alsof het vrije kapitaal slechts behoefde binnen te treden om Indië uit den _staat van wingewest te zien bevrijd. Toch, voor het verzwakte volk ging het slechts om een wisseling van exploitant. Het zou wel gedaan zijn met de kwade vermenging van staatskapitalisme en staatsbestuur, onder moederlandsche verhoudingen, welke volkszeggenschap terughielden; maar de nieuwere koloniale geschiedenis heeft toch al geleerd, dat de verdwijning van het cultuurstelsel slechts de overwinning van den eenen exploitant op den anderen beduidde. Het wingewest kreeg nieuwe aandeelhouders. Het particuliere kapitaal wierf verhoogden invloed op den staat en dan ook "in het koloniale staatsgebied. EnTum-mer vloeide het „batig saldo" rijker dan"jülst onder den nieuwen exploitant; het volgde slechts stillere wegen. Voor een diepe wijziging van de koloniale verhouding was meer noodig dan een hervormde aandeelhoudersvergadering; slechts de eigen kracht der overheerschten zou haar brengen.
Van grooter waarde dan de luidruchtige strijdvoering om het cultuurstelsel — een gevecht, dat van belangendriften was doortrokken — schijnt ons de worsteling der liberalen om zeggenschap- in en openbaarheid van het bestuur over Indië, om de opheffing dus van de geheime negotiëering van Indië als een particulier domein. Van HoëveU was dan de heldere roeper, Thorbecke de sterke schepper. De Grondwet van 1848 vernietigde het „uitsluitend" koningsbestuur,_opende voor de volksvertegenwoordiging dë deur naar de koloniale wetgeving. Het ging nü echter om hef vruchtbaar gebruik dezer wapenen.
Thorbecke was, naar men weet, weinig voldaan met dit arsenaal van 1848. De vrijheid van den Nederlandschen wetgever om meer tot zich te trekken dan de grondslagen van het koloniaal bestuur, was zoo geformuleerd, dat zij veeleer het deel zou worden juist van de uitvoeren-


94
HET CULTUURSTELSEL.
de macht. De moederlandsche wetgever, vond Thorbecke, moest als regel ook de koloniale zijn.x) In onze ooren, die tuiten van zelfbestuursleuzen, moge dat vreemd klinken — de overtuiging, dat een nog zwak en kleingehouden volk van overheerschten blijder vooruitzichten heeft onder de bescherming van een moederlandsche democratie dan onder de volkomen heerschappij eener koloniale bureaucratie, heeft nog aantrekkelijkheid en goede reden.
Het is de parlementaire kracM van^ederland geweest, welke na een taaien en wanhopigen weerstand het tolft: niale behoud — volle macht der Kroon en handhaving van het cultuurstelsel — heeft verdreven. Het Regeeringsreglement van 1854 gaf nog geen emdb^ssingl^aar. het voorschrift, van een geleidelijkeTöslating van de gouvernementscultures was toch een eerste wankeling van het behoud. De Cultuurwet van minister, Fransen van de Putte (1866J was een tweede, ernstiger stoot. Het ontwerp gaf in wezërTde late vervulling van Dubus' kolonisatie-rapport van 1827 en de verwerping is, merkwaardig genoeg, aan de eigen geestverwanten van den liberalen minister toe te schrijven, en dan om zeer gewichtige redenen. Fransen van de Putte liet in zijn ontwerp de mogelijkheid open van een vollen grondeigendom voor den inheemsche, zonder erkenning dus van de „beschermende ruiten" der overheid op heel den landsbodem. De vrees van de liberale tegenstanders was nu, dat zoo'n eigendomsinstituut gemakkelijk zou leiden tot vervreemding van het akkerbezit aan den westerschen kapitalist, zij het dan met erkenning van zekere inheemsche beschikkingsrechten. De „Cultuurwet" heette formeel „Ontwerp van wet tot vaststelling der grondslagen, waarop ondernemingen van landbouw en nijverheid in Ned.-Indië kunnen worden gevestigd", en als er in een naam iets wezenlijks ligt besloten, dan was die vrees, vooral door Thorbecke ge-
>) „Bijdrage tot de herziening der Grondwet". Nieuwe uitg. 's-Grav. 1907 blz. 24 e.v.


HET CULTUURSTELSEL.
95
koesterd, niet redeloos. Op dit verzet viel het ontwerp en tevens Fransen van de Putte.*) Diens beteekenis als ondermijner van het cultuurstelsel en voorganger van het koloniale kapitalisme is er niet minder om. Integendeel; het is waarschijnlijk, dat de aanneming van ;;zijn ontwerp voor de inheemsche samenleving gevolgen zou hebben gehad, welke zijn naam niet zouden hebben .geëerd. Maar ook dan zou Fransen van de Putte toch dankbaar herdacht zijn voor een reeks moedige maatregelen: afschaffing van de kwellende indigoteelt, van bederf-scheppende ambtelijke cultuurpercenten, van de Nederland onteerende rotanstraf. Van de Putte was het ook, die in Indië plechtig het besluit het afkondigen tot verhooging van de bezoldigingen der inheemsche ambtenaren, afschaffing van het ambtelijk grondbezit en de gedwongen persoonlijke diensten. Het was de conservatieve gouverneur-generaal Mijer, die dadelijk na zijn optreden deze uitdrukkehjke Nederlandsche belofte te niet deed^ het besluit schorste. . De groote slag teeen bet mltimrctoicoi ;„ iow
beslist door de aanneming van de z g. Snikerwet-de Waal,
jgcig-c uei muiymueeie inheemsche eiemdomsrfxh% uitsloot, den landsbodem tot landsdorfi ein vfM-VlaarHo
souverein recht, waaraan de" inheemschen hun grondrechten ontleenden en hiervoor tevens vaste bescherming KRradëh en vinden. Onder dezp
kapitaal voor het eerst „ruime baaiL
1 Na die wet-de Waal was het rnltmirc+oicoi
pe „batige sloten" verstierven, tot groot leed voor de
cwnuiuuers. rogingen om althans, bij wijze van „souvenir", een vaste biidrasre te hphnnHpn Vr.^^^
slagen. Het jaar 1878 zag het laatste „batig saldo" en in
'71J «-ecKenue ae wetgever het doodvonnis over de laatste,
) „Handelingen" over het raitwpm.r,,>if,„™«t >- r~ TTT
blz. 820 e. v. 11


96
DE ETHISCHE KOERS.
vermagerde telg van het „stelsel der geforceerde cultures", de gouvernements-koffiecultuur.
De koloniale oppositie hjd^ech^__een onvermijdelijk einde helpen bespoedigen. De diepere doodsoorzaak van het cultuurstelsel was de groei, de levenslust van een volbloedig kapitaal, dat werk en expansie zocht. Scheepvaart, handel, heel de vrije productie-kracht, verstonden een intensieve ontginning, een beheersching van het ruilverkeer, waartegen de primitieve roofbouw van den gouvernements-tuinier in Indië verre was achtergebleven.^
Zoo verging de tweede periode van het Compagniessysteem.
DE ETHISCHE KOERS. I.
Toen in 1877 het laatste „batig slot" genoten was, had het moederland, vanaf de eerste remise van Van den Bosch in 1831, een bedrag van 823 millioen uit Indië gehaald1). Dat kapitaal was besteed uitsluitend ten bate van Nederland. Opdat het moederland uit den nood kon worden geholpen, werd Indië in den nood gedreven; opdat de welvaart van het herstelde Nederland zou stijgen, werd de Indische bevolking in nooddruft gehouden.
Het verdroogen van den millioenen-stroom bracht tot nadenken en Nederland kreeg drang tot beterschap. Voor een oprechten boetedoener was er een heerhjke taak te verrichten. De Indische volken, het Javaansche bovenal, waren maatschappelijk door en door ziek na eene uitputtende, nauwelijks onderbroken exploitatie van meer
i) Dit is de berekening van mr. C. Th. van Deventer in zijn Gids- artikel over de , Eereschuld" (1899); mr. N. P. van den Berg kwam in zijn „Debet of Credit? (1885) tot 844 millioen, de heer Domela Nieuwennuis in de Tweede Kamer (1888) op 850.


DE ETHISCHE KOERS.
97
dan 2| eeuw. De schuld was gemakkelijk te delgen. Niet Uitsluitend door wat eerste eisch van eerlijkheid gebood: terugbetaling in geld én daad, maar reeds door de uitvoering van een grootsch werkplan tot sociale verheffing van de Indische volken met de inkomsten, door hen als burgers opgebracht. De opgaaf was weinig ingewikkeld. Gesteld, dat men een deel van het ontnomene durfde behouden — zooals minister Cremer met zijn meer kordate dan sympathieke „Schwamm d'rüber" — dan nóg bleef er aannemelijk werk te doen. Java zou het zelf opge^ brachte geld voor het dringend noodige herstel mogen gebruiken en Nederland een verfrischt geweten kunnen vinden in de opbeuring van de Buitengewesten met een deel van het onzuiver genotene.
Nog ander en even simpel werk lag er voor de hand. Nederland had met wat Indië toebehoorde, schatten aan groote verkeerswerken gesticht, waarvoor het anders had moeten en mogen leenen. Hoe harmonieus en goedkoop ware de contrapraestatie geweest, indien het brave moederland nu ook in het vervallen Indië voor groote spoorwegen en andere nuttige werken had gezorgd. Niet op Nederlands kosten, zélfs dat niet; het moederland had alleen voor rekening van Indië kunnen leenen alles wat daar aan groot, bevruchtend, duurzaam en rendabel werk noodig was, om na het doorstane, weer eenigszins op streek te kunnen geraken.
sWas,ook deze sobere wensch te veel, dan bleef er nóg af te dingen zonder een ledige hand te bieden. Niets teruggeven, niets leenen, maar het levensmoedige kapitaal, dat vrij kon buitelen op de rijke Indische velden had men toch flink,kunnen belasten;»niet eens onderzoo zwaren druk, als de Javaan had te verduren, maar toch zoo redelijk, dat het Europeesche bedrijf de kosten opbracht voor bescheiden, maar goed onderwijs, voor een voldoende bewatering van de rijstakkers, voor eenige sociale verzorging, voor een begin van volksgezondheid.
III Van Wingewest naar Zelfbestuur. 7


98
DE ETHISCHE KOERS.
Het heeft aan goede bedoelingen niet ontbroken in die eerste twintig jaren na het afscheid van de batige sloten. Zoo warm en willig was de gestemdheid voor het heil der Indische volken bij heel het Nederlandsche parlement, dat dr. Schaepman den 27n November 1889 in de Tweede Kamer verklaarde: „Het eerste lichtpunt is, dat nu aan de beide zijden der Kamer het groote beginsel van echte koloniale politiek, Indië voor den Inlander, is erkend en gehuldigd." Er gingen ook andere milde stemmen op. In die zelfde jaren riep Domela Nieuwenhuis om terugbetaling van wat Van Deventer later als „eereschuld" heeft voorgehouden; ■— heeft mr. Bool bij herhaling, en tevergeefs, een koloniaal financieel beleid veroordeeld, dat de schamele Indische huishouding arm het door uit de Indische kas nog millioenen te putten voor de bekostiging van productieve werken, welke zelfs in de normaalste gevallen uit leening mogen worden betaald; heeft de heer Farncombe Sanders de staatsexploitatie verdedigd, opdat ook Indië zelf wat kon behouden van de eigen bodemschatten; — heeft de heer van Nunen zich boos gemaakt over de lage belasting van een suikerfabriek met / 70.000 winst, welke slechts ƒ2730 aan den fiscus afdroeg; — heeft de heer Levyssohn Norman schande geroepen over het f, dat de niet-Inlander van de waarde van zijn grond heeft te betalen, tegen de Javaan vijf en zesmaal zooveel. Ook waren er welwillende ministers van Koloniën, die zeiden, voor dat alles veel te gevoelen en de beste plannen ontwikkelden. En toch gebeurde er nauwelijks iets.
De koloniale debatten uit deze jaren van ontnuchtering na het lange mülioenenfeest. geven een mengsel van klinkende' voornemens en angstige zuinigheid. Dezelfde heer van Nunen yan zooeven verzekerde bij eene andere gelegenheid, dat de Inlanders moeten ervaren, dat wij niet alleen met woorden, maar ook met daden vóór alles hunne belangen willen behartigen — en een paar jaar later trad hij op als groot-bezuiniger, ging te keer


DE ETHISCHE KOERS.
99
tegen de aanstelling van een gevangenis-cipier en wilde een bezuinigings-dictator, als vroeger Dubus, naar Indië zenden, want niet hetgeen wenschelijk, doch slechts wat noodzakelijk is, moet worden gedaan. x)
Het regeerbeleid bepaalde zich toen tot onderzoeken en voorbereiden. Het inheemsche grondbezit werd onderzocht, de opium-regie voorbereid, van decentralisatie werd al een woordje gerept; maar krachtig werk van volksherstel, kolonialen arbeid in grooten stijl bleven achterwege. Zuinigheid was ook toen het wachtwoord gebleven. Nederland kreeg nu niets meer, maar alles werd er op gezet om nu ook niets te betalen. Voorzoover er geen ernstige sommen mee waren gemoeid, werd er een en ander aan den rechtstoestand van de bevolking verbeterd. Men studeerde vooral veel.
In 1874 brak de Atjeh-oorlog uit, een krijg, waarin volgens onze invloedrijkste staatsheden het recht — rustig gezegd — niet volstrekt aan onze zijde was^Deze dertigjarige oorlog werd geheel door Java betaald. Het juiste bedrag der kosten is nimmer geopenbaard, maar kan veilig op een minimum van 400 miUioen worden gesteld. Uit deze houding bleek Nederland's inkeer niet. Het was vooral die Atjeh-krijg, welke de draagkracht van het nieuwe Indië overspande. In 1883 stond Indië hierdoor voor 45 millioen in de schuld, in 1898 voor 55; en zelfs dat had niet het geval behoeven te zijn, indien Nederland maar had goed gevonden, dat Indië groote productieve werken niet uit de gewone kas behoefde te bekostigen.
Nederland bracht die 100 Atjeh-millioenen ten laste van Indië, was de 823 uit het cultuurstelsel al weer vergeten, en toen in 1903 de heer van Kol een poging deed om den rentepost van die onwaardige schuldoplegging van de Indische begrooting te schrappen, weigerde de
*) Hand. Tweede Kamer 13 Nov. 1893, blz. 103 e. v.


100
DE ETHISCHE KOERS.
minister en weigerde de Kamer. Tot een enkel offer waren de Staten-Generaal te bewegen: op voorstel van minister Cremer werd in 1899 de klassieke „bijdrage"-post uit de wettelijk vastgestelde begrootingsstaten geschrapt. Vanaf 1877 had de begrooting het batig slot nog als een „memoriepost" gedragen. Men nam als droeve herinnering, deze ledige beurs eindehjk terug.
II.
Het nieuwe koloniale beleid miste elk ander karakter dan de angst om te moeten betalen. De Atjeh-oorlog woog zwaar op het Nederlandsche gemoed, weerhield van elke hervorming met dreigende financieele gevolgen. Een enkele minister van Koloniën — bijzonder minister van Dedem (1891—1894) — ontwikkelde eenigen hervormingszin _ buiten de financieele zóne en deze flinke bewindsman schiep de eerste, meer gerijpte plannen voor een staatsrechtehjke omzetting in Indië met zijne voorstellen tot invoering van plaatselijke vertegenwoordigende lichamen en plannen tot een meer zelfstandig centraal bestuur onder een uiterst beperkte deelneming van de niet-ambtelijke Europeesche samenleving in Indië. Een door en door bureaucratisch man, mr. Bérgsma, werd zijn opvolger — en al die blijde voornemens bleven tot 1903 en later hggen. Het gemis van elke richting gevende kracht uit de inheemsche samenleving zelve, stelde het lot des lands volkomen afhankelijk van de wisselingen in de moederlandsche politiek.
Het werd eenigszins anders, nadat de Kieswet-van Houten ook meer radicale elementen 'in de Tweede Kamer had gebracht. Het binnentreden van de sociaaldemocraten in 1897 verscherpte de kritiek op het Indische beleid en de invloed van den heer van Kol wekte ook verlangens en grieven bij de ontwikkelden onder de in-


DE ETHISCHE KOERS.
101
heemschen, welke tevoren zwijgend waren gekoesterd. Zoowel zijne constructieve kracht, als zijne onverbiddelijke gedocumenteerde aanklachten tegen een nog voortwoekerend Indisch wanbeheer, stuwden de regeeringen naar den weg der hervorming. Ook de groeiende buitenlandsche aandacht voor het koloniale vraagstuk, de naderende opleving van de Aziatische volken onder Japan's Mding, veroorloofden niet langer een politiek van enkel zuinigheid en lijdelijkheid.
In Indië werkte een zeer begaafde journalist, mr. P. Brooshooft, als hoofdredacteur van de Locomotief,x) die zijne degelijke kennis van de Indische verhoudingen, zijn sterken rechtszin wijdde aan de verbetering van het lot der inheemsche bevolking. Hij schreef (1888) een, helaas niet geheel voltooide „Memorie" over den toestand van de Javaansche bevolking met de bedoeling, het stuk tot een grondslag te maken voor de stichting van een Indische hervormingspartij in Nederland. De poging mislukte, maar zijn voortreffelijk geschrift trok toch de aandacht van de Nederlandsche vrienden van Indië en menige latere hervorming wortelde in Brooshooft's arbeid. Hij had vooral grooten invloed op den lateren hervormer mr. C. Th. Van Deventer, die reeds in Indië Brooshooft's geestverwant en vriend was. In 1899 trad Van Deventer met zijn eerste groote geschrift voor de belangen van Indië in den • strijd. Zijn GtWs-artikel „Een Eereschuld" in het Augustus-nummer van 1899 werd de opening van wat na de verschijning van Brooshooft's „Ethische koers in de koloniale politiek" (1901) de „ethische periode" is geworden.
•) Van 1886-1895 en 1895-1903.


102
DE ETHISCHE KOERS.
III.
Onder die „eereschuld" verstond Van Deventer de millioenen, waarmee het cultuurstelsel Indië had verarmd, tot verrijking van Nederland. Zijne becijferingen waren niet inieuw; ook niet zijn verlangen tot terugbetaling. Dat niettemin zijn arbeid het beste deel van het Nederlandsche volk heeft aangegrepen, is, behalve uit het verhoogde staatkundige leven van zijn tijd, hieruit te verklaren, dat hij zich niet bepaalde tot het becijferen der rekening, maar die rekening ook ter voldoening aanbood. Die aanbieding deed het voorhoofd van de Nederlandsche kashouders fronsen, omdat Van Deventer niet de volle, reeds wegens het geweldige bedrag gemakkelijk af te wijzen som vroeg, maar zich zoo wijs wist te matigen, dat de voldoening inderdaad te vergen was.
De eisch was te klemmender, daar Van Deventer in zijn „Eereschuld" uit het Nederlandsche nationale inkomen stipt en onweersprekelijk voorcijferde, dat het geld er ook in overvloed was. Wie het streven van dezen gaven hervormer ongaarne volgden — en zoo waren er binnen de eigen politieke sfeer — noemden hem vlotweg een „onpraktische idealist", maar reeds uit den doorzichti'gen, doelmatigen en sterken bouw van zijn „EereschukT-artikel spreken de nuchtere zin, het juiste peilen van het bereikbare, de strenge zelfbeheersching bij dezen werker.
Vóór hem was E. de Waal de eerste, die de financieele gedragingen jegens Indië heeft veroordeeld. In zijn „Koloniale Onderwerpen" Dl. II behandelt de Waal ook „Onze financieele politiek jegens N.-I." (1865). Reeds werd herinnerd aan het belasten van Indië (feitelijk van Java) met een schuld van 236 millioen, waarvan meer beslist dan helder door de regeering was voorgerekend, dat Neder-


DE ETHISCHE KOERS.
103
land kwijting mocht vragen. In dat bedrag heette^ niet alleen begrepen de nagelaten schulden der O. I. C. en de resten van haar waardeloos geworden aandeelenkapitaal, alles vermeerderd met de renten; maar verder ook allerlei uitgaven, welke in de eerste jaren na den val der Compagnie door Nederland voor de kolonie zouden zijn uitgegeven. De Waal echter becijfert uit officieele gegevens en rekeningen, dat heel die Oost-Indische schuld een fictie is, dat de waarde van de bezittingen der Compagnie en van' hare nagelaten voorraden elke schuld dekte; dat Indië in alle opzichten zelfs meer aan de Compagnie had opgebracht, dan deze aan de kolonie had besteed. En al ware er van eenige schuld sprake, reeds met hetgeen Java in de jaren 1815—1863 opbracht (507£ millioen) staat er veel meer dan heel de veronderstelde schuld tegenover.
In 1885 schreef een andere bekwame strijder voor Indië, mr. N. P. van den Berg, een vlugschrift „Debet of Credit?", waarin ook hij aan het cijferen gaat. Deze schrijver neemt nog aan, dat er van de 236 millioen hoogstens 96 ten laste van Indië hadden mogen worden gebracht, maar — aldus Van den Berg — hetgeen Nederland daarna uit Indië heeft getrokken, is zóó veel, dat, volgens dezen bescheiden rekenaar in 1884 Indië nog 528 millioen van Nederland had te vorderen, of met samengestelde interest tegen 5 % niet minder dan 1585 millioen.
Dat zijn de vorderingen van Indië (op veel vroeger datum) becijferd door twee vermaarde Indische financiers. Toch ging het moederland nog tot 1864 (vanaf 1838) voort met de heffing van rente voor eene denkbeeldige Indische schuld, een rentepost, welke vanaf 1848 in de volle som van 9.8 millioen werd opgevorderd. Luzac had reeds in 1839 die Indische schuld een „belachelijke comedie" genoemd, in 1843 sprak men in de Kamer van „eene zeer oneigenaardige en bedenkelijke fictie", van Hall noemde de^Indische schuld in 1859 „eene fictie zoo


104
DE ETHISCHE KOERS.
groot als er eene in de wereld is". Maar de rentepost van 9.8 millioen moest Indië blijven betalen.
Van Deventer ging voor de vaststelling van zijne „eeresehuld" slechts terug tot de baten uit het cultuurstelsel. Deze bedroegen van af het begin tot het einde 823 millioen. Voorzoover deze millioenen vóór 1867 genoten waren, kon men zich — zoo Van Deventer — nog met aannemelijkheid beroepen op de éénheid der financiën van Nederland en Indië; maar in 1867 kwam de Indische Comptabiliteitswet tot stand en hiermee de principieele erkenning van een gescheiden financieele huishouding van moederland en Indië. Daarom eischte Van Deventer althans teruggaaf van de na 1867 genoten milhoenen en die becijfert hij op 187. Die eereschuld was gemakkehjk te voldoen. In de eerste plaats wilde Van Deventer Indië zien ontlast van de 100 millioen der onrechtvaardig opgelegde leeningen van 1883 en 1898 en de overige 67 millioen wil hij na aftrek van 20 millioen, welke Indië intusschen weer bij Nederland had opgenomen, storten in een fonds voor nuttige werken in Indië.
Van Deventer zag ook de minimale „eereschuld" niet aanvaard. Hij kreeg principieelen steun van vele zijden, maar als het op verzilveren aankwam, dan putte men zich uit in het vinden van formalistische bezwaren. Natuurlijk, Nederland had zedelijke verplichtingen jegens Indië te vervullen, maar geldelijke verplichtingen konden niet worden erkend. Men wenschte geen terugtreden in de historie. En tot welke concessies Van Deventer zich ook bereid toonde — men weigerde. x)
Er brak een flauwe lichtstraal door. In 1901 kwamen er tijdingen uit Indië over ernstige oogstmislukkingen en diepe armoede. De geruchten waren zoo, dat men al spoedig van een „inzinking" van Java sprak. De toenmalige minister Idenburg droeg aan drie koloniale
*) Zie in Colenbrander's „Leven en Arbeid" I blz. 177—197, II blz. 1 = 65 en 115-132.


DE ETHISCHE KOERS.
105
deskundigen een onderzoek- op naar den financieelen en I economischen toestand van Java en Madoera. Dr. E. 'B. Kielstra behandelde „De financiën van Ned.-Indië", mr. D. Fock leverde „Beschouwingen en voorstellen ter verbetering van den economischen toestand der Inlandsche bevolking van Java en Madoera" en Van Deventer schreef zijn klassiek geworden „Overzicht van den Economischen toestand der Inlandsche bevolking van Java en Madoera", waarbij de heer Gr P. Rouffaer een beschrijving van de voornaamste inheemsche industriëen voegde. In Indië werd toen ingesteld eene „Commissie tot onderzoek naar de Mindere Welvaart", waarin de oudresident H. E. Steinmetz de leiding kreeg en hiermee, na een arbeid van meer dan tien jaren (1902—1914), een levenswerk van blijvende beteekenis schiep.
Nu moest er nog geld komen, dadelijk geholpen worden. De heer Idenburg had nimmer de „eereschuld" erkend, wel Nederland's plicht tot helpen. Toen hij als minister zou optreden was zijne voorwaarde: steun aan Indië bin, nen de grenzen van het financieel mogelijke. De „inzinking" werd aanleiding om de belofte in te lossen. Na een minder gelukkig voorstel (1903) tot voorschotverleening, dat mislukte, kwam de minister in 1904 met het veelbesproken „veertig-millioen-voorst el". Indië had weer een kasschuld bij Nederland loopen, welke weldra veertig millioen zou bedragen. Welnu, Nederland schold die schuld kwijt, waardoor Indië dus ook de verschuldigde rente vrij kreeg.
Op welke wijze ' zou nu die schenking worden besteed? Dagenlang werd hierover beraadslaagd en niet nadrukkelijk genoeg konden de twijfelaars verzekeren, dat die schenking niets met de „eereschuld" had uit staan; met die veertig millioen zijn wij er dus af, zei men. Omtrent de wijze van besteding werd met de regeering dit overeengekomen: voor de rente, welke Indië door de -kwijtschelding ter beschikking kreeg, zou opnieuw, naar gelang de behoefte, veertig millioen worden geleend, maar


106
DE ETHISCHE KOERS.
dan uitsluitend voor noodigste zaken, welke anders uit de gewone kas hadden moeten worden betaald. Indië zou uit die gewone kas dus voor veertig millioen andere maat- ' regelen kunnen bekostigen, welke zonder de schrapping der schuld achterwege hadden moeten blijven. Dat was dan de goedmaking van 823 mülioen „eereschuld".
Maar zelfs bij de besteding van deze schenking kon de financieele bejegening van Indië het normale peil niet bereiken. Toen de eindafrekening van de schenking openbaar werd, bleek,x) dat de Indische regeering wèl een nieuwe veertig millioen had geleend, maar ze in productieve werken, waarvoor toch leening gerechtvaardigd zou zijn geweest, had belegd. Het door de Staten-Generaal in overleg met de regeering opgestelde werkprogram voor
„de veertig millioen" werd bekostigd uit de gewone
kas, die juist met hetzelfde bedrag had moeten worden ontlast. De Staten-Generaal hebben zich de zaak niet ernstig aangetrokken, maar toch is de zaak wèl ernstig. Die hoogverheven schenking werd verwerkt op de wijze, welke de invloedrijkste bestrijder in de Eerste Kamer, mr. S. van Houten, heeft gewild. En alleen, omdat minister Idenburg dien wensch niet wilde volgen, heeft mr. van Houten tegen heel het voorstel gestemd. Zoo zagen de bestrijders van de schenking hun wenschen vervuld.
IV
De magere praktische resultaten met de „eereschuld" laten de beteekenis van Van Deventer's werk onaangetast. De contante waarde moge gering zijn geweest, de staatkundige waarde stond hoog. Van Deventer heeft met zijn strijd het besef gevestigd, dat er jegens Indië grenzenloos onrecht was gedaan en hij heeft het volgen van een
i) Bijlage B. Indisch Ontwerp (begrooting) van 1913.


DE ETHISCHE KOERS.
107
„ethische" koloniale politiek, een staatkunde van beterschap, tot een belang voor den moederstaat gemaakt.
Er was onder de aanzienlijken en ontwikkelden der inheemschen een sterke politieke belangstelling geboren. Hunne Nederlandsche vrienden, onder wie de toenmalige directeur van Onderwijs, mr. Abendanon, Van Deventer, van Kol, prof. Snouck Hurgronje, stonden met velen in briefwisseling en persoonlijken omgang; er was een uitwisseling van gedachten ontstaan, waarvan de invloed op regeering en parlement merkbaar was geworden. De kiemen voor een Indisch medezeggenschap waren gelegd. Niet alles wat men in Nederland voor Indië wilde doen of laten, werd langer kritiekloos aanvaard. Toch was die inheemsche belangstelling nog zoo zwak, nog zoo weinig constructief en tot zoo weinigen beperkt, dat alle goeds en elke opbouw nog moest worden verwacht van den „ethischen" drang van enkelen in het moederland, van eene welwillendheidspolitiek, waaraan door de uitvoerende machten over het geheel nog in onwil werd gehoorzaamd. Overigens waren door de betaling van productieve werken met een aanzienlijk deel van de gewone inkomsten, de financieele mogelijkheden, zoo nauw begrensd, dat reeds daarom forsche hervormingen waren uitgesloten. Opium- en pandhuisregie, geldopbrengende diensten, werden doorgevoerd; het rechtswezen werd commissoriaal gemaakt, het credietwezen ontwikkeld, de landrenteheffing verbeterd; het onderwijs voor de inheemschen kreeg eindelijk onder Van Deventer's. invloed een degelijken grondslag; een aanvang werd gemaakt met den aankoop van „particuliere landerijen", waar de eeuwen door de ergste misstanden bleven geduld; de staatsrechtelijke hervormingsplannen van minister van Dedem bereikten, wat de plaatselijke raden betreft, het staatsblad — maar de algemeene toestand der bevolking, economisch en sociaal, bleef nog zeer achterlijk.
De hervormingen gaven meer bloem dan vrucht. Het feit,


108
DE ETHISCHE KOERS.
dat nu nog op alle andere dan de dorps-scholen duizenden kinderen wegens plaatsgebrek moeten worden afgewezen, dat de volksgezondheid droevig verwaarloosd is, dat rechtspraak en gevangeniswezen nog verre achterstaan bij hete noodigste, dat de verwaarloozing van de opleiding der verstandelijk zeer goed aangelegde inheemsche bevolking7 heeft geleid tot een ontwrichtend tekort aan personeel over heel de linie der staatswerkzaamheid, het is alles het wrekende gevolg van een klein beleid.
De exploitatie van Indië in den nieuwen vorm werd echter krachtig doorgezet. Het particuliere kapitaal kreeg de vrije hand, het stelsel van „kolonisatie" had volmaakt overwonnen en het heeft in vele opzichten gebracht wat de vroegste voorstanders er van hebben voorzegd. Het koloniale kapitaal ontwikkelde een frisschen ondernemingsdurf, een geweldige productieve kracht. De grootlandbouwindustrie, zoowel op de in erfpacht (voor 75 jaren) uitgegeven woeste gronden, als op de (onder overheidsvoorschriften) van de bevolking ingehuurde akkers, verrijkte de opbrengsten.verruimde de werkgelegenheid voor de steeds toenemende groep van inheemsche niet grondbezitters. Afgelegen streken werden door de kapitaaj^mdringing bij het ruilverkeer ingeschakeld, tot spoorweg- en haven-aanleg. werd geprikkeld. De vestiging van het koloniale kapitaal vergrootte ook de Europeesche gemeenschap in Indië door de gestegen behoefte aan uitheemsche werkkrachten, terwijl anderzijds de uitbreiding van de staatsdiensten, van de ambtelijke wereld de „kolonisatie" deed toenemen. Die Europeesche gemeenschap werd meer geschakeerd en de ruimere instrooming van wetenschappelijk gevormde krachten verhoogde het maatschappelijk en geestehjk verkeer. De dagbladpers vond wijder baan, het vereenigingswezen kwam tot sterker leven. Het oude verbod van staatkundige organisatie en bijeenkomst bleef als regel gehandhaafd, maar de instelling van locale raden (de decentralisatie) leidde toch


DE ETHISCHE KOERS.
109
tot het toelaten van kiesvereenigingen voor het stellen en aanbevelen van candidaten. Een moderne samenleving kwam onder de Europeanen in Indië tot ontwikkeling.
Maar ook de inheemsche gemeenschap ontwaakte uit den dommel. De spoorwegen, welke in oorsprong het Nederlandsche handelsbelang tot doel hadden, werden ook het voertuig voor de inheemschen. Niet alleen tot verhooging van het commercieel verkeer, maar de mogelijkheid tot snellere verplaatsing leidde ook tot een staatkundig verkeer, tot de ontmoeting van gelijkdenkenden, tot overleg en organisatie. De drukpers vormde een inheemschen typografenstand, waaruit de mannen gerecruteerd werden, die stichting en uitbreiding ook j^an een inheemsen dagbladwezen, mogelijk maakten. De staatsdienst, de particuliere nijverheid, het verkeerswezen hadden behoefte aan een inheemsch personeel, waarvan een deel het lezen en schrijven moest verstaan'— maar die menschen lazen en schreven natuurlijk niet alleen wat het belang van den overheerscher kon dienen. Zoo riep het versterkte westersche kapitaal, door het eigenbelang gedreven, de krachten op, welke het in de toekomst onverbiddelijk als een bedreiging tegenover zich zou vinden. Het hielp ook in het overheerschte land de voorwaarden scheppen voor de eigen ondermijning. De „kolonisatie" bracht in Indië in al deze opzichten een voortreffelijken, vruchtbaren ommekeer. Het cultuurstelsel kreeg, in terugblik, steeds scherper het beeld van een staats-slavenplantage.
V.
Het vrije kapitaal had dus zijn taak in Indië goed verstaan. Maar de overheid? Zij was teruggevoerd tot haar ideëele taak, de ontwikkeling der gemeenschap te volgen en te leiden, de belangen van die gemeenschap in alle geledingen onbevangen naar behoefte te behartigen. De meest


110
DE ETHISCHE KOERS.
verwaarloosde en zwaarst belaste groep der koloniale samenleving haar zorgen te geven, was dan toch eerste eisch van onbevangenheid. Het tekort was dan aanzienlijk. /Zij koesterde de kapitaalsbelangen van harte. De voorwaarden tot onbekrompen gronduitgifte waren bovenmate gunstig, de voorschriften tot de huur van bevolkingsakkers zoodanig, dat de inheemsche landbouwers slechts tegen rampen werden behoed. Aan het kapitaal werd de gelegenheid gelaten zijn belangen uit te leven. Nog in 1918 werden nieuwe voorschriften voor het inhuren van suikergronden uitgevaardigd, waarbij het hoogste gebod was, dat de inheemsche verhuurder althans gevrijwaard moest heeten tegen verlies.
Van een juist onder koloniale verhoudingen zoo dringend geboden arbeidswetgeving was nauwelijks een spoor te vinden. De door elk nieuw bewind plechtig gewaarborgde inheemsche grondrechten werden geschonden1), de behoefte aan arbeidskrachten van het in de Buitengewesten zich nestelende kapitaal werd door de overheid bevredigd met arbeidsovereenkomsten, waarvan de -inhoud door de geworven arbeiders niet alleen onbegrepen bleef, maar welke door strafbaarstelling der overtreding de vestiging van een moderne slavernij beteekende (poenale sanctie), t De reeds genoemde voorschriften voor de verhuur van inheemsche gronden 'aan niet-inheemschen — bijzonder gebruikelijk bij de suikerindustrie — dekken sterke misbruiken, waartegen de krachtigste strijders voor de Indonesiërs nauwelijks iets vermochten.2)
Ten volle zij erkend, dat sedert regeering en ambtelijkheid ontslagen zijn van de onfrissche taak om als exploitanten zelve haar bestuurden te knevelen, de algemeene ver-
>) Van Vollenhoven's „De Indonesiër en zijn grond" (Leiden 1919) is een felle en strikt gedocumenteerde aanklacht tegen deze schending.
») De Kamerredevoeringen van Van Deventer en Van Kol bij reeksen van begrootingsdebatten, de verslageneter „Mindere Welvaarts"-commissie geven cijfers en feiten.


DE ETHISCHE KOERS.
drukking der inheemschen een rem kreeg aangelegd. Maar dat de „kolonisatie" in dit opzicht niet het heil heeft gebracht, dat een Dubus vooral er van verwachtte, gevoelt men uit de reeds lang vermoede, maar in 1905 door de .regeering officieel erkende ontzettende misbruiken bij de behandeling van de tabaks-koelies ter Sumatra's Oostkust.Ook op Java moest de regeering meermalen enquêtes instellen naar verderfelijke arbeidsverhoudingen bij de particuliere grootlandbouw-industrie, waarvan de resultaten echter slechts bij uitzondering en dan nog gedeeltelijk werden openbaar gemaakt. Dat ook de koloniale -overheid zelve de oude trekken nog niet geheel verloor, bewijzen de jaar op jaar in het parlement aangeheven klachten over ernstige (ten slotte weggenomen) misstanden bij het gouvernements-tinbedfijf op Banka, de nog in 1915 gebleken gruwelen bij den aanleg van den Midden-Sumatraweg, de zeer onlangs aan den dag gekomen ellende onder de dwangarbeiders van de gevangenis op het rubber-eiland Noesa Kembangan. Neen, de oude stijl is nog niet gesleten.
Dit eerste tijdperk der vrije overheid stond ook in het teeken van afdoende onderwerping der Buitengewesten, door den gouverneur-generaal Van der Wijck ingezet, (1893—1899), door van Heutsz (1904—1909) volbracht. De Atjeh-oorlog werd eindelijk gewonnen, door onderwerping tevens van de onafhankelijke Gajoe- en Alaslanden. Verder werden Djambi, Korintji, Lombok, Bali, Boni en andere tevoren zelfstandig gelaten rijken in de Buitengewes-' ten met geweld meer direct onder het Nederlandsen bestuur gebracht. De daarbij toegepaste krijgsvoering was meerlij ds zoo wreed,.de opvorderingen en geldelijke straffe' zoo buitensporig'de opgelegde heerendiensten zoo zwaai ? .dat de mannen der Compagnie schenen herboren. De klach ten bijzonder over de oorlogsvoering op Atjeh en m de Gajoe- en Alaslanden hielden in het parlement sterk aan en hetgeen er in geschriften over bekend werd, was afschu-


112
DE ETHISCHE KOERS
welijk. De regeering werd genoopt, een enquête in te: stellen, waarvan de resultaten in November 1908 tot: een reinigend Kamerdebat voerden.
Het was wëer de bekrompenheid van het Nederlandsche i koloniale beleid, welke de oorlogsvoering tegen den gekleur- 1 den tegenstander — de geheel losgelaten rasdriften maken
x dien strijd van nature reeds uiterst fel — tot de ergste wreedheid? en onverbiddelijkheid aandreef. Het is door -wijlen Thomson meermalen in het parlement verzekerd, dat er in die oorlogen aan Nederlandsche zijde met een in verhouding tot het krijgsgebied veel te klein leger werd gestreden. De uiterste drang naar zelfbehoud was het dan, welke de Nederlandsche troepen noodzaakte, (letter-~j lijk niets en niemand, ook vrouwen niet en grijsaards of kinderen, te ontzienïEn alweer die zuinigheid, dat besturen op een koopje, was oorzaak, dat in de veroverde landen I het oorlogsleed zoo traag werd hersteld, dat de bestuurskosten reeds dadelijk op de Verslagenen kwamen te drukken,
I dat er vaak met gebrekkig bestuurspersoneel in die nog uiterst gevoelige streken moest worden geregeerd, de be-lastingen bovenmate werden opgezet en met geweld moestén ■ worden geïnd. Aan heerendienstén werd het uiterste ge-j vergd en niet zelden voor overbodige of slecht voorbereide^ werken. Een gebrekkige controle liet het veld aan grovél heerschersnaturen, aan ergste uitspattingen van tropen- : koller.^ X
De nieuw opengelegde landen trokken onmiddellijk het koloniale kapitaal en de forsche veroveraars dezer buiten-;: gewesten zagen hiermee hun arbeid bekroond. Deze:; loop van zaken is onweerhoudbaar, koloniaal-onver j mijdelijk, maar het Nederlandsche bestuur was op deze snelle, zelf uitgelokte ontwikkeling der dingen sociaal niet j voorbereid. Terwijl het kapitaal zich in groote toerusting! vestigde, onthield de overheid aan de overheerschten de streng noodige sociale bescherming, de voorziening met een afdoend beveiligend bestuur, stipte rechtspraak.


DE ETHISCHE KOERS.
113
In de overtuiging, naar beste weten te handelen, werd de hand geslagen aan voorzieningen, welke aan het nieuwe verkeer ongehinderde ontplooiing mogelijk maakten en het is zeker, dat hierdoor de bevolking tot grooter profijt van haren landbouw in staat werd gesteld. De commercieele •zin het zich kennen, maar wat voor een koloniaal bestuur ;jnisschien noodiger en pacificeerender is, de psychologische zin, het rekening houden met karakter en levensgewoonten, bleef ver ten achter.
VI.
De ethische periode heeft, naar onze overtuiging, voor de Indische volken slechts weinig contant resultaat opgeleverd. Hare groote voorgangers droegen hetzelfde lot als de uitnemende boetpredikers uit donkerder koloniale tijden. De „ethici" werkten echter onder gelukkiger omstandigheden, konden niet alleen voortbouwen op hetgeen de ouden aan hun toekomst hebben nagelaten, maar het vooral sedert den aanvang onzer eeuw toegenomen internationaal koloniaal verkeer, de dichtere ontmoeting van de Europeesche mogendheden op het koloniale terrein, de stijgende aanspraken van Japan op het deelgenootschap 'in de wereldontginning, heel die gevoeliger geworden 'situatie, noopte de Nederlandsche regeering tot voor zichtige bejegening van de „ethici", tot wezenlijke aandacht voor hun kritiek. Er werd prijs op gesteld, in goed verborgden tooi voor het buitenland te kunnen verschijnen; welluidende programma's, zonnige beloften werden aan de openbaarheid gegeven. De „ethici" hebben onder die verhoudingen ook bereikt, dat de „ethische koers" door de overheid moest worden gekozen, zij het niet steeds even blijmoedig.
Dat laatste was begrijpelijk. Onder het bestaande maatschappelijk stelsel is koloniale politiek nog onver-
III Van Wingewest naar Zelfbestuur. 8*


114
DE ETHISCHE KOERS.
mijdelijk exploitatie-bewind, is elke koloniale overheid voor verkrijging en behoud van hare macht nog afhankelijk van het vrije kapitaal, dat in Indië nog slechts zoo kort aan de beurt is gekomen. En hiermee is en was de rechtstreeksche invloed van persoonlijke strijders die met hunne eischen het exploitatie-stelsel uit de voegen zouden willen drukken, noodzakelijk beperkt. Alleen een tegenwicht van de overheerschten zeiven, van de geëxploiteerde gemeenschap, kan doen wijken.
Natuurlijk gaat de beteekenis van de ethische periode boven hare directe resultaten uit. Haar kracht zal in de toekomst reiken Wat zij verkondigde en in edel streven eischte, zal tot kering en moed strekken aan de inheemschen, wanneer
deze eens hunne geschiedscnrijvers zuuen ucu^u tot mede-bestier van de eigen gemeenschap op hooger plaats zullen worden geroepen. De „ethici" hebben het levend verband gelegd tusschen het verleden van eene enkel belangenheerschappij en de komende tijden van inheemsen zelfbestuur.
Ook de ethische periode had hare groote voormannen, van wie de meesten nog hun arbeid voortzetten, den overgang naar nieuwe tijden meemaakten. Wij noemen Abendanon, die in Indië, binnen de afwijzende ambtelijke sfeer, met zijne schoolpolitiek, zijn onderzoek naar de mogelijkheden van een inheemsche nijverheid, van zijn geloof m de toekomst der Indonesiërs getuigde. Dr. Hazeu, de tegenwoordige Leidsche hoogleeraar, heeft, voornamelijk als adviseur voor Inlandsche en Arabische zaken, zoo voortreffelijk, werk verricht door regeering en ambtelijkheid tot eerbied te manen voor den door hem zoo fijn begrepen eigen. geest der overheerschten, hun vatbaarheid voor redehjkheid en recht In de moeilijkste tijden konden zij op nem rekenen In 1897 deed Van Kol, de sociaal-democraat, zijn intrede binnen het parlement. Hij gaf felle kritiek, maar ook praktischen opbouw; was boetprediker èn mgemeur Met zijn groot rechtsgevoel en ontzaghjke arbeidskracht


DE ETHISCHE KOERS.
115
stuwde hij de regeering onverdroten naar menschelijkheid en hervorming. Wij spraken al van den leider van het Welvaartsonderzoek, den oud-resident Steinmetz. Kenner als weinigen is hij van het Javaansche volk en van de structuur zijner gemeenschap. Hij was tegelijk meester en dienaar zijner bestuurden en uit zijn arbeid spreekt vriendschap voor den Javaan naast kritisch besef van diens zwakheden. In Van Vollenhoven bezit de Indonesiër den machtigen beschermer van de eigen rechtsovertuiging, de eigen maatschappelijke structuur, en ook is deze hoogleeraar een gevreesde vijand van de nivelleerende bureaucratie, welke zijn rijke kennis en gespitste pen heeft leeren duchten. . Zij allen zijn nog in leven, werken voort. De politieke leider van de ethische periode, de man, die naar hart en geest zoo zuiver bij haar aansloot, mr. C. Th. Van Deventer, werd echter juist op de wisseling der tijden, in 1915, door den dood bereikt. Prof. Colenbrander heeft, met ondergeschikte medewerking van den schrijver van dit overzicht, zijn leven en werken geschetst x) en vele bevoegden hebben zijn beteekenis voor de Indische zaak geboekt. Hoe groot en gaaf was zijn werk. Het gemoed brandde hem bij het onrecht, dat Indië leed; maar wijsheid en volkomen kennis van hetgeen hij ondernam schonken hem de kracht tot een beheerschten en onverzettelijken strijd voor den Indonesiër en voor den Nederlandschen naam.
Hij, evenmin als zijne medestrijders, mocht zijn arbeid in volle vrucht zien, maar Van Déventer oefende, binnen de grenzen van het mogelijke, een machtigen invloed. De zwakke verschijning miste uiterlijke kracht en ook de redenaar beschikte niet over de middelen aan stem en .gebaar, welke de luisterenden bedwingen. Alleen de kracht van een hoog karakter deed hem den grooten invloed op regeeringen, het onvoorwaardelijke vertrouwen van de Indonesiërs winnen.
') „Leven en Arbeid van Mr. C. Th. van Deventer". Amst. 1916. III Van Wingewest naar Zelfbestuur. 8


116
DE ETHISCHE. KOERS.
Het is bekend, dat er ernstig sprake is geweest van de. benoeming van Van Deventer tot landvoogd, als Idenburg's opvolger. x) Wij deelen niet den twijfel van sommigen, die van een landvoogdij van Van Deventer een teïemstelling voor hem en ook voor zijne vrienden vreesden. Van Deventer had groote idealen, maar was geen „idealist". Zijn geestdrift groeide uit de werkelijkheid, ontwortelde nimmer. Constructief was hij in zijne aan gemoed zoo rijke geschriften, een-nuchtere bouwer was hij bok in zijne daden. Een sterke en voorzichtige man van de daad. Een staatsman. Daarom is het voor Indië diep te betreuren, dat hem de groote taak te Buitenzorg niet kon worden opgelegd.
Zijn arbeid zal nog lang in de toekomst vrucht zetten.
Tegenover de ethici verrezen ook enkele figuren van de oude koloniale kracht. Van Heutsz en Van Daalen, Swart en Colijn, de overtuigde en gespierde dienaren van een eng nationalisme, dat de vaderlandsche historie nog aan het heden zou willen opleggen. De mogelijkheid van een snel „bevrijd* Indië schijnt hun slechts de mogelijkheid van Nederlandsche oneer. Voor hen mag Indië slechts blijven,onder welken vorm ook, een wingewest. De-voormalige gouverneur-generaal en oud-minister Idenburg, ingeluid op Kuyper's mild koloniaal program, nadert sedert zijn tweede ministerschap deze groep steeds dichter. Hij maakte als landvoogd de laatste moeilijke jaren van de ethische periode mee, betrachtte menschelijkheid in zijn bewind en een voorzichtigen, maar welwiUénden hervormingszin. Het plotseling oplaaien van een massale volksbeweging, welke hij taktisch?en rustigltegemoet trad en remde, deed hem blijkbaar terugschrikken voor de nog ongeweten krachten in een smal bestuurde menigte. Na zijn terugkeer'trad er bij hem een gematigdheid in, welke, naar gelang de eigen krachten van Indië zich deden kennen, nauwelijks meer van de behoudzucht is te onderkennen, ïj Colenbrander. I blz. 411-413.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
117
NAAR HET ZELFBESTUUR (1912 TOT HEDEN).
Tegen het einde van 1912, traden de stille volken van Indië op het onverwachtst uit hunne oude en groote berusting. Er ontstond een volksbeweging. Van toen af nam de ethische periode een einde. Haar grondslag: het helpen van een overheerscht volk, dat geen weerkracht kent, was haar ontzonken. De hulp moest samenwerking worden; de eigen wenschen en idealen traden voor de verpleging door den ethicus in de plaats.
De beweging kwam onverwacht, maar niet toevallig. In 1911, bij het ontstaan van de Chineesche republiek, voer er een wild nationalisme door de Chineesche bevolking van Indië. Een in wezen onbeduidend conflict over het al of niet toelaatbare van de wapperende republikeinsche vlag werd de aanleiding tot Chineesche opstootjes. Zij werden zonder veel moeite gestuit, maar het verzet had toch tengevolge, dat de regeering tot snelle doorvoering van lang voorbereide emancipatie-plannen overging. De Chineezen zagen na een krachtvertoon hun maatschappelijke stelling in de Indische samenleving veel verbeterd. De blijvende praktische beteekenis van de nieuwe Chineesche republiek was toen nog niet te peilen; de vjeS§ voor verwikkelingen had de Indische regeering snel tot handelen gezet.
Die Chineesche furie is de stuwkracht geweest voor een beweging ook onder de inheemsche bevolking. Niet alleen uit een drang naar nationalistische ontplooiing, maar ook omdat een verheffing van den Chinees voor den Indonesiër een versterking van de overheersching kon beteekenen. De inheemsche had tevens ervaren, dat bij actief optreden de regeering wel van toegeven wist; zij was vatbaar gebleken voor de vx^^^git^v^^^J
I.


118
NAAR HET ZELFBESTUUR.
Reeds enkele jaren tevoren was een begin van organisatie ondernomen. In 1908 hadden eenige leerlingen van de Inlandsche Artsenschool te Weltevreden, onder den indruk van een Aziatische opleving na de Japansche overwinning op Rusland, een vereeniging gesticht, „Boedi Oetomo" (het schoone streven). In hun diepste gemoed leefde er staatkundige drift, maar bij het verbod van politieke organisatie uitte zich de vereeniging in een onderwijs-actie. Hetzelfde jaar werd er te Djokja voor het eerst een Javanencongres gehouden, waar de beweging spoedig onder invloed van ouderen en meer bezadigden geraakte. Na die eerste ontvlamming, zonk „„Boedi Oetomo" dra weer tot rust. Naar buiten slechts. De jongeren trokken zich weliswaar meer terug, maar het streven bleef wakker en niet weinigen sloten zich later aan bij de groote volksbeweging, welke in 1912 geboren werd.
De eerste aanloop werd door de groep der IndoEuropeanen genomen, een volksdeel, dat wegens gemengde afstamming een zeer eigen plaats in de Indische samenleving heeft. De blanke daarginds staat uit ras-instinct weinig sympathiek tegenover den gekleurden stamverwant; maar deze aandoening is wederkeerig. Toch is de Indo veelal gehecht aan zijn wettelijken status van Europeaan en gedraagt zich juist vanwege zijn sterke raciale overeenkomst met den volbloed-oosterling, tegenover dezen gaarne hooghartig. De Indonesiër op zijn beurt is zeer gevoelig voor de zuiverheid van ras, verdraagt daarom moeilijk de heerschappij, welke ook de Indo over hem voert. Zoo waren de rasverhoudingen nog, toen Ernest Douwes Dekker, een na-neef van Multatuli, „nieuwe perspectieven* opende. Hij is zelf een Indo, die zich naar eigen getuigenis in de eerste plaats oosterling gevoelt en wij gelooven aan de juistheid van zijne stelling, dat, over het geheel, het zieleleven van den Indo-Europeaan veel sterker naar de psyche der inheemsche moeder dan naar die van den blanken vader neigt. Douwes Dekker besloot tot het voeren van een staatkundige actie;


NAAR HET ZELFBESTUUR.
119
een partij-program had hij ontworpen, waarin onder veel sociaal nuttigs, de voorbereiding tot de onafhankelijkheid van Indië het groote punt was. Hij richtte zich niet alleen tot den Indo-Europeaan, maar tot alle Indiërs, tot allen, die den druk der overheersching hadden te dragen. Geen scheiding moest er langer zijn tusschen wie Indië als hun vaderland kenden; ook de Indo-Europeaan had te kiezen, moest niet langer de minachting van den blanke dragen. Bij de oosterlingen behoorde hij; het oosten was zijn ziel.
De Indische Partij werd, in 1912, opgericht en Douwes ■ Dekker ondernam met twee zijner geestverwanten een propagandatocht door Java, werd overal als een bevrijder door de Indo's ontvangen, hield vergaderingen, waar een groote geestdrift loskwam, een eindelijke ontlading van stil en mokkend gedragen verbittering.
De Europeesche wereld stond versteld-en ontsteld. Nimmer had men op Java de mogelijkheid van een zoo algemeene anti-Europeesche beweging kunnen veronderstellen. Een zeer onhandig en ook onfijngevoelig betoog in het orgaan, van den Bond van Geneesheeren — tegen de oprichting van een tweede artsenschool, voor alle rassen toegankelijk — en dat de Indo-Europeanen zich terecht sterk hadden aangetrokken, was voor Douwes Dekker dankbaar propaganda-materiaal. De Indische Partij zou op de Kerstdagen van 1912 te Bandoeng definitief worden opgericht. De propaganda hield intusschen aan. Een zwarte partijvlag werd ingesteld, D.D.'s portret was in de gezinnen te vinden, het dagblad „De Expres" werd opgericht en ging scherp de aanvallen van de Europeesche pers tekeer.
De Indonesiërs hadden zich eerst nog afzijdig gehouden. Zij hoorden gaarne D. D.'s vrijheidsprediking, hij sprak voor hen verlossende woorden, waaraan zij zeiven zich niet dorsten wagen, maar traden nog niet toe. Andere reden tot terughoudendheid was het programpunt der I. P., dat ook voor anderen dan volbloed-inheemschen grondbezit vorderde. Eindelijk wist D. D. twee van de vooraanstaande


120
NAAR HET ZELFBESTUUR.
jongere Javanen te winnen: Tjipto Mangoenkoesomo en Soewardi Soeryaningrat, de een een Javaansch arts en een reeds bekend publicist, de ander een nationalist van vorsten- j lijken huize. Douwes Dekker zag hiermee een diep gekoesterd verlangen bevredigd; nu zouden er wel meer der inheemschen volgen.
De regeering bleef nog afwachten, greep, ondanks de overtreding van het vergaderverbod, niet in. Toen echter op het Bandoengsche stichtings-congres Douwes Dekker de statuten toelichtte met de verzekering, dat zij een oorlogs- j verklaring aan het overheerschende gezag inhielden, weigerde gouverneur-generaal Idenburg de gevraagde goedkeuring. Geen regeering, was zijne motiveering, (op een later den 13en Maart 1913 aan het I. P.-bestuur toegestane audiëntie), kan een partij dulden, welke streeft naar een verbreking van den band met het moederland, dat de landvoogd van Indië vertegenwoordigde. x) Douwes Dekker beproefde nog een herziening van deze beschikking, daar de statuten meer overeenkomstig de inzichten van de regeering waren gewijzigd, maar de landvoogd antwoordde, ] dat met deze verandering van woorden de geest der partij zich niet kon verloochenen.
De I. P. was een verboden vereeniging geworden. Kort j daarna werden de voorbereidingen geopend voor een feestelijke viering van de honderdjarige Nederlandsche nationale onafhankelijkheid en er werd daarbij ook op de deelneming j van inheemsche zijde een beroep gedaan. Te Bandoeng werd ! toen een Comité Boemi Poetra, een inheemsen comité voor die viering gesticht, waarmee Tjipto en Soewardi, die er de leiding ih hadden, in sarcasme hun gekrenktheid te : gevoelen gaven over de viering van een Nederlandsch i onafhankelijkheidsfeest met inheemsche deelneming in het land der overheerschten. Er verscheen namens dit Comité
een vlugschrift van Soewardi „Als ik Nederlander was ",
waarin deze gevoelens zich sterk uitleefden.
i) Verslag van deze audiëntie in Jav. Ct. 18 Maart 1918 no. 22.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
121
Toen meende de heer Idenburg een krachtig besluit te moeten nemen. Heel de actie had eenige onrust gebracht en de regeering interneerde Douwes Dekker, en de beide Javanen, in het belang van de publieke rust. Alle drie mochten naar Nederland, in plaats van naar de hun aangewezen verbanningsoorden in Indië, en velen zullen zich het optreden van de bannelingen op vergaderingen hier nog wel herinneren. Het drietal werd in 1918 weer in Indië toegelaten.
De Indische Partij is thans als Nationaal Indische Partij herleefd, nadat eerst de reeds bestaande vereeniging „Insulinde" haar taak na het verbod had voortgezet. Het optreden is thans rustiger en zij won 'vele inheemschen. Van de IndoEuropeanen keerden vele terug tot dè eigen vereenigingen, welke thans in één Indo-Europeesch Verbond zijn opgegaan.
II.
Kort voor het ontstaan van de Indische Partij was te Solo, in navolging van een Buitenzorgsch voorbeeld, de Sarekat Dagang Islam (Islamitische handelsvereeniging) opgericht. Daar het aanvankelijke handelsdoel spoedig werd losgelaten, werd zij in Sarekat _ Islam herdoopt. De oprichting geschiedde nog al woelig door opstootjes van Javanen tegen Chineezen, en vermoedelijk uit concurrentie-zucht door de daar gevestigde Javaansche groothandelaren beinvloed. De overheid verbood onmiddellijk de vereeniging, maar na een rustig onderzoek van doel en wezen, werd* het voortbestaan toegelaten. De bekkende Tjokroaminoto, een ontwikkelde Jong-Javaan, nam de leiding en binnen zeer korten tijd had de beweging over heel Java en daarbuiten vat gekregen. Geweldig was de geestdrift over de eindelij ke aaneensluiting van wie hetzelfde leed hadden te dragen. Tienduizenden traden toe en op groote meetings ging een gejubel op naar den leider, die de trouw aan het Nederlandsche gezag overal vooropstelde


122
NAAT HET ZELFBESTUUR.
en de beweging rechtvaardigde als een poging om langs wettigen weg lotsverbetering en maatschappelijke verheffing te verkrijgen.
De organisatie van eene intuitief bijeengestroomde massa was uiteraard nog onklaar en later is ook gebleken, dat velerlei verlangens en bedoelingen zich onder de ééne Sarekat Islam schaarden. Maar geheele helderheid kon niet worden verlangd en de groote algemeene beteekenis van de Sarekat Islam is, dat de inheemschen eindelijk luide en vereend uitkwamen voor hunne grieven. De snelle toestrooming van leden, de buitengewone geestdrift, welke de massa beving — eene massa, welke het dulden toch zoogoed verstaat — moest de verraste regeering toch wel de overtuiging schenken, dat er 'iets ernstigs haperde aan haar beleid. Het regeeren door middel van de inheemsche hoofden was het door de eeuwen beproefde middel voor een rustige heerschappij van zeer weinigen over zeer velen; het was de vermaardheid geworden van het Nederlandsche koloniale bewind — en daar onttrokken bij duizenden de inheemschen zich aan dat natuurlijke gezag hunner hoofden- en zochten in vrije keus hunne vertrouwensmannen. Het scheen de val van een rëgeerstelsel.
De omstandigheid, dat zoo vele ontwikkelden onder de Javanen in de leiding der massa deelden, was een ander symptoom vari ontevredenheid. De regenten en hoofden van de oude school, niet opgeleid en aan de tradities verslaafd, eischten van de modern opgeleide inheemsche ambtenaren nog ten Volle het klassieke uiterste eerbiedsbetoon (hormat) en ook zocht dat oude gezag zich te handhaven door eene achterstelling juist van de jonge ontwikkelden, die zich door dat alles ernstig gegriefd gevoelden. Nagenoeg met zekerheid kan worden gezegd, dat deze ontevredenheid de jongeren tot de massa-beweging voerde, tot het eigen mede onderdrukte volk.
De beweging bleef, behoudens enkele in zulke dagen onvermijdelijke uitspattingen, rustig en de leiding hield de teugels


NAAR HET ZELFBESTUUR.
123
stevig. De Europeesche samenleving, snel verontrust met haar kleine getal temidden der stille millioenen, werd opgeschrikt door deze plotselinge roerigheid en het was alweer de rasdrift, welke de verhoudingen soms tot het uiterste spande. Ook voor de regeering, welke door die opstanding kon leeren, hoe weinig zij op de hoogte was van wat er in het binnenste der groote inheemsche gemeenschap leefde.
Een deputatie van het centrale bestuur der S. I. kreeg den 29en Maart 1913 *) audiëntie bij den landvoogd, die onder zekere vooraf te vervullen voorwaarden van organisatie en financieel beheer een goedkeuring der statuten gunstig zou overwegen. Ruim drie maanden later kwam de afwijzende beschikking op de gevraagde goedkeuring der statuten. De regeering wilde slechts plaatselijke vereenigingen erkennen, zonder een centrale leiding te verbieden. Kort voor het ^aftreden van den heer Idenburg verkreeg ook die centrale leiding de goedkeuring als afzonderlijke organisatie. 2) De landvoogd bleek enkele der diepere oorzaken van de beweging juist te hebben begrepen, toen hij in die dagen3) de gewestelijke bestuurshoofden in de eerste plaats maande tot een welwillende houding jegens de inheemsche bevolking, welke tot het besef van hare eigenwaarde was gekomen. Bovendien werd met nadruk verlangd, dat bij het bestuursoptreden meer rekening zou worden gehouden met den ommekeer van denkbeelden, welke vooral bij de jongere ontwikkelden onder de inheemsche bevolking was ingetreden. Ook de aankondiging dat bij de benoeming tot regent (het hoogste inheemsche ambt) voortaan, naast de erfelijkheid, meer de bekwaamheid -zou gelden,4) was een bevrediging voor Jong-Java.
1) Het verslag is opgenomen in de Jav. Ct. van 4 April 1913 no. 27.
2) De uitvoerige motiveering is te vinden in de Jav. Ct. van 15 Juli 1913 no, 66.
3) In circulaire no. 2014 (Ind. Bijblad no. 7939).
4) €;rc, 29 Nov. 1913, Ind. Bijblad no. 2744.


124
NAAR HET ZELFBESTUUR.
De directe staatkundige gevolgen van de Indische volksbeweging waren van beteekenis. Er werkte een sterk streven bij de regeering naar actueele pohtieke bevrediging. Vele hervormingen, welke jaren lang in overweging waren of sleepten, werdén snel doorgezet. Het recht van vereeniging en vergadering werd erkend, het rechtswezen verbeterd, de laatste der dwangcultures verdween uit de wet, de heerendiensten op Java werden geheel afgeschaft, een wettelijke regering van den woeker èn de coöperatie kwam tot stand en emdelijk ook kreeg Indië een vertegenwoordigend lichaam, den Volksraad. Reeds een begin van machtsvorming bij de inheemschen dreef de regeering tot sneller hervormen dan de ethici met hun moeilijken en voortreffelijken arbeid hadden kunnen verkrijgen.
Het tijdperk der eigen kracht was ingetreden, de praktische politiek in den koers van het zelfbestuur gedreven.*)
III.
p
Een nieuwe landvoogd trad op, juist toen de volksbeweging na den eersten aanloop tot vestiging was gekomen. Mr. J. P. Graaf van Limburg Stirum volgde in 1916 den heer Idenburg op. Een man zonder koloniaal verleden, een buitenstaander ook in de moederlandsche politiek. Nederlandsen gezant was hij en gedurende een waarneming van het gezantschap te Peking had hij, enkele jaren tevoren, een kort bezoek aan Indië gebracht.
Zijn eerste jaar gaf een rustig bewind. Het Buitenzo'rgsche hofleven kreeg een statiger zwier, in vergelijking met de ingetogen huishouding van den calvinistischen voorganger, en de heer Van Limburg Stirum deed zich overigens kennen als iemand met groote belangstelling. Toch bleek al dit
i) Ook Van Deventer was overtuigd, dat de inheemsche bevolking er toe moest komen „hoofdzakelijk door eigen kracht haar toekomst te verzekeren". Colenbrander II blz. 154.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
125
eerste jaar, dat er een ongewoon man aan het bestuur stond. In de Buitengewesten was het naar vele zijden roerig geworden en op Djambi (Zuid-Sumatra) moest een opstand met veel geweld worden neergeslagen. De landvoogd besloot toen tot het zenden van een regeeringscommissaris, het lid van den Raad van Indië J. H. Liefrinck, om de toestanden op de Buitengewesten te onderzoeken. De uitslag bracht aan den dag, dat het daar gevoerde bestuur in vele streken, vooral ter Sumatra's Westkust en in Tapanoeli, tot een groote volksverbetering had geleid. Er was met eene uiterste fiscaliteit opgetreden en de geëischte heerendiensten voor machtige, soms overbodige openbare werken waren vaak tot het ondragehjke opgevoerd. Het waren weer kwade gevolgen van een beleid, dat in de eerste plaats de zuinigheid kent. Het dringen was van den aanvang af, de Buitengewesten goedkoop voor ontginning en verkeer toe te rusten, en het werd de trots der bestuursambtenaren, dat werk snel en voorbeeldig te doen. Maar de regeering gaf geen geld en, gewijzigd de omstandigheden, herhaalde zich toen op die nauwelijks ontsloten Buitengewesten wat onder de Compagnie en het cultuurstelsel met Java was geschied: de bevolking kreeg te zware lasten te dragen, in geld en in arbeid. Er kwam bij, dat in die verre van het bestuurscentrum gelegen landen het toezicht noodzakelijk zwak was en daarbij de meeste der zeer zelfstandig gelaten leiders van dit pionierswerk in de soldateske school van Van Heutsz en Colijn gevormd. De landvoogd bracht in heel dat beleid ingrijpende hervormingen en verminderde den op de bevolking gelegden druk.
De door dit optreden reeds veroorzaakte ontstemming in bestuurskringen rees tot verontrusting, toen de heer Van Limburg Stirum een ontslagen inheemschen pandhuisbeambte in zijn betrekking herstelde, nadat den landvoogd uit een nauwkeurig onderzoek was gebleken, dat de man onrechtvaardig was behandeld. Deze desavoueering van een dienstchef werd door pers en publiek als een ondermijning van het


126
NAAR HET ZELFBESTUUR.
gezag veroordeeld, maar de heer Van Limburg Stirum liet door den regeeringsgemachtigde in den Volksraad verklaren, dat het een natuurlijke daad van recht was om gedaan onrecht te herstellen.
Het was dezen landvoogd gegeven, den eersten Volksraad te installeeren, de ontwikkeling naar een Indisch zelfbestuur in te zetten. De ruime opvattingen, waarmee hij die proef ondernam, bleken al bij de samenstelling van het college. Een deel moest worden gekozen door de locale raden, waarin een behoudende gezindheid de overhand had; het andere deel moest de regeering bij wijze van aanvulling benoemen. De benoemende landvoogd hield daarbij zoo zuiver rekening met de stroomingen ,welke bij de verkiezingen waren Verwaarloosd, dat de regeering zelve hare oppositie in den Raad bracht. Door deze gedragslijn konden de leiders van de meest links staande organisaties (de extremisten wilden van den Volksraad niet weten) in het vertegenwoordigend lichaam hun tribune vinden.
Naarmate de heer Van Limburg Stirum het vertrouwen en de aarihankelijkheid van de inheemsche wereld won, zag de groote meerderheid in de Europeesche wereld in zijn bewind steeds grooter gevaar voor het Nederlandsche gezag en keerde zij zich van hem af. Toch had ook die Europeesche samenleving zijne volle zorgen. Het was op zijn initiatief, dat in de moeilijke oorlogsjaren, toen de Amerikaansche opvordering van het beste deel der Indische koopvaardijvloot den handel met een ontzettende crisis bedreigde, een samenwerking werd verkregen, waardoor het allerergste werd voorkomen. Zijn vertrouwen in het goede en noodige van de volksbeweging was ook allerminst zwakheid, want telkens en telkens waarschuwde hij gestreng voor de gevolgen van extremistische ondernemingen en eerst (1918) bij een poging der communisten om het vlootpersoneel tot verzet te brengen, later (1919) toen er in het Garoet'sche (Preanger Regentschappen) een revolutionair complot in den maak bleek, zette hij die waarschuwingen in de volle daad om.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
127
De ontstemming der Europeesche gemeenschap sloeg tenslotte naar het opperbestuur over. Ook Indië kreeg in 1918 hare November-dagen. Een verontrustend telegram van den minister van Koloniën over ernstige mogelijkheden in Nederland, was voor den landvoogd aanleiding, in den Volksraad een verklaring te doen afleggen. De toestand was ook in Indië reeds uiterst bewegelijk. Een bedenkelijke voedsel-schaarschte had de bevolking in onrust gebracht, de communisten roerden zich hard en de Europeesche wereld was onder die omstandigheden ten uiterste prikkelbaar geworden. De sombere tijdingen uit het moederland hadden toen in Indië een ernstige uitwerking kunnen hebben. De landvoogd deed wat ook de Nederlandsche regeering bleek te hebben gedaan: hij kondigde ingrijpende hervormingen aan, welke in de eerste plaats op uitbreiding van de bevoegdheden van den (nog slechts adviseerenden) Volksraad zouden zijn gericht, en de samenwerking tusschen Volksraad en regeering zou al dadelijk worden versterkt door de instelling van een „schakel.commissie" uit den raad, welke, ook buiten de zittingtijden, met de regeering in overleg zou kunnen treden. Daarnaast verzekerde de regeering, elk revolutionair drijven met kracht te zullen tegengaan.
De verklaring had een bedarende uitwerking. Wel bleek uit een bij het schriftelijk Volksraadsverslag over de regeeringsverklaring gevoegde nota, dat het uiterst linksche element, de „radicale concentratie", neiging gevoelde voor verder gaande maatregelen: de vorming van een „voorparlement", dat aan een later te vormen „constituante" het ontwerp van een nieuwe staatsregeling zou voorleggen. De regeering nam het uiterst orgineele plan echter weinig ernstig en bleef bij de benoeming yan een commissie, welke zou hebben te adviseeren over een in Holland aanhangig te maken herziening van de staatsinsteUingen. De vlotheid, waarmee in deze verklaring werd berust, de gematigdheid van een ingediende motie ten gunste van een parlemen-


128
NAAR HET ZELFBESTUUR.
tairen regeeringsvorm voor Indië nog in de loopende Volksraadsperiode, bewezen dat de mannen van voor-parlement en constituante hun haperend evenwicht reeds hadden hervonden. Van vrijzinnige zijde werd bij die gelegenheid een parlementair bewind gevraagd en daarnaast opneming van Indië in een Rijksraad van zelfstandige deelen van den Nederlandschen staat. Al deze verlangens liggen nog ter griffie van den Volksraad op beter dagen te wachten.
Bij het opperbestuur vond de November-houding van den landvoogd weinig instemming en in het parlement ging scherpe kritiek op; de scherpste van den tegenwoordigen gouverneur-generaal Fock, die zelfs den Kamervoorzitterszetel ver Het om te verklaren, dat de heer Van Limburg Stirum verder gegaan was dan zijn verhouding tot de moederlandsche machten toeliet. Deze bewering ontbeerde; kracht van argument.^De constitutioneele verhouding van den gouverneur-generaal tot opperbestuur en parlement is nergens beschreven, zij wordt aan beide zijden door de omstandigheden en door staatsmanschap bepaald. De heef Van Limburg Stirum, die het best de Indische situatie kon wegen, geloofde — en naar ervaring terecht — deze het best te kunnen beheerschen door vertrouwen te wekken bij, en te stellen in den Volksraad. De landvoogd deed niet anders dan wat Thorbecke — in wien mr. Fock wel een geestverwant van hooger orde zal willen erkennen ■— den 23en November 1857 in de Tweede Kamer van een goeden goüverneur-generaal eischte: „Eerste voorwaarde van een goede bekleeding van het Gouverneur-Generaalschap — zei toen de liberale leider — is, dat de Gouverneur-Generaal zelfstandig zij, een man van eigen stelsel en van eigen overtuiging." Thorbecke ware over dezen landvoogd tevreden geweest. Dat vergoedt veel.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
129
IV.
De weg naar zelfbestuur is betreden; de kracht der volksJ beweging, onhelder nog en ongedurig, heeft de fegeering er heen gedreven. De Herzieningscommissie der Novemberdagen van 1918 bracht den 30n Juni 1920 rapport uit. Haar „zelfbestuur" is een eigen wetgeving, als regel, voor het Indische land, dat zal worden bestuurd door een collegiaal bewind, met een door den.Koning benoemden Gouverneur-Generaal aan het hoofd, mede onder invloed van de Indische volksvertegenwoordiging samengesteld. De Kroon zal niet langer zelfstandige wetgevende bevoegdheid voor Indië bezitten en voor den'. Nederlandschen wetgever zal die bevoegdheid, als regel, worden beperkt tot een beslissend scheidsrechterschap bij conflict tusschen volksvertegenwoordiging en regeering in . Indië en ■ tot een vernietigingsrecht ten aanzien van dè Indische wetten, op grond van strijd met de (Nederlandsche) wet of het algemeen belang. De aard van het zelfbestuur, dat door de Herzieningscommissie wordt verlangd, is hiermee aangeduid. Reeds is deze matige eisch het centrum van den strijd geworden tusschen vooruitgang en behoud. x)
Alle teekenen wijzen er op, dat de weg naar zelfbestuur lang en moeilijk zal blijken. Het zal weer de — thans teruggezonken, straks herrezen — kracht der inheemsche beweging moeten zijn, welke tot sneller voortgang dwingt.
Vóór alles moet de weg juist -zijri, het doel zeker. Zelfbestuur in Indië onder Eufopeesch overwicht dreigt met een versterkte overheersching, met een "ongehinderd uit-
*) Een in eersten aanleg door de Tweede Kamer aangenomen grondwetsherziening verwijst, onverminderd bestaande rechten van Kroon en wetgever, de regeling-van, „de inwendige aangelegenheden" naar Indische „organen". De hinderlijk geworden woorden „koloniën en bezittingen" zijn geschrapt.


130
NAAR HET ZELFBESTUUR.
leven van de ras- en belangen-driften met een uiterste verscherping van de koloniale verhouding. Het is de natuur van een overheerscher, alleen door belang tot het koloniale land getrokken, om die stelling zoo lang mogelijk te behouden en te verdedigen. Hij kan daarin te beter slagen naar gelang de bemoeiing van een onbevangener en in haar groote deelen meer belangelooze moederlandsche gemeenschap wordt uitgeschakeld. Het is onweersprekelijk, dat, op beslissende oogenblikken in de Nederlandsche koloniale politiek de zuiverende daad bijna steeds van het moederland uitging. Die kracht moet door de inheemschen niet te vroeg worden verguisd.
Geen vruchtbaarder groei van een zelfbestuur voor Indië weten wij, dan een ruime en snelle ontplooiing van de eigen staatkundige krachten met de volle gelegenheid om die te beproeven en te oefenen. De zekerheid, dat de Nederlandsche volksvertegenwoordiging dan toch waakzaam staat, geeft aan een vrije staatkundige opleving in Indië de ruimste kans, zal den snellen groei van een inheemsche deelneming aan het hoogste landsbestuur het minst belemmeren. Alleen onder zoodanige verhouding met het moederland zal het eerst noodige, een Indisch zelfbestuur onder inheemsche leiding, langs den kortsten weg worden bereikt. De onverschilligheid Van het parlement voor Indische zaken zij toch geen ernstig bezwaar. Niet alleen zal Indië zelf door hardnekkige actie die onverschilligheid kunnen breken," maar ook is het niet noodig, wèl ongewenscht, dat het Nederlandsche parlement nadat Indië zelve hare zaken zal hebben overwogen eenzelfde verzorging herhaalt. Het zal voldoende zijn, dat, als 't noodig mocht blijken, ook de mogelijkheid er zij. -
Deze oplossing klinkt velen misschien niet welluidend. Toch zijn wij overtuigd, dat zij zuiver is en waarachtig, want het dichtst aansluitend bij de wezenlijke koloniale machtsverhoudingen, waarmee voor de bereiking van hooger doel thans onvermijdelijk moet worden gewerkt.


NAAR HET ZELFBESTUUR.
131
Alleen zelfbestuur onder inheemsche leiding legt den natuurhjken weg ook naar de onafhankelijkheid open. En zij alleen kan het einddoel zijn. <
In 1801 heeft Gijsbert Karei van Hogendorp „Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel" in het licht gegeven, en daarin staat ook dit te lezen:, „God heeft deze schoone aarde geschapen, om door zijn edelst schepsel bewoond te worden, en Zijn eerste gebod was, vermenigvuldigt u. Zoo hebben de oudste stammen koloniën uitgezonden, zoo stammen wij van aloude koloniën af, zoo moeten ook onze koloniën volken worden. Wij mogen dit eenen tijd lang tegengaan, met haar het brood te onthouden, doch op den duur overwint de natuur onze tegenkantingen, eh Gods wil geschiedt. De pogingen, om eene kolonie te doen bloeien, zijn, ja, ik beken het, pogingen, om het tijdstip van hare onafhankelijkheid te bevorderen. Dan onder haren wasdom maakt zij het Moederland rijk, en, onafhankelijk geworden, blijft zij dit doen, ofschoon met eenige wijziging."
Dat is nóg een kloek koloniaal program. Wij kennen geen schooner vervulling van het Nederlanderschap dan met elke bestuursdaad de mogelijkheid te bevorderen, dat een onvrij volk zijn vrijen staat blijvend herwint.
Den Haag, Februari 1922.


INHOUD.
INLEIDING
DE COMPAGNIE EN HAAR EINDE .- . . HET TIJDVAK VAN DEN TWIJFEL (1805-1830) HET CULTUURSTELSEL (1830—1870)
DE ETHISCHE KOERS
NAAR HET ZELFBESTUUR (1912 tot heden/
88