PROLEGOMENA.
raerunt, qui putarent Manilium peregrinum fuisse, sive in Asia, sive in Africa, sive in Gallia natum, ad quam sententiam indueti sunt partim cognomine illo Boenus, quod nonnullis ex Poenus depravatum esse videbatur, partim poetae sermone duro parumque dilucido. De cognomine iam supra (p. 12) a me disputatum est, elocutionem autem Manilianam instituta accurata inquisitione in usum scriptoris, cum aliorum scriptis comparatum, defenderunt Woltjerus (p. 30—40) et Adolfus Cramer (p. 21—55), ex quorum dissertationibus satis apparet Manilii genus dicendi neque barbarum neque absonum a legibus linguae Latinae fuisse, etsi 'idiotismi' non desunt, qui cum asperitate materiae tum egestate Latini sermonis facile excusantur (Seal. proleg. p. 3—4). Accedit quod ipse Manilius non semel significat se Romanum esse, suumque sermonem Graeco opponit, velut I 7, II 888, III 40—42, IV 37—42, II 897, 909, 916, 937, IV 818, 848, V 646 de quibus locis praeter Woltjerum etiam fuse egit Bechertius (de M. Man. Astr. poeta p. 8 sqq.). Haec testimonia certo testantur poetam fuisse Romanum aut certe Italum J).
Neque audiendus est idem Bentleius contendens Romanos adeo mature nondum astrolögiae operam dedisse, nam iam ante Manilium scientiae siderali studuerunt M. Terentius Varro, cuius disciplinarum liber sextus totus erat de astrologia 2) et P. Nigidius Figulus, in cuius opere separatim sphaera graecanica et sphaera barbarica tractabantur 3), et L. Tarutius Firmanus, qui Varrone amico rogante horoscopum urbis Romae computavit 4). Nullum tarnen horum auctorum Manilius adiit vel consuluit in carmine suo condendo, sicut ipse profitetur in exordio (I 1 sqq.):
carmine divinas artes et conscia fati sidera, diversos hominum variantia casus, caelestis rationis opus, deducere mundo aggredior primusque novis Helicona movere cantibus et viridi nutantis vertice silvas, hospita soera ferens nulli memorata priorum,
*) Cf. A. Kramer (diss. Marburg 1890), Appendix de Manilii patria p. 70.
2) Bechert de M. Man. Astr. poeta p. 7.
*) Boll Sphaera p. 357.
') ld. p. 373. — Proleg. p. 7.



PROLEGOMENA
ï5
neque minus superbe, postquam vates superiores percensuit, earminis sui novitatem testatur II 57 sqq.:
nostra loquar: nulli vatum debebimus ora nee furtum sed opus veniet, soloque volamus in caelum eurru, propria rate pellimus undas.
Itaque Manilius gloriatur non aliorum poetarum ') se insistere vestigiis sed novam materiem primum Romanorum versibus traetare, deinde se 'hospita sacra ferre', h. e. se carmen pangere e fontibus peregrinis (= Graecis) haustum.
') Bechert 1. 1. p. zo: 'atqui talia poetam de se praedicaturum fuisse non est credibile, li etiamtunc Augusti nepos Arateorum Phaenomenon versionem Latinam in lücem edidisset'.



III. DE MANILII ASTRONOMICORUM FONTIBUS.
Qui fontes illi fuerint, multi viri docti indagare studuerunt, post Woltjerum J) et Lansonum 2), imprimis Fr. Bollius3), Fr. Malchinus4), Eduinus Muellerus5), postquam sententia Gruppii 6) existimantis Varronis doctrinam in carmine Maniliano reperiri a Dielsio 7) refutata erat. Si illas investigationes paucis complector, haec summa est. Multa debet Manilius Posidonio, praesertim in libro primo8) et quarto, sive agit de ipsa doctrina astronomica, sive de fato, de mundi ordine et <jv/xna3s«z, de animi humani natura et origine divina et immortali, de rerum futurarum praedictione, de generis humani cultu et eruditione, sive astrologicam geographicam lectoribus proponit.9) Quae sumpta a Manilio videntur partim ex Posidonii opere, quod inscribitur «spi pete&ptov, partim ex Protreptico eius (sc. argumenta philosophica), partim — quod attinet ad res geographicas — ex libro quem mfi amawij composuerat. Sed iuxta Apamenum Manilius etiam alio fonte in libro primo usus est. Iam Maassius in Arati Phaenomenon editione adnota vit, quibus locis poeta Romanus carmen Graecum adhibuerit, nee minus Malchinus (p. 47 sqq.) hos locos inter se comparavit et versuum comparatione absoluta hoe sibi persuasum habet Manilium talem Arati editionem usurpasse, cuius in margine interpretationis causa ad singulos versus scholia adscripta essent.
Verum diu latebat, unde Manilius scientiam ipsius artis astrologicae sumpsisset. Eduinus Mueller (p. 29) Riessium 10) secutus suspicabatur
') Woltjer Progr. Gron. (1881/2) p. 50: 'Hipparchum ei ignotum fuisse videbimus... Arati Phaenomena legit'. *) Lanson de Man. poeta (1887) p. 53. ) *) Boll, Stud. ü. Claud. Ptolemaeus (1894) p. 218—235.
*) Malchin, de auctoribus quibusdam qui Posidonii Jibros meteorologicos adhibuerunt (1893) p. 11, 23> S1' 54- ') E. Müller, de Posidonio Manilii auctore (1901) p. 1, 35.
') Gruppe, Hermes XI (1876) p. 235—239: 'vielmehr muss Manilius das vollstandigste varronische Werk dieses Faches vor sich gehabt haben, d. h. wahrscheinlich das sechste Buch der Disciplinae'.
*) Diels, Rhein. Mus. 34 (1879) p. 487; Doxogr. p. 196, 3.
") De Manilii prooemio cf. W. Meyer, Laudes inppiae, diss. Göttingen (Berl. ph. W. 1916, col. 1337), p. 57. qui putat Manilium prooemium libri primi non soli Posidonio debere.
") Contulit Manilium cum Posidonii fragmentis, a Gemino, Achille, Ps-Aristotele Kipt *oapm servatis Malchinus p. 1—40. Addiderunt non pauca et correxerunt nonnulla Bollius 1. L p. 229 et Ed. Müller p. 1—28. '") Pauly-Wissowa, Realencyel. II p. 1819.



PROLEGOMENA.
!7
poetae quoddam enchiridion artis astrologicae praesto fuisse, sed in hac re perscrutanda non longius progressus est. Forte fortuna paucis annis ante a Fr. Cumontio J) in codice Angelicano Gr. 29 (s. XIV) f. i20v caput inventum est, ubi de sideribus sphaerae barbaricae agitur, deque indole hominum qui sub iis nati sunt, quod caput a Bollio in Sph. p. 543 et a B. A. Muellero (de Asclepiade Myrleano p. 22) editum est. Postrema verba illius fragmenti haec sunt: raura ff «ft» xa.1 'Amkrimdffrig 0 Mvpteavog sv z?i f3apj3ap»a5 aycüpa. <kffc,lwui. Cum autem ab Asclepiade (qui aetate Pompeii fuit et studiis suis Arateis pellectus astronomiae operam navasse videtur) plus decem sidera ibi enumerantur, quibus orientibus "eadem vis ab eo tribuitur, quae a Manilio in libro quinto (cf. v. 262 sqq.), non sine causa Bollius suspicatus est Myrleanum in fontium Manilii numero habendum esse. Praeterea idem liber quintus Manilii, in quo describitur, quid efficiant sidera rozpavaTeXXovra una cum parte quadam zodiaci consurgentia, multa habet communia cum Teucri Babylonii fragmentis, quae sub nomine 'textus alterius Teucri' a Bollio edita sunt (Sphaera p. 31 sqq.). Quoniam autem Teucer, qui primo p. Chr. n. saeculo vixit, nonnullis sideribus sphaerae barbaricae eadem nomina dedit atque Asclepiades Myrleanus (Sphaera p. 545), consentaneum est similitudinem, quae inter Manilium et Teucrum intercedit, ita explicandam esse, ut utrumque ex eodem fonte hausisse statuamus. Sed haec quaestio nondum ad finem perducta est.
Scribit Firmicus in prooemio libri tertii § 4: 'quare illi divini viri atque omni admiratione digni Petosiris <et> Nechepso, quorum prudentia ad ipsa secreta divinitatis accessit, etiam mundi genituram divino nobis scientiae magisterio tradiderunt, ut ostenderent atque monstrarent hominem ad naturam mundi simÜitüdinemque formatum isdem principiis, quibus ipse mundus regitur et continetur, perenniter perpetuitatis sustentari fomitibus'. Constat hodie scripta illa sub nomine Nechepsonis et Petosiridis vulgata, ab antiquis plurimi aestimata (quorum ffagmenta ab Ernestio Riessio 2) summa cura collecta sunt) inter am 170 et am 100 a. Chr. n. emissa esse, ut Krollius 3) docuit, ad cuius sententiam etiam Bollius 4) accessit. Si illa scientia Aegyptiaca,
') Cat. codd. astr. Gr. V i. p. 188.
*) Philol. Suppl. VI p. 327—378- *) N. J. (1901) 7 p. 577*) Sphaera p. 374; Cat. codd. astr. VII 130: 'vix post a. 150 a. Chr. n'. Verh. Afd. Letterk. 1920 (van Wageningen). 2



i8
PROLEGOMENA.
qua etiam L. Tarutius Firmanus in urbis Romae horoseopo computando usus est 1), iam eo tempore pernotuit, admodum veri simile Manilium in libris II et III componendis hune fontem haud sprevisse, qui signorum dispositionem ei dabat eumque mpï ètodsxazriixopïwv, nepi zav ima xXiflpwv, rcspi züg t&v &j<j!-xa tstcuv mvax-oaig h&éaeag 2) edoeebat. Et profecto quae a Manilio disputantur de Fortunae loco computando (III 195-196):
, si quis erit, qui tum materna excesserit alvo, verte vias, sicut naturae vertitur ordo
similitudinem magnam praebent cum Nech. et. Pet. fragm. 19a (Riess p. 363): ozav xXSpov w/ïjs Xajx|3avïjs, Xfiépag taèv duo yXiov èni vékfayp dp&[i£i xaè za ha «710 apoaxonov xat im zo. inoysja rsiiv ^oxïtwv dmXve, vuxii; <ïè to avanaXtv. zo dvdita^tv üs zi hziv; ha dm <7sXv?vy;s ini xiliov rrotttfffyjs xat p.yjxsTi st's za inó[X£va, aXX' si's zo. -nyov[X£va dnokx/JYiq (cf. 'verte vias') 3)
Sed quoniam Manilius planetas carmine suo exclusit neque deos Aegyptiacos in zodiaci decanos recepit (Man. IV 292 sqq.; Firm. IV 22,2), pro quibus ipsa signa substituit, non mirum est, si in hac.parte nulla similitudinis vestigia apparent. 4)
') Plut. Rom. XII; Boll Sphaera p. 373. *) Nech. et Pet. fragm. p. 364.
') Non igitur recte Breker Comm. p. 85: 'ich glaube, dass die Aegyptier den Manilius richtig aufFassen', sed contra Manilius bene intellexit Aegyptios.
*) De Man. I 44: 'quas secat Euphrates, in quas et Nilus inundat' eet. cf. Riess, Philol. 54, 188, 3.



IV. DE CARMINIS ORNATU POETICO.
Iam a multis x) animadversum est, quantopere Manilius, praesertim in prooemiis, Lucretium imitatus esset, quam vis in philosophia omnino ab eo abhorreret. Sed fieri non poterat, quin is qui primus carmen de astronomia conderet, exemplum sibi sumeret poema Latinum, quod de rerum natura scriptum esset. Simul poeta Stoicus gratam sibi occasionem arripiebat adversarium Epicureum vel impugnandi vel oblique perstringendi. Verum imitatio non ubique directa et simplex est, sed saepius contaminata et intricata, cum Manilius, rhetorum 2) discipulus, non modo in priscorum, sed etiam in aequalium poetarum operibus multum versatus sit, ita ut verba Lucretiana identidem iis quae a Vergilio vel Ovidio mutuatus erat, emendare studuerit. Tota haec res egregie exposita est ab H. Roeschio 3), qui explorandi viam ingressus est, quam Hosius in libello de imitatione scriptorum Romanorum eet. (anno 1907) monstraverat. Ornatum vero poeticum et mythologicum, quatenus Manilius sumpsit ex Catulli Vergilii Ovidii carminibus, collegit Adolfus Cramer4). Quod ad Culicem attinet, pauca eaque notabilia exempla similitudinis idem Roeschius 5) protulit. De Grattio disseruit Eduinus Mueller6) et Enkius noster7). Si re vera carmen, quod Aetna inscribitur, paulo post Vergilii Georgica editum est 8), non negandum est fieri potuisse, ut Manilius id poema cognosceret et nonnullas verborum iuncturas ex eo sumeret (velut Aetna 247: quo vocet Orion et Man. V 12: hinc vocat Orion \ Aetna 230 et Man. III 55), sed pleraque exempla similitudinis (plus viginti), quae Aetnae editor doctissimus in adnotatione et in ipsa praefatione (p. 93) attulit, mihi magis casui aut cognationi cuidam studiorum quam imitationi cogitatae et quaesitae tribuenda esse videntur (cf. Woltjer p. 19).
*) Woltjer, Progr. Gron., p. 53sqq.; Boll, Stud. ü. Cl. Ptol., p. 218, 1
') Edw. Müller, zur Charakteristik des Man., Philol. 62 (1903) N. F 16, p. 82—85.
') Hans Rösch, Manilius und Lucrez (diss. Kiel 1911) p. 6, 32, 47, 61, 77, 90, 115 (index).
*) De Manilii qui dicitur elocutione (Argentorati 1882), p. 59—89. Locos similes poetarum, qui ante Manilium fuerunt, collegi in editione critica p. 189—194.
5) Operae pretium est ipsa verba eius laudare (1. 1. p. 46); 'Culex 370 f. weist also Teile von Man. I 792, Lucr. Hl 1034, ja vielleicht auch von Verg. Aen. VI 842/3 auf, was nach dem Gesagten zu dem Schlusse zwingt, dass unser Culex nach Man. V 207 (cf. Cul. 220) fallt und somit nicht der Vergils sein kann, auf den sich die klassischeh Zeugnissè beziehen'.
") Philol. 62 (N. F. 16), p. 68sqq.: Man. I 90 et Grat. Cyn. 8; Man. V 217 et Grat. Cyn. 445, cf. Jacob in ed. s. v. mettis p. 213. Num Lygdamus IV 38 exemplo fuerit Manilio (V 331), ut Muellerus arbitratur (p. 80), dubium. ') Grattius, ed. Enk, I 4. s) Sudhaus, Aétna, praef. p. 83.



V. DE MANILII IMITATORIBUS.
Restat, ut de scriptoribus, qui Manilium imitati sunt, nonnulla addam. Eorum numerus parvus est1), nimirum quia argumenti difficultas muitos ab Astronomicis legendis deterruit. Primus Lucanus, astrolögiae non fastidiosus, quippe qui etiam Nigidii scripta nosse videatur (de bello eiv. I 639 sqq.), Astronomica legisse se ostendit et compluribus loeis 2) conformatione quadam verborum utitur, quae versus Manilianos in memoriam nostram,redigat. Post eum Iuvenalis (IX 32) notum illud fata re gunt orbem (Man. IV 14) ab oblivione hominum vindicavit (cf. etiam Iuv. X 175 sqq. (Mayor) et Man. I 776; Iuv. X 257 sqq. et Man. IV 45 sqq.). Porro inveniuntup*pauca imitationis vestigia apud Nemesianum 3), Claudianum 4), Dracontium 5). Denique saeculo quarto p. Chr. n. Iulius Firmicus Maternus, spoliator magis quam imitator Manilii, in Matheseos libro octavo per longas ambages et inflatos ambitus orationis solutae Manilii librum quintum de ortu siderum quae napavaziXkovza vocantur reddidit6) auctoris nomine suppresso 7) addiditque de suo ea, quae ad eorundem siderum occasum pertinent. In illa parte apparet Firmicum saepius verba poetae perperam intellexisse, ut iam Skutschius docuit 8), quae exempla facile possunt augeri9). Sed interdum verba eius viam monstrant emendandi versus Manilianos, velut Man. V 355, ubi in 0 traditum est mutarunt, quod cum Postgatio mutandum est in mularum, quemadmodum Firm. VIII 13,3 {mulomedicus) probat. Num Man. V 135 pro Jidae legendum sit trepidae, ut Skutschius proposuit fretus Firm. VIII 6, 7: 'erunt nimia mentis trepidatione solliciti', dubium mihi videtur.
') Boll, Stud. 0. Cl. Ptol., p. 219, 3.
*) Hosius, Rhein. Mus. 48 (1893), p. 393 sqq. ') cf. Man. I 760. *) Birt, praef. p. CCII.
s) Rossberg, Fl. Jahrb. 119 (1879), p. 476 (Man. I 800). *) Boll, Sphaera, p. 394—411.
') Uno tantum loco (VIII 6, 7) Manilium tecte significare videtur: 'in Arietis parte XXX.... exoritur Capra, quam fabulosi poetae alimenta volunt Iovi immulsisse nutricia', quocum cf. Man. V 132.
*) Skutsch, Rhein. Mus. 65 (1910), p. 627; Firm. VIII 12, 1 et Man. V 295. ') Firm. Vin 10, 7 et Man. V 246.



PROLEGOMENA.
21
Postulavit Bollius *) a futuro Manilii editore, ut etiam exploraret, quali Astronomicon codice Firmicus usus esset, an inter codices adhuc exstantes familia quaedam inveniri posset, ad quam codex a Firmico adhibitus propius accederet. Sed eiusmodi investigatio magnopere ïmpeditur eo quod Firmicus nusquam versus Manilianos ad verbum attulit, sed ubique circuitionibus et'anfractibus gavisus est ad exemplum suum exprimendum, ita ut hodie verba cum verbis, non lectiones cum lectionibus conferri possint. Accedit quod textus Manilii, ut m editione critica demonstratum est, talibus codicibus nobis traditus est, ut omnes ab uno archetypo originem ducere videantur neque plures classes familiaeque distingui possint. Ex archetypo codices JVA et L, ex L desadptus est G, nonnumquam cum archetypo collatus, ubi lemmata addenda erant, sed omnes reliqui codices ab M aut ab L orti sunt. Itaque ongo librorum manuscriptorum plane simplex est. Re vera nonnulli exisümarunt in G vestigia alterius archetypi obvia esse, quam opinionem in editione critica (p. VII) refutavi, sed etiam illa suspicio non potest lectionibus e Firmico prolatis corroborari. ; . .
Haec sunt imitationis exempla, quae indagare potui. Fortasse initio saeculi quinti MartianusCapella2) Manilium legit, nam scnbit VIII 812 (p. 301 ed. Eyssenhardt): 'haec enim verecundae .arbitror probitatis motus cursusque proprios ipsis edisserere qui raoventur docereque deos veile quod faciunt', quae verba videntur respicere ad Man. IV 915 sqq:
atque adeo facipm caeli non invidet orbi ipse deus vultusque suos corpusque recludit semper volvendo seque ipsum inculcat et offert, ut bene cognosci possit doceatque videntis, qualis eat, cogatque suas attendere leges,
sed post eum nusquam mentio fit neque Manilii neque eius operis. Etiam medio aevo poeta latebat, nam verba in epistula, quam Gerbertus (postea pontifex maximus electus nomine accepto Sylvestn 11)
>) Sphaera p. 398, ann. .: „die eigentliche Aufgabe ware eben die zu untersuchen, ob ui un«rer uL^ZriA «oh noc*h eine Gruppe heraushebt, die dem Manüiu«odex de. Fu-n, nahekommt, und diese dann auf ihren Wert genau zu prüfen .
*) Woltjer L 1. p. 16.



22
PROLEGOMENA.
anno 988 ad Rainandum Monachum scripslt x): 'age ergo et te solo conscio ex tuis sumptibus fac ut mihi scribantur M. Manlius de astrologia' eet., non referenda sunt ad huius Manilii Astronomica, sed ad octo volumina, quae Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius (cf. p. 12) de astrologia scripsit, ut perspicuum est ex alia Gerberti ad Adalbertum epistula (8), ubi haec eadem volumina commemorantur. Littera autem M. ante nomen 'Manlius' in priore epistula e dittographia orta esse videtur. 2)
Primus Poggio codice Manilii invento (anno 1417) rursus hominum litteratorum animos ad poetam in oblivione iacentem convertit primusque Iohannes Regiomontanus typis describenda Astronomica curavit (A° 1474)-
') Epist. 130 in opere quod inscribitur: du Chesne Hist..Francorum vol. II p. 819; Havet p. 117Woltjer 1. 1. p. 14. ' *) Garrod, Class. Quat. 3 (1909), p. 56.



ARGUMENTUM
LIBRI PRIMI.
t» . VV. I— 24
1. Prooemium • T
2. De astronomiae origine » 25 5
3. De antiquissimorum hominum vita » 66 7°
4. De hominum vita exculta • » 79 95
5. Quin homo caelum ascendit » 9° 112
6. Poeta munus suum suscipit » XI3 II7
7. De mundi forma et origine » 118 I4°
8. De quinque elementorum sedibus » '49 160
—. , „ 167—201
9. De terrae sede » '
10. De terrae rotunditate » 202 246
11. Deus mundum gubernat » 247 254
12. De zodiaco ' • . . . „ 255 74
r-> 275—291
13. De axe nu ?o
14. De sideribus intra arcticum circulum positis. ...... » 294—307
15. De sideribus inter arcticum circulum et zodiacum positis . . „ 308 372
16. De sideribus australibus » 373 455
17. De siderum indole ac natura ^ » 456 4°2
18. Deus mundum gubernat » 4°3 53
19. De latitudine et magnitudjne mundi et signorunV » 539 56°
20. De parallelis circuli^ "5 1 02
21. De circulis coluris » A.
22. De duobus circulis mutabilibus » °3' °°5
™ i- ..... 666—683
23. De ecliptica '» °
24. De orbe lacteo "„ 4 4
t-4 ' ...» 805—926
25. De cometis " J 7



LIBER PRIMUS.
29
nisi quod Manilium non e Posidonii rapt |xavTuo5s libris, sed e libro qui npvzpamuiós inscribitur, sententiam de astronomiae origine sumpsisse putat.
25/6 quem primum munere caelestum: cum G2 edidi munere
(cf. II 115: 'quis caelum possit nisi caeli munere nosse?'), quo fit, ut quem non interrogativum, sed relativum sit, pertinens ad mundus (v. 23), terris (dativus) iungendum cum licuit (= hominibus, Thomas Luc. Man. p. 2), cf. Verg. Georg. I 26. 27 clepsissel furto: verbum antiquum, in legibus et a priscis auctoribus adhibitum, cf Ace. 534 Ribb.: 'eum (ignem) dictus Prometheus/clepsisse dolo'. Alia forma prisca exstat v. 88 itiner (= iter), si ibi lectio sana est. — mundum quo cuncta reguntur: de Stoicorum doctrina cf. Diog. L. VII 137: Xryowt Si xpiyfiq, avrov t£ tov Btov ... xai avrwv $s xï)v thaxoffp.riatv tov «OTÉpwv xóafiov stvat Xs-yovat xat tpirov to <7Ws<ynjxos s| a'jxfpotv. Hoe loco a Manilio deus et mundus primo distinguuntur, deinde mundus omnia gubernare dicitur, quod alibi (II 82) dei est. 29 deus ipse videri: nam divinatione homines proxime ad divinitatem accedunt, quae sententia Posidonii est, a Cicerone (de div. I §§ 1, 34) commemorata. 30 cf. Firm. Math. III 1, 1 : 'mundi itaque genituram hanc esse voluerunt (sc. Petosiris et Nechepso) secuti Aesculapium et Hanubium, quibus potentissimum M e r c u r i i numen istius scientiae s e c r e t a (cf. sacri... tantï) commisit', ld. IV prooem. 5; Ampel. 9, 5 ; Maneth. V 1 sqq.
31/2 Primus Scaliger vv. 32—34 post 29 collocavit ratus lectionem traditam esse hiulcam, sed fugit virum doctissimum infinitivum aperire ab adiectivo nota pendere (cf. Sil. It. XII 331: '(Delius) Troianos n o t u s semper minuisse labores'). Itaque sensus verborum hic est: per te, Mercuri, caelum, per te sidera novimus sublimis aperire vias et sub finitore in imo caelo cursum conficere, cf. I 447. De locutione cf. Lucr. I 373 : 'et liquidas aperire vias'. 33 sq. ex versu 31 supplendum est praedicatum nota. — suis parentia finibus astra: stellae errantes sunt, non egredientes extra orbes praescriptos. 35 maior uti eet.: sententia finalis pendet. ex verbo, quale est: 'aperuisti' (nobis omnia), quae notio summaria versibus antecedentibus subiecta est. 36 ipsa potentia rerum: vis astrorum, non tantum eorum pulchritudo, cf. Verg. Georg. I 92: 'potentia solis' (in exitu versus). Alibi (Ov. Met. II 259) potentia rerum idem valet atque imperium orbis terrarum. 37 Breiter versum damnat propter formam et argumentum, sed



3°
LIBER PRIMUS.
ipsa verba nihil habent, quod offendat (cf. II 86 gentibus), sententia autem non a Stoicorum placitis abhorret, cf. Diog. L. VII 147:
(3sov) 7ipovoj7Tixov xóV/jwu, ts xai Td3v s'v xécr/ütA) stvat dl tsv jtisv d)^[j.tovpyov
t(öv sXwv xat ixrnsp nazepa navTwv xotvwg ts xat to~ juipog airxov ro dirjxov dia. Tra'vrwv. At versus sequentes (38—39) desunt in codicibus fictique sunt a Bonincontrio (in editione a' 1484) ad similitudinem Arati Phaen. 38: ai/rog yap xa -ys ainixaz' s'v o!/pavö iaviipiësv aarpa iftaxpivag (cf. disposuii);
ad tempora pertinet, subiectum verbi idem esse videtur atque
obiectum verbi disposuit. 40 natura dedit vires eet.: post deum (v. 30) etiam natura hominibus signa sua ostendit (cf. Cic. de div. I § 130). J) 41 regalis animos, cf. Cic. de div. I 89: 'ut ehim sapere, sic divinare regale ducebant', de n. d. II 7; Ps. Lucian. de astrol. 1 : xai ,vj /jisv ffoyt/j (sc. aarpoXcyta) ?raXat« dwefê vs'ov s'g yjpiiag a'rctxsTo aXX' sart spyov «p/atwv paortXswv 3soytXswv 2). Etiam Petosiris Nechepsoni regi scribit: 'per inspiratam tibi divinitus prudentiam' Riess, Philol. suppl. VI p. 382. 43/4 qui domuere feras gentes eet.: significantur reges Chaldaei et Aegyptii (ut Nechepso, Riess Philol. 54, 188; Catal. codd. astr. Gr. VII p. 130; VI p. 120; vel Nechao et Cerasphorus, ibid. V, 1, p. 204, 21; Pauly—Wiss. R. E. II 1815), astrolögiae inventores, cf. Achill. p. 27 (ed. Comm. in Aratum rel. Maass): AtyuTTTteus Aoyog s^st rcporroug tgv o^pavov ag x.ai zr,v y/jv xona{X£tpfiaai xai tïjv s/xreiptav rot? i%?tg èv arrikaig xvaypdtyai, XaXtJaïbt dl sïg iavtovg [uzdyovm B«Xw t«v s-jpsutv a'vaSsvrsg. lust. I 1,9: 'postremum bellum illi fuit cum Zoroastre, rege Bactrianorum, qui primus dicitur artes magicas invenisse et mundi principia siderumque motus diligentissime spectasse' (Iustinus h. 1. protrepticum Posidonii adhibuit, Ed. Mueller, diss. p. 28); Cic. de div. I § 1 : 'principio Assyrii... traiectiones motusque stellarum observitaverunt... qua in natione Chaldaei... diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse . .. eandem artem etiam Aegyptii longinquitate temporum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur'. Sed plerique auctores astronomiae et astrolögiae inventionem tribuunt Chaldaeis (Bouché—Leclercq p. 51, adn. 1) — oriente sub ipso in solos Chaldaeos quadrat, ut mox (v. 45 qua mundus
') Aliter Ed. Mueller diss. p. 3+, qui h. 1. naturam nihil aliud esse opinatur nisi deum, laudans IV 916.
*) Boll Stud. Ober Cl. Pt. p. 153: 'ob Ps-Lucian direkt aus Posidonius oder, was ich eher glaube, aus einer sekundaren Quelle geschöpft hat, ist ohne genauere Untersuchung auch der abrigen Bestandteile der kleinen Schrift nicht aus zu machen". Idem p. 221.



LIBER PRIMUS.
31
(= sol) re dit (= ad nos revertitur) tantum de Aethiopibus potest dici. 46—50 Regibus suecesserunt sacerdotes astrolögiae eultores, qui pietate dei favorem pepererunt, quos in deum deus ipse tulit (50) h. e. quorum 'mentem caelum in se ipsum traxit' (Malvinus 1. 1. p. 44), nam (Diels Dox. p. 306) Stoici 3sous <5è xai tgv xóopiGv xai Toyg «'ffTspa? xai t^vyijv, tgv (j'avwTaTw rcavTwv voOv iv aiSépt existimabant. 51/2 Ai tantum movere decus: non arcana vel sacra movebant (Verg. Aen. I 262), ut vulgo sacerdotes faciunt, sed scientiam illustrem siderum prodebant. — primique per artem (cf. Verg. Georg. I 122: 'primusque per artem movit agros', Lucr. V 10) sideribus videre vagis pendentia fata: reapse Chaldaei coeperunt stellas errantes observare atque ex illis observationibus artem effingere. 53—57 Sacerdotes siderum cursum observantes et contemplantes, quid quaque hora, die, vita eveniret, singula temfwra proprio signo notare solebant et hoe modo docere, quid quoque tempore hominibus accidere posset f?asusj. Pariter Posidonius apud Cic. de div. I § 109: 'quid ex quoque eveniat et quid quamque rem significet, crebra animadr versione perspectum est'; § 126 '(fatum) causa aeterna rerum ... ita fit, ut et observatione notari possit quae res quamque causam plerumque consequatur.' De fato loqui Manilius omisit, sed reliqua non neglexit, quae a fato ducuntur ad astrologiam defendendam. Quod attinet ad ipsa verba signarunt tempora (I 596, 607, IV 15) cf. Ov. Fast. I 657, II y. Babylonii autem quadringenta Septuaginta milia annorum in periclitandis experiendisque pueris, quicumque essent nati, posuisse dicuntur a Cic. de div. II § 97, quocum cf. Diod. II 30: töv (Faarpwv nokvxpoviovs napaxripri<jsig nsTtoiïjjxévot (se. Chaldaei) xai Tas sxa'errou xivióasig xai «Juva^ASis dcKpipiazaxa. Tta'vTwv av^pwTtwv srayvwxGTSs.» noXXa töv fisXXovrwv «JV/x(3atv€tv npdXsyovai xoïq av3pM7rots- {usyiarriv <5e' yaciv «vat Bsupuxv xai iïsjv.iu-j repi TOüs tcsvts a'oTÊpas Toi>s 7iXa'vyïras xaXoufAsvous, Sen. N. Q. II 32,6: 'quinque stellarum potestates Chaldaeorum observatio excepit'.J) — quantaque quam parvi facerent discrimina motus: 'cum ingens hominum numerus sit, necesse est innumerabiles fatorum diversitates minimis momentis significari' (Malchinus p. 44), cf. Cic. de div. I § 118: 'parvis enim momentis multa natura aut affingit aut mutat aut
') Boll, Neues zur babylonischen Planetenordnung, Sprechsaal p. 340: 'aus zweifellos bester Quelle, wohl Poseidonius'.



32
LIBER PRIMUS.
detrahit'; Man. I 557 sqq. 58/9 postquam omnis caeli species, redeuntibus astris, percepta, in proprias sedes: 'postquam omnis forma caeli fuit observata sideribus revertentibus in sua pristina loca' (Fayus); significatur 'magnus annus, quem solis et lunae vagaramque quinque stellarum orbes conficiunt, cum ad idem signum, ubi quondam simul fuerunt, una referuntur' Censor, de die nat. 18, II, 'isque annus horum quos nos vocamus annorum 12954 complectitur', ut Tac. Dial. 16 refert, ad Ciceronem in Hortensio provocans, sed secundum computationes recentiores verus ille annus annos habet vulgares 25816, cf. Cic. de n. d. II § 51, Aus. Id. 18, 15 sqq. (Peiper p. 94), Firm. III 1, 9 (qui dnoxazdozam sive redintegrationem fieri statuit post 300 milia annorum), Bouché-Leclercq p. 39, 1. —percepta (quae videtur lectio Matritensis fuisse): mente comprehensa. 60 f reddita) sua cuiquepotentia formae: J) postquam sua cuique planetarum inter se comparationi {rsyrfaazi) vis tributa est, cf. Manetho III 211 sqq. 61 artem experientia fecit, cf. Cic. de div. II § 146: 'observatio diuturna notandis rebus fecit artem.... astrologi motus errantium stellarum notaverunt; inventus est enim ordo in iis stellis, qui non putabatur'; Lucr. V 1452: '(artes) usus et impigrae simul experientia mentis/paulatim docuit pedetemptim progredientes'. 62 exemplo monstrante viam: ita dixit poeta praeeunte Vergilio Aen. I 382: 'matre dea monstrante viam' aliisque (Rösch p. 35). 63 tacitis dominantia legibus astra: ut supra (v. 2), hic quoque stellarum motus rerum causae dicuntur, qua de re cf. Boll, Stud. über Cl. Pt. p. 221, 1 : 'Posidonius nahm zweifellos einen Einfluss der Gestirne auf die körperliche und geistige Natur des Menschen und namentlich der Yölker an; dass er daneben auch von einem blossen ffïj|u.aó/stv gesprochen hat, ist unleugbar' (cf. Cic. de div. I § 127.) 64 aeterna mundum ratione moveri, cf. Diog. L. VII 138: zov fa , xóeuov dioixüaBai xaza. vovv xai 'npóvóiav, xaSa yriai Xpvaimzoq z'ev to nifinzto nspi npovotaq xai ïloaeidavioq iv z& zpiza nspi Ss&v, aq anav ainov [lipoq dvóxovxoq zov vov, xaSdmp è<p nj/xdiv zr,q uvu/ws^ Man. II 64: '(totum mundum) rationis agi motu'. 65 {mundum) .... certis discernere signis: signa non h. L sidera eclipticae sunt, sed indicia, invjriimsïai, cf. Verg. G. I 351: 'atque haec ut certis possemus discere signis.'
') Idem exitus versus Ov. Met. X 573.



LIBER PRIMUS.
33
55—78 'Ante reges illos et vates homines erant rudes atque inculti, videbant illi quidem obstupefacti lumina mundi, sed nihil intellegebant, quid illa sibi vellent. Deerant agricultura et navigatio, necdum aurum e venis terrae eruebatur'. Sic Manilius primam vitam humanam depingit dissentiens a ceteris Stoicis, qui opinioni populi olim auream quandam aetatem fuisse existimantis favebant. Neque congruit cum Lucretio, etsi multi versus in hac parte cum 1. V 925 sqq. (Rösch p. 72) comparari possunt, cum Manilius omnes artes belli ac pacis inventa ducat sapientiae et humanitatis, Lucretius autem eas in prisca aetate iam affuisse putet sed finibus angustioribus circumscriptas (V 999 sqq.). Videtur tamen Posidonius *) sententiam Epicuri et populi opinionem ita inter se conciliasse, ut aetatem priscam rudem fuisse statueret, sed a philosophis in auream aetatem mutatam, cf. Sen. Ep. 90, 5 : 'illo ergo saeculo, quod aureum perhibent, penes sapientes fuisse regnum Posidonius iudicat'. Quam viri Apameensis sententiam Seneca maximam partem in epistula nonagesima impugnavit (cf. § 7: 'artes quidem a philosophia inventas, quibus in cotidiano vita utitur, non concesserim'), Manilius vero saepius èt in hac èt in proxima parte (vv. 66, 73, 83) secutus est. Etiam Vergilius (Aen. VIII 319 sqq.) et per Varronem Ovidius (Fast. IV 395 sqq.) ex eodem fonte hauserunt. De Grattio cf. Enk, Gratt. Cyn. II p. 1, 3.
66 nullo discrimine, cf. I 651, Lucr. V 1314. 67 operum ratione carebat, cf. Ov. Fast. III 119 (de antiquis Romanis): 'ergo animi indociles et adhuc ratione carentes (antecesserat v. 111: 'libera currebant et inobservata per annum sidera'). 68 novo pendebat lumine mundi: animo suspenso erat propter lumen insuetum. De exitu versus cf. Rösch p. 43; Lucr. II 144, Verg. Aen. IV 584: 'novo... lumine'.
69/70 Potissimum intellegendum est sideribus de sole etluna. Negat, quod Manilius affirmat, Lucr. V 972 sqq. de genere humano prisco:
nee plangore diem magno solemque per agros quaerebant pavidi palantes noctis in umbris, sed taciti respectabant somnoque sepulti,
Dé antiquis-
slmorum hominum vita
') Boll, Stud. Ober Cl. Pt. p. 222; Norden, Jahrb. f. kl. Ph. Suppl. XIX p. 411—428. Guilielmus Meyer, Laudes inopiae (diss. Gott. 1915) p. 62: 'Manilium disputationi alicui Posidonianae narrationem cultus orientis inseruisse opinor' (comparat Moschionis fragm. VI: f,v fkp svt' ati>v xtwoc,
5v m$' r>vixa/ Snpah Suütou; sl^ov ifVftptl; jSpoToi' eet ëirat <J'ó TÓtrwv jróvra xai Tpe'pwv %pMi).
Verh. Afd. Letterk. 1920 (van Wageningen). 3



34
LIBER PRIMUS.
dum rosea face sol inferret lumina caelo:
a parvis quod enim consuerant cernere semper
alterno tenebras et lucem tempore gigni,
non erat ut fieri possent mirariër umquam
nee diffidere, ne terras aeterna teneret
nox in perpetuum detracto lumine solis,
in quibus versibus poeta Epicureus Stoicorum fabulam irridere videtur, cf. ad I 84. 70—72 l) Recte iam animadvertit Huetius ad h. 1.: „haud dubie desideratur particula negativa, ut efficiatur haec sententia: non poterant discernere per suas causas dies varios et incerta noctis tempora (h. e. noctesque aestivas et hibernas) et umbras dissimiles (non similes, cf. II 110, 876) sole recedente (meridiem versus) et accedente (ad septemtriones)". Sed quoniam omnes conatus ad alteram illam particulam negativam restituendam frustra fuerunt (amisso... renato sidere nee Breker, impar-discernere Bentl. omisso poterant, discernere nescia Housm. omisso poterant, haud cernere ego), neque variosque in variosne mutatum, ut sententia fiat interrogativa (Postg.), placet, neque Ellisii coniectura probanda est, qui nee in non mutato et ad verbum poterant relato similis umbras intellegit de aequinoctio auctumnali et verno, cui coniecturae iam ipsa vis verbi discernendi (v. 72) oppugnat, his omnibus rebus mecum reputatis, lectione tradita contentus, nee (v. 71) «p y.ovjo2 usurpatum èt ad similis èt ad poterant referendum arbitror, cf. 378 , 497. — suis: propriis. Totus locus conformatus est in speciem Lucr. V 1183 sqq.:
praeterea caeli rationes ordine certo
et varia annorum cernebant tempora verti,
nee poterant quibus id fieret cognoscere causis.
73 doctas sollertia fecerat artes (cf. v. 61 et 95): videtur illud doctas additum esse a poeta, quia Posidonio auctore p h i 1 o sop h i artes omnes invenerunt. 74—76 terra.. . cessabat, habitabat (cf. V 286) montibus aurum, immotus (sc. remis) pontus, quibus mox opponuntur versus 86—90, unde apparet, quid genus humanum sapientibus debeat, cf. Sen. ep. 90 § 11: 'in illo quoque dissentio a Posidonio, quod fer-
') De hoe loco copiosius disputavi Mnem. 41 (1913) p. 194.



LIBER PRIMUS.
35
ramenta fabrilia excogitata a sapientibus viris iudicat'; § 12: 'in hoe quoque dissentio sapientes fuisse, qui ferri me tal la et aeris invenerint'; § 21: 'transit (Posidonius) deinde ad agricolas' eet.; § 24: 'hominis enim, non sapientis inventa sunt, tam mehercules quam n a v i g i a' eet.x) — subduxerat orbes: eripuerat hominibus terras. 77/8 ventis credere vota, cf. Hor. C. I 26, 2; Cat. 65,17: 'nequiquam c re d i t a vent is.' — se... novisse: hoe nihil habet commune cum oraculi illo monito: yv«i3t (reavróv, sed significat: unusquisque satis esse putabat suam familiam, patriam, lilora nosse, cf. Ov. Met. I 96.
79—95. Etiam in hac parte, de cuius argumento iam supra disserui (p. 33), Lucretii liber quintus saepius Manilio ab oculos versabatur (Rösch p. 72). Opponitur saeculo illi rudi (v. 66—78) humanitas et eruditio, quas labor (v. 80) et sagacitas (v. 83) hominibus dedit, cf. Sen. Ep. 90 § 11 'omnia enim ista sagacitas hominum, non sapientia invenit'.
79 acuit mortalia corda, cf. Verg. G. I 123: 'acuens mortalia corda' (cf. ad I 51); Vitr. Arch. II 1,6: 'cum... sollertia ingenia exercendo per consuetudinem ad artes pervenissent'; Meyer, Laudes inopiae p. 58. 80 labor ingenium miseris (= 'hu.oi: pporotg) dedit cf. Theocr. 21, I : «é mvux, Aioyavrs, jxóva ts*s t£/vas r/Htpst, /avra tw nfyBoto «JttJaTxaXog. 81 advigilare c. dat. cf. Claud. de cons. Stil. 2, 140: 'stupris*. 82 seducta: diducta, cf. Ov. Met. 13, 611: 'quarto seducunt castra volatu.' — certarunt pectora, cf. Vitr. II 1,3: 'exercentes ingenia c e r t a-
t i o n i b u s'. 83/4 et quodcumque sagax laeta dederunt: sententia est
Posidonii, ut rursus ex Seh. Ep. 90 § 40: 'quidquid natura protulerat, id non minus invenisse, quam inventum monstrare alterivoluptas erat' et §38: 'in commune... fruebantur' apparet, sed forma ex Lucretii carmine sumpta (V 958). — commentum: repertum (part. commentus cum vi passiva frequens apud Ovidium, cf. Kühner LG I2 p. 902) — laeta: moneo variam lectionem in M non esse elata, sed docta, ut ex imagine phototypica huius codicis mihi liquet. Lectio laeta etiam Senecae verbis ^vóluptas' erat defenditur. 85 lingua... accepit... leges, cf. Lucr. V 1028 : 'at varios linguae sonitus natura subegit/mittere et utilitas expressit nomina rerum'; 1041 sqq.: 'proinde putare aliquem tum nomina distribuisse rebus... desiperest.
') Lucr. V 933, 1000 (agricultura et navigatio).
3*
De hominum vita exculta.
9M
Hnm



36
LIBER PRIMUS.
r t
1 I ( ] 1
«
Quin homo caelum ascendit.
87 et vagus. . . navita: sed antiquissima aetate: 'improba navigii ratio tum caeca iacebat' Lucr. V 1006; Manilii versus quandam similitudinem praebet cum Tib. I 3, 39: 'nee vagus ignotis repetens compendia t e r r i s/presserat externa navita merce ratem'. — caecum: infidum, periculosum. 88 fecit et ignotis itiner commercia terris: qui locum defendunt, ita interpretantur: itiner (= iter, Lucr. VI 339, Rösch p. 57) sive peregrinatio ('Karawane' Breiter) commercium effecit terris ignotis, sed quamquam vox antiqua itiner ferenda est, tamen vix Latinum mihi videtur iter dictum pro hominibus iter facientibus, quamobcausam partim cum M proposui: fecit (sc. navita) et ignotas inter commercia terras, cf. Mnem. 41 p. 196, Man. IV 170. 89 commenta (est) vetustas, cf. Lucr. V 1454: 'sic unum quicquid paulatim protrahit a et as/in medium ratioque in luminis erigit oras'; Sen. ep. 90 § 24: 'omnia ista ratio quidem, sed non recta ratio commenta est.' 90 ex aliis alias (alia l) 0) proseminat usus: cum F alias in textum recepi et metri causa et propter Grattii locum (Cyn. 8—9), quem M., ut opinor, imitatus est: 'et contiguas didicere ex artibus artis proserere'. Quantopere Grattius Faliscus Manilio notus fuerit, docent etiam alii loei in libro quinto (199—204), de quibus egit Enk, Gratt. Cyn. I p. 4. Utrique poetae praeierat Lucr. V 1456 sqq.: 'namque alid ex alio clarescere cordi' videbant/artibus ad summum donec venere cacumen'; 1305: 'sic alid ex alio', eet. 91—94 Didicere homines augurium, exstispicium, serpentum incantationem, necromantiam, siderum de caelo ductionem, cf. Lucan. 6, 427: 'quis noscere fibra/fata queat, quis prodat aves, quis fulgura caeli/servet, et Assyria scrutetur sidera cura?' — fumpere vocibus angues, cf. Verg. Ecl. 8, 71: 'cantando rumpitur anguis'. — imumque Acheronta movere, cf. Verg. Aen. VII 312: 'Acheronta movebo' et XI 23: 'Acheronte sub imost'. — in noctemque dies eet., cf. Ov. Am. II 1, 23: 'carmina sanguineae deducunt cornua lunae/et revocant niveos solis euntis equos./carmine dissiliunt abruptis faucibus angues'; Tib. I 2, 43. 95 omnia... vicit: cum hoe versu et v. 80 cf. Verg. G. I 145 sq.: 'labor omnia vicit/improbus et duris urgens in rebus egestas.'
g6—112 Non modo homo naturam domuit (v. 93—94), sed mens eius etiam ad caelum penetravit eiusque potestatem et voluntatem (v. ! j 1—112) cognovit. Manilius eundem sequitur ordinem atque Sen.
') A. Cramer, dis», p. 19.



LIBER PRIMUS.
37
N. Q. II i §§ i—2: 'omnis de universo quaestio in caelestia, sublimia, terrena dividitur, prima pars naturam siderum scrutatur ... seeunda pars traetat inter caelum terramque versantia; haec sunt nubila, imbres, nives, venti, terrae motus, fulgura'; Achill. p. 68, f (Maass) :$iayépa <3è (wtivpa. [xsmpvitev mi.
96 Jinemque manumque: dubitatur de lectione ac iam in ed. Aldina (1499) editum est modumque 1), sed manum imponere videtur h. 1. dictum esse pro: extremam m. i., quod adiectivum post finemque omitti licebat. Ita finemque manumque quasi unam efficiunt notionem. 97 cepttque: mente et cogitatione comprehendit. 98 causis: per causas, cf. IV 520.
99—102 Eadem argumenta a Seneca tractantur, qui Posidonium auctorem suum esse ipse confitetur N. Q. IV b, 3 § 2: 'ergo si mihi parum credis, Posidonius tibi auctoritatem promittit tam in illo, quod praeterit, quam in hoe, quod secuturum est: grandinem enim fieri ex nube aquosa' eet.; 4 § 1: 'quaeritur autem, quare hieme ningat, non grandinet, et vere iam frigore infracto grando cadat'; (de tonitru) II 27 § 3 : 'hic proprie fragor dicitur, subitus et veheme,ns, quo editö concidunt homines'; (de montibus flammas evomentibus) II 30 § 1 : 'quidam, inter quos Asclepiodotus (Posidonii auditor) est, iudicant sic: quorundam quoque corporum concursu tonitrum et fulmina excuti posse. Aetna aliquando multo igne abundavit'; (de terrae motu) VI 4 § 1: 'quaeramus ergo, quid sit, quod terram ab infimo moveat.. . cur modo t r e m a t eet.; (de ventis) V 5 § 1 : 'hanc solam esse causam venti existimo, aquarum terrarumque evaporationes'. Cum priore parte v. 102 cur imbres ruerent cf. Verg. G. I 303: 'cum r u i t i m b r i ferum ver.' 103—1052) Credaste audire Lucretium, non Manilium, hominum animos religione solventem, sed audi alterum Stoicum, Sen. N. Q. VI 3, 1 'illud quoque proderit praesumere animo nihil horum deos facere, nee ira numinum aut caelum converti aut terram: suas ista causas habent' eet. (cf. v. 106). — solvit animis miracula: constructio qualis 'solvite corde metum', Verg. Aen. I 562. — tonantis: genetivum part. praes. retinui, quoniam poeta significare vult prudentiam humanam Iovi fulmen et vires eripuisse, quae Tonantis erant propria. — nubibus ignem de hoe hexametri exitu cf. Lucr. II 214 (Rösch p. 44). 106 quae sc. ratio (v. 97). 107 vici-
') Cf. Lucr. II 92: 'sine fine modoquest'.
') Versus 104 inscriptus est in clipeo effigiem Franclini referente (Sinko, Eos XX 113).



38
LIBER PRIMUS.
Poeta munus ■uum susclplt.
De mundi
forma et origine.
nam = sibi circumdatam, cuius homo ipse pars est. — ex alto: penitus. — mundi... molem, cf. Lucr. V96: 'moles et machina mundi'. 108 animo, tamquam subiectum sit 'homo', non 'ratio' (v. 106).
109 suas... sua: reflexiva referenda ad signis. 110 quasque vices agerent: quo munere fungerentur, quos motus facerent, cf. Ov. Met. XV 238: 'quasque vices peragant (sc. elementa)... docebo' — sorte = lege, ordine. 112 sideribus . .. m'utantibus, cf. v. 2. — vario Scaliger coniecit, variis in codd. l)
113—117 boe mihi sur git opus: novum poëma cum operis alicuius exstructione componitur, cf. Prop. IV 1, 67: 'Roma, fave, tibi surgit opus'; Ov. Fast. IV 830: 'auspicibus vobis hoe mihi surgat opus'. — non... ante sacratum, cf. vv. 4, 6.
115 annosa... vita: ita loquitur is, qui ad mediam aetatem pervenit. Manilius autem voti non compos factus esse videtur, cum libris quinque non sextum de stellis errantibus addiderit, id quod saepius lectoribus promisit, cf. Proleg. p. 13. 116 emergere c. ace, cf. 'eluctatus obstantia' Sen. N. O. IV 2, 5, 'erumpere nubem' Verg. Aen. I, 580, 'exire palmas' Man. V 164.
118—148 Poeta nonnullas veterum sententias, quae ad mundi originem pertinent, strictim enumerat, ita ut singulorum nomina omittat. Sententiarum autem ordo ad doctrinae, non ad temporis rationem compositus est. Prima est eorum, qui aeternum mundum esse et origine carere iudicant, Xenophanis et Aristotelis (v. 122—124). Sequuntur Hesiodus, qui ex chao (v-. 125—127), Epicurus, qui ex atomis (v. 128—131) omnium initium ducit. Venit deinde poeta ad eos, qui ex elementis mundi originem repetunt. Hippasus Heraclitusque ex igne (v. 132—134), Thales ex aqua (v. 135—136), Empedocles ex quattuor elementis generatum eum esse (v. 137—144) docent2). Mundi igitur originem Manilius doxographorum ratione exponit sed alio ordine atque Achilles3) (Comm. in Ar. rel-, p. 31 rept tüs tüv 5Xwv *p/>5s) et multo strictius quam Aëtius (Diels Dox. p. 276: rept op/Mv rt st<jiv). Recte tamen Malchinus (p. 14) hanc descriptionem ad philosophum Rhodium revocavit, quia et quae sequuntur omnia e
') In adn. crit. editionis meae per errorem scriptum est: variis 0.
*) Similiter Heracleon grammaticus haec placita enumerat, cf. Diels Dox. p. 91 (Sext. Emp. adv. math. X 313 sqq.; Probus ad Verg. p. 21, 3 et 14 K).
*) Diels Dox. p. 19 sq. haec fere statuit: 'maximam partem Achilles Posidoniana protulk, sed ipsius



LIBER PRIMUS.
39
Posidonio manaverunt et Posidonii proprium erat, priusquam sententiam suam explanaret, priorum opiniones enumerare x) (Êd. Mueller, diss. p. 2).
.118 caelo descendit carmen ab alto: de carmine, quo de rebus caelestibus agitur, idem M. dicit, quod Vergilius de Vulcano, Aen. VIII 423: 'ignipotens caelo descendit ab alto'. 119 conditus = constitutus, destinatus, cf. Verg. Aen. X 35: 'nova condere fata'.2).
120 primum sc. antequam ad ipsam astrologiam transeo. 121 quem sive eet.: post longam protasim, apodosis demum incipit a v. 145. — semina rebus: idem fere hexametri exitus Ov. Met. I, 9, Lucr. I 59 (Rösch p. 110). 123 natali sc. die. — placet = èoxtï (cf. placitum = (%jloc). 124 fato = interitu, cf. Diels Dox. p. 332, 1: Stvoyctvyg dyévrrzov xai d.tfftov xai.a?3apzov xh xóvtxoy, p. 332, 29: (ApwroTsXy?;) ü xpiyzxai 6 xóetxog, xat ySapfosxai, a/X<z /uwjv olffi\udg ffüxai xpofng, fftv. xo'jxo xai xifoog, Aristot. de caelo II 1, 1 : wrre ysyovsv 0 nag o'jpavog ovx' èvfféyjxai ySap-ïivai... «XX' arrtv scg xat dvhog dpy^riv xai tïXsutijv ovx £^mv xo\t navxog aimog.
125—127 Ipse Man. II 12 sq.: 'Hesiodus memorat... chaas enixum terras', sed in Theogonia nusquam chaos mater mundi vel terrae dicitur, cf. Theog. 116: i' xoi iih npvxvjxa Xaog yévsx', avxap hsixa/ Tal ■'jpïmzpvog, 123 : & Xasog ff 'Eptflóg xz /xs'Xatva xi Nu£: iysvovxo, neque ab Ovidio chaos (Met. I 7, 21) sed 'deus et melior natura' mundum creasse traduntur. Fortasse M. quae dixit, invenit in Hesiodi Astronomia, Rzach p. 200, aut Hesiodi verba invertit. Operae pretium est etiam conferre Stob. Ecl. XI 6: ïfqn ffs 6 IIoffêKÏwvios xr;v xüv sXwv ovfftav xat vXjjv anotov xai d(j.oprpov ctvat ('rudis indigestaque moles' Ov. Met. I 7). 128—131 Sive natura constat (monet, Mnem. 1919, 343) ex atomis, in quas post saeculo mille reditura est soluta (Diels Dox. p. 654, 24: xft yap xoxnw (xüv dxéfxav) «VfiflXexi; ndkvxpóm) xai TroXvr/yjuaxvrtto xa ndvxa yhzxai xai ySsipitai, Arn. adv. nat. II 9: 'qui individuis corporibus mundos semper fabricatur et destruit, non (credit) Epicuro Democrito Metrodoro?') et caeca materies (cf. Lucr. I 295 : 'corpora caeca') totum mundum perfecit, quae Demo-
philosophi opera non adiit; immo adhibuit ea, quae Eudorus, Augusti aequalis, a Diodoro mathematico (Posidonii discipulo) mutuatus erat'.
*) Diels, Rh. Mus. 34, p. 489: 'ich habe nun an einer andern Stelle darauf hihgewiesen, dass Posidonius' und seine Schule more Aristotelis der eignen Ansicht eine historische Uebersicht über die Meinungen der Voigünger vorauf zu schicken pflegte". Id. Dox. p. 229 sqq.
*) In versione Batava conditus reddidi per «verborgen' (absconditus), sed hanc interpretationem nunc retrecto.



4-ö
LIBER PRIMUS.
criti et Epicuri sententia est j verum tamen qui versus mteriectus est (130), magis Manilii de Epicuri sententia iudicium (cf. illud paene) quam placitum Epicureum profert, cf. Diels Dox. p. 581, 18: «XX« xai o'jBsv, ftptv, yiyvexou sx xou (ir, 'óvxog, oxi xb nav (summa) ast xmoSzov r,v xat s(rrat xoiovxov, Lucr. I 156: 'nil posse creari de nilo'.
132—134 Cf. Diels Dox. p. 283: HpaxXetTog xai "Imzaaos 6 Mexamovxïvog dp%ï)v töv ndvxtöv xb nvp- sx mpbg yap xd itdvxa ycve<x3at xai «g nOp navxa tsXsvtóv Xsyouo-t. 133 mundi oculos appellat astra, ut Plin. n. h. II § 10: 'nee de elementis video dubitari quattuor esse ea, ignium summum, inde tot stellarum illos collucentium oculos', Diels Dox. p. 342, 6: nap/xsvt^s xai 'HpaxXsiTos ntXrj/xaxa nupbg xd. daxpa. 134 fulmina, cf. Diels Dox. p. 369, 6: (Heraclitus putat) daxpandg xaxa xdg xav dvccSv/xtw/xsvwv' ê&tytts. 135—136 Cf. Diels Dox. p. 276, 5: ©aXfig 0 MiXwuwg dpyJ/v t(3v o'vtwv dusfYivaxo xb y<fc>p, s£ vèaxog ydp ftrn icdvxa stvat xat eig wfcap ndvxa dvoikvsaSai, Aristot. Met. I 983b 20. 136 ipsumque vorat: et qui ipsum vorat, cf. V 116 sq.
137—144 Cf. Diels Dox. p. 286, 10: 'E/xratfoxXws Msrwvog 'Axperyavxïvog xexxapa jxsv Xryst urot^sta, itüp dspa vdap jfiv, duo <Jè dpyaidg tfova'/xsig, ©tXtav ts xai vsixog, av rt {jlsv êoxiv evtirzatr,, xb dl &atpsTtxóv xts'. 137 aut pro 'seu', cf. Verg. Aen. XII 686. 138 deum vèl = mundum, cf. v. 50, vèl potius iuxta mundi globum (139) ad verbum est interpretandum,cf. Diels Dox. p. 303, 24: Xryst dl xat xd axoiytla Bsobg xai xb [üyfia Tovrwv tov xóffjxov (= Cic. de n. d. I § tg) et p. 582, 8: stvat dl xvxXw nepi xyïv yrjv yepófitva duo rï fiiafaip ia, xb fisv xa3óXou izvpóg, xb <Js /aixtov a| dépog xai óXryou mpóg. — per quattuor artus cf. Verg. Aen. VI 726. 139 prohibentque: vetantque. 141 sqq. Seneca quoque hanc elementorum vicissitudinem similiter depinxit N. Q. VII 27, 4: 'non vides, quam contraria inter se elementa sint? gravia et levia sunt, frigidaet calida, umida et sicca; tota haec mundi concordia ex discordibus constat', qui locus fortasse ad Posidonium referendus est (cf. Cic. de n. d. II 84: 'et cum quattuor genera sint corporum, vicissitudine eorum muridi continuata natura est'). Apud Ovidium (Met. I 432) iam invenitur oxymoron illud 'discors concordia', ex Horatio (Ep. I 12, 19) sumptum, quod Manilius in discordia concors convertit v). Fieri potest ut hanc locutionem, cuius exemplum frustra in sermone Graeco quaeras, primus
') Lucanus rursus; 'concordia discors' (I 98).



LIBER PRIMUS.
4Ï
Sallustius in Empedocleis adhibuerit, unde in poësim Latinam irrepserit.
143 quae. .. opus generabile fingit: h. e. opus quod in lucem mitti ét vivere potest. 144 rapacia, quod codd. praebent, Iacobus mirum in modum intellegit de hostili animo, quo elementa cunctos partus dissolvunt, sed iam coniunctio atque docet non de rebus abolendis sed generandis in hoe versu, ut in superiore, sermonem esse, quare conieotura capacia opus est. 145 genus in pugna: mundi genesis ambigua erit, cf. II 224: 'Neptuno debere genus.' 146 tantum supra est hominemque deumque: supra captum hominum atque adeo deorum, cf. Plin. n. h. II § 95 : 'ideoque ausus (sc. Hipparchus) rem etiam deo improbam, adnumerare posteris stellas ac sidera ad nomen expungere' eet. Coniectura captum supra est hominumque (M) deumque a Woltjero p. 60/1 commendatur. 147 Retinui codicum lectionem, quam ita explano: 'sed tamen quaecumque facies (mundi) fuit, cum crearetur, partes eius inter se cohaerent (cf. II 781) et certo ordine digestae sunt (II 336: 'sic convenit ordo').
149—166 Manilius ordinem et sedes quattuor elementorum secundum Posidonium, qui hac in re Chrysippi sententiam iteravit, describit, cf. Diels Dox. p. 466, 2 (Stob. Ecl. Ip. 185 Wachsmuth): zov jxèv ow xazo. tjjv (hoatocrfnqaiv Xsyó/xsvov xé<j[xov sig zavzag diaxsxpfoBai ,zdg rpvasig' zo <Js mpifspóixsvov avz& syxuxXtwg ai Bé pa dvai (v. 149), iv a zd dazpa xaBtöpvzai (v. 150)... vtzo ds zr)v vsIyivyiv zt,-j zov vtz' alzov fspofiévov ö.épog (v. 152), slza zrtv (zov) vèaxog (v. 155), zstevxatav ds rhv -rijg j?,g (v. 159) nspi to [isuov <jy}[xdov zov xoafiov xziixévrjq, 0 $rt zov navzóg iaxt'.nazw (v. 167).... p. 184 W.: v?ig yd.p*yHg ê&ydg fivog syownjg dwudXovg èio. zov pdazoq sig vifog awfrowjag, zavzag èr, vr^ovg xaXsivBac zovztav tik zd.g im nXsisv iïiYimvaag YjUzipovg npoGijyopstaBai mi orpoia4 zov nspisysoBai xat zavzag reXayeorï jmsyaXótg. (vv. 165 sqq.). duo $s zov vftazog zov dipo. i£riyBa\, xaSd.mp i£az[iio$évxa (vv. 157 sqq.)... s'x is zovzov zov aiBipa (v. 154). Posidonii de eadem re sententiam nobis multi et alii scriptores servaverunt, velut Diog. L. VII 137, Herm. de astr. c. VI (p. 8 Kroll—Viereck), Plin. n. h. II § 10 (cf. ad v. 133), Cic. de n. d. II §§ 116—117 (qui elementa enumerans a terra incipit), Suet. de n. rer. p. 200 Reif.
149 Cum Bentleio edidi in aetherias. . . oras, etsi Lucr. III 405 aetherias1)... auras praebet (Rösch p. 18), quoniam hoe loco,
De quattuor elementorum sedlbus.
') Lachm. ad h. 1.: 'aerias... auras' (Comm. p. 167) coniecit.



42
liber" "prïMjs.
ubi elementis singulis sedes suae tribuuntur, nondum aurarum mentio fieri potest, nedum aurarum aetheriarum, cf. Cic. de n. d. II | «7: 'quem (aëra) complexa summa pars caeli, quae aetheria dicitur ; Luqr V 458: 'primus se sustulit aether/ignifer et muitos secum levis abstulit ignis'; Sen. N. Q. II 13, 4= 'expurgatus ignis in custodia mundi summa sortittts, oras operis pulchernmi circumit.
150 151 Et part. complexus et iunctura naturae moenia rursus assi-
duum Lucretii lectorem produnt, V 470: '(aether) omnia sic avido complexu cetera saepsit' et 454: 'magni moenia mundi (I 73 'flammantia moenia mundi'), sed'simul poeta aethens descnptionem ornavit verbis Vergilianis, Aen. VII 210: 'stellantis regia caeli.
152 sq. proximus in tenuis descendit spiritus auras: Manilius cum ïnitium fecerit expositionis ab aethere, aëra non facit 'ferri ad caelum', sicut Cic de n. d. II § 117, sed contra descendentem, ut Macr. Comrm in Somn. Scip. I 22, 5: 'pars illa, cui minor puritas et inerat aliquid Tevis ponderis, aer exstitit et in secunda delapsus est, ïdque in tenuis auras *), i. e. formam tenuissimam induens, cf. Lucr. I 1087: 'tenuis exponunt aer is auras' (sc.. corpora). Praeterea M. fingit spiritum efficientem, ut aer se extendat, quamquam spiritus et aer idem valent, ut Plinius 1.1. docet: 'proximum spiritus, quem Graeci nostrique eodem vocabulo aëra2) appellant, vitalem hunc eet., quo cum loco cf. Cic. de n. d. II § 117: '(caelum) cuius tenmtate et calore temperatus (aer) vitalem et salutarem spiritum praebet animantibus.' 154 Versus non loco movendus, nam cum antecedente arte cohaeret. Asyndeton autem ita explicandufii, ut vicinis subdttus asfrü = 'summus' opponatur adiectivo medium in versu supenore. — ignem flatus a/it, cf. Cic. de n. d. II § 118: '(stellae flammeae) terrae, mans, aquarum vaporibusaluntur iis, qui a sole ex agris tepefactis et ex aquis excitantur', Lucr. V 522 sqq., I 231, 1090.
155 tertia sors: elementum, cui tertia sors tributa est, cf. Ov. Met. VIII 171: 'tertia sors annis domuit repetita novenis' (de adulescentulis, qui tertia sorte destinati erant, qui Cretam mitterentur) — fluctusque natantis (cf. III 52), cf. Serv. ad Aen. VI 705: 'non natant aquae, sed nos in ipsis natamus. Ennium igitur secutus est, qui ait:
') Aliter Ov Her. xii 85: 'spiritus ante meus tenues vanescat in auras' (Rösch p. 27). ■) Cf. Leo, G. d. r. L. p. 184, 4.



LIBER PRIMUS.
43
fluctusque natantes.' 156 aequoraper... nascentia: praepositio inter substantivum praecedens et adiectivum sequens posita, cf. A. Cramer diss. p. 45. Sententia versus haec est: sors fudit fluctus per planitiem terrae (= aequora) toto mari nascentem. Aequora illa nondum sunt insulae et terrae continentes, quae infra demum commemorantur (V. 165), sed mans profundum sive solum, supra quod mare fluit, nam eo quod Manilius iam tertio aquam describit (quod alibi quartum est elementum Plin. n. h. II § 10), cogitur terrae mentionem facere, antequam eam exstitisse narravit. 157 exhalet... evomat cf. Lucr. I 724, III 432, V 463 (Rösch p. 70). 158 semina, cf. Verg. Aen. VI 731. —pascat cf. v. 154. 159 ultima subsedit... tellus: etsi haec opposita sunt doctrinaeLucretii (V449: 'primum terraicorporaquaeque... coibant'), tamen multa hic versus et proximus communia habent cum Lucr. V 495—497:
•sic igitur terrae concreto corpore pondus constitit atque omnis mundi quasi li mus in imum confluxit gravis et subsedit funditus ut faex.
Versus initium pactum est in similitudinem Ovidii Met. I 31: 'ultima pos s e d i t'. — glomerato, cf. Cic. de n. d. II § 116: 'si mundus g 1 o b o s u s est..., contingere idem terrae necesse est.' 162 in auras recte Bentleius pro: in undas, quae coniectura iam flagitatur versu superior e: ad summum ten ui fugiente liquore. 163 siccata... aequora: Oceani siccatione paulatim continentes augescere secundum Zenonem Posidonius contendft, ut ex eius imitatoribus perspicuum est, Ps-Aristot. de mundo III p. 392 b 29: h til vvixnaoa zov vypov fvatg inmoh^ovra, xaza xtvag zf,g yüq trnCkovq zag xa/.ovuJvv.: xvamfvxvïa oatovftévag, s^üg av £(>; zijg xipü-j ixakviza ?v<xag, lust. II 1, 17: 'et quanto prior quaeque pars siccata est' eet. 164/5 Ad verba Manilii rursus praeclare quadrant Strabonis II C 102, 6 (p. 135 Meineke I): zo tik ièaipzoBat xytj
yüv mzi xai fcr.'j.aza "kxftpavstv laa tiiTqp&[xr)éd[t£$a xai rï\udg, op5ê»$
xsïzai nap' avró» ($c. Posidonio), XVII C 810, 36 (p. 1129 Meineke III): aXX' sr.ntif) tv? jr, ntpixsizai zo vtiwp..., iuoóysiv (vj npóvota) iëo/xg iv rr, fr, noïXdg xai ivsoyag, (cf. adiacuit cavis jluidum convalltbus aequor), 5><tz èv a\g f*sv xzi., et sub finem capitis: zi ow Sav\xa.nzbv sï'ztva nier, vhg yyg a viiv oix&tzai 3aXarr»j npórzpov xazuyjzo, zx til vvv itèüayr, ncézspov toxsïzo; 165/6 orbisque... vasto clausus tamen undique ponto: M. terram insulam



44
LIBER PRIMUS.:
De terrae sede.
yocat, quam sententiam Posidonius in libro de oceano tutatus est, cf. Strab. II C 100 (p. 133): m novrwv èr, xovxw rpoai (Posidonius) dtótw7$at dióxt i oUovpmv xwcXu mpippzïxat xü axsavf, Cic. Tusc. I § 68: 'globum terrae eminentem e- mari, fixum in medio mundi universi loco', de n. d. II § 165 : 'insulam 1 i. quam nos orbem terrae vocamus', Plin. n. h. II § 166: 'est igitur in toto suo globo tellus medio ambitu praecincta circumflexo mari', Ps. Aristot. de mundo p. 392, b 20: xjv fjuv ovv oiaoviiévYiv ó rc&vc Xóyos si's ts vcfiovc, xat énifm MXt», ayvoav H xai ovfinaaBf /xta vüaos sVrtv.
167—201 Poeta terram propterea immobilem pendere docet, quia partes eius undique ceciderint, quoad in medium mundum concurrerint. Deinde pendendi causam exponit et a stellarum motu argumentum ducit, quo probet terram suspensam, non 'imo profundo deiectam' (v. 179) esse. Haec quoque Posidoniana sunt, cf. Diog. L. VII 145; Achill. c. IV (p. 34): xai vh -ftv & navxayiBiv vnb xov v.époc, aBoviiévnv ioopp&iws {librato pondere v. 173) sv xf <xé™ stvat xai sWvat, et c. IX; Ps. Aristot. % xóVpiov p. 392 b 34: <uxo>. èl xctvxnv (sc. xfo xov irjpov yvciv) £ tot? j&Sov xara xb ^aixaxov xov xóa/ioy awKpvpanyAn) yï naaa xat mmsa[wm wpi»» axivrjTo? xai aWXsuTos (manet stabilts v. 168). -
167 imaque... mediam tenet... sedem: hoe isdem fere verbis, ab alns quoque Posidonii sectatoribus affirmatur, Cic. de n. d. II § 116: 'ut omnibus eius (terrae) partibus in medium vergentibus (id autem medium *»fimum in sphaera est) nihil interrumpat, quo labefactari possk tanta contentio gravitatis et ponderum', Plin. n. h. II § 11: 'imam atque mediam in toto esse terram, eandemque . . . librantem per quae pendeat', eadem sententia paulo post (v. 170) iteratur per parenthesim et v. 550, nee minus invenitur apud Lucr. V 451: 'in medio atque imas capiebant omnia se des'. 168 ab tlla sc. terra, quae subiecti vice fungitur in proximo verfju: fecitque cadendo. 169 refugit = 'fertur levitate sublime' (Cic. 1. 1. §117). 170 medium totius et imum: hanc sententiam Posidonius iam a Chrysippo mutuatus est, cf. Diels Dox. p. 466, 15: TsXsuratav A xry xftg 7% (fM *spi w pfaov <7yj/jLcïov xov xófffiou xsipéinjs, fcM TOV jravTOg sVrt xa'w, avw $ xb c/.ti' a&jfü ses xb xvxX« jtajmj. 171—172 Non mirum est Manilium, quem iam supra Lucretii carminis studiosissimum saepius comperimus, conatum esse argumentationem suam stabilire argumentis, quae Epicurus ei



LJBER PRJMUS.
45
praebuit. Ut iam recte animadvertit Fayus, Lucr. II 99 sqq. Manilio ob oculos versabatur:
'pars etiam b r e v i b u s spatiis vexantur a b i c t u. et quaecumque magis condenso conciliatu exiguis intervallis convecta resultant. . . haec validas saxi radices et fera ferri corpora constituunt' eet.
Ergo poeta ut terrae quam firmissimam sedem daret, eam finxit ex atomis constare, quae brevibus intervallis altera plaga alteram statim subsequente (contractis A) plagisj inter se concurrerent et concurrefido terram prohiberent in longius ire (aut si Hueti coniecturam probamus, prohiberentur ipsae longius ire, quae coniectura commendatur verbis Lucretii IV 206: 'nonne vides citius debere et longius i r e', Rösch p. 77).
173—178 Nisi terra esset in medio loco mundi (Cic. de n. d. II § 84), qui est infimus, non possent astra, sol, luna, Lucifer occidere et sub terra permeare, ut rursus orerentur. De argumentandi ratione cf.
I 228, II 67—79 (adn.). 174 Omnis emphasis cadit in part. subeuntibus ut v. 175 in remearet et v. 176 in submersos. 177/8 Cf. Plin. n. h.
II § 36: 'infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno meatu vagum ipsisque cognominibus aemulum solis ac lunae. praeveniens quippe et ante matutinum exoriens 1 u c i f e r i nomen accipit ut sol alter diemque maturans, contra ab occasu refulgens nuncupatur vesper ut prorogans lucem vicemque lunae reddens, quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit' eet.; Cic. de n. d. II § 53: 'stella Veneris, quae Qwjfópos Graece, Lucifer Latine dicitur, cum antegreditur solem, cum subsequitur autem, 'Eanspog.' Apud Hom. II. XXIII 226 nomen 'Etovfópog ei est, quod servavit Plato Tim. p. 38 D. — emenso . . . Olympo (= caelo) iure restituit Bentleius pro immenso Olympo, quod magnopere languet, provocans ad Verg. G. I 450: 'emenso cum iam decedat Olympo' et Man. II 836 versumqüe ita explicans: 'emenso per diem Olympo cum solem quamvis radiis eius occultatus semper comitetur, dat tandem lumen suum Hesperus sub noctem'. 179 nunc: adverbium usitatum, si a ratiocinatione falsa
') Cf. Lucr. V 569: 'contractior ignis*



LIBER PRIMUS.
49
secundum, sed mutilatum), è'retxa ov xd avxd napd nacnv ópóxat dazpa npoq
apxxw xai [Xitjinx^pax. annp arotvxa diixvwn aayfig, oxi acpaipixóv sari xc repi tjjv
•yjjv oyjnfiu. 216—220 Non ab omni parte vera sunt, quae de Canopo a poeta narrantur, nam haec stella non demum in Aegypto, sed iam in insula Rhodo conspici poterat; verum in eundem errorem incidit Eudoxus, quem corrigit Hipparchus I 11 §§ 6—8: 6 ff e§ AiyCnxov óp<x>[Mvog dcrxvjp (Kavwrog) êoxtv ev avxsS (sc. x<ö dfavet xvxkv) quae Eudoxi verba excipit Hipparchi correctio: xai ffr) xai Seuipetxai. èv xoïg nepi «r»jv "Péffov xónotg, item Vitruvius de arch. IX 5,4: 'huius autem rei index est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, renuntiant autem negotiatores qui ad extremas Aegypti regiones proximasque ultimis linibus terrae terminationes fuerunt.' Veri simile mihi videtur errorem ex ipso nomine ortum esse, cf. Ideler, Urspr. und Bed. der St. p. 260. Res accurate exposita erat a Posidonio, sicut eius imitatores docent, Cleom. p. 92, 26 Z.: iBijg (pryjiv é ïloauffJmog, oxi (0) Kawfioq xoüavftevog
aazrip "kafinpéxaxóg èoxi npog u.£<7Yiu[lpüxv ag èni xfi toj^oXim xrjg 'kpyovg <^PX^V
zou ópdaSai èv Tóffa "kxixpdvzi xai 6f5eig êni xov èpCCpvxog evSsiug xaxd xyïv mpofisv xov xó<j<xov xaxaffvzxax, Gem. p. 42, 4 Man., Strab. He 119, p. 160, 1 M., Procl. comm. in Tim. p. 277 E, Plin. n. h. II § 178. 218 sed quaerent (scil. frustra, cf. v. 209) Helicen, cf. Plin. ibid.: 'septemtriones non cernit Trogodytice et conflnis Aegyptus.' — supervenit: in medio caelo est. 219 medioque tumore eet., cf. Plin. n. h. II § 177:... "rursusque (ut) haec (sc. sidera plagae septemtrionalis) illis non cernantur attollente se contra medios visus terrarum globo.' 221— 235 Alterum argumentum terrae rotunditatis Manilius petit ex lunae defectu, quam dicit prius Orienti, post Occidenti obscuratam apparere. Sed iure iam rogavit Malchinus, quid tandem sibi vellet lunae defectus: idem dici posse de luna non obscurata, de sole, de omnibus stellis. Verum si Cleomedem inspicimus, iam perspicuum fit, unde error natus sit. Ad terrae rotunditatem probandam ille affert plures esse in terra circulos finientes, p. 74, 27 Z.: et (»f vw) nhxzd xai èmnéèw «5 a/jnpati èxéyjpriTo, üg av jjv ópSjuv napd naaiv av$p<*>noig. 'Si autem unus horizon esset, pariter apud omnes et ortus et occasus fierent' — ita Cleomedes ratiocinari pergit — 'ergo etiam initia dierum et noctium. At nunc hoe non fit, sed plurima apparet in his rebus differentia in terrae climatibus, cum alio tempore apud alios et occidit et oritur sol. Persae quidem, qui ad ortum incolunt, quattuor horis
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wapeningen). 4.



5°
LIBER PRIMÜS.
prius solis radiis occurrere dicuntur quam Iberes, qui ad occasum incolunt.' "Deinde sequitur (p. 76, 11 Z.): èléyyjxai êè xavxa (sc. differentia temporis, non terrae rotunditas, ut Manilius ex Posidonii verbis effecisse videtur) xai s£ ixépw xai èx x&v nspi xd daxpa yivofiivwv ódet^ewv, xaxd xalxov fiiv napd naaiv êxïsinóvxtev, ov [ivv xrjg auxrjg oipag eupi(jxo iiivrig' dXkd xb èv "Vfapai npó>xr,g apag èxhïnov n£[inxrig evptaxexai apag napd xoïg ïlépaaig rr)v sxïstfyiv nsjzoiYifiévov. Itaque Manilius argumentum, quo Posidonius usus erat ad temporis differentiam in Oriente et Occidente probandam, adhibuit ut terram non planam esse demonstraret. Etiam Plinius n. h. II § 180 auctorem suum non recte intellexisse
videtur: „ circuitu globi alia aliis detegente et occultante. Quod
si plana esset terra (cf. v. 228), simul omnia apparerent cunctis', quae verba descriptionem lunae deficientis excipiunt, ut apud Manilium. 221 sui glomeraminis orbis: ita cum Gronovio edidi, quoniam in lectione tradita: sui glomerabilis orbis deest subiectum (tellus) , quod ex plurali terrae in versu superiore sumi non potest. Orbis igitur terrae te, Luna, testem citat suae rotunditatis. Glomeramen hoe sensu apud Lucr. V 726: 'luciferam partem glomeraminis atque pilai.' Idem in codd. mendum Man. IV 522. 223 non omnis pariter confundis: haec non recte a Manilio expressa sunt, nam luna pariter ac simul deficit omnibus, quibus est supra horizontem, sed aliis aliam horam numerantibus. — dempto: egregia Bolli conjectura pro gentes, quod ex versu consequenti in hunc locum irrepsit. Alii alterum gentes in v. 224 mutarunt in terrae, sed Bolli coniectura praeferenda est, cum ipsa notio absentiae luminis in v. 223 desideretur. 224 sed prius eoae auaerunt... gentes: ne hoe quidem accurate dictum est, nam omnibus iis terrae regionibus, quae lunam cernere possunt, eodem tempore et eodem modo obscurata apparet, cf. ad v. 223. Quod Manilius voluit, hoe est: quia terra rotunda est, non eodem tempore luna omnibus terrae incolis oritur, sed mirum in modum poeta lunae defectum cum ortu iunxit. Melius rem tractavit Plin. n. h. II § 180 (initium). — eoae cf. Verg. Aen. I, 489; VI, 831. 226 infectis voheris alis: luna volvitur, quia sidus est, et atris ornatur alis, quia obscurata nocti similis fingitur, cf. Ov. Met. XIII 601: 'nigrique volumina fumi infecere diem'. 227 seraque, sc. cum alibi aera illa iam non quatiuntur. — extremis... gentibus sc. terrae occidentis. — quatiuntur.... aera, ut lunae laboranti subveniatur, ne incantamentis de



LIBER PRIMUS.
51
caelo detrahatur a veneficis, cf. Iuv. VI 442—443 (Friedlander).
228 quodsi plana foret tellus cf. p. 50. Oportebat sequi post hanc protasim: luna orta cunctis hominibus appareret. Nunc poeta lunam deficientem ab ortu ad occasum meantem facit, etsi lunae defectus non semper ab eius ortu incipit neque una alterave hora diuturnior est. 230 per teretem deducta est terra tumorem: summa terra sive superficies terrae se tendit (cf. v. 457) in formam globosam. 232 exoriens simul atque cadens: haec ita interpretanda sunt, ut luna propter motum circularem, quem circa globum facit, iis regionibus, quibus appropinquat, oriri atque una iis, quas relinquit, occidere videatur. Eadem res pluribus modis a poeta exprimitur. — in orbem ventris, cf. Vitr. de arch. VIII 6, 5: 'hoe autem erit venter, quod Graeci appellant noiXiav.' — acclivis (nom.) pariter declivia iungit: clivum ascendens simul eadem descendit, prout spectatoris propositio est.
236—246 A terrae rotunditate profectus poeta nostram terram et alteram adversam habitari exponit. Item Posidonius ex terrae rotunda forma exorsus torridam zonam habitari posse statuens ita ut oecumene et antoecumene unum continentem efficerent, in nostro hemisphaerio unam insulam, in altero alteram sive plures esse contendebat, quas antipodes incolerent, cf. Strab. II C 94—95 p. 124/5 M, Cleom. p. 58, 6 Z., Ps. Aristot. rc. xójfxou p. 392 b 20, Ach. p. 65, 10 M.
236 variae gentes hominum atque f erarum: ubi Lucretius *) eandem rem tractat, isdem fere verbis utitur, II 1074 sqq.:
'necessest confiteare esse alios aliis terrarum in partibus orbis et varias hominum gentis et saecla ferarum',
quam sententiam item ex Posidonio fluxisse credit Eduinus Muellerus p. 10, cum alibi (I 1060 sqq.) Lucretius magistri sui praecepta dederit.
238 habitabilis, cf. Strab. II C. 95 p. 125 M: xng <3e txzxaBb xav xponatav (5&>v»js) TiXéov r) xb r)fu(rv xov nXaxovg oixriatfxov iaxi ht xav vnïp Aiyvnxov axoyj&p\ihoiq AtSióroov. 239 sub pedibusque iacet eet., cf. Plin. n. h. II § 161: 'ingens hic pugna (tcoXX^ xa.pa.yr, Ach. p. 67, 34 M.) litterarum 2) contraque volgi, circumfundi terrae undique homines conversisque
') Cf. Verg. G. III 242: 'hominumque ferarum que'. ') An : litteratorum ?
4*



52
LIBER PRIMUS.
pedibus inter se stare et cunctis similem esse caeli verticem, simili modo ex quacumque parte mediam calcari, illo quaerente, cur non decidant contra siti, tamquam non ratio praesto sit ut nos non decidere mirentur illi.' 240 fallente solo declivia longa: quia terrae superficks latissima sensim paulatimque ascendit, incola non sentit eius declivitatem. 241 s urgente via pari ter que cadente: cum Manilium lateat terrae virtus attractiva, ita cohaerentiam, quae inter antipodes et terram est, explicare studet, ut viam, h. e. globi superficiem, specie cadere videri statuat, reapse pariter surgere et cadere v), cf. vv. 232, 233, 240.
242—245 Breviter Lucretius, I 1065/6: 'illi cum videant solem, nos sidera noctis/cernere', fusiuS Ach. p. 66, 15 sqq. M.: xoïg ydp vnèp yfjv dvaxéïXm 0 fjhog dvxiy^Boaiv r]{xépav nova, xoïg èè vno yw wxza. xatnafov nap' ïjjtxtv duvw ó rïkiog vuxxa not&ï, napd »Jè xoïg xoto ovaxIXXst ijfispav noi&v, quam sententiam poetice Manilius reddidit, sed 'pariter atque Verg. G. I 249—251 erravit australe (v. 238) hemisphaerium cum occidentali confundens et ea communiter de populis australibus tradens quae iis praeter antipodas non conveniant' (Housman p. 24). 242 hanc sc. partem australem, quae proximo versu per illic significatur, cf. Verg. Aen. IX 576 sqq. — ad occasus nostros... ortus: ubi sol apud nos occidit, ibi apud antipodas oritur. 244 operum vadimonia: necessitatem negotia praestituto tempore obeundi, cf. Plin. n. h. XVIII § 231: 'non ad dies utique praefinitos expectari tempestatum vadimonia'.
245 somnosque in membra vocamus: ita cum Burmanno edidi. Si autem servamus lectionem codd. locamus, cum Housmano putandum est in per anastrophen casui suo postpositum esse et locum interpretandum: in somnos membra locamus (cf. Plaut. Amph. 303 sqq. 'homines quattuor in soporem collocastis nudos'), cuius postpositionis rarissimae — nam vulgo si praepositio substantivo postposita est, aliquod attributum sequitur — unum exemplum attufit Housmanus Avien. Arat. 761 sq.: 'tergumque in' pro: 'in tergum'. 246 pontus: mare sive oceanus est, cf. Ps. Arist. n. xóafiov p. 392 b 20: ...19 aCfinaóa jxta vrt<sóg ioxtv vno xr)g 'Axïjzvxixiig xaXoujxêvvjs 3aXa<j<j>}S mpipp£0[tÉvri noïXxg
xai dXkag einog xijff^s dvxinóp$[j.ovg dnóBsv xsfcSat, Plin. n. h. II
') Ipse Posidonius mirantibus, quomodo non cadant omnia et ipsi penduli illi antipodes in inferiorem illam partem caeli, respondisse videtur hanc rerum esse naturam, ut pondera in medium ferantur et ad medium conexa sint omnia, cf. Cleom. p. 10, 19; 18, 11 Z; Ach. p. 38,30 M.; Cic. den. d. H § 115, Lact. div. inst. III 24, 4; Aug. de civ. dei XVI 9.



LIBER PRIMUS.
53
§ 170: 'sic maria circumfusa undique dividuo globo partem orbis auferunt nobis nee inde huc nee hinc illo pervio tractu'. — utrosque = nos et antipodas. — alligat: eodem verbo utitur Seneca, ubi de hac quaestione agit, N. Q. II I, 4: 'alliget (terra) aquas an aquis alligetur.'
247—254 Poeta postquam terrae originem et formam descripsit, vere Stoicus ad alia prius transire non vult, quam testatus est hunc mundum immensum a deo gubernari, qui quasi irys/xovixov in eum penetrarit, cf. I 483 sqq., II 60—83, IV 888—890, Boll Stud. ü. CL Pt. p. 219. 247 constructum corpore: compositum, constans ex corpore.
248 droersa... forma: quae formae varietas illustratur genetivis, qui in proximo leguntur versu. 249 Ordo elementorum variatus ut I 137, III 52, Rösch p. 28. — pelagique iacentis: quiescentis, cf. Ov. Met. XI 747: 'tune iacet unda ma ris'. 250/1 Quod Stoici indicant per meüfia èvtiimov <H cXou xov xór/xou (Diels Dox. p. 306, 5), id Manilius egregie Latine reddidit per vis animae et meatu conspirat (cf. Plin. ep. VI 16, 13: meatus animae), deinde hunc spiritum esse divinum (Verg. Aen. VI 726) ter significarit: divina, sacro; deus. — tacita ratione, cf. Diels Dox. p. 592, 21: Zïjvwv... s<pYj fir) tisiv Ssoïg oototiop^ïv 'ispd, aXX' k'yjiv zb Sstov èv <xóva x& vü, /xaXXov tik bebv ïjysfaSat zov vovv. 252 mutuaque (ita recte Bentl. partim cum M1) in cunctas dispensat foedera partes: distribuit necessitudines et commercia inter omnia mundi elementa, id quod Manilius fusius exposuit III 47—55. 253 faciatque f er atque: ministret et vicissim accipiat; 'eleganter zo faciatque feratque expressit xb novnxovbv xat xb itdayahr xb toojtixÓv, twv jipaxrjv aixiav. xb ndayov, xhv moxsiftêvriv (Seal.), Diog. L. VII 134, Macr. somn. Scip. I 21, 35; 22, 1. 254 summaque: universum, mundus, cf. v. 130.
255—274 Posidonium imitatus Manilius zodiaci descriptionem praemisisse videtur, tamquam is principem locum in caelo obtineret; deinde axem mundi (275—293), tum reliquas stellas inerrantes tractavit (294—455). Apud Geminum ordo fere idem est: c. I nept xov x&v ?wAluv xwcXou, c. II Ttz.pi tbs npoq aXXïj^a zd&uq xat Béaevtg x&v t^' Z,atitm, qua de re Manilius libro secundo egit, c. III rept töv xaxYitrttptaixévuv Zfatiioiv, cuius capitis initium hoe est: xd tiè xazrjGZEpiapJva. %&tiut tiuup&xat stg juipïj zpiiz. b\ ulsv ydp avzQv èni xov fydtitoaiov xuxXou xstrat, a ïépxat popsia (Man. I 294—372), a. tik npoaocyopevextxi vóxm (ibid. 373—455). Primum illud genus stellarum, quae praeter ipsa signa zodiaci in eo insigniuntur proprio nomine, Manilius aut omisit aut post stellas plagae septem-
Deus mundum gubernat.
De zodiaco.



54
LIBER PRIMUS.
trionalis reiecit (v. 371). Zodiaco descripto poeta Romanus ad vatem Graecum transit, nam ubi mundi axem et stellarum fixarum sphaeram versibus illustrat, totus fere ab Arato (Phaen. 26 sqq.) pendet. Apud Aratum axis primum locum obtinet, deinde omnes stellae fixae uno tenore enumerantur, inter quas etiam duodecim zodia sunt. Denique non praetereundum est poetam Graecum ab oriente ad occidentem, Romanum ab occidente ad orientem progredientem sidera enumerare. Cum Manilio conferendus est Geminus c. III §§ 8 et 13 (p. 38 et 40 Manitius), qui eandem enumerandi rationem exhibet. 255 signorum: non modo duodecim zodiaci, sed omnium caeli. 257 obliquo praecingunt ordine, ut balteus, cf. I 679, III 334. 258 per tempora: per menses (Housmanus: per annum vel anni tempora). 259 alia... sidera: planetas.
260 omnia quae eet. referendum est ad duodecim signa, e quibus imprimis Manilio auctore ratio fatorum ducenda est (v. 261). Stellae enim errantes ne tractatae quidem sunt a Manilio (cf. Proleg. p. 13,3) — caelo... sereno: de hoe versus exitu cf. Lucr. VI 247, Rösch p. 14.
262 Constructio: ut idem quod mundi arcem continet (sc. zodiacus), primum sit carminis mei. Huius hyperbati exempla congessit Housmanus ad Man. I 58/9. De usu vocabuli arx cf. IV 905: '(homo) in arcem erectus capitis'; II 918 'arce sed in caeli' de medio caelo. 263 princeps Aries: signa enumerans poeta ab Ariete incipit, in hac quoque re Posidonium secutus, ut apparet ex Ach. p. 53, 12 M. et Gem. p. 2, 3 M., aliter atque Hipparchus, qui initium facit a Cancro (III 3 p. 244 M.), et Eudoxus, cuius parapegma initium cepit a Leone. 'Ceterum ut astronomorum omnino non tantum intererat, quod signum principatum haberet, modo quaterna anni spatia observarentur, ita astrologis hoe vel imprimis inspiciendum fuit', cf. Diels Dox. p. 196, adn. 3, Boll Sph. p. 357. Etiam Nigidius Arietem 'ducem et principium signorum' appellavit (fr. 88 Swob.), nee minus Ptolemaeus (Boll Stud. ü. Cl. Pt. p. 166) et Aegyptii apotelesmatici (Diels 1. 1.). — aurato... in vellere fulgens: 'Phrfxem arietem Iovi immolasse, pellem in templo fixisse, arietis ipsius effigiem ab Iove inter sidera constitutam' (Hyg. II 20), vulgo fabula docet '), cui discrepans Manilius pluribus locis (II 212, 532; III 304, 445; IV 124) fingit Arietem in caelo quoque aureo vellere indutum, qua in re Germaöicus (Arat.
*) Cf. testes apud I. Moellerum, Stud. Man. p. II, 6. Sed Manilio (V 33) vulgaris fabula nota esse videtur.



LIBER PRIMUS.
55
532) cum eo congruit. Utrum M. fabulae formam mutaverit signi splendore permotus an memor Hipparchi (I 6, 7—10) Aratum (Phaen. 225) vituperantis dubium est. De Arietis imagine cf. Thiele A. H. fig. 33, Bouché-Leclercq p. 131,2 2). Eiusmodi imagines in globo vel pila aenea Manilius invenerit, an in plana sphaera, non constat, sed idem Ioannes Moellerus (p. 31) allatis versibus I 609—698 (de coluris) probabile esse iudicat poetam globo versatili usum esse, quod Bollius Sph. p. 383, 1 dubitat, quoniam Manilius in libro quinto situm tójv TrapavaTaXXóvrcov iuxta unum e signis zodiaci notare cupiens toties dextram partem cum sinistra confudit. Equidem Manilium globum habuisse, sed non semper adhibuisse credo 3). 264 respicit... aversum surgere Tuur urn: Aries ipse cerviceflexa (IV 506) Taurum (aKquando Europae vectorem) respicit retro gradientem et parte posteriore corporis prima surgentem (II 199 clunibus... 4) surgere). 265 summisso vultu: itemrióza Tavpov Arat. Phaen. 167. —fronte vocantem: cornibus lacessentem.— Geminos: auctore Manilio (IV 756) = Apollinem et Herculem, secundum alios (Germ. Arat. 542) Castorem et Pollucem, BouchéLeclercq 135, 2 et 3. 266 Guneer a Iunone in stellas relatus, quod Herculis pedem hydram necantis momorderat (Ps. Erat. p. 13 Ol.); Leo sc. Nemeaeus; Virgo Erigone saepius a Manilio appellata. De origine horum nominum cf. Bouché-Leclercq p. 138—140. 267 Libra locum obtinet in zodiaco, qui antea „brachia (j/fai) Scorpionis" appellabatur, cf. Hipp. p. 42, 6; 248, 10 M., Boll Sph. 186. Semel Hipparchus (p. 222, 9) nomine Zvyóg utitur (sed locus suspectus secundum Manitium). Iugum a Cicerone usurpatur, de div. II 98. Signum quam vis postea additum, tamen originis Babyloniae sicut reliqua, videtur. — aequato... die cum tempore noctis: quibus modis Manilius aliique poetae aequinoctium vernale et auctumnale designare soleant, docent exempla apud Rösch p. 23 (Man. III 671, IV 326, 203).
268 attrahit: ad se trahit. — ardenti fulgentem Scorpion astro: Orion et Scorpios duae sunt stellae inter se oppositae, quarum splendor iam pridem nominum animos ad se convertit, unde etiam fabula nota,
') Hipp. L t: ot yap èv rri xsfatiii aüroü xetftsvot aa-cépeg (a $ y) ~iap.itpiispoi eiat tüv èv rij frmj ris 'Av<5W*é<5af (|3 ft v).
») Etiam ceterorum signorum imagines apud eosdem scriptores conferri possunt. *) Cf. van Wageningen, Astrologie enz. p. 15, 4.
') Sed pingitur Taurus corpore dimidiato ita ut haec pars cerni non possit, Bouché-Leclercq p. 134; Thiele fig. 28; Ov. Fast. IV 718: 'pars prior apparet, posteriora latent'.



56
LIBER PRIMUS.
De axe.
Ps. Erat. p. 38, 16 Ol.: BvjjjaSKÏaa Üè axn& ('fJpiwvc) <(rj) Tr) dvrjxe tmopiuov euftpysBri, vtp' ov x& xevxpq ithjysig unóftexo' eSa <ha xfiv odnov avdptav èv zoïg acnpoig cdnbv ÜSïjxsv é Zeug xri x) Alterum nomen huius sideris est N e p a 2), cf.: 'lucens vis magna Nepaï—cum magnissese Nepa lucibus efFert', Cic. Arat. 324, 434. 269/270: 'Sagittarius... spectans ad occasum Centauri corpore figuratur (mixtus equo) velut mittere sagittas incipiens', Hyg. III 26; Boll Sph. 182—191. De versus 269 exitu cf. Verg. Aen. XI 654: 'derigit arcu'. — iamque non pro iamiam dictum, sed in secunda sede positum, et missurus participium pro verbo finito usurpatum (cf. Housman ad h. v.): dirigit volucrem sagittam et iam eam missurus est. 271 Capricomus: 'huius effigies similis est Aegipani, quem Iuppiter, quod cum eo erat nutritus, in
sideribus esse voluit' 'eodem tempore Pana dicunt in flumen se
deiecisse et posteriorem partem corporis effigiem piscis, alteram vero hirci fecisse et ita a Typhone profugisse'; hoe modo Graeci monstrum, quod similiter atque Sagittarium (Boll Sph. 189) a Chaldaeis mutuati erant, explicare studuerunt, cf. Hyg. II 28, Ps. Erat. p. 33 Ol. Sidus autëm parvum est et sine splendore fangusto... sidere), cuius causam poeta repetit ex eo, quod sidus hibernum est, cf. II 252, 445. — jlexus: cum priores pedes sub corpore curvati sint. 272 infiexa... urna: ita cum M edidi, cui lectioni etiam favet Ov. Fast. II 457: 'Aquarius urna' (in exitu hexametri). — Aquarius: ïépvai dé rtveg avtov sïvai zov ravvjawïvjv Ps. Erat. p. 32, 11 OL, quae fabula Manilio ignota non est (IV 384). 273 Piscibus: Germanicus eos appellat ■'Syriae duo numina' (Arat. 563), sed Manilius eos putat pisces marinos, etsi fabulam, quae Venerem in piscem esse mutatam narrat, haud ignorat (IV 802). In picturis alter tantum ex gemellis piscibus deglutit aquam ex urna Aquarii defluentem.
275—293 Incipit poeta ita plagam caeli septemtrionalem describere, ut continuo transeat ad axem, qui ab altero polo initium faciens pergit per aera et terram ad alterum. Sed ut nunc hi versus leguntur, in quos Schraderi coniecturam tendunt pro tantum (277) recepi, transitus (a caelo septemtrionali ad axem) admodum abruptus est, quo-
) Hyg. Astr. II 16: '(Scorpius) propter magnitudinem membrorum üi duo signa dividitur, quorum unius effigiem nostri L i b r a m dixerunt'.
) Festus p. 162/3 (Lindsay): 'nepa Afrorum lingua sidus, quod cancer appellatur, vel ut quidam volunt, scorpios (Plant. Cas. 443)'. Cancrum designat etiam apud Cic. Arat. 216.



LIBER PRIMUS.
57
circa fieri potest, ut post tantum (277) versus unus exciderit in quo verbum a li quod, quale volvuntur, atque adverbium demonstrativum legeretur {hinc vel inde), 'cui illud in diversa situ posset respondere.
275 Arctos: ursam maiorem et minorem. 276 omnia quae... mundo: versus compositus ad exemplum Catulli (66, 1) et Ovidii (A. A. II 87). 277 unoque in vertice tendunt: in ea semper parte caeli moventur, quae circulo horizontem tangente circumdatur. De usu verbi tendendi cf. V 139. 278 in diversa situ: ad polum antarcticum, cf. diverso cardine (280). 280 libratumque regit... mundum: eo quod axis duobus nititur polis, mundum librare eiusque motum regere potest. Cum hoe et proximo w. cf. Arat. Phaen. 21 sqq.:
avxap oy ovff _ okiyov fxexavfaasxat, oXXa p.ak' avxwg aé-uv atev apypsv, eyjt ff' axdXavxov arcaVoj [uaaviybg yatav, rept ff ovpavbg avxog dytveï.
283 in binas Actos: non gravor quominus hoe interpretemur de Arctis fulgentibus (275) et Arctis latentibus (443), praesertim cum paulo ante nudum illud Arctos sine adverbio numerali de solis ursis septemtrionalibus usurpatum sit. Fortasse Manilius in errorem illapsus est vocabulo quod in fonte suo invenit, ovrapxTtxos, cf. Ach. p. 56, 18 M. 284 perque... terrae... constitit orbem, cf. Schol. Arat. M. p. 341, i4 (ad Phaen. 22): xov a|ova avppé^rpiui vosfadat evSsiav fdirectusj Tiva xai aaa'tewov ypappKv aito xov fiopeiov nSkav [léypt xov voxfov xat ff ia jxetrvK reipuxutav xr)g 7175. 285 Versui crucem apposui, quod vera emendatio nonduin reperta esse mihi videtur, sed fieri potest, ut Bickelius proxime ad veritatem accesserit mutando eius in aerei. Eius coniecturae favet locus Martiani Capellae, quem Eduinus Muellerus p. 13 affert, VIII 815: 'neque enim vel axem polosque, quos n\sphaera aenea, quae xptxon? dicitur, ad intellegentiae compendia adfixere mortales, ego robori mundanae rationis apponam, cum nihil solidius terra sit, quod eam valeat sustinere.' Versus Manilianus ad exemplum Vergilianum compositus est, Aen. II 639: 'solidaeque suo stant robore vires.' 288 quoque: et quo (adv.). — volet in ipsum: in circulum circumferatur. 290/1 Ter idem significatur, sed variis modis: verti in ipsum = circumferri, inclinari (cf. IV 863) = mundi volubilitatem se qui, se convertere in orbem = ducere orbem.
292/3 hoe dixere axem, quia... moveri: optime animadvertit Malchinus



58
liber primus.
De sideribus intra arcticum circulum positis.
p. 19 hanc causam (quia moverij inutiliter esse additam, cum
idem paucis versibus ante iam dictum sit, sed poetam rem modo declaratam repetisse, ut vocabuli axis etymologiam daret, quam apud Posidonium invenisset, non curantem lingua Latina adhibita veriloquii perspicuitatem obscurari. Quae viri docti coniectura stabilitur verbis eorum, qui Posidonii imitatores dicuntur, Ach. p. 61, 23 M.: wó[xa<rcca ffal-tov div xb repi avxbv dysaBai xai reptAvstir^at xbv oi/pavóv. Similiter Vitruvius IX 219 erravit in vocabulo polus enodando („qui graece 710X01 nominantur, per quos pervolitat sempiterno caelum'), quae explicatio in memoriam revocat verba Achillis, quae sequuntur: xaXoüoï ffavxv (sc. xv. xov dSpvog nèpaxa) nokovg dub xov TteptTroXstarSat ■x.a.iaxpz(psaBai repi aura xbv 'ovpavóv. 292 hoe dixere axem: cf. Ov. Met. I 7: 'quem dixere Chaos' (initio hexametri).
294—307 Tractantur in hac parte Ursa maior minorque et Draco, sed Cepheus uxori suae filiaeque adiungitur (v. 354), etsi onov ij fisyiaxT] ihpipv. ap&v eVrt li, èwd ckog 6 Kiypsug èv x& apxTtxö yépsxai (Hipp. p. 74, 4). 294 summa... eius: locum qui circa polum arcticum est. 295 cupidos sc. lucri. 296 He/ice, cf. Hyg. Astr. II 2: 'nonnulli et Helicen et Cynosuram (v. 299) nymphas essë Iovis nutrices dicunt et hac re etiam pro beneficio in mundo collocatas et utrasque Arctos nuncupatas, quas nostri septemtriones dixerunt'. Ultima autem vox videtur antiquissima fuisse ('septem boves', cf. Boóxrig) et a Graecis in Graeciam maiorem illata et inde a Romanis sumpta esse, cf. Thiele A. H. p. 3, Bethe Rh. Mus. 55 p. 430.
298—301 Ursa maiore Graeci navigantes, minore Poeni duce utebantur. Causam autem, cur hi minorem maiori praetulerint, dat Arati scholiasta, Maass p. 348, 13: Ppoiyjïtx yv.p ovaa èv xa avxü axpéyexai xat am [AtxkXov xrjg 'EXtxy?? ebovvonxog, ov xf, laixixydóvi {v.pvdpv. ydp) aXXa tö èv t<5 avxü axpéyzaSai. — quam spatio, tam luce minor: ita codices quam... tam, quod elegantius, Bentleio videtur quam usitatum illud tam... quam, cum Manilius iam de spatio locutus sit, illi (ursae maiori) maiorem ar cum assignans, huic (minori) orbem angustum. Ut igitur spatio, quod iam dictum, ita quod nunc dicitur, luce minor, cf. Verg. Aen. VIII 723. 302 orbem: terram siccam, cf. v. 165. 303/4 Clare descripsit Hyginus hos ursarum situs, Astr. III 1 : 'ita collocatae, ut alterius unaquaeque earum resupinata caput alterius tegere videatur, ita tamen, ut caput eius quae superior fuerit, ad eau dam inferiorem



LIBER PRIMUS.
59
contendat.' Itaque Bentleii coniectura (rostrum) carere possumus, nam verborum ordo est: utraque rostro vergit in caudam alterius (Housman). Postrema verba sequiturque sequentem rursus diligentem Vergili lectorem produnt, cf. Aen. XI 695. Operae pretium est totum Arati locum describere, quem Manilius more suo fusius reddidit, cf. Phaen. 26 sqq.
dvu dé piv (sc. polum) dpfig zyovaai *A p x x 01 apa xpoyj><Mi (xo dï) xaléovxai "Afxa^ai), ai d vjtoi xsyaXa? puv èn i&aq ailv 'éyovaiv a/XvjXwv^ xts. 36 xai XT/V fiev Kuvóaovpav e;i£xXïj<7iv xaXssuai
T//V ffêxzpip 'E X t'x rj v. 'EXtxvj ye [xev avdpzg 'Ayaioi eiv aki tsx/xatpoVrat tva p^pv? vvjag ayiveïv, tvj ff apa 0 0 tv £ x s ? TrtiTUvot itzpowsi Sakaaaav, aXX' vj fjisv xaSapv; xai inifpaaaaaBai èxoipri toXXvj faivoixevYj 'EXixvj npwrvjs a'710 vuxTÓg, vj d'éxepr] oXtyvj txev, aTap vai/rvjfftv dpzvwt (fxeicTêpvj yap 7iaffa nspurzpéfzzai axpotpakiyyi). Tïj xai 2t(ïóvio£ t'^VTara vauT£XXovra£.
305—307 Fallitur Manilius dicens Draconem utramque ursam amplecti, nam minorem tantum concludit, cauda autem flexa caput maioris attingit, ut recte docet Aratus Phaen. 45 sqq.:
Tag dl di' d[j/poxépag oir] noxaixoïo anoppal; zïksïxai \}izya 3avtxa) Apaxwv nipi x' d[icp{ x' iay&g, fxvpiog' ai ff apa oi ansipYiq ènaxzpSz rpépovxai "Apx.xoi, xvaveou mfvkaytxévai axsavoïo. avxap 0 y' aXXvjv [lèv vsaxY} irnxzwsxai ovpfi, aXXvjv dl amtpr) mpixéixvzxai.
Malchinus (p. 49) poetam in errorem esse inductum putat verbis Arateis nzpi x' dfiyi x' êay&q, quae legens versus antecedentis accusari vum dixfoxépag audiverit, quae coniectura valde probabilis est. — stellis ardentibus, cf. Enn. ann*. 339 (Rösch p. 25). — Anguis sive Draco 'dicitur aurea mala Hesperidum custodisse et ab Hercule interfectus (v. 315), a Iunone inter sidera collocatus', Hyg. Astr. II 3. — dividit: ne coeant, cingit: ne abeant (v. 307), Housman.



6o
liber primus.
De sideribus inter arcticum circulum et zodiacum positie.
308—372 Aquilonia signa (v. 372) eodem fere ordine a Manilio atque a Gemino enumerantur, sed in ipsa descriptione ab Arato pendet, etsi non tam arte quam supra, cf. Gem. III 8 (p. 38, 12 M.): pópsia $é éoTtv, octet toü xov fyp&óiv xvxXov npèq dpyctoxtq xerrat. &rti ds ta<fc. rt MsyaXyj "Apxxog xai u' Mtxpa' (294—304), Apa'xwv 0 <hd töv 'Apxtöv (305—307), 'ApxTOf»vXa| (316), Zrépavos (319), i 'EvyoCvaaiv (315), 'Qpiovyos, "Ofig (331), Avpa (324), "Opvis (337)' '0Ï(™S (34*), 'A£T^ (343)» AeXyts (346)... "Imzos (348), Kyjyevs, Kaomérata (354), 'Avdpofiéda (356), n£p«t£ü5 (358), "Hvw/os (362), AsXtwtov (353); p. 40, 8 sqq.: Ai? (366), 'Epiyot (365). 308 hunc: Anguem, sed proprie significandus erat circulus arcticus. — mediumque orbem: circulum signiferum. — sidera septem: stellae errantes. 309 contra nitentia: cursu adverso, cf. v. 15.
310 ex diversis... viribus: partim ex fiïgore, quod vicina polo (311), partim ex calore, quod soli proxima sunt. Versus 311 in M ita traditus est: hinc vicina Saeli huk proxima jlammis; inmargine: Solo hic celi, quibus verbis deletis supra scriptum est: poli celique hinc. Vera lectio a Pingreo et Schradero restituta est. 312 aer dissimilis (partim calidus partim frigidus) atque idcirco pugnae internae obnoxius astris dat naturam temperatam, quam illa cum locis communicant, quae sub illis sunt. De hac doctrina Stoica cf. Bouché-Leclercq p. 76, 1. 313 'ex Arato de zodiaco ad verbum paene' (Seal.), Phaen. 552: xat oi (soli) rapt toütov (zodiacum) tóVri/xvxXov aef©vrai natsax èntxapmoi wpat. 'Ceterum fallitur poeta dicens sidera, quae citra zodiacum enumeraturus sit, omnia in zona temperata sita esse. Sed in eum errorem incidk, quod Aratum (319—321) secutus zodiaco septemtrionalia signa ab australibus discrevit, non, ut oportuit, aequatore' (Housman). E sideribus quae hic enumerantur, Ophiuchus Aquila Delphinus Equus inter duos tropicos collocata sunt. 314/5 nixa... species genibus (V 646): Engonasin, de quo Hyg. Astr. II 6: 'hunc Eratosthenes Herculem dicit, supra Draconem (cf. v. 306) collocatum... eumque paratum ut ad decertandum, sinistra manu pellem leonis, dextera clavam tenentem'... 'habet enim draco caput erectum, Hercules autem dextro genu nixus, sinistro x) pede capitis eius dextram partem opprimere conatur, dextra manu sublata ut feriens, sinistra proiecta cum pelle'leonis'. Haec vulgaris est explicatio signi, sed etiam alias dat idem Hyginus, paulatimque Engonasin
') Hipp. p. 12, 4.



LIBER PRIMUS.
61
videtur assumpsisse figuram et mores hominis miseri et laborantis, ut exposuit Bollius Sph. p. 278. Ex Arato etiam apparet, quid sibi velint illa verba sibi conscia causae, cf. Ph. 63 sqq.:
rqiï ocuxov (prope ursas) [loyéovrt xukivdsxai dvdpi èoatóg sidüXov. to fièv ovxtg étiiaxaxai dpcpadov einsïv, oxtd' oxivi xpéfuxxai xstvog itóvtó, aXXa' jxiv auxag 'Ytyyóvaatv xaXébu<7t xxL
Nemo igitur praeter ipsum scit, quid commiserit, ut pedibus pendere ex circulo arctico eum öporteret (cf. Hyg. Astr. III 5). 316—318 Tribus versibus Manilius Arati quinque expressit, Ph. 91—95:
êlgómSsv & 'EXóojs (cf. a tergó) (fépetai êXdovxi*) éotxeSs 'Ap~XTOfuka% [xov p xvdpzg èitotkeiouoi Bowxijv, odvb/I ü[j.yh/xt]z, ênotfuiievog eukxou 'Aoxtou) xat jxaXa jrag aptdVjXog' vno c^ojvyj dé oi avtog if aXXuv 'kpxxovpog ektooexou dpcpocdov doxyp.
Recte Bethius (Rh. Mus. 55 p. 431) animadvertit Boötem ad eas siderum figuras pertinere, quae tum exstiterint, cum a Graecis uni stellae ardentissimae (velut Arcturo) totus grex vicinus adderetur. — De iunctura et loco verborum iunctis ...de more iuvencis cf. Verg. Aen. III 369. 319—323 Paucis Aratus canit Coronam, quam, ut nonnulli volunt, Venus a Vulcano fabricatam Ariadnae dotem dedit, Bacchus in caelo posuit, ut suum puellae a Theseo desertae amorem immortalem redderet (Ioann. Möller p. 14); ut alii tradunt quos Aratus secutus est, Bacchus post Ariadnae mortem deposuit coronam suam xat xaxrjoxépiae {ivrjfióovvov xrjg èrci 'kpiddvYj ov[Xfopdg (Schol, ad Arat. p. 352, 28) cf. Ph. 71 sqq:
clvxoü xdxstvog Izéfccvog, xov dyacjèv e3*jxs Oï}fx l/mevat Aiówvog dnoiyopévYig 'kpiddvrfc, v<ura> xmooxpéyixoLi xex.[xr)oxog sidlXoio.
319 at parte ex alia (cf. Cat. 64, 251; Cic. Arat. 367; Verg. Aen. X 362), sc. a tergo Boötae. — volat^): axpéfsxca. 320/1 stella... una,
') Probatur hoe participia Bentleii coniectura ttimulis pro similis {v. 317).
*) Ov. Met. VIII 179 sq. de Corona: 'tenues volat illa per auras, dumque vol at eet:



62
LIBER PRIMUS.
in media radiat quae maxima" fronte: est haec stella praeclara, 6 Xaixnpóxaxog (a) töv h ra Ixzfdvu (Hipp. p. 202, i), quae postea Gemma appellata est (Ideler Sternn. p. 59), in fronte x) coronae sita. Nam hoe loco non cogitandum est de fronte ipsius Ariadnae, quae interdum etiam figurae Coronae addita est, cf. V 254, Boll Sph. 276. 322 candida et ardenti (=■ rutilae) inter se opposita; de his stellarum coloribus cf. Boll, ant. Beobachtungen farbiger Sterne p. 16. 323 Gnosia desertae eet., cf. Ov. Fast. III 459: 'Coronam Gnosida', Met. VIII 176: 'desertae... opem Liber tulit'. Ovidius et Manilius hac re ab Arato discrepant, cum Coronam non ipsius Bacchi, sed desertae Ariadnae monumentum dicant. 324—330 Lyra, quam Orpheus a Mercurio ipso, inventore eius, accepit et admirabiliter adhibuit ad saxa silvasque et deos, a Musis in caelo posita est, cum Bacchae Orphei corpus discerpsissent, cf. Hyg. Astr. II 7, Erat. p. 28 Ol. Apud Aratum nulla Orphei mentio est, sed ipse Mercurius Lyram posuit ante Nixum genu, Phaen. 270. — diductis... cornibus recte Scaliger pro deductis c., ut iam perspicuum est ex Lyrae imagine apud Thielium, fig. 38. Similiter Hyginus Astr. III 6: ^in summis cacuminibus eorum quae in testudine ut brachia sunt coniecta'. 327 fecit iter sc. ad Eurydicen uxorem recuperandam. 328 similisque potentia causae: potentia, quam Lyra caelestis habet, similis est vel consentanea causae (dat.) illius honoris vel -rij cdxia t>5 v?,g obpaviag xi\mg h. e. virtuti musicae eius (quamobcausam olim conieci pro causae: musae, cf. Mnem. 41, 197). 329 silvas et saxa trahens: haec verba Manilius ab Ovidio mutuatus est, cf. Trist. IV 1, 17: 'cum traheret silvas Orpheus et dura canendo saxa (quod carmen Nasonis aestate vel auctumno anni 12 p. Chr. n. Romam videtur perlatum esse), Met. XI 1—2: 'silvas... et saxa sequentia ducit', Cramer de Man. eloc. p. 4, ann. 2. — nunc sidera ducit: Lyra caelestis septem habens nervos cum septem sonis, quos caeli cursus stelliferi efneiunt, convenientes, dux siderum videtur esse secundum doctrinam Pythagorieam, cf. Somn. Scip. V. 10, Quint. I 10, 12, Bouché-Leclercq p. 8, 1. 330 Cf. Verg. G. II 153: 'nee rapit immensos orbis (anguis)', — mundi revolubilis: volvendo redeuntis eodem, cf. Auson. p. 97 (Peiper), IX
') Eodem modo frons de parte coronae usurpatur ab Martiano Cap. I 75: „quippe tres fuerant a fronte gemmae". r



LIBER PRIMUS.
63
12: 'octavum instaurat revolubilis orbita Solem'. 331 —336 Ophiuchus nomine: ita Manilius Anguitenentem appellat, ut v. 352 Graeco nomine Deltoton utens etiam ablativum nomine adiecit. Erat Serpentarius supra Scorpionem constitutus, tenens manibus anguem, medium corpus eius implicantem. Habebatur esse vel Carnubuta, Getarum rex, vel Aesculapius, cf. Hyg. Astr. II 14, Boll.Sph. p. 113. — magnis... signis dividit: ita Ophiuchus Serpentem dividit, ut ille se per magna signa (pluralis propter duplicem figuram viri et anguis) extendat, cf. v. 530: '(sidera) dimensa suis consumere tempora signis'. 332 ut pro et scripsi, quia coniunctivus explicet maiore nititur auctoritate quam indicativus. Deinde Serpentem et cingentem mihi ferri non posse videtur, cum Serpens h. 1. substantivum, non participium sit. — toto retinui (torto Seal.), quod attributum melius mihi videtur iungi cum paronomasia: corp>ore corpus. 333 per orbes pertinet ad sinuata, cf. Ov. Met. IX 64: 'postquam flexos sinuavi corpus in orbes' (etiam de angue). 334 molli cervice rejlexus, cf. Lucr. VI 744: 'molli cervice profusae', Verg. Aen. VIII 633: 'tereti cervice reflexa', Cic. Arat. fr. VIII 5 B. (de n. d. II § 107): 'tereti cervice reflexum', Rösch p. 96. 335 redit Bentleius pro codicum lectione dedit. Coniecturae favet imago serpentis apud Thielium, fig. 95. — effusis = delabentibus de squamis lubricis, cf. Pers. I 64: 'ut per leve severos effundat iunctura ungues'. 336 viribus aequant sc. alter vires alterius; verbum aequandi absolute positum apud Liv. 33, 23, 8; Quint. X 2, 10. — Totus locus Serpèntarii descriptionem in memoriam redigit, quam dedit Aratus Phaen. 82 sqq.:
dlifótspai &' "Oyioq nmovfjcczcu, og pa zs. fisaaov divsCu 'Ofióüyjov xw. 86: . . dxdp oi "Ocpig dim axpétpezai (isza ytpaiv, «Je^itêgtj oktiog, a/.yxr, ye txev fyoSi ndkXog.
338—341 Exstant duae fabulae de Oloris signi origine, e quibus Manilius eam elegit, quam Hyginus paucis verbis tetigit Astr. II 8: 'alii autem cum Leda Iovem concubuisse in olorem conversum dixerunt', quae narratio ab Ps. Eratosthene (Catast. p. 31, Olivieri) omissa est, qui tantum Iovem in olorem conversum, Nemesim vitiasse refert. 338 formae pretium appositio est totius sententiae f yuem... imposuit) cf. V 616 sq. 340 tergaque... subiecit... Ledae: ad hunc



64
LIBER PRIMUS.
versum I. Moellerus Stud. Man. p. 8 adnotat: 'sane mirum, sed scrupuli iis eximuntur, qui poetam his verbis ad imaginem non ad singularem fabulae formam alludere percipiunt' (Kalkman Arch. Iahrb. I p. 243 contendit Manilium pictas puellas in oloribus sedentes... ad fabulam, quae de Leda est, rettulisse). Fortasse de Europae fabula cogitavit et olorem cum tauro confudit. 341 diductas volitat... in alas — 'ita volitat ut diductas alas nobis ostendat' (Housman). Similiter Aratus Ph. 278:
avxap erf eut/towvrt noxriv ópvc^i èotxag oxjpiog dg héprjv féppcou.
342 hinc (cf. v. 420) eet.: Sagitta 'signo Aquilae superposita est'; 'hanc unam de Herculis telis esse demonstrant, qua aquilam dicitur interfecisse' Hyg. Astr. III 14 et II 15. 343—345 'Aquila haec est, quae dicitur Ganymedem rapuisse et amanti Iovi tradidisse', Hyg. Astr. II 16. Sedet autem aut in sagitta aut in fulmine, cf. Thiele A. H. fig. 43.
344 assueto (LG)... mundo (Bentl.) 'cui scilicet per diuturnas operas assueverat', cf. I 273. 346 Delphinus: 'alii autem dicunt esse Delphina, qui Ariona citharoedum ex Siculo mari Taenarum transvexit' Hyg. Astr. II 17, et ita Manilius signum explicasse videtur, cum Delphina oceani decus appellet. Etiam Aratus tria illa sidera deinceps tractavit, Phaen. 311 sqq:
fort ié tot Tcpoxépa fiepkrifiévog aWog 'Oiotóg auzóg, axtp t&Jou. ó ié oi napanénraxai "Opvig daaoxèpw fiopéw. <jyj$ó3s.v ié oi aWog acryzai
315 XK' P-W XoXéOIK7(V 'Avjxóv.
AsX<pt£ è', ol) [xdka noXkóg xts.
348—350 'Equus — quem Aratus et alii complures Pegasum, Neptuni et Medusae Gorgonis filium dixerunt — extremo ore caput Delphini tangere videtur' Hyg. Astr. II 18 et III 17.—pettus fulgenti sidere c/arus, cf. Hyg. Astr. III 17 s. f.: (habet Equus) in umero claram unam, in pectore imam..., in umbilico novissimam unam, quae Andromedae vocatur.' Pariter Arat. Phaen. 205 sqq.:
oXX' apa oi (Andromedae) xai xpari raXwp mX^Xorac 'Innog
yaurtépt vauxipy}, |uvo$ (f iTukdfijcszai dorrip
roö ftev èn Qfifakfa, zijg i èayjzzótovti xacwvt*.



LIBER PRIMUS.
65
Inde Manilius dixit: et finitur in Andromeda h. e. Equi stella novissima in capite Andromedae est. 350/1 [quam Perseüs armis eripit et soeiat sibi cui] iure Bentleius haec verba expunxit, quod Andromedae mentio tantum obite'r hic fiat, illius vero et Persei aèrpoBeowt infra legatur (p. 354 sqq.), Perseüs trisyllabum sit, eripit sensu careat, non addito unde eripiat, Deltoton non Perseo succedat sed Equo. 351— 354 'Deltoton autem ut in triangulum (cf. ex simili dictum) deformatur, aequis quodammodo lateribus duobus, uno breviore sed prope aequali reliquis' Hyg. Astr. III 18. Itaque Triangulum basim habet breviorem lateribus, unde Manilius id vocavit iniquo dtvtsum spatio (quae verba non interpretor, ut vulgo fit, de spatio, quod inter Equum et Deltoton intercedit, quibus bracchium sinistrum Andromedae et piscis alter interiecta sunt). Deinde retinui nominativum lampada (= latus trianguli stellatum), nam aliam formam primae declinationis (lam pa dam) Priscianus (VII 53 p. 75 8 P.) invenit apud Plaut. Cas. 840, quam probarunt Scaliger, Huetius, Kuehnerus (LG. F p. 498 7). Aratus de Triangulo sic refert, Phaen. 233 sqq.:
«ti rJfe' xoi xai sx' aXXo xzxvyiiévov kyyvSi <TÜ[xa veióSsv 'AvtJpottetJïjs, xb $' im xpiah sW-Sprrat AsXtmtov nhvpfimv, iaaiopévYiaiv ioatoq apyoxipvp', % ff' oïtxi xoay) «tst
354 360 'Neptunus ut Cephei famüiam poena afficeret, quod uxor
Cassiope pulchrkudine sua adversus Nereidas gloriata erat, in eius terram et aquarum eluviones et beluam marinam miserat. Deinde parentes, cum Cepheus filiam Andromedam Ceto proponere oraculo iussus esset, inviti sed terrae calamitate commoti illam bestiae concesserunt. Eam Perseüs a certa morte servavit belua interfecta et in matrimonium duxit. Ob illius virtutem Andromeda et ad facinons memoriam Cepheus Cassiope Cetusque in caelo collocati sunt. Mater autem propter impietatem pedibus in altum sublatis inter sidera sedens in siliquastro constituta est et vertente se mundo resupinato capite fertur', cf. Möller Stud. Man. p. 4, Hyg. Astr. JI 9—12, Ps.-Eratosth. p io—21 Ol. Ipse Manilius magno studio et lepore eandem fabulam enarravit V 538 sqq., Euripidem et Ovidium secutus. Cassiopae (sidens) autem nomen antiquissimum videtur fuisse 'clavis' propter quinque stellas ita positas, ut quinque dentibus clavis similes sint, cf. Arat. Phaen.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen).



66
LIBER PRIMUS.
192, Marquardt Prl. p. 233, t j Bethe Rhein. Mus. 55, p. 433.
355 in poenas signata suas (est): ita signo figurata, ut poena eius conspicua sit, cf. p. 65. — iuxtaque: in parte vicina caeli. — relictam mutare in relicta non ausus sum propter locum similem Germanici (Arat. I 199—200); significat: 'a parentibus destitutam.' 351 scopulisque revinctam: similiter Ovidius de Hesiona, Met. XI 212: 'ad saxa revinctam.' 358nireferendum admetuentem (356) et ellipsisstatuenda, nam cogitationum series sic supplenda est: 'et perisset', cf. Verg. Aen. XII 731 : 'at perfidus ensis /frangitur in medioque ardentem deserit ictu/, (et perisset) ni fuga subsidio subeat'. Coniunctivus praes. servet, ut apud Vergilium 'subeat', recte explicatur a Deuticcio ad Aen. I 58.
359 Cf. Ov. Met. IX 781: 'a u x i 1 i o q u e i u v a'. — fugiendaque Gorgonis ora: alia fabula docet Perseum ipsum victoria non a Ceto sed a Medusa parta sedem caelestem sibi parasse, quam fabulam Manilius breviter attigit V 22. 360 Cum Lannoio pestemque dedi pro testemque, quod frustra tueri conatur Scaliger (ed. 1600 Lugduni p. 53). 361—364 Heniochus: 'hunc nos aurigam Latine dicimus Erichthonium, ut Eratosthenes (p^ 16 Ol.) monstrat, quem Iuppiter cum vidisset primum inter homines equos quadrigis iunxisse, admiratus est ingenium hominis' eet. Hyg. Astr. II 13. 361 vicina... Tauro: 'huius (Aurigae) dexter pes Tauri cornu sinistro stella coniungitur' Hyg. Astr. III 12; Arat. Phaen. 167 sq.:
Trap' TToert ff 'Hvióyjov xspaov TisTmjóm (cf. nixo) Toaïpov
362 nomen adeptus in hexametri exitu, cf. Lucr. II 998, V 795, 821.
365—370: aj/vjiAariffTai ff èv rovra (sc. Heniocho) r] At£ xat oi "Epiyoi Ps. Erat. p. 17 Ol.; 'huius (Heniochi) in umero sinistro C a p r a instare, et in manu sinistra Haedi videntur formari' Hyg. Astr. II 13; Thiele A. H. fig. 27. 365 Haedi claudenies sidere pontum: significatur occasus matutinus Haedorum, qui fit eo tempore quo sol in Sagittario est, i. e. fere die vicesimo sexto mensis Novembris, ut globus docet et Arati schol. p. 367, Maass: ïj yap sWa èvaiq xd5v 'Eptipuv %£i[i&va fépsi vjXtou To^órrjv dwtvvovxog. Eo tempore navigatio cessat aut qui nautae tempestatibus se credunt, miseram inveniunt saepe mortem, ut Aratus canit Phaen. 158 sq.:



LIBER PRIMUS.
67
avrijg (Capellae) r)ti 'Eptpm, ei x' liv aki nop^vpoim ndkkdxig 'êaxstyavro xedaiopévovg dvSp&novq.
366 Capella: Cf. Arat. Phaen. 162 sqq.:
oxatö ffènikrikaxai d>pw (sc. Aurigae) At? t'epvj (xr)v fAév te XÓ705 Att pa^bv hiayjiv * ,v ciXsvtVjv eh' fxtv Afya Atog xaXsW vnofüxai.
368 /*ro t lacte neque divino neque humano. 370 caeli caelum mercede rependit: caelum sibi datum, quod Capella nutrix sua fuisset, Iuppiter remuneratus est caelo Capellae dando. 371/2 oportuit Manilium Pleiades et Hyades una cum duodecim zodiaci signis aut statim post ea tractare, quod neque ad sidera aquilonia neque ad australia pertinent sed tv te* t{3' i^totg iacent et hd xdg in «wok yivophag ên«njixoaiag ieftag npoaviyoplag fêiapévoi statv. (Gem. El. Astr. C. III 2 P- 36 M.). Deinde Geminus pergit: oi ph ydp [inï\ xov Tavpov èni xov vmtow avxav xzipevoi «Wpsg xbv aptStxov l| xaXowra ILW&g. oi Êni ™ pouxpdvov tov Taipou xeiimvoi aWpsg xbv dp&pbv ttévts xaXowrat Yaefeg. De horum siderum nominibus agit Thielius A. H. p. 2 et 3, qui ea originem ducere putat a vocibus IlsXciag et vg propter figurae similitudinem, cf. Verg. G. I 137/8: 'navita tum stellis numeros et nomina fecit/ Pleiadas Hyadas'; Ov. Met. XIII 293. — utraque pro utraeque nam numerus accommodatusi est non ad nomina propna, sed ad appellativum pars. — In boream scandunt: ut ex üs quae supra disputavi, apparet, Manilius errat dicens Pleiades et Hyades ad aquilonem surgere. — haec sunt aquilonia signa: similiter Aratus siderum aquiloniorum enumeratione clausa ad signa australia transit. Phaen. 319—321:
xat xo\ ph ovv popiv xai akcaiog riikioio fxsffffïryyg xéyyxav xd $\ vstoSi isXXsxat aXXa wsXXa pixa^V vóxoto xai rmkioio xektvSev.
373_455 Etiam sidera australia eodem fere ordine a Manilio descnbuntur, quo a Gemino enumerantur C. III 13 p. 4° M.: vórta <fc idxiv oaa xov x&v t>*iüv xvxkov npbg psomp^av xeïxai. «m cfc xao\ liptwy tv. 787) xat IlpoxCw (v. 412), KÓmv (v. 396), Aayubg (v. 4.12), Apys> v. 412 , Tipos (v. 415)» KP™P (v' 4i8), Kópa? (v. 417). K£VTayf°Sf (v. 418) Orjpwv, b xpaxBÏ Kévxavpog (deest), xat ®vptse\mog, ov xpaxu 0
De sideribus australibus.



68
liber primus.
KéVraupos xaS' 'Imzapyov (deest), ©vjutaxriptov (v. 421), NÓtwj Ix-^S (v« 43 8), Kïjtos (433)» "TtJwp to dub 'Tipoyóov (v. 441), noratxos 0 anb -zov [Iputvog (v. 440), Nórtog Sxépavog (deest). 374 owdtf super exustas labuntur sidera terras: sunt sidera, quae inter zodiacum m septemtriones versus Cancro tenus surgentem et tropicum Capricorni iacent, partim in ipso aequatore • posita, cf. ad v. 313. 375/6 significantur ea sidera, quae inter tropicum Capricorni et circulum antarcticum (pro quo Manilius dixit: mundum axe imo subnixum) sita sunt. 377 altera pars orbis: ut supra (v. 237 sqq.), terra in partes duas a Manilio dividitur nee sola 'plaga temperata australis' (Housman) ab eo significatur, sed quidquid infra* zodiacum ad circulum antarcticum se extendit. 378 nee transita regna: et regna quae transiri non possunt; negatio tantummodo ad participium trahenda est, cf. i 71: nee similis. 380 diversasque umbras: nostrae enim in septemtriones cadunt, illarum gentium in austrum, cf. Cleom. i 7 (p. 62, 12 Ziegler): 'rapóoxtot cfs «<rtv at eweparot, «iet, etav rapt {Asoyifippiav yévyxai ó %foog, tav fxèv xy)v fiapeiav èyjóvzw %Lvyjv upbq floppdv dnoxlivovoiv ai ffxtat, ts>v <Jè twv dvzsuKpa-zov ïjtxtv npbq vórov. — laevaque cadentia signa: 'nam si et nos et üli facies obvertamus ad zodiacum, occasus illis erit ad laevam, ortus ad dextram, quod contra tiet apud nos ad dextram occasum habentes, ortum ad laevam' (Huetii Animadv., ed. Fayi p. 10). 381 spectantia referendum ad regna (v. 378). 383 nascuntur sidera in orbem, sc. in orbem, qui aspectum nostrum definit, h. e. in horizontem veniunt et apparent.
385 Augusto: nomen substantivum generis masculini. — quod retinendum est nee cum Bentleio mutandum in qui, nam appositio sidus in sententiam relativam tracta est, ad quam pronomen se accommodavit, cf. Kühner LG. ii2, 2 p. 313. 386 Sidus illud nunc Kataap est orbi terrarum, postea summus deus in caelo. Augustum iam vivum astrum esse appellatum optime demonstravit Augustus Kraemerus (de Man. qui fertur Astr., 1890) p. 45 hanc inscriptionem Graecam laudans (Epigr. Gr. Kaibel 1878, 978): Kahapi uo-/xo[i.é&oY:i xat a'ratpwv xparéovTt Zavt, rdS éx Zavog itatpéq, EX£u3€ptw, qSguqxo. Evpauuq ts xai 'Atritfog, aatpw öwia'ffag 'EWddoq, bg aazr)p Zebq dvéxtike [lêyaq eet. — maximus auctor: genetivus abesse potest, quia auctor oppositum est voci Caesar, ita'ut nemo non intellegat Augustum in caelo aliquando auctorem maximum consiliorum fore. Germanicus, qui hunc locum imitatus est, versum paulum immutavit Phaen. 2: 'carminis at nobis, genitor (sc. Tiberi),



liber primus.
69
tu maximus auctor'. 387—394 'Alii dicunt cum Calumacho, (Orionem), cum Dianae vim voluerit afferre, ab ea sagittis esse confixum et ad sidera propter venandi consimile studium deformatum' Hyg. Astr. II 14, sed Orion in numero eorum siderum est, quibus Graeci iam antiquissimis temporibus nomina mythologica mdiderunt, cf. Hom. Od. V 274: fa' (Ursa maior) avxov ertpifezou xat t* 'Qptwa (Jbxivet, Hes. opp. 598, 619, Thiele A. H. p. 1, Bethe Rhein. Mus. 55, 434vicinum Geminis ... Oriona: dixerat Aratus de Orione Phaen. 322 sq.:
Xo$s ttèv Taupoio xopi) vrcoxocXtxat avtóg
quem reprehendit eius scholiasta (p. 404, 23 Maass): péftfoixo tfovrts 'ApoW «is ti-h flócpt(3fis Ttpoaêyrovxt r$ 'ftptwvos Sfc* ov 7«P vnb xb ^oxo^ trï Tavpov è<rzi», dkV m xov Tavpov Am&xfapk -hm. Videtur Manilius cavülatori assensus Orionis signum ad Geminos, non ad Taurum rettulisse sed reapse Orion a lucidissimis Tauri stellis propius abest quam a Geminis (Malchin p. 53)- 388/9 cf. Schol, in Arat. Maass p. 406, 23: «ptfeR» 7«P ■fipïöw (°rion)- 390-394 cf. Ps. Erat. P 39 3 sqq- 01-: (O"011) htl *«<«spas ent f«v tös xeyaXijs 7 «{J-avpovg, iV Lxépa Sp? Xafxrrpèv m xt? 'fans 7- — immersus: 'caput,
cum reliquo corpore minus clarum sit, longius a nobis recedere (Housm.) et caelo abscondi videtur. — magis alta recedunt: est haec Stoicorum et imprimis Posidonii sententia, ut stellas inerrantes non in una sphaera fixas esse existiment, sed alias aliis remotiores, cf. Gem. c. I § 23 (p. 12, 3 M.): ov «avros <fè xobc, «mtpas Minme&j vno atav £7it<pav£tav wbtou, «W ws /xèv txsrswpcrepevs u*«pX»v, oOs « ta««Wp©üs. 3*5 hoe duceper totum eet.: Orion, maximum sidus et splendidissunum (cf V 12) quasi dux ceterorum siderum esse videtur. Accedit quod in aequatore positus toto mundo decurrit (v. 505) h. e. longissimum habet cursum, cf. Boll Sph. 43, 4: c£ (sc Tauri) 'flptwv tytpK °*?*]jn°v eet. (sc. tvloï). — 396—441 Hyg. Astr. II 35 : 'Canis habet in lingua stellam unam, quae ipsa Canis appellatur. In capite autem alteram, quam Isis suo nomine statuisse existimatur et Siron appellasse propter flammae candorem, quod eiusmodi sit, ut praeter ceteras hicere videatur. Itaque quo magis ea cognoscerent, Sirion appellasse. — raptdo eontenta... cursu (cf. v. 348): ad Caniculam transfertur quod proprium est hominis vel animalis summis viribus nitentis, cf. Verg. G. ill



7°
LIBER PRIMUS.
536, Aen. V 291 ('rapido contendere cursu), Lucr. VI 28 ('recto contendere cursu'). Manilius verbo passivo utitur, ubi poetae, quos imitatur, activum intransitivum habent. — 397 violentius: Thiele, A. H. p. 2: 'den hellsten Stern des Himmels nannten sie einfach den gleissenden (aetpiog), der immer kam, wenn die dorrende Sommerhitze eintrat'. Constat autem Sirius, ut hodie telescopi astronomos docuerunt, e duabus stellis, quarum altera circum alteram volvitur. — advenit: oritur. 398 cedit: occidit. — nunc... sur git, nunc... deserit orbem: non hoe loco sermo est — ut vulgo alibi apud poetas — de ortu Caniculae matutino, qui medio fiebat mense Iulio, cum sol in Leone est, sed primum de ortu eius vespertino, qui circiter Kal. Ian. fiebat ffri'gorej, deinde de eius occasu vespertino, qui circiter Kal. Maias fiebat, cum Sirius occidens terram (fulgentem orbem) deserit soli (qui tum in Tauro est) fovendam, cf. Verg. G. I 217 sq.: 'candidus auratis aperit cum cornibus annum/ Taurus, et averso cedens Canis occidit astro'. Etiam Plinius docet, quam gravis hic occasus agricolis fuerit, n. h. XVIII § 285: 'Robigalia . . aguntur a. d. VII
Kal. Mai., quoniam tune fere segetes robigo occupat vera causa
est, quod post dies undeviginti ab aequinoctio verno per id quatriduum varia gentium observatione in IV Kal. Mai. Canis occidit, sidus et per se vehemens et cui praeoccidere Caniculam (= Procyonem) necesse sit'. 400 in utrumque movet: et frigore afficit et calore. 401—406 Manilius eadem de iis, qui Taurum montem Ciliciae 1) habitant, refert quae Cicero Posidonium secutus de Ceis narrat, de div. I § 130: 'esse censet (Posidonius) in natura signa quaedam rerum futurarum. Ceos accepimus ortum Caniculae diligenter quotannis solere servare coniecturamque capere, ut scribit Heraclides Ponticus, salubrisne an pestilens annus futurus sit'. Et Cicero et Manilius f primo .. . ortu) cogitasse videntur de Sirii ortu vespertino (circa Kal. Ian.), non de eius ortu matutino (mense Iulio), nam tum non multum iam agricolarum intererat eventus frugum varios 2) (v. 403) praedicere, quippe cum messis iam secta esset (III 629). 406 ut vidit mundum, vultuque gubernat, nam sidus dicitur homines aspicere et ita vires suas iis infundere, cf. Hor. C. II 17, 17: 'seu Libra seu me Scorpios adspicit'; Bouché-Leclercq p. 165, 1 ; de Sirio p. 367, 2.
') Scaliger p. 58 (ed. Lugd. 1600): 'in gratiam Arati dictum, qui Cilix fuit', cf. Avien. Arat. 65. *) Verg. Aen, X 160 {initio hexametri): 'eventus belli varios'.



LIBER PRIMUS.
7'
407 Constructie haec est: color, cursus, radiatiofidem faciunt hominibus Sirium hoe posse. — micantis in radios: ita lucentis ut soli aequos radios eiciat, cf. Boll, Antike Beob. farbiger Sterne p. 16, 3. 408-wx sok minor: ita poeta censet, quod Sirius una e maximis stellis esse videtur (Arat. Phaen. 676: p^loto Kw* ™<™ «ftapvyai), cui calor aestivus imputatur per dies caniculares. Sed fortasse etiam in hanc opinionem inductus est, quod a Graecis sol nonnumquam ^tpiog *wp appellatur (Hes. Opp. 417) — frocul haerens d ad y. 394. 409 frmda: 'nullum ad nos calorem perferentia (Houshl), cf. 1 047, II 042 — caeruleo: de hoe colore cf. Boll, Astron. Beobachtungen im Altertum N. I. 1917 P- 26' Ant' Beob- ^rbiger Sterne, p. 16.
411 Ovidius quoque initio versus Trist. I 4, 1: 't i n g u 11 u r O c e a n o custos Erymanthidos ursae'. 412-415 Decem versibus Aratus Leporem et Navem tractavit (Phaen. 338-348)» *ed ab us seiunxit Procyonem (v. 450), qui a Gemino (cf. p. 67) Orioni et Sino interpositus est et 'quod ante maiorem Canem exoritur, Procyon est appellatus (Hve Astr. III 35). De Lepore, quem perseqmtur Canis, V 233.
413 quod prima cucurrit, cf. Quint. I 5, 28: 'est etiam quidam tertius modus, ut urbs habitatur, unde et c*mPu^urritUYrT' mare navigatur'. 414 emeritum vi passiva cf. bil. Vil 19, ai 461, Gratt. 282, Suet. Aug. 24. De Nave cf. Ps. Erat. Catast. p; 41, 7 sqq. (Olivieri): «&,... «p*n ™ ™^7°5 A«">» j Ul$ ™«S
o&k 1 t* **■ - aeta periclis (Rösch p. 59) = gg«ata, lactata pericuiis, cf. Verg. Aen. VI 532: 'pelagine venis errorubus actus an monitudivom?' 415 deos: terozs. - Anguis: Hydra. 426^«... lumina: nitorem e squamis refulgentem, cf. V 258. 417 Phoebo saeer Aks: Corvus, cf. Hyg. Astr. II 40:. . . 'itaque cum vellet (Apollo significare sitim Corvi, inter sidera constituit Crateram et supposuit Hydram, quae Corvum sitientem moraretur' (ut ipse Corvus Apollinem moratus erat, aquam pro eo petens et cessans). 418 Lrater ct. Hve Astr. II 40 s. f.: 'nonnulli cum Erastosthene dicunt eum Cratera esse,'quo Icarus sit usus, cum hominibus ostenderet vinum. Alii autem dolium esse, quo Mars ab Oeto et Ephialte sit coniectus. Malchinus (p. 53) vocabulo una (v. 417) inductus Cratera et Ph°eb°
') Germ. Arat. 92.



72
LIBER PRIMUS.
et Iaccho gratum fuisse arbitratur, sed fallitur, nam una hoe' loco vicinitatem indicat, cf. Ov. Met. VIII 195 : 'puer Icarus una/stabat'. — duplici Centaurus imagine, cf. Hyg. Astr. II 38: 'hic dicitur nomine Chiron ... hunc alii Pholon esse Centaurum dixerunt eumque haruspicio praeter ceterosplurimum valere. Itaque ad Aram cum hostia venire Iovis voluntate figuratur'. 420/1 hinc (ordine proximum, cf. v. 342, Ov. Met. XV 315) mundus suum (ipsius) habet templum. — Ara, cf. Hyg. Astr. II 39: 'in hac primum dii existimantur sacra et coniurationem fecisse, cum Titanas (lege: Titanes eos) oppugnare conarentur.' — victrix: postquam di victoriam pepererunt. —soiutis... sacris: solventes, vota sacris, cf. Ov. Met. VIII 152: 'vota Iovi Minos taurorum corpora centum/sol vit.' — cum terra eet.: idem aliis verbis paulo post (v. 428) dicitur, quapropter illum versum aeque atque sequentem, qui cum v. 421/2 plane convenit, alteri recenaoni tribui.
422/3 di... quaesivere deos: di invocarunt deos, dis opus fuit aliis dis, quibus vota solverent ad ipsam Aram sive Turibulum. 424 non posse timens pro: 'ne non posset', cf. Kühner LG. II2 1, 6670. 425 ut (et 0): 'necessaria correctio, cum crescere (v. 426) etfugientia (v 427) a cerneret suspensa sint, non a crederet, (Housm.). 426 aiiis retinui, quia audiendum est alios post montes. — 429 'partus dicit vu/tum et corpora permixta discordes' (Iacob), cf. ad v. 421. De exitu hexametri cf. Lucr. II 1152: corpora partu. 430 hostiferum 0, arat| dpyjfiévov, quod non cadit in ipsum hostem (cf. quemquam) et iure mutavit Scaliger in pestiferum. — norat sc. Iuppiter (norant 0 sc! di). 432 nunc quoque: ut olim, cum Iuppiter Aram constituit, maxima erant sidera, quibus usus est, sic nunc quoque maxima manserunt (moneo propter Bentleium, qui legit: fulget). 433—437 Cetus (masc, cf. Vitr. IX 5, 3): 'de hoe dicitur, quod a Neptuno missus sit, ut Andromedam interficeret' Hyg. Astr. II 31. Vergilius de angue Calabrico: 'squamea convolvens sublato pectore terga' G. III 426. 435 Etsi iam a multis animadversum est Cetüm proeul ab Andromeda abesse (cf. Cic. Arat. 139—141, Arat. Phaen. 353 sq.), tamen versum non delevi, quia Manilius Cetum eodem modo virgini qiinitantem in caelo finxisse, atque fabula eum docuit monstrum in terra puellae minatum esse, mihi videtur. Etiam similitudo versus Vergiliani (Aen. XI1 754: 'iam iamque tenet similisque tenenti) favet sententiae meae.. 436/7 Constructio: adveniens ad fatum Cepheidos, h. e.



LIBER PRIMUS.
73
ad Cepheida interficiendam. 438 notius Piscis, cf. Hyg. Astr. II 41: 'hic videtur ore aquam excipere e signo aquario, qui laborantem quondam Isim servasse existimatur', III 40; Arat. Phaen. 388: Nórtov êé i xtxXwoxoufftv. 439—442 Proprie sunt duo flumina in caeli parte australi, quorum alterum, quod Eridanus appellatur, 'a sinistro pede profectus Orionis (0 dmb 'ftptwvog noxaixóg Hipp. 154, 16 M.) et perveniens usque ad pistricem rursus diffunditur usque ad Leporis pedes' (Hyg. Astr. III 31), alterum vctap est to xnè 'Yèpoyóov, sed Manilius haec duo inter se iuncta cogitasse videtur (cf. Boll Sph. p. 135, ubi in textu Graeco astrologico Eridani ortus ad Aquarium refertur) et sub Ceto confluentia. Inde dixit stellarum flumina (h. e. Eridanum et aquam ex urna profluentem) pisci notio iuncta esse, nam de solo Eridano hoe non valet l). — alterius capiti... amnis: ori Eridani. Housmanus, qui Eridani mentionem desiderabat, post v. 440 inseruit: 'alterius magno fons exit ab Orione'. 443—455 descriptio caeli australis repetita. — Arctosque latentis, quas M. fingit inter polum australem et circulum antarcticum versari, cf. ad v. 283. 444 axem quae... torquent: si M., qui supra (v. 292) axem immobilem dixit, sibi constat, his verbis hoe significat, Arctos circa axem torqueri, sed propter attributum stridentem pondere malim credere eum fecisse astra axem vertentia, cf. Germ. Arat. 226 sq.: 'quanto breviore Lycaonis arctos/ axem actu t o r q u e t.' 445 peregrino: australi. 446 vates sc. Graeci, cf. ad v. 438. 447 ultima quae eet.: sunt sidera, quae ad polum antarcticum pertinent et Rhodum habitantibus minus 3 6° ab illo distant. Illa iis nusquam in conspectum redeunt (v. 449). — mundo .... in imo cf. Lucr. V 496 (Rösch p. 33). 448 quis innixa ... templa: ipsum caelum videtur niti illis stellis, quae circum polum australem sunt. — caeli fulgentia templa cf. Lucr. V 490/1 (Rösch p. 50). 449 cardine verso: polo antarctico. 450 sublimis: septemtrionalis. 451 versasfrontibus Arctos: quae frontem habent ad meridiem versam (non ad septemtriones). 452 distingui, quia Draco Arctos separat, claudi, quia eas circumit. 453 exemplo (abl.), quod nobis datur caelo septemtrionali.
453—455 Constructio haec est: quamvis hic caeli orbis sidera vertat, quae nostros oculos fugiunt, tamen (globorum artifices) eum pingunt fultum cardine qui caelo nostro septemtrionali similis est.—sidera quamvis
') Cf. V 14.



74
LIBER PRIMÜS.
De siderum indole ac natura.
fugientia visus pendent a verbo vertentis (gen.), quocum iungendus est ablativus cursu. — quam vertice (comparatio compendiaria): quam vertex est, quo caelum nostrum nititur. — pingunt (sc. artifices) coniectura est Bentleii (jringit 0), cf. v. 633.
456—482 Non stellarum Jigurae corporeis sunt similes (458), sed linea tantum formam designat (466). Si plenis membris arderent (462), hos ignes caelum ferre non posset. Nunc rara sidera pura cernuntur, praesertim plena luna, cum stellarum vulgus fugit (471). Ex'eorum ortu et occasu certo, qualis sit ordo in mundo, apparet. 456/7 Toto caelo ftotum per orbem) signa se extendunt (deducta) suas quodque se des tenentia in magno aethere (cf. Lucr. V 473, Rösch p. 19).
459—460 ut consecutivurh est, pendens a verbo (tam) similis in versu superiore. — colore: fulgore — aut vacuüm qua lumine cesset: negatio ex antecedentibus audienda est, nam hoe poeta voluit: noli figuras in caelo quaerere tam similes corporeis, ut nihil membra deficiat neque usquam pars sit 'vacua lumine et cessans, cf. Boll, Ant. Beob. farbiger Sterne p. 17, 1. 463—465 natura pepercit eet.: natura, quae oneri succubitura erat, si figurae siderum totae delineatae essent in caelo, Jlammis partem (siderum) subductam seposuit neque adhibuit. — formas disiungere: delineando singulas formas notabiles reddere (distinguere Bon.). — ostendere sidera cf. Arat. Phaen. 379—381:
T(3 xat ópïTfipéaq oi èshoao novtiaaaSca aaxipcug, 'ófp' imxo£, a'XXw Ttapaxêtfjisvog aXXog
ZlètOt. GYlfXUlVOtEV.
467/8 media extremis . . . creduntur: extrema nobis fidem faciunt extare media eet. (nam extremis et summis ablativi sunt). — si se non omnia celant: si non tota se occultant '). 469 luna implebitur orbe, cf. Ov. Met. II 344, XI 453, Fast. II 175. 470 certa ... lumina, ut paulo post (v. 472) pura . . . sidera, sunt stellae clariores, quae non luna obscurantur. 471 fugiunt sine nomine signa, cf. Arat. Phaen. 385: nóvra pak' r,zpézvxa xat olm ovopaaxa fépovtou (cf. v. 473); Verg. Aen. II 558: '...sine nomine corpus'; Man. V 737: '...sine nomine turbam.' 474 clara... signa, cf. ad v. 470. 476 certa... sidera cf.
') In versione Bataya locum aliter interpretatus sum, omnia prbprio sensu adhibitum intellegens.



LIBER PRIMUS.
75
ad v. 470. — in proprias . . . luces: ita ut certis et statis diebus oriantur, certos dies servent. 477 sqq. Cf. Arat. Phaen. 451—453:
xavxa. xs Syiïiaaio napzpyopjévvsv èviavxav
iSsir/g TïaXtvwpa" xa. yxp, aai rravra fjiaX' aivtwg
ovpavai eo èvapYjpev orfxkpoLxa wxxog iovo~tig.
480 turba: magna multitudo. 481 laxius aut brevius: longiore aut angustiore cursu. 482 vice: munere quo fungitur, motu atque ordine.
483—538. Cf. Cic. de n. d. II § 115: 'haec omnis discriptio siderum atque hic tantus caeli ornatus ex corporibus huc et illuc casu et temere cursantibus potuisse effici cuiquam sano videri potest ? aut vero alia quae natura mentis et rationis expers haec efficere potuit ? quae non modo ut fierent ratione eguerunt, sed intellegi qualia sint sine summa ratione non possunt."
483 tam praesens ratio non ulla: comparatio non integra est, nam post tam debebat sequi: quam hic tantus caeli ornatus (xóo-txcs).
485 ipsum esse deum, cf. I 138, 251, 523. 486 ut voluit credi sc. Epicurus, quem Manilius ipsum minus impugnat, quam eius interpretem Latinum, cuius locutiones etiam in hac parte imitatur, cf. Lucr. I 139—154, 237 (divinitus... operum nulla ratione... reverti), 785 (Rösch p. 64). — moenia mundi, cf. Lucr. I 73, \\oi (Rösch p. 48). 488 Tria elementa enumerata, cf. Lucr. I 340, VI 678, Aetna 103 (Rösch p. 28). 489—490 Cf. Diels Dox. p. 327, 19*: &i1fióx.pixog xat 'Enatoypog ditstpovg néafiovg èv xa dtxeipa' 331, 24b: 'Enixoitpog nkevsxoig xpóixotg xov xóajxov cpSsipeaSai. 492 operum sine numine moles (sc. creatas, cf. v. 493) cf. Ov. A. A. II 467: 'rerum confusa sine ordine moles'. 493 caecoque ereatum foedere mundum: in mentem revocat quae M. ipse de doctrina atomorum dixit I 131: 'caecaque materies caelum perfecit et orbem' et quae Lucr. I 328: 'corporibus caecis igitur natura gerit res'. — minimis sc. corporibus. 497 ulla negatur negatione, quae in nullis est, cf. ad v. 71/2. 499 certamque jiguram in fine hexametri cf. Lucr. V 582. 500 mundo: caelo, cf. v. 3. 501 verterunt: everterunt, cf. Verg. Aen. II 652, X 88. 502 Arctos et Orion (Hom. Od. V 274, Man. I 387—394): ursa maior circa polum septemtrionalem circumacta vergit caput et frontem ad caput et frontem Orionis surgentis, quod M. vocat: adversis frontibus ibant (cf. Lucr. VI 117, Rösch p. 77). 503 in vertice: circa polum vertens
Deus mundum gubernat.



76
LIBER PRIMUS.
neque umquam occidens. 504 ex diverso vertentem (pendent a praep. contra), sc. se in parte septemtrionali caeli. — surgere pendet ab adiectivo contenta, ex quo, duo xoivoü usurpato, h. 1. sumenda est notio qualis: solens. 505 toto . .. mundo: 'nam Orion in circulo aequinoctiali positus (v. 576), maximos orbes totumque mundum complectentes decircinat (Housm.). 506 deprendere signis: e signis vigilias noctis efficere.
509 per orbem r per vices. 510 varieque h. e. pro servitio imperium, pro imperio servitium ferens. 511 refovit: suscitavit. 512 fatis Asiae: Roma, quae ex Asiae cineribus resurrexit, Graeciae victrix facta est. 514 vario... orbe: cursu usque novo; cf. Verg. G. IV 426: '. ..sol igneus orbem'. 516/7 vertentibus annis exutas... gentes: si lectio sana est, verbum vertendi non intransitive usurpatum est, sed transitive, ita ut gentes eius obiectum sit. Deinde variam faciem est accusativus, qui Graecus dicitur, iungendus cum participio exutas, cf. Verg. Aen. IX 518: 'unum pedem exutus'. Sensus hic est: anni gentes vertunt, ita ut per saecula perpetuo aliam faciem exuant, aliam induant; cf. III 554, ubi vertentibus annis intransitive adhibitum est, Rösch p. 42. 518—521 Cf. Boll Stud. ü. Claud. Ptol. 227: 'es gilt die göttliche Ordnung in der Welt zu beweisen gegen Epikurs und Lucretius' Atomistik; zu diesem Zweck stellt der Dichter die Gleichheit und Unwandelbarkeit der Substanz der Welt dem menschlichen Treiben gegenüber: mundus hat hier den dritten, den Stoikern eigentümlichen Sinn von xóo-poq (Diog. VII 138); es heisst der wirkliche StofF der Welt, das nveüfia, in Gegensatz zu dem, was Alter und Jahre und Bewegung ermatten und aufreiben, also zu allen einzeln Weltgebilden; und darum wird auch gerade hier von dem mundus gesagt: deus est qui non mutatur in aevo" (523). 519 quae nee longa dies, cf. Verg. Aen. V. 783: 'quam nee longa dies. 520 motus... cursusque nominativi sunt singularis numeri. — puncto: minimo temporis momento. — curvat, sicut senes se moventes curvantur. 523 qui non mutatur in aevo, cf. Diels Dox. p. 604, 18: Bsov mnepaoixévov Xeycxcv dfiexd|S).ïjtov. 524 transversas: a dextra solis occidentem versus currentis sitas. 526 novis terris ablativus est. 527 luminis orbes: aliter de oculo: luminis orbem Lucr. III 400, Ov. Met. XIV 200.
529 Cf. Lucr. II 209: 'non cad-ere in terram stellas.et sidera cernis ?' 530 Sidera id tempus in caelo consumere dicuntur, quod signis suis datum est (ad oriendum et ad occidendum). Discrimen, quod h. 1.



LIBER PRIMUS.
77
statuitur inter sidus et signum (quasi sidus sit persona), etiam occurrit I 331. 532 aequali tractu: intervallis aequis, sibi constantibus.
533 ignibus: singulis stellis. — laqueantia: part. praes. dnag apyjixévcv, sed saepius apud poetas part. perf. laqueatus occurrit, cf. Lucr. II 28: 'laqueata aurataque recta'. 534 altius his nihil est, cf. Diels Dox. 466, 9: ntpiiyjaBoLt til ndaas zdg t<Öv rcXavu/jivuv (utpaïpaq) vnè tijg töv arrXavdfv a?atpag, sed cf. I 802. 535 publica: omnibus patens. — his contenta tenetur finibus: circumcluditur et coercetur, cf. Ov. Met. II 131: '(limes) zonarumque trium contentus fine'. 536pontum terrasque iacentis, cf. Lucr. I 744 et alia exempla (apud Rösch p. 28), Verg. Aen. I 224. 537 tractu: motu per totum caelum, cf. Verg. G. II 154. 538 versumque resurgit: surgens revertitur.
539—550 Ex nota illa ratione, quae inter circuli ambitum eiusque radium (A = 2 n R) intercedit, Manilius efficit, quantum terra (centrum) a caelo (orbe signifero) distet. Rursus sumpsit ratiocinationes suas ex Posidonio, ut dilucide apparet ex Plin. n. h. II § 86 (ubi Posidonius §85 auctor laudatur): 'nam cum trecentis sexaginta et fere sex partibus circulum per quem meat orbis solis ex circuitu eius patere appareat, semperque dimetiens („middellijn") tertiam partem ambitus et tertiae paulo minus septimam colligat (cf. vv. 546/7), apparet dempta eius dimidia (quoniam terra centralis interveniat) sextam fere partem huius immensi spatii (= bina signa, v. 551), quod circa terram circuli solaris animo comprehenditur inesse altitudiais spatio'; § 87: 'quantas enim dimetiens habeat septimas, tantas habere circulum duo et vicesimas' (v. 545). 539 convexo mundus Olympo: convexitate sua; proprie enim Olympus a mundo non differt, sed h. 1. mundus maior est et continet templa convexa caeli. 541 ratio sc. mathematica. 542 ceduntque recessus: 'latebrae victae cedunt' (Fayus). 543 ipsum est penetrabile caelum, cf. Plin. 1.1. § 87: 'mirum quo procedat improbitas cordis humani parvolo aliquo invitata successu . .. ausique divinare solis ad terram spatia eadem ad caelum agunt' eet. 545 tantum bina patent: spatium est duorum signorum. — quacumque inciditur eet: diametros sive dimetiens significatur. — orbis = circulus. 546 pars... tertia gyri, quae ita summam solidam (ambitum circuli) dirimit, ut discrimen exiguum h. e. 1 /7 pars restet. Haec ratio 22 : 7 ab Archimede primo inventa est. 552 sq. cf. Arat. Phaen. 542 sqq.:
De latltudine et
magnitudlne mundi et signorum.



78
LIBER PRIMUS.
De parallelis circulis.
5<7<7ov ffófSakpoio j3oXrJs ditoxeivezan aarfi},
é^dxig dv zóaar) ixtv (eclipticam) vnodpdfioc ocüxdp éxdazY)
ïoyi [xexpriBeïace. eJwa neptzéfivezai aarrpa.
553 per inane meant, cf. Lucr. II 151, 158 (Rösch p. 77). 556 aequali spatio, cf. v. 532. 557 nee mirere vagospartus eet: noli mirari sub isdem astrishominestam diversis moribus nasci eorumque sortem tam var iam essse propter diversam genituram, cum singula signa tantum spatii obtineant et tanto tempore egeant (binis horis) ut oriantur.
560 Post hunc versum, ut recte Iacobus vidit, unus versus excidit, cuius sententia haec fere fuit: sex videas tota surgentia sidera nocte±
561—602 Quae Manilius de circulis parallelis !), coluris, mutabilibus exponit, vere sunt Posidoniana, ut Geminus, Achilles, Cleomedes docent, qui in hac modo re ab auctore suo dissentiunt, quod Aristotelem secuti temperatam nostram zonam mutabili arctico dëterminaverunt 2) (cf. Ed. Müller de Pos. Man. auctore p. 13), Gem. p. 44 sqq. Man., Ach. p. 56, 7 Maass, Cleom. p. 20 sqq. Ziegler.
561 restat ut... coner, cf. Arat. Phaen. 460 sq.:
ov& exi Sctpvcikéog xeivw ffya. dpmog eïrjv «rcXavéwv zó. ze. xiotXa zo. t* ai3/pi a^ixax' evianeïv.
562 Jilaque... caelum: circulos certis intervallis caelum ambientes, Gem. p. 44, 1 Man. noLpd\\r]koi [xev (eiaiv) oi xovg avxovg noXovg è/pvxeg z& xoajutw. 563 per quae eet.: singuli signorum ordines suum quisque cursum dirigunt. 564/5 iure a Scaligero deleti; continent enim aliena ab hoe loco, sc. partem descriptionis coluri, et formam metricam exhibent Arctophylaca Manilio non imputandam. Indoles eadem est atque versuum 594—596. Quomodo haec et illa interpolatio ortae sint, explicat Thielscher Philol. LXVI (N. F. 20) p. 130 sq. 566/7 Cf. Gem. C. V. 2, p. 44, 4 sqq. Man.: dpxTixog juiv ow iaxi xvxXog... 0 êfamzó[ievos zov ópiZ,ovxog... s'v a xoc xst'ixsva (cf. sustinet Arcton) z&v dazpwv
ovze dvaiv ovze ocvaxohiv noieïzai , ovxog tiè 6 xvxXog ev zf, xaS' r][idg oix.au-
[lévri (hoe M. omisit) vno zou ètxnpoaSiov nodbg zijg fxeyakrig "Apxrov nsptypdyexat, p. 58, 21 : xov nocvxog fxeoTnfxfipivov xvxXoi/ diaipovfisvov eig [xépri <f
*) Gem. p. 44, 2: stori ói ■na.pa.Xt.Wtm x-jx/at ircvrr apxrfxóc (566—567), Jcptvó; roojrutóc (568-^-573) 'ujrtpspvjós (575—581), yjipspiims ■zpmtaux (582—587), avrapxTixós (589—593). !) ld quod vetuit Posidonius, cf. Strab. II p. 94, 95.



LIBER PRIMUS.
79
(= 60) 6 dpxzw.bg dub xov nóXov fa caeli vertice) xazaypdfsxai éëjnxoaxa £§ (sexsolidaspartes). 568—573 Cf. Gem.p. 44,12: Sepivbg faestivum) dl xponix.bg xuxkoq èoxiv 6 fiopnoxaxog fmetamque volantis solis) xStv vno xov
rj.io'j ycatpofisvwv xvxXw if' ov yevóftsvog 0 nXiog xr,v 3sprv5v xporojv -ouizai,
èv r, r] fXEytozr) fih naaav z&v èv za èviavxa -hxipy. (consummat Phoebus lucemque moramque tardaque... circumfert lumina), èhtyjazt] SI r, vvB yótexai. fiexa [xévzoi yz zijv Bzpivrjv zponvv ovxéxi npbg zag apxxovg napodêvwv ó riXtog BsapBÏzai. 574 Cf. Gem. p. 58, 23: 0' dl Sepivbg xpona.bg dnb xov dpx.xtx.ov (aquilonis... ab orbe) (jnaxa) ypdyzxax ditéyjuv iëjtjxooxa névzz fquinque in partes). 575—581 tertius sc. aequator; in media mundi regione locatus = Lucr. V 534 et Ov. Fast. VI273 (Rösch p.97); Cleom. p. 20,19 Ziegler: ets jutiv (xvxXog) ó tig duo ha zéixwsv xbv ovpavóv. — totam ptraecingit Olympum, cf. I 395, Gem. 44, 21 : tari[i£pivbg dé èaxt xvxXog o [xéyioxog z&v névzz napaXX%km xtvxXwv... êf' ov ysvópzvog 6 fjXiog zag VTfi[upiag notdxai, xr,v te êapivr,v xai xhv (pSivoTtwptvjjv. 577 'lege: quo limite; idem error infra, nam G perperam lumine pro limite (v. 580), ut appareat lubricam esse commutationem horum duorum inter se' (Seal.). — axem: polum. 579 tempora mixta: calorem temperatum. 581 Cf. Gem. 58, 25 : 6 & iaripzpivbg df' êxaxépov ttSv xpomxöv èB/ixocszd téWapa f quattuor gradibus). — ab aestu: a circulo aestivo. 582—587 Cf. Gem. p. 44, 27 sqq.: yjifisptvbg (brumalis limes) dl zpomxbg xvxXog èaxh 6 voxióixaxog xav vno zov ri/.iov ypafofxévüv xvxXoiv (ultima fugientis limina solis)... êf' ov yzvótxzvog é ijXiog xhv yiiu.zpivriv zpontiv nouïxai, èv jj rt fuzyumn fiev nao&v x&v èv za eviavxQ vvB. ènixekzïxai, iXayiazri dl u'juipa f radiorum munera dat per iter minimum), fisxd [jlÉvzoi ys xhv yeipupivyv zponriv ovxéxi npbg p-Tr^ppiav napodzvoov 0 uXtog Bevpetxai f ultima designat fugientis limina1) solis). — ultra: in parte ulteriore sphaerae, trans aequatorem. — 584 invida: parca, maligna (ad munera translatum est, quod proprie est solis). — dat: subiectum est limes (v. 582), qui dicitur id facere, quod solis est in eo positi.
588 bisque iacet binis eet., cf. Gem. p. 58, 25: 0 d' iarifiepivbg df ixaxépov zav zpontxav éèjiptoaxd xéaaapa (cf. ad v. 581). — summotus, sc. ab aequatore. 589—593 unus... superest... circulus, cf. Gem. p. 46, 8: dvxapxzixbg dé èaxi xvxXog hog xai napdXXinXog t<5 apxTixö— èva za xzifieva züv óforpwv dia navxbg yfiïv èaziv dópaxa. — ab his: post hos (cf. Kalinka BphW 1917 p. 574)- — extremo... oxi: polo australi. — austrinas...
*) Ita Seal., codd.: fulgentis lumina solis (cf. Ov. Met. I 767, Trist. n 321).



8o
LIBER PRIMUS.
De duobus coluris.
Arctos, cf. ad vv. 283, 443. — per partes quinque, cf. Gem. p. 58, 26 sq.: b (Je yjifispivoq xpomv.be, xwcXo? drè xov dvxapxxotov aidyusv ièjqxooxa névxz. — a nostro sublimis cardine gyrus: circulus arcticus a polo septemtrionali. — tantundem cf. Gem. p. 60, 2: ó rfè aVrapxrtxos dnb xov TtóXov uiU%w ièrpiooxu 3-, cf. ad v. 566/7. — ab adverso sc. polo. — /7//sc. polo. 594—596 versus spurii, ab eodem confecti, qui w. 564—565 addidit. Agunt enim de coluro, de quo non ante v. 603 sermo est, idque verbis tam obscuris et pravis, ut haud Manilio adiudicari possint. Fortasse interpolator hoe voluit: sic colurus ab altero polo ad alterum (vertex a vertice, quae verba v. 603 recte in locum quadrant) per duo hemicycHa pertinens (per binas partes divisusj caelum (Olympum) partibus bis quinis denis (duplici summa) circumdat caelumque notat locis, übi quinque circulis ipse secatur (607: per quinque fines tempora signantis, quod proprium tantummodo trium circulorum, nam aestivus aequinoctialis, brumalis tempora signant, sed neque arcticus neque antarcticus). 597 bis sc. circulis parallelis (v. 593). 598 inclines: proni, cf. I 291, IV 862. — ortus occasibus aequant: 'cogitatur spectator in terrae aequatore positus, ubi qui constiterit, is semper cuiusque paralleli dimidium cernet, dimidium quaeret' (Housm.). 599 secti qua...^ volvitur orbis: 'ducti, delineati, qua orbis volvhur h. e. paralleli aequatori' (Bentl.). 600 fila trahunt... comitantia (cf. v. 562): extenduntur circum totum caelum. 601/2 his versibus variis modis aequilatatio circulorum exprimitur. — servantes: in 0 servantis. —fines sortemque = intervallum, quod inter circulos est, qui suum locum in caelo obtinent. De toto loco cf. Arat. Phaen. 467/8:
od/zoi iïdrikxxéeq xat dpYipóxeq aXXïjXotfft ndvxsg, dzdp pixpa 7e dva dvab dvtifépoyzai..
503—630 De circulis coluris Manilius multo copiosior est quam ceteri auclores, quibus Posidianam doctrinam debemus. Ipse enumerat omnia signa, quae coluris tanguntur, Geminus breviter p. 60, 21: 'ypdfovxou <& olnot oi xwxXot (xóXoupot, de nomine cf. p. 60, 16) 6\d x&v tpcmtxdSv xat* imj/isptvtav otj/xeimv xat stg xéao-apa fJtip>j taa »3taip«"fft xov Aa fieoyv ttSv fydiwv xmkov, Ach. p. 60, 14. J) Eudoxus puncta, ubi ecliptica
*) Duo sunt coluri, quorum alter in sphaera ducitur per duos polos et puncta aequinoctialia, alter per duos polos et puncta solstitialia. Ita appellantur (circuli cauda mutilata), quia utriusque pars sub horizonte latet (cfta to i»ifm Ttvi anVreav óïswpïiTa yhsaSat).



LIBER PRIMUS.
Bi
coluris tangitur, in mediis Arietis Librae Cancri Capricorni partibus posuerat, Hipp. p. 132, 10 sqq. Hipparchus satis habebat Eudoxum impugnare, sed quas signorum partes ipse coluris tribueret, non protulit. Omnes eius rationes bene intellectas et recte adhibitas invenimus apud Manilium praeter unum errorem, de quo infra, cf. Malchin p. 56: 'quaeritur, quid de totius huius partis auctore censeamus. Dicemusne Posidonium Hipparchea Manilio sicut cetera suppeditasse an ipsum poetam mathematici librum inspexisse? Non dubium est, quin Posidonius illarum rationum summam susceperit: puncta aequinoctialia et solstitialia in signorum initiis posuit (Gem. p. 6, 5); tamen partem illam, si ullo modo fieri potuerit, philosopho tribuere nolim; malo vitium illud gravissumum (v. 618/9) Poetae ipsi imponere, quem alias saepe inepta et falsa docuisse vidimus'.
603—608 sunt.duo eet. cf. Hipp. p. 132, 21 : Ixipot ff sim dvo xwcXw xstxvovxsq uÜiïkovq ffiya fseque secant gemino coeuntes cardine mundi) xat ■npoq öpBdq, ffw. x&v rosXwv xov ytóo-pov (transversoque polo rectum ducuntur in axem). — a vertice vertex, ut paulo post gemino cardine mundi, de utroque polo. — cunctos ante relatos sc. circulos parallelos. — transversoque polo: transverse per caelum, cf. v. 653 — rectum in axem: ita in axem, ut inter se secent per angulum rectum. — tempora signantes eet. cf. Ach. p. 60, 19:... rhv atpaïpav GV^r^sxca si? xsaaoipo: xsjpmSai (quattuor in partes divisum), S>axs hetaxov w»v xsaaapmt TfArtyia-rwv fiiav wpav xov iwxvxov z/ivi. — per astra sc. zodiaci. 609 alter... decurrens eet. est colurus aequinoctialis, qui tangit Libram et Arietem. Dicitur decurrere et redire, ex quibus vocabulis nee minus ex iis, quae sequuntur (descendereb^y^scendere 693) iure Ioannes Moelier Stud. Man. p. 31 concludit Manilium h. h globo versatili esse usum (Boll Sph. p. 383, 1). —
ab excelso Olympo: a polo arctico. 610 serpentis: Draconis. —
siccas: numquam Oceano se lavantes. 611 iuga Chelarum: Libram, cf. p. 55; IV 340: 'veris iuga = aequinoctium vernum. — medio... gyro = circulo aequinoctiali. 612/3 mediumque sub austris Centaur urn: Eudoxus dixerat (Hipp. p. 118, 20) Centauri dextram manum coluro aequinoctiorum secari. Hipparchus errorem eius refellit (p. 120, 7): ■0 ffs sv t» ffsBtö. yjtpl xov Ksvxavpov vnokstnsxou xov sip^ixsvov xyxXou nspl xsxapxov aspoq ^affiov snsyst ydp Xyjk'Zv potpaq y'. Quare Manilius per medium Centaurum circulum describebat (Malchin p. 56). 613 adverso (dat.) sc. limiti, alteri coluro. — in axe i. e. in polo antarctico. 615 fines:
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 6



82
LIBER PRIMUS.
De duobus
cireulis mutabilibus.
initium cf. p. 81. 618 alter: colurus solstitiorum. — in hunc medium colurum aequinoctiorum. 619 perque pedes primos cervicem transit et ursae: errat poeta, nam colurus hic, qui Geminis Cancrum dirimit (v. 622), non per cervicem ursae transit, sed stringit eius frontem. In eundem errorem incidit Eudoxus, cf. Hipp. p. 116, 13. 620 iam sole remoto, cf. Arat. Phaen. 40/1:
«XX' r, fxèv xaSap't) xai ênifpaaaaG^ai stotpj Ttoklr) <paivo/iiyy; 'EXi'xï? npaxYig ano vuxtog,
623 Canem: Sirium. 624/5 per gyri signa prioris transversa: 'rectis angulis secans vestigia quae fecit colurus aequinoctiorum' (Housm.). — tuisque Aquilam designat ab astris: cum Aquila supra, non iuxta Capricornum sit, illud ab astris videtur significare: inde ab astris vel astris relictis et designat = notat (cf. v. 640). 627 Lyram inversam, cf. Hyg. Astr. III 6: '(Lyrae) ipsa testudo spectat ad arcticum circulum, summum autem cacumen ad polum notium contendere videtur'. 628 Cynosurae: ursae minoris. 629 vicino cardine: prope polum boreum.
631—665 Agit poeta Posidonium secutus de meridiano et de horizonte, cf. Gem. 66, 3 sqq.; 62, n sqq.; Ach. p. 51, 21 sqq.; Cleom. p. 92, 3; 70, 18; Cic. de div. II § 92; Sen. N.Q. V 17, 3.
631 Ut nunc versus ab Housmano correctus est, per hos indicantur coluri, quos jixerunt tempora (subi.) h. e. solstitium et aequinoctium. — 'aeterna... sede: de invento praeclaro Hipparchi, quod vulgo 'praecessio' appellatur, Manilio nihil notum. 633 hos (oppositum est alteri hos v. 631) pertinet ad meridianum et finitorem, qui nunc tractabuntur. — fecere sc. astronomi. — volucres: mutabiles. — namque alter sc. meridianus, cf. Macr. Comm. in somn. Scip. I 15, 16: 'meridianus est enim, quem sol, cum super hominum verticem venerit, ipsum diem medium efficiendo designat: et quia globositas terrae habitationes omnium aequales sibi esse non patitur, non eadem pars caeli omnium verticem despicit: et ideo unus omnibus meridianus esse non poterit, sed singulis gentibus super verticem suum proprius meridianus efficitur'. Cleom. p. 92, 4: [isoiQ[j.fipivoi ds xivxXot eiaiv oi dia ts t<5v toXwv ypa<pó[iévoi To£i xóapm xat dia gyiiuiov, o éxaazov t<5v êni yüis pspjxoTcov "rijs xopu<j% ÜTt£px£iT«t. 634 Helice pro polo septemtrionali, cf. IV 792. 635 sextamque examinat horam: 'librat veluti cum examine sextam



LIBER PRIMUS
83
horam diei, vel potius meridiem', cf. II 797. 637 seu si pro 'seu' retinui, ut nisi si pro nisi, cf. Mnem. 42, 110. Similiter Gem. p. 66, 14: npoq èl rhv èv x& Xóycu axpifeiav ajxa tw xyiv xv/ovaav yt'vsff^at napoèov r, npoq «volxoIyiv yj npcg tJvcriv zxipoq yivixax luoyinfipivóq.
640 //ru/jo signantem culmine mundum: nunc hic, nunc illic culmen caeli designantem. 641 mihi videtur esse parenthesis, qua meridiei et meridiani vicissitudo explicatur. 642 mutat sc. is, qui eoos vel hesperios petit (v. 637). De iunctura -que... et cf. Kühner LG. II2 2 p. 37c. 643 ubi..-, primis... ab undis pro ubi primum... ab undis, cf. Verg. G. III 130, Aen. III 69. 644 sexta manetr meridies est, Mnem. 46, 343. —premit: superincumbit. 645 ubi cedit in umbras: ubi sol in nostra regione occidit. 646 sextam utramque: 'nos alteram sextam (in oriente) primae nomine, alteram (in occidente) summae vel duodecimae nomine appellamus' (Housm.). 647gelidum... lumen nempe cras et vesperi; extremo... ab igni: et a solé oriente et ab occidente.
648 alterius... gyri: horizontis. 649 circumfer facilis oculos (Verg. Aen. VIII 310), cf. Macr. Comm. in Somn. Scip. I 15, 17: 'similiter sibi horizontem facit circumspectio singulorum. horizon est enim velut quodam circo designatus terminus caeli, quod super terram videtur: et quia ad ipsum vere finem non potest humana acies pervenire, quantum quisque oculos circumferendo conspexerit, proprium sibi caeli, quod super terram est, terminum facit'. 650— 653 quicquid erit.... supremum: haec sententia relativa subiectum est verbi praecingit (v. 653) — discrimine, cf. Lucr. V 690: 'distinet aequato caelum discrimine metas'. — reddit: reducit hominibus. — - transversum... mundum: terram et caelum. 654 haec quoque... volttabit linea, cf. v. 641 de meridiano: volat hora per orbem. 655—662 Cf. Gem. p. 62, 15 sqq.: dm tik [oi] èpfcpvxzq ivo, dq psv. 0 ahBf,xóq, ixspoq tik ó X07&) Bzoipwóq. aio3v)xoq (xkv ovv èaxiv épi^av 0 vno xiïq -rjixixipaq ttysw? nzptypaf6[isvoq xaxx xov dnoxipponvspbv rtjq ópdaeoïq, aq ov pzi%ova rcv titdpzxpov zyziv oxatiiav, p\ 0 tik Xcyw Szvprixbq opfcpv èaxiv 6 péypi vr,q x&v anlav&v d.tsxzpusv afaipctq tJtvjxwv xai óiyjsxopüv xov okov mapov. Hos duos horizontas Manilius videtur inter se confudisse, nam primum agit de finitore qui caelum quasi medium dividit (ad medium sc. caelum vergens mediumque repente orbem sc. terrae), quem Geminus appellat X07W Szupyxov, deinde transit ad alterum, quem oculis describimus, cum id circumspectamus, quod terrae et caeli confinium videtur, qui cum
6*



84
LIBER PRIMUS.
De ecliptica.
loco ubi versamur, mutatur, non modo septemtriones versus, sed quocumque terrarum imus x), cf. Cic. de div. II § 92 'cum enim illi orbes, qui caelum quasi medium dividunt et aspectum nostrum definiunt' (haec sunt, ut recte animadvertit Breker, duo genera horizontum), 'qui a Graecis ópfyvxeg nominantur, a nobis finientes rectissime nominari possunt, varietatem maximam habeant aliique in aliis locis sint' eet. — 655 non tantum: oppositum est (v. 657): sed quacumque. — vergens . . . repente: volkans. 656 nee mota sub ostra = et immota s. a. = quae numquam occidunt, cf. vv. 71 et 378. — nunc solum pro nunc... nunc, quorum prius h. 1. deest, cf. Verg. Aen. V 830, Kuehner LG2 II 2, 73. 657 quacumque Bentl. (quaecumque MUG, quocumque L2)... tuier int vestigia: quoquo te verteris, quacumque via ibis. — vestigia plantae in fine hexametri Ov. Fast. IV 463 (Gratt. 238). 659 novus . . . arcus: alius horizon. 661/2 varioque notabit (sc. horizon dimidium caelum) fine, qui una cum visu nostro lineam suam vel regionem mutat (sua fila). 663—665 hic terrestris eet. Iure Bentleius contendit horizontem astronomis esse circulum sphaerae caelestis, non terrestris, sed Manilius de finitore, qui ah5yxbg appellatur, cogitasse videtur, ut etiam apparet e v. 650. Versus 664, si genuinus est, horizontem, ut aequatorem, circulum esse maiorem (pleno . . . limite) demonstrat. 665 horizon, cf. Cic. de div. II 92. Alia exempla veriloquii inveniuntur I 292, 353, 438, III 538.
666—683 Duo circuli, ecliptica et orbis lacteuSj describuntur, qui se acutis angulis inter se secant (adversa fila trahentis). Uterque obliquus estXófog. Rursus Geminus comparandus, p. 60, 25: Xcxgog Sé èaxi xvxXog 0 x&v ip' %oSkóv avxbg S sx xpiav xvxXwv napaXX^Xwv ovvéexypisv, • wv oi asv xb TtXarog afopü&w "keyovxai xov £wfraxou xixXov, 0 Se ffta. /Jtsawv tSv Z/nffiw xaXsfrat. ovxoq Se èyónxexoa fflio xixXwv tcruv xai napodlrikav, xov \iev Septvov xponotov xaxu xr,v xov Kapxcvcu npaxrjv (loïpav, xov <ïs yeipepivov xpoTrtxou xata Tr)v xov Atyóxspu Tipaxyv fxoïpccv (v. 672: hunc tenet a summo Cancer, Capricornus ab imo). xbv ff its/ifiepivbv ffiya. ts/xvst xa-ra xï)v xov Kpiov rcpaxriv poipav tfai xara vr,v xov Zvyov npaxriv potpav (v. 673 : bis recipit, lucem qui circulus aequat eet.), xb Se nkóxoq èoxi xov ^affianov xuxkov [xoip&v ip' (v. 682: bis sex latescit fascia partes). 666 ddïce: prima syllaba corripitur ut IV 44. 667 fulgentia signa, cf. Enn. ann. 29, Rösch
') Gem. 66, i: vim usvtoi ye rijc <rtpaipo5rix>i{ i toü Ójm'{ovtoc dame xarcaoüreu.



LIBER PRIMUS.
85
p. 25. 668 moderatur babenas, cf. Ov. Met. VI 223. 671 exercent vartas.. . choreas: ducunt choreas diversas, inter se oppositas, non ex ordine, cf. Apul. Met. VI 19: 'siderum... chorum'; Lucian. de saltat. 7.
m circulus: aequator. 676 rectaque . . . fallit vestigia: recta vestigia circulorum parallelorum sunt, a quibus ecliptica, cum devexa sit, discedit ita ut quasi rectitudinem fallat. Aliter verbum fallendi adhibitum est I 240. 678 priores: coluri, meridianus, horizon cernuntur mente Xó> aai Bzapnxoi Gem. p. 46, 20. 680 caelato lumine mutare nolui, quod verbum caelandi duabus rationibus usurpatur et obiectum habet aut id quod ornatur aut id quod ornandi causa insculpitur, ut hoe loco lumen sive stellae caelantur in caelo, cf. Ov. Met. V 189: 'c/ipeo quoque flumina septem/argento partim, partim caelaverat auro .
681 partes sunt poipai trecentesimae sexagesimae circuli (Gem. p. 4, 22), non solidae, ut v. 567, ubi partes sexagesimae significantur.
683 cohibet: 'eius fines in latitudinem non egredi sidera falsum iam demonstravimus, nam !#<fta quaedam etiam extra sex gradus promota
sunt' (Seal.). .
684—804 Describitur orbis lacteus, de quo Hyg. Astr. IV 7 ita rerert: 'dividit Oloris extremam sinistram pennam (v. 687), quae extra aestivum pervenit finem. Praeterea transit manum dextram Persei (v. 697) et ab umero sinistro Aurigae (v. 696) perveniens sub manum eius dextram et Geminorum (v. 695) genua et pedes eius signi quod Procyon vocatur. Hic dividens aequinoctialem et aestivum circulum tangit extremum finem mali, qui in Argo (v. 694) nave defixus videtur. Deinde rursus revertens genua Centauri (v. 693) dividit a reliquo corpore et extremam caudam terminat Scorpionis, (v. 690) et ar cum medium Sagittarii (v. 691) et Aquilae (v. 688) dimidiam partem per eius transiens pennas.' Ut vides, Hyginus ab Olore incipiens occidentem versus, Manilius ab arctico ordiens onentem versus signa enumerat. Cf. Gem. p. 66, 22; Maneth. II 118 sqq. : yupovaxi (sc. VaXacftas) tfyou jxèv ki nvovXc popz*o / b $póv«> £ofu*K 7™vwv «XP1 KamMdnq (vv. 685/6) / nip wpaitiv Kryrioc; 6 Fópvtiog nxzp* xépnu / AujW xz {xzoov xat Ttówv «Ut jwpsSvus (v. 688, 691) / Bxpbam» vsvpsv, Sypèc yovmó xz xzvzpw (v 690), /xai ol QvTripiov oixpov & ojrXas Kzvxavpoio / xzaaapet? (v. 693). ex tip* xsösv *\épfzx*i zx popé*omoppo? <K* y& (v. 694) ^pé^og xata Ttpvpvjv, / xai xwfJta? At<%wv (v. 695) xopv^g Svnzp 'Qpmtog, f *«' 7óva3' 'Hvtó>u (v. 696) yowóg x zm yopyoyóvoio / tëixzpov Ilspwóg, 0 dr,
Deorbelacteo



86
LIBER PRIMUS.
xixaS Sxjxb 3/ovtos. 684 in adversum poiitus:1) ita positus ut adversus sit zodiaco. — ad arctos: scribendum per litteram initialem rninusculam, nam regio, non sidus designatur, Boll, Ant. Beob. f. St. p. 152, 2.
685 boreae gyro, cf. I 566. 686 inversae... Cassiepiae cf. quae supra ad vv. 354—360 ex Hygini Astr. attulimus de matre Andromedae pedibus in altum sublatis inter sidera sedente in siliquastro ita ut caelo vertente resupinato capite feratur; Arat. Phaen. 656: aXX' f, ■/ si's xs<j>aX*/v w7} èvsz' xpvsvrrjpi j aipofxévYi yovazav. 687 per obliquum descendens, nam tangit Cycni extremam alam sinistram aberrans ad circulum aestivum (aestivos Jines v. 688). 688 Aquilantque supinam: ob eandem causam, cur Cassiepia inversa vocetur, Aquila supina appellatur, quod caput a polo septemtrionali aversum habet, cf. I 627.
689—691 Orbis lacteus circulum aequinoctialem secat ac deinde eclipticam inter extremam caudam Scorpionis et manum laevam sagittamque 2) Sagittarii. 693 Centauri alterius sc. australis (cf. 418 ubi Sagittarius dicitur Centaurus), cf. Hyg. Astr. III 37: 'Centauri autem crura a reliquo corpore dividit circulus, qui lacteus appellatur.'
694 per aplustria summa cf. xara npCpvsiv (Maneth. II 125). 695 Secat aequatorem et genua Geminorum. Procyon omittitur. 696 subit Heniochum, cf. 'ab umero sinistro Aurigae perveniens sub manum eius dextram' (Hyg.). 698 ex illa: transit poeta a secunda persona (v. 696) ad tertiam, cf. Ov. Met. IV 44 et 47. 699 trisque' secat medios gyros: duos tropicos et aequatorem, qui medii sunt caeli circuli; deinde gyrum signa f erentem sive zodiacum, cf. v. 689. 700 partibus e binis: singulos circulos bis secat. 701/2 Cf. Macr. Somn. Scip. I 15, 2: 'solus (orbis lacteus) ex omnibus hic subiectus est oculis, ceteris circulis magis cogitatione quam visu comprehendendis.' 703 candens, cf. Ov. Met. I 168/9: 'est via sublimis caelo manifesta sereno: lactea nomen habet candore notabilis ipso.' 704 Post recludens graviter interpunxi, quoniam proxima comparatio ac veluti eet. ad ea quae sequuntur, pertinet (aliter Housm.); cf. Verg. G. IV 52. 705 sqq. 'Comparat Manilius viam lacteam modo tritae viae, quae" gramina hinc illinc dividens aperte cernitur, modo viae quae nave in mari vela faciente dealbescit, modo arcui caelesti, qui prae variis suis
*) Ita recte Ben tl., nam in adversum positas (pots tot ML1), nee quadrat in arctos, quae altera alteram sequuntur, non inter se oppositae sunt, cf. I 304, neque in regionem septemtrionalem. ') Quod vocabulum in textu per litteram initialem minusculam scribendum erat.



LIBER PRIMÜS,
87
coloribus conspicuus notatur' (Fayus). 706 orbtta est yestigium quod rota altius in terram deprimit, h. 1. fere idem atque orbis vel rota. Aliter v. 703 et Verg. G. III 293. 707 Versum cum Bentleio delevi, additum ab aliquo, cui apodosis deesse videbatur. Male enim interrumpit ordinem comparationum nee perpicuum, quid aequaMts (Seal , aequalibus 0) vel de orbe lacteo vel de semita campestn dictum sibi velit. Ellisü quia pro via, ne dicam de coniunctionis miro loco, non clariorem affert lucem. 709-710 Undae ex aquis spumescentibus iter adsumunt notantque, quod vorago torta de profundo aquarum inversp excitavit; cf. Verg Aen III 268 ; Cat 64, IC.. 684 v _ 710 verso ... gurgite, cf. Lucr. V 482, Rosch p 14.
7l'l in nigro ... Olympo: in caelo tenebroso. IMfindens, cf. Arat. Phaen. 474 sq.: xixiaer-Wvov i& (sc orbe lacteo)/ o^tcwoy. 714 signato culmine: vertice caeli notato. 716 mirantur Venetus pro reliauorum codd. lectione vibrantur, recte, nam lumina non potest esse subiectum verbi inquirunt, quod sequitur, etiamsi probemus lectionem vibrantur lumina. Praeterea cf. Arat. Phaen. 473 sq.: et nozs toe iqiM* mpi vpévac. t» BocrZ^/^a^-per caecam... noctem cï. Lucr. Verg. Aen. II 397- 717 humano pectore, cf. I 28 718—761 Ut Dielsius docuit (Dox. p. 229 sq.; Mus. Rhen. 34 p. ,80—401), Manilius eodem ordine quo Posidonius sententiaspercenset, quae a viris doctis de orbis lactei origine prolatae sunt. Leguntur illae apud Macrobium, qui in enumerando ultimum commemorat Posidonium, unde apparet eum etiam testem fuisse opmionum pnorum, nam Posidonium priorum sententias suae praemittere sohtum esse sa i^ constat. Iam videamus singulas partes: 1) vv 718-728 Theophms sententia, cf. Macr. Somn. Scip. I r5, 4:;Theophrastus lacteum dixit esse compagem, qua de duobus hemisphaems caeli sphaera solidata est et ideo, ubi orae utrimque convenerant, notabilem clantatem viden ; Achill P q?, 17 Maass: £kloi & k zr* n^Uc töv ö\o Woip«»v itllv Lï wL Pergit autem Macrobius § 5: 'Diodorus (Posidonii discipulus) ignem esse densetae concretaeque naturae m unam curvi limitis semitlm discretione mundanae fabncae coacervante concretum et ideo visum intuentis admittere reliquo igne aelesti lucem suam nimia subtilitate diffusam non subiciente conspectui. 2) vv. 729—734 Oenopidis Chii sententia, cf. Achill. p. 55> *8 M-: ff« ™



88
LIBER PRIMUS.
©v/oxsta foïmix dnsoxpdfv) xxl, Aristot. Meteor. I 8, 2:xbvvhovxovxovxbvxv7ikov féftirSdi noxi <pa«v (Pythagorei nonnulli), oïov ow tftaxsxauoSat xbv xónov xovxov r, xi totóört» a'XXo nsnovBévat no&og vnb rog fopdg.avxov, Diels Dox. p. 365* 1 : m $ (sc. Pythagoreorum) tov viXtaxov Taynj tpaoï xax' aWas ysyovévai èpópov. 3) vv. 735—749 sententia aliorum Pythagoreorum, cf. Arist. 1.1., Diels Dox. p. 364» 22: xüv Uv^ayop-iw oi plv ëyavav daxépoq stvat didxavmv ènnsaóvxog (xsv dnb rijg ièïag ïdpag, èt' ov ès nspisèpa\M yjapvsrj xvydoxspag avxo x.axafks£avxog èni xov xaxd QaéSovxa è\j.npiysp.ov. 4) vv. 750— 754 Eratosthenis sententia, cf. Ac-hill. p. 55, 9 M.: nspi k xovxov ftiiiv 'EpaxoiSsving èv xü xaxafxspio-ixa [xv^ix.axzpov xbv yalaËiav xxaikov ysyovsvai at xov T?,g "Epag ydlaxxog, Schol. Arat. p. 434, 22 M.! 'EpaxooSsvYig di pjjt [xvBix&g avxov êËYiyovixsvog vno xov xr,g 'Hpag ydlxxxog ysyswaSai èxyvSévxog. 5) vv- 755—757 Democriti sententia cf. Macr. Somn. Scip. I 15, 6: 'Democritus innumeras stellas brevesque omnes, quae spisso tractu in unum coactae, spatiis, quae angustissima interiacent opertis, vicinae sibi undique et ideo passim diffusae lucis aspergine continuüm iuncti luminis corpus ostendunt"; Diels Dox. p. 365% 17: Aypóxpixog ndklav Kat [xuip&v xat ouvsyfiv aaxspvsv Gvix^axCCpixsvav aXXvjXot? avvavyaauov 6\d. xr)v nvxwKiv, Achill. p. 55, 24 M.: a'XXot <3e ex puipüv ndw xat nsnvxvoitxsvm xat rjfitv ooxovvxwv TivünSai èta xb dtdaxyixa xb dnb xov o'jpavov èni rr,v yijv aaxspuv avxov stvat yamv ó>g si xtg aXa'fft Xsnxoïg xat nóïloïg xaxandasU xt. Apud Macrobium 1.1. § 7 sequitur: 'sed Posidonius, cuius definitioni plurium consensus accessit, ait lacteum caloris esse siderei infusionem', quae verba componenda sunt cum Diels Dox. 366, 1 ïlovsiMvtog nvpbg owraoxv doxpov [xév [xavwspav, a-jyr,g ès nvxvoxspav. Denique apud Manilium legitur 6) vv. 758—761 forma interrogativa altera Posidonii sententia existimantis orbem lacteum esse sedem animorum fortium et beatorum, cf. Cic. de rep. VI 16 (Somn. Scip.): 'ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati illum incolunt locum, quem vides, (erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens), quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nuncupatis'J), VI13 : 'omnibus qui patriam conservaverint adiuverint auxerint certum esse in caelo ac definitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur'. Bouché-Leclercq A. G. p. 22, 2.
') Cf. S. P. Corssen, de Posidonio Rhodio Ciceronis in libro primo Tusculanarum et in Somnio Scipionis "auctore, Bonn 1879.



LIBER PRIMUS.
89
718—728 Dixerat Theophrastus caelum constare ex duobus hemisphaeriis et locum ubi coirent, esse orbem lacteum, quam opinionem Manilius ita mutat quasi eo loco, ubi segminum orae conveniant, nova lux perluceat, cum mundus se solvat. Deinde Diodori sententia usus rögat, num potius eo loco ignis exsistat 'densetae naturae', cum sidera iungantur. 719 labent... rimae: ruinam minentur. 721 sibi quod Gronovius legit pro quasi, necessarium est propter oppositionem, quae inter homines est et caelum, cui periculum imminet. 723 duplicisque extrema cavernae: margines duorum hemisphaeriorum. 726 fusuram faciens mundi: mundi partes quasi conflans. — stipatusorbis: lux condensata siderum iunctorum. 727 aeriam in nebulam, cf. Diels Dox. p. 364, 19: xCxlo: èmi Vïfikoziff/ig iv piv xd5 dipi èid ncwzog fcuvó[X£Vog. — clara compagine (cf. v. 719) ligamento lucido. 728 in cuneos... cogat: constipet, comprimat, ct. Verg. Aen. XII 457, 575. 729—734 Transit poeta ad quaestionem directam, sententiam inducens Oenopidis solem (propter cenam Thyesteam) solita via relicta in diversum cursum abisse putantis, cf. V 463. — melius manet (se habet, Mnem. 47, 343).
730 cursibus in 0, etiam in M, de unius solis cursu, cf. Verg. Aen. XII 84. 732 incocta: combusta, cf. Sil. It. XVII 632. 734 sepultum: cinere opertum. 735—749 Tertio poeta affert fabulam, quae Pythagoreis adiudicabatur, Phaethontem patris imperio non obsequentem novam viam caelo inussisse. 736 Phaethontem, cf. Quint. I 5, 17: 'et ei contrarium vitium, quod auvaipsatv et owaXoi^v Graeci vocant, nos complexionem dicimus, qualis est apud P. Varronem: tum te flagranti deiectum fulmine, Phaèthon'. 738/9 ludit... luxuriat, cf. Verg. Aen. XI 496/7: 'arrectisque fremit cervicibus alte/ luxurians luduntque iubae per colla, per armos'. — mundo si recte traditum est, nihil aliud est nisi antecedens in caelo, sed fortasse iure Nic. Heinsius coniecit nitido (cf. adn. crit. ad v. 848). 740/1 orbemque rigenti {recentem Seal.) imposuisse p>olo: recepi Iacobi coniecturam rigenti ab Housmano explosam, quia polo mihi videtur non posse carere attributo, neque rigenti... polo 'stolidum' vel absurdum est, si attendas ad ipsa poetae verba v. 685. 742 errantis meta (Bentl.) jlammas: discedentes a stato cursu, cf. I 199, 572. — cursumque solutum: sine lege et ordine; de curru v. 746 sermo est. 743 eadem sententia repetitur, quae versu superiore expressa est, quare versum alteri recensioni tribui. — dejlexum sc. Phaethontem. — curvis =



9°
LIBER PRIMUS.
mokiatg, ab orbita declinantibus. 744 quid querimur: narratio interrogatione interrumpitur, ut. v. 721. 746 dispersi... currus: Iovis fulmine fracti. — lumina = fragmenta flagrantia. 747 Cf. IV 835: 'arserunt gentes timuitque incendia caelum'. 748 nova... sidera sunt sidera quae in ipso orbe lacteo emicant igne propinquo currus ardentis. Nihil mutandum. 750—754 Causa mythica viae lacteae, quam Eratosthenes dederat. — famae vulgata vetustas dictum pro: vetus fama vulgata, cf. Aetn. 74: 'haec est mendosae vulgata licentia famae'.
751 mollior: minus violenta quam Phaethontis fabula, cf. Tac. ann. XIV 39: 'cuncta tamen ad imperatorem in mollius relata'. 752 reginae divum: rt)g 'Hpag. 755—757 Refert poeta' Democriti sententiam physicam, qui arbitrabatur 'innumeris stellis brevibusque omnibus continuüm iuncti luminis corpus' efHci. 756/7 convexit... crasso lumine... fulgore collato: haec omnia pertinent ad <pjv<xoyoto-[j.èv (cf. p. 88 med.) illum indicandum. 758—761 Cf. Diels Mus. Rhen. 34 p. 490: „an letzter Stelle endlich erscheint die Ansicht, um derentwillen dieser Excurs nöthig war;... wenn die Zusammenstellung der Meinungen 1—5 durch die Uebereinstimmung der übrigen Posidonianischen Auszüge ihre Quelle verrathen, so ist es mehr als wahrscheinlich, namentlich wenn man sich der identischen Stelle im S. Scip. (de rep. VI 16) erinnert, dass auch die letzte Ansicht daher entlehnt ist'. 758 nomina: viri, cf. Lucan. VII 584. 759—760 Constructio est: ex orbe terrae remissa. 761 aetherios... annos = 'magnos' annos, qui in aethere deguntur, cf. Tac. Dial. c. 16: 'nam si, ut Cicero in Hortensio scribit, is est magnus et verus annus, quo eadem positio caeli siderum que, quae cum maxime est, rursum exsistet, isque annus horum quos nos vocamus, duodecim milia nongentos quinquaginta quattuor complectitur' (secundum computationes recentiorum sunt anni 25, 816). Verg. Aen. VI 748: 'mille... per annos'.
762—776 Animae heroum Graecorum enumerantur, quae in orbe lacteo vivunt. 762 Aeacidas: Achillem et Aiacem Telamonium. — veneramur, cf. v. 769 pyraeteream\ poeta heroum ordinem constituit.
764/5 senecta. . . triplici: trisaeclisenem. 766 versum cum Scaligero delevi, quod nihil est nisi dittographia versus II 3. Etiamsi castra ducum et caeli statuimus esse appositum nominis Pergama, manet difficultas in ultimis verbis victamque sub Hectore Troiam, quoniam non populus Troianus, sed soli heroes in orbem lacteum migrarunt, cf. Verg.



LIBER PRIMUS.
91
Aen. VI 650. 767/8 Memnonem, Sarpedonem, Penthesileam. 769— 770 Cum Housmano lego Thraecia, nam non de Graecis sermo est, sed de Troianorum sociis, cf. Hom. II. II 844: 0 p y 1 x a g r,y' 'Axafiag xai Tleipqog rtpwg (X 435), 851 sqq.: Tlarplayóvoiv ffrjydxo ïlvkaiiiévsog laaiov xijp xts'. — Magno maxima Pella: haec est pars Macedoniae Axio flumini adiacens, cuius id oppidum, postea Alexandro ibi nato nobilitatum, caput erat, cf. II. II 848 sq.: UvpatyjiYig xys ïlaiovag xyxvloró%ovg/rrikóSev stf 'k\x\t$&vog, aV 'A£t©w supy piovxog (cf. XXI 154—157). — Magno sc. Alexandro, cf. IV 50 Magne = Pompei (I 801 locus dubius). De Alexandro Iuv. X 168: 'unus Pellaeo iuveni non sufficit orbis'*
771 sqq. Constructio relinquitur et ad nominativum transitur, quasi non antecedat nee praeteream sed mundo fruuntur (761). — strictae (V 106) pondera mentis cum Bentleio edidi, qui ad II 956 et Lucan. VIII 280 provocat Codicum lectio strictas pondere mentes non modo concinnitatem rumpit (animi vires... pondera mentis), sed etiam difficilis est intellectu, nam 'pondus non stringit mentem, sed stricta mente efficitur'. 773 census cf. I 12. 774 aetherius: divinus. — qui fabricaverat tllum, sc. Socrates. Scaliger confert Cons. ad Liv. 39: 'Caesaris illud opus' de Druso dictum. 776 victor: Themistocles. — strarat quae (straraton M1 stravit qui M2), cf. Iuv. X 175 sq.: 'cons t r a t u m classibus isdem... mare'. 777—804 Animae heroum Romanorum enumerantur. — quorum iam maxima turba est, cf. Verg. Aen. VI 611. Tota haec pars optime comparabitur cum Verg. Aen. VI 756 sqq. (Norden Einl. p. 46). 778 Tarquinioque minus reges: excepto Tarquinio, cf. Germ. Arat. 626: 'cauda minus at tamen Hydra'; Cic. Parad. I § 11: 'sunt enim omnes pares praeter Tarquinium'.
779 tota acies partus: tota acies unius matris partus, Horatii enim fratres tergemini erant (Bentl.). — nee non et, cf. Verg. Aen. I 752. — trunco pro corpore truncato. 780 viris et: etiam viris, cf. Stat. Silv. I 2, 180: 'et gloria maior' (etiam maior gloria). 781 Romana ferens... moenia: coronam gramineam, quia urbem servaverat. Fortasse M. coronam gramineam et muralem confudit, cf. Marquardt RSV II p. 576, Dion. Hal. V 25: riapaypftixd ts yxp oi 'Pwjxaibi ars^avuaavxsg avzov xnéfipov dg rr)v nokiv üjtAvoyvrss d>g ts5v ïj'owwv eva. 782 vo/ucris sc. corvi. 783 qui mihi videtur non referendum esse ad vocem vo/ucris
') Housmanus etiam affert Man. V 452, Sil. VI 429, VIII 609.



92
LIBER PRIMUS.
ut Bentleius vult, sed ad Corvinus; ille enim gestat deum in ave, avis autem tegit numen. 784 Iove sc. Capitolino servato. 785 posuit: condidit — receptae (Romae): recuperatae, liberatae. 786 Papirius: L. Papirius Cursor a° 272 a. Chr. n. de Tarentinis triumphavit, qui Pyrrhum ante auxilio arcessiverant. 787 Fabricius Curiusque cf. Mnem. XL p. 160 s. v. Fabricius et p. 159 s. v. Curius. — tertia palmaf Marcellus: qui ad tertiam palmam venit post duos alios victores, cf. Verg. Aen. V 339: 'post Helymus subit et nunc tertia pal ma Diores'; Liv. per. XX: 'M. Claudius Marcellus consul occiso Gallorum Insubrium duce-Viridomaro opima spolia retulit'; Verg. Aen. VI 855 sqq.: 'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis/ingreditur . .. tertiaque arma patri suspendet capta Quirino'. 788 Cossusque prior sc. palma, cf. Liv. III 20, 5: 'omnis ante me auctores secutus A. Cornelium Cossum tribunum militum secunda spolia opima Iovis Feretrii templo intulisse exposui'. — rege necato sc. Tolumnio, Veientum rege, cf. Prop. IV 10, 23 sqq.
789 Deci= Decii, cf. Verg. Aen. VII 631, Kühner LG21 p. 456; Cic. Tusc. I § 89: 'non cum Latinis decertans pater Decius, cum Etruscis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent.' 790 mora: cunctando. — necantis pro necati dubitanter scripsi reminiscens Liv. XXVII 49 § 4: 'concitato equo se in cohortem Romanam immisit; ibi... pugnans cecidit (Hamilcar)'; cf. V 188, Mnem. XLI p. 198; Verg. Aen. VI 824 (Norden p. 330). 792 Scipiadaeque: de hac forma Enniana cf. Lucr. III 1034 (Lachmann et Heinze), Rösch p. 44. — fatum Carthaginis unum: qui uni potuerunt Carthaginem delere. —per trisque triumphos, cf. Veil. II 53, 4: 'hic post tris consulatus et totidem triumphos (II 40, 5: 'ex Africa a° 81, iterum ex Europa a° 71, tertio ex Asiaa°6i) domitumque terrarum orbem sanctissimi ac praestantissimi viri in id evecti, super quod ascendi non potest, duodesexagesimum annum agentis pridie natalem ipsius vitae fuit exitus'. 794 ante deum: antequam Caesar princeps factus est. — censu cf. I 12. 795 Ad hiatum tollendum (caelum, et) Kleinguentherus Quaest. ad Astr. eet p. 23 inseruit </«>: 'figura enim apostrophae Manilio est usitatissima', sed fortasse lectio tradita retinenda est, cf. exempla hiatus apud Enkium, Gratt. II 147 sqq. — Claudi magna propago: familia Appii Claudii, qui dum Sabinis imperavit, dictus est Clausus, cf. Verg. Aen. VII 766; Lucr. I 42,



LIBER PRIMUS.
93
Rösch p. 53. 796 Cf. Mnem. XL p. 154 et 164. 798 Agrippa heroum agmen claudit, qui a° 12 a. Chr. n. occiderat. Postquam Iuliam, Augusti filiam, a° 23 domum duxit, quodammodo in imperatoris familiam venerat et sub Iuliae gentis matris (sc. Veneris) tutela esse dici poterat. 799 descendit caelo, cf. I 118. — replevit: non ausus sum hoe perfectum cum Housmano in futurum mutare, quoniam iuxta perf. descendit idem tempus desideratur. Heroes enim viam lacteam, gens Iulia (Quirinus, Caesar, fortasse etiam Aeneas eiusque posteri significantur) caelum repleverunt. 800 quod regit Augustus: praesens tempus ita explicandum est, ut Augustus iam in terra mundi imperium cum Iove participet. Idem voluit Horatius C. III 5, 1—2:
caelo tonantem credidimus Iovem regnare: praesens divus habebitur Augustus eet.
et III 3, 11—12 (si ibi 'bibit' legimus). 801 et... que non defendi potest, quare cum Breitero fortasse legendum est: Magnum (sc. Caesarem) atque Quirinum, cf. IV 53. 802 altius aetherii quam eet.: haec est opinio popularis, non Stoicorum, deos altius habitare quam heroes, cf. Ov. Met. I 170, quo auctore via lactea ducit ad Iovis sedem: 'hoe iter est superis ad magni tecta Tonantis/ regalemque domum' eet. 803 haec illis (sc. est) proxima, qui eet.: illis non a proxima pendet, sed cum est iungendum, haec proxima sc. terrae.
804 divum... vestigia tangunt: proxime ad deos accedunt, cf. Cat. 66, 69; Arat. Ph. 359: 3só3v ünb noaai
805—926 Priusquam Manilius ad ipsam astrologiam se convertit, vim cometarum, trabum, globorum, facum, ardorum (Sen. Quaest. nat. I 1 § 5) lectoribus exponere vult. Totam eius disputationem ad Posidonium revocare vel idcirco licet, quia Posidonii more multorum sententiae enumerantur (Ed. Müller de Posidonio Manilii auctore p. 14), nee desunt loei similes, ubi auctoris nomen commemoratur (Malchin diss. p. 21 sqq.). 806 fatalia... iura: leges quae fata humana constituunt. 807 implenda: tota accurate describenda. — corpus per omne: toto mundo. 808 In versu corrigendo nihil aliud feci nisi quod quidquid in quid, quod mutavi, cuius erroris alia exempla in adn. crit. collegi. — quod ubique nitet cometae sunt aliique ignes. — quid... vigeat quandoque: quid valeat, quid sibi velit et quando appareat, cf.
De cometis.



94
LIBER PRIMUS.
Hor. C. I 12, 18 'nee viget quidquam simile aut secundum', Mnem. 41, p. 199. 809 alia praeter stellas et signa, supra commemorata (805). Quae sunt illa? Primo obtutu planetae indicati esse videntur, sed quomodo illi possunt dici volitare inter terram et caelum? (v. 810). Hoe de nullo alio igne caelesti valere potest nisi de cometis (Ach. p. 69, 2 M.: êm tik oU sv o'jpavf, «XX' s'v ra aspi). Itaque cum Bentleio versus 811—812 spurios esse iudico, etsi ordo stellarum errantium idem est atque is qui a Platone (Tim. 38 D) et Posidonio institutus esse perhibetur, cf. Boll Jahrb. Suppl. 21 p. 220, Ed. Müller 1.1. p. 14. (Aliam ob causam versus V 6—7 interpolati esse videntur). De hoe septem planetarum ordine qui nititur longitudine temporis, quo circumferri videntur, cf. Gem. p. 12 (c. I §§ 23—30): Saturnus, Iuppiter, Mars, Sol, Venus, Mercurius, Luna (Boll, Sterngl. und Sternd. 53). De planetarum quinque ordine vetustiore et recentiore qui apud C hal da eos valebat cf. Boll, Sprechsaal (Zeitschr. für Assyriologie) XXVIII p. 342 sqq.: ordo vetustior: Iuppiter, Venus, Saturnus, Mercurius, Mars; recentior: Iuppiter, Venus, Mercurius, Saturnus, Mars (huic ordini praemittuntur Luna et Sol, Bezold Sterngl. und Sternd. 3).
813—816 Priusquam poeta originem et formas describit cometarum, lectoribus hoe inculcare vult cometas raro ac subito oriri et modo ortos perire, hac in re parum curans utrum de veris cometis, qui nonnumquam per sex menses observantur, an de stellis transvolantibus loquatur. Fortasse Posidonii verba non recte intellexit, cf. Sen. Nat. Quaest. VII 19, 2: 'quidam aiunt esse quidem (cometas), sed habere cursus suos et post certa lustra in conspectum mortalium exire, quidam (velut Posidonius) esse quidem sed non quibus siderum nomen imponas, quia dilabuntur nee diu durant et exigui temporis mora dissipantur', cf. vv. 823—826. 813 raris orti natalibus ignes cum Bentl. dedi. Emendatio ultimi vocabuli difEcilis est, quia verba natalibus... rapti in M omissa sunt. 815 tractos: 'per igneos tractus labentia' Sen. Nat. Quaest. VII 1 § 6; Verg. G. I 367. 816 motus sc. naturae. 817—876 De cometarum origine tres sententiae a Manilio proferuntur, quarum altera (vv. 867—872) et tertia (vv. 873— 875) breviter perstringuntur, prima multis verbis tractatur (vv. 817— 866). Est haec sententia Aristotelis, non Posidonii sed sine dubio a Posidonio commemorata, ut recte animadvertit Malchinus frustra oppugnante Eduino Muellero, cf. Sen. N. Qu. I 1 § 7: 'Aristote-



LIBER PRIMUS,
95
les1) rationem eiusmodi reddidit: "varia et multa terrarum orbis exspirat (817: ingenitum terra spirante vaporem) quaedam u m i d a quaedam s i c c a, quaedam calentia quaedam concipiendis ignibus idonea". § 8: "necesse est ergo in magna copia corpusculorum, quae terrae eiectant et in superiorem agunt partem, aliqua in nubes pervenire alimenta ignium, quae non tantum collisa possint ardere sed etiam afflata radiis solis (820: et solis radiis arescit torridus aer)... veri ergo simile est talem materiam inter nubes congregatam facile succendi et minores maioresve ignes existere'. Contra Posidonius existimabat cometam oriri ex aere compresso et in ardorem coacto (Sen. N. Qu. VII 20 § 2) cf. Arat. Schol. p. 546, 8 M.: 6 dl TLoaudmioq (Diels Dox. p. 231) dpyjv ^tvareas yrysiv iayjiv xobq xofXYiXois, oxuv tc tov dipog nocyvisjspsoxspov stg tov aiSipa. •èxSlifïèv tv" tov u&ipos $wi ivftsSy. Itaque secundum Posidonium sol nihil ad rem facit, sed motus aetheris efficit ardorem cometae. Cum vero cometa exstitit, „non stat sed procedit et ignium modo alimentum suum sequitur" (Sen. N. Qu. VII 21, 2). De variis philosophorum sententiis ad cometas pertinentibus cf. Diels Dox. p. 366/7, Ach. p. 69 M.
817 sive... (821) ignis, (822) jlamma, deinde sententia abrumpitur et sequitur parenthesis, quae usque ad v. 864 continuatur, tum subiectum aliter resumitur (ratio praebentis semina terrae). 819 Hoe non requiritur ab Aristotele (cf. supra). 820 Cf. supra verba Senecae: 'afflata radiis solis'; Diels Dox. p. 366 a, 16: 'Apiaxoxilrig T/jg Svipaq èn yfiq dvaBvfiixa^ óhunvpov GvcKumv. 821 Cf. supra: 'alimentum suum sequitur'. 824 principia aurarum cf. Aristot. Met. 1, 4, 2: dpyjiv nvsv[iony>din. 825 coepta .. . fine oxymoron mihi esse videtur pro: coepto initio. Recte Iacobus: 'cum incipiunt finiunt cursum.' 826 Cf. Sen. N. Qu. VII 23,3: 'dicebam modo nihil diuturnum esse, quod exarsit aëris vitio; nunc amplius adicio: 'morari ac stare nullo modo potest', nam et fax et fulmen et stella transcunens et quisquis alius est ignis aëre expressus in fuga est nee apparet, nisi dum ca dit'. 829/30 caelumque rediret inversum (Breiter): sol revertisse videretur, caelo nocturno in diurnum mutato. — somno: in somno. 833 diversas. .. per facies, cf. Sen. N. Qu. VII 20, 2: 'hoe loco sunt illa a Posidonio scripta miracula, columnae clipeique flagrantes aliaeque insigni novitate flammae'.
834 quae subitis existunt nata tenebris: mirum additamentum, post-
') Arist. Meteor. I 4 p. 341^ 6 sq.



96
LIBER PRIMUS.
quam origo cometarum iam brevi ante exposita est, quod Malchinus egregie explicuit laudans Posidonii verba apud Sen. N. Qu. VII 20 § 4: 'muitos cometas non videmus, quia obscurantur radiis solis: quo deficiënte quondam cometen apparuisse, quem sol vicinus obtexerat, Posidonius tradit' (Ach. p. 50, 30 M.). Manilius igitur id, quod philosophus semel factum esse dixit, ita rëfert, tamquam semper fiat.
835—837 Prima forma, cf. Plin. n. h. II § 89 : 'cometas Graeci vocant (nostri crinitas) horrentes crine sanguineo et comarum modo in vertice hispidas'; Cat. 64, 350: 'vertice er in es' (Ov. Met. IV 558, XIII 427). 836 tenuisque iungendum est cum voce ignis (v. 837).
838—839 Cf. Plin- n. h. II § 89: 'iidem (Graeci cometas vocant) pogonias quibus inferiore ex parte in speciem barbae longae promittitur iuba.' Diels Dox. p. 366, b 32: Ttwyuviav rWa? xwva. His versibus cum Breitero subieci versum 845, quod me sero paenituit, nam lectio tradita in 843 {capelias M) defendi potest, cui egregie subiunguntur versus 844—845 (vide infra). 840—841 Cf. supra fowfee xtova et Sen. N. Qu. VII 20, 2 'columnae clipeique flagrantes; I 1, 5 : 'ex hac vexatione nascuntur trabes et globi et faces et ardores'. aequali... ductus: constructus ex lateribus aequaliter ductis et compactis. 842—844 exaequat dolia: quarta forma, quam Plin. n. h. II § 90 ita describit: 'pitheus doliorum cernitur figura in concavo fumidae lucis'; Sen. N. Qu. I 14 § 1 : 'sunt pithiae, cum magnitudo vasti rotundique ignis dolio similis vel fertur vel uno loco flagrat.' — quin etiam cf. II 19. 843 parvasque capellas: ita nunc velim legere cum M, etsi confiteor Breiteri quaestionem non illicitam esse: 'wie soli man aber aufgebauchte Tonnen und kleine Ziegen gruppieren?' Sed commemorat Arist. meteor. I 4, 6: oi xaXov^svoi ècrloi xai aiyrs xai aaxtpt, Sen. N. Qu. I 1, 2: 'Aristoteles quoddam genus horum (ignium) capram vocat', quare non mirum est a Manilio quoque caprarum mentionem fieri. Si v. 845 subicimus versui 844, ut in 0 legitur, figurantis ace. est et iungendum cum voce orbes. — hrta... menta: cum reliquum corpus, tum mentum praecipue hirtum est, utpote barbatum. Etiam Plin. h. n. II § 90: 'fiunt et hirti villorum specie et nube aliqua circumdati'. Quod ad coniecturam Breiteri catillos attinet, apud Plin. 1. 1. § 89 nomen disceus comparandum est ]). 844 glomeratus in orbes, cf. Ov. Met. I 35, VI 19. 845 tremulo
') Legit Housm.: artosque capellasjmentitur farvas ignis glomeratus in orbes.



LIBER PRIMÜS.
97
sub lumine, cf. Verg. Aen. VII 9, Rösch p. 35. 846 Sexta forma, cf. Plin. n. h. II § 90: 'lampadias ardentes imitatur faces'; Sen. N. Qu. I 1 § 5: 'faces et ardores'; Plin. 1. L § 96: 'emicant et fa c e s non nisi cum decidunt visae'. — fundit sc. cometes. 847— 851 Septima forma sive sagitta, cf. Plin. n. h. II § 96: 'duo genera facum: lampadas vocant plane faces, alterum bolidas ... distant quod faces vestigia longa faciunt priore ardente parte, bolis vero perpetua ardens longiorem trahit limitem'. 848scintillantcf. Diels Dox. p. 367, 10: 'Aw-ëayópon; teug x«Xoujyi£vevs ^aTTOvras (praecipites cf. Verg. G.
I 366) ocno xov otiSépo: anivSvipwv óYxrjv. Kaxarpsp&Bou tiio xai napavTtxa ffjSsvvuijSai. 849 tenuem . . . ignem, cf. Sen. N. Qu. I 1 § 6: *turic (sc. cum aër frictus est) ignes tenuissimi iter exile designant et caelo producunt'; — longis... crinibus ignem, cf. Verg. Aen. VII 73.
850 M exhibet: exuruntque viam (procul LG), quae lectio non videtur esse probanda, quia pugnat cum proxima sknilkudine (imitata sagittasj, cf. Garrod Man. 1. II Introd. p. XXVII. 852—864 Deverticulum in ipsa digressione, ubi Stoicorum de igne omnia perpetrante sententia exponitur, cf. Cic. de n. d. II § 25 : 'genere hoe igneo, quod tranat omnia, subtilius explicato'. 853 fabrkantis fulmina nubes cf. Diels Dox. p. 369, 29: oi Zrootoi PpovzYjV [mv oyptpowpov vsfüv, «axpctmv tii£,aetyy ï'x TioipaxpvSflQs, xjpavvov tik a<potipoxép<x.v sXXajx^tv, npytrcy'pa tis vu/sXsortpav, Sen. N. Q. II 54, 1 (opinio Posidonii); Lucr. VI 365, Rösch p. 50.
854 Aetnamque minantur, cf. Aetna 328 sq.: 'donec confluvio veluti siphonibus actus/exilit atque furens tota vomit igneus Aetna (spiritus)', Sen. N. Qu. II 30, 1. 855 calidas... in fontibus undas, cf. Lucr. VI 884 sq.: 'de terraque necessest fundkus ipsa /ignis corpora per totum consurgere fontem'; Sen. N. Qu. II 26, 4 856/7 silice in duro: cf. Cic. de n. d. II § 25 : 'nam et lapidum conflictu atque tritu elici ignem videmus'. — viridique in cortice, cf. Sen. N. Qu.
II 22, 1: '(fit) (ignis) duobus modjs, uno si excitatur (ictu) sicut e lapide, altero, si attritu invenitur, sicut cum duo ligna inter se diutius fricta sunt'. — silva sibi collisa crematur, cf. Lucr. V 1096 sqq.: 'et ramosa tamen cum ventis pulsa vacillans/aestuat in ramos incumbens arboris arbor/exprimitur validis extritus viribus ignis/et micat interdum flammai fervidus ardor'; Vitr. de arch. II 1, 1: 'interea quodam in loco ab tempestatibus et ventis densae crebritatibus arbores agitatae et inter se terentes ramos ignem exekaverast'. 858 usque adeo: conclu-
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen).



98
LIBER PRIMUS.
sionem inducit, non iungendum cum sequentibus. 859 ne mtrere eet: noli igitur mirari cometas exhalationibus terrae oriri, cum videas fulgurum et fulminum eandem esse originem, cf. Sen. N. Qu. II 12, 4 (Aristoteles): 'terrenus vapor siccus est et fumo similis, qui ventos fulmina tonitrua facit'. 860 flammis lucere coruscis, cf. Lucr. VI 283 sqq., Rösch p. 78. 861 Idem a poeta fusius expositum est vv. 817 sqq 862 fugitque, nam sequitur ea sola semina, quae sibi alimento sint. 863/4 Cf. Sen. N. Qu. II 12, 1: 'fulguratio ostendit ignem, fulminatio emittit; illa (ut ita dicam) comminatio est et conatio sine ictu, ista iaculatio cum ictu'. — tremulum . .. /urnen cf. Verg. Aen. VII 9, Rösch p. 35. — imbribus e mediis, cf. Sen. N. Qu. II 26, 3 : 'ubi valentior ignis quam umor est, vincit.' 865/6 Post longam digressionem protasis aliis verbis iteratur, cf. 817—822. — ratto praebentis semina terrae nihil aliud significat nisi: 'terra semina praebens.
867 868 Altera sententia Pythagoreorum est, cf. Diels Dox. p.
366, 6: tc5v nuSayopeóuv Ttvèg f«v aaxépa «pafftv «vat tov xo^W twv ovx ast fih> yatvo/xéWv, did dé nvoq diapuipévov yjpóvov nepiodu&g aWêXXÓvrwv, Plin. n. h. II § 94: 'sunt qui et haec sidera perpetua esse credant suoque ambitu ire sed non nisi relicta a sole cerni'. Praeterea Apollonius Myndus apud Sen. N. Qu. VII 17, 1: 'proprium sidus cometae est sicut solis et lunae'. 869—873 Manilius in parenthesi sententiae Pythagoreae addit has stellas idcirco non semper conspici, quia solis radiis obscurentur, ut Venus et Mercurius, qui modo mane et vesperi conspicui sunt. Etiam hoe argumentum a Pythagoreis prae• bitum erat, cf. Arist. Meteor. I 6, 2: töv ^'iToXtxöv Ttvès xat xaXou/xevuv nu^ayopEtwv eva léyovm avrov etvat tcöv nlawzw denépvv, «kXd ^dtd toXXow te xpóvou t)jv <f>avTacrtav aurow etvat xat twv rmppokhv èni fAtxpóv, Inip ffUfi^atvet xat nspi tov tov 'Ep/xov daxipa. Rem ipsam, quod ad duos illos planetas attinet, explicare studet Macr. Somn. Scip. I 19, 6 sqq. _ rapido... aestu, cf. Lucr. V 519. 871 modo: postmodo, Lucr. II ,, 3x 35 (Löfst. Per. 242). 873 nitent sc. post occasum solis. — fallunt oculos sc. nocte. — revisunt sc. sub solis ortum. 874—875 'Tertiam sententiam, qua Manilius cometas a dis mitti statuit, ut hominibus rerum futurarum praesagia darent, Malchinus p. 23 philosopho ulli ut stultam et vulgarem vindicare dubitavit. Equidem contenderim illam rationem, quae non de origine, sed de fine cometarum est, poetam a Posidonio ipso accepisse, qui quantopere superstitioni in-



LIBER PRIMUS.
99
dulserit, satis constat' (Ed. Müller p. 15). Doctrina Stoicorum tradentium ita a principio inchoatum esse mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent alia in extis... alia in stellis eet. apud Cic. de div. I § 118 legitur. — verba instantis fati... signa iungenda sunt. — affectus caeli: affectioneSj vicissitudines, mutationes. 876 hic demum apodosis incipit. — futtilibus (de ultima syllaba producta cf. ed. crit. p. 185): inutilibus, nihil efHcientibus, cf. Claud. bell. Poll. 243 : 'numquam caelo spectatum impune cometen'.
877—895 Cometae praedicunt pestem, in qua describenda poeta praeter Lucretium, Vergilium, Thucydidem imprimis Ovidium sibi exemplo sumpsit, cf. Rösch p. 91 sqq. — squalidaque: -que habet post negationem vim adversativam. — elusi F, effusi 0; hoe explicatur a Iacobo per: 'in terram prostrati maerentes', cf. Lucr. III 113: 'effusumque iacet sine sensu corpus onustum', sed dubito num part. effusi, ita nude positum, iuxta verbum deplorant hoe modo usurpari liceat. — arva coloni: idem versus exitus atque Verg. G. I 125. 879 frustrata (dep.) sc. aratorem, qui frustra ea iuvencis imposuit. Cum toto versu cf. Verg. G. III 517 sq.: 'it tristis arator maerentem abiungens fraterna morte iu ven cum'. 880 lenta corpora tabe: idem fere versus exitus Verg. G. III 481, 557, Ov. Met. VII 541. 881 letalis flamma: vis morbi, cf. Ov. Met. VII 532: 'letiferis calidi spirarunt flatibus austri'. — flamma medullis: idem versus exitus Verg. G. III 271. 883 publica... peraguntur fata: populi vita abrupta est vel ad finem perducta, cf. Hor. C. S. 27: 'bona iam peractis iungite fata'. — sepulcris: rogis, ut apud Prop. (IV 11,7 Rothstein) rogus pro sepulcro. 884/5 Si Ovidium comparamus, distinguendum esse apparet inter Erechtheos colonos sive incolas Atticae et antiquas... Atbenas, ipsam urbem, cf. Met. VII 552/3: 'pervenit ad miseros damno graviore colonos/ pestis et in magnae dominatur moenibus urbis'. Inde etiam part. perf. populata. — extulit... Athenas: mortuos Athenis, cf. Prop. IV 6, 34 (Rothstein). — per funera pacis: per exsequias tempore pacis factas, cf. II 597. 886 Alter in alterius corpus mortuum (fata Prop. IV 11, 70) prolabens concidit, cf. Ov. Met. VII 604/5 : 'mortisque timorem/morte fugant ultroque vocant venientia fata'; Thuc. II 52, 2: aXXa xai vexpoi ére' akkrikoig aizoBvf/Oxovxeg sxsivTO. 887 Versus illustratur verbis Thuc. II 47, 4: ovze yxp iazpoi ypxow zo npazov BepoinsCovzeg... ovze akkt) a'v^pwnsta zs/yn ovó^/xta. tact ze npog tepotg
7*



ioo
LIBER PRIMUS.
ixixevoav ri aavxeioig xai xoïg xoiovxotg èyjpxoavxo, ndvxa dvoxpèkrj r,v (nee vota valebantj, xèkevxavxég ts avTöv dnéoxvioav vno xov xaxov vvtupem. Ov. Met. VII 593: 'dum vota sacerdos concipit'. 888/9 cesserat officium morbis: nullus aderat amicus aut medicus ad aegrotos adiuvandos vel consolandos. — et funera deerant mortibus et /acrimae, cf. Ov. Met. VII 611: 'qui lacriment desunt indefletaeque vagantur... animae'. — lassus defecerat ignis, cf. Ov. Met. VII 613: 'nee locus in tumulos, nee sufficit arbor in ignis'. 890 Cf. Lucr. VI 1263: 'confërtos ita acervatim mors accumulabat'; Thuc. II 52, 4: oi de xaojjsvov dWov avw3sv imfiakóvxeg ov fépoiev dnïiaav. 892—895 Manilius more suo paucis versibus amplectitur sensum versuum priorum. 893 funera cum facibus eet.: una cum ignibus caelestibus, qui faces vel lampades appellantur (vv. 846, 859) mors appropinquat, terrae minans rogos, h. e. secum ferens. 894/5 mundus et ipsa aegrotet natura: non modo homines et pecora aegrotant, sed sidera, unde morbus in terram quasi fluxit. — hominum (omnium M) dedi pro novum (LG), cum poeta non cogitet de hnvplaei, ut Breker opinatur, sed de siderum morbo, qui humano malo similis est.
896—926 Cometae etiam nuntü sunt bellorum externorum et civilium. — subitosque tumultus, cf. Cic. Phil. VIII § 3. 898 externas modo per gentes: non ad tempus spectat modo, sed ei respondet, quod sequitur etiam (v. 906). — ut foedere rupto eet.: exemplo allato constructio rumpitur, nam ut iungendum cum verbo arserunt (v. 901). Deinde parenthesis continuatur et sententia resumitur v. 906. De ipsa locutione foedere rupto cf. II 48, 639, Lucr. II 254, Verg. Aen. XII 582. Etiam Velleius II 118 et Strabo VII 1, 4 Germanorum perfidiam et mendacium cladis Varianae causam fuisse statuunt (oi os 7itoTsu3evrss Ta péyioxa xaTsjSXautev, xa^ansp oi Xripoikntoi xai oi xoinotq xnxmooi, nap oiq xpuz. xa.yfx.axa 'Pujüatwv [xexdc xov axpaxinyov Ovdpov KoutvrtXXtbu napa<snovdri$évxa dn&kexo eg evédpac). Contra Dio 56, 18, 3 Germanos defecisse a Romanis dicit, quod Varus iis tamquam servis pecunias imperasset atque crudeliter ab iis exegisset. De insidiis Arminn inter omnes constat. De tempore quo Manilius haec cecinisse videtur, egi Prol. p. 12. 899 rapuit: abstulit, e medio sustulit. 901/2 arserunt... lumina:- de his portentis caelestibus nihil a rerum auctoribus traditur.
904 rerumque hominumque ruinas, cf. Lucr. I 1107: 'inter permixtas rerum caelique ruinas'. 905 In pugna Teutoburgiensi tradenda



LIBER PRIMUS.
IOI
etiam Velleius eiusmodi ratiocinationem profert II 118, 4: 'quippe ita se res habet, ut plerumque fortunam mutaturus deus consilia corrumpat efficiatque, quod miserrimum est, ut quod acciderit, etiam merito accidisse videatur et casus in culpam transeat.' — credere caelo: fidem habere signis, quae caelum mittit. 906 etiam, cf. modo v. 898. 907 significant sc. cometae. 907—911 Ob oculos versabatur Manilio locus Vergilii, ubi eodem modo Philippi et Pharsalus quasi inter se proxima loca finguntur, in quem errorem etiam incidit Manilii imitator Lucanus de b. c. VII 854 (Francken), cf. Verg. G. I 487:
non alias caelo ceciderunt plura sereno fulgura, nee diri totiens arsere cometae. ergo inter sese paribus concurrere telis Romanas acies iterum videre Philippi; nee fuit indignum superis, bis sanguine nostro Emathiam et latos Haemi pinguescere campos.
908 ducibus... cruentis: Bruto et Cassio, Caesaris interfectoribus. — iurata... arma: bellum iure iurando susceptum, cf. Cic. ad Att. I 1, 1 : 'iuravit morbum'. 910 vix etiam: vixdum. —prius: sc. quam haréna fuit sicca. 911 superastitit, cf. I 45: 'nigras super evolat urbes'. 913 perque patris pater Augustus vestigia: ut triplex allitteratio efficeretur, praepositio tribus vocabulis divisa est a casu suo. Patris: nimirum Caesar est, cuius vestigiis pater patriae insistens adversarios vicit. 914/5 necdum finis erat, cf. Verg. Aen. I 223: 'et iam fin is erat'. — bella dotali commissa acie: bella gesta ab exercitu, quem Cleopatra Antonio tamquam dotem dederat, cf. Sid. Apoll. C. V 458 : 'dum venit a Phario d o t a 1 i s turba Canopo'. 915/6 repetitaque rerum alea: rursus imperium orbis terrarum in discrimen commissum est. — rector Olympi (cf. v. 800) qui idem rector orbis terrarum erat; cf. Ov. Met. II 60, IX 499: rector Olympi in exitu versus.
917 Cum Roma metu suspensa esset, ne imperium femineum sortiretur. Recte Housmanus h. 1. sortita significare 'cum sortiri videretur' dicit. Exspectes participium futurum, ut v. 895, neque dissimilis est alius locus V 210 sq. 918 fulmina sc. Iovis Capitolini certarunt cum sistro Aegyptiaco Cleopatrae et Antonii, cf. Prop. III n, 41 sqq., Lucan. X 63; Anth. Lat. I 1, 462 (de malo belli civilis) 3—4: 'dotalemque petens Romam Cleopatra Canopo./hinc Capitolino



102
LIBER PRIMUS.
sistra minata Iovi'. 919—921 Proprie bellum Siculum, quod Octavianus cum Sexto Pompeio gessit, a° 36 a. Chr. n. iam erat confectum, itaque quinquennio ante pugnam Actiacam. — servilia... bella, cf. Veil. II 73, 2: 'is (Sextus Pompeius). .. occupata Sicilia servitia fugitivosque in numerum exercitus sui recipiens magnum modum legionum effecerat... cum eum non puderet vindicatum armis ac ductu patris sui mare infectare p i r a t i c i s sceleribus'. 920 patrios... hostis: piratas, quos Cn. Pompeius a° 67 fudit ac fugavit, Veil. II 31—32. 921 cepit: occupavit. 922 fatis: bellis ac cladibus, a Fato impositis. 923 discordia, cf. E. Norden, Ennius und Vergilius, p. 10 sqq. Habes quod huic versui opponas in Enniano apud Hor. Sat. I 4, 60/1: 'postquam Discordia taetra/belli ferratos postis portasque refregit'.
925 sit Roma sub Ulo sc. invicta. 926 Housmanus explicat: 'quoniam Roma deum caelo dedit (sc. C. Iulium Caesarem), deum in terris quaerere ac desiderare ne cogatur, sed praesente fruatur Augusto', cuius interpretationis priorem partem probo, sed vereor ne posterior nimis sit contorta. Itaque suspicor subiectum a Manilio esse mutatum atque ultima verba ita intellegenda: 'non quaerat caelum deum (sc. Augustum) in orbe, h. e. 'eum desideret aether' cf. Ov. Trist. V 2, 51: 'sic habites terras et te desideret aether/sic ad pacta tibi sidera tardus eas'.



ARGUMENTUM
LIBRI SECUNDI.
1. Prooemium vv. i—149
2. De signorum zodiaci natura "I 150 269
3. De necessitudine quae inter signa est „ j
4. De signis trigonis, quadratis, hexagonis, adversis „ 270—432
5. Sub cuius dei tutela signum quodque sit „ 433—452
6. Quae membra humana cuique signo attributa sint „ 453—4^5
7. De signorum auditu visu amore odioque „ 466—519
8. De trigonorum inimicitiis » 520—53°
9. De singulorum signorum inimicitiis » 539—57^
10. De discordia terrestri cum caelesti congruente „ 579—607
11. De necessitudine inter partus eiusdem trigoni „ 608—642
12. De quadratis, trigonis, vicinis, hexagonis „ 643—686
13. De dodecatemoriis . . » 687—787
14. De quattuor cardinibus mundi eorumque vi „ 788—840
15. De quattuor intervallis quae inter cardines sunt „ 841—855
16. De duodecim locis eorumque vi „ 856—967
17. Versus insiticii » 96%—97°



LIBER SECUNDUS.
Prooemlum.
1—149 Incipit poeta percensere, qui poetae ante eum carmini didactico operam dederint, ab Homero exordiens neque eos qui astra cecinerunt omittens, deinde fuse exponit, quid ipse sibi proposuerit, scilicet ut voluntatem et potestatem dei canat, qui hominum fata ab astris pendere voluerit.
1—11 Homerus laudatur primus vates et astrologus (Ach. p. 30, 11 Maass), cuius Ilias et Odyssea bis trinis versibus summatim exponitur. 2 regemque patremque: Priamum, cf. II. VI 244: Ttsvrowvr' svsaav Saka-poi = Verg. Aen. II 503. 3 Retinui lectionem, quam h. 1. codices praebent, recepta levi Scaligeri correctione (facem x) pro facit), quae lectio etiam firmatur Ov. ex P. IV 7, 41 : 'talis apud Troiam Danais pro navibus Aiax/dicitur Hectoreas sustinuisse faces'. Alii praetulerunt versus formam, qualem versus insiticius I 766 exhibet: castra ducum et caeli victamque sub Hectore Troiam,2) vel paulum immutatam, sed non licet nobis, ut opinor, in textu constituendo ordiri a versus forma, quem apparet esse insertum vel comparandi causa a librario adscriptum. 4 ducis: Ulixis. 5 instantem: forma cum accusativo errorem congruit, cum debuerit ad genetivum ducis referri, sed cf. Prop. I 20, 15—16, Rut. Nam. 1—2. — bello mihi videtur esse ablativus, ponto dativus, ita ut sensus loei sit: nova expeditione cum ponto bellum gerit Ulixes, quod iam per decem annos cum Troia gesserat. 7 patriaejqui iura petenti eet.: ita legendum proposui, Mnem. XLI p. 200, locum sic explicans: si qua e septem civitatibus Homerum sibi civem poscebat fpatria iura sua petebat), ille hanc appellando patriam alii civitati honorem originis suae eripiebat. Gronovius, quem Breker secutus est, legit: patriae cui iura petenti jdum dabat eripuit sc. posteritas (cf. v. 9), sed Homerus non petit iura patriae a septem illis civitatibus, sed civitates Homerüm.sibi
*) Hectoreumque facit 0.
*) Cf. Garrod, Introduction b. II p. XXII (6), qui ipse legit: castra decem aestatum eet.



LIBER SECUNDUS.
io5
vindicant. Accedit quod posteritas quae Homeri carmina in usum suum convertit (v. 9), plane alia est atque illa, quae de Homeri patria certabat {énxd -óXstg ó^tspt^oucrtv n&pi ó&jxv 'Ofitipov). 8—11 Cf. Quint X, 1, 46 : 'igitur, ut Aratus ab Iove incipiendum putat, ita nos rite coepturi ab Homero videmur. Hic enim, 'quemadmodum ex Oceano dicit ipse amnium fontiumque cursus initium capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et ortum dedit'. Quod ad similitudinem a Manilio adhibitam attinet, cf. Id. V 13, 13: 'si vel maxima flumina in rivos diducantur'.
11—24 Hesiodus laudatur, primum eius Theogonia, deinde Opera et dies (v. 19 sqq.), sed fortasse etiam sermo est de Astronomia vel Astrologia eius (cf. ed. Rzach p. 200), ad quam spectare videtur versus 18, cf. quae adnotavimus ad I 125—127. De hac poetarum serie (Homerus, Hesiodus, Aratus) cf. Quint. X 1,46,52, 55. 13 chaos enixum terras eet.: hoe nusquam ab Hesiodo commemoratur, ut supra (ad I 125) demonstravimus, sed Garrodius suspicatur hoC Manilio suppeditatum esse a Stoico quodam, qui chaos Hesiodeum interpretatus sit aquam esse atque ex ea terram ortam, cf. schol, ad Ap. Rhod. I 498: xat Zv;v<av tik xb nap' 'Hoïóö\» yjxog vtiup stvat' (fnooiv, ov <xuvi£a'vovTog tXuv ytvsffSat, rtg nYrfWfisvrig ri yïï oxtpe[j.viovxai. 14 primos titubantia sidera cursus; 'nihil tale in Theogonia' (Seal.), sed fortasse in Astronomia (cf. supra). De usu verbi titubandi cf. Verg. Aen. V 331 : 'vestigia.. titubata'. 15 Titanasque senes, cf. Hes. Theog. 630: Ttrwves ts 3eot xat «rot Kpóvov • è^eyévovxo. Attributum (senes) Iovis infantiae oppositum: Iovis et cunabula magni (Prop. III 1, 27), cf. Hes. Theog. 485 : tm tik onapyavïvaou jiffow X&ov syyuaXtfev/Oüpavtovj ftéy avaxtt. 16 sub fratre viri nomen: Iovem fratrem maritumque Iunonis, cf. Hes. Theog. 921 : Xotff5oTa/t>2v ti'Hpyjv 5aXsp3jv noaioax' «xotttv. — sine matre parentis: solus enim Iuppiter parens est Minervae, cf. Hes. Theog. 924: avxèg (sc. Zsw?) ti ex xsfak^g ylavxamda TptToyêvstav (sc. èrixre). Qui codicum lectionem sine fratre probant, eos oportet parentis intellegere de Iunone sine fratre h.e. sine Iove Vulcanum pariente (Hes. Theog. 927: 'Hpyj ti "üfaiarov xXutov ov ftkóvoxt [uy&oa jyttvaxo), sed genetivum viri ad alium deum spectare atque parentis vix animum inducere possum. 17 De Baccho hoe tantum refert Hes. Theog. 940: Kaó^xsn? ó^' apa oi lefxl'kn xéxs <paüh[iov vtóv, sed nihil de altero partu, de quo cf. Apoll. Bibl. 3. 4. 3. 2: 2efJtiX»jg tik dia xov yóflov exXtTtouoTjg e^djuufjvtacov



io6
LIBER SECDNDÜS.
to Ppifog ê|aju.8X«5£V sx toü mpèg dpnxaag èvippatye t<S [iripa. 18 De sideribus pauca in Theogonia (110, 381) inveniuntur, sed fortasse Manilius ob oculos habebat Hesiodi Astronomiam (Hes. ed. Rzach p. 200—203). 19—24 Argumentum caTminis, quod epya xai Yijupcu inscribitur, perstringitur. 19 quin etiam dicendi formula Manilio in deliciis, cf. II 39, 46, 175, 218, 466, 536, 625 eet. — leges, cf. Verg. G. I 60: 'has leges aeternaque foedera certis/imposuit natura loeis'. 20 milittamque soli, cf. IV 145: 'militiam indicit terris'. — quod pro ace. c. inf., cf. Kuehner L G II 2 p. 274, e, qui primum exemplum huius usus certum affert b. Hisp. 36, 1: 'legati renuntiarunt, quod Pompeium in potestate haberent',- Löfstedt ad Aeth. Peregr. p. 116 sqq. 20 sqq. Manilius magis Vergilium quam Hesiodum, magis Georgica quam Opera inspexisse videtur, cf. Georg. II 112/3: 'apertos Bacchus amat colles'. 21 Ceres... Pallas, cf. Georg. I 53: 'quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset; hic segetes, illic veniunt felicius uvae'; G. II 179—181: 'difficiles primum terrae collesque maligni... Palladia gaudent silva vivacis olivae'; G. II 226—229. 22 Agit poeta de arborum insitione, cf. G. II 80 sqq.: 'et ingens/exit ad caelum ramis f e 1 i c i b u s arbos/ miraturque novas frondes et non sua (cf. adultera arbusta == ad alia se conferentia) po ma'. 23 silvarumque deos eet. (sc. notavit v. 19) cf. Verg. G. I 10 sqq.: 'agrestum .praesentia numina ... Fauni... Dryadesque puellae... Pan... Silvane'. — saerataque flumina nymphis, cf. G. IV 382: 'nymphasque sorores... centum quae flumina servant'. Idem versus exitus Ecl. V 21. 24 Condidit Hesiodus opus, quod in pace hominibus profuturum erat naturae donis utentibus amplis. 25—38 quidam, ut Aratus, figuras siderum descripserunt eorumque causas cur sidera facta essent addiderunt nee non ipsa in genera certa rettuleruntJ Eorum opinione caelum pendet a terra, sed contrarium verum est (v. 38). Ipse tamen Manilius cum illis 'quibusdam' quos damnat, saepius erravit, cf. exempli gratia ipsius Andromedae fabulam V 538 sqq. 26 diffuso = extento, lato. — labentia caelo: idem versus finis Verg. Aen. III 515. 27 causasque, cf. Ov. Fast. V 697: 'die... causam mihi s i d e r i s huius' (tw uhiav). 28 Persea eet. cf. I 354 sqq. — Andromeden poena (Bentl.) sc. ad sidera ductam (v. 31). Et hic et in proximis versibus ablativus causam indicat, cur quis in stellarum numerum receptus sit. Pro quo ter poeta participium



LIBER SECUNDUS.
IO7
substituit. 29 solventem l): de conatu. Bentleius cum Veneto legit solantem, sed nihilo magis fabula docet Cepheum filiam solatum esse quam solvere voluisse. Est poetae commentum. — Lycaone natam, cf. Hyg. Astr. II 1: 'itaque cum eos (Callisto in ursam mutatam eiusque filium) Arcades insecuti interficere conarentur, Iuppiter memor peccati ereptam Callisto cum filio inter sidera collocavit'. 30 Cynosuram cf. ad I 296. — Capellam cf. ad I 366. 31 Cycnum cf. ad I 337. 32 Erigonen .= Virginem == Iustitiam, Hyg. Astr. II 25. — Nepam cf. ad I 268. — Leonem, cf. Hyg. Astr. II 24: 'quod HercuHs prima fuerit haec certatio et quod eum inermis interfecit'. 33 Cancrum, cf. ad I 266. — Pisces, cf. IV 800; Hyg. Astr. II 30: 'Venerem autem cum filio in flumen se proiecisse (sc. in Euphratem Typhone subito apparente) et ibi figuram piscium forma mutasse'.
34 Lanigerum cf. ad I 263; IV 746: 'quem (sc. pontum) vicerat ipse' (sc. Laniger); Hyg. Astr. II 20: 'hic (Aries) existimatur esse qui Phrixum transtulisse et Hellen dictus est'. 36 revolvi, cf. I 330: 'mundi revol.ubilis'. 37 fabula cf. ad v. 25. 38 terraque composuit caelum: poetae terrestres sibi fingere ausi sunt figuras caelestes e terrestribus ortas. 39—41 Theocriü, Sicula . .. teilure creati (v. 40), carminum indoles describitur. — pecorum ritus: lectionem M G retinui, etsi reapse Theocritus magis pastorum quam pecorum ritus cecinit (Bentl.), sed ut supra (v. 20 sqq.) Manilius magis de Vergilii carmine (Georgicis) quam de Theocriti idylliis cogitare videtur. — sonantem in calamos: insonantem calamis. 41 nee, silvestre: non carmen inconditum. — motus = modos, modulationes, cf. Verg. G. I 350, Hor. C. III 6, 21. — 42 in arva (Seal.), in auras 0 (quod Fayus interpretatuf per: 'aëra apertum'!), in antra (Bentl. qui arva damnat propter antecedens rura). 43 alius: inter Graecos Boeo (opv&oyovia, Susemihl I 379) et Nicander (Bnpioaia.), inter Romanos Grattius Faliscus, cf. Ov. e P. IV 16, 34: 'aptaque venanti Grattius arma daret', cuius Cynegeticon exstat adhuc liber primus (PLM Vollmer II 1 p. 20 sqq.; Enk, Grattius I p. 3—4). 44/5 ille velut Nicander (wpuaa). — hic: velut Nicander (ahc\f<xp[ioixa) et Aemilius Macer, cf. Ov. Trist. IV 10, 43—44: 'saepe suas volucres legit mihi grandior aevo,/
') Quam Garrodius ad h. L non Latinam esse dicit locutionem poenas solvere, occurrit apud Sall. Iug. 69, 4.



io8
LIBER SECUNDUS.
quaeque necet serpens, quae iuvet herba, Macer'. — Codd.: hic nata per herbas f fata refert vitamque sua radice ferentis, quam sententiam ita possumus construere: 'hic refert fata vitamque, quae nata sunt per herbas,' quae sua radice fata vitamque ferunt', sed quis umquam sic locutus est ? Ego dedi hic naviter 1) herbas eet. (Mnem. XLI p. 201), provocans ad Lucr. I 525, cui adde Liv. XXIV 23, 9: 'naviter expediebant'. Bentleii hic gramina et herbas mihi nimis audax, Breiteri hic prata per2) herbas improbandum propter v. 53 videtur, Garrodi hic damna per herbas reiciendum, quoniam non modo de noxiis herbis sed etiam de salubribus agit poeta. 46—48 cf. Cic. Tusc. I § 37: 'inde Homeri tota vsmta, inde ea quae meus amicus Appius vsxvo/xavraa faciebat', de div. I § 132, ad fam. III 4, 1. Potuit Manilius cogitare de Homero, vel de poeta Romano, qui carmen de hoe argumento scripsit, nam Appii opus erat pedestre. Garrpdius nisus Verg. Ecl. VIII 94 sqq. suspicatur Aemilium Macrum, Ovidii amicocognatum (e P. II10), significatum esse, sed eum vsxuopuxvzsia composuisse nusquam apparet. — orbemque revolvuntjinterius versum: 'aperiunt globum terrae, quem intrinsecus evertunt'. 49—^-59 Communis est querela poetarum posteriorum iam omnia argumenta epica esse trita dolentium, cf. Choer. Sam. (Kinkel, epicorum Gr. fr. p. 266):
a paxap, cazig sïjv xsfvov ypóvov töptq aotóSjg, Moucrawv Ssocórwy, oz' «xripazog 3) jjv szi Xeifiav.' vvv ó*óz£ mxvza détiaazai, ïypwsi $1 mipaixa. xéyyai, vazazoi aazs. tipoixov xazoiksmotMS' ouóV nri sazi Ttavn; nanzuivovza vtóCjjyé' apixaz' *) ikxaoai. rifto [xoi Xoyov aXXov.
Nee minus Vergilius (G. III 2—11), Nemesianus (Cyn. 15 sqq.) Aetnae (v. 75 sqq.) poeta eadem questi sunt addentes se ad nova carmina accingi, cf. Dilthey, de Callimachi Cydippa (1863) p. 6, 1.
49 doctae... sorores = Musae, non cum contemptu quodam dictum (Garrod), sed ad exemplum Ovidii, Met. V 255, Fast. VI 811. — 50 ad accessus Heliconis: ad Heliconem adeundum. 51 confusi = permixti (non: turbidi), nam suum quisque alveum servare nequeunt
') Eadem fere coniectura (ac naviter) post me proposita est ab Oweno, Class. Quat. 1916 p. 223. *) Postpositio praepositionis. J) Cf. v. 53 : integra ... prata. *) Cf. v. 58/9: soloque njolamusjin caelum curru.



LIBER SECUNDUS.
IO9
amnes, cum ripae corruant nimia hominum multitudine affluentè.
52 non capiunt haustum: non capaces sunt, non sufficiunt ad potum praebendum hominibus, qui ex iis haurire cupiunt. — nota = trita.
53 Garrodius iungit per cum herbas, sed prata per herbas quaerere pró inter herbas metuo ne non Latine dici liceat. Quare malo per postpositum cum prata iungere (cf. ed. crit. p. 188). — integra... prata: ad argumenta nondum a poetis Latinis tractata significanda.
54—56 Poeta accessurus est ad 'fontem ita abditum et latentem, ut neque aves neque ipsi solis radii eum invenerint. — meditantem nturmur: ut pastor 'silvestrcm Musam avena' meditatur (Verg. Ecl. 1, 2), sic aqua dicitur in antro meditari, quo sono mox in lucem proditura sit. — durato ore = rostro. Nolim credere versus 55—56 etiam figurate esse intellegendos de poetis, Grattio et Macro, et de ipso Augusto (PhoebusJ. Immo quod versu 53 indicatur per integra prata, i. e. argumentum rarum neque ■ Latinis poetis cognitum, idem desig-' natur longinquitate abscondita fontis. 57—59 Manilius gloriatur non aliorum poetarum Latinorum se insistere vestigiis — Germanicus enim post eum Aratum vertit neque Ciceronis Aratea curare videtur (prol. p. 13, 6) — sed novam materiem primum Romanorum versibus tractare. Haec est sententia illius nostra loquar eet. et verborum sequentium. — •oatum sc. Romanorum. — ora = ea quae loquimur, cf. IV 441: 'nee parva est gratia nostri oris'. 58 furtum, cf. Hosius N. J. 1913 p. 176—193 ; E. Stemplinger, das Plagiat in der Gr. Literatur, Leipzig 1912. — opus sc. proprium, cf. Ov. Met. II 5: 'materiem superabat opus'. — soloque... curru: erit enim unus tantum currus, cum Manilius s o 1 u s ad caelum ascensurus sit. 60—66 'Ego canam deum esse toto mundo in omnibus rebus', inquit poeta, Stoicorum sententiam secutus, sicut I 247 sqq., imprimis Posidonii, cf. Diels Dox. p. 302, 22*: Uoastd'MVioq uvejfxa. vospov xai nvpüdeq (deum putate esse), oltx k'/ov fth liopyvv, fuxafidWov <fè st's 0 fioükexai xai oxivtBopoiounsvov naoiv, Comm. Bern. ad Lucan. IX 478 (p. 305, 23): 'ait enim Posidonius Stoicus: 3sós am nvsjpa vospèv dmxov (cf. v. 61 infusum) óY dndoyis olioiag: deus est spiritus rationalis per omnem diffusus materiam hoe est terram aquam aera caelum', cf. ad I 27, 64. — naturae... potentem< haec verba iungenda sunt, genetivus natur ae non a voce mente pendet, ut Bentleius opinatur. Deus enim secundum Stoicos toti naturae imperat eique infusus est, cf. Cic. de n. d. II § 15: 'statuat necesse est ab aliqua



I IO
LIBER SECUNDUS.
mente tantos naturae motus gubernari'. 61 infusum, cf. Min. Fel. 32, 7 de deo Christianorum: 'ubique non tantum nobis proximus, sed i n f u s u s est'. 62 aequali. .foedere: una eademque lege. 63 alterno consensu — avpnaSsia, cf. Cic. de n. d. III § 28, ubi Cotta Academicus sic contra Stoicos disputat: 'itaque illa mihi placebat oratio de convenientia consensuque naturae, quam quasi cognatione continuata (cf. v. 67: cognatis membris) conspirare dicebas. Illud non probabam, quod negabas id accidere potuisse, nisi ea uno divino spiritu (cf. v. 64: unus spiritus) contineretur. Illa vero cohaeret et permanet naturae viribus, non deorum, estque in ea iste quasi consensus, quam ffv/W3eiav Graeci vocant'. — vivere mundum, ut paulo post (v. 66) corpus animale, cf. Diog. Laert. VII 142: ixi tik xai £s3ov c xócaog xai Xayixov xai ep^vypv xai voepov xai Xpvaimtóq <py?<7i... xai UoaaS'MViog, Sen. N. Q. III 29, 2: 'sive animal est mundus sive corpus natura gubernabile', Ov. Met. XV 342: 'nam sive est animal tellus et vi vit'.
65 irriget orbem: permanat, pervadit, cf. Lucr. IV 907: 'nunc quibus ille modis somnus per membra quietem/i r r i g e t'. 67—79 quod nisi eet.: ita Manilius argumentum sententiae suae e re contraria, cuius absurditas obvia est, petitum introducere solet, cf. I 173 sqq., 228, Aetn. 128, 155 *). 68 machina, cf. II 807: 'dissociata fluat resoluto machinamundo'. 69 prudentia = providentia, cf. Verg. G. 1416 — censum, cf. ad I 12. 70 ambitüs — cursus,-circumvectio. 71 vagus mundus = stellae volantes, cf. I 669: 'vaga Delia.' 72 cursus in caelo efficiuntur motu siderum, quocirca potest dici cursus servari vel manere suis 2) quemque sideribus. Si caeli motus haereret, etiam cursus evanescerent. 73 fugeret... fugaret, cf. Ap. Sidon. C. IX 114: 'cum post has epulas repente flexis/ Titan curribus occidens ad ortum/ convivam fugeret, diem fugaret'. 74 non aethera venti (alerent), cf. I 154: 'ignem flatus alit vicinis subditus astris'. 76 neepelagus fontis (aleret), cf. Sen. N. Q. III 5 : 'quidam iudicant terram, quicquid aquarum emisit, rursus accipere et ob hoe maria non crescere, quia quod influxit, non in suum vertunt sed protinus reddunt. occulto enim itinere subit terras et <quod> palam venit, secreto revertitur colaturque in transitu mare'. — summa = universum, mundus, cf. I 130, 254.
') Putat Augustus. Kraemerus Aetnae conditorem Manilii esse imitatorem, cf. Berl. phil. Woch. I9I3> I39» I9l6> *37 Sed res dubia, cf. proleg. p. 19, 8. *) Verg. G. 4, 190.



LIBER SECUNDUS.
iii
78 nee sideret orbis sc. undis superfluentibus. 79 maiusve minusve: plerique interpretes hos comparativos intellegunt adverbia iunguntque cum verbo volandi = celerius vel tardius, sed praeterquam quod dubium est, num Latine dicatur ,'maius' volare ad motum celeriorem indicandum, hoe loco nondum sermo est de motu sed de iusta partitione, quam deus inter aquam terram caelum constituit. Etiam illud summa... par opinionem confirmat, si Manilium de finibus elementorum agere existimamus. 80—81 Conclusio: etsi caelum semper movetur, hoe motu eius magnitudo non minuitur sed servatur. Neque terrae aeris aquae modus motu mutatur.
82—149 Ut omnia in natura vim solis lunae siderum sentiunt, sic etiam homo eiusque fatum a stellis pendet, quod poeta caelo adiuvante legentibus patefacturus est. 82 deus et ratio, cf. Diog. Laert. VII i, 136: êv ffuvou (Xeyst 6 lïoTstó^wvtos)7 Béov xai vow xai Ata txoWaïg t' êxépaig ovopaaiaig npoaovopaQo-Bai.... xovxov Oixeppaxtxbv lóyov ovxa, Ov. Met. I 21, Man. I 250/1. 83 ducit eet. = derivat et facit ut terrena animalia originem trahant e signis eorumque vim sentiant, cf. I 18. 84—86 quae (sc. signa) quamquam longe z terra remota sunt, tamen deus ea coegit (TUfMia'Sstav suam exercere (sentiri) èt in totas gentes èt in singulos homines. 87 nee nimis est quaerenda Jides: 'non diu et magno labore quaerenda sunt argumenta: sponte se offerunt' (Bentl.). 89—92 De causis accessus et recessus aestuum Manilius breviter ea narrat1), quae fusius exposita legerat apud Posidonium, cf. Strab. III C 173, c. 8: f/joi (ïlooadaviog) èè xr)v xov axeavov xivrpiv xméyjiv aorpostóNj rcsp totJbv, mv pev ypspyertov dnooidovaav, xrtv èè pytvvaiav, xriv 6" éviavaiaiav avpitaSag xrt <7sXV?v»r oxav ydp avT>j Z,aèiov peyéSog vrcepV/ïj -xov ópCZpvxog, apyjaSai dioi&tv tjjv Sakaxxav xai «ti|3atv£tv "rijg yf,g 'aio3r]xóig pêyjpi jxs<70upavjj<7sus' èxxkivavxog dè xov doxpov (dinerso stimulata recessu v. 91) TOtXtv ava^wpstv xb niXayog— c. 174 xavxrjv pèv stvat \éya xr,v vjjmspeariov nspioiov. xr)v ö*s pt]viaiav, oxi uéytorat ph at TtaXippoiat yivovxai rapt rag awódovg xxi (hanc periodum menstrualem Manilius omisit)... xdg & s' v t a v o 1 a t a g Trapa xöv èv rafJstpotg nv3éo~5ai ©/jut Xryóvrwv ag xaxd Btptvdg xpondg pakiaxa avlgoivxo xai ai dvayypvioeig xai ai êmfidoug. Deinde Posidonius conicit accessus et recessus minui a solstitio aestivo usque ad aequinoctium auctumnale, augeri ad solstitium brumale, tum rursus minui usque ad aequinoctium vernale,
') Cf. Mus. Rhen. 71 (1916) 574 sq., ubi fusius de hoe loco disputavi.



112
LIBER SECUNDUS.
augeri usque ad solstitum aestivum1). Hoe est, quod Manilius dixit (v. 92): anni spatio Phoebum comitari. Itaque seditio sidere lunae mota nihil aliud est nisi aestus accessus, cuius luna sive ad medium caelum ascendens sive ad imum culmen descendens,.causa est2), {seditio) droerso stimulata recessu aestus recessum indicat luna ameridiano recedente3). Ergo de luna nova et plena tacetur4), quas Posidonius non causam esse dixit aestuum accessus recessusque, sed tójv /xrywrwv nakippoiSv. Neque nos latet, quomodo philosophus Graecus cogitarit hunc motum maris effici a luna, cf. Diels Dox. p. 383* 8: noaiièómos vro \ih tws «reXwre xtv£Ïtr3at tous a'vsjaovs, vno tiè tovtwv t« reXayrj, èv 015 ra nposipYiima yéptaSax nóBr). Aliter Plin. n. h. II § 213 : 'nee umquam eodem tempore refluunt (aestus) ancillantes siderum avido trahentique secum haustu maria' (Mus. Rhen. 71, 419). 93—95 Est haec vetus opinio et populi et Stoicorum lunam graviditates et partus et maturitates gignendi aflferre putantium, cf. Ptol. Tetrab. (= Posid.) p. 3 (Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 135); Lucil. fr. 1201 (M); Cic de div. II §33: 'ostreisque et conchyliis omnibus contingere, ut cum luna pariter crescant pariterque decrescant.' -— tua damna cum decreseis, tuas vires cum crescis, cf. Hor. C. IV 7, 13: 'caelestia damna'.
96—98 Manilius idem quod Cic. de orat. III § 178: '(videmus) ut luna accessu et recessu suo solis lumen accipiat', oratione pedestri dixit, festive et poetice expressit, ita rem fingens, ut luna, ad solem accedens, fratri lucem foraj reddere, ab eo recedens lucem ab eo repetere dicatur. In coniunctione reddit, quod in oppositione accepit. Itaque nihil in versibus mutandum. — sidus sidere constas = exstas, vivis, lucem habes e lumine alieno. 99—105 Etiam animalia muta vim caeli sentiunt, ne dicam homines, cf, Boll. Stud. Über Cl. Ptol. p. 137: 'um die Erkennbarkeit der Einflüsse der Sterne zü zeigen, beruft sich die Tetrabiblos nicht bloss auf die Bauern und Seefehrer, sondern auch
') In hac re Plinius n. h. II § 215 a' Posidonio differt, quippe qui dicat: 'solis annuis causis duobus aequinoctis maxime tumentes, et autumnalcs amplius quam verno, inanes vero bruma et magis solstitio . ') H. Berger, Gesch. der wiss. Erdkunde der Gr. p. 77.
') Cic. de n. d. II § 19: 'aut (possent) aestus maritimi fretorumque angustiae ortu aut obitu lunae commoveri?' de div. II § 89: 'accessu stellarum et recessu'. — Prave Garrodius drverso... recessu intellegit de luna nova, nam in eam non quadrat vox recessus, quippe cum luna nova non recesserit a sole, sed ad eum accesserit.
*) Batave vertere debui: 'en deze beweging . .. wordt nu eens veroorzaakt door de o p k om e n d e maan, dan weer door den prikkel van de in tegenovergestelde richting ondergaande maan'.



LIBER SECUNDUS.
1T3
auf einige der aXoya Zfia, welche z. B. töv apav xai töv TtvsufxaTuv rag êxrptQvg iiatpopdg voraus empfinden'. 102 caelumque et sidera servant, cf. Arat. Ph. 954: xai j3Ó£g ijóVj -rot napo? vöVro$ èvdioio/ovpavbv stuavtrJóvTss aV a&épos wjf priaavxo = Verg. G. I 375: 'aut bucula caelum/suspiciens patulis captavit naribus auras'. 103 corporaque... lustrant sc. elephantes, quibus (Plin. n. h. VIII § 1) 'religio quoque siderum solisque ac lunae veneratio. auctores sunt in Mauretaniae saltibus ad quendam amnem ... luna nova greges eorum descendere ibique se purificantes sollemniter aqua conspergi atque ita salutato sidere in silvas reverti'. 104 vident ut hirundines, ranae, formicae, corvi, cycni, cornices, Verg. G. I 377 sqq.; hiemes cf. ibid. 391, reditura serena cf. ibid. 393: 'aperta s ere na'. 106—108 Dedit natura homini linguam, memoriam infinitam, mentem, vel aliis verbis: deus in hominem descendit. — eximium Breiter interpretatur, quasi sit: eximium quiddam, sed talis usus adiectivi substantive adhibiti et appositi aliis substantivis veris (linguam, ingenium, animam) non ferendus est. Veri similior est coniectura Regiomontani eximiam, quod cum sübst. linguam iunctum, indicare potest sonum vocis distinctum et pressum, animalibus dissimilem. 108 requint, nam animus humanus caelestis originis est (Cic. Tusc. I 65). 109—114 Parenthesis est, qua Manilius, si recte versus eius imperfectos intellego, damnat alias artes praesagiendi, quibus nöbis licet uti (quarum est \haud Bentl.] permissa facultas), sed quibus non possumus fidem habere, cum supra captum humanum sint, sc. haruspicinam et psychomantiam (Cic. de div. I § 132). Nam homini non concessum est, ut cum dis aequa sit condicione vel tutor x) universi exsistat (v. 111—112), sed sic demum fas est eum divinare futura, si caelum ei divinationem dedit. Res enim humanae fato reguntur neque pertinent ad id, quod Stoici vocant xb notoöv, sed ad xb nós^oy (Diog. Laert. VII 134). — cogt = mxoyjiv, cógere = noah, eadem verba Graeca Lucretius sic Latine reddidit (I 443): 'at facere et fungi sine corpore nulla potest res'.
115—135 Post digressionem poeta redit, unde profectus est, sc. ad hanc sententiam (v. 108), ut deum esse in nobis nobisque caelum aperire demonstret. 116 pars ipse deorum, cf. Cic. de n. d. II § 37
') V. 112 a Bentleio damnatus, vix potest intellegi. Fortasse hoe voluit interpolator: quod patet nullam auctoritatem hominibus datam in summum corpus h. o. in summam mundi. Legit Scaliger: quo patet auctoris summam, non corporis (= materiae) esse.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). * 8



ii4
LIBER SECUNDUS.
(Mayor): 'homo... est quaedem particula perfecti'; Epictet. diss. I 14 § 6: ai tyv/ai owafBÏg to 3es3 dxz avtov pópia ovsai xai dnoanaofxaTaPlin. n. h. II § 95 : 'idem Hipparchus numquam satis laudatus, ut quo nemo magis approbaverit cognationem cum homine siderum animasque nostras partem esse caeli'.1) 117 convexi sc. caeli. Apud Vergilium plerumque numerus pluralis convexa (subst.) occurrit (Aen. VI 241 Norden), semel singularis Aen. I 310: 'convexum nemorum'. 118 choros, cf. I 671: 'varias... choreas'. 119 stellis — planetis (cf. ind. ed. crit. p. 182). 120 Versus spurius, additus ab eo, qui in universi descriptione terram et mare desiderabat, nee minus quae sub orbe terrarum sunt. Constructio mira iam versum damnat, nam voluit auctor: 'ac terras fretumque caelo (subiecta) et ea quae utrisque (sc. terris et freto) subiecta sunt'. 121 angusto, cf. IV 929—930.
122 animis oculos natura dedisset, cf. Aesch. Prom. 499: óÓóWa SvYïrovg' xai floyound cr^a-za ISf^ixixazwsa, npóaSev 'övz inapyspa. 123 cognatam subst. iunctum cum genetevo sui, Kuehner L. Gr2. II, 1 p. 316,4. — ipsam = se ipsam, Schmalz L. Gr4, p. 619,5. 124/5 caeloque veniret quod vocat eet.: vox a caelo veniret — Schmalz ibid. p. 387 .(§ 104) — quae homines ad caelum vocaret, ut cum eo commercium haberent et ex astris fata sua cognoscerent. 127/8 Ipse mundus sponte sua hominem sortem docere vult, non coactus: hanc sententiam poeta lectoribus inculcare conatur (cf. vv. 115, 114). — velut in semet appositio est vocabuli in orbem indicatque: velut in suos fines terrestres, quo mundum sive caelum ab homine deduci nefas nisi sponte et ultro. 130 Jides... Jidemque: argutiae Manilianae, quarum sensus hic est: Jides, quam caelum hominibus praestat eo quod sponte sua iis auxilio venit, Jidem faciet cum astrolögiae tum verbis poetae de caelo canentis, nam fata humana e stellis praedicta caeli est opus. Recte Ellisius N. M. p. 31 'fides' interpretatur per: atymvrivx naturae. 131 nam neque decipitur ratio eet.: ipsa natura seriem et colligationem quandam causarum (Cic. de div. I 55—56) homini praebet, quam qui perspicit, falli non potest. Itaque eventus (133) respondet causae et quisquis causam scit, eventum non ignorat, nisi ratio ei deest. 132 ac veris credita causis: si quis rite viam res futuras
') Versus 115 et 116 scripsit Goethe in libro, qui 'Brockenbuch' inscribitur (Boll, Sterngl. und Sternd. p. 100).



liber secundus.
n5
explorandi sequitur et persequendis veris causis hanc viam, h. e. se ipsum via et ratione res futuras explorantem, committit, eventus ei datur explorationi et praedictioni congruens. 134 fortuna, quae ancillatur fato, III 201. Etsi Stoici omnia fato regi credunt, tamen de eventu loquentes vocem 'fortuna' adhibere possunt, nam quod hominibus causas non perspicientibus fortuna esse videtur, reapse fati opus est. — 134/5 quis dicere falsum audeat, cf. Verg. G. I 463/4: 'solem quis dicere falsum audeat?' — tan toe sujfragia vincere sortis: iudicium suum pluris facere quam testimonia siderum. 136 sqq. Ut supra (vv. 49—59) rursus poeta gloriatur se non argumenta trita tractare neque canere vulgo imperito, sed ipsi caelo et paucis initiatis, viam ingredientem ab aliis poetis non frequentatam. — divino... flatu, cf. Cic. pro Arch. 18: 'poetam... quasi divino quodam spiritu inflari', de or. II 194, de n. d. II iÓ7'(Mayor), sed apud Manilium, ut apparet e verbis ad sidera ferre, mansit aliquid pristinae significationis in voce, quae est flatus. 137 nee in turba nee turbae: optime Breiter turba pro turbam (0) coniecit, nam inter in turbam et turbae nihil fere interest, in turba tamen habet apte sibi oppositum proximum illud solus (v. 138). 138 in orbe: in curriculo. 139 liber agam currus (Bentl.; ubera tam currus ML1): locus optime a Bentleio emendatus et coniectura arte palaeographica probata, neque liber post solus abundat, nam Manilius hoe premere vult èt solum se esse in hoe campo poetico èt eam ob causam a nullo impeditum currum suum regere se posse. Nullos cupit competitores neque auditores nisi ipsum caelum et paucos illos, quibus caelum notitiam sui (v. 144) largitum est. 140 socios... gerentibus actus: una mecum equos suos agentibus per iter nobis commune. 143 vel quibus. .. meatus: vel iis canam noscenda, quibus astra illa non inviderunt notitiam sui et sacrorum meatuum. — minima est quae turba, cf. Verg. Aen. VI 611: 'quae maxima turba est'. — per orbem: in terra. 145 illa fluit (sc. turba): quasi amnis tumens exundat, cf. Verg. Aen. XII 443/4: 'omnisque relictis/ turba fluit castris'. 147 blandis adversa sonis: si verbarecte tradita sunt, indicant instrumenta divitibus et otiosis obstrepentia, blandis sonis (abl.) 148 ut modico noscenda ad fata labore: quippe quae exiguum requirant laborem, si cum fatorum notitia comparantur. De praep. ad cf. Kuehner LG. II2 1 p. 522 ó\ 149 hoe quoque fatorum est eet.: non intellegendum de electione quadam fati ('a fato datur
8*



n6
LIBER SECÜNDUS.
De signorum zodiaci
natura.
fata discere' Seal.), sed de difficultate legis fati perdiscendae, quae et ipsa in fato est.
150 264 Plus centum versibus Manilius decem dedit signorum
divisiones ad figuram eorum attendens, quam in sphaera Graeca et picturis habent, vel ad mythologiam vel ad ordinem et locum, quem in zodiaco obtinent: mascula et feminea sive dpemxd xai Srjhjxd (150—154), humana et ferina sive ovSp&mostiJw xat Snpiódin
(155 158), bina*) sive paria, biformia, ratione duplicia, öYpuvj f> dwwfxa
(T50—196), transversim orientia et recta sive nXayta xat öpSa' (197—202), diurna et nocturna sive ïijuisptva xat wxupd (203—222), aquatica terrena ambigua sive SaXaWta naxapxa yjpaaia dpfifiia (223—233), fecunda sterilia communia sive noluyova erretp&>ó\j xotva (234—243), currentia stantia sedentia iacentia j3aóVrtxa óp$d xo&npsva xaSfcpvxa (244—255), debilia et integra ^Xoxoïtofyjuv'a xai froaytpri (256—264), verna aestiva autumnalia hiberna -zponatd toTj/xsptva' (265—269). Nomina Graeca, quae addidi, partim iam occurrunt apud Asclepiadem Myrleanum (Cat. codd. astr. Gr. V 1 p. 187/8), partim apud Ptolemaeum Tetrab. I 12, II 175—196, 664—670 inveniuntur (Bouché-Leclercq 1'astr. Gr. p. 153). Sunt etiam aliae divisiones praeter has decem, sed eas poeta omisit velut Xeyrxot akoya, vypd ixvpé>b\, XatpcóóV? a'ffsXyw, 'Epfxatxa' eet.
150 Partem astrologicam incipit M. tractare verbis, quae in memoriam redigunt Verg. G. II 9: 'principio arboribus varia est natura creandis'. 151 genus = sexum. Statuerat autem doctrina Pythagorea signa numeri imparis masculina, numeri paris feminina esse (BouchéLeclercq 1.1. p. 154, i.—2), ita ut Aries signum masculinum, Taurus femininum esset. Sed hoe latet Manilium, qui, ut iure animadvertit Scaliger, Tauro sexum femineum tribuit, quod over sus (v. 153) surgit, sc. posterioribus, non anterioribus (I 264), droes puellis (IV 521), cinaedicus, cf. Ov. Fast. IV 717—718: 'vacca sit an taurus, non est cogno6cere promptum, pars prior apparet, posteriora latent', Thiele Ant. H. p. 101. Praeterea in Tauro domicilium est Veneris et itywpt sive altitudo Lunae, Bouché-Leclercq li p. 133, 4- Aliam causam huius sexus etiam affert Hyg. astr. II 21: 'nonnulli autem cum Io in bovem sit conversa, ut Iuppiter ei satisfacere videretur, inter sidera
l) „Singula" tantum stringuntur in vv. 157—158.



LIBER SECUNDUS,
117
constituisse (dicunt), quo eius prior pars apparet, ut tauri, sed reliquum corpus obscurius videatur'. 152 sub principe Tauro: erat tempus, quo Taurus non modo feminarum, sed totius agminis princeps erat, sc. tum cum aequinoctium vernale *) in Tauro erat atque hoe signum ^ annum aperiebat (Verg. G. I 217 sqq.). 153 redeundo sc. in conspectum, oriendo. — in arcum sc. curvatus (Verg. Aen. III 533), wpxbg, owioTjoa/ijxevos (Seal.). 155 humanas species: secunda divisio signorum maxd to êitfos,- sunt Gemini, Virgo, Libra2), Aquarius. — in parte: in aliis, nonnullis. 156 mores sc. illorum signorum, unde hommes suos mores ducunt. —pecudum... atque ferarum: significantur Aries Taurus Cancer Leo Scorpios Capricornus Pisces Sagittarius (ultimum signum partim fera). 157 ingeniumfacient: indolem harum ferarum hominibus dabunt. 157/8 Constructio contorta haec esse videtur: iam quae singula sunt (opposita binis in v. 159), quaepropria sorte feruntur, signanda sagaci (sunt) animo. Sunt signa povtnpom sive iiovo&vta, propria sorte feruntur, nam vocantur etiam ifaózpona, Latine singula, sors autem tpóno? (Seal.). Pro quae iam (157) Bentleius legit quaedam (cf. v. 169), quod praebet constructionem multo faciliorem. 159 sqq. geminata sive avfyyot appellantur Pisces et Gemini. 160 per socium pertinet ad dabunt: eo quod socium habent, utriusque potentia efficacior est. 161 ambiguis... fatis: fata eorum qui sub geminatis signis nati sunt, ambigua sunt, quoniam signorum societas aut concordiam et amorem aut diseordiam et odium paritura est. 163 Geminos: Dioscuri nudi, sentit quia uterque calorem (184), sedentes et inter se amplectentes pinguntur, ut apud Bouché-Leclercq 1.1. p. 135. 164/5 his: Geminis; illis: Piscibus. — in contraria ver sis, nam natant in regiones diversas (cf. Thiele Ant. H. p. 110) nee minus alter Piscis fiópeux; est, alter vfaao$. 166 par numerus eet.: Gemini et Pisces pari numero formarum constant, sed natura diversa. 167 haec .. . signa, sc. Gemini et Pisces -ex paribus sc. constantia; toto gaudentia censu (I 12): laetantia membris integris, nam membra censum vel divitias signorum efficiunt. 168 nihil exterius mirantur: nihil alieni habent. 169 quaedam (signa) sc. dolent quod.
170 Breviter dictum pro: membris (suis) commissis (= coniunctis) cum membris 'ex diverso corpore. Constructio qualis apud Ov. Met. I
') Bouché-Leclercq LI. p. 134, 1.
*) Adulescens libram tenens, ld. ibid. p. 141, Boll Sph. tab. VI, p. 301, 470.



u8
LIBER SECUNDUS.
20: 'mollia cum duris, sine ponder e, habentia pondus'. 171 Capricornus öVpurjg dicitur, quia in' piscem .desinit, Sagittarius, quia cum equo iunctus est. 173 hoe eet.: sitne signum geminatum constetque e duabus figuris, ut Gemini et Pisces, an unum sit Signum naturae duplicis (duplane figura), ut Capricornus et Sagittarius, hoe quoque quaerendum in augusta et subtili astrologorum arte est, non minus quam discrimen, quod inter singula et bina intercedit. 175—177 quin etiam Erigone eet:: quae signa quattuor tropica signa praecedunt, ratione (Bentl.) duplicia (176) sunt, duplicem enim habent ab efFectu nafuram, quia contingunt et praeteriti temporis finem et principium sequentis, sc. Gemini confectum ver et ineuntem aestatem, Virgo aestatis finem et principium autumni tangit, Sagittarius autumnum relinquit, hiemem excipit, Piscium alter .hiemem consummat, alter ver incohat. E quibus Manilius primam Virginem commemoravit et per quin etiam introduxit, quod ipse mirari videtur hanc esse duplicem, quamvis figura eius simplex sit. Itaque in hac divisione nihil refert, utrum signorum figurae compositae sint necne, nam <Ji<r&>j«.« x) appellantur oiiy gtc ex dvo ffw/zarwv OTJvearrjxey, aXX' cti [xezaèb dim opSv eori (schol, in Tetrab. p. 29, Bouché-Leclercq 1. 1. p. 153, 1), ut iam recte vidit Scaliger: '(rtffujxa ob id dicta, quia utrimque oxeptd xat TöOTtixa contingunt'; axspsd. autem sive solida ea signa appellantur, quae anni tempus a tropicis acceptum quasi solidant (Taurus Leo Scorpios Aquarius). 177 utrimque: hinc (aestas)... illinc (autumnus).
180 conexo tempore sc. anni. 181 fratres: vulgo Castor et Pollux, sed Apollo et Hercules auctore Manilio, cf. Hyg. astr. II 22; Man. IV 756. 182 fiorentia tempora veris, cf. Lucr. Vi 359: 'tempora veris fiorentia'. 183 sufjicit: suppeditat, praebet, cf. Verg. G. II 424 (Forbiger). 186 Pripr sors Geminorum, quae calorem senescentis veris sentit, ^örrV, ülteriori, quae calorem subeuntis aetatis patitur, par est. 187/8 sub ipso promittit — sub se p. (cf. Schmalz Lat. Gr. p. 619, 5). Nempe Sagittarius in equum desinens, per partem ferinam, quae sub eo est, hiemis (Capricorni) adventum denuntiat. Ergo sub ipso idem valet atque: parte sua inferiore sive posteriore. 190 tergo (abl.) iungendum cum excipiunt; fera membra pars equina tota est,
') Haec eat Manilii ratiocinatio, sed fieri potest, ut qui primus-hanc divisionem instituerit, etiam cogitaverit de figura duplici Virginis, cf. Boll Sph. p. 513, 5.



LIBER SECUNDUS.
ii9
quae ter go suo hiemem excipit. — mutantque est levis correctio Jacobi, quam probo, nam membra illa fera recte dicuntur mutare partem posteriorem signi in tempora Capricorni sive in frigora, quae ille allaturus est. 192/3 temf>ora Piscesjbina dicant: èt hiemem èt ver nuntiant, ferunt, cf. Lucil. 1080/1 M.: 'sicubi ad auris/fama tuam pugnam (prae)claram adlata dicasset'. 194 aequoreis... in-astris: in sidere aquoso Piscium. — revo/ans = regrediens. 196 utraque sors... habet... signa: Pisces cum utraque sorte coniuncti sunt, cf. Cic. de legg. II § 65: 'habet enim luctum concursus hominum'; 'óypu ps fi(o$ syjo Soph. El. 318 (et passim). 197—222 Tria sunt signa, quae transversim oriuntur, Taurus Gemini Cancer, quae ob id ipsum dicuntur aversa (201) et novem ceteris signis repugnantia, cursum solis retardant seditj'one illa, ut Manilius poetice rem proponit. Revera sol propter orbis signiferi formam signa aestiva diebus 186 horis 10 percurrit, hiberna diebus 178 horis 2. 199 clunibus: etsi Taurus parte posteriore caret (152). — pedibus: Gemini pedibus porrectis (Bouché-Leclercq L Lp. 136, 1). — testudine = dvaXiift, ut Graeci testudinem Cancri vocant (Seal.). 200 rectis... membris: sunt signa óp$o<rcó.ó\a opposita toïs ama-ïp-oopevoiq sive TtXayibis. 202 tardis... mensibus, cf. Verg. G. I 32: 'anne novum tardis sidus te mensibus addas' (sc. inter Virginem et chelas Scorpionis); menses tardi vocantur, non quo hominem languefaciant, ut Iahnius ad locum Vergilii vult, sed quia cursum solis retardare videntur (cf. ad v. 197).
203—222 Quinto Manilius distinguit signa diurna et nocturna, quae cum ténebris et luce (205) nihil commune habent, nam si ita res se haberet, omnia esse possent diurna et. nocturna; omnia enim certis vicibus (207) modo noctem sequuntur modo diem, sed sacratae temporis partes (209) illis tributae sunt. Alii diurna esse volunt sex illa, quae duo forment trigona (cf. vers. Belg. p. 4i)V<n>+*et23iTiX nocturna, e quibus constent duo altera trigona n i st et Vw *^o, (211—217). Alii prima sex diurna, altera sex nocturna esse statuunt (218—220). Alii mascula (imparia) diurnis, feminea (paria) nocturnis similia putant (221—222). Haec ultima Posidonii ratio fuisse videtur, cf. Theo Smyrn. p. 103 (Bouché-Leclercq 1.1. p. 135, 2): ypspa pht •yap xai vv£, S>g fYjoi Iloesidavtog, a'pxwu xai reptTrov fCaiv ïyooai, quam sententiam Manilius non reiecit, ut Garrodius arbitratur, sed invertit, nam imparia cum diurnis, paria cum nocturnis iunxit. 204 profn-ia



120
LIBER SECUNDUS.
deducere lege: ita describere verbis, ut propria eorum indoles flagitat. •205 suam per agentia sortem: munere suo fungentia, ex quo nomen {diurna aut nocturna) traxerunt. 206 nam: si ita res se haberet.
208 nunc illa dies eet: illa... illa non inter se opponuntur, sed sunt eadem omnia duodecim signa, quae modo de die, modo de nocte surgunt, neque ex hac naturae lege nomen suum habere possunt.
209 sed eet.: vera causa sequitur, quae opponitür pravae in v. 205 commemoratae. 210 temporis partes, quae a natura singulis signis attributae sunt, et sacrae sunt et sempiternae. 212 respiciens Aries, cf. I 264: 'respicit admirans aversum surgere Taurum'. 214 vicina loco: si ex utroque trigono trina sumuntur hoe modo: Pisces Aries, Cancer Leo, Scorpios Sagittarius. — divisa: si intervalla respicis', quae inter Arietem et Cancrum, inter Leonem et Scorpionem, inter Sagittarium et Pisces sunt, cf. Bouché-Leclerq 1.1. p. 156 (figura altera).
216 dissortia: ita Ellisius pro codicum lectione consortia, quae medela levior et aptior est quam Breiteri nunc... nunc pro nee... nee, nam uno eodemque tempore cetera signa èt numero èt vice sedis cum diurnis congruunt, ita ut illud nunc.. nunc in locum non quadret. 217 interiecta locis totidem = totidem intervallis. 218/9 continuis... astris (Bentl., castris 0): quamquam non negandum est stationes in zodiaco, ubi stellae errantes subsistunt, posse castra dici (II 964), tamen hoe loco et similitudo illa aliena est a contextu et attributum continuis Bentleii emendationi favere videtur. 219 vices = condicionem, aïpzaiv, Bouché-Leclercq 1.1. p. 103. 220 Chelis scripsi cum Bentleio, etsi nunc video Matritensis lectionem Ldbra esse praeferendam et Libris (LG) e vicinia numeralis sex ortum esse. 221 mascula cf. v. 151; Catal. codd. astr. Gr. VII p. 212, 16: xai ïj/uteptva {xêv eiaiv YHól^-w», vvx-repiva <fè ss m m. ^V> X, quae verba occurrunt in „Rhetorii excerptis de XII signis ex Teucro Babylonio" (Prol. p. 17). 222 in noctem = ad voluptatem nocturnam fruendam. Nimirum explicatio poëtica^ non astrologica, nam astrologi necessitudinem quandam esse statuebant inter sexum masculinum et calorem sic cum diei et inter sexum feminiinum et noctem umidam. 223—233 Distinguuntur signa aquatica (Cancer et Pisces), terrestria (Aries Taurus Leo Scorpios), ambigua (Capricornus et Aquarius). 224 scopulosus: scopuli instar porrectus, cf. Val. Fl. II 518, Stat. Ach. I 56, Verg. Ed. VII 30 (ramosa = ramis similia). 225 effuso sc. ab Aquario, cf. I 272. 228 pestisque



LIBER SECUNDUS.
121
(Gron., hostisque Seal.) duorum sc. Arietis et Tauri. Poeta de locis cogitat, qualis est Hom. Od. VI 132: avxdp ó (Xewv) fiovoi pizipyjxai ii ódatTiv w pst uypoxépag iketyovg. Ratio astrologica nulla inest in his verbis, ut Fayus existimare videtur, qui lectionem traditam partim mutatam positusque duorum mirum in modum intellegit de quattuor signis, quae in hac divisione non tanguntur, Geminis Virgine Libra Sagittario, quae duplici forma constant! — lanigeri gregis, cf. Ov. Met. III 585, VI 395. 229 dumosis... arvis (cf. Verg. G. II 180), ubi Scorpios (animal) latere amat. 230 mediae legis communia = utramque sortem (marinam et terrestrem) participantia. 231 ambiguus cum dativo iunctum est, ut recte vidit Breiterus, qui ad V 419 provocat, ubi dativi non pertinent ad creantur, ut Garrodius arbitratur, sed ad ambiguus (sub delphino enim qui nascitur, non creatur e terra pelagoque sed naturam habet et terrae et maris participem). 232 Hic versus ab hoe loco alienus est, nam pars marina Aquarii non ambigua est; nisi forte unus versus post v. 232 excidit, in quo sermo erat de altera parte Aquarii, supra aquam extante, ad terram pertinente. Sed ut nunc versus traditus est, melius quadrat in locum, quem Bentleius ei dedit, IV 489". 233 umida eet., quae verba iungenda sunt cum voce signa (230). 234—243 Signa izokvyova sive nokvomppa Cancer Scorpio Pisces, axup&ó\ sive óhyóamppcc Virgo Leo Aquarius, xotva Capricornus, Sagittarius, Aries, Libra, Gemini Taurus sunt, cf. BouchéLeclercq p. 150, 2. 236 proprie = vere, ita ut proprium sit Cancri. — ictu sc. aculei sui (Cic. de fin. V § 42). 238 sterilis Virgo, cf. Isid. Or. III 71, 28: 'Virginis etiam signum idcirco intra astra collocaverunt, propter quod isdem diebus, in quibus per eum sol decurrit, terra exusta solis ardore nihil pariat'. — simili Leoni, cf. Plin. n. h. VIII § 45: '(Aristoteles) tradit leaenam primo fetu parere quinque catulos ac per annos singulos <uno> minus, ab uno sterilescere'. 239 Aquarius: Ganymedes, Hyg. Astr. II 29. — captos . . . ortus: semina concepta. 240 inter utrumque: non referendum est ad verba corpore mixto, quae nihil aliud sunt nisi abl. qualitatis iuxta nomen Capricornus, sed ut paulo post adiectivum communis (242), indicat Capricornum reliquaque signa neque fecunda neque sterilia esse sed media inter duo illa genera. 241 in arcu, ut 'in vittis, in hasta, in iaculis', Kühner L. G. II2 1 p. 561. 244—255 E tribus signis, quae M. (246) commemorat, Leo et Sagittarius reapse



122
LIBER SECUNDUS.
currentia (245) sunt, sed Aries sedet, cur sim tamen oritur (III 278). Inter stantia (247) Virgo et Aquarius (248) revera stant, Gemini autem modo stantes modo sedentes pinguntur in sphaera. Sedent (249) Taurus Libra Capricornus, iacent (253) Cancer et Scorpios ventre innixi, Pisces lateribus, cf. Bouché-Leclercq p. 151, 3. 244 commenta = proposita, cf. I 84. 246 in cornua tortus (cf. Verg. G. III 232): „non enim recta fronte assurgit Aries, sed caput obvertit ad Taurum" (Fayus), cf. IV 506. 247 librantur:''ad libram in plano collocantur' (Seal.) 250 sopitus: non est Taurus vulgo in imaginibus sic depictus, sed capite curvato quasi ad ictum paratus. 251 Libra in nonnullis imaginibus aut ab adulescentulo aut a muliere portatur, quas M. ob oculos habuisse videtur, cf. Nigid. apud Ampel. II 7, Thiele 1. 1. p. 71. — sub emerito... orbe laborum: proprie illi labores non sunt Librae, sed Solis, qui in eo signo labores suos peregit incipitque suum cursum per signa hiberna (v. 220). 252 contractus, sidus enim parvum est (cf. I 271) propter frigus hibernum, ut M. causam fingit. Dixit Vergilius G. IV 295: 'ipsos contractus in usus... locus' et 259: '(apes) contracto frigore pigrae'. Propius ad hunc locum accedit exemplum Phaedri IV 24, 19 de formica: 'mori contractam cum te cogunt frigora'. 253 contrd iacet: vix credibile a in contra a Manilio correptum esse, quippe qui sex aliis locis (I 309; II 507, 871; III 316, 679; V 595) id produxerit *). E coniecturis propositis veri simillima mihi videtur Kleinguentheri (Textkritische Beitrage 1907 p. 5), qui coniecit: contra tu, Cancer, patulam distentus (sc. es) in alvum. 254 plano sub pectore terrae: zfi vtk tw ópcXö ovtèsi yfh constructio Graeca (cf. v. 170), quae in sermone Latino deficiënte articulo paulo durior est. Quod ad versus exitum attinet, cf. Ov. Am. I 5, 21: 'planus sub pectore venter'. 255 in latus obltqui Pisces dicuntur, quia in natando non recta properant, sed in obliquum versi, ut Diana (Ov: Met. III 187), simulatque ab Actaeone nuda prope flumen conspecta est, 'quamquam comitum turba stipata suarum/in latus obliquum tamen adstitit oraque retro / flexit', h. e. quamvis nympharum multitudo circumfusa impediret, ne Actaeon deam videret, tamen illa corpus suum in obliquum vertit, os tantum flectens ad virum. 256—264 Signa debilia sive
') Cf. trigintü II 322, yuomodó III 409 (adn. crit.).



LIBER SECUNDUS.
123
liAoxonou[isvcc Taurus Cancer Scorpios Sagittarius sunt. 257 fraudata = mutilata. — amissis... membris abl. qualitatis. 258 Scorpios cum Chelis olim unius signi locum obtinebant, quoad Hipparchus illarum in loco posuit Libram, cf. ad I 267. — Taurus claudicare videtur quasi poplite lasso procumbens (Thiele 1. 1. p. 101), sed idcirco non est debilis, verum quia caret parte posteriore. 259 lumina Cancro desunt: Cancri caecitas fortasse inde explicanda est, quod ad dpitma pertinet h. e. ad ea signa, quae sola se" ipsa vident (Bouché-Leclercq 1. 1. 160, 2), neque ullum aliud. 260 Centauro superest unum lumen, alterum quaeritur = requiritur, deest; non enim pleno vultu, sed dimidiato tantum in caelo lucet. Bollius Sph. 181,2 Sagittarium a Teucro appellari aaS^ó^aXpv monet. 261—264 lam v. 38 M. docuerat terram pendere a caelo, quare non mirum est eum hoe loco rursus signis debilibus causam tribuere, cur homines ipsi membris sint capti. Non discrepat ab hac sententia Plinius n.' h. II § 55: 'quis enim haec cemens et statos siderum... labores non suae necessitati mortales genitos ignoscat?' 265—269 Iterum poeta signa enumerat, quae iam supra (175—196) tractavit, quae bina appellavit, tropicispraecedentia (sunt enim Pisces, Gemini, Virgo, Sagittarius). Ab iis incipere (267) tempora anni dicuntur, h.e. post ea, nam ipse M. sententiam suam aliorumque de veris aestatis autumni hiemis initio cum lectoribus communicavit (III 680—683), unde apparet ab aliis in parte octava, ab aliis in decima, ab aliis in prima Arietis Cancri Librae Capricorni initia anni temporum poni, cf. Bouché-Leclercq p. 129, 1. 268 Signa omnia duodecim (non terna, quae est Fayi coniectura pro: terrae) in quattuor partes terrae1) h.e. in anni tempora quattuor, quae in terra vigent, distribuuntur. De constructione scribuntur in, quae est locutio militaris, cf. Liv. X 1, 1; XXXVII 4, 1 ('in supplementum scribere'). 269 autumnis (adiectivum) = autumnalibus, cf. 425 et Keil ad Cat. dé agr. 6, 8.
270—432 Non modo signa singula suam quodque habent vim, sed etiam amicitia et foedere inter se iuncta sunt aut odio invidiaque separata. Tota haec doctrina, quae vulgo appellatur doctrina aspectuum sive tsjv <tyê&>v sive -riüv ayri\xóxw; ratione mathematica nititur et cum trigonis quadratis hexagonis eet. cohaeret, quae in circulo possunt duci.
De necessitudine quae inter signa est.
De signis trigonis, quadratis, hexagonis, idversis.
') Ellisius N. M. 41 terrae dativum intellegit iungitque cum verbo scribuntur.



124
LIBER SECUNDUS.
Olim haec pars astrolögiae Graeca esse et a Pythagoreis suppeditata putabatur, sed Bollius eiusmodi figuras iam in tabulis Babylonus ïnVeniri demonstravit (N. J. XXI 1908, p. 119). Doctrinam exposuit et fontes Graecos comparavit cum Manilio Bouché-Leclercq h 1. p, i(>s—175. Diagrammata in appendice delineata sunt.
270 proprias... formas: figuras cuiusque sideris, quae supra descriptae sunt. 272 aliis aliae succedunt (sc. formae signorum) sorte locoque: ut locus, quem obtinent, flagitat et sors üs destinata praescnbit, sic alterum signum ad alterius amicitiam se aggregat. 273—275 Triangulum describitur, in circulo ductum. Incipit autem, ubi (ut) circulus clauditur orbe signorum, qui a sinistra ad dextram ') sive ab Ariete ad Pisces circumfertur; h. e.: ab initio Arietis hnea ducitur, quae in tris aequalis ductus dividitur, quorum fines extremi inter se in vicem iuncti sunt. 276—278 Tria signa, quorum imtia linea illa tangit, 'trigona dicuntur, quia tres anguli trigoni tn trta ostra partitt sunt, h. e. cadunt in initia trium signorum, quae ternts signts inter se distant. De passiva vi formae partitus cf. III 384. 279 sqq. Quattuor sunt trigona: Aries Leo Sagittarius; Taurus Virgo Capricornus; Gemini Libra Aquarius; Cancer Scorpios Pisces. — Laniger cotidie ab oriente ad occidentem se movens, a dextra consptctt Sagittarium, a laeva Leonem, diverso ortu h. e. in diverso a se tractu caeli, nam „Arietis dextrum trigonum est Sagittarius, sinistrum vero Leo Firm. II 22, 8, vel ut Bouché-Leclercq rem enuntiat p. 174: „la droite des signes est du cöté oü les entraine le mouvement diurne, la gauche dans le sens rétrograde". 282—283 Ordo verborum hic est: cetera signa, quae mundo condita (cf. I 119) per totidem sortts (= centum viginti partes) inter se distant, simili ratione trtangula sunt.
284 dextra an sint laeva: recepi Iacobi coniecturam in textum, qua meliorem invenire non possum, sed confiteor eam nimis a textu tradito (dextris seu causa LG, dextris seu eusa M) recedere.' 285 quae subeunt <= quae sequuntur. 286 Capricornus Tauro dexter est, ut pictura trianguli nos docet. Idem praecedit in motu diurno, nam cum Taurus oritur, Capricornus iam in medio caelo est. Virgo autem sinistra est Tauro, et subit sive sequitur, nam oriente Tauro Virgo adhuc in imo caelo est. 287 hoe satts exemplo est, cf. Ov. Tr. IV
*) dextra... trbe=t Qtbe in dextram ducto a sinistra (cf. v., *oj).



LIBER SECUNDUS.
!25
10, 91: 'manibus hoe satis est'. 287—296 Post triangula tractantur quadrata, quae sunt tria (Aries Cancer Libra Capricornus; Taurus Leo Scorpio Aquarius; Gemini Virgo Sagittarius Pisces). Unumquodque autem latus quadrati subiectum est arcui, qui e nonaginta partibus circuli constat, vel ut M. dicit, quaternispartibus (v. 287/8), nam more Romanorum qui terminum 'ad quem', ut aiunt, adnumerant, cuique lateri quadrati quaterna (pro trinis) signa substructa esse fingit, cf. v. 298. 289 quarum antecedens quod dicitur, manet 'signa' vel 'sidera'. — normalis virgula: angulus rectus sive quadratus. 291 hinc = deinde. — laeva subeuntis sidera Librae: Libra sinistra est Cancro, Cancer Arieti, Aries Capricorno, Capricornus Librae. 293 signa p>riora: quae antecedunt (v. 285). 294 in totidem partes: in tot partes, quot desideratae sunt in primo quadrato. — cuncta: reliqua omnia (Löfstedt Per. 174). 297—319 Longis ambagibus M. lectorem monet triangulum illud oportere esse aequis lateribus atque primam lineam trianguli ducendam esse ab initio signi, velut Arietis, ad initium signi, quod terna signa ab eo distet, velut Leonis, non ad extremam partem eius. Nam si linea illa subiecta sit arcui 1500 partium, rion 1200, locum ceteris lineis in circulo deesse easque circulum excedere (cf. vers. Belg. p. 45). 298 mundum =? zodiacum. — signis quaternis pro ternis, cf. ad 287—296. 299 tria signa, quae in apicibus sive fastigiis trianguli sita sunt, sub quinis signis (proprie quaternis), quae singulis lateribus trianguli superposita sunt. 300 amicos exigat ortus: exspectet alterum signum oriens alteri favere. 301 mundi = caeli, non ad ostra, sed ad foedera referendum est. 302 quina, proprie quaterna, quae ad singulos arcus pertinent, qui tria latera trianguli circumtendunt. 304 ostra abundat post ex signis. 304/5 sentire trigonijnon poterunt vires: sc. si trigonum illud non aequis erit lateribus et lineae non, ut supra demonstratum est, ductae erunt ab initio signi ad initium signi cognati. — servent: subiectum manet fiij qui... fuerint natt, sed proximo versu (306) subiectum mutatur, nam signa vim suam amisere, quia non recto numero partium inter se distant.
310 in tris perducti partes per signa trigoni: trianguli, quod per signa sive in zodiaco describitur. Illud in tris partes nobis mirum videtur, sed poeta circuitum trianguli sibi fingit quasi unam lineam quae in partes tres dividitur. 311 hanc.. numeri.. summam: hunc partium (1200) numerum. — linea: proprie arcus, qui lineam circum-



I2Ó
LIBER SECUNDUS.
tendit. 312 non pars a parte: non gradus a gradu, ut nos dicimus, sive ut exemplum afferam, a primo gradu Arietis usque ad primum (non extremum) Leonis. 313—319 Etsi duo illa astra (velut Aries et Leo) ternis (Tauro Geminis Cancro) dirimuntur, tamen si vo/es numerum notare a prima parte prioris (Arietis) usque ad extremam signi laevi (Leonis), arcus ille huic lateri circumscriptus 1500 continebit pro centum vigiriti et normam (non formam ut codd. legunt, cf. Mnem. XLI, 1913, p. 203) transibit, in eos Jines excedet, qui sequentis ductus sunt, h. e. eius lateris, quod ducitur a laevo signo ad dextrum. 320—330 Etiam in quadrato describendo cavendum est ne arcus uni lateri circumtentus longior sit partibus 900. 321 totius numeri — partium 360°. 322 ter triginta partes: 900 partes arcus, qui per sidera descriptus est, quadrum (= unum latus quadrati) reddant (— efficiant). Quoniam metrum flagitat, ut ultima littera in triginta corripiatur, fortasse cum Jacobo legendum est: ter quadra triginta.
324 summam = ultimam. — sequêntis = quarti. 326 confertur — componitur, iungitur (cf. v. 315). — subiuncti = subiecti, subeuntis.
326/7 Linea illa in medio h. e. inter initium et finem suum non plus numerum duorum signorum sive partes 6o° transit (= percurrit) easque refert (= reddit, dat). *) 328 Eadem res significatur, quam iam versu superiore poeta explicavit. — pars tertia sc. illius arcus 900 partium, qui desideratur.
329 computet: ratione tamen non habita loei, unde incipiendum et quo desinendum sit. 330 unius sc. signi. — in ipsis sc. astris quae computantur. 331—346 Iterum poeta argumentationem suam complectitur, lectori inculcans summam in computando diligentiam. — signis, non partibus. 332 quadrative fidem: quadratum cum fide, diligenter formatum. — caeli per signa quaterna: per ea signa quae in caelo inter se distant signa terna. 334 trinis paribus facies: efficies e trinis lateribus aequafibus. 335/6 hic (in trigono formando) poscitur arcus centum partium -j- quintae partis centum illarum (h. e. 1200), illic (in quadrato describendo) centesima illa summa sive centum partes arcus decimam amittunt et rediguntur ad 900 (100—10). Sic ratio constat. 337 quiscumque locis in zodiaco. — quater iunctus angulus: quattuor quadrati anguli. 338 in triplici'... linea ductu de tribus trianguli
') Garrodius transit interpretatur per omittit, sed iam copulae que .. . que huic interpretationi obstant.



LIBER SECUNDUS,
127
lateribus dictum, ut supra (v. 274), quasi circuitus trianguli una linea sit, in tres partes divisa. 339 Nisi pro signata legendum est sinuata quod referendum est ad dispendia, versum sic intellego: cum linea (trianguli circuitus) recta linquet dispendia viae (= ipsum circulum, qui ita appellatur quia compendio viae oppositus est), postquam ea signaverit (= tetigerit, strinxerit eo loco, unde ineipit). 340 his sc. locis (hoe pronomen premendum), non aliis. Sic intellegitur quae sequitur cbniunctio (v. 342) quocirca. 342—345 Optimo iure Bentleins versus 343 et 344 expunxit, quod male repetiti sint ex 318 et 319. Illis omissis sententia recte procedit: non omnis genitura h. e. non omne signum, in quo horoscopus est, consensum habet vel consentit cum iis signis, quae specie, non revefa eius trigona sunt. Idem valet de quadratis (vv. 345—346). — commercia rerum cf. II 125, 467. 347—351 Differt, utrum latus trianguli vel quadrati subiectum sit arcui, qui iustum numerum partium habet, necne, cf. quae disputata sunt ad v. 297. 350 in plura... signa: extra circulum, qüem signa zodiaci efficiunt. — ratio sc. mathematica. 351 numeris memorata = numerata. — orbem = zodiacum. 352—357 vis trigoni longe maior est quam quadrati, cum latus trigoni propior terram sit quam quadrati. Ita Manilius rem explicat et trigona quadratis anteponit, etsi proprie ei demonstrandum erat vinculum inter signa trigona artius esse quam inter quadrata, cf. Bouché-Leclercq 1.1. p. 173, 3. 354 summoto... templo = cum quadrati circuitus longe absit (cf. v. 668).
356 visus eorum: aspectus trigoni. 357 infectum: suis viribus imbutum, cf. IV 742; Boll., Stud. über Cl. Ptol. p. 195.
358—384 Hexagopa duo in zodiaco descripta tractantur, de quibus cf. Bouché-Leclercq 1. 1. p. 172, 1. Ut ille, recepi in versum 358 Iacobi coniecturam debilia, deinde cum Housmano et Ellisio in v. 361 scripsi: praeteriens formatur. Rursus Manilius, sicut in v. 274, circuitum hexagoni in circulo descriptum sibi proponit quasi unam lineam, quae sexies interrumpitur circulum tangens et angulum efficiens.
358 alternis: sive masculinis sive femininis, cf. 151 sqq. —debilia: quoniam linea longe a terra abest, cf. 354 sqq. 360 invita angusto... orbe: haec inter se iungenda sunt, nam eo quod arcus lateri hexagoni circumtentus, brevis est, linea quasi nolens usque curvatur per circulum zodiaci. Angustus orbis non est tota iKpupépao: (Seal.) sed sexta pars. 362/3 et. . que, cf. Kuehner L.G. II2 2 p. 360. — devertitur:



128
LIBER SECUNDUS.
nam linea illa tertium quodque astrum quasi adit et visit. — in orbem: sc. totius zodiaci. 365 Scorpion: de hac forma Graeca cf. ind. ed. crit. p. 176. — tum scripsi cum Bentleio. Si retinemus quo, hoe dictum est pro: a quo et praepositio a in v. 366 «Tto xotveu posita. 366 aversaque Tauri recte Huetius (animadv. p. 23) pro codd. lectione adversaque Tauro sidera, quae sunt Arietis, qui tamen ad alterum hexagonum pertinet. 368 alterius ductus = circuitus alterius hexagoni, qui signa tangit masculina. 369 sq. utque ea praetereas: verba habent vim condicionalem. Sensus enim hic est: fit circulus (pro circuhu) alterius hexagoni, ex totidem angulis constans, ita illi (alteri hexagono) similis, ut tibi in ducenda linea praetereunda sint signa, quae modo a me dicta sunt singula sive suis nominibus enumerata. 371—374 Signa subeuntia, h. e. quae inter se succedunt in hexagono, invicem aspectus suos e transverso fugiunt, nam obliquis oculis flimisj et succedentia intuentur et ab iis cernuntur. — aciem — oculum. — vieinoque latent: sc. ei signo, quod in hexagono proximum est, quod in v. 374 tertium appellatur. De dativo cf. Kuehner L. G. II2 1 p. 259 h. — ex recto certior ictus: nondum agitur de signis e diametro oppositis, sed de trigonis et quadratis, quae se invicem aspiciunt magis ex recto quam ex obliquo. — Versus 374 nihil novi addit, sed eandem continet sententiam, quae
iam supra (fugiunt latent) expressa est, quamobcausam versum
alteri recensioni tribui. — converso .. . recessu: recessu qui se convertit ab eo, quo signum tertium conditur. 375—384 vis lineae (= circuitus hexagoni) quae ita se circum caelum curvat, ut tantum transeat singula ostra, non plura, procul abest a terra et vagatur in alto caelo mittitque tenues vires ex longo in orbem terrarum. Nolo cr«dere illam iuncturam vis... vires Romanos offendisse, propter ea quae disputavi ad Cic. Cael. § 3.
379 sub lege propinqua = sub cognatione sexus. 380 subeuntibus restituit Breiter ex quod euntibus (0), fretus versu 371. 382 secum — inter se. 383 quicquam servandum esse videtur (quemquam Bentl.). Non enim ab omni parte natura sexus paret alternis figuris — hoe fieri non potest, quia linea hexagoni nimis a terra abest, quod eius vim minuit — sed quicquam. De usu huius pronominis cf. Kuehner L. G. II2 1 p. 638, c. Proprie Manilio dicendum erat: figuraeparent naturae aut figuris natura favet. 385—390 haerentia signa sunt owatpr, sive contigua, sed nulla* concordia inter ea est, quia sunt diversi generis neque alterum ab altero aspicitur, cf. Bouché-Leclercq 1. 1. p. 161, 1.



LIBER SECUNDUS.
129
386 Garrodius ita interpungit: consensus, hebet quia visus, ademptus, ingeniose, sed visus ipsorum signorum non hebes est, verum vicinitas prohibet, quominus inter se videant, quare ademptus melius iungitur Cum vocabulo visus. 387 seducta ~ magis remota. 388 adversi = diversi. 389 obsessa: vicinitas non parit amicitiam et auxilium mutuum, sed obsessionem et inimicitias. 391—394 Si linea ducitur ab initio Arietis ad initium Virginis fmediis quaternis), deinde ad initium Aquarii rursus mediis quaternis, tum ad Arietem, exsistit triangulus non tribus sed duobus aequis lateribus, ut figura docet. — commoda — apta, cf. Prop. II 27, 4. 392 par = aequis partibus. 394 absumpto... orbe sc. zodiaci, non omnino, sed restant non plus 6o° partes pro 1500, quae requiruntur. 395—432 Contraria (402) ea signa vocantur, quae e diametro sibi opposita sunt quinis signis interiectis, ipsa toto caelo divisa (397) vel septima quaeque loco summota (398). Manilio auctore illa partim inter se amica partim inimica sunt, pleraque inimica, ut Cancer et Capricornus, Leo et Aquarius, Taurus et Scorpios, Gemini et Sagittarius, pauciora amica, ut Virgo et Pisces, Aries et Libra. In his enim vineit natura locum (416), nam etsi inter se opposita sunt, tamen idem sexus iungit Virginem et Pisces (414—415), idem sexus similisque longitudo dierum et noctium Arietem et Libram (424—430). Est haec doctrina Manilii, quam fortasse ipse finxit inductus vi vocabuli, quod est adversus. Geminus tamen, Posidonii discipulus, aliam dat rationem, quam Chaldaeorum esse dicit, quae propius ad astrologorum doctrinam vulgatam accedere videtur c. II 5 (p. 20, 5 M.): Xaju.|3aveTa£ (ta) xata ffiótfiexpov vno töv XaXtfaóuv xai npoq toc; èv xaïq ysvévsot oupnaBsioiq. èoxovoi yup oi xara èixpazpov yswoip^svoi <JV[Anoco~%Etv a/Xrikoiq xa£ ó>q av sfffoi ztq, «vnxstff^ai aXX^Xotg. xat at t<2v atrvépav ènoyjxi (at) èv zoïq xaxa GtótjXKpov Qpdiotq «ara tov aürov xatpov xat ffuv&xpsXowfft xat m[xfikumovai rag yevécstq xa-ra; xaq nupadziïo[j£vaq (JWaptg Td5v a'ffTêpwv. Apertum est, quid apud Geminum sibi velit illud at z&v a'orspwv ènoya.1: sunt enim planetarum constellationes in signis adversis, sed tamen Manilium quoque in v. 401 nunc foedus stellis, nunc et dictantibus iras de planetis egisse cum Bentleio negandum est, quippe cum ille in hac parte planetas excluserit i). 396 per medium... mundum ut proximo versu: toto... caelo. 398 septima quaeque loco eet.:
*) Aliter res se habet III 89. Verh. Afd. Letterk. 1921 (v. Wageningen).
9



130
LIBER SECUNDUS.
quamvis septimo quoque loco posita tantopere inter se distent. Est quaedam hypallage adiectivi, cf. Kuehner L. G. II2 i § 60. 399 ministrant sc. iis, qui tum nati sunt. 400 vel bello vel pace: sive inimicitias sive amicitiam inter se gerunt. — ut tempora poscunt: iam occupat poeta argumentum, quod postea demum expositucus est (418—422). 401 stellis cf. supra. 403 celebrare — recensere.
408 orbe de horizonte, ut III 205. 409 More suo Manilius argumentum loei uno versu complectitur, cf. ad I 214. — cursus = motus, cf. v. 415 volitant. 412 genere ex simili (ita scripsi pro: genera (genere F) exemplis O) = ex eodem sexu, cf. Mnem. XLI (1913) p- 202. 413 suorum sc. sociorum, xav au/Arcaff/óVrwv, qui eiusdem (feminei), sexus sunt. 416 natura = sexus. 418 femineo (dativus) referendum est ad tibi (417), quae interpretatio praestare videtur illi, qua suppletur 'signo'. 419 hinc = ex parte brumae. 420 hinc = ex parte aestatis. — nudusque in solibus (collibus 0) orbis: 'cur vero in collibus potius quam in campis vel arvis?', ita Bentleius rogat. Sed praeterea praepositio in, si collibus legimus, sensum habet (= „in the matter of" Garrod), in hoe saltem versu non ferendum, cf. Verg. G. I 66. 421 aequans recte Breiter pro aequant (0), aequat (Garrod), nam in hac enumeratione et oppositione (rigor, glacies, albentia rura; sitis, sudor, nudus orbis) non novum verbum (aequat) exspectatur, sed novum substantivum nox (frigida brumae) cum suo attributo aequans. Fortasse hic versus ponendus est ante v. 420. 423 parte sc. caeli, quae respondet tam diversis partibus anni. Numerus singularis (parte) ostendit hoe vocabulum magis in universum dictum esse. — Scripsi nee mirere cum G, quoniam ratio flagitat hanc sententiam: atque idcirco noli mirari. Si legimus ne mirere, exsistit post v. 422 ellipsis illa, praesertim Ovidio cara, verbi dicendi ('hoe tibi dico', ne). 425 in totum (imprimis frequens apud Col. et Plin. maiorem), cf. II 688, III 390, 553; Kuehner LG. II 1, p. 569. — quia arte iungendum est cum locutione in totum. Est pugna quaedam inter Arietem et Libram, quia ver differt ab auctumno, sed non in totum, quia longitudo dierum et noctium vere et auctumno similis est. 427 ratione pari est sc. signum Lanigeri Libraeque (cf. v. 424). 428 ejjiciunt: subiectum variatur, quia poeta cogitat de Ariete et Libra; tempora obiectum est. 430 articulis, cf. 657, Lucr. V 687/8; Plin. n. h. 18 § 222. Annus totus cum ramo



LIBER SECUNDUS.
»3i
comparatur, tempora anni cum membris, signa a quibus illa incipiunt, cum articulis sive nodis. — uno.. tempore = una opera. 431 /2 Quoniam Manilius uno versu solet argumentum antecedens complecti (cf. ad v. 409), nolo carere versu 432, qui ad hoe se genuinum ostendit usu temporis futuri erit. Hoe si verum est, versus 431 non mÉitandus est (ut olim cum Breitero pro decertent indicativum legi), sed iungendus cum versu consequenti. — diversis.. signis = adversis s., id quod defenditur versu 395 : diversis ex partibus astra refu/gent.
433—452 lam Babylonii signa zodiaci et menses sub tutela deorum posuerant, quos secüti sunt Aegyptii et Eudoxus. Numerus autem duodecim illorum deorum vix aliter potest explicari nisi e numero signorum et mensium (Boll Sph. p. 477). Manilius deos per signa eodem divisit ordine, quo eorum insignia appicta sunt duodecim signis in ara Gabiana *) (Boll ibid. p. 474), qui ordo antiquissimus esse videtur, ut Bollius demonstravit, hac in. re Mommseno (Röm. Chron.2p. 305— 308) assensus, qui iam docuerat in Calendario rustico errore quodam ordinem (nam ipsa nomina et series eadem sunt) initium facere non ab Ariete, sed a Piscibus. Deorum igitur tutelam hoe modo proponi licet:
Sub cuius dei tutela signum quodque sit.
V Pallas
V Cytherea n Phoebus es Cyllenius Sb Juppiter m Ceres
=q= Vulcanus ni Mavors -h> Diana *P Vesta Iuno X Neptunus2)
Ex hac tabula apparet Minervam, ut consentaneum est, lanificii deam, Arietem tueri, cui oppositus est in Libra Vulcanus cuius cupidinem aliquando excitaverat dea (cf. Serv. ad Verg. Aen. XI 259); Veneris domicilium secundum omnes astrologos in Tauro est eiusque maritus Mars ex adverso Scorpionem protegit; Apollo in Geminis versatur, e quibus nonnumquam unus esse dicitur, neque mirum si soror eius tutrix est Sagittarii; Mercurius cum Cancro testudine sua iunctus est, Vesta focum suum in Capricorno invenit; Leo sub tutela
') Visconti, Monum. Gabini tav. VII et VIII.
') Boll Sph. p. 476: „diese zwölt Gorter... sind nach Mommsen's Ausdruck nichts anderes als die Monatsheiligen des Eudoxischen Kalenders".
9*



132
LIBER SECUNDUS.
regis deorum est, Aquarius, signum adversum, in dicionem Iunonis venit; denique Ceres Virgini et Spicae, Piscibus Neptunus cognatus est, cf. Bouché-Leclercq 1. 1. p. 184. De deorum nominibus apud Vettium Valentem (p. 5 sqq. Kroll) cf. Boll Sph. p. 475.
433/4 In- editione critica post cura interrogationis signum posui, sed eiusmodi interrogatio, quam sequitur responsum in proximo versu, mihi nunc a Manilii genere dicendi aliena esse videtur, quare textu non mutato malim ita interpungere: his animadversis rebus — quae proxima cura — noscere eet. et nos eer e pro 'nosce', infinitivum pro imperativo usurpatum arbitrari, etsi hic infinitivüs in oratione vincta non ante Val. Flacc. III 412 inveniri dicitur, cf. Schmalz LG.4 p. 482, A. 2; Kuehner II2 2, p. 636; II2, 1, p. 666, A. 2; v. Wag. BphW. (1917) 36, 1127; Müller-Graupa, ibid. (1918) 46, 1125, 13; Ramain, Rev. de Phil. 38, 5 sqq.
435—438 Pulchrius quam ullus scriptor Stoicus Manilius Stoicorum sententiam exposuit, quomodo rerum natura" cuique deo suum dicaverit munus, vel aliis verbis: quomodo e virtutibus facti sint di, cf. Cic. de n. d. II § 62: 'utilitatum igitur magnitudine constituti sunt ei di, qui utilitates quasque gignebant. Atque his quidem nominibus, quae paulo ante dicta sunt' (sc. Fides Virtus Salus Concordia Libertas Victoria) 'quae vis sit in quoque declaratur deo'.
437 vires = r,Bri, virtutes. 438 pondus... rebus persona = auctoritatem virtutibus deus vivus. 439 Pallas, cf. Bouché-Leclercq p. 132, 2; 184; Boll, Sphaera 270. — Cytherea: etiam Veneris planetae domicilium in Tauro est et in Libra: „Veneris domus sünt Taurus et Libra" Firm. II 2, 5. Praeterea mensis Aprilis Veneris sacer est, cf. Bouché-Leclercq p. 189, 1. 440 Cyllenie: Mercurius tamen planeta domicilium habet in Geminis et Virgine, cf. Boll, Sterngl. und Sternd. 73. 441 cum matre deum, quae Iovi adiuncta est propter leones, quibus vehitur, cf. Cat. 63, 76. 442 spicifera: Spica splendidissima est stella in Virgine, quae et ipsa spicam manu sinistra gestans depingitur. — fabricataque: libra fabri instrumentum est, Vulcanus autem deorum faber. 443 Mavorti: etiam Mars (planeta) in Ariete et Scorpione domicilium collocavit. — pugnax, cf. 4, 383: 'Scorpius armis (potens)'; 220 sqq. 445 „le Capricorne est le "lieu d'élection du feu" (Vésta)" Bouché-Leclercq p. 145, Man. IV 243. — angusta, cf. I 271. 446 Ellisius N. M. p. 49 ad h. v. adnotat: 'Scaliger



LIBER SECUNDUS.
*33
e Iovis adverso edidit et sic explicavit "Aquarius est Iunonis astrum, ex adverso Iovis. Nam adversum signum Aquario est Leo, dicatus tutelae Iovis". Quod si recte edidit. . . malim ex Iovis adverso et palaeographia dictante et usu locutionum exadversum exadverso\ — Iovis = Iovis astri, 447 agnoscitque suos, cf. Verg. Aen. III 347; Ov. Met. V 212. 448 magna... momenta futuri = indicia quae in horoscopo describendo magni momenti tibi erunt ad res futuras praedicendas. 449 stellas = planetas, cf. ind. ed. crit. p. 182. 451 ut ingenio ... sur gat: ut deorum et dearum vires per tutelas agnoscas.
452 exaequentque eet.: ut mens tua^ fidem habeat caelo aequam atque caelum tibi fidem facit, cf. v. 130.
453—465 Huic deorum. tutelae Manilius aliam subiungit, quam ipsa signa exercent in partes corporis humani. Quae membrorum per zodiacum divisio inventa est, ut opinantur, ab Aegyptiis, nam scholiasta ad Arat. 545 (p. 446 Maass) docet: oi 9 Aiywmoi eïxótmc; dnb tov Kpiov noiowzat xhv dpyjov ndvxa td %ó>ó\a "kapfidvovtss xaxa. dvaXoytav tav [uèk&v. xai tov (xsv Kpiov xs<poiki)v uvat fomv xxi. Etiam Firmicus II 24, qui fere eandem divisionem commemorat atque M., hanc observationem ei praemittit: „hoe enim et ad apotelesmata vehementissime proficit, praesertim cum locum valetudinis vel vitii volueris invenire", unde suspicari licet iam medicos (Aegyptios?) hac divisione membrorum esse usos. Manilius cum Paulo Alexandrino (cf. Boll Sph. p. 471) et Sexto Empirico p. 731, 28 consentiens hanc seriem dat:1)
Quae membra
humana calque signo attributa sint.
V caput
V cervices n umeri
25 pectus (cor, Firm.)
cfb latera (pectus et stomachüs, Firm.) crura (tibiae)
m? venter X pedes
^= clunes (renes, Firm.) tri inguen femora
V° genua
Operae pretium est etiam conferre in codice Mediolanensi 23 (Codd. Astr. Gr. III p. 15) diagramma rudi manu delineatum exhibens hominem nudum stantem in medio zodiaci circulo lineolis indicantibus, cuinam corporis eius parti unumquodque signum praesit, cui similis est pictura, quam nuper edidit Cumont (Revue Arch. V 3 (1916)
') Cf. Aug. de haeres. 70; Bouché-Leclercq p. 320, 1; Codd. Astr. V 3 p. 128,



*34
LIBER SECUNDUS.
De signorum auditu, visu, amore odioque.
p. 5, ann. 4). Manilius eandem rem iterum breviter tractavit IV 704—708. 454 parentia •=. comparentia. —figuris = signis, cf. v. 383.
455 in quis (sc. membris) figurae sive signa praecipuas vires exercent h. e. maiores quam in reliquis membris. — toto de corp>ore pro genetivo partitivo est et iungendum cum notione superlativa, quae in adiectivo f>raecipuus inest. 456 Aries... princeps, cf. Schol, ad Arat. 545: xai zov [tév Kptov xsfakvv stvat rpamv, èv y zo yyepuovtxóv, Cat. codd. astr. Gr. VI p. 83, 4: è^Épj[sxat dito zov xóofuov 6 Kpióq, xzyaXr, èoziv zov xóapou. — ante omnia ad praedicatum pertinet. 457 Taurus (sortitus est) pulcherrima colla, quae sui census dicuntur, quia ipse gaudet cervicibus robustis, cf. Col. 6, 20: '(tauro) torosior cervix (quam bovi castrato)." 458 aequali.. sorte sc. qua Taurus colla sortitus est. — brachia, umeri, manus Geminis ascribuntur, quippe quae paria sint. 459 scribuntur.. in Geminos (ita Bentl. pro: Geminis) cf. V. 268. 459—460 pectus... sub Cancro est, quod costae testudinis formam adaequant. 460 laterum regnum, quia in lateribus vires, credo, inesse putantur. Mire Garrodius cogitat de leone latera et terga verberante sua cauda! Cat. 63, 81. — scapulae; scapularum regnum.
461 Virginis: cur ei venter ascribatur, non facile quis dixerit, Bouché-Leclercq p. 319, 3 s. f. — descendunt: ex animo eius dictum, qui figuram humanam a capite ad pedes describit. 462 clunes: clunibus corpus librari putatur. — Scorpios: fecundissimus est. Aliter BouchéLeclercq h 1. qui cogitat de Scorpione operis rustici fautore (Man. 4, 219) et locutionem èn dpózpu uaièm afFert. 464 imperitat (Bentl. pro: imperat ei): de usu verborum frequentativorum apud Man. cf. Bitterauf, Obs. Man. p. 20. Et quarto loco ante ultimum sententiae verbum defendere nolo, cf. A. Cramer de Man. q. d. eloc. p. 34. — crurum = tibiarum. —funêéntis: absolute ut v. 232.
466—519. A Manilio ea signa dicuntur se videre (Bkénovza) invicem, quae in lineis sita sunt aequo spatio distantibus ab axe, qui aequinoctia iungit, audire autem se illa, quae obtinent extremas partes lineae axem comitantis, qui solstitia iungit (axovovra). Deinde amor aut odium est inter ea signa, quae lineis possunt copulari parallelis illi, quae iungit Arietem cum Tauro vel Libram cum Scorpione. Est haec ratio sive theoria videntium se et audientium stellarum vetustior; quam postea astrologi mutaverunt, cf. Bouché-Leclercq p. 160, Firm. II 29 (de antisciis). In ratione Maniliana signa tropica, Cancer



LIBER SECUNDUS»
Ï35
et Capricornus, non habent quem videant (afitemo:, a'Suya), duo signa auribus carent, Aries et Libra (cf. diagrammata in appendice).
466 propriis... legibus (cf. 470: proprio... favoré): quae ex ipsa signorum natura oriuntur. 467 commercia rerum, cf. vv. 125, 346 (et ind. ed. crit. p. 178). 468 praestant visus: sese videntia.— auribus: abl. instr. est, ut vestibus haerent IV 751. — haerent — signo socio adhaerent. 469 aut... -ve, cf. Cic. part. 64: 'ubi sit necne sit aut fuerit futurum ve sit, quaeritur'. 469—470 conversaque quaedam in semet — se ipsa aut videntia aut audientia aut amantia. — proprio... favore: 'sunt quaedam yikauxowxa., sicut et quaedam sunt ainopXemovvra (Seal.) 471 idcirco: etsi exspectes adversis (= contrariis, cf. vv. 409 et 432) signis non amicitiam sed inimicitias esse, tamen idcirco quod proprio favore et propriis legibus ducuntur, fieri potest, ut gratia inter ea sit. 472 sociata: quamvis inter se foedere iuncta sint, de quibus poeta mox v. 474 fusius dissent. — aliendque sede: quamquam loco inter se inimicitias exercent. 474 at triquetris orti (ita partim cum Housmano Garrodius pro codd. lectione utrique trisorti ML1, utrique sorti L2 G): qui sub signis, quae bellum sociata gerunt (472) orti sunt, nonnumquam inter se pugnant. 475 quod causam inducit huius condicionis caelestis, quae cum legibus trigonorum eet. confligere videtur. 476 variantibus: ita ut inter se discreparent. 477 contulit — iunxit, copulavit. 479 quaedam, quae inter se cernunt aut audiunt, opposita sunt aliis (480) quae (inter se) dihgunt aut noxas bellumque movent. Manilius ut particula copulativa -que pro aut in v. 479 usus est (cernere audirequej, sic in v. 480 iunxit per et (diligerent et moverent) ea quae proprie disiungenda erant. 481 his: est tertium genus eorum quae neque audiunt neque vident inter se. 484 genus = naturam, indolem. 485 consilium ipse suum: non alios audit sed se ipsum, :) ut docet diagramma:
Aries se ipsum audit, Taurus Pisces „ ,
Gemini Aquarium audiunt, Cancer Capricornum audit, Leo Sagittarium „ ,
Libram videt. Virginem „ . Leonem vident. se ipsum videt. Geminos „ .
') Bouché-Leclercq p. 163,



i36
LIBER SECUNDUS.
Virgo Scorpionem audit, Taurum videt.
Libra se ipsum „ , Arietem „ .
Scorpio Virginem „ , Pisces „ . -
Sagittarius Leonem „ , Aquarium „ .
Capricornus Cancrum „ , se ipsum „ .
Aquarius Geminos „ , Sagittarium „ .
Pisces Taurum audiunt, Scorpionem vident.
486 frustratur amando Taurum: Aries amore decipitur, nam amat Taurum, qui Arieti fraudem nectit. 487 ultra sc. Arietem. 488 videt atque audit... Pisces: proprie Taurus tantummodo audit Pisces, non videt, sed videt Virginem, quae eius mentem capere versu 489 dicitur. Nolo credere Manilium h. 1. aliam rationem astrologicam secutum esse, sed licentia quadam poëtica dixit Taurus ultra (Arietem) videt ad odium, quod ille in Arietem suscepit, indicandum; astrologice tamen intellegi vult illud fulgentis... audit per sidera Pisces et totam sententiam ita accipi oportet, quasi f ulgentis... Pisces ab uno verbo audiendi pendeat. 489 Virgine mens capitur === Virgo oculos Tauri in se vertit. 491 indutusque Iovi (est) = Tauri effigies Iovi quasi tegimentum induta est. „Series ipsa orationis legendum monet Iovi est" (Bentl.).
494 adverso Capricornus conditus astro: eiusmodi locutiones optime explicari possunt, si cogitamus de ipso animali (Capricornus), quod astro suo est oppositum, cf. Iuv. VI 570: 'quo laeta Venus se proferat astro." 496 Cancri captatur Aquarius astro: „sensus est Cancrum insidiari Aquario et fraudem illi nectere" (Huetius). Vulgo l) captatur interpretantur per 'amatur', sed recte Garrodius demonstravit in hac parte ubique signum aliquod femininum amari a masculino, quod illi odio sit. Itaque captatur dictum est pro locutione pleniore: 'insidiis captatur', cf. Liv. II 50, 3; Man. II 519. 498 gemino, cf. IV 230: 'biferum corpus'. — Capricorni diligit astrum, sed ipse Leo odio est Capricorno, signo feminino, id quod Manilius addere neglexit.
499 Erigone = Virgo, cf. II 175. 501 Libra suos sequitur sensus = non aliud signum 'sentit' oculis, sed se ipsam videt, cf. Lucr. III 381: 'contra cum sensus dicat eorum' (= oculorum); Cui. 10. — infra sc. se, nam in motu diurno Libra Scorpionem praeit, vel Scorpio a laeva est Librae (v. 279). 503 oditque palmaris coniectura Bentleii pro codd.
') Cf. etiam vers. Belg. p. 54.



LIBER SECUNDUS.
r37
lectione auditqu'e, nam Scorpio non Libram audit sed Virginem. Contra ut Taurus fraudem nectit (487) Arieti, ita pari ratione Scorpio odit Libram (cf. diagramma in appendice). 504 parere = vrocxpveey, cf. Bouché-Leclercq p. 163. 505 stnum = urnam, cf. Verg. Ecl. VII 33: 'sinum lactis'. 507—509 Capricornus in semet ipsum convertit visus, quia sub eo natus est Augustus, ut vult Manilius. Sed ex Suet. Aug. 5 apparet Augustum a. d. VIIII Kal. Oct. paulo ante solis exortum natum esse, h. e. eo die (d. 23 m. Sept.) quo sol erat in parte octava Librae (Bouché-Leclercq p. 129, 1). Itaque si Augustus 'paulo ante solis exortum' natus est, Libra horoscopante (non Capricorno) in lucem editus est, qua cum computatione congruunt ea quae Manilius alibi IV 548—552 et Verg. G. I 32—42 (diss. v. W. de Verg. G. p. 16, 1) referunt, quorum uterque Libram significat tamquam astrum Augusti. Verum tamen princeps ipse non Libram, sed Capricornum in nummis suis (Suet. Aug. c. 94) sculpendum curavit et Manilius, ut hic locus docet, alterum principis horoscopum non minus nosse videtur. Quomodo haec explicanda? Housmanus (Cl. Q. 1913 p. 110) optime exposuit eo temporis momento quo Augustus natus sit, in Capricorno fuisse lunam, quae secundum aliam mathematicorum rationem ortum nascentium moderaretur (Cic. de div. II 91). Quae ratio ne Manilio quidem ignota est, ut II 726 probat. Fortasse poeta h. 1. 'numeros Babylonios' a Graecorum astrologorum rationibus diversos secutus est. 509 maius sc. se ipso. 510 auribus. .. captat = studet audire, cf. Verg. Aen. III 514: 'explorat ventos atque auribus aëra captat'. — summi... fastigia Cancri: 'fastigia Cancri vocat ex priscorum falsa opinione, qui Cancro nullum signum magis septemtrionale oriri putabant; ideo altissimum omnium signorum esse pronuntiabant' (Seal.),, cf. Gem. p. 30, 3 : ènü yap ai Szpwtï xpoizai yivovxai èv KapxtW, èv ds xatg Bsptvatg xponaïq popaóxdxog ytvexai 0 fihoq, ó\d xovxo vreXa|3ov fiopaóxaxov dvaxéWetv xbv Kapxivov, Man. II 512: 'sublimemque Cancrum'. 514 attendere = audire. 515 vices — necessitudines. —fixit = *axioxr,p£s. (Seal.). 519 captentur = petantur, cf. ad v. 496.
520—538 Manilius causas dat, cur trigonum a (1. 5. 9.) bellum gerat cum trigono c (3, 7, 11), omittit tamen narrare, quae sint inimicitiae inter trigona b et d (cf. vers. Belg. p. 41); „spatio exclusus de posterioribus his nihil dixit", ut suspicatur Ellisius N. M. p. 52.
520 Metri causa Bentleius pro etiam dedit et tota. Librarius in L
De trigonoru inimlcitli



i38
LIBER SECUNDUS.
De
singulorum signorum inimicitiis.
metro succurrere conatus *est scribendo etiamque trigona trigonis.
521 altera... linea h. e. alterna linea vel linea alternis vicibus (linea quae Arietem cum Leone, deinde illa, quae Geminos cum Libra iungit) ducit triquetra in bellum, quia diverso limite sunt latera inter se, alterum alteri e diametro opposita. Legit Fayus altera quae (sc. trigona), fortasse recte. 522 „Ita ratio veritatis convenit in omnia" (Fayus), cf. Cui. 4: 'omnis ut historiae per ludum consonet ordo'.
524 Chelis = Librae, cf. 1611. 525 quod Gemini excipiunt: trigonum continuando efficiunt. Proprie Gemini et Aquarius excipiunt Chelas trigonum efficientes, cf. II 189. 526 verum: veritati consentaneum.
529 humana est facies Librae: nam Libra fingitur saepe portari a femina vel a puero, cf. Thiele A. H. p. 71. 531 victus Leo sc. Nemeaeus ab Hercule. 532 aureapellis a Phrixo Arieti detracta animali locum dedit in caelo (concessit sidera). 533 ferae (Bentl., suae 0) partis Gentaurus ter gore cedit: quia tergus equinum est {ferae partis cf. II 444), Centaurus homini cedit. 534/5 homini (= ab homine) victus sc. est Centaurus. — quo = qua re, idcirco. — ab illis nascentis (ace.) Librae superari posse trigono j*f* ab illis animalibus (signis feris) eos posse superari, qui nati sunt sub trigona Librae. 536 brevior quam mythologica ratio antecedens, quae fabulas Arietis Leonis Centauri adhibet ad inimicitias signorum explicandas. — per signa: si sola signa ipsa respicimus nulla ratione fabularum habila. 538 ferarum sc. astra.
539—579 Non modo tota trigona cum trigonis bella gerunt, sed etiam singulis signis inimicitiae sunt cum aliis, quae non ad idem pertinent trigonum: >j; .
Aries. ... 1 contra 6, 7, 3, 11.
Taurus ... 2 „ 4, 7, 8, 12.
Gemini ... 3 „ 1, 5, 9.
Cancer ..." 4 „ 10, 7, 6, 2.
Leo .... 5 „ 6, 7, 3, 11.
Virgo.... 6 „ 4, 9, 12, 10.
Libra.... 7 „ 10, 4, 1, 5, 9 (8).
Scorpios. . . 8 „ 11, 3, 2, 5, 6 (7).
Sagittarius. . 9 „ 3, 7, 6, 11.
Capricornus .10 „ 3, 7, 6, 11.
Aquarius . . 11 „ 5, 9, 1.
Pisces. ... 12 „ 11, 3, 6, 9.



LIBER SECUNDUS.
*39
Praeterea haec tabula *) docet inimicitiarum causas tribuendas esse vel sexus vel speciei discrimini vel quadrati necessitudini et positioni.
539 in proprias secedunt.. . mentes = 'abeunt in proprios sensus'.
540 privata: suo Marte, non/cum aliis sociata. 542 et Geminis et si quos protulit urna (ita scripsi cum Bentleio pro codd. lectione gemini pisces quos): „Aries bellum gerit cum Libra Geminis Aquario ratione trigoni fcj; Virgo hostis secretus, signum ferinum petens, est." Legebatur ante Bentleium: gemini piscis... unda, 'male, nam alias dicit poeta geminos pisces, unda vero piscium nusquam in caelo est'.
543—545 Tauro inimica sunt tria signa, ad trigonum d pertinentia, Cancer Scorpios Pisces, praeterea Libra, quae odit feras. — pee tora, cf. Verg. Aen. XI 216: 'cara sororum pectora maerentum'.
545—546 Gemini bellum gerunt cum trigono a, Ariete Leone Sagittario. 547—549 Qui sub Cancro nati sunt, inimici sunt iis qui sub trigono b orti sunt, nee minus infesta iis est Libra, cf. v. 544. — in Cancro: sub C. — aversi, cf. II 198, I 264. 550/1 Leo eosdem habet hostes atque Aries (6. 7. 3. 11), cf. v. 541. 552 sq. Cancrumque (Bentl., Taurumque 0): aut Manilius aut librarius nominibus errasse videtur in his versibus, nam ratione trigonorum Virgo bellum gerit cum trigono d, h. e. cum Cancro Scorpione Piscibus, non cum Tauro et Capricorno, qui ad idem trigonum pertinent atque ipsa. Itaque iure Bentleius Taurumque in Cancrumque mutavit, sed violentior est mutatio alterius versus et te, Capricorne, rigentem in Geminosque et Scorpion acrem, quam proposuit Garrodius, quam in textum recipere non ausus sum, etsi explicatio originis lectionis depravatae, quam dedit, haud spernenda est. — sub arcu = arcu armatum, cf. sub armis, sarcinis eet. — geminum = biferum, cf. V 15. 554—556 Libra- petitur a signis, quae ad ipsius quadratum pertinent, h. e. ab Ariete, Cancro, Capricorno,2) deinde ab iis, quae Aries in trigono secum ducit, sc. a Leone et Sagittario. His quinque adde sextum Scorpionem (v. 559: metuendus et ipse), quem Libra metuit ut ille eam fugit. — Chelis quod utrumque eet. = quia utrumque Librae est quadrati signi loco. 557—559 Scorpios in totidem (sc. sex) fecundus hostis, cf. IV 124, 161, 826; Sil. It. II 498: 'fecundum in fraudes genus hominum'. — Scor-
') Cf. ed. Fayi p. 184. *) Cf. vers. Belg. p. 43.



140
LIBER SECUNDUS.
pionis hostes sunt Aquarius Taurus Leo, quia ad idem quadratum pertinent, deinde Libra et Gemini, qui tertii trigoni c participes sunt cum Aquario, denique Virgo, quae omnibus signis ferinis infesta est.
550—562 Adoritur Sagittarium trigonum c, Gemini Libra Aquarius, quibus se adiungit Virgo eandem ob causam, quam supra commemoravimus. — natura et lege = naturae lege (quod Scaliger restituere vult). 563 Si lectio sana est, haec. eadem' (sidera) referendum est ad hostes, quos Sagittarius (cf. ad v. 560—562) habet. Quoniam tamen haud veri simile est haec signa vicina ab isdem hostibus peti, Garrodius versum 562* inseruit: quin etiam Tauri quae stellis signa minantur, versum non elegantem, sed qui iustam praebet sententiam, cum Taurus ad idem trigonum pertineat atque Capricornus. 564—566 Aquarius proelio arcessitur a Leone Ariete Sagittario, quae turba ferarum iacet sub virtute unius Aquarii, cf. IV 34. 567—569 Pisces Aquarius vicinus (cf. v. 385) odit nee minus Piscibus irumica sunt signa, quae ad idem quadratum atque ipsi pertinent (Gemini, Virgo, Sagittarius)
570—579 Manilius demonstrare vult, cur tertia quaeque signa, velut Taurus et Cancer, Cancer et Virgo, inter se immica sint. Idcirco proponit Cancrum adversum esse Capicorno (signa enim adversa sunt) unde sequitur, ut Taurus et Virgo, cum sint eiusdem trigoni atque Capricornus, etiam inimica sint Cancro. Similiter Pisces et Scorpios maligno vultu aspiciunt Capricornum, cum signa sint, trigono iuncta cum eius inimico, Cancro, cf. vers. Belg. p. 41. — nee sola est ratio: neque est ratio trigonorum alternantium sola ratio, quae dat eet.
571 mutua bella (veile 0) cum Housmano dedi, quia mutua veile non dicitur pro: mutuo bene veile, neque hoe loco sermo est de benevolentia, quae inter nascentes est, sed de odio. 573 vultu... maligno: haec videntur pugnare cum iis quae M. de Tauro et Piscibus docet vv. 487—488. 574 Olim edebatur: quaeque manent quocumque loco, in qua lectione loco non caret attributo, sed praestare puto cum Housmano corrigere: quippe manent quaecumque loco. Ad quaecumque referendum est illis in v. 576. 575 septima cf. 402 sqq.
576 illis: illorum tertia quaeque ita feruntur (cf. v. 303), ut cum signo adverso efHciant trigonum. — utriusque: signi adversi. 578 Proprie dicendum erat: quae sunt adverso signo (dat.) cognata trigono (abl.), nam ut supra demonstra vi, e. g. Taurus et Virgo Cancro inimica sunt, quia trigonum effkiunt cum Cancri adversario, Capricorno.



LIBER SECUNDUS.
Hl
579—607. Ut inimicitiae odium discordia inter signa caelestia sunt, sic etiam homines sub iis nati inter se pugnant et se invicem oderunt terraque oppleta est sceleribus et facinóribus nefariis. 580 corpora hominum, qui sub iis nascuntur, cf. 544: 'pectora'. — totiens (Bentl., quotiens O) flagitatur, quia quotiens legendo comparationem instituimus inter contraria (579) et inimica, quae nulla est; 'contrarium enim id ipsum est, quod inimicum'. 582 pectore amiatiae maius: praesertim Epicurei amicitiam magni fecerunt, Diog. Laert. X 9 (Ritter—Preller Hist. Ph. Gr. § 455). 583 unus erat Pylades, cf. Cic. de am. § 24: 'qui clamores tota cavea nuper in hospitis et amici mei M. Pacuvii nova fabula: cum ignorante rege uter Orestes esset, Pylades Orestem esse se diceret, ut pro illo necaretur; Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseveraret'; Ov. Pont. III 2, 65 sqq. 584 mallet... ipse mori sc. quam amicum suum mori. In proximo versu (585), qui antecedentia, non sequentia explicat (ut Garrodius vult), coniunctivus fortasse probabiliorem habet causam, si cum Postgatio quom pro quod legimus. 586/7 hos versus expunxit Garrodius, reliquit tamen versum 588, qui ita relictus caret sensu J). — et duo, qui potuere sequi sc. Orestem et Pyladem, nempe Damon et Phintias, cf. Cic. de ofF. III § 45 : „Damonem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoe animo inter se fuisse, ut cum alteri Dionysius tyrannus diem necis destinavisset et is qui morti addictus esset, paucos sibi dies commendandorum suorum causa postulavisset, vas factus sit alter eius sistendi, ut, si ille non revertisset, moriendum esset ipsi. Qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem tyrannus petivit, ut se ad amicitiam tertium ascriberent." — vix noxia poenis sc. fuit, h. 1. vix is qui re vera noxius esset, inveniebatur ad poenas dandas (reus), sponsor (vas) enim pro eo mori cupiebat. 588 ne solveret ipsum sc. sponsor (nam sponsorem per prolepsim in sententiam principalem tractum est, cf. Ter. Eun. 610) = ne sponsor ipsum (reum) liberaret morte vel poena pro amico obeunda. 591 cum fortuna fidem quaerat: cum in rebus asperis amico nobis opus sit, cui fides habeatur. 593 non excusabile (per figuram Xtwnrcos) = damnandum, exsecrandum, cf. Ov. Pont. I 7, 41: 'quod nisi delicti pars
') Garrodius maxime movetur repititione unus... unus... una, post quam alterum amicorum par a poeta introducitur, sed manet amicitia illa Orestis et Pyladis una siye unica, etsi duo alii eam secuti sunt.
De discordia terrestrl cum
caelesti congruente.



142
LIBER SECUNDUS.
De
necessitudine tater partus elusdem trigoni.
excusabilis esset'. De adiectivis in -bilis exeuntibus et pedem quintum explentibus, cf. Cramer de Man. eloc. p. 77 sq. 593" et 594* inseruit Garrodius exemplo usus his versibus III 17—19, IV 82—83. Iam Jacobus intellexerat hic aliquot versus deesse. 594 venales ad fata patres: filii quasi emunt patrum mortem; inde patres possunt dici venales. 595 Phoebus: 'notat poeta facinus impium Atrei, quod ipse sol non ferens terris noctem imposuit'. 596 prodita = profanata, violata. 598/9 Et insidiae in foro structae et caedes in ipsa urbe perpetrata nos docet recte Fayum vidisse, cum turbam grassan tem ad Caesaris interfectores referret. Sodalicia quae Garrodius significari arbitratur, ab hoe loco aliena sunt, quippe quae commemorentur in quaestionibus de ambitu, si patet sodales ratione illegitima amicum petitorem adiuvisse, non ubi mentio fit amicitiae proditae. 600 abundant c. gen. cf. Kuehner L. G. II t, 467, 6; Lucil. 272: 'quarum et abundemus rerum et quarum indigeamus'. 601 Cf. Ov. a. a. I 739: 'mixtum fas omne nefasque/nomen amicitiast, nomen inane fides'. — legesque per ipsas •= ipsis legibus male utens, ut delatores, cf. Iuv. III 116: 'stoicus occidit Baream, delator amicum'.
602 noxia maior est quam ut legibus puniri possit. 603 in multis signis: cum multitudo signorum magna sit, h. e. cum tanta sit copia horoscoporum. 605 jidei... foedus: poeta inscius duo iunxit vocabula eiusdem radicis (*fid forma debilior iuxta normalem *feid, unde absonans *foid, quae abiit in *foed), 606 sibi et ipsa semel posita, tamen ad utramque partem comparationis pertinent. 607 inimica sorte feruntur = vivunt inter se inimici, ut sors voluit. Proprie de stellis dicitur feruntur, quod ad homines sub iis natos translatum est, cf. 609.
608—642 Fusius de primo, brevius de ceteris trigonis agens (cf. ad vv. 520—538) poeta exponit, qualis sit necessitudo inter eos, qui sub signis eiusdem trigoni nati sunt. 608 sq. Constructio haec est: si cupis dignoscere, quae signa cognata, amica sorte ferantur (cf. v. 607) et animos iungant eorum, qui sub iis nati sunt. 610 cum toto... trigono = cum partubus totius trigoni. 612 prosequitur sc. honoribus, veneratione, donis, cf. Suet. Dom. 9: 'largissime prosecutus'.
613 natura mitius astrum: apud Manilium saepius mythologia magis valet quam ipsa astrologia, quae de hac miti Arietis natura nihil nos docet. 614 expositum suae noxiae = obnoxium damno, quod



LIBER SECUNDUS.
H3
proprium est naturae mitis, quo natura mitis affici solet. —fraudibm ullis: abl. qualitatis. 615 quam corpore sc. molli. 616 illis: Leoni et Centauro. 617/8 cogit (sc. eos) commoditate (= sui commodi causa) fidem excedere. — gratia facti in exitu versus, cf. Verg. Aen. IV 539, VII 232. 619—620 Partim cum Ellisio partim cum Postgatio dedi: atque in (at quin G) Lanigerum (Lanigeri 0) partus sub l) utroque trigono/non pacem (pareet ML') sed rara gerit pro tempore bella h. e. qui natus est sub Leone et Sagittario non pacem, ut expectamus, sed interdum, ut tempus postulat, bellum cum Lanigero natis gerit, cf. Sall. Iug. 46, 8: 'pacem an bellum gerens'; Postgate Silva Man. p. 10; Ellis Noctes Man. p. 54. Si cum codd. legimus: atque in Lanigeri partus sub utroque trigono non parcit (Lucr. VI 399), cogimur illud sub utroque trigono sic explicare, ut dictum sit pro: is qui sub utroque trigono natus est, cf. Ov. Met. I 20: 'sine pondere'. 621 Scripsi cum Garrodio: quam iniuria (codd. \ pro tempore quod male repetitum est e versu superiore) sc. accepta, sibi illata. 622/3 duplici (Sagittario), cf. V 15. — quam te, Nemeaee, sub uno — quam in te, qui sub una forma es. 624 signis sc. Sagittario et Tauro. — querela = pugna, cf. 628; IV 429. 626 nee magis sc. quam mentes prioris trigoni. — coeunt ad foedera cf. Verg. Aen. XI 292: 'coeant in foedera'. 629 Legitur in 0: quosque dabunt Chelce et quos dat Aquarius ortus, quo in versu cum desit tertium signum, Bonincontrius ad trigonum supplendum finxit versum 631, qui in codicibus non invenitur. Rectius Iacobus pro glossa interlineari, quae in textum irrepsit, et quos dat, substituit Geminique et, idem metro succurrens, nam in Chelae. et hiatus 2) est. Praeterea Garrodius particulam adversativam desiderans initium versus sic correxit: set quos dant Chelae eet. 632 'et magna prosperitas veniet ab iis in plures amicos' (Fayus). 635 actus sc. vitae (astus Huetius) cf. III 134.
636 aspergit noxas = afficit damno, malo. 640 repetunt — reposcunt, renovant. — tectaeque lues 3) sub fronte vagantur (cf. IV 151: 'habitatque puer sub fronte Cupido'): pessimimoresapparentexoculorumlascivia.
643—686 Redit poeta — id quod Garrodius negat — ad ea quae iam tractavit, quadrata trigona vicina hexagona, sed alio modo ea
') Cf. Iacob ed. Man. p. 221 (sub); Man. II 555: quadratum (dictum de signo, quod in eodem quadrato est).
') Cf. ed. crit. p. 185. ') Nom. ace. plur. Cypr. ad Dem. 2, Prud. perist. 2, 222.
De quadratis,
trigonis, viclnis, hexagonis.



144
LÏBER SECUNDUS.
tractat, nam supra (vv. 279—402) potius exposuit, quae signa in trigono eet. iuncta essent, hoe loco docet, quales in signis et in iis, qui eorum sunt partus, lateant condicioftes, necessitudines, rationes mutuae. De dodecatemoriis non ante v. 687 sqq. sermo est.
643 'Non sufficit morari solum in singulis signis privatim' (Fayus).
644 Iure hunc versum expunxit Bentleius, nam 'nondum quicquam de planetarum aspectibus auctor narraturus erat'. 645 parte — situ, nam alias vires habent in trigono, alias in quadrato. — linea cf. v. 522. 647 et quae eet.: et iis signis, quae linea, in sex partes divisa, tangit in zodiaci circulo. 648 quaeque secat eet.: et iis signis, quae secat limes tranversus per medium currens caelum. 649 mundus: locus modo in trigono, modo in tetragono eet. 651 versum iure damnavit Bentleius et propter sensum et propter ipsa verba. 652/3 Idem docet Ptolemaeus Tetr. I 12: tovtmv [xévrai t<3v ayr)[xaxtaiJMV oi [isv zpïyoivoi xai üiayuvoi aitpfwtoi fcognati et amicij xaXovvrat rJta .xo e'£ ó[ioyzv&v avyxetoSai èa^xavfiijjopvm yroi ex navxw SyjXuxwv « upamx&v. dai/pfwoi ik oi xsxpayavot xat oi xaxa. dtdfuxpoVj èioxi xax aVrtSeartv tdSv ó[Aoy£v&v rr,v aucroanv Xa/x{3avouctv. — adversis cf. 395 sqq. — quadratis.. censentur signis = pertinent ad signa quadrata, cf. Ov. Pont. II 5, 73: 'pro quibus ut maneat, de quo een se ris, amicus'. Cognati sub quadratis, amici sub trigonis nati sunt. 656 quattuor cï. 287—292. 657 articulos cf. 430, IV 164, 325. 659 Caper.. genitusque ad frigora piscis: extrema pars Capri cauda piscis est (cf. Boll Sph. p. 196). Ita explicatur, cur Caper brumam ministret, cum pars eius frigidissima sit. 660—663 tertium est quadratum constans e signis duplicibus 1). — duplicemque in Virgine formam, cf. ad vv. 175—177 et Boll Sph. p. 513, 5. — duo Centauri Heet uno corpora textu {corpore textum ML): 'duo corpora Centauri una commissa connexa contexta' (Bentl.); textus (subst.) etiam occurrit II 428, III 270, IV 415. 664—667 Secundum quadratum x) signorum simplicium est. 665 neque Taurus habet comitem: Taurus simplex est, non e duobus constat corporibus. 666 sine compare: coniectura egregia Dorvilli pro: sine corpore (cf. Ov. Met. VII 830: 'metuit sine corpore nomen)', ut paulo ante: neque habet comitem et nee iurigitur ulli, et post: uno censetur Aquarius astro. 669 numeris: quia vel duplicia vel simplicia sunt. — tempore, quia tropica sunt. 672 unaque
') Cf. vers. Belg. p. 43.



LIBER SECUNDUS.
145
sub imagine: subiectum verbi signant idem est atque verborum referunt et manent. Ergo illud una sub imagine non potest intellegi, ut Garrodius vult, de eo quadrato, quod e signis simplicibus constat, sed potius eos homines indicat, qui vel affines vel propinqui sunt vel unam vitae imaginem praebentes (inter se similes, ut recte Fayus interpretatus est), cum sub uno e tribus quadratis nati sint. Vix opus est dicere locutionem una sub imagine non referri posse ad signa et caelum, sed ad homines et terram. 673 versum sensu carentem cum Breitero expunxi, sed videtur aliquid excidisse, nam in versibus proximis abruptus est transitus ad unum quadratum sc. id, quod efficitur signis tropicis.
674—676 sententia haec est: in signis tropicis magis valet cardo, locus, oppositio, quam vinculum, quo membra quadrati iunguntur f numerus). Ergo ita construendum: sidera, quae efficiunt quadrata orbis, quamquam in partes quattuor drvisi, tamen non lege quadrati censentur l).
677—684 Longius est latus trigoni quam quadrati. Itaque ut illud iungit signa longiore intervallo distantia, sic etiam homines sub trigoni signis nati proprie longius inter se distant sed artiore amicitia iunguntur, quia e longinquo debent coire. 678 tribus emensis signis: tria enim signa integra sunt inter Arietem et Leonem eet. 679 imitantes iura gradumque sanguinis = 'similes legibus et gradibus affinitatis'. 680 ducunt sc. natos. — animis haerentia pectora: ad pectora quae facile se cum aliis iungunt. 684 quam quae eet. sc. quadrata, cf. v. 652.
685/6proxima: aliter de iis iudicat Manilius v. 385. — subscribunt = favent, cf. III 128. — tertia quaeque: ea M. v. 572 plerumque inimica appellavit.
687—787 His centum versibus M. docet signum quodque in duodecim partes esse dividendum, quas singula signa regant ita ut prima pars ipsi signo tribuatur, reliquae reliquis deinceps, quo fit, ut e. g. in Ariete primum dodecatemorium (21,, °) pertineat ad ipsum Arietem, secundum ad Taurum eet., in Tauro primum ad Taurum secundum ad Geminos eet., duodecimum ad Arietem, cf. tab. in Fayi ed. p. 199. Itaque si scire cupimus, quod signum eam partem regat, in qua Luna est, velut si Luna est in Tauro 15 °, oportet nos illos gradus quindecim
dividere per l*/i {^r~ = ^jr = °^ unc*e seclint;ur sex signis, Tauro
De dodecatemoriis.
') Breiter verba minor est numeri quam cardmis usus de signi» omnium quadratorum intellegit. Verh. Afd.t Letterk. 1921 (van Wageningen). 10



146
LIBER SECUNDUS.
Geminis, Cancro, Leoni, Virgini, Librae singula dodecatemoria posse tribui Lunamque versari initio dodecatemorii septimi, cui in Tauro Scorpios praeest, Bouché-Leclercq p. 302. Sed hoe astrologis nondum sufficit. Alteram enim rationem poeta ingreditur dodecatemoria illa rursus dividens in partes quinas, quibus singuli planetae praesint, fortasse hoe ordine Juppiter %, Venus $, Saturnus b, Mercurius Mars cf (Boll, Sprechsaal 1913, p. 342).
688 servit sibi: sibi soli usui est. — mixta cf. 749. 689 Jines **= opta. Ita etiam appellantur partes, quae planetis in singulis signis conceduntur, Bouché-Leclercq p. 210 sqq. — astris — signis; poeta cogitat de dodecatemoriis, de signorum potentia, quam in aliis signis habent, nondum de planetarum vi, de qua sermo est v. 745 sqq. 692 perdiscere: exspectes dignoscere (Bentl.) vel discernere (Pingr.), ut II 608, sed lectio tradita fortasse ita intellegenda: ut infestis (perdiscendis) etiam pacata perdiscere possis. 694 Gr aio., nomine, cf. 909, 888; IV 818, V 646. 695 dodecatemoria: x) vox ^utJexa-nj/xóptpv iam apud Plat. Legg. VIII 843^ occurrit ad partem duodecimam significandam, sensu autem astronomico apud Hipparchum (Manitius, ind. 320). 696 partis: gradus nostros. 697 numerus.. omnis = signum quodque vel pars duodecima zodiaci. 698 partibus — dodecatemoriis (21,2 °). 700 cuncta: plenus numerus, non pauciora. 702 numero pertinet ad totidem.
708 sqq. cf. IV 373 sqq. 709 saepe natura hominis degenerat in partus ferinos, in monstra, etsi partus fiünt sub eodem signo. — maremque eet: sub eodem signo statim post virum femina nascitur.
710 sidere: viribus diversis singularum partium sideris, cf. 711.
712 dodecatemoriis: secundum d. 718 ultima .. ratio — postremum dodecatemorium. — extremis.. astris: si fingimus omnia illa astra una in linea, non in circulo, collocata esse. 722 nee genus est unum: proprie non nova datur ratio dodecatemorii inveniendi, nam in iis quae praecedunt, expositum est quid sit dodecatemorion, non quomodo computetur, si qua pars signi data sit. 726/7 luna constiterit: similiter Firmicus II 13, 3: „pone solem in Ariete esse parte quinta et minutis quinque; duodecies V faciunt partes sexaginta et duodecies quina faciunt minuta LX; <LX> minuta unam faciunt partem, ac per hoe fiunt partes LXI (61 °); das Arieti, in quo Solem esse
*) Firm. II 13, 1—2.



LIBER SECUNDUS.
H7
diximus, XXX, Tauro XXX: invenitur duodecatemorion in parte prima Geminorum'. Haec computatio admodum perspicua, comparanda est cum priore parte (727—731) ratiocinationis Manilianae. Pro 'duodecies' Manilius dixit numeris ter quaternis, sed causa multiplicationis, quam addidit, mira est: sublimi totidem quia f u/gent sidera mundo; vera enim causa posita est in difficultate dividendi per 21/ (cf. v. 719—720), quamobrem èt Manilius èt Firmicus prius multiplicant partium numerum per duodecim, deinde dividunt per 30 (i2X2\2)- — Haec ratio Cat. codd. astr. I p. 154, 16 Dorothei esse dicitur: 0 dè AwpóSsog Xiryst ... napd tov i{3' nouüaSou rag p.otpag.
729 luna: de luna horoscopo cf. Cic. de div. II 91; Housman Class. Quat. 1913, p. 110. — Cat. codd. astr. I p. 154, 23: «v#v 2eXrjv>j Tavpw poipa xs'- xaxna dtó&xarig TOrijaag svpov x' xaxna? dnéhxja duo Tavpov dva [xoip&v 1' (30) xat eet. 730 quaeve hinc defuerint: est coniectura Dixoni pro codd. verbis: quae et hinc defuerant et recte Dixonus ita legendum proposuit, nam fieri potest, ut luna sit in parte signi, quae minor est quam 27* °, velut in Tauro i° vel 2°. Tum reditus multiplicationis (12 X 1 vel 12 X 2) minor est triginta partibus Tauroque addendus est numerus deficiens (12 vel 24). l) — hinc = partibus illis triginta. 732—734 hi tres versus a multis editoribus expuncti sunt; vereor ne iniuria, nam Manilius parum artis mathematicae peritus, numerum deficientem h. e. numerum post divisionem restantem, qui minor est triginta partibus, rursus vult dividere per 21/*, non sibi conscius se hoe iam fecisse, cum 'duodecies' uel per duodecim multiplicaret, per 30 divideret. — hic numerus = triginta. — defiaet sc. te dividentem per triginta. 736 cetera ducet eet.: luna deinceps sortes suas ducet (743) vel cbllocata esse poterit in omni dodecatemorio omnium signorum. 738 haec: quae sequitur. 739 minor est in partibus: ita legendum censui Mnem. 41, 204, cf. paulo infra v.
822. Partes enim fiunt sexagesimae 3° _12, ratio maior in effectu erit,
quoniam in illis partibus planetae vires suas exercebunt. 740/1 dodecatemorii . .. dodecatemorium = partem partis, sed pars illa dodecatemorii non est duodecima, sed quinta (cf. v. 741), ita ut Garrodius legendum censeat: dodecatemorii quota sit quod dicitur esse /pars pemptemorion.
») Verba in versione mea Belgica p. 62, v. 730 <om tot 300 te geraken> delenda sunt.
10*



148
LIBER SECUNDUS.
De quattuor cardinibus mundi eorumque vi.
Ita certe Manilius scribere debuit, sed nisi erravit, in vocabulo 'dodecatemorion' vim adiectivi numeralis dadsm neglexit, tribuitque ei sensum vocis quae est pars, non curans, quanta pars esset. 743/4 sortes dimidias: partem quintam«partium duarum et dimidiae, h.e. 1IÏ°. 746 dodecatemorio: proprie in dodocatemorio dodecatemorii, cf. 741. 747 Constructio haec est: stella (errans) dabit effectus suos in viribus eius (dodecatemorii), cuius in fines inciderit in sidere quoque. 751 suos ignota per usus: docet poeta ignota, quo modo adhibeantur, cf. 756, 759, 771, 781. 756 tum ponitur usus: deinde discipulo demonstratur, quo modo littera adhibeatur, h. e. scribatur et pronuntietur. 757 syllaba quod mox (758) appellatur membrum, coniuncta formatur et finitur nodis suis, qui membrorum sunt fines. 758 ligandis est optima coniectura Garrodi pro codd. lectione legendi. — per membra (syllabas) verba ligantur, formantur. 759 rerum vires: significatie verborum traditur vel quid illae structurae (758) sibi velint. — artis sc. legendi. 760 sur gunt sc. puero scandenti et legenti. 764 praeposterus ordo cf. Lucr. III 621; Man. II 783. 767 modulata cum vi passiva, Ov. Met. XIV 428. 768 revocanti numen sc. ad terram, in arte = carmine meo (de in instrum. cf. Schmalz LG4 p. 412). 769 per partes ducenda fides: gradatim oportet me fidem facere lectoribus. 772 nudis: hoe pugnare videtur cum v. 775, ubi mons silvester esse dicitur. 775 versat (Bentl., vertit O) sc. mente, animo, consilio. 779 silicem: caementa, saxa quadrata. 780 rimantur* indagant. —ferrique rigor eet.: 'ferrum aqua temperatur per notum temporis spatium' (Fayus), cf. Verg. G. I 143, sed fortasse temp>ora nihil aliud est nisi temperamenta1); ferrum enim 'temperatur', Plin. n. h. XXXIV § 145. 781 hinc: deinde. — convenit sc. in unum. 784 cunctanti: exspectes cum Marklando: conanti. 785 rerum: genet, pendet a voce ratione.
787 stupeant: subiectum est: lectores; de ace. cf. Kühner LG2 II 1, 263.
788—840 Cardines mundi sive xsvrpa ab astrologis appellantur medium caelum, imum caelum, oriens (= horoscopus), occasus, vel Graece: ^ffcwpovijpia, «vtiiuooupccvriixoc. sive imóyeiov, apomónog, dvoig. Simulatque autem aliquis nascitur, uno temporis momento zodiacus quasi stare neque moveri videtur; tum novus circuius, qui hodie appellatur
') Cf. II 892 fulmina = fulmenta.



LIBER SECUNDUS.
149
cïrculus geniturae !), qui quattur illos cardines tangit, zodiaco circumdatur, eique duodecim suas partes, templa caeli, imprimit, ita ut zodiacus rursus in duodecim partes dividatur, quarum prima illa est, quae ad horoscopum pertinet. Horoscopus autem id punctum in zodiaco est, quod aHquo nascente surgit supra horizontem. Itaque non est stella, sed gradus zodiaci. Ab eo medium caelum + 900 distat, a MC occasus rursus + 900, ab Occ. imum caelum iterum + 900, ab IMC horoscopus rursus + 900, nam quattuor partes, in quas zodiacus cardinibus dividitur, non aequales sunt (inter 6o° et izo°), cum zodiacus obliquus iaceat atque loca cardinum definiantur sectione zodiaci et horizontis atque meridiano. Inter cardines singulos trina sunt templa caeli, quae moveri nequeunt et suas in zodiaci partes exercent vires.
790 mutantque volantia signa: cardines modo haec modo illa signa, quae per eos feruntur, accipiunt et vi sua imbuunt. 791 caeli = zodiaci. — in orbem sc. terrarum, horizontem. 792 qua (ubi) caelum nascens sive zodiacus primum terras conspicit aequali limite in partem superiorem et inferiorem divisas. 794 mundus = stellae. — in tartara tendit, cf. Verg. G. II 292, Aen. IV 446. 797 declinatque diem — facit ut dies ad occasum vergat. — examinat: efficit ut umbrae in medium solarium cadant. 798 fundato .. orbe: quia ibi fundamentum est caeli. 801 per artem, ut astrologia docet. 803 orbis: sphaera, omnes stellae.
804 alterna sorte pertinet ad excipiunt, nam modo hoe modo illud xéVrpov stellas excipit. 805 excipiunt... fluat: potentialis pro irreali, cf. Kuehner LG2 II 2 p. 401. — in vincula bina: ita ut stellarum orbis bis (proprie quater) fulciatur cardinibus. 809 variant: intransitive, ut II 476. — utque ordine distant: inter se differunt, ut ordine diversi sunt (cardines); utque coniectura est Garrodi pro atque, IV 361.
816 species: 'dignitas quae omnium oculos in se converrit.' 817 reddere iura foro: in foro ius dicere, quod praetoris est. Infinkivus subiecti appositio est (Cramer, der Infin. bei Man. p. 69). 818 suis referendum ad gentes, ut sua (819) ad cuiusque. 820 proximus: cardo qui vi sua proximus est tö \&oovpowt\ia.Ti. — extrema: ita recte Garrodius pro codicum lectione est ima, in qua nulla est antithesis cum notione quae est in voce proximus, etsi illa antithesis propter quamquam requiritur. 821 orbem = caelum, sphaeram, cf. 798. 822 minor in
') Bouché-Leclercq p. 257—259. (&ct5spa rijc yevéaew).



*5°
LIBER SECUNDUS.
De quattuor intervallis
|uae inter cardines sunt.
specie, quia cardo imus est. 823 censusque cf. Firm. II 19, 5—5.
824/5 Hi versus illustrant superiorem. — scrutatur: ad cardinem transfertur, quod hominis est, qui eius vim sentit. — ex occulto: e terrae visceribus. 828 aequali.. in parte: propter locum, qui medium tenet inter cardinem summum et imum. 829 hinc: 'quia tempus in horas describit.' — horoscopus, cf. Aug. de civ. dei V 2: 'propter caeli particulam, ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum vocant'. — editur: vocatur, Lampr. Ant. Diad. 6: 'diem natalis sui in publicum edidit'. 830 externum: Latinum, ex animo Graecorum dictum.
831 De hiatu posfvoc. vitae.cï. Cramer de Manilii elocutione p. 19.
832 fortunamque dabit rebus: nostris coeptis favebit. — ducetque per artes: dux noster erit in artibus colendis. 833 qualiaque excipiant eet. haec sententia interrogativa a verbo decernendi pendet, quod sumendum est e verbo dabit (832). 834 cultus: educationem. — sede: condicione vitae. 835 utcumque... subscribent: prout bene aut male subscribent, annuent asrra (= planetae), cf. III 119, 128. 836 emenso... mundo: abl. abs. non se ad subiectum sed ad obiectum sidera adiungit: postquam sidera mundum emensa sunt. 839 coniugia: hic locus ab Aegyptiis appellabatur ya/iixos sive ya/xoaróXos, Bouché-Leclercq p. 273, 2.
841—855 Manilius primum intervalla tractat quae inter singulos cardines sunt iisque partes quattuor vitae tribuit. Deinde intervalla illa rursus in binas partes dividit, ita ut exsistant templa caeli quae dicuntur octo (864—917). Postremo his addit quattuor regiones (918— 967), quae cardinibus non similes sunt, sed in quibus cardines collocati sunt. Ita totum caelum dividitur in partes duodecim, cf. Firm. II 19 'de duodecim locorum potestatibus'.
842 memori.. mente, cf. Lucr. II '582 (Rösch M. und L. p. 83).
843 per maius sc. spatium extensa quam ipsi cardines. 844 curvatur, nam pars circuli geniturae est. — summum in orbem: usque ad MC. 845 asserit annos: sibi sumit tuendos, cf. 815, 922, III 60, 135, 519; IV 700, 746, 786, 795. 846 quod.. premitur eet.: quadrans secundus, qui declivis a supremo cacumine caeli fertur ei que subiacet.
848 sub sede: sub loco suo, in finibus suis. 851 et pyropria serie varioque eet.: 'coniunctio et locum hic non habet' (Bentl.), sed leviter interpungendum esse mihi videtur post tempora vitae (850), deinde et respondet sequenti coniunctioni -que (cf. I 801; IV 907). —propria serie: iam suo ipsius progressu pars illa tertia vitae appropinquans



LIBER SECUNDUS.
senectuti exercita est, sed praeterea accedit varius cursus, h. e. multa incommoda vitae. 853 cursus redeuntis ab imo (ita Ellisiüs pro codd. lectione redeunte sub imo): ubi cursus partis intermediae, quae ab imo caelo redit, absolvitur. Ita intellego haec verba, etsi durum est post redeuntis mente supplere partis, quae vox subiectum est verbi complectitur (854). 853 supinatum: qui quasi resupinus iacet inter imum caelum et horoscopum.
856—967 Ut supra demonstratum est (841), Manilius caelum in duodecim partes (domos) dividit, quarum vim in se recipiunt zodiaci signa, quae eas praetervolant rursusque reddunt "praetergressa. Ex iis partibus XII quattuor sunt penes quattuor cardines (I IV VII X) reliquae octo dividuntur in ènavcvpopdg et xnoxXtfjLOLm. Partes enim quae cardinibus succedunt, ascendere dicuntur atque idcirco inavafopai sunt (II V VIII XI), quae plerumque favorabiles tutaeque sunt, contra eae quae ab iis declinant, dnoxlïfmm vel imxazoupopai vocantur, quae loca parum efficacia vulgo sunt (III VI IX XII), cf. Bouché-Leclercq
P- 273-
856 sub qualicumque figura: non refert, qualis formae sidus sit, sitne Aries an Taurus an Gemini eet. 857 partibus inficitur mundi: imbuitur ea vi, quam habet pars mundi, quam praetergreditur, cf. 357. — astris: sideribus, zodiaci signis. 859 caeloque remittunt: hoe non potest omitti, nam manet sua cuique parti caeli vis, quam reddunt ei sidera, simulatque in aliam transgressa sunt. 860 vincit enim natura genus: breviter dictum pro: natura unius cuiusque loei vel partis caeli genus sideris quod praeterit (861), vincit. 861 praetereuntia sc. astra, sidera (863). 863 poenam referentia... sedis: sidera non impune tójious transeunt sed referunt eorum mores, ut filius Aeneae ore patrem refert (cf. Verg. Aen. IV 329). 864—880 Quattuor describuntur TÓTiot, qui infelices dicuntur: XII qui supra horoscopum est, VI qui sub occasu est, VIII qui super occasus, II qui sub horoscopo iacet. De his locis ita docet Firm. II 19, 3: „est autem piger locus (II) ab horoscopo alienus; ideo et inferna appellatur porta l), quod nulla cum horoscopo radiatione coniungitur"; § 7: „in hoe signo (VI) causam vitii et valetudinis inveniemus, qui locus Mala fortuna appellatur ob hoe, quia locus est Marris"; § 9: „ex hoe loco (VIII) mortis qualitas
De duodecim
loei* eorumque vi.
*) Idcirco Scaliger in v. 870 legit t porta labor is.



'52
LIBER SECUNDUS.
invenitur"; § 13: „hic locus (XII) a Graecis cacos daemon appellatur, a nobis Malus daemon... est autem locus Saturni". 865 infelix regio: xh est locus duodecimus ab horoscopo (computantibus a laeva ad dextram), tertius autem a medio caelo. 866 vitio fecunda, cf. Firm. II 19, 13 : 'v i t i a etiam in hoe loco et aegritudines invenimus'. 867 par = aeque infelix. — falget sidere: poeta de sidere cogitat, quod in eum vi locum venire eiusque vim in se recipere potest. — sedes: locus sextus est, de quo cf. supra. 868 velpraestite cardine mundi (ita cum Jacobo et Garrodio legi pro codd. lectione neu praestet (praestit M): etiamsi cardo (horoscopus, Dccasus) iis vicinus est et patrocinatur, cf. Ov. Fast. V 129. 869 fertur deiecta: afflicta, humilis, infelix appellatur. Est vocabulum astrolögiae proprium, cf. Firm. II 17: 'de pigris et deiectis locis". — praetenta: imminente. 870 ora laboris: hanc lectionem retinui, quia revera duae illae regiones (XII et VI) orae sunt laboris. Porta autem inferna appellatur locus secundus, cf. Vett. Val. II 14 (p. 68, 9 Kroll): tisinepog tótos xoXscwk *Aió*ou izCh], de quo loco M. infra (v. 871—872) agit. De his duobus inter se e regione oppositis astrologi fere eadem dicunt, Catal. codd. astr. V 2, p. 93, 13: q tïovkw ró/ovg I/Spas itó&ovq d<sSs»$wq? p. 93, 19: t|3' féyijs fySpaq (JtovXwv tjivovq xtv^Öv&w xptrrjptwv nuSovq Savdxov auBsvito:?. — scandendum in vin et 11 loco duodecimo est, cadendum in sexto. 871—874 Locus VIII super occasum, locus II infra horoscopum est, uterque funestus, nam secundus est porta inferna, ut iam diximus, et praeceps ire videtur ad IC, octavus „epicatafora" (Firm. II 19, 9) appellatur et xónoq Savcétov est (Vett. Val. II 8, p. 64, 1 Kroll), sola occasus regione ab interitu separatus. 872 sors agitur: fere idem ac sors est, cf. Ter. Hec. 394. — superne scripsit Scaliger, supina quod M exhibet, Garrodius interpretatur per 'buckling', provocans ad Cat. 17, 4: 'ne supinus eat (ponticulus)', sed vereor ne hoe adiectivum non quadret in regionem alteri regiom impendentem. 873 vicino cardine, sc. occasu. 874 fraudata: privata fulcimine, quod ab occasu praebetur. — Typhonis... sedes dicuntur, quia ut Typhon fulmine ictus sub Aetna sepultus est, ita haec loca tristia sunt et lugubria, Bouché-Leclercq p. 278, 3. Nomen Typhonis cum alibi non commemoretur, ubi sermo est de dis in his duodecim locis versantibus, ab ipso Manilio in carmen introductum esse credo '),
*) A Firm. 1.1. in secundo loco nullus deus ponitur, in octavo Luna.



LIBER SECUNDUS.
lS3
cf. Verg. G. i, 278 sqq.: 'tum partu Terra nefando CoeumIapetumque creat saevumque Typhoea/ et coniuratos caelum rescindere fratres./ ter sunt conati imponere Pelio Ossam/ scilicet atque Ossae frondosum involvere Olympum;/ ter pater exstructos disiecit fulmine montis'.
876 minor es sc. magnitudine. 877 in altum: in profundum terrae, cf. Col. r. r. XI 3, 64 'in altum descendere'. 878 super rediere cadentes: recciderunt in eos, a quibus exstructi erant. 879 cesstt in tumulum — in dicionem tumuli venit. — belli vitaeque: tumulus, qui et Typhonis vitae et bello finem imponit. 880 sub Aetna, cf. Hom. II. II 783: siv 'Apifwig, c5t foioi Tvfvios spfisvai euvctc, Verg. Aen. IX 716: 'Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.' — jiagrantis: apud Verg. Aen. III 578 Enceladus, apud Pind. Ol. IV 11 et Aesch. Prom. 365 Typhon sub Aetna iacet. 881—890 Locus xi XI describitur, qui regionem MC sequitur a dextra ad laevam numerantibus, de quo Firm. II 19, 12: 'appellatur autem hic locus a nobis Bonus daemon vel Bonus genius, a Graecis agathos daemon. In hoe loco medium caelum frequenter partiliter invenitur. Est autem locus Iovis'. 882 cedat est coniunctivus modestiae, ut aiunt. — cui iungitur, astro: ita Huetius restituit pro: qui fungitur, astro, recte, nam undecima domus fXEcovpayófjjan iungitur, vicina est. 883 spe melior quam priores (II VI VIII XII). 884 altius quam priores.l) — summae.. finis {fini ed. princ.): xov pioovpampaxoc,. — addita sc. circulo geniturae, nisi cum ed. princ. legendum est fini. 885 in peius ... cursus iungenda inter se sunt, est enim figura quae dicitur vy' iv (Nagelsbach Stil.8 p. 385; Kuehner LG2 II t, 214 e.); cursus manent inferiores quam domus decimae (M C). — nee vota supersunt: nee potest hic locus undecimus sperare se summam illam regionem (X) attingere posse.
886 sq. m'inime mirum, si sors cui titulüs felix, proxima summo (M C) atque eadem inferior quam veneranda sors (= sors Veneris sive domus decima) dicatur (= quasi templum locatur). 888 censum.. Graiae.. linguae: divitias, copiam linguae Graecae. 889 subit = prope accedit.
890 fortunae sc. Iovis, non enim ipsa dea Fortuna significatur, quae in loco decimo habitat (v. 927), sed vitae condicio, quam Iuppiter summus rex regentibus dat. 891 904 Quintus locus supra imum v caelum est, de quo Firm. II 16,2: „Bona fbrtuna in quinto ab horo-
') In versione mea Belgica pro „voorgangster" lege: 'voorgangster*'.



ï.54
LIBER SECUNDUS.
scopo signo collocatur; qui locus a Graecis agathe tyche dicitur. Bonus vero daemon in diametro huius signi {huic in perversum similis) collocatur id est in XI ab horoscopo loco; hic locus a Graecis agathos daemon dicitur'. — in perversum: quia quintus supra I M C, undecimus infra M C est, cf. Sen. de vita b. V 2, Tert. Apol. II 13.
892 fulmina — fulmenta, cf. 803, Nelson Eran. XII 200, v. Wag. Mnem. (i9i7)XLV 135—139.1mum caelum designatur.1) 893 defessa peractü militia: 'defuncta militia et quasi emerita, quia est finis quadrantis proprii' (h. e. si excipimus regionem imi caeli). 895 cardinis et subitura iugum: 'defuncta enim quadrante imum caelum videtur scandere'. 896 nondum sentit onus mundi: 'nondum ad cardinem imum pervenit, qui sustinet onus mundi' (Seal.). 897 daemonien: nomen alibi non invenitur, Bouché-Leclercq p. 279, 1. 898 in versum {in versu 0): titulus qui versui accommodetur, in metrum dactylicuni quadret Mnem. (1913) XLI, 205. — sagaci, cf. 157, 787, III 276, IV 368. 900 quae tibi eet.: unde postea magnum usum percipere poteris. 901 salutis: valetudinis corporis. 903 ambiguum est appositio totius sententiae: dum ambiguum est utrum casus an dei vires illae geminae (salus et morbi) sint; casusne deine est egregia coniectura Breiteri, qui optimo iure contulit locum similem Verg. Aen. XII 321: 'incertum quis tantam Rutulis cladem, casusne deusne, attulerit'. — viribus geminis ablativus esse videtur, casus et genetivi, ut docet participium mutantis (904), sed tota constructio admodum dura et contorta. 904 nunc huc ix nunc illue: modo ad salutem modo ad morbos. 905—909 Nonus locus (ajtóxXi'jia tov luoovpoarófj/itog) „est dei Solis locus" (Firm. II 19, 10) vel 3sow 'HXróu tónog tb %po\uaovpów\ia. (Vett. VaL p. 63, 15 Kroll). — medium post articulum (cf. II 430, 656; IV 164) coniectura est Bentleii pro codd. lectione: medium post as tra diem, in qua non offendit astra = regionem, sed cui obstat v. 907, in quo obiectum (aethera) verbi habendi fPhoebus habet) invenitur. Et quia constat toties verba male divisa esse in codd. Manilii, coniectura Bentleii non nimis audax esse videtur. Praeterea non minus apte medium caelum dicitur medius articulus quam medius dies. 905/6 curvata.. culmina nutantis.. mundi: post eum locum, ubi caelum ad occasum vergere incipit. 908 decli-
l) Nuperrime sententiam meam impugnaverunt Rubenbauer et Dittmann (Philol. N. F. XXX, 1921, 351—355), qui Scaligeri coniecturam culmina pro fulmina probant, cf. 906, 920.



LIBER SECUNDUS.
l55
nant (Jacob, decernunt 0) vitia: morbos effugiunt, cf. Cic. de fin. I § 19: 'quibus vit iis declinatis'. —fortunam: salutem, sanitatem.
909 deus, cf. Firm. II 16, 2: 'dea est tertius ab horoscopo locus ... hic locus a Graecis, sicut diximus, thea dicitur (cf. v. 916). Deus vero illud signum dicitur, quod contra hoe signum in diametro fuerit constitutum ... hic locus a Graecis the os dicitur'. 910—917 huic adversa... pars mundi est locus tertius, xpixog xónog Beag lékyvinq 111 (v. 913), cf. Vett. Val. p. 67, 12 Kroll. — prima resurgit, nam pars est imo caelo antecedens. 911 Olympum = caelum, cf. v. 377.
912 furvumque: 'nitet aliquantulum, sed subobscurum' (Bentl.), cf. Hor. C. II 13, 21; Ov. Met. III 273. — noctesque scripsi cum Scaligero, quippe cum Sóvaxog potius in regione sexta et duodecima situs sit, nox autem Lunae potestati subiciatur. 914 per adversas... partes: Sol enim in loco IX in diametro contra Lunam in loco III collocatus est. 915 fataque =. vitam mortalem mortemque. — damnosis jinibus orbis: cum fines lunae non sibi constent sed modo crescant modo damnum capiant. 918—928 „Hic locus (X) a nobis medium x caelum, a Graecis mesuronima appellatur; est enim in media parte totius mundi constitutus. In hoe loco vitam et spiritum, actus etiam omnes, patriam domicilium totamque conversationem invenimus, artes etiam et quicquid nobis artium suffragio confertur; ex hoe loco animi vitia facili ratione perspicimus." Ita Firm. II 19, Si, sed Manilius hanc partem Veneri et Fortunae tribuit (a'ya5« xuyyi nept ya'/xou Vett. Val. p. 69, 13 Kr.), quae Veneris est similis, atque eam ob causam dicitur hic locus gubernare conubia et thalamos taedasque (925). 921 suo libratum examine: in medio caelo quasi aequilibrium est mundi, cf. 797.
922 asserit cf. 845. 923 sua.. ora: de planeta cogitat. 926 haec tutela... sua te la est figura quae na.povo\wL>svx dicitur vel adnominatio (cf. Rhet. Lat. Halm I p. 67, 111: 'tibi villa favilla est'). Plura exempla collegit Garrodius, e quibus cf. 887, 896, 946/7. Quin etiam Lucretius non abstinuit ab hoe verborum lusu, I 129—13o:'Ennius... perenni fronde'. 927 quo: ex eo quod loco nomen Fortuna est. — mentem sc. loei. 928 ut brevia... compendia praestem: ut breves vias tibi praebere mihi liceat in longo carmine. 929—938 Quartus locus iv i. e. imum caelum (cf. 820 sqq.), in quo habitat Saturnus, patrum" et senum tutor (934—935). Contra a Firm. II 13 Saturnus in loco duodecimo collocatur, cf. 865. — converso cardine mundus: medio



i56
LIBER SECUNDUS.
caelo in diametro oppositus. 932 deiectus et ipse: sicut locus IV deiectus (cf. 869) appellatur, ita deus ipse qui in eo habitat deiectus est, sed deiectus imperia mundi. 935 priva est Garrodi emendatie pro
prima; patrum et senum cura est propria Satürni. 936 versus spurius, ab eo insertus qui non intellexit duorum (935) pertinere ad patres et senes. 937 templis: loco quarto; plur. de uno templo etiam 943. — asper: horrendus. 938 Daemonium: nomen alibi non inveni, cf. BouchéLeclercq p. 283. — signatque suas vires: ut nomen loei horribile est, sic vires, quae ibi exercentur, non minus horrore sunt insignes, cf. Vett. Val. p. 67, 5 Kroll (xéxoLOtov vnóystov): vnb rh.iaoviw xai focinaauxg cc'oVjXwv yjOYifjuocxia^nvovrai — daemones et larvae iis responsa dabunt.
1 939—947 „Primus est locus illa pars, in qua horoscopus est constitutus. In hoe loco vita hominum et spiritus continetur, ex hoe loco totius geniturae fundamenta noscuntur... est autem cardo primus et totius geniturae compago atque substantia" Firm. II 19, 2. 940 nascentia = orientia. 941 viridis: vegetus, recreatus (Garrodius: caeruleus). 943 templa cf. 937. — Maia... nate: Mercurius in loco primo habitat, quia educationis est tutor, Bouché-Leclercq p. 283, 2. Etiam Vett. Val. p. 60, 26 Kroll: 'Ep/xriis rm apecv Xayjitv rs xbv xXijpov apoaxonvaoL? noizï evxvyjïq. 944—945 De his versibus interpolatis egi Mnem. (1913) XLI 205. Continent autem etymologiam pravam vocabuli horoscopus (oroscopus), quasi hoe sit: facies (os) signata nota (scopo). — nomen sc. horoscopum. — auctores artis = astrologi. 946/7 natorum... vu natura cf. 926. — suspendit cf. III 58. 948—958 Septimus locus sive occasus regio a Manilio Ditis ianua (951) appellatur, quod nomen a Firmico iam datum est loco secundo (870). De vi ipsius cardinis poeta locutus est 838 sqq. — est super: de tmesi cf. Nep. Alc. 8, 1, Verg. Aen. II 567. 950 tergaque... Phoebi sc. postquam sol occidit. — qui viderat ora: cum sol occasurus erat. 952 [mortique locatur] ita G lacunam explevit, in quo manus recentissima secuta est Bonincontrium, qui tamen addiderat Martique locatur, cum nullam Marris poeta mentionem fecisset (Soldati Riv. di filol. et d'istr. class. 28 p. 287).
953/4 terrasque per orbemjsubripit: 'dies morte sua subripit terras per totum orbem; subripit eo quod amplius conspici nequeunt' (Bentl.).
* Orbis igitur h. 1. est caelum — captum sc. orbem = caelum (quod vocubulum Bentleius posuit pro captum). 956 pondus cf. 130. 957/8 recipitque refertquejconsummatque diem: 'recipit solem a nobis, refert ad



LIBER SECUNDUS.
l57
illos' (Bentl.Sed fortasse Manilius cogitat de tempore viginti quattuor horarum et ita dies intèllegendus est, ut occasus dicatur diem a nobis recipere, ad antipodas referre atque hoe modo consummare.
958—967 Epilogo rursus poeta lectores monet, quanti momenti sit haec caeli divisio stellas consulentibus, idemque planetarum tractationem differt in tempus posterius, cf. II 750, III 156, 585; V 4.— tali sub lege: haec verba artius iungenda sunt cum subiecto templorum vires et tamquam attributi loco posita. 960 ducitque et commodat: haec verba aliquatenos pugnanr. cum iis quae poeta v. 861 demonstravit: praetereuntia cogitesse sui mor is. 961 stellaeque = planetaeque. 964 in externis... castris: haec non sunt inimica sed domiciliis (Firm. II 2) opponuntur ideoque externa vocantur. 967 deosque sc. qui in singulis locis habitant. 968—970 hi tres versus iure ab Housmano aliisque expuncti sunt, nam praeterquam quod in iis nos offendit parti, dictum ad caeli divisionem indicandam, et ocfotop>os in quo 0 post prius / corripitur quodque genus neutrum (cf. quod 969) assuinpsit: versibus 969—970 iterum exponitur planetas, qui per caeli templa volant, postea demum tractatum iri, id quod paulo ante (965) iam commemoratum erat. Accedit quod in extrema huius libri parte non de octotopo l), sed de dodecatotopo actum est, quem errorem ipsi Manilio imputare vult doctissimus vir Francogallus suspicans eum Etruscam vel Graecam quandam rationem a dodecatopo diversam inserere voluisse. 2) Sed nusquam supra apparuit poetam sola intervalla cardinum respexisse et regiones ipsorum cardinum ita omisisse, ut pro duodecim octo computaret loca. Itaque multo veri similius est hos versus ab interpolatore additos esse.
l) Delineavit Bouché-Leclercq p. 176 octotopum qui omnino differt ab octo locis, qui a Firm. II 14 enumerantur (sc. I II ITIIV V VI VTI VIII). Cum Firmico convenit Codd. Astr. VU! 3 p. 117, 21—27 et p. 101, 3—10.
') .Bouché-Leclercq p. 279, 2.



ARGUMENTUM
LIBRI TERTII.
1. Prooemium vv. I— 42
2. De duodecim sortibus sive athlis „ 43—159
3. De Fortunae et ceterorum athlorum loco „ 160—202
4. De horoscopi loco inveniendo „ 203—246
5*. De dierum et noctium mensura „ 247—274
6. De temporis spatio, quod signa in oriendo et in occidendo con-
sumunt „ 275—300
7. De inclinationibus mundi „ 301—384
8. Quomodo in omni inclinatione mundi horoscopus inveniatur . „ 385—442
9. Quae diei et noctis longitudo sit in variis anni temporibus . . „ 443—482
10. De altera horoscopi inveniendi ratione „ 483—509
11. Cuius signi annus quisque aut mensis aut dies aut hora sit. . „ 510—559
12. Quot annos signum quodque tribuat homini nascenti. „ 560—580
13. Quot annos unumquodque caeli templum tribuat homini nascenti „ 581—617
14. De signis tropicis „ 618-^-682



LIBER TERTIUS.
„At mihi per numeros . .. luctandum est" (v. 31 sqq.), haec verba libro tertio poeta praemittere potuit, cum locum horoscopi et Fortunae lectoribus definire studens in multas variasque computationes se implicuerit. Erat enim explorandum, qua in parte eclipticae horoscopus, qua Fortuna reliquaque athla essent, si hora partus nota esset. Idcirco etiam computandum erat, quantum temporis singulis signis zodiaci datum esset ad oriendum, ut cognita hora partus et temporibus illis exploratis loca gravissima — horoscopus et Fortuna — in ecliptica diligenter et accurate possent designari. Ad has computationes etiam alias res M. addidit, quae magis carmen illustrarent et poetae notitiam cosmographiae ostenderent, quam ad ipsum argumentum pertinerent, velut 443—482 et 618—682.
1—42 Exemplum Vergili secutus, qui in prooemio libri tertii Georgicon (6—9) cecinerat:
cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos, Hippodameque umeroque Pelops insignis eburno acer equis? temptanda via est, qua me quoque possim tollere humo victorque virum volitare per ora,
Manilius spretis argumentis e mythologia atque vetere historia petitis, maiora spirans rem sibi tractandam sumpsit, qua non mulceret lectorum animos, sed eos doceret veras voces (37), h. e. veritatem quae e caelo discenda est. Etiam Aetnae scriptor similiter carmina mythologica perstringit et reicit 9—23: 'aurea securi qui nescit saecula regis' eet.
1 in nova: initium libri et versus idem atque Ov. Met. I, 1. — maioraque viribus ausum, cf. Verg. Aen. X 811: 'maioraque viribus audes.' 2 inaccessos: a nullo priorum poetaram calcatos, cf. I 6, II 57. *) Ipsum vocabulum videtur in poesim introduxisse Verg. Aen. VII 11, VIII 195. — sa/tus, cf. Verg. G. III 40 sq.:
Prooemium.
*) De Germanici Arateis disputavimus Prol. p. 13, 6.



ióo
LIBER TERTIUS.
'salt usque sequamur in tac tos' (de argumento nondum tractato).
3 ducite Pierides, cf. Aetn. 7 sq.: 'in nova Pierio properent a fonte sorores /vota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.' 4 conor : ultima syllaba hoe loco producitur, cf. ed. crit. p. 185. — in carmina ducere cantus: ea quae canuntur ad formulam et metrum redigerex) — dignos cantus breviter dictum est pro iis rebus quae dignae sunt quae canantur.
5_6 Gigantomachiam (II 875 sqq., Ov. Met. I 151 sqq.) respuit poeta, nee minus Iliadem, 'IXiou népaiv, Argonautica (7—13). 7 coniuratos: qui iure iurando se obstrinxerunt, ut Menelaum adiuvarent.
8 venalem cineri= redemptum, ut cremaretur (Cons. ad Liv. 431). De hoe dativo cf. Kroll, die wissensch. Syntax im lat. Unterricht p. 22. — ferentem. sc. filii corpus ad rogum, nam dativus cineri etiam ad hoe participium trahendum est. 9 Colchida: Medeam. —parentis: Aeetae. 10 lacerum fratrem: Apsyrtum, quem Medea trucidatum discerpsit. — stupro: abl. pretii est, cum participio vendentem iungendus. Ita cum contemptu poeta Iasonis erga Medeam amorem appellat. — segetesque virorum: 'ea lege impetravit Iason ab Aeeta vellus aureum, ut et draconem vigilem et tauros flammivomos et viros e dentibus draconis Satis ortos interficeret' (Fayus); cf. Aetn. 20: 'sparsumve in semina dentem'. 12 redüces annos: 'quos Medea Aesoni Iasonis patri renovavit suis incantamentis', Ov. Met. VII 293. — auroque incendia facta: monili vel crinali aureo2) in quo Medea ignem misit ad Creusam, quam Iason eius loco duxerat uxorem, Sen. Med. 574; 820: 'ignis fulvo clusus in auro'. 13 male = mala ave. — conceptos eet.: quos ex Iasone filios susceperat Medea, eos membratim discerptos in illius conspectu ex alta turri deiecit, Sen. Med. 1024. 14 Messanae bella: diuturnam Messenae urbis in Peloponneso obsidionem, quam Rhianus carmine epico, quod inscribitur Mso-ffiTvtaxa' cecinit cf. Paus. IV 6, 1 : zoxnov tov M£<7<rr7ViW tov ttoXs/aov 'Ptavós te èv xoïg sneatv èltovnosv 0 Bnjvacog xat 0 ïlpi^véq Mópwv (sc. pedestri oratione)... § 3 : 'Ptavw tik èv toï? k'maiv al6% 'Api<rto[iévYis èo"z\v dfavsaxzpoq ri "A^tXXsus èv Huxtii 'Opr,^. Id carmen epicum in causa mihi videtur fuisse, cur M. bella duo quae Lacedaemonii cum Messeniis saeculo octavo et septimo a. Chr. n. gesserunt, inter media mythologica cömmemoravit. — nocentis: maleficae, cf.
') Cf. Liv. I 26, 6; 24, 6; 32, 8. Aliter Lucr. V 1380: carmina cantu concelebrare (= cantare) et Cui. 147.
*) Secundum Apoll. Bibl. I 9, 28, 2 non monile mittitur, sed jrtirXöj /isf/aysu^-'vo? yaouaxy.



LIBER TERTIÜS.
161
Paus. IV 4, 2: AaxerJatfJwviot jtxsv frri ya<m ag napSévovg avrdSv navay&aphag tig t«v iopthv airtdg ts (3t«o*atVTo avdpsg töv Msïffïjvtlwv xai tov ^onTiXsa asp&v «rWcervacsv TOtpwjxsvov xwXvsiv. 15 septenos duces: Adrastum, Amphiaraum, Capaneum, Polynicem, Hippomedontem, Parthenopaeum, e quibus Capaneus fulmine ictus est, cum ipse Thebis flammas minaretur.
16 victam, quia vicerat, urbem: ab Atheniensibus, qui duce Theseo Thebas ceperunt et septem illorum corpora propinquis sepelienda dederunt, deinde ab epigonis duce Alemaeone, Apoll. 3, 7, 1—5. Inde (Suid.) Kaóyswv vócïj 'léyszat èni töv èni xctxü vutóSvrwv... cxi QrifiatGi vaajaavrsg vaxepov vno t<3v 'ènvyówv yxrriSriaav. 17 germanosque patris sc. OedipocUs. — matrisque sc. Iocastae nepotes: Eteoclem et Polynicem, quorum pater Oedipus suam matrem locasten uxorem duxerat. Sirnilia aenigmata finxit Sen. Phoen. 134 de Oedipode: 'avi gener, patrisque rivalis^ sui, frater suorum liberum et fratirum parens'. 18 natorumque epulas eet.: 'impium Atrei scelus significat, qui fratri suo Thyesti proprios illius filios epulandos apposuit'. — conversaque sidera: sc. solem, cf. Aetn. 20: 'aversumve diem"; Ov. Am. III 12, 38 (Brandt). 19—21 Spectat ad Choerilum Samium (cf. II 49), Perseidos auctorem, qui bellum a Xerxe cum Graecis gestum carmine epico tractavit, sed haec pars illius historiae non poetis solis, sed etiam rhetoribus in deliciis erat, cf. Cic. de fin. II § 112; Lys. epitaph. 29; Iuv. X 173 sqq.: 'creditur oKm/ velificatus Athos et quidquid Graecia mendax/ audet in historia, constratum classibus isdem/suppositumque rotis solidum mare'. Ipsa historia enarrata est ab Her. VII 21 sqq. et 3 3 sqq. — iter aequoris undis sc. impösitum (quod sumendum est ex antecedente part. immissum), cogitat enim M. de Hellesponto navibus iunctis constrato, quae pontis loco sunt. In superiore versu (20) pntum totum mare indicat. 22 regis magni (cf. II 269): Ta to£ fisyaXoy fiaaikèug, sc. Alexandri Magni, cuius res gestas alter Choerilus Iasius carmine celebravit, de quo Hor. Ep. II 1, 232: 'gratus Alexandro regi magno fuit ille/ Choerilus, incultis qui versibus et male natis/ rettulit acceptos, regale nomisma, Philippos'; A. P. 357. 23 sqq. Respicit poeta Ennii annales et Vergilii Aeneidem. — totque: non mutandum in quotque, quo anaphora tollitur totque... tot, neque poetae erat cordi demonstrare tot fuisse bella quot duces. 24 otia, quotiens bellum confectum erat. 25 in populi unius leges: praesertim Polybius studuit in historiis lectoribus persuadere, quanta esset Romanorum praestantia in orbe
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). "



IÓ2
LIBER TERTIUS.
De duodecim sortibus sive athlis.
terrarum pacando atque gubernando, I i, 5: x(g yap ovxug vnxp/si cpaukóg Ü5 óaSvtxog avBpójnav, bg oix ocv fiovkoixo yvövai nüg xai xivi ysvêi TtoXtTstas £7«xpaT)55eVra aystibv amavxa. xa. xara t/)v oixovftévriv èv ov% okoiq nsvnxmna xai xpialv È'tsoxv wo jxtav dpyjiv snees xhv 'Pwjuatiuv; 26 differtur — omittitür, cf. Hor. C. IV 4, 21. 27 agitare: exercere variis colendi modis.
30 speciosis... rebus: cum ipsum argumentum speciem dat carmini. — Housmanus interpunxit post vulgatum est, ita ut constructio sit: vulgatum est speciosis rebus carmina condere et simplex opus componere, sed hoe modo postrema verba admodum languent, magis sermonis pedestris propria. Contra (opus) simplex componere carmina est post condere carmina vulgatum est opus officium poetae optime illustrat.
31 numeros = dpi$[xoO?. 33 signorumque vices: constellationes varias, cf. I 110; Sen. n. qu. III 29, 3; Aetn. 235.—partesque in partibus, cf. II 698 sq., 740 sq. 34 quae relativum. — nimis sc. est, cf. Kuehner LG2 II 1, 10. — quid gradationem significat, diversum a quid... quid (35), quod eodem loco est, quo interrogativum quantum. 36 coeptis, cf. Verg. G. I 40: 'audacibus adnue coeptis'. 37 veras... voces: non ornatas et fucatas, sed veritatis nuntias, cf. 38—39; Aetn. 92.
40 externa — Graeca, mox (42) p>ropria = Latina, cf. II 830.
43—159 Post praefationem, qua M., ut solet, lectores monet, quanti momenti sint res, quas nunc cantaturus est (43—95), tertium ') describit circulum, non stabilem illum quidem, sed mutabilem pro loco, quem Fortuna obtinet, cui ceterae sortes aggregantur, cf. Bouché-Leclercq p. 297. Fortuna autem satis nota est astrologis
et ratio eius loei in caelo inveniendi etiam alibi, ut infra videbimus, commemoratur, sed circulus hic duodecim sortium apud solum Manilium exstat, nam ceteri astrologi non nisi septem xX%povg cognitos habent, qui cum septem planetis cohaerent, Catal. codd. astr. I 168, 19 sqq.: si'xgtms tik xeug npaxcvq imx xXwovc xobg xa^oXixoyg xovg tdSv, £ aoTspuv, 0 Ssióxaaog 'TZptxrig roioCxotg ovófxaai .npootiyópevaev,. bvopassag xov [xev xf,g IskiiVYig xvyjnv, xov tik xov 'HXwu $ai[xova xai xa 160, II sqq.
Nomina autem duodecim sortium apud M. sunt: 1 fortuna (96—ioi)r 2 militia (102—104), 3 labores urbani (105—110) 4 iudicia (111—119), 5 coniugium et societas (120—122), 6 divitiae (123—126), 7 pericula (127—128), 8 nobilitas (129—130), 9 nutricia(i3i—133), 10 mores
') Zodiacus primus, circulus duodecim locorum secundus est, cf. II 844—967.



LIBER TERTtyjS.
163
(134—137), 11 valetudo (138—144), 12'votorum effectus (145—155).
46 constiterit. . . condita sc. res summa, quae vigilanti mente animadversa et recondita bene in mente haerebit. — constiterit fut. exact, verbi consistendi. — sensu = afo3r,<m. 48 per moenia mundi cf. ed. crit. p. 193 ad h. v. 49 orbem concluderet cf. Cic. de n. d. II § 115 : 'maxime autem corpora inter se iuncta permanent, cum quasi quodam
vinculo circumdato colligantur; quod facit ea natura, quae et ad
medium rapit et convertit extrema'. 50 penden tem in medium: ad medium raptum, cf. Ov. Met. VIII 145 : 'pendebat in auras' (optimi codd. MN). 53 in alternum: vicissim, mutuo. 55 aeterno (Bentl.) religatus foedere, cf. Aetn. 230: 'et firma aeterno religata est machina v i n c 1 o' (cf. locum Ciceronis ad v. 49 laudatum). 56 a summa... ratione, cf. Cic. de n. d. II § 115: 'natura quae per omnem mundum omnia mente et ratione conficiens funditur.' 59 operum humanorum. — lucis: vitae. — quae: ut ea. 61 quae: sententia relativa continuatur; non nova sententia ab hoe versu incipit, ut Housmanus vult, qui hac constructione cogitur quasi iungere cum verbo obtineant, ut coniunctivum explicare possit. Immo quasi additum est, ut locutio mundi praecordia (I 17) de zodiaco dicta tamquam nimis audax mitigetur.
63 et vincant (et vincunt LG) scripsi cum Breitero, ut coniunctionibus et... nee inter se oppositis astrorum (zodiaci) et planetarum de principatu certamen magis perspicuum sit. Praeterea verbum compositum evincendi (evincant Mon.) de astris vincentibus dictum alienum ab hoe versu est, cum sequatur vincantur et ipsa. 64 regimen sc. rerum humanarum. 65/6 summam... in unam cum Scaligero edidi, hoe non intellegens de solius zodiaci viribus, sed etiam de reliquis sideribus (planetis, sole, luna) in hominis vitam vim suam exercentibus. Housmanus interpunctione post omnia sublata et distinguendo post summam, verbo sanxit dedit aliud obiectum, atque verbo sacravit (64), quod noluit poeta. —per omnia cf. 68. 67 quodcumque laborum (LG) scripsi propter anaphoram, antecedit enim quodcumque genus. In M quodcumque labores h.e. quotcumque labores. 70 tot sc. duodecim. 71 cuique sc. parti. — nomina dedit natura, quae h.1. astrolögiae vice fungitur. Quod Bentleius substituit munia, iam inest in certas vices.
72 censum: opes, statum, condicionem, cf. I 12. 74 Partes vitae, quae inter se confines sunt (cf. diagramma in appendice), respondent arvis. caelestibus inter se vicinis (astris M). 76 caeli statione maner ent:



164
LIBER TERTIUS.
de hac locutione cf. Rösch Man. und Lucr. p. 104, qui omnes locos Lucretii huic similes congessit. Subiectum est opera (cf. v. 78 repetitd).
11 traherentur in ortus cunctos: h.e. eodem modo cunctos ortus sequerentur, et. Verg. G. IV 393 : 'quae mox ventura trahantur'.
78 repetita: initium capientia. 79 signisque migrarent: ab altero ad alterum signum mearent, ita ut modo in hoe, modo in illud caderent.
80 alias (Seal.) (alii) (Bentl.) pro codd. lectione: alius. Versus sententiam prioris repetit. 81 novant formam, quia sortium loca, imprimis Fortunae, diversa sunt, prout locus horoscopi est, unde ordine certo series sortium incipit (cf. 85). 83 sorte (Bentl.), parte LG, arte M, cf. v. 138: „praecipua undecima pars est in sorte locata". Significatur sors sive pars, in qua horoscopus est. 85. signisque sequentibus haerent: veniunt in dicionem eorum signorum, quae sequuntur signum, in quo horoscopus est. 86 donec venit orbis in orbem: circulus in se recht. 87 facies rerum: sortes vitae, aSka. (162). 89 stellae septem: de planetis cf. Proleg. p. 13,3; Man. II 958. 90 cardinibusque eet.: non modo planetae vim suam in sortes earumque loca exercent, sed etiam cardines mundi. Quod scripsit Bentleius mundum pro mundi, etsi sententiam praebet rectam, tamen ab hoe loco alienum est, cum non ad rem attineat mundum per cardines moveri, sed hominum sortem pati vim illam cardinum. 91 per singula: singillatim. Substantivum deest, sed facile potest suppleri, si quid supplendum est, loca sive opera. 92 illius... negotii: negotii quod in illo loco vel illa sorte suscipitur. 94 tituli sunt nomina sortium, rerumque figurae labores vitae, qui in eas cadunt. 95 positura: sub quo signo quaeque sors sit. — operum ta3v aSXtav.
96—101 Sors Fortunae sive prima, hoe signo (e) indicatur, quasi sit planeta vel signum zodiaci. — per artem = per astrologiam.
97 censetur: digna habetur, cf. Val. Max. VIII 7 ext. 2. —proxima: maxime necessaria, praecipua, Prop. I 21, 4. 98 fundamenta domus: fbrtunam, rem familiarem, cf. Cat. codd. astr. I 168, 28: rt pb Tvyji oyipatva xa. nspi xoü oapaxoc, dnotvxa xai xdq xaxa tov |3tbv Trpafsis, xxriotatq xe xat tökris xai npoetipüxq dVjXuTtx^ xaSarnjxev., Firm. IV 17, 5 : 'ex hoe loco qualitatem vitae et patrimonii substantiam et felicitatis atque infelicitatis cursus ostendi datur." 99 qui modus., sit concessus iungenda sunt. 100 quam magnas operum moles: quanta aedificia. — datum sc. sit = liceat. 101 ut vaga... sidera: de planetis cf.' 89,



LIBER TERTIUS.
l65
quorum testimonia in septem e duodecim sortibus commemorantur (101, 110, 119, 126, 128, 141, 155). — concordant = ovpywowi, cf. Vett. Val. p. 116, 30 (Kroll): Zsug 'kypodkw imSeapüv ri xai oauioufisvog auxf, Ts xai xaxd poipav avpy^vog airij xxl, cf. 110: „cum mundus consonat." 102 post hinc pleonasmus ut post inde Enn. ann. 11. — militiae locus similiter iungitur cum loco peregrinationis Firm. VI 32, 48, ubi sermo est de spatio, quod inter Martem et Solem est et ab horoscopo computatur. 103 quod post quidquid Stat. silv. I 6, 12—14.
105 statio eius sc. qui iter facit per vitam. 106 militiae genus Cicero dixerat urbanos labores, pro Mur. 19: 'hanc urbanam militiam respondendi scribendi cavendi plenam sollicitudinis ac stomachi." — civilibus actis compositum: ad civilia acta destinatum, aptum, cf. Liv. 26, 19, 3 (Müller). 107 tenet.. vincla: 'continet nexus, qui oboediunt fidei' (Fayus). 108 f rustra cadentia: irrita, quae frustra praestamus, cf. Tac. hist. II 11. 109 cultus: eruditionis, humanitatis, Ov. Fast. I 678 (aliter Housmanus, qui vocabulum intellegit de observantia sive de amicorum cultu). 110 appositis: idoneis, faventibus. Vulgo dicitur appositus ad aliquid, sed h. 1. absolute positum est, ut Firm. VIII 29, 12: „si f Lunae appositae Saturnus quacumque fuerit radiatione coniunctus.
111 in quarta (sc. statione v. 105) scripsi cum Bentleio; in quarto ambiguum est. 113 pendentem... lingua = ab ore patroni. Absolute pendens iunctum cum adiectivo attentus legitur Plin. ep. I 10, 7. rostris. .. impositum: poeta iam non cogitat de iudice, sed de ahquo magistratu in contione legum arcana (condita iura, cf. IV 209) explicante, ut mox (115) de iuris consulto vel arbitro, qui iurgia expendit (examinat) et solvit non verbo-, sed iam sua fronte, h. e. severitate et auctoritate, quae in eo est. Similiter frons pro ipso pudore positum Pers. V 103: „exclamet.. perisse frontem de rebus". 116 ipso = quam ipsum verum, nam veritas sola in consilium advocatur ab eo vel testis probatur. 117 propositas inter... leges: cum suadet leges promulgatas. 119 dominantia sidera: planetae. 121 comités (depravatum in committem M, comitantes G ut metro succurratur) (hic) cum Iacobo edidi. — Pro hospitio dixit poeta hospitis foedus, pro amicitia coniungens foedus amicos. Neque coniungens iuxta iungitur Romanas offendit aures, cf. Cic. Cael. § 3 (v. Wag.). 123 droes copia pro divrais, ut V 279 'dives census'. 124 salus rerum: 'conservatio divitiarum (Housm.). 125 usus sc. divitiarum. 126 vires sc. suas. — (sidera)



i66
LIBER TERTIUS.
templa gubernant: stationes suas regunt; templum enim castra sive domicilium est, quod planeta in signis tenet (II 943). Paulo post (128) etiam legitur: stellae per signa locatae. Aliter locum interpretatur Housmanus, qui templa nominativum accipit cogitatque de duodecim locis (II 959), sed haec non possunt dici vim exercere in sortes. — inclinant = inflectunt. 127 subscribunt, cf. II 835. 129 qua constat: unde pendet. 131 praetextu fpraetexto 0 quam formam tuentur Val. Max. VII i, 1; 3, 8; 5, 6; IV 4, 1; Sen. ep. 71, 9; Tac. hist. I 76, sed I 19 Med.1 praebet praetextu): npoayftiioni, ornamento, decore. 133 intrantum sc. vitam, cf. Sen. de prov. VI 7: „non tam longas in exitu vobis quam intrantibus moras posui", sed Scaliger dedit infantum, quia „qui nascuntur, non intrant, sed prodeunt in lucem". — nutricia (n. pl.): noufc-cpoyiav, cf. Sen. ad Helv. 19, 2; „illius pio maternoque nutricio... convalui". — mixta.. turba paedagogorum, cf. Ps. Plat. Axioch. 366 E: mlv nlijSog femtrtav, Teletis rell. Hense p. 49, 7: é npQrog (ypóvog) 6 xata rr,v naiiïoxpoyuzv intnovog eet. 134 vitae aetum: modum vitae agendae, cf. Sen. dial. VII 26, 4: „ne ad opiniones vestras actum vitae meae flecterem". Iungit locum actus cum loco Fortunae Firm. VII 26, 4: „si locus Fortunae et locus actus in cardine inventus praecedenti stellarum societati iungatur". 135 sqq. Constructio haec est: sortimur mores et exempla qualibus omnis formetur domus et ordinem certum, quo1) ad sua... discedant munera servi. 137 compösiti: parati, bene educati, dociles. 139 summam nostri: ut nos dicimus (non Stoici) bonam valetudinem summum esse bonum nostrum. 141 movent eet.: ut planetae caelum afficiunt, cf. ad v. 101. 142 tempus... medendi, cf. v. Wag. Astrologie enz. p. 21; Iuv. VI 580: „aegra licet iaceat, capiendo nulla videtur/ aptior hora cibo nisi quam dederit Petosiris"; Plin. n. h. XXIX 9: „Crinas Massiliensis arte geminata, ut cautior religiosiorque, ad siderum motus ex ephemeride mathematica cibos dando horasque observando auctoritate eum (Thessalum medicum) praecessit"; Maximus nzpi xaxapyav 276—319. 143 cuius tempore praestet eet. = cuius tempore remedia sint meliora et magis conveniat praebere liquores vitae salutares. — auxilium = remediüm, cf. Ov. rem. 528: „auxilium multis sucus et herba fuit," 107. — sucus pro sucos: de hac
') Etiam in M inest q'q, hoe est quoque, non que, ut Housmanus opinatur.



LIBER TERTIUS.
167
forma cf. Kuehner LG I 486. 146 rebus apiscendis: opibus parandis; 'verbo apiscendi post Lucretium et Catullum solus poetarum usus est Manilius" (Housman), cf. Thes. 1.1. II 239, 24. 148 haec irrita ne sint: pendent haec e verbo continet: facit ne vanae sint disciplinae et munera, quae quisque proponit sibi et suis. 149 seu ferat eet. accuratius haec sententia et quae sequuntur, demonstrant, qualia sint illa studia atque artes, de quibus sermo erat in v. 148. Non possunt iungi cum v. 154 (dabuntur). — nutüs... in omnes: ita ut omnibus in rebus patroni voluntati obsequatur, cf. V 110: „in lusus... desudant". 151 -ve pro seu, cf. Kühner LG2 II 1, 436, 3. 152 credita sc. ipsi Cereri sive terrae, cf. V 273, Germ. fr. IV 3. 154 hac in parte sc. duodecima. Amplectitur poeta more suo sententiam priorem additque, ut iam saepius fecit (cf. 101), favore planetarum opus esse, ut voti compotes fiamus. — dies atque... momenta cf. Paul. Galat. 4, 10: ri[xépag napa.Tripü<35i xai ^wvag xai xatpou? xai èvtccuxovg, Iuv. VI 577—579. 155 sequentes: dispositae in suo quaeque domicilio. 156 posterius: quod pollicitus est Manilius, non praestitit aut praestare non potuit, cf. Prol. p. 13. — in utrumque: in bonam et in malam partem.
158 permixta (membra): si planetarum doctrina cum athlis iungitur.
159 nudis insistere membris: morari in simplicibus partibus nondum in unum corpus coniunctis.
]60—202 In astrologia magni momenti est quaerere locum Fortunae. Hic èt e loco horoscopi èt e spatio, quod ea hora, qua quis nascitur, inter solem et lunam intercedit, pendet. Si quis interdiu natus est, spatium a sole usque ad lunam metiendum est, deinde hic partium numerus apponendus est horoscopo (v. 189) secundum ordinem signorum (Aries Taurus Gemini eet.). Sin infans natus est noctu, spatium computandum est a luna ad solem, h. e. complementum quod dicunt, anguli superioris (v. 195 sqq.), deinde hoe spatium vel partium numerus horoscopo addendus adversus ordinem signorum (Aries Pisces Aquarius eet.). Ita Fortuna eodem pervenit, sed quia manet ordo ceterorum athlorum idem, et computatio fit in contrariam partem, athla in alias partes eclipticae cadunt, BouchéLeclercq p. 289, 4; v. Wag. Museum 24 (1917), 85.
160 labores, cf. Bouché-Leclercq p. 288: „voici maintenant le cercle des travaux (a3Xa) ou des sorts (sortes), gradué d'après le sort de la Fortune (xXrjpos sorte d'horoscope lunaire", — 162 athla
De Fortunae et ceterorum athlorum loco.
E9HBS



t68
LIBER TERTIUS-.
pro laboribus quasi aSkcvg, cf. Varr. sat. Men. 76, 162; Petr. 57, s. f. — Grat: qui illi Graeci fuérint, ignoramus, nam vox aSla ad sortes indicandas a solo Manilio adhibetur. 164 ascendant: fortasse poeta rem ita intellegit, ut sortes una cum signis ascendere putet in caelum. Sortes enim, simulatque cum singulis iunctae sunt signis, iis aclhaerent et cum iis ascendunt. Sed non spernenda videtur coniectura Housmani: accedant (cf. v. 80). — quandoque rectam praebet sententiam, sive legimus ascendant sive accedant (cf. II 745). 165/6 per omnis.. nascentis: diversis nascentium horis. 169 fa/sa ... figura {rsyytpaxt II 856): si locus Fortunae inaccurate computatur et de ceteris sortibus incerti sumus, quibus signis se aggregent. 172 Versus spurius. „Dixerat auctor (v. 96-) Fortunae sors prima data est. Quid opus erat repetitione, praesertim verbis tam insulsis? nuhterosis, quae tantum duodecim sunt ?prima sors athlorum et tamen sub athlisf" (Bentl.). 174praedicto.. ordine, ut a poeta expositum est (vv. 96—155). 177 certam sc. sedem Fortunae. 178/9 forma caeli: Biixa, cf. I 60, figura II 856. — stellis ad signa locatis: cum solis et lunae locum in ecliptica diligenter definieris. 180 transverso., cardine: „ortu et occasu, qui ambo sunt cardines transversi et oppositi", cf. 184: tenentibus orbem cardinibus. Per ambages M. finientem circulum sive horizontem indicat. 188 a sole ad lunam numerabis: cf. Cat. codd. astr. Gr. I 167, 23: xai Zxav xavxa (sc. locus Solis Lunae Horoscopi) svpsSij, st fjiv ^(jjsptvó eortv ïj yèvvrjotg, xr>vvxavxa fisxpsïv xb dnb 'HXwu f^Xf" ""^ 2sXï?v>j$ (JiaaTïjjtxa xm [xotpav itxa xouxa x& dp&[xü tö BvpsSévxi èv xa titaaxTjixaxi npovn\ixiiv xbv aptBpov xov tvp&évxa èni xoü apoaxonovr ètxa o^rwg dndkveiv l) dnb xoxi apoexónov. éxaoxa ^wiJt'ii) fioipag X' xai axomïv èv nota xaxakrfëi ó dp&ixbq é ejpeSüq
xai èv nota [LOtpa xai èxstoe. "kéyuv stvat tov xXrjpov xijg xvyrjg. 189 ortroo totidem de cardine duces: quoniam partes in zodiaco a dextra laevam versus computantur (ab Ariete ad Taurum eet. via est contraria motui indicum, qui in horologiis nostris sunt), ducere partes de horoscopo significat: deducere secundum signorum ordinem (dndkuav, èxfidXkstv).
196 verte vias: quid haec verba sibi velint, docet fragm. Nech. et Pet. 190 (Riess p. 363): ctov xkripov xu/rig ïa[xftccvr)s, -fipépaq fih dnb ïjXibu èni ffsXïjvïjv apOpst xai xa ïcra dnb apoaxónov xai èni xd inojuva ts5v fyfótov dnokve (h. e. secundum ordinem signorum). viwtos dè to dvdnahv.
*) lam hoe Verbum -docet has partes esse collocandas a dextra horoscopi, cf. Bouché-Leclercq p. 289, 3.



LIBER TERTTÜS.
169
zo dvd.nrrjxv dl zi izziv; wol dnb aèfoiïnfö ini ïjhov nov/icrrig xai (iyiHszi eig ra inoftsva dTX dg zo. inyoC[i£va (adversus ordinem signorum: Aries Pisces Aquarius eet,) dnolCcnng. 200 tot numerare iubet: quod paulo ante (189) appellabatur ortivo de cardine ducere, hic dicitur numerare, adnumerare, npoazi$évat.i, quia dextrorsum partes adduntur adversus ordinem signorum. 202 ordine naturae: ordo athlorum (Fortuna, Militia, Negotia urbana eet.) non mutatur.
203—246 Difficillimum est locum horoscopi invenire èt propter longitudinem immensam horizontis, in quo id punctum tenendum est, ubi pars certa eclipticae surgit, èt quia non aequo tempore utuntur signa in surgendo, ut non liceat singulis signis binas horas ad surgendum tribuere. Haec ratio distribuendi recte se haberet, si signa in aequatore, non in ecliptica essent.
203 agili.. corde, cf. V 62 : „a g i 1 e m officio mente m". 204 nati pendet ab horoscopon, ut etiam dicitur: „horam eius nemo novit", Sen. apoc. 3, 2. Cum Breitero edidi in tali tempore, quod cum participio nati iungendum est significatque tempore dato. Quod Housmanus dedit natalis tempore, quod dictum putat pro tempore diei~natalis, iuxta participium nati vix potest ferri. 205 immenso .. orbe = horizonte infinito, cf. 215 et 502. Proposuit Scaliger immerso. . orbe, quod Housmanus tueri conatur verbis Pauli Alexandrini R: t\ zijg dnomnrrzomg ■nfilpag apoaxonovaoc [loipuz jjrtg dno zou dfccvovg xóffftov dg zov ipyocvij avarsXXst. Vereor tamen ne non recte dicatur: horoscopus immerso orbe surgit, cum horoscopus ipse pertineat ad mundum submersum et una cum eo se tollat. 207 fundamenta: ut astrologi Graeci horoscopum appellant pdaiv sive Ssfiéhov (Paul Al. K 3, Sext. Emp. adv. math. 50—1); Firm. II 19, 2: „ex hoe loco totius geniturae fundamenta noscuntur". — nee consonat ordo sc. reliquorum cardinum, cf. II 522.
208 cardinibus. . falsis: si cardines falso notantur. —gubernant: ab astrologis Graecis horoscopus ofa§ appellatur, comm. Ptol. tetr. p. 99. 209 mentitur faciem: falsam speciem induit, Verg. Buc. IV 42; Ov. Met. V 326; Maneth- V 27: r]v &S>pY) ^dmnai, ovvgakaBsv dnaarza (v. 1. riv &S>priv tyeCoyi zi) — nee constat origo: nee constat de loco, unde tota computatio orditur. 210 fexaque eet: iungo sidera templi, non momento templi (Housmanus). De cardinibus iam supra sermo erat, nunc commemorantur sidera caeli sive signa zodiaci, quae momento temporis fiexa variantur h. e. suis sedibus moventur, simulatque
De horoscopi
loco invenlendo.
SSMSÜf



170
LIBER TERTIUS;
cardines falso notati sunt, atque ita geniturae thema pervertunt. Proprie non illa sidera locum mutant, sed sortes, quae signis cohaerent.
211—217 Hi versus optime illustrantur verbis Sexti Emp. adv. math. 70: <p5a'v£t dXkoïov yïvéaSai tg rept xobg daxipag fadSzpa (cf. c. 53 = tov firu<TY>jfJiaTiff/iov ts5v aklm doxspwv) rijg xov -n.0oy.ov xtvvjasws oXêxto rayji reptfepoixévYig (mundum per signa volantem) rrptv t>jp»7«xög napaiikdoa<s3ai -rij xov ycwyj^êvTos apa. xd xax' oi/pavov ^rospusva. 211 Difficile est exprimere (illustrare), quomodo (ut) mundus secundum signorum ordinem cursibus aeternis volans (significantur ipsa rigna zodiaci semper se circumvolventia) totum orbem lustret (toto orbe circumferatur) curvatis arcubus. „Quattuor tetrantes zodiaci intelleguntur, ab horoscopo ad medium caelum, ab hoe ad occasum, inde ad imum caelum, postremo ad horoscopum" (Huetius). 214 vultus eius (caeli) componere certos: constituere veram faciem caeli (IV 915). 215 tantae molis sc. est, cf. Verg. Aen. I 33. 217 aut terat occasus {auferat occasus 0) scripsi cum Pingre'o, cf. I 706: „quam terit assiduo renovans iter orbita tractu" (sc. semitam). Lectio auferat non ferenda est, quia sic particula disiunctiva desideratur, lectio aut ferat de exortu recte dicitur, non de occasu neque de medio caelo. 218 sqq. Vulgata ratio haec erat: si quis natus erat, numerus horarum, qui inter ortum solis et nascendi tempus erat, computabatur. Notum erat, quo in signo et qua in parte eius sol oriens esset (velut d. XXI m. Martii sol hora sexta matutina una cum primo gradu Arietis secundum Hipparchum oritur). Itaque si quis natus est meridie eius diei, i. e. sex horis postquam sol ortus est, astrologi qui vulgarem sequebantur rationem, cuique signo binas horas (219) tribuebant, ita ut horoscopus post tria signa (post 3X2 horas) caderet in primam partem Cancri. Sed haec computatio falsa est. Vera autem esset, si signa non in ecliptica, sed in aequatore essent, cuius singulae partes duodécimae binas horas in surgendo consumunt. Ecliptica vero iacet obliquo orbe (225) eiusque partes duodedmae diverso utuntur tempore oriënt es, cf. Boll Sphaera p. 315, 2; Housman Man. Astr. III praef. XV et XVI. Ergo si numerum horarum quae post solis ortum praeterierunt usque ad horam nascendi, atque partes aequatoris scimus, partes illae aequatoris convertendae sunt in partes eclipticae secundum tabulam, quam Manilius v. 275 sqq. proposüit. Hanc rationem si sequimur, is qui natus est hora XII, die XXI m. Martii, non habet horoscopum in parte prima Cancri, sed



LIBER TERTIUS.
I7I
in 170 '). 220 aequalia . . astra: quasi omnia simili tempore utantur in surgendo. 221" qua Phoebi coeperit orbis: quam sol orbem suum diuturnum incipiens tenuerit. 222 summamque eet: astro cuique binas horas sive gradus triginta. 223 perveniat sc. numerus. — nascentis tempus ad ipsum: ad eum locum eclipticae, ubi numerus deficiat per signa distributus. 224 signum, in quo numerus substiterit, dicatur' oriri sive esse horoscopus, Ptol. synt. II 9 Heib. p. 144, 4: efe.jjv 9 av JcaTOvr/jer»? (xoïpav 0 api^fxoq, acstvyjv yrt<sopn xóxs xhv [loïpocv dvaxéWtvj.
225 obliquo .. orbe: si spectes ad aequatorem, qui recto orbe iacet.
226 inflexis. . . membris: ita surgunt signa, quae in ecliptica sunt a Capricorno usque ad Geminos. 227 reetus ordo: recta oriuntur signa in ecliptica a Cancro usque ad Sagittarium, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 3, 80, 6—8: ópBx Qitdid ehiv dnb Kapxivov &»$ To^éxov, nkdyia. dè xd Xomx dnb Arycrapu êotq Au&txuv, Gem. 7, 9—11; 15—16; Cleom. I 6, 31 (p. 56, 15 sqq.). 228 ut propius nobis aliquod eet.: hoe verum non est, nam propiora nobis sunt signa, in quibus dies longiores sunt, ut Gemini et Cancer; remotiora, in quibus noctes longiores sunt, ut Sagittarius et Capricornus. Sed Manilius confundit signorum distinctionem, qua transvera et recta dicuntur (Mart. Cap. VIII 844) cum divisione, quae ad anni tempora pertinet. Recte igitur Housmanus qui in Gemino et Cleomede eundem errorem vituperat animadvertit: „non aestiva signa, quae sol aestate transit, rectius ceteris oriuntur, sed ea quae solstitii tempore surgunt interdiu (Cancer—Sagittarius), sicut ne de hibernis quidem contrarium verum est, sed de iis quae brumali die oriuntur (Capricorno-Geminis).'' 229 bruma pro Capricorno dixit, cf. II 404. — reducit lucem, diem. 230 quam brevis illa iacet: quam brevis est circulus, quem Capricornus ducit in caelo.
231 Libra Ariesque eet. quippe quae signa in aequatore iaceant. 232 media (Aries et Libra) pugnant cum extremis, h. e. Cancro et Capricorno, extremaque, ut Capricornus, cum summis, velut Cancro. „Vides diverso sensu accipi extrema et extremis" (Bentl.). 233/4 ratio,
') Sex horae congruunt cum nonaginta gradibus aequatoris, quorum gradus 20° + 24° + 280 = 72° (cf. in extremo libro appendicem, ubi tabula datur partium aequatoris, quibus signo cuique in oriendo opus est) respondent numero 3 X 3°° = 9°° partium eclipticae sive signis tribus, Arieti Tauro Geminis. Restant igitur gradus 900—yz° = 18° et videhdum est, quot Cancri partes una cum his 180 aequatoris surgant. Itaque haec exsistit similitudo mathematica 30:32 = ^:18; x = 3° ^ 18 = 16'/ . Utitur enim Cancer 32 gradibus aequatoris in surgendo, cf. tabulam. .



172
LIBER TERTIUS;
De dierum et noctium men' sura.
qua dies aestate erescunt (et circulus signorum aestivorum longior fit), similis est rationi, qua noctes hieme erescunt (et circulus signorum hiemalium brevior fit), quam rationem pluribus exposuit M. vv. 443— 483. 236/7 in auras... meare (sic Seal. pro codd. lectione maneré): oriri, surgere. — pari mundi sub lege: eadem temporis mensura.
238 horae: apa? xaipoafo, quae cuiusvis diei sive longioris sive brevioris pars duodecima est. Per adde quod non novum inducitur argumentum, nam si dies erescunt, etiam horae erescunt, si omnes dies in duodecim horas dividuntur. — ullam sc. horam. 240 et = etiam. — surgunt: erescunt. — recedunt: minuuntur. 241 dies: iure poeta dixit dies h. L pro sol, quoniam premendum est tempus, per quod sol supra terram est, sive id longius sive brevius est. — sex signa cf. Arat. Phaen. 553—556. 243 in binas sc. horas iusfas, quales sunt, cum diei longitudo nocti similis est. — in binas horas nasci = binas horas complere oriendo. 244 cum spatium non sit tantum eet.: cum propter horarum longitudinis discrepantiam, si omnes dies in duodenas horas dividuntur, h. e. propter oriendi tempus modo brevius modo longius, non possit tantum spatium (binae horae aequatoriales) cuique signo tribui in oriendo. 246 ratio astrologica debet nobis horas aequales, sed usus docet horas non posse esse aequales, si longitudo diei variat.
247—274 Antequam M. docet, quot signum quodque horas „vernales" (258) sive iustas sive aequatoriales consumat in oriendo et in occidendo, argumentorum ordine interrupto locum interponit de varia dierum et noctium longitudine, qualis illa sit vere et autumno, aestate, hieme, deinde mensuram diei noctisque addit, quam vigere in Aegypto putat, sed in hac re erravit, sicut infra demonstrabimus. Versus 247— 300 Scaliger migrare iussit post versum 482, sed Manilius, ut poetae facere solent, imprimis Tibullus 1), inductus versu 245 si modo bis senae servantur luce sub omni, a proposito aberrans de horarum mensura doctam disputationem quin insereret, non potuit retineri.
247 vestigia vert: fundamenta doctrinae, qua vere horoscopum possumus invenire. — nee .. aliter.. ni = nee aliter nisi si. 249 in quantum, cf. III 657: fin tantum'. — vario pateant (sc. dies et nox) sub tempore: quam longae sint variis anni temporibus. 250 exacta.. in hora: hora exacta dicitur, quae par est parti vicesimae quartae
*) Neue Jahrb. 1913 p. 355.



LIBER TERTIUS.
»73
L O
aequatoris sive graduum 3600, h. e. gradibus quindecim (3 = 150,
24
qui gradus congruere dicuntur cum sexaginta minutis). 251 Cum Breitero dedi: quae signetque (signemque 0) diem, sedem perpendat et umbris, nunc vero ad codd. lectionem propius accedens scribere malim: quae segnemque diem, segnes perpendat et umbras h. e. constituatur hora vernalis sive autumnalis, quae etiam dies segnes sive aestivos et umbrias segnes sive hiemales metiatur. 253 vel cum medio concedere vere (sc. noctes diebus ineipiunt): cum noctes decrescunt, dies erescunt. „Aequinoctium M. posuit in medio vere, initio veris sumpto non ab Solis in Arietem ingressu, sed vel a flatu Favonii vel ab hirundinum volatu aliisque signis, ad quae vulgus solet attendere" (Huetius), cf. v. Wag. de Vergili Georgicis p. 16, 1 ; Varro r. r. I 28: „dies primus est veris in Aquario". 254 Solo utroque aequinoctio tempora diei et noctis in bis senas horas patent, ut aequa sint. 255 medio .. Olympo: in aequatore. 257 in octava Capricorni parte: mirum in modum M. hoe loco aequinoctium auctumnale ponit in octava parte signi, ut III 680 dicit: has quidam vires octava in parte reponunt, sed ratiocinationes eius, quae mox sequuntur (278 sqq., 395 sqq., 443 sqq.) nullo modo verae esse possunt, nisi in prima signorum parte solstitia et aequinoctia ponuntur, cf. Bouché-Leclercq p. 129, 1 ,• Boll Sphaera p. 62; Vitr. de arch. IX 3, 1: „namque cum Arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, perficit aequinoctium vernum". 258 tune angusta dies eet: tune dies angustatur, coartatur, contrahitur in novem horas „exactas" et dimidiam. 260 nox ffertur in) bis septem (horas): .praepositio auditur ex 258, 'cf. II 493, 498; I 193. — numerus ne claudicet: ne imperfectus sit numerus viginti quattuor horarum.
261 utrimque: summa horarum a natura constituta viginti quattuor redit in solidum, expletur, cum utrimque, h. e. nox et dies tot horas tribuant, quot iunctae numerum debitum XXIV efficiant. ') 263 inde cadunt noctes: ab initio Capricorni usque ad Cancrum noctes breviores fiunt. — surguntque in tempora: ita ut plus temporis occupent, cf. Amm. Mare. XXXI 3, 4: „surrecturus in vires, si ipse quoque lacesseretur". 264 pugnarunt ad: 'certando pervenerunt' (Fayus).
'} Housman: „summa horarum IX et XIV cum duabus dimidiis (97, + 14'/,)» quam condidit natura, in duas horarum XII summas dividi potest, quibus rursus coniunctis solidus fit numerus horarum XXIV".



liber tertius.
De temporis spatio, quod
signa in oriendo et In occidendo consumunt.
265 ibi: ab initio Cancri ad Capricornum. — mutantur in horas brumales: luces (dies) ita mutantur, ut horarum numerum (14V2) accipiant, quem bruma habent noctes. 266 lucemque... hibernam sc. horarum f)xl%.
267—269 alternaque tempora vincunt... impulsae: dies et noctes, quae h. 1. (ut v. 241) pro ipso sole zodiacum pervagante dictae sunt, certis gradibus nunc huc nunc illuc pelluntur {impulsae, fem. propter vocabula luces et tenebrae) atque alternis vicibus tempore superiores sunt (vincunt). 269 per artem: per methodum supra traditam (v. 250), quam mox (385 sqq.) amplificaturus est, cum variam dierum longitudinem in variis orbis terrarum partibus docebit (venietque suo per carmina textu), idemque tradet, quanto cuique signo ibi opus sit tempore ad surgendum. 271 haec... mensura (sc. dies longissimus horarum 1472» brevissimus horarum 91/2) non valet Alexandriae in Aegypto, sed Rhodi, cf. Ptol. synt, II 9 (Heiberg I 1, 108, 15): svazóg iazi iiapxklrjkog, xa3' ov xv ysvotzo ïj [xsyior/i ïjpispa wpöv i7ri[Xspiv&v «ï (14). dniyji è' ovzoq zou tTYipspivou poipag X xp xai ypayszau 6\x -rijg xarw yapocg zijg AiyCnxov. Id. II ii (Heiberg I 1, 109, 5): /yóYxaTóV êazt napxXktikog xa3' ov xv ysvoizo yj iisfiazin iSpipx ap&v iir^upiv&v vi 0 (i41/2). xniysi 9 ovzog zou ioyijxepwov poipotg X? xai ypdyzzai ó\x 'Pófoj. Manilii errorem ita explicare conatur Pingreus, ut poeta noluerit sibi occasionem eripi septem Nili ora cum septem planetis comparandi.
272 aestivis gravidus torrentibus: iam Agatharchides apud Diod. 141,4: <pjoï xax' evtaurov iv zoïg xata zvv A&iorctav opni yivsoSai awsyjtg bixfipovg duo Scpivüv zpon&v péyjpt. tws pszondiptvrig ioxpspuxg' svXóywg ow zov NetXov iv pièv z& yutioivi ODOzéXho'Bxi..., ytxtzx ó*s to Bipog 6\x zobg htyjonévovg bpPpovg Xapipavitv t«v au^Yimv. Idem refert Strabo 17, 5, 789 (III p. 1101 Meineke): oi 9 vozêpov alzónzat ysvTnBévzsg yoBovzo vno öjx^pwv 5epo>£v nknpovijsvov zbv NêêXov, sed haec sententia reiecta esse videtur a Posidonio (Strabo 1. 1. p. 1102), ut recte iam animadvertit Franckenus, Mnem. 1893 p. 317 (Lucanus de Nilo). 273 sidera mundi: septem planetas numero imitatur Nilus.
275—300 Rediens M. ad argumentum tabulam dat stadiorum (singuli autem gradus bina valent stadia) et horarum, quas signa èt orientia èt occidentia consumunt. Stadia et gradus sunt, ut optime demonstravit Housmanus (ed. 1. III praef. XIV), aequatoris qui quasi pro horologio stabili est, cuius gradus 360 cum horis XXIV, singuli gradus



LIBER TERTIUS.
l7S
cum quaternis minutis (2^^p °) conveniunt. Itaque stadium sive
dimidia pars gradus duo valet minuta.
276 quoque cadant = quant o tempore cadant, quod perspicuum est ex verbis antecedentibus: quot stadiis et quanto tempore. Regiomontanus legit: quotque (sc. stadiis) cadant. 276 sagaci cf. II 898.
277 compendia: commoda, fructus, cf. IV 19: 'damna et compendia rerum'. 279 ducit: accipit, occupat, cf. 281, 409. Usus non vulgaris huius verbi ortus essè videtur e locutione „sortes ducere" Cic. de div. II § 70. 282 octonis eet: signum quodque oriens in caelum octona stadia accipit supra numerum, quem iam habet signum antecedens, ut tabula (vers. Belg. p. 83) docet, totidem autem amittit (283) occidens. 284/5 „Hora crescit per minuta sedecim, horae quadrans est tantum quindecim. Restat minutum unum, quod addendum est" (Bentl.). Ergo cum Bentleio et Breitero lego: tertiaque in quinas (sc. partes) pars si diducitur eius h. e.: hora crescit èt novo quadrante èt si tertia pars eius (quadrantis) = minuta quinque diducitur = dividitur in quinas partes, atque hoe unum minutum additur. Itaque coniunctio que in versu 285 sententiam condicionalem cum ablativo novo quadrante (284) iungit. Hora crescit novo quadrante et uno minuto f tertiaque .... eius). 286 Numerus horarum usque ad Libram crescit, nam Virgo horas duas et minuta quadraginta accipit oriens, qui numerus Librae quoque tribuitur. Sed deinde numerus decrescit pari momento (287), h. e. stadiis octonis sive minutis senis denis. 288 cum subeunt orbem: cum occidunt signa, quorum ortus in versibus superioribus commemoratus est, cf. Ov. Fast. I 314: 'occiduas ille (Cancer) subibit aquas'. 289 ordine mutato ... per tempora versa: ordo mutatus est, nam tempus oriendi paulatim decrescit atque idcirco diei potest versum esse, quia Libra horas II minuta XL accipit, Pisces horam I minuta XX, decrescente numero. 290 redeunt sc. ascendentia et descendentia. Subiectum mutatur, nam nunc significatur altera pars zodiaci, a Libra usque ad Pisces. — creverat astrum eet.: nam quot stadia et horas Aries crescens h. e. oriens peragit, tot consumit Libra recedens (occidens). 291 tot Libra recedit: cum Fayo praepositio per ex superior e versu intellegenda est: per tot stadia aut horas, cf. W. Baehrens Beitrüge zur lat. Syntax p. 343 (ad Liv. 39, 28, 11).
293 in tantum Chelae consurgere perstant: in tantum spatium Libra



176
LIBER TERTIUS.
De Inclinatie» nibus mundi.
luctatur exoriri. 294 eius in exemplum eet. cetera signa Arietem imitantia eodem modo inter se iuncta sunt sibique respondent, quo Aries oriens temporis spatio cum Libra occidente, occidens cum Libra oriente congruit. 296 quod quandoque horoscopet astrum: quod signum aliquo tempore, cum quis nascitur, oriatur. Verbum apoTxonsïv apud Sextum Empiricum significat 'horam partus observare', sed verbum Latinum horoscopandi aliam vim assumpsit, cf. Firm. V 1, 5: 'Ariete horoscopante' = cum horoscopus in Ariete est. De adv. interrogativo quandoque cf. II 745, hoe tamen loco videtur esse indefinitum, nam tempus nascendi notum est, quaeritur tantum astrum horoscopans, cf. III 484; Cic. fam. VI 19, s. f. (648 Tyrrell-Purser): „ego me Asturae diutius arbitror commoraturum, quoad ille -quandoque veniat". 298 ducere: numerare, cf. 441: „cum poterunt certis numerari singula signa/temporibus parte ex illa, quam Phoebus habebit". — propriisque... partibus: (signa) distribuere in horas per suas quaeque partes. 300 in quis: pluralis, non quo Phoebus uno tempore in pluribus signis sit, sed quia sermo est de variis signis, in quibus sol versari potest. — quorum: 'quorum signorum anaphorica summa et epilogismus redditus est' (Seal.).
301—384 Est haec pars transitio ad consequentem (385—442), ubi . rursus agetur de signorum ortu et occasu et ratio tradetur, quae valet, ubicumque terrarum homo est, nulla certa dierum et noctium longitudine praestituta, ut supra factum est 258 sqq. Interim poeta monet non ubique terrarum neque in cunctis regionibus dierum longitudinem eandem esse.
302 tempora sc. ascensionum, quae diversa sunt pro inclinatione mundi et mensura dierum noctiumque, cf. Gemin. VI 7 (p. 70, 12 Man.): o'j xaxd naaav dl yj>pav xai iróXiv xd a'uza fisysSr) x&v -fiixsp&v saxtv. aXka xoïg fj.lv npog dpxxov oixovat fui&vig ai 'ófjJpat yivovxui, xoïg di npog fUTtififtpiav ükaxxovsg. êffTi dl èv '¥oda fj.lv ïj jtuyiVryj V[xêpa apav iori(i£piv&v id' L', mpi dl P'livnv n\ jutsytrry) i\\iApa üpüv toTj/xsptvav u'. — simili nee... summa: mutantur tempora ascensionum non eodem horarum numero pér terras omnis. Alius est in aliis regionibus. 303 ratione sub una: 'modus mutationis varius est, quamvis una eademque efficiënte ratione' („berekening"). Bentleius autem proposuit: statione sub una locumque ita interpretatur: „una statio est zodiaci, sed varius dierum est modus". 304 nam qua (ita Bentl., codd.: numquam, cf. Verg. G. IV 287)... ducuntur: 'sub ea



LIBER TERTIUS.
177
linea, qua per caelum trahuntur Aries et Libra, h. e. sub cireulo aequinoctiali" (Housm.), cf. Gem. VI 23 (p. 76, 24 Man.): népag dé éaxi fó>pa xig Ttpos (isoyifiPpiav vjftdtv xst[xévY}, («) Xsyojxsvïj vtxb xbv iaYi\upwov, êv r> oi usv ïtóXot ejrè xov épvCpvzoq mnxovaiv, óp$)i ds xaBioxaxai >f tow xoa/xov ayaepa. dl/oxojutovvrat dè (vno zov ópiZpvrog) navxe$ oi ïratpaXXïjXot xwcXot ot ypoifópisvot vno xov ïjXibv xaxa tjtv toü nocfiov yiyo>xévï}v nspiixpop/jv. dï rtv aïxt'av iorifupia dia. navxbz sart ïtap' avtotg. 305 'Chelae fideles a iusta Libra non sunt diversae' (Housm.), cf. Maneth. II 136 sqq., Catal. codd. astr. G. IV p. 152, 7: dixaxav Zvyóg. 307 medius mundus est aequator, qui, quoniam aequalis super transversum vertitur axem (ot ttoXoi èni xov épé^ovxog ntnxotxn), recto ordine praecingitur, h. e. recte secatur cireulo horizontis. De hoe usu verbi praecingendi cf. Plin. n. h. XI § 1: „insecta appellata ab incisuris, quae nunc cervicium loco, nunc pectoraal atque alvi, praecincta separant membra'S — aequalis: nam in quocumque signo sol versatur, circulus quem supra horizontem efficit, semper aequalis est alteri parti, quam infra ducit, quo fit, ut semper noctes longitudine pares sint diebus, cf. tiiyjno\wvvxai ds (vnè -zov ópÜjmos) nóvxsg oi napakhjkoi xwtXot. 309 illi — illic, cf. Verg. G. III 17 (ubi codex Romanus illic praebet). 310 tempus sc. dierum et noctium. 311 Sub aequatore nulla est fallacia mundi\ quippe qui neque noctem neque diem ulla hora fraudet, sed aequales relinquat. Poetam significare voluisse ascensiones signorum, quamvis revera inaequales *), tamen hominibus illic degentibus aequales videri, credere nolim; vix enim tantum scientiae ei tribuas. 312 anno: iure Bentleius pro aevo, nam hoe erat premendum toto anno noctes manere inter se similes. Similis simili: eiusdem vocabuli repetitio pronominis reciproci vice fungitur, cf. Cic. top. 49: 'contrariis contraria non convenire'.
313 omnibus., signis: quocumque in signo sol versatur. — autumnus.. ver., unum^ tales sunt dies et noctes in omnibus signis per illas regiones, quae sub aequatore iacent, quales sunt per alias ubique regiones autumno et vere. 314 una quod aequali eet.: Phoebus dicitur aequalis, quia sub aequatore semper cursum suum in duas partes aequales dividit. — linea magis regionem rectam, obliquae contrariam, indicat quam viam solis, cf. Gemin. VI 26 sq. (p. 78, 15 Man.): onov tioi TfóXot èni xov opCCpvxoq ninxovow, avaipovixévov xov aïxtov x»5s awsoxiqxos töv
') In recta sphaera Gemini Cancer Sagittarius Capricornus paulo tardius oriuntur quam cetera' (Housm.). Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). i»



178
LIBER TERTIUS.
tjuóSiv, xovxo iï' r,v xb syxhtta (inclinatio mundi), evkbyag ooi/xpatvst ioyjiupuxv elvat 6\d navxbg nap avxoïg. navxag pèv yap xovg xwtXoug 0 jjXtog vsoyjpovtug nspioxpéfsxai xai xovg ixziZpvag xat xovg iXaxxovag 6\a to rapt' Ttva fjJvovxa o~fi\izla, xobg toXgvc, 'yiv&oSai xhv nzpvsxpoyr^ xa xóV/xo). 315 //Ztff magis ad locum et stationem, quam ad tempus referendum, ut xóxs. apud Ptol. synt. II 6 (I p. 101, 18 Heiberg): TtaVrwv x&v èv -rij ayaipa 7tapaXX>;Xwv tm iayifupiva xóxXu tots ixóvov èiya vno xov êpiCpvxog ó\aipov\xéwsv, Liv. 36, 30, 6: 'tum quoque' = sic quoque. — decurrat cf. II 194. 316 litoreumne coquat Cancrum, cf. Ov. Met. X 126 sq. 'solisque vapore/ concava litorei fervebant brachia Cancri'. — contrane feratur: an versetur in Capricorno, qui opponitur Cancro. 317 Versum insulsum et irrepticium iudicat Bentleius, sed non potest desiderari propter v. 315 quo in astro. Media autem signa sunt Aries et Libra, reliqua sunt inter quattuor illa (inter Arietem Cancrum Libram Capricornum). — an quae sint quattuor inter: an feratur iis signis, quae inter illa quattuor sunt. 318 quod quamquam: possumus virgulam ponere post versum 317, possumus etiam quod quamquam eodem modo explicare atque quod si, quod cum. De coniunctivo iaceat cf. Kuehner LG.2 II 2, 442, 5. — per tris arcus: aestivum, aequinoctialem, brumalem, cf. I 675.
319 recto ordine cf. v. 307. — zonae: circuli vel potius signa zodiaci in circulis se circumvolventia. 320 supraque: coniunctioni que respondet et paribus eet. in versu sequenti. — terrasque: pro hoe vocabulo Bentleius legit subterque, Housmanus vero: supra caput in terrasque, uterque offensus, quod zonae tantummodo consurgere et resurgere .dicuntur, non occidere, sed haec ipsa notio non requiritur sed facile mente additur. 321 paribus spatiis arte iungendum est cum verbis per singula lustra, non sunt duo. Quovis enim tempore anni spatia noctis et diei sub aequatore similia sunt et signa eodem temporis spatio consurgunt et re sur gunt (supra et infra terram sunt). De vi vocabuli lustra cf. III 580. 322 mundus: caelum quod modo sub terris latet, modo super terras assurgit, cf. Ptol. synt. II 6 (p. 101, 16—23 Heiberg).
323 at simul eet.: apodosis incipit v. 329 a verbis: fugiet pars altera terrae, postquam protasis iterum inchoata est verbis ergo ubi (v. 328). De toto loco cf. Cleom. I 5, 21 (p. 38, 25 Ziegler): vnoxsioSu xoivw xi$ (ponamus igitur aliquem) ex xrtg diaxsxau/xpftjs stg tt)v riiuxipav &Mpaxav. ió>v. Ouxovv sxi /xèv óVri alxa vno xov vsri<j£pivbv êxdxepog xav nokwv èni xov opvCfivxoq bySrriGzxai , instddv di dpyjiv Xa'/3>j xov éxstSsv évraw3a napayiveaSai



LIBER TERTIUS.
179
{simul ex illa terrarum parte recedas), ó txsv vóxiog cciixü nokog dnoxpvfSiiosxai (fugiet pars altera terrae), dvocyxatug vno xov xaxd xi)v yfiv mpxaiiaxog (per convexa fastigia terrae), 0 §s popstos sx xov npog Xóyov dg vtyog av ièaipoixo (pars altera reddetur). — ex illa terrarum parte: e parte orbis, quae sub aequatore est. 324 quicquid: in quantum, Liv. 31, 1, 5: 'quidquid progredior'. — ad extremos. . axes: ad utrumque polum, nam de utroque verum est, sed poeta imprimis cogitat de polo septemtrionali. — temet praeverteris retinui cum Regiomontano, etsi haec verbi praevertendi notio nusquam alibi invenitur. Possis conicere temet ptrovexeris (Housm.) vel cum Bentleio temet deverteris. 325 per convexa . . . fastigia terrae: xb xax« x»v yf,v yó>pxa\xja., cf. Caes. b. c. II 24, 3: 'iugum ... paulo leniore fastigio ab ea parte, quae ad Uticam vergit'; Man. V 11. — gravi gressu: optima coniectura Breiteri et longe praeferenda lectioni Housmani male iam sonanti: gradus gressum (in versu superiore: provexerii). Matritensis enim exhibet: gravis gressum. Qui fastigia terrae rotundae conscendit, ei motus gravis est. 326/7 tereti.. solo et orbem in tumidum ad eandem spectant rem, sc. ad terrae formam rotundam et convexam. — decircinat, cf. I 296, 638, 713.
328/9 conscendes... degrediere simul: in globo motus conscendendi idem potest diei motus degrediendi sive descendendi, prout locus est, unde motus spectatur. Is enim, quem relinquimus, nos descendere, is, quem petimus, ascendere dicit. Eadem notio invenitur I 232 sqq. et 241 sqq. — 330 reddetur: cf. Cleom. 1.1.: xai ovxag av autS èyxkt[ia ÏMfJLftavot 6 xotTjüog ano x&v fiopdwv dtg s'rti xa voxta' xai xa ftèv dfocvij, xd ft' dsttpotyü ysvotx' av aïrrS xwv nspi xovg nokovg aaxpav. — sed: cum ab aequatore ad polum septemtrionalem proficisceris, pars terrae tibi reddetur, sed caeli facies alia erit. — inflexerit sc. se, cf. Cleom. I 7, 35 (p. 64, 7 Ziegler): npog [xsoyitxflptGcv jtxèv y&.p dn' dpxxov nopsvofiévotg xctnsivéxspog ó itóXog ytvsxai (xvorpwtvag, xat juisiov xb èyxkifxa xov x.6g[xov, éxsiBsv ds npog dpxxov iovat xovvotvxiov. Quanta inflexio terrae, tanta est inclinatio mundi, vel ut nos dicere solemus, latitudo alicuius loei in terra aequa est poli altitudini eiusdem loei. 332 modo... limite recto, cf. 307, 319: recto ordine. — fuerant surgentia, cf. Cat. 64, 317: 'fuerant exstantia', Löfstedt, Komm. zur Peregr. Aeth. p. 245 sqq. 333 ducentur in aethera: linea curva surgent ad medium caelum. 334 obliquus... orbe non multum distat ab obliquo... orbe, quod scripsit Scaliger. — transversus in caelo iacens supra capita eorum, qui sub aequatore
12*



i8o
liber terttds.
sunt. 337 ipsa tempora: praeter locum tempora quoque mutantur.
339 malignos: iusto curriculo breviores, quod in remotiora tantum signa (Scorpionem — Pisces) cadit. 340 recumbat: occidat. 341 pro spatio, quo signa a nobis absunt, iis datur mora sive tempus supra horizontem manendi. Mora igitur magna dictum est pro magnitudine temporis morandi. 342 longos... in orbes: ita ut longes orbes conficiant. 343 celeris: est hypallage quaedam, qua adverbium celeriter abiit in adiectivum celeres (umbras). 345 brumalia signa: quae sol per hiemem decurrit. 346 vixque ortis eet.: vix brumalia signa orta sunt, cum iam occidunt. — inde: ab eo climate, ubi Capricornus vix ortus occidit, h. e. a cireulo arctico, cf. Gemin. 6, 13 sqq.; Cleom. I 7 (37 sq.), Ptol. synt. II 6 (p. 114—116.Heiberg I). 347 ./o//>... membris: toto.
348 tricenasque... noctes: ut aestate in iis regiomibus, cum sol in -Cancro est, priviaia u' iixipa yivsxai (Gemin. Cleom. 1. 1.), sic hieme, cum sol in Capricorno est, nox est per dies triginta. 351 statio cum Scaligero scripsi pro spatio (0): .signa desinunt fulgere, quia iam non morantur supra horizontem. 352 pluraque... signa sc. Libra — Pisces.—subrepto (subrupto codd. et paulo post (355) eruptis): forma per u scripta vetustior est et apud Plautum obvia, cf. Geil. XVII 7, 1: 'legis veteris Atiniae verba sunt quod subruptum erit, eius rei aeterna auctoritas esto'; Georges, Lex. der lat. Wortf. p. 668. 353 quaerentur sc. frustra, desiderantur. — medio terrae... tumor e: vno xov xaxd tyiv ywv xvpxau.oi.xog, cf. ad v. 323. 354 texentque: contexent et continuabunt.
355 mensibus ereptis: quoniam toti in tenebris peraguntur. 356 sqq. si vero natura sinat... stantis erit caeli species: si polus in medio caelo est et aequator idem est atque verus horizon, eet. cf. Gemin. VI 15 (p. 74, 5 Manitius): népag èé èaxi xtg yj>pa hyaxr) npog dpxxov xsitxévr), èv y 0 \sh nokog xaxd xopvfvv (sub vertice caeli)- yivtxai, xov di $<a$uxxov xvxkov l| ££dla vnlp xov épiZpvxa dnokocpfiavexat, s| di vno xov óp(C,ovxa dnoxétxvsxav rj [XEyiaxY) di ri[i£pa nap' avxoïg &%aixnvia(a yivexai, ó/xotug di xai ï5 vy§> Cleom. I j, 38 (p. 70, 9 Ziegler): xov avxov xvxkav xai épiEpvxog xai dpxxvxov yiyvo(jJvov avxoïg xai irt\\xs.pivov, Ptol. synt. II 16 sqq. (Heiberg I 1 p. 116). 359 prona... membra 'ad illos respicientia qui directo sub polo sunt, nam nobis non ita, qui remotiores' (Seal.). — Lycaoniae. .. puellae, cf. I 296. — spectantem ad orbem referendum, non ad subiectum verbi eundi. 360 stantis: ita Manilius appellat sphaeram [xvkoaftiï, sed Geminus VI 23 (p. 78, 1) ópSrjv o<païpav dicit,



LIBER TERTIUS.
181
cum poli in horizonte sunt. Recte Cleomedes I 7, 34 (p. 62, 11, Ziegler) napankvpmg xoïg \xvkoig èv xoïg vno xovg nokovg xXt/».acri axpepoixevov xov xfafiov, sc. sub polo. — laterumque meatu: motu circulorum, qui una cum aequinoctiali in ambitum rectum circumvertuntur (recta, vertigine). 361 turbinis in morem: ut -pe/xp^ cf.Scal. ad h. v. : „mola superior dicitur meta, quae instar turbinis inversi conveniebat in catillum, partem inferiorem. . . Quia igitur in morem metae molaris sphaera circumvertitur, ab eo dicta a<païpa /mXostó^g." 362 tibi obhquo . . patebunt circuitu: sex tantum signa cernentur abs te, quae motum habent obliquum. 364 inclini sc. circuitu (Bentl. pro semper legit spira cf. I 576, ne cogamur circuitu e versu superiore audire): axXtvst, non inclinante, sed semper horizonti parallelo. Qui legunt acclini (LG), explicant: 'acclinato caeli hemisphaerio sub aspectum cadenti cumque eo circumverso.' — comitantia cf. I 562, 600. 365 per senos undique menses: cf. Cleom. I 7, 33 (p- 62, 5 Ziegler): ntpénuec pk» ai xmb xoïg nólotg (sc. oixrioetg), èv atg xat tig inpèpav xat vvxxa 0 iytavxog $iaiptBr,atxai, ópfcpvxog v.h yivotxkvov nap' avxoïg xov ioyi[xtptvov, ^woW os sg 6\d navxèg xüv avxav vnlp yng ovxw xat s| vno yiïv. xvxXov ow ntpiypayovaai nap' avxoïg ai oxtat ntpvmovg avxovg noiovai, Strabo II C 136 (I p. 183, 14 Meineke): xov ydp ïftwu xaS' ohnv xr,v xov xóa(xov ntpioxpoyhv vntp ■füg ftpoixévov, ÓV3X0V art xat « uxta xwxX» ntptevty3r,atxat ntpi xbv yvapova.
366 contextis lucibus: nulla nocte interposita. 368 bis terna... ostra: ab Ariete usque ad Virginem. 369 recto visetur (Bentl., versetur ML1) ab orbe (axe Bentl.): non occiduus erit sol, sed visetur idque ab eo qui sub orbe recto est, cf. 361 recta vertigine, h.e. sub polo.
370 e medio... orbe: ab aequatore, quae media pars est mundi.
371 deiecto cf. II 932, 869, 891; I 179. 374 ab omni: ex mundi universitate (sx xov navxóg), e summo caelo (cf. IV 406), si lectio sana est, sed Bentleius legit ab axe (cf. 327 ad quem versum in eadem vocabula exeuntem oculos librarii aberasse putat Housmanus). 375 mundum: fortasse cum Postgatio (Silv. Man. p. 28) legendum mundi: dimidium e toto orbe mundi rotundi sic verba iungenda sunt. 376 ctrcumvenit: 'rectus visus non circumcingit globum mundi rotundum'. — distinguitur: 'ipse mundus discernitur tantum usque ad medium ventrem'; subiectum mutatur. Housmanus cogitat de horizonte medium mundum distinguente. 378 effugit ergo: sc. pars inferior, cf. v. 376.
379 astris sc. inferioribus, cf. 371. 380 adducitque. .. luces iis



l82
LIBER TERTIUS.
Quomodo in omni inclinatione mundi horoscopus inveniatur.
regionibus, quo venit, tenebrasque relinquit sub polo habitantibus. 381 sideribus ... actis: proprie Phoebus sidera percurrit, menses agit (moneo propter Housmanum). 382 cesserat unde: de hac coniunctionis traiectione cf. Kühner LG2 II 2, 615 A. 21. 383 hic locus est polus terrestris, unde si quis spectat, terra divisa est in duo hemisphaeria, quorum alterum utrum habet. singulos dies semestres noctesque. 384 divortia terrae: hemisphaerium superius et inferius.
385—442 Supra (275—300) poeta demonstravit, quantum temporis singulis signis tribueretur ad oriendum et ad occidendum Rhodi habitantibus, nunc novam dat rationem, quae, ubicumque versamur terrarum, valet. Longissimus dies sub Cancro 1472 horas habet, quarum pars sexta est 145 minuta, quae accipit Leo, cum Cancrum sequatur, ad oriendum. Nox autem sub Cancro (dies sub Capricorno) est horarum 972j quarum pars sexta est 95 minuta. Haec Tauro ad oriendum dantur, qui havo-fopog est Aquarii, Capricorni successoris. Discrimen autem inter minuta 145 et 95 est 50. Hic numerus dividitur in
partes tres ^— = 16 min. 40 sec. quae adduntur Tauri partibus,
ut partes Geminorum efficiantur. Sic exsistit haec series arithmetica: V 7873', V 95', n m2/3, 55 ï^SVsV & H5'* w i0l2/3> quorum discrimen est 16' 40", summa 720'. Deinde sequitur series arithmetica descendens: =o= i6i2/3', m. 145', -h» 1287*1', *P ni2/3', 95', X 7873', cf. Bouché-Leclercq p. 267, 2; vers. Belg. p. 90. Sed ne sic quidem ratio accurata et exacta est, quam Manilius dat, ut apparet ex computationibus Ptolemaei, Synt. II 7 (Heiberg I 1 p. 123).
385 variantur: indicativum retinui propter IV 117 et 211. — motu sc. solis. Aliter Housmanus: auctu et deminutione (= momentis 443), cf. 391. — tempora sc. diei et noctis. 387 quot per horas in quoque loco surgant: et occidant. 388 partibus ut eet.: ut signa horoscopantia queant dignosci per certas partes. 390 hoe: quod vobis praecepturus sum. — in totum: in universum, ubi vis terrarum, cf. Sen. ep. 94, 31; Colum. III 2, 31. 391 per tot distantia motus: tempore surgendi et occidendi inter se dissimilia, quia eorum motus diversi sunt. 392 temporibus numerisque suis exacta: tempora et numeri ortus et occasus
) Illa minuta 16, sec. 40 a Graecis appellantur ziji-ousioin; vel npoaSafxipsaig, quae pars aut additur aut detrahitur.



LIBER TERTIUS.
183
signorum non exacte rejerri possunt, quia eorum varietas tanta est. Metrum obstat. 393 positum non iter, sed exemplum. 394 tendat ad scopum, cum iter ei monstratum sit a me. 395 hoe: sc. signa quot surgant in quoque loco cedantque per horas. 396 deducat: horarum rationem ducat, quae ad diem, quae ad noctem pertineant, cf. v. 241. 397 quae referendum est ad diem, minimis umbris quae diem cingunt, ad noctem. 398 fuerit quae forte: quantacumque erit summa horarum diurnarum, quam in ea regione terrae sub Cancro invenies. 399 vicino... Leoni: putant enim diem solstitialem Rhodi similem esse horis I472> quarum pars sexta Leonis dvayopd sit, quippe qui e sex signis quae sub horizonte sunt, primus post Cancrum surgat, cf. Cat. codd. astr. Gr. I p. 163, 5 sqq.: otbv èv to xpiTO xXtjxaTt (est clima Alexandriae) ènei&t) 6 /xeytoros avxov yjpóvoc, zovz' eortv dnb Kapxwou Éws To|Ótou ytvovrat ïzy] ai (2100 aequatoris sive horae 14) xai ó ek0.yj.azoz avxov ypóvoq èaziv dub AtyoxepwTog sus Atdypov ètïj pv' (1500 sive horae io)* xavxa oxrv èdv /xeptffw napd zov te' (15), o'iëaiv cjptaïot ypóvoi ioinn&pivoi, êortv n fxsyibrïj ïj/xepa" wpcSv tr)' (14) toTj/xeptvaSv, ïj d" èkayiazvi toTj/xeptvtav t'. X/jd>o/xe5a ow exa'dTou /póvou tow /xeytbrou xai ikayiorov zb sxzov (sextam partem)* yivezat ow zov [isyiozov ypóvov zav ai (2100) to éxTOv Xe' (35°), xov de éXa/tffrou xe' (25°)* xaTaXêtTterat ow komd t' (350—25° = io0)' toutwv xb zplzov ytveTae 7 y' (3,3) ó éVrtv aulo/xst&wïg éxaarou Zadiov. x& cdna xpóna xai èrti z&v aXXwv xXtfxa'tov yvaSoEt, Vettius Valens I 8 (p. 24, 5 sqq. Kroll). 402 quantum temporis una ipaxs ferat. 403 averso... sidere, cf. I 264. — Tauro: nox sub Cancro horas habet (sc. Rhodi habitantibus) gl/2, quarum pars sexta datur Tauro, sicut pars sexta diei, qualis sub Capricorno est (sc. horarum qV2), Aquario datur, qui vicinus est Capricorno.
404 Fortasse praestat cum Scaligero legere: Nemeeius horas (omissa praepositione in), etsi forma vulgaris apud M. est Nemeaeus, sed iure contendit Housmanus pluralem hos tantum posse intellegi de horts, non de partibus, nam Leo unam partem accipiet, non plures. 406
tertia illa pars (* 45~95 = 52. = ï6' 40'J ut accedat, contingat, ad-
datur Geminis, quae (pars) tempora Tauri (= id quod Taurus iam accepit) vinciat, retineat secum et servet, cf. nostrum 'vastleggen'. M legit vincat, cf. I 10 et 876. — eadem sc. pars, quae vocatur avë,o(uhaiq sive npoa^afodpeaiq, 16' 40". 409 modo.\ sc. v. 399, cum alia via atque ratione eaedem horae Leoni ad oriendum tributae sunt. 410part...



184
LIBER TERTIUS.
temporis auctu cf. ad v. 407 eadem. 412 summam: horarum, quas astrum prius. iam acceperat oriens. — crescantque novando: illa aJépfjjtivtti, cf. ad 406. De Ariete, qui Tauro antecedit, siletur, etsi is non numero horarum crescit sed minus temporis (78' 20") in oriendo consumit, cf. tabulam in vers. Belg. p. 90. 413 ad Chelas: optima coniectura Bentleii. Chelae et Libra idem signum est. Ab Ariete usque ad Libram erescunt sidera, a Libra usque ad Pisces decrescunt, quod ad horas, quas orientia signa accipiunt, attinet. 415 quantis... modis: quo temporis discrimine, qua ocj^ofjjsiacesi. — in utrumque: in utramque partem h. e. ab Ariete usque ad Virginem astra numero horarum erescunt in oriendo, contra a Libra usque ad Pisces decrescunt.
416 dtversam in sortem: in contrariam partem, nam in occidendo horarum numerus ab Ariete decrescit, a Libra crescit. Accurate Geminus VII 36, 37 (p. 98, 20 Manitius): xai «aVrwv xdSv c/doïwv 0 cruvafjjcpézspog yoóvog zftg avoczoTSjg xai zijg èvasug èazcv foog yjoova ap&v i7ï)[i£pivav zsaadptav. xai caa /xèv zav £«oYuv èv iiksüzq) /póvw avarsXXet, èv èXayjaza frjva (nt* i6i2/3' -\- 78lL' = 240' = 4 horae), caa ès èv èïaytazoi ^piv<a avayspsrat, èv TrXstlna xpóvw ftOvsi (V). 418 (et) cum Breitero inserui, qui recte explicat: illa ratio etiam ineunda erit, quot stadiis eet. Proprie non nova est ratio, nam pro horis substituuntur stadia, quorum duo conveniunt cum uno gradu, ita ut aequator habeat 720 stadia. Ut hunc numerum restitueret, Iacobus, ab Housmano correctus, in versu proximo (419) legit r
quae eum ter centum atque quater vicenaque constent
h. e. 3 X 100 ~\~ 4 X 100 -f- 20, sed distributivum vicena docet Manilium re vera voluisse: ter centum (= centena) -j- ter vicena = 360, qui numerus tantum dimidiam partem circuli indicat, nam duodecim signis opus 360 stadiis ad oriendum et iterum 360 ad occidendum est. 420 tota pars, quota eet., cf. Colum. V 3, 5: 'quotcumque pedum spatia facienda censueris, totam („zooveelste") partem longitudhiis et latitudinis duces'. Rursus per ambages poeta venit ad id quod quaerit, sc. numerum horarum diurnarum, quem dies longissimus habet, cum sol in Cancro versatur. Hunc computat eo quod a summa horarum numerum horarum nocturnarum detrahit. — usque scripsit Iacobus pro utque (M) vel uterque (LG). Indicat autem hoe adverbium, id quod cotidie solet fieri. 421 omnibus sc. 24. — nomine noctis, ut infra sub nomine noctis 425, locutio est e sermone



LIBER TERTIUS.
I85
argentariorum sumpta {nomen = „post"). 422 peragat (0): usitatius esset peragit (Bentl.). 423 quodque... exsuperat: quod superest de summa demptis iam stadiis noctis minimae. 424 sextamque: 24 horae — 9Y2 horae = i4x/2 horae, quarum sexta pars est 145'. Stadia autem
720 valent 24 X 60', 145' igitur valent *^ y^fo = ^2^2 stat^a' — trade Leoni', ut supra (v. 399): vicino tribuat... Leoni. 425 qui steterit: qui computatus erit, si numerum horarum diurnarum a summa (24) detraxeris. 426 pars illa = sexta, cf. 424. Computatio haec est: 24—14V2 ~ 9V2 horae, quae in partes sex dividuntur, ut sexta pars sit 95', quae valent 471 2 stadia. 427/8 Discrimen inter 727? (Leo) et 4772 stadia (Taurus) est 25 stadia; quot stadiis Leo plus egebit quam Taurus et Taurus minus quam Leo (in oriendo). Ergo hanc partem = Taurum, ab illa = a Leone. 429 tertia pars eius: 25 : 3 = 873. — superaddita: 4772 -\-$1/3 = 55% stadia accipunt Gemini. 430 simili... lucro: ó<xatq. av^opsiaasi, quod paulo post (432) appellatur novo... munere. — 431 tutata: unumquodque signum consequens retinet numerum stadiorum, quem iam antecedens accipit in oriendo, ac praeterea lucrum suum addit, cf. 407 vinciat. — prioris: accusativus est. 433 iustae: quae diei et nocti partes aequas tribuit, cf. 305. 434 breviantur: decrescunt. 435 ad fines: usque ad initium Arietis et ultimos fines Piscium. — conversaque... lege: lex sive ordo „lucrorum" nunc inversa est, nam cedentia (= occidentia) signa ab Ariete ad Virginem accipiunt numerum stadiorum, qui usque min uit ur, a Libra ad Pisces numerum, qui usque crescit. In oriendo discrimen idem, sed ordo in versus est, ascensiones enim erescunt ab Ariete ad Virginem, decrescunt a Libra ad Pisces. ,438 suos ortus: tempora, quibus in oriendo utuntur. 439 quod: quam rationem. — cum praepositio, simul coniunctio est. — acceptaveris: „sub corde sagaci condideris" (II 898). 440 in nulla... regione sc. terrae. 441 Singulis signis suum cuique tempus in oriendo poterit tribui inde ab eo signo, in quo sol versatur, quocum oritur.
443—482 Nova digressio, quae nihil ad horoscopum inveniendum pertinet, sed quam poeta inseruit ut suam peritiam in numeris et rationibus per versus exponendis ostenderet. Monstrat autem quae sint menstrua dierum incrementa, a bruma, quam in prima Capricorni parte ponit (aliter v. 257), incipiens.
Quae diei et
noctis longitudo sit In variï's anni temporibus.



i86
LIBER TERTIUS.
443 quibus... momentis: quibus temporis incrementis.— hiberni... menses: tempus diurnum hieme. 444 per sidera cuncta, cf. Gemin. VI 2Q (p. 78, 25 Manitius): ai •xévrw 7£ napa^iiosi? tüv ïjf«p<Sv *aè ™>v vuxtöv ot* ést* év noot roes gpAoig .«et. Cleom. I 6, 28 (p. 50, 22 Ziegler): óio-re « «patg 'tg vnftn n fi&7«rnj wv êXax«Jnjv Vpav, td3 fxsv npwr? fujvc «'ui&wv np*m9faKoi tf ïifiJpa, « «M5? «pa, T? * V"? «P« f'/f"™-rpt^vo) tptóv dpfiv 7tW3at xrjv TrpoaSw Eodem modo M. in hac computatione discrimen longitudinis, quod interest inter diem longissimum et brevissimum, statuit horarum sex (15—9)' quale est Ron2ae" 445 dum .. . contingunt: donec contigerint, cf. Kuehner LG II 2, 379 a. _ nivei.. . vellera signi: Arietem, cf. IV 124. 449 minimam sc. horarum novem mensuram. — noctisque sc. mensura capienda per horas (recte Scaliger pro horam), quam summam sc. Capricornus agit, horarum quindecim. 450 Lectio incerta, in qua secutus sum Breiterum, qui si recte locum emendavit, constructio haec est: quo (abl. mensurae) mensura (dierum et noctium sub Capricorno) super*verit ad iustas umbras (numerum horarum noctis sub Ariete vel Libra superaverit) et trepidet ad iustas luces (h. e. minor sit quam numerus horarum diei sub Ariete vel Libra). Ita bis idem a Manilio significatur (15—12 vel 12—9). Sed constructio illa superaverit ad et trepidet ad mira videtur et vix ferenda % 451 eius pars tertia: una hora est ^5—12 Vel 12 9^ — sjgno ... medio: signum medium fit Aquarius, cui antecedit Capricornus, quem sequuntur Pisces. 451/2 signo... medio: Aquario, medio inter Capricornum et Pisces. 452 quae sorte retenta: hac una hora accepta. — dimidio: dimidia parte horae, quo fit, ut sub Capricorno dies habeant incrementum horae dimidiae, sub Aquario unius horae, sub Piscibus unius horae et dimidiae. Ita numerus horarum diurnarum a novem crevit ad duodecim. 455 his opibus: per hos auctus tria signa dies attollunt. 456 summaprioris . .. numeri: numerus horarum, quem iam signum antecedens habet. Recte M. comparativo prior utitur, quia de duobus signis vicinis cogitat. — coniuncta: sc. cum incremento temporis, quod accipit. 457/8 ut ternis fuerit si longior horis/ brumali noxforte die: si brumali die ablativus est, qui comparationis dicitur, cum Housmano ternis in senis mutandum est,
') Housmanus legit: quodque a iusto superaverit umbris, perdiderint luces eet.



LIBER TERTIUS.
187
nam poeta nocti sub Capricorno dedit horas quindecim, diei novem. Sed brumali. . die ablativus temporis esse videtur (cf. 464: tempore veris) et post longior mente addendum est: quam nox iusta horarum duodecim. 458/9 Capricornus et {in 0) hora dimidia attollat luces: tempus diurnum hora dimidia augeat. Housmanus legit: in horam dimidium, vix recte, nam incrementum est horae dimidiae, sed attollit Capricornus diem ab horis novem ad horas novem et dimidiam (cf. vers. Belg. p. 91). 460 summaeque priori (cf. v. 455): numero horarum novem et dimidiae, quem adeptus est Capricornus. 462 priorum {prioris 0): iure Bentleius pluralem restituit, Pisces enim sibi tribuunt incrementum horae unius et dimidiae, quod par est incrementis Capricorni et Aquarii. 465 a sexta.. -. parte: sc. horarum trium, quod est discrimen inter numerum horarum noctis brumalis et iustae (15—12) et inter numerum horarum diei iusti et brumalis (12—9), cf. v. 449. — tempus dividuum (vel vires acceptae, ut paulo post appellantur) est incrementum, quod accipit Capricornus (72 h.), vel, ut Scaliger dicit, 'distributio horariorum scrupulorum in signa. Incipit autem a sexta, quia sexta pars trium horarum est hora dimidia'. Id duplicatur ab Aquario (2 X 72n-)> triplicatur a Piscibus (3 X 12 M Iure igitur Scaliger verba, quae sunt triplicant et duplicant in vv. 466 et 467 sedem inter se mutare iussit. Housmanus, qui lectionem traditam defendit, male interpretatur vires acceptas, non de incremento, etsi Manilius ubique in his versibus de eo agit, sed de discrimine, quod inter diem brevissimum Capricorni (9 h.) et .diem longissimum Aquarii (io72 h.), inter illum et diem longissimum Piscium (12 h.) intercedit: io72 — 9 = ^2 = 3 X 72 (triplicant) et 12 — 9 = 3 = 2 X (duplicant). 468 redditur sc. in Ariete. — aequatae sc. diebus. — faenore = ternis horis, cf. 457. 469 incipiunt se. noctes. — propria de sorte: de duodecim horis, quas sub Ariete habent. 470 ceder e transitivum est. — diversa.. lege labuntur tempora, quorum incrementa, cum a Capricorno ad Pisces aucta sint, ab Ariete ad Geminos minuuntur. 471 totidem: horam unam et dimidiam. 473 cumulentque (sc. Gemini, cumuletque sc. pars dimidia) damna priora, quibus noctes iam affectae sunt. Housmanus lectionem cumuletque probat, quae admodum ambigua est, quia singularis Tauro antecedit et sequitur dimidiam accusativus. 474 sqq. sic ultima (Gemini) primis (Capricorno) respondent pariterque illis (Geminis et Capricorno) respon-



i88
LIBER TERTTOS;
De altera horoscopi inveniendl ratione.
dent quae proxima fulgent (Taurus et Aquarius) et media ostra (Anes et Pisces) censentur aequatis viribus (aequale habent incrementum), praecipuosque gerunt motus (nempe utrumque signum horam unam et dimidiam) ad tempora varianda (ad numerum horarum diurnarum augendum). Comparantur inter se series ^ «'X et series V V n. Contorte Housmanus versum 475 ita construit: pariterque (aequatis censentur viribus), quae illis proxima fulgent et media ostra. 478 hac vice: in versibus superioribus de dierum incrementis sermo erat, nunc poeta ad noctes transit, quae inde a Cancro (solstitium tardi cum fit sub sidere Cancri 480) incipiunt crescere isdem temporis incrementis atque dies. — discedunt sc. a Cancro ad Capricornum. 478 tollunturque dies: sensim auferuntur, minuuntur, cf. Cic. de legg. III § 4°: 'null° magistratu iuvante tolli diem utile est.J 481 tuncque: sub Cancro. — diem brumae nox aequat: nox tam longa est quam dies hiemalis. — dies (sub Cancro) aequat longa tempora noctis (sc. hiemalis). 482 similisque redit quam creverat actu: dies decrescit a Canero usque ad Capricornum isdem vicibus (cf. v. 478) atque crevit a Capricorno ad Cancrum. — actu* modo celeritatis. Fortasse legendum: similique redit quo creverat actu, quia similis quam soloecismus videtur.
483 509 Nova ratio horoscopi inveniendi, quae cuique signo orienti
jiat horas duas vel partes tricenas (cf. 489), supra a poeta explosa est, cf. III 218 sqq. 484 quandoque non interrogativum, sed indefinitum est cf. III 296. — vadis: Oceano vel horizonte, cf. V 696.
485 requiritur sc. astrum nascens. 486 aspicies: consules solarium, Sext. Emp. adv. math. 27 sq. — revocabis in ipsum multiplicans: multiplicabis, cf. IV 496; Pers. VI 78. 488 adiectis quinque,.. summt's: quinquies addito eodem numero. Animadvertendum ubique h. I sermonem esse de hora prima, secunda eet. diei, ut veteres eam indicare solebant. Nostra consuetudo horas indicandi, ut consentaneum est, ab hac ratione abhorret. — qualicumque sub hora: sive brumali sive aequinoctiali sive aestiva, quod falsum est, ut ipse Manilius supra demonstravit, cf. w. 385—442. 489 ter quinas... partes: cuncta signa horis quattuor et viginti partes 360 emetiuntur, itaque singulis
horis &2 = 1 c partes sive gradus. Sed hae partes aequatoris sunt, 24
non eclipticae, ut M. arbitratur. 490 constiterit: certo consütutus ent. _ coniungere: idcirco M. illas partes, quas Phoebus in signo



LIBER TERTIUS.
l89
iam emensus est, addit, ut postea in numerando initium facere possit a prima parte illius signi. 491 superent: supersint. — per signa: in ecliptica; proprie in signo, in quo versatur. Velut si quis natus est sole partem XVI Tauri obtinente, hora VIII. Octo autem horae partes 8 X l5 — 120 valent, cui adde partes 15, quas sol in Tauro perfecit 1204-15=135. Tum numera a Tauri principio per Taurum, Geminos, Cancrum, Leonem et desines in XV Virginis, qui erit locus horoscopi.
493 vicem: tricenas partes. — quo... in astro: ei astro, in quo.
494 séquentur: a laeva, xara ra inóusva. De tota hac computatione cf. Vett. Val. I 5 (p. 22,5 Kroll): xai èmnpovBévxeg, caag iya potpag 6 rikioq. 495 subsistet: desinet. 496 numerique 0, numerumque Iacobus, sed quoniam subiectum est numerus (495), cum Huetio legendum est nomenque (ed. Fayi p. 42 m.). — suam summam... relinquet: sese relinquet et esse desinet. 497 exoriens: horoscopus. —par sit norma (pars et forma 0) cum Breitero scripsi, etsi ne sic quidem locus sanatus est, nam etiam hoe erat addendum, in partu nocturno horas numerari non ab ortu, sed ab occasu solis, deinde partium distributionem incipere oportere a puncto eclipticae soli e regione opposito, ut Vettius Valens praecipit I 5 (p. 20, 31): Xa(3&>v tas raw nktov poipag èni èpooxónov XpYitxautyvo-as èni «/xepas (interdiu), èni de vuxrag (noctu) vijg ftiapérpov xts. Ptol. synt. II 9 (p. 143, 22 Heiberg): tov ydp owa/Sma *pi3/xov ó*tsxSaXoS/xev tiijipaq /xev dnb rüg ïjXtaxvïs povpaq, vuxxog èè dnb rijg bSapexpoiHrng óg eis ra érró/xeva t<öv SwoYmv. —per ignes: stellis micantibus, noctu. Post haec vocabula lacunam indicavit Iacobus. 498 contineas (Breiter, contineat 0): coniungas, complectaris, sed huius significationis vix alia exempla invenias. — 500 sub astris: inter signa zodiaci. Scaliger legit sub astri parte, sed hic ablativus aegre cum verbo cadendi iungitur.
502 pariterque orbem eet.: una cum homine horizontem vidisse, cf. III 205. 504 natalis (sc. dies) mundi: horoscopus, cf. I 477.
505 exacta Jides steterit: cum fides certa erit et exploratum, ubi sit cardo primus vel locus horoscopi, cf. II 752. 506 summi fastigia caeli: medium caelum, luaovpdvriim. 507 seri... obitus: occasus, èueng, cf. II 788 sqq.; III 217. — fundamenta: imum caelum, vnóyuov.
508 versum spurium iudicavit Bentleius, nam etiamsi cum Wakefieldo codicum lectionem ortus mutamus in obitus (cf. Verg. G. I 257), tamen „stellarum mentio absona est, quae quoniam vagae sunt, veri earum ortus compertis cardinibus nondum comperti sunt" (Housm.) —



190
LIBER TERTIUS»
Cuius signi annus quisque aut mensis aut dies aut hora slt<
subortus: ortus, cf. Lucr. V 3 03. 509 omniaque sc. loca quattuor cardinum.
510—559 Horoscopo invento zodiacus fit ypovoxpatap, i.e. quasi horologium totius vitae. Primus enim annus vitae sub tutela eius signi est, in quo sol versatur tempore partus, primus autem mensis dominum habet signum, in quo luna est, prima hora primusque dies sub tutela sunt signi horoscopantis; reliqui anni menses dies horae se ad signa sequentia per ordinem aggregant, cf. Firm. IV 20, 2: „tempus ergo vitae a Sole (sc. anni) et Luna (sc. menses) et ab horoscopi parte (sc. dies et horae) et quod est potissimum et a domino geniturae debes diligenti ratione discutere; quae omnia, licet in hoe opere sparsim dicta sint, specialiter tamen in singulari libro, quem de domino geniturae et chronocratore ad Murinum nostrum scripsimus et comprehensa sunt et explicata". Sed Manilius etiam aliud novit systema, in quo horoscopus chronocrator est èt annorum èt mensium èt dierum èt horarum, ita ut uno die hora duplex vel duodecima pars diei semel veniat ad idem signum, uno mense dies bis, uno anno mensis semel, dodecaeteride sive annis duodecim sive anno Chaldaico (Bouché-Leclercq p. 489, 1) annus semel, cf. Firm. II 27, 3 : „annum autem facillimis rationibus invenimus, nam ab horoscopo semper sumit exordium et primus annus erit in quo est horoscopus constitutus, secundus in secundo signo, tertius in tertio et sic ceteri per ordinem". Paulus Alexandrinus Q 3 (ed. 1586 Witebergae) in capite nspi .éviavzov stat pjvos xai riidpaq computat, si quis annos habet 26 et horoscopum in Leone, in quod signum annus mensis dies eius cadat. Est haec raticionatio quasi genus quoddam tov xarap/wy, Bouché-Leclercq p. 488; v. Wag. Astrologie eet. p. 9.
510 sua reddentur... tempora signis: unumquodque signum suam temporis partem, sive horam, sive diem, sive mensem, sive annum accipiet regendum. 511 quae sc. signa. — divisa etiam: 'praeter omnia quae de iis ante docuimus' etiam signa divisa propter varia tempora vitae. — ducuntur: referuntur. 513 per quos: pron. relativum genus proximi substantivi (dies) induit, sed referendum ad omnia nomina antecedentia (annos eet.). — singula sc. signa. 514 'Primus annus dodecaeteridos genethliacae erit cognominis eius signi, quo sol ejfulserit sc. tempore partus; aliquis natus est sole in Leone posito, eius dodecaeteridos genethliacae annus primus erit annus Leonis, secundus Virginis, tertius Librae et sic deinceps' (Seal.). 515 annua... consumit tempora:



LIBER TERTIUS.
I9I
quia sol lustrans mundum annum consumit ad cursum suum in zodiaco conflciendum. 516 alii sc. anni. 517 dabit menses: a signo, in quo luna erit, menses exordium sument. 521 signa per = per signa, de hac praepositionis postpositione, cf. ed. erit. p. 188; I 156. 521 omnia... in astra: velut si hora ad Arietem, dies ad Aquarium, mensis ad Capricornum, annus ad Pisces pertinet, cf. Boll Sphaera p. 335, 3.
523 (tempus) suos variaret... motus: mutaret suos motus alternatim per signa, h.. e. modo cum hoe, modo cum illo signo se moveret.
524 ut cuiusque vices ageret eet.: ut referret sortem signi cuiusque se circumferentis. 527 vota: quorum aliquis damnatus est, si preces eius exauditae sunt. — nee in cunctos servat fortuna tenorem: erga cunctos fortuna se infidelem praebet. 528 usque adeo.. usque: de industria poeta idem vocabulum sensu diverso initio et fine versus videtur posuisse. Prius enim usque demonstrativum, alterum temporale est, cf. 530. 531 seque ipse dies aliumque requirit: se dies requirit, quem apparet alium esse, cf. Hor. CS. 10: 'aliusque et idem nasceris'.
533 distant: sc. inter se et diversa sunt. 534 per numeros omnis aevi... volantis: per omnes partes eclipticae, quae pro horario est, per quam volant signax). 535 mentes Stoeberus, Iacobus (menses: 0): quod proprie signorum est, mentes efficere, hoe transfertur ad tempora, quae sub signis sunt, sed concedendum est Housmano in locum magis quadrare lectionem vitas, quam proposuit. 536 quorum vicibus tum vertimur: quibus vertentibus nos tum obnoxii sumus. 537—559 'altera ratio, cuius signi quisque annus aut mensis aut dies aut hora sit' (M). 537 caeli nascentis ab hora est versio Latina vocabuli Graeci horoscopus. Quamobcausam interpolator versus 538 et 539 addidit, quasi poeta nunc primum, non septies ante, horoscopon memoraverit. Postquam duo illi vefsus inserti sunt, ablativus hora abiit in genetivum horae (0), qui cum vocabulo sidere iunctus est. 538 Pro inventuros Postgatius in versu spurio coniecit inventores sc. artis mathematicae. 541 capite ex uno: ex horoscopo, non e variis locis eclipticae. 544 vices: munia^ quibus funguntur. — tardius: nam annus tardior mense, mensis tardior die, dies tardior hora peragitur. Contra hora citior die, dies mense, mensis anno volvitur. 545 sqq. Locum inter-
') Housmanus explicat: 'partes e quibus aevum constat, annos menses dies horas', sed qui fieri potest, ut tempora (h. e. anni menses eet.) divisa sint per annos, menses eet.



192
LIBER TERTIUS.
Quot annos signum quodque tribuat homini nascenti.
punxi, ut Bollius Sphaera 335, 4 docuit, cuius interpretationem etiam secutus sum. 546 hora: intra unius diei tempus hora quaeque (sc. [duplex, „Doppelstunde" Germani dicunt) ad unum signum venit. — bis mense dies: parum accurate, nam proprie dies uno mense 26/i2 vel 27/i2 vicibus ad idem signum pervenit. 547 solibus: soles non dies sunt sed anni (cf. 580, 595; Nemes. Cyn. 121 sq.), bis sex soles ergo sunt dodecaeteris. Quod Bentleius pro solibus substituit mensibus, abhorret a sententia, quae h. li notionem requirit multitudinis, cuius annus sit pars duodecima. 548 Potest aliquis putare, si capite ex uno menses annique diesque atque horae incipiant, cuncta in idem tempus concurrere, h. e. nullum discrimen esse inter cursum variarum temporis partium, sed hoe difficile est, nam (549) cét. 549 Post hunc versum pro v. 549/*, quem ego cum Bentleio inserui, Housmanus addidit duos:
atque dies atque hora simul: sibi discrepai ordo. saepe fit ut, mitis tulerint qui sideris annum,
sed fortasse unus ille, quem dedi, sufficit, quia Manilius magis exempla dat (mensis et annus) quam omnes temporis partes enumerare necesse ducit. 549a mitis ... signi: velut si quis horoscopum in Ariete habens, natus annos 13, menses 4, dies 5, horas 6 caelum consulit, annus eius rursus in Arietem incidit, sed mensis in Cancrum, dies in Leonem, hora in Virginem. 553 nihil sc. horum, neque annum neque mensem neque diem neque horam. — sibi: inter se. 554 signis: non fas est annos signis credere, in quae incidunt, quia menses dies horae non in eadem illa signa eodem tempore incidunt. Itaque etiam alia signa atque illud, in quod annus incidit, vim suam exercent. 556 properant horae, quae uno die ad idem signum redeunt, morantur anni qui dies 365 vel 366 consumunt, ut ad signum sequens possint transire.
557 deest aliis tempus, si numerus horarum vel dierum eet. in partes duodecim divisus nihil habet quod supersit, adest tempus, si quid post divisionem restat. 557/8 recedit sc. a signo, in quo horoscopus est. — redit ad signum horoscopans. — mutatur tempore: velut si vis signi, in quo annus est, variatur vi signi, in quo mensis versatur, quod ipsum sorte dierum (559) premitur.
560—580 Sequitur locus, quem Graeci rapt xpóvwv ?<ai5s dicunt (cf. Riess, Nechepsonis et Petosiridis fragm. 17, p. 360), ubi poeta exponit, quot annos signum quodque homini ad vivendum det. In hac com-



LIBER TERTIUS.
193
putaticme monendum est atrologos putasse gradum quemque aequatoris, quem signum aliquod in oriendo consumat, unum dare annum. Ita tria signa finiima Leo Virgo Libra (vel Virgo Libra Scorpios), quae pars zodiaci tetartemorion appellatur, quoniam una cum 1110 40' aequatoris surgunt x), annos 111 et menses 8 homini dare possunt, quae est vita longissima secundum Epigenem, cf. Plin. n. h. VII 160: „poscere videtur locus ipse sideralis scientiae sententiam. Epigenes CXII annos impleri negavit posse, Berosus excedi CXVI. durat et ea ratio quam Petosiris ac Necepsos tradidere (tetartemorion appellant a trium signorum portione) qua posse in Italiae tractu CXXIV annos vitae contingere" eet. Sed quomodo Manilius pervenit ad annorum numeros, quos singulis dedit signis? Secundum eum Aries dat annos 10 menses 8, Taurus annos 12 menses 8 ac sic deinceps numerus augetur usque ad Virginem, quae aanos 20 menses' 8 dat. Tum numerus idem conceditur Librae, sed deinde minuitur eodem decremento usque ad Pisces. Animadvertit Scaliger Manilium eadem ratione in numeris constituendis usum esse, qua supra horaria ascensionum tempora colligeret (cf. v. 450), sed eum gradus anaphoricos improbasse et alias ascensiones signis tribuisse, nempe avayopatovs xpévovg xov xfi? Suws prfóovt. Ita autem Scaliger (p. 293 en 294 ed. a! 1600) argumentatur: „quia auctores vitae sunt ambo Sol et Luna, eorum periodos considerarunt, solis quidem viginti octo annorum, lunae autem decem et novem. Et quidem ut solis quattuor periodos (4 X 28 = 112) longissimam vitam praestare aiunt, ita etiam totidem lunae periodos (4 X 19 = 76) mediocrem... Da igitur sextam partem annorum 112, i. e. annos 18 menses 8 ascensioni Leonis, itidem sextam partem annorum 76, h. e. annos 12 menses 8 Tauro. Differentiae utriusque
triens sunt anno duo (18.8— 12.8 = 6; - = 2), excessus nempe
progressionis, qui abiectus ex ascensione Tauri dabit ascensionem Arietis, annos 10 menses 8." Cf. tabulam vers. Belg. p. 97.
560 per singula tempora: per horas, dies, -menses, annos. — vitae: genetivus iungendus cum vocabalo genus (561). 561 quandoque, cf. III 296. 563 aevi: aetatis humanae. 565 finem vitae, cf. Firm. VII
5 Hic numerus non convenit cum numero, quem dedit Manilius III 278—300, quo auctore Leo Virgo Libra gradibus aequatoris utuntur 36°.+ 4°° + 400 = 1160 m oriendo, sed hic numerus pertinet ad Rhodum, ille ad Alexandriam.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (v. Wageningen). '3



194
LIBER TERTIUS.
Quot annos unumquodque caeli templum tribuat homini nascenti.
j, 4: 'sed haec tibi omnia ex eo libro qui de fine vitae a nobis jcriptus est, ex trigono orthogono manifestius intimantur'. 567 bis yuinos annos Aries: similiter Firmicus II tl, 1 docet „quoto anno unumquodque signum in genituris oriatur" h. e. quot annos unumquodque signum in genituris tribuat, sed alios praebet numeros: „in climate primo id est Alexandriae atque in climate secundo, quod Babylonis est, ceterisque omnibus regionibus, quae his climatibus subiacent, hoe temporis cursu oriuntur signa: Aries oritur anno XX, Taurus XXIV, Gemini XXVIII eet." Erga secundum Firmicum singula signa dant numerum annorum altero tanto maiorem quam Manilius tradit. — unumque (annum) triente fraudatum = octo menses. 568 duobus: sc. annis. 569 totidem: sc. annis. 570 bis octonos sive sedecim annos binosque trientes anni sive octo menses. 571 bessemque: duas partes tertias anni sive octo menses. — sub illis: illis subiunctum. 572 geminatque eet.: viginti dat annos mensesque octo. 576 ter quinos: Capricornus annos dat quattuordecim mensesque octo et daret annos quindecim, si triens sive menses quattuor additi essent. 579 Aries Piscibus non modo vicinus est, sed etiam similis sorte h. e. numero annorum, quem tribuit. 580 lustra... solis: annos, cf. Sen. Ag. 42.
581—617 Praeter signa etiam templa caeli certum. numerum annorum hominibus nascentibus concedunt, nempe id caeli templum, in quo luna versatur eo tempore quo quis nascitur. Ad hoe etiam considerandum est, utrum planetae bene an male collocati sint (Firm. II 15, 3), sed haec res a Manilio in aliud tempus dilata est (cf. proleg. p. 13, 3), ut facere solet, ubicumque de planetis sermo est. Si tabulam inspicimus (vers. Belg. p. 97), quae numerum annorum continet, quem unumquodque templum dat, non videtur certus ordo in numeris inesse, sed eum Housmanus (praef. 1. III p. XXVI sqq.) restituere conatus est duabus coniecturis in vv. 598 et 607. Quem si sequimur, hic ordo numerorum exsistit, in quo discrimen crescit ab 1 ad 11:
horoscopus (I) annos dat 78 J Templum XI annos dat57(63—6)
M. C. (X) „ „ 77(78-1) „ III „ „ 50(57-7)
Occ. (VII) „ „75(77—2) „ II „ „42(50—8)
IMC. (IV) „ „72(75-3) » VIII „ „ 33(42-9)
Templum IX „ „68(72—4) „ XII „ „23(33—10)
V „ „ 63(68-5) I „ VI „ „ 12(23-11)



LIBER TERTIUS.
!95
In hac tabula numerus quem dat IMC (72) diversus est ab eo, qui secundum lectionem traditam praebetur (61). De numero, quem caeli templum VIII tribuit (v. 615), infra videbimus.
582 lateat: de dativo cf. II 373. — aevi, cf. v. 563. 583 templa .. . caeli, cf. II 841 sqq. 584 certo discrimine: quod crescit ab uno ad undecim, ut supra demonstratum est. 585 bene constiterit (a verbo consistendi, cf. 590), cf. Firm. II 25, 1: „nunc illud explicare debemus, quae stella quot horas dies menses annos bene collocata plures, pauciores vero male collocata decernat". — conditus ordo (cf. III 168): planetarum ltfca per singulas stationes. 587 mixtura... omnis: sc, planetarum cum signis templisque oOyxpccaig, quam Graeci dicunt (Sext. Emp. adv. math. 41 sq.; Maneth. II 400, III 227), cf. II 749; Firm. V 7, 4: *bmnia in genituris__hominum locorum partium signorum stellarrumque mixtura componit'. 589 non ... turbabitur sc. materies rerum, quam tracto, si nulla membra aliena, ad planetarum doctrinam pertinentia, interponentur. Post omnis (v. 587) graviter interpungendum est. 590 primo sub cardine: si luna in horoscopo (I) est. 591 mundus: caelum, cf. I 45, II 792, 827. — nascensque tenebitjexortum: non est luna subiectum, ut Housmanus vult, sed manet mundus (caelum) sive sidera, quae dicuntur primo sub cardine (590) surgere et exortum tenere. 592 octonos decies ducetur in annos: futurum ducetur recte se habet, ut apparet e verbo proximo (594) fraudabitur. Subiectum est aevum (582) sive vita, quae per annos octoginta demptis duobus erit, si tempore nascendi luna in primo templo versabitur. Sed fortasse pro ducetur legendum ducatur, ut modus potentialis- restituatur (ni duo decedantj, qui sit pro irreali. 593 sub culmine summo: in medio caelo sive in templo X. 594 hic numerus octoginta' est, non 78, ut Scaliger putat, nam referendus ad eundum numerum {decies octoni v. 592), cui supra duo, nunc tres anni demuntur. 595 sq. occasus sive templum VII dives erat (pro: esset) in octoginta actus (curricula) solis sive annos (skdoeig rikio-S), nisi anni quinque numero deessent. Dat igitur occasus annos 75. — dives in alibi non occurrit, sed cf. IV 161: 'in tot fecundi... commenta,' cf. Jacob, Ind. ed. Man. p. 210. — olympias — quinque anni sive lustrum, cf. Ov. ep. e Pont. IV 6, 5. 597 imaque . .. fundamenta: imum caelum sive templum IV. — bis postpositum. — per annos pro: annis, nam censeri solet iungi cum ablativo. 598 bis sex adiectis mensibus: ergo imum
13*



196
LIBER TERTIUS.
caelum, si luna in eo est, nascenti dat annos sexaginta unum 1). 599 sqq. Horoscopus in . trigono est cum templo IX et templo V, quae et ipsa trigona horoscopi appellantur (cf. II 576). Ex iis dicitur prius natum (quam horoscopus) sive npootvaftpóiuvov, id trigonum, quod dextrum est, etsi loca duodecim neque oriuntur neque occidunt. Quod posterius nascitur, laevum est (cf. v. 601). Manilius ad templa transtulit, quod proprie signorum est, cf. II 284 sq.; Heph. Theb. I 16: «xTtvoSoXsi $1 nxg davrip 0 ènófisvog èv xoïg euoivuixoig xov npoY/youfisvov èv xoïg ósfiofg. — dextrum horoscopi trigonum est templum IX, quod annos dat sexaginta octo (600). 601 sq. Idtvum trigonum horoscopi, quod praelata signa sequitur, caelum V est, quod hominibus dat annos 63, si in eo luna est tempore partus. 603 signum et forma vocabula sunt, quibus Manilius variandi causa utitur ad caeli templum significandum. Tertia illa forma est locus undecimus, qui mèdio caelo proximus est. 605 ter vicenos geminat: dat annos sexaginta, quibus tres abstrahuntur, ut fiant 57. Ter geminare dictum est pro triplicare, ut nostrum „verdriedubbelen". 606 sq. spatio divisa sub aequo: est templum III, ut XI, uno loco ab horoscopo divisum, sed infra eum situm. Dat annos quinquaginta. Iure Scaliger ter mutavit in per (607).
608 Locus quem horoscopus superat, est II, qui homini dat annos 42.
609 revocat: facit, ut sol quater decies orbem suum conficiat et redeat. 611 qui praecedit : locus XII, quem fingit poeta ante horoscopum surgere, npootvafopd. Annos 23 hoe templum dat. — oram: templum, locum. 614 sq. super occasus templum est VIII, quod tribuit, concedit (remittit Ov. Met. X 330) annos 33 secundum Housmani computationem, sed quomodo hic numerus e verbis eliciendus est? Retinet Housmanus lectionem traditam auctis (615) et versum ita explicat: templum (subi.) applicat (addit) spatiis ter denis décumam, auctis (dativus) tribus (a*blativus), h. e. eo quod ea spatia auget tribus annis, sed talis constructio omnem superat fidem. Cum Breitero edidi auctam, qua coniectura huic templo tribuuhtur anni triginta cum annis tredecim (decuma tribus aucta), sed hic numerus abhorret ab ordine supra proposito. 616 inferius occasu est templum VI, quod non plus duodecim annos permittit. 617 natales (natalis 0) ■= anni. — morti: ad mortem.
') Pro mensibus Housmanus legit in v. 598 messibus = annis. Inde numerus, fit 72, cf. supra.



LIBER TERTIUS.
197
618—682. Denique signa tropica, Cancer Capricornus Aries Libra, magnopere in arte astrologica valent (666), quia non modo anni tempora vertunt (622), sed etiam casus humanos mutant. Sed quo modo vim suam in hominum fortunam exercerent, Manilius exponere neglexit, satis habens in fine libri pulchram dare descriptionem anni temporum eorumque vicissitudinum.
619 partibus adversis... condita: ut Aries Librae, Cancer Capricorno oppositus est. 621 tropica: quae dividuntur in ea signa quae re vera sunt rponud (Cancer et Capricornus) et aeqüinoctialia (ioYipspivd), cf. Bouché-Leclercq p. 152. 622 nodosque resolvunt: nodi sive articuli (II 430) sive auvtizapoi ibi fiunt, ubi annuus solis per zodiacum cursus vel aestivum brumalemve circulum tangit vel secat aequatorem, Schol. Arat. 467 (Maass p. 433, 5): xoCxav oi psv xpomxoi xaxd t<zs ènufdg avvéyoxKSiv xov ^atiwatóv, 0 ti iainpspivbg xaxd xotxdg avvóèdsxat xa ?»AaxS. Qui nodi anni temporibus resolvi dicuntur, quia sol tum emittit (623) novum rerum ordinem, cf. Vett. Val. IV 4 (163, 5 Kroll): dklagxs xov riktov svpwxofxsv dub Kpiov vr,v dpyrtv noioCpevov xijg xpoixijg xat tbs vrrip&piag xai xa-ra xb ï5jy.tx£xXiov to .pq&og -rijg ripipovg iitaajSpvxa, èv- tik xa tiictpexpa Zvya xbv avvtizaixov luovxa xat si's xb jxetwTtxov yjapovvxa. 623 emittunt, cf. Verg. Aen. V 145: 'ruuntque effusi carcere currus.' Similiter totus mundus emittitur, cum sol cardine converso (cf. II 929) novo anni tempori cursum patefecit. 624 operum sc. humanorum, rerumque sc. naturalium. 625 zonae circuli tropici, ubi ecliptica eum tangit. 626 parvoque recessu: decrementis quae vix animadvertuntur, cf. Gemin. XVII 29 (192, 4 Manitius): sxi tik xat xdg npooótiovg xdg npog xbv Szptvbv xpomxbv xat xdg duoyaprtiszig puxpa's ts tozvtsXös xat dvèitaiaByxovg stvat oxi/xpïpïjxs. 628 summa horarum per omnis dies noctesque viginti quattuor manet, etsi dies breviores, noctes longiores fiunt. 629 properant sc. homines. — Cererem.... destringere, cf. Verg. G. I 317: 'fragili stringeret... c u 1 m o'. 630 Campus sc. Martius. — destringit membra: nudat et aptat, cf. Ov. Am. 16, 14: 'strictas in mea fata manus'.
631 trepidum pelagus fortasse retineri potest neque mutandum in tepidum p., si interpretamur: pelagus quod aliis temporibus trepidat, nunc languet. — in undas: ita ut undae tacitae fiant. De usu praepositionis cf. III 595, 634, 656; IV 161. 634 sicca iam teilure: iam non paludibus defensa Germania fugit Romanos, cf. Tac. ann. II 53. — tumescit in arva, cf. Hor. C. III 3, 48; Lucan. VIII 477.
De signis tropicis.



198
LIBER TERTIUS.
636 solstitium aestivum. — Olympo: caelo, cf. I 178. 637 brumam... inertem, cf. Hor. C. IV 7, 12. 639 producitque diem sc. post diem brumalem. — tenebrasque resolvit sc. in minimum horarum numer,um. 640 damna legit: tempus sublegit sive subtrahit diebus Capricornus in priore sui parte. — tempora supplet diebus post diem brumalem sive solstitium hibernum. 641 clausum mare, cf. Cic. ad Q. fr. 2, 6 (4), 7: 'atque adhuc clausum mare fuisse scio, sed quasdam venisse tamen Olbia dicebant'; Man. I 365. — condita castra: fixa sunt hiberna, quae non moventur. 642 nee tolerant eet.: media hieme saepe saxa franguntur gelu, cf. Verg. G. IV 135, Non. p. 208 M (I 306 L) laudat ex Afran. Epistula (104): „silices cum findat gelus". — sudantia: nam superficies umida est, quae frangitur, aut aliquid umoris inest in saxo, quod congelatum facit, ut saxum frangatur. 643 stat: solstitio hiberno. 644 proxima in ejfectum: sc. Cancro et Capricorno ad mutationes efficiendas sunt Aries et Libra, cf. II 739: 'maior in effectu'; 822: 'effectu minor in specie'. De usu praepositionis cf. II 391, III 595. — similis referentia motus: non modo ipsa illa signa (Aries et Libra) similiter se movent, sed etiam in natura et rebus similes efficiunt motus. 645 tenebris Barthius et Bentleius pro codd. lectione diebus. Contra Scaliger retinens diebus, pro luces dedit noctes. 646 Phoebum: solem. — repetentem: euntem a Capricorno per Sagittarium Pisces Arietem Taurum Geminos ad Cancrum. 647 principium: Capricornum, finemque Cancrum. 648 diviso ... mundo: in aequatore, in duas partes aequales. 649 victumque a (= „van... af" ad tempus pertinet) sidere brumae/diem: proprie dies iam nocte superatus est, postquam sol in Libra versatus est, quam ob causam Housmanus legit: a sidere Librae. 651 Cancri: qui auctum dierum consummat. 652 tum primum non ad Cancrum referendum est, sed Arietem (v. 646), qui initium veris indicat. Sequitur veris descriptio, quam licet comparare cum Lucr. I 6—20. 655 in venerem partumque ruunt: in amorem et coitum, cf. Hor. C. II 5, 3: 'nee tauri ruentis in venerem tolerare pondus'. 656 nemus loquitur, cf. Verg. Buc. V 28: 'montesque feri silvaeque loquuntur'; VIII 22: 'pinosque 1 o q u e n t i s'. — in, cf. III 595. 657 segnis natura: hactenus per hiemis frigora. Qui cum Regiomontano legunt signi {signis ML), viribus genetivo carere non posse putant, sed credo Manilium voluisse naturam suis viribus e somno hiberno excitari. — in tantum,



LIBER TERTIUS.
199
cf. III 249, IV 838, V 600. 659 huic: Arieti. 660 tantum quod: praeterquam (nisi) quod, cf. Cic. II Verr. I § 116; Kühner LG. II 2? 272. — victas usque ad se.. . noctes: Libra iubet noctes, quarum numerus horarum usque ad Libram (ad se) numero horarum diurnarum vincebatur, crescere (vincerej, quoad ad brumam (sic legendum cum Scaligero pro brumae) pervenerunt. 661 tum: cum sol in Libra versatur. — tempora vincit (Liber): Bacchus tempora sua pampino redimire gaudet. 662 gravida: nam ulmus maritatur (Hor. epod. 2,10) „adulta vitium propagine", unde fit uvis onusta. —plenus: ad deum transfertur, quod messis est, quam dat. 663 impressis: prelo pressis aut calcatis, cf. Rich, dict. des ant. s. v. cal ca tor. — despumat, cf. Verg. G. I 295 sq.: 'aut dulcis musti Volcano decoquit umorem/et foliis undam trepidi despumat aeni'. 664 Cererem: semina Cerealia, cf. Ov. Met. I 123. — tepore/autumni, cf. Gratt. 149: 'et tepidos autumnus continet imbres' (Enk II 57). 665 ducit: attrahit et recipit. 666 haec: signa, Aries Libra Cancer Capricornus. — arte sc. astrologica, cf. III 207. 667 hos aut illos.. casus: signa illa cum temporibus etiam res humanas mutant variosque iis dant eventus, cf. Sen. nat. qu. III 29, 1: 'illic (in Cancro) solstitium, hic (in Capricorno) bruma conficitur: magnae potentiae signa, quando in ipsa mutatione anni momenta sunt'. 669—679 Mutatio illa, quam quattuor illa signa efficiunt, non fit in omnibus et singulis cuiusque signi gradibus, sed in uno tantum (quis ille sit, mox poeta docebit). Sic sub Ariete et Libra una pariter dies et nox aequantur, sub Cancro unus dies maximus et una nox brevissima, sub Capricorno pariter una nox longissima et unus dies minimus. 669 ver sura: xpovró. — per totas ... figuras: per omnes partes vel gradus signorum. 670plenis.. signis: per omnes partes signi. 671 sub utroque.. tempore: sub vere et auctumno, cf. Stat. Theb. XI 577 sq. 672 figurant: creant, fingunt, cf. Lucr. 11*412 sq. 675 cetera., tempora (ita legendum pro tempore cum Housmano) h. e. ceterae dies noctesque vicissim modo urguent, erescunt cedentibus instando, modo cedunt, decrescunt. De verborum ordine cf. IV 130 et 563. 676 figuris: signis, cf. 669. 678 facta no,vet, cf. Cat. codd. astr. Gr. VI p. 102, 19 (Hephaest. III 1): xat ra tpontxa (Je èv vr, «.vaxoly ó'vra txsxaxpénst xayjox; to npaxxo„jvov. — consulta alios declinet in usus: consilia vertat ad nova ordienda, cf. Schol. Germ. Breys. p. 199 et 223: 'signa tropica peregrinationibus



200
LIBER TERTIUS.
praesunt et omnino motibus, et in consiliis subinde variant atque permutant'. 679 in adversum (I 684) fere idem atque contra, cf. Verg. Aen. IX 211: 'si quis in adversum rapiat casusve deusve.' 680 sqq. Non constabat inter astronomos et astrologos, qua in parte signorum aequinoctia et solstitia ponenda essent, cf. Maass Comm. in Aratum rell. p. 54, 17. (Achill. isag. 23): fioukovzax dè xpomjv axtxbv (ïjXiov) itouïaSat oi [xèv rept xdq <zPXa<*> 01 ^ raP' óydóinv ixoïpccv, oi Üè nept dbièzx.dxinv, oi <fè Trapt itsvx£xaidsx.dxYiv xov KapxtvoK. In prima parte constituerunt Aratus et Hipparchus, cf. Hipp. p. 130, 18 (Manitius): tftjXov ow at xovxm, oxi xd. xpoitotd oTjptêïa èv ratg dpyjztg \)mx&&xai, Eudoxus vero in quinta decima, cf. ibid. p. 132, 10: oxi è\ Evdofog xd xpomxa. ff/j/xsta xaxa ulia -zol Z,aèia xiSmjo-t, sed Hipparchi rationem mathematici tantum non omnes secuti sunt, cf. ibid. p. 132, 6—8. In octavis partibus signorum solstitia et aequinoctia confici putabant Sosigenes et Plinius n. h. XVIII § 221: 'omnesque eae differentiae fiunt in octavis partibus' et Vitruvius de arch. IX 3, 1: 'namque cum Arietis signum iniit (sol) et partem octavam pervagatur'. Ptolemaeus vero, quem praecessio aequinoctii non latebat, locum cardinum mutabat, quippe qui a zodiaco vero distingueret eclipticam fictam, cuius initium esset aequinoctium vernale sive prima pars primi dodecatemorii, qui locus iam non cum prima parte Arietis conveniret, Bouché-Leclercq p. 129, 1; Boll Sph. p. 62. Manilius autem modo Sosigenem sequebatur (III 257), modo Hipparchum (I 622, III 278, 395, 443), quem deserit III 626 et 639. —681 decimas1) sc. partes esse signorum, in quibus vires repositae sint. De decima parte Achilles (cf. supra) tacet, neque aliunde notum est, qui illi astrologi fuerint. 682 momenta: motus, quatenus dies numero horarum erescunt, frenosque, quatenus coercentur et decrescunt.
*) Housmanus legit decimae (genetivus).



ARGUMENTUM
LIBRI QUARTI.
'ij Prooemium et fati doctrina vv. I—121
2. De moribus, quos signa dant hominibus sub se natis. . . . „ 122—291
3. De decanis 1 „ 292—408
4. De partibus damnandis „ 409—501
5. Orientia signa quid efficiant, si in iis horoscopus sit ... „ 502—584
6. Descriptio orbis terrarum „ 585—743
7. Quod signum cuique regioni imperet „ 744—817
8. De signis eclipticis „ 818—865
9. De homine dei exemplo sive imagine „ 866—935



LIBER QUARTUS.
Prooemium et fati doctrina.
Praemisso prooemio de variis hominum curis in opibus comparandis, quasi semper sint victuri (i—13), primum demonstrare studet I) fatum fatique rationem esse immutabilem, e qua pendeant opes, artes, mores, vita morsque hominis (13—121), deinde exponit II) quae studia, quos mores, quas artes sub se natis quaeque signa tribuant (122—291), tum III) decanorum rationem omnem per duodecim zodiaci signa explicat (292—408), porro IV) recenset quae cuiusque signi partes noxiae, quae salubres sint (409—501); docet V) sub primis signorum ortibus, si horoscopus in iis sit, oriri partus diversos ab iis, qui sub rehqua parte signorum oriantur (502—583)^1) totius orbis terrarum et aquarum descriptionem exactam instituit notatque quas terrae regiones sibi quaeque signa in tutelam vindicent (584—818); VII) docet quae signa dicantur ecliptica et qua ratione suos patiantur labores et defectus (819—865); VIII) obiectionem proponit, quae contra hanc siderum notitiam fieri solet, quasi vis animi impar sit his rebus caelestibus atque minor quam ut caeli faciem et interiora iura possit percipere, quam obiectionem refutat vi mentis humanae tollenda (866—935).
1—121 Conqueritur poeta vanas hominum curas, qui divitias comparantes vivant quasi semper victuri sint neque umquam re vera vivant et vita hodierna fruantur. Attamen fata regunt orbem (14), sors est sua cuique ferenda (22), quod docent et fabulae et historia.
2 torquemurque, cf. Aetn. 258: 'torquemur miseri in parvis terimurque labore'. — caecaque cupidine, cf. Lucr. III 59: 'denique avarities et honorum caeca cupido'. 3/4 dum quaerimus aevum, perdimus (sc. aevum): dum studemus diu vivere, tempore praesenti non utimur. — nullo votorum fine: non intellegendae sunt preces infinitae, sed finis indicat 'desiderium expletum. Aliter Horatius Ep. I 2, 56: 'certum voto pete finem'. 5 victuros agimus semper: partes vel personam eius agimus, qui semper victurum se putat, cf. Cic. fam. II 9, 1: 'egique omnes illos adulescentes, quos ille actitat'; Quint. VI 3, 36:



LIBER QUARTUS.
203
'orbum agimus et naufragum et periclitantem, quorum induere personas quid attinet, nisi affectus assumimus?' — vivimus (praegnanter dictum) = veram vitam agimus, diem carpimus. 6 quo (ita Seal. pro qui, Housm. quia) quisque plura requirit bona, eo pauperior bonis est, eo magis se pauperem credit et sentit, cf. Sen. ep. II 6 : 'non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est.' 7 Publ. Syr. 486: 'tam deest avaro quod habet quam quod non habet.' 8 sui retinui Bentleio seribente sibi, nam sensus verborum hic est cum natura suo iure poscat (reposcat), ut se (h. e. vita nobis data) per breve tempus utamur, cf. Hor. C. I 4, 15: 'vitae summa brevis spem nos vetat incohare longam'. 9 ruinae: fortunarum, opum, quae mox ruinam dabunt. 10 emimus habet vim obsoletam, ut in compositis = paramus, sumimus. — lucr is est abl. instrumentalis, nam lucro faciendo divitias paramus, sed luxu est abl. causae moventis, nam luxuriae cupidine incitamur, ut praedae studeamus. 11 census: divitiarum, cf. I 12. — pretium: praemium. — e ff andere censum: profundere opes. 13 dejlere: retinui hanc lectionem, quia infinitivus mihi videtur posse pendere a verbo desinendi, quod audiendum est ex verbis antecedentibus curasque levate (et levate h. e. desinite deflere). De eiusmodi constructionibus Manilianis parum accuratis egi BphW 1917, 36, 1127; Man. I 71, 637; II 433—434. Cum Scaligero Housmanus edidit deplete (cf. Stat. Ach. I 8 sq.). 14 Versus mox innotuit et quasi in proverbium abiit, cf. Iuv. IX 32. 15 longaque... tempora: totius vitae nostrae longitudo signatur, ita ut pars quaeque suos habeat casus, cf. I 53 : 'singula nam proprio signarunt tempora casu'. 16 nascentes morimur: iam temporis momento, quo nascimur, constat quando morituri simus, nam ab horoscopo (ab origine) omnia pendent, etiam hora mortis (JinisJ. Etiam hic versus mox per ora hominum volitabat, cf, CIL. II 4426 (Cholodniak CSL 1284)
aspice quam subito marcet, quod floruit ante, . aspice, quam subito, quod stetit ante, cadit. nascentes morimur, finisque ab origine pendet.
et CIL. XI 3273 (Cholodniak CSL 610):
Merula mater infeliciss(ima)/sibi ipsa et suis o. v. f./ nascentes morimur finisque ab origine pendet.



204
LIBER QUARTUS.
17 hinc (Huetius, tune O): ab hora nativitatis, a fatis, a lege, ab origine. — saepius sc. quam regna et opes. 18 creati L2G praetuli lectioni creatis LW, cum post verba hinc... fiuunt non rursus expectatur commemoratio eorum, qui nati sunt. Aliter res se habet IV 533 et V 199, sed h. 1. creatis abundaret. 19 clades: 'antithesis flagitare videtur, ut non clades sed dotes vel laudes vitiis opponantur (Jacobus). — compendia rerum: lucra, cf. Tib. I 3, 39—40: 'nee vagus ignotis repetens compendia terris/presserat externa navita merce ratem'. —
20 nemo carere dato poterit (Bentl., nemo caret damno, poterit 0): in lectione codicum offendit, quod ex doctrina auctoris quidam nascuntur felices (cf. 17), deinde si sic legitur, nullum est antitheton, quod disiunctivum nee postulat. Ut Bentleius legit, sententia haec est: 'quod fato cuique datum est, nemo carere potest, nee quod negatum est, habere'.. 23 sqq. De hac parte cf. Norden, Aen. VI p. 314: „die grossen Dichter und Gesehichtschreiber der augusteischen Zeit empfanden noch zu historisch, um im Stil spaterer Panegyriker das Schwarze weiss zu malen, und zu religiös, um nicht grade darin das gnadige Walten des Fatum zu erkennen, dass es den Staat durch Nacht zu Licht geführt hat (eine schöne Ausführung dieses Gedankens bei Manilius IV 23 sqq.)", cf. Verg. Aen. VI 763, ubi Aeneas apud inferos totam historiam Romanam oculis suis evolutam videt. 23 an iure a Bentleio restitutum pro at (0), nam requiritur haec particula interrogativa ad argumenta inducenda, quae fati regnum probent. lAfugissent ignes Aeneam: sic poetae Augustei fingunt flammas Troiae pepercisse Aeneae, cf. Prop. IV 1, 44; Ov. Fast. IV 800; Verg. Aen. II 633: 'flammaeque recedunt'. 24/5 sub uno/non eversa viro: eversa praeter hunc unum virum vel stans in uno hoe viro. —fatis: ruina.
26 lupa... Martia: lupa quae Romulum et Remum nutrivit, Marris sacra erat, cf. Verg. Aen. IX 566: 'agnum Martius a stabulis rapuit lupus'. 27 Roma casis enata: e vico casarum nata et aucta ad tantam magnitudinem, cf. Vitr. de arch. II 1,5: 'item in Capitolio commonefacere potest et significare mores vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum stramentis tecta" — pecudumque magistri (cf. Verg. E. III 101): pastores Romani. 28 in Capitolino sanxissent fulmina monte (Breiter, auxissent 0): templum sanxissent Iovi tonanti in monte Capitolino, quod vovit et partim aedificavit Tarquinius Superbus, absolvit M. Horatius consul, Dion. Hal. III 69; Liv. I 55, 56;



LIBER QUARTUS.
205
Wissowa, R. u. K. d. R. p. 126. Cum F. Iunio Housmanus legit: in Capitolinos duxissent fulmina (— Capitolinum Tonantem) montis, pluralem numerum (Capitolinos m.) tueri conatus allato Prop. IV 9, 3: 'eductos, pecorosa Palatia, montes'. Sed et verborum contextus et palaeographiae ars coniecturae Breiteri favet. 30 captus sc. a Romanis, qui ipsi aliquando capti sunt a Gallis. De antithesi cf. Verg. Aen. VII 295, Hor. Ep. II 1, 156. — igne sepulto vulneribus: flamma exstinguitur cruore e vulnere fluente. Sic in scholis Mucius Scaevola, postquam pro rege Porsena unum e purpuratis eius occidit, a rhetoribus proponitur, manum dextram ignibus imponens, cf. Sen. ep. 24, 5: 'spectator destillantis in hostili foculo dexterae stetit nee ante removit nudis ossibus manum, quam ignis illi ab hoste subductus est'. 31—33 Similiter Mucius Scaevola, Horatius Cocles, Cloelia virgo unusque Horatius tres Curiatios vincens commemorantur tamquam in via lactea viventes post mortem I 778—781, nisi quod ibi temporis ordo melius servatur, nam profes Horatia ceteris antecedit. 36 regnumque orbis sortita iacebat: Roma, cui sorte imperium orbis terrarum destinatum erat, vacillabat, quin iam perculsa videbatur. 37 quid referam, paulo post adde (43) et adice (44) sunt formulae usitatae in enumerationibus, cf. Ov. Met. XIII 117 (Ehwald); Iuv. I 45 (Friedlaender). 38 Varronemque fuga (Bentl, pi/gum 0), quod (Bentl., quam 0) vivereposset (Jacob,possit 0) eet.; locus ita emendatus optimum praebet sensum. Nam C. Terentius Varro, consul alter, qui pugnae Cannensi superstes fuit, magnus erat fuga, quia „de re publica non desperaverat" (Liv. XXII 61, 14). Idem vivere sustinuit, etiam postquam anno superiore (217) C. Flaminius consul ad lacum Trasumenum profligatus est et Q. Fabius Maximus „cunctando restituit rem" (Enn. ann. 370), 41 sq. Hannibal speratus nostris catenis (h. e. quem sperabamus nostris catenis vinctum per triumphum ductum iri) cecidit tamquam reus in exsilio, atque latens apud regem Prusiam morte furtiva, non palam in acie, poenas luit. Sed fatendum est constructionem esse duram, quare Bentleius versus 40—42 eiecit. De ipsa re cf. Sil. It. XVII 368: 'neve sinas captum Ausonias perferre catenas'. Huetius (p. 47) ita explicat: „perisse Hannibalem, quem vincula nostra exspectabant, et fugam illam, qua nobis ereptus latuit apud Prusiam, luisse hoe mortis genere, quod ei utpote noxio conveniret," Housmanus nostris catenis, cum verbo cecidisse iungens, interpretatur: 'in nostram potestatem'. Versus 42 sic emendatur



20Ó
LIBER QUARTUS.
a Thomasio: regique exilium furtiva morte luisse (Mnem. 49, 14).
43 Sola lectio G etiam vires Italas in metrum quadrat, cui repugnat id quod M exhibet: etiam Italas acies (Bentleius: et utrimque Italas acies, ut metro succurreret, Housmanus: etiam Latias acies). Tangit poeta Italicum beHum (a° 91—a° 81), cuius „fortuna varia atque atrox fuit" (Veil. II 16, 3). „Caput imperii sui Corfinium legerant socii atque appellarant Italicam". — suismet membris: cum suis sociis.
44 üdtcè1: prima syllaba corripitur contra usum vulgarem, cf. I 666. —civilia bella: quae Sulla cum Mario, Caesar cum Pompeio gessit, sed de bellis Octaviani et Antonii tacet. 45 Cimbrum in Mario... victum: quod ad Marium attinet, Cimber victus est, ceteroquin in victus; cf. de praepositionis in usu Kuehner LG2 II 1, 562—563; Cic. de or. II 248: 'quod idem in bono servo diei solet." — in carcere, cf. Liv. LXXVII: „C. Marius pater cum in paludibus Minturnensium lateret, extractus est ab oppidanis et cum missus ad occidendum eum servus natione Gallus maiestate tanti viri perterritus recessisset, impositus publice navi delatus est in Africam". Carcer ille sic a Plutarcho describitur — nam verus carcer non erat — Mar. c. XXXVII s.f. :.ayay»v ol'jxov (Marium senex Minturnensis) ziq xb zkoq xai nxrfyu xzksOtsag iv yotpiw xoilco trapa xov noxanbv inzfiakz xav xz xaXdiwsv noWovq xxi. Alii cogitant de vero carcere, in quem Minturnenses Marium iecerunt, cf. Sen. Contr. VII 2 (17), 6: 'Minturnensis palus exulem Marium non hausit; Cimber etiam in capto vidit imperantem'; Firm. I 7, 37: 'ecce exul in paludibus Minturnensibus latitat, ecce carcer is squaloribus premitur; vides ut ad crepidinem Karthaginis fugitivus accedat?'
46 consul totiens sc. septies, Plut. Mar. XLV s. f. : stïj /asv i^o\xr,xovxa j3ej3iwx«s, vnaxog ó*s npaxoq avSpanav iuxdxu; ■dvYiyopzvixévoq, Idibus Ianuariis a° 86 decessit (Liv. epit. LXXX). Sed sexies consul fuerat, cum exsul in Africam fugit. Inde a Cinna arcessitus est cum aliis exulibus a° 87 (Liv. LXXIX) et septies consul factus est. Itaque, si rem premas, non de exsule consul adiacuit Libycis ruinis. Ad verum ordinem rerum restituendum Benleius pro adiacuit legit quod iacuit, quo nova sententia existit, a priore versu dividenda. 47 compar iactura: ipse Marius iactura appellatur, quamquam proprie est homo, cuius res publica Romana iacturam facit. Et in hoe rerum statu comparatur cum Carthagine deleta, cf. PLM IV p. 66, 36 sq.: 'o superi, qui fuit ille dies, quo Marium vidit s u p p a r Carthago iacentem;' Luc. II 91. sqq.: 'solacia fati/Carthago



LIBER QUARTUS.
207
Mariusque tulit, pariterque iacentes/ignovere deis." 48 e crepidinibus Carthaginis profectus, ubi mendicans iacebat (ita enim rhetores in schola Marium fingebant exulem), Romam (urbem) cepit consul, cf. Sen. Contr. 11,3: 'quis crederet iacentem supra crepidinem Marium <aut> fuisse consulem aut futurum ?' ibid. 5 : 'quid r e f e r a m (cf. v. 37) Marium sexto consulatu Carthagini mendicantem, septimo Romae imperantem?' VII 2 (17) 6: 'qui in crepidine viderat Marium, in sella figuravit'. Crepidinem non vocat M. ruinas Carthaginis (Seal.), sed partem superiorem plateae vel scalas aedificiorum, cf. Iuv. V 13 (Friedlander): 'nulla crepido vacat?' 49 Haec disputantur contra Academicos, quorum argumentatio haec erat (Cic. div. II 24): „si enim id, quod eventurum est, vel hoe vel illo modo potest evenire, fortuna valet plurimum; quae autem fortuita sunt, certa esse non possunt. Sin autem certum est... quid est quod me adiuvent haruspices ?" 50 sqq. Sequuntur exempla, quae a Cicerone quoque tractantur (div. II §§ 22—23), Pompeius et Caesar, quorum utriusque exitus fati potentiam docet. 51 pelagusque receptum: cum mare a praedonibus liberasses (a° 67), deinde Mithridatem profligasses (a° 66—63), Veil. Pat. II 33. 52 tris... triumphos: primum de Sicilia recuperata et de Africa tota subacta (81), deinde de Hispania Sertorio interfecto (71), tum de Asia eet. (61) triumphavit, Plin. n. h. VII § 96, XXXVII .§ 13; Cic. div. II 22: 'an Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus triumphis... laetaturum fuisse, si sciret se in solitudine Aegyptiorum trucidatum iri?' — emenso vi passiva, cf. Kuehner LG2 I p. 911. 53 alium compnere Magnum: Alexandrum tecum comparare, cf. Plin. n. h. VII § 95 (de Pompeio): 'aequato non modo Alexandri Magni rerum fulgore 'eet. 54 naufragus ignis: e naufraga navi accensus, cf. Lucan. VIII 753 sqq.: 'pervolat (sc. Cordus) ad truncum, qui fluctu paene relatus/littore pendebat. Summas dimovit harenas/ et collecta proeul lacerae fragmenta carinae/ exigua trepidus posuit scrobe'. Plut. Pomp. c. LXXX: juuxpas akiddoc, Xstyava, rcaXaia fjiv, apxowvTa èï vsxpw yufxvw xai obSk ?X» rcupxaiav avayxatav itapaayfïv. 57 ille (Caesar) caelo genitus caeloque receptus, cf. I 798: 'Venerisque ab origine proles/ Iulia descendit caelo caelumque replevit'; Verg. Aen. I 286 sqq.; Suet. Caes. 88: 'creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti'. 59 totiens praedicta cavere/vulnera non potuit, cf. Cic. div. I § 119: 'quae quidem



LIBER QUARTUS.
209
an manu ?" additque: 'repone: quae templa ferebat' sc. flamma, quae templa auferebat, vastabat. 69—76 Non modo e virorum clarissimorum casibus apparet fatum regnare, sed etiam ex iis quae singulis hominibus in vita eveniunt aliter atque nos exspectamus et lex naturae videtur postulare, praesertim in morbis et funeribus. 70 seque ipsae rursus fugiunt: mors fugit eum, quem petere videbatur, erratque ab altero rogo ad alterum, quem rapuit dimittens, rapiensque quem dimisit.
71 quidam elati sc. ii qui mortui esse videntur, sed non sunt. 72 his: qui iam' mortui esse videbantur. — illis: validis, quos mors media e vita rapuit. 74 succumbunt artes: medicina deficit. — rationis... usus: vulgo haec duo (ratio atque usus) inter se opponuntur, sed hoe loco illa experientia significatur, quam ars longa medico dedit. 75 cessare iuvat: si cura aegrotanti nocet, prodest ei nulla adhibere medicamenta et fomenta (cessare), sed saepe illa dilatio curae (mora) causas malorum dat. Pro mora saepe Housmanus edidit: medicina. 76 venena, quae ceteroquin mortifera sunt, aegrotanti nonnumquam non nocent. 77—88 Etiam hominum mores varii, fortunae, pugnae probant omnia fato regi. 78 ingeniumque suum retinent: sed etiam fieri potest, ut ingenium a patribus acceptum (suum) non mutent, sed idem servent. — transitque per illum eet.: fortuna apud quem versata est, eum relinquit, alium vero praeterit, nam nusquam uno in loco manere potest. 79 alter: Paris. 80 vertere Troiam: nam in causa fuit, cur Graeci Troiam oppugnarent et delerent. 81 frons: in fronte enim sedet hominis severitas, cf. V 105: 'ne crede severae frontis opus signi'. 82 sq. eccepatrem natiperimunt eet.: similis descriptio apud Ov. Met. I 145—148; ld. trist. II 319: 'et mutua vulnera fratrum'; Met. III 123: 'cadunt subiti per mutua vulnera fratres'; VII 141. 84 non nostrum hoe bellum: non secundum nostram naturam est, quod gerimus bella. — coguntur sc. homines fato. — tanta moveri: surgere, se movere ad tantas pugnas. Ita videtur forma media /wowr/interpretanda esser 86 Decws, cf. 1789. — Camillos cf. I 784. 87 invictum devicta morte (F, invicta devictum morte 0): secutus sum lectionem codicis F, quia verba invicta devictum morte nullam continent Catonis laudem, nisi mente supplemus adiectivum sola (quod in versione Belgica feci), sed ne sic quidem Cato satis laudatur. Altera lectio Catonem non morte victum, sed mortis victorem nobis proponit, quod cum natura Catonis Uticensis magis
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 14



2IO
LIBER QUARTUS.
convenit. 88 Satis materiei suppetit ad magnos viros creandos fin rem), sed lege fati materies repugnat, quominus eos creet, 89 excipit: est terminus iurisconsultorum, qui idem valet atque: diserte commemorat (Dig. 18, i, 76), nominatim indicat, unde: requirit, secum fert. 92 summis: summo loco natis. 95 male consultis: consiliis malis. — fallit eos qui prudentia utuntur. 96 nee fortuna probat causas: fortuna non agit tamquam iudex iustus, qui causam alicuius comprobat atque idcirco ei favet. — merentis: qui bene meruerunt.
97 sed vaga eet., cf. Firm. I 7, 42: 'vides ut semper ubique fortuna dominetur ? vides ut varii sint hominum mutabilesque semper eventus ? Fortis ab ignavo superatur, bonum prostravit inferior, iusto iustitia non profuit, cautos providentia saepe decepit, pudicis ac sobriis impudicus ac dissolutus in honoris petitione praelatus est. Iacent strenui, laudantur improbi, et quicquid huic profuit, illum incauta imitatione decepit.' 98 aliud... maius: fatum. 100 ex se iungendum cum verbo attribuat = per se ipsum, sine alterius numine. 101 permiscet: fatum etiam e monstruosis partubus apparet. 104 in portenti noxam peccarit: tantopere peccarit, ut noxa eius partu monstruoso digna sit.
105 interserit ora: „ut in Centauro homo interseritur equo" (Seal.). Caelum (sive astra sive fatum) ora sua interserit, si nascitur infans, qui inter hominem et feram est. 106/7 Vulgo philosophi e fato et certo causarum rerumque ordine (Cic. de div. I § 125, Sen. N. Q. II 32) demonstrare conantur esse quandam divinationem naturalem, Manilius contra e divinatione concludit esse fatum. 108/9 nee tamen haec ratio fati liberam tollit voluntatem, sed manent èt virtutem sua praemia èt facinus (scelus) poenae. — in praemia: 'quae virtuti in mercedem reddantur' (Fayus). De hoe usu praepositionis in cf. IV 124, 161; III 595, 644; Jacob edit. Man. Index p. 210. 110—116 Homines mali et boni herbis mortiferis et salubribus similes suntUt illae, sic homines non ulla voluntate, sed natura gignuntur, et eo ipso quod caelo gaudente boni, dis iratis mali creantur, licet nobis bonos colere, malos odisse. Qui caelo prave intellexit de solis astris Housmanus, iam Man. 1. I p. 95 proposuit: quod caelo laudem debent.
111 arbitrio sc. suo. 115 venit sc. gloria ad homines qui bene meruerunt. 117 nee refert scelus unde cadit-(ML, cadat G): non ad rem vel iudicium nostrum pertinet, fatumne causa sit sceleris. Indicativum cadit multa poetarum exempla tuentur, Kühner LG2 II 2, 490.



214
LIBER QUARTUS.
imbutus'. 159 consummant orbem: numerando et metiendo sibi construunt totum caelum cum omnibus astris. — postque ipsos (= se) sidera linquunt: 'post astronomiam perceptam ad ulteriora se studia conferunt' (Bentl.). 161 commenta cf. I 84. — feruntur: dicuntur. — in cf. v. 124.
162—175 Cancro m. ascribit mercatores et feneratores. Similiter Cat. codd. astr. Gr. V 1, 187, 9: 0' ó*e Kapxwog óyloyapÉmv (xpónoig) oux opS&g- (dpixófyi), quod videtur congruere cum verbis: nullosque e ff usus in usus (cf. v. 165). 162. in cardine: cardo vel articulus mundi (164) locus est in zodiaco, ubi mutatio fit temporis anni, unde sol, postquam eo ascendit, descendere incipit. Quem locum poeta cum meta circi comparavit, cf. I 570 et locos a Bentleio congestos (codices pro meta exhibent victam). 163 revocatus sc. a meta, a fine circi, cf. Ov. Am. III 2, 12 (Brandt). — summis... curribus: extrema rota. 164 lucesque reflectit: dies (breviores) reducit ab altera meta, quae in Cancro est, ad alteram, quae in Capricorno invenitur. 165 Hic versus partim de ipso animali, cancro, partim de hominibus sub Cancro naris valet, nam cancer testa sua contractus, dotes suas non manifestat neque aliis est usui, homines autem sub Cancro nati tenaces animi sunt h.e. parci minimeque munifici, neque beneficiis suis alios afficiunt. 168/9 gravia annonae speculantem incendia: robiginem in frumento praevidentem. — ventis credere opes: pecuniam suam collocare in navibus. 169 orbisque orbt bona vendere posse: velut merces eius terrae, ubi ipse habitat, vendit, ut in alia frumentum emere possit. 171 praedas: rationes lucri faciendi.
173 navigat: 'fenerator, qui pecuniam suam usura nautica locabat, una cum debitore saepe navigabat' (Bentl.), quamquam navigat etiam bene cadit in feneratorem, cuius pecunia, non corpus, una cum nave periclitatur, Max. Tyrius, diss. XVIII, p. 73 (Dübner): Stanep tcöv k\ XpYiixaxiaixa napafta\\opJ»wv êv SaldxxYi ot xóxoi [xeyakoi tcöv èava<j[i.axw/, ovxa> xai xüv £7re£iovT&)v xot'g Bvfxoïg oi xóxoi [iiyctkoi tcöv ov\A<pop&v. *) — celeris... annos: annos qui creditori celeriter praeterire videntur, cf. Ov. Rem. Am. 561: 'qui puteal Ianumque timet celeresque Kalendas' (cum pecunia debita solvenda est). — optando: optans. 174 aequo quoque: 'usura, quae sortem aequet, quod „cent per cent" dicimus'
*) Plerumque tamen non ipse fenerator, sed servus eius una navigabat cum debitore, HermannBlümner Gr. Privatalt. 460, 1; Dig. 22, 2, 4, 1; 45, 1, 122, 1.



LIBER QUARTUS.
(Bentl.); ergo plus octonae centesimae (singulis mensibus sive 100 / quotannis). — tempora vendit: solvendi tempora magna pecunia [dulcibus usuris) difFerri patitur. Violenter locum tentavit Housmanus mutando: ignava et, celeris optando sortibus annos,\dulcibus usuris aequo Iove tempora vendit; speciose Thomasius (Mnem. 49, 15) : dulcibus usuris vitae quoque tempora vendit. 175 in (IV 109) compendiapugnax: acer ad sua commoda facienda, cf. IV 19.
176—188 Sub Leone nascuntur venatores et lann, simphces homines, ad iracundiam proni sed placabiles. 180 ac dabit hoe studium : sic legendum esse conieci Mnem. 42 (19H) P-»*■ codd.: hoe habet hoe studium Housm.: hos habet hoe studium. 181 praedas: carnem fennam.
182 pacare metu: formidine sive rubra penna feras terrere et captare, cf Stat Theb. IV 250. — vivere victo: manet poeta in simihtudme, quam inchoavit per verbum 'pacandi, quare dixit victo pro rapto, cf. Plaut Rud. 621: 'facite hic lege potius liceat quam vi victo vivere.
183 similes animos: leoninos. — nee moenia frenent: ne in urbe quidem abstineant a bestüs necandis, sc. lanü. 184 pecudum membra quasi arma sunt, quibus lanü instructi per urbem grassantur Housmanus edidit: pecudum mandris (Iuv. III 237 sq., Mart. V 22,7).
186 luxuriaeque par ent caedes: boves necatos dilanient, ut divitibus cenam parent. moresque luerentur: e moribus suis lucrum faciant, cf V 320: 'poenamque lucretur'. 187 recessus = receptus, cf. Caes. b G' V 43 ? 188 aequale: ingenium irritabile idemque placabile. (Bentl., puero 0)... pectore: in Leone eiusque alumnis non est pectus puerile, sed purum, nobile, ingenuum cf. Hor. bat. 1 0, 04, Ep I 2 67.
189—202 Erigone1) sive Virgo studiosos, doctos, facundos, oratores, notarios procreat, quos tamen pudor in prima aetate cohibeat ne magnas naturae dotes promant. Praeterea steriles sunt ut ipsa Virgo est cf II 238, Bouché-Leclercq p. i39> 5- ^ dlxlt: constituit, cf ' 1T7 190 apta 2) magisterio: idonea quae pueros erudiat. — nodoque (Scz\. nudosque 0) eoercita: veste nodo collecta, cf. Verg. Aen I 324: 'venatrix nodoque sinus collecta fluentes.' Bentleius cogitat de nodo sive articulo anni, qui in zodiaco est, unde: 'nodo coërcita est, inquit,
^E^cT signum Virginis, ouam nos lustitiam appellamus' Hyg. Fab. ,3° - h «iam ad sidera evolasse' ld. Astr. II 25. ') «pta Bentl., ofta M, ora LO.



LIBER QUARTUS.
225
suas vires clam exercet, cf. Cat. codd. astr. Gr. VI p. 9: rapt uifw/Aórwv xat TaretvoftaTcov xat otxyj/Jtarwv xat TptywvoxpaTÓpuv xat cTsxavoug (sic) 7' «s TtpóffUTta 7' (imaginesJ, Boll Sph. p. 5 sq.: „...werden die npóauria. der einzeln Dekane mitgeteilt, da nach der Lehre der Astrologen jeder Dekan, also je 10 Grade eines Zeichens, das Gesicht eines Planeten zeigen". Sed Manilius pro stella errante posuit signum, retinuitque nomen (imago). 308 non oculis: non lumine oculorum. 309 non fronte: non sola facies caeli exterior, sed etiam interior observanda est, cf. Cic. Art. IV 15, 7: 'utrum fronte an mente, dubitatur'; Phaedr. IV 2, 5: 'decipit fronts prima muitos'. 310—362 Explicat omnes signorum decanos eosque recenset ex ordine ab Ariete usque ad Pisces. 311 aliae vires aliena per astra: aliorum signorum vires in aliis signis. 314 in ter denas divisum sc. partes. — ducitur astrum: signum se extendit, cf. I 675: 'sic per tres gyros inflexus ducitur orbis'.
317 censetur: non ipse Taurus, ut Aries in signo suo, proprias habet partes denas. 318 natura sc. Tauri per astrum (per omnes partes triginta) stat tamen (viget retinetque suas vires), etsi tres habet dominos (Aries duos, cum ipse in parte sua prima decanus est). 321 pars: sors, dexafioiptu. 322 nee quisquam numero discernitur; ordine cedunt (ego, cedit 0): ratio hoe loco pluralem cedunt flagitat. Libra Scorpio Sagittarius aequas partes a Geminis accipiunt; ergo quod ad numerum partium attinet, nullum inter eos discrimen est, nemo alteri praefertur, sed ordine cedunt (inter se): Librae prima, Scorpioni secunda, Sagittario tertia datur decuria. In asyndeto versus 322 oppositio inest, quae postulat, ut verba (omnes) cedunt priori parti sententiae nee quisquam numero discernitur opponantur, Mnem. (1914) 42, 115. Housmanus quicquam cum L1 legit. 323 sqq. Cancer in caelo oppositus est Capricorno (diverso in cardineJ habet que cum eo legem cognatam, nam ut dies in Cancro longissimi, sic noctes in Capricorno. Idcirco in prima Cancri decuria Capricornum, in prima Capricorni decuria Cancrum dominari Maniüus credit. — dirigit absolute positum = tendit, cf. Cic. de div. I § 25 : „(divinatio) ad veritatem saepissime dirigit".
324 dignatus sc. esse Capricorni. 325 articulo cf. IV 164; II 657, 430. — sub quo censetur et ipse: ubi et ipse suas partes denas habet in Capricorno, h. e. in primo (Jsxavdi. 326 quod facit eet.: quia dies aestivos noctibus hibernis aequos reddit. 328 ignes: quasi sermo sit de ipso sidere, non de gradibus eclipticae. 329 extremo sidere: extrema
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 15



22Ó
LIBER QUARTUS.
parte sive decuria. 330 Leo consortis meminit eet.: Aries Leo Sagittarius primum efficiunt trigonum (II 279), itaque Leo meminit Arietis, qui sibi consors sit in eadem lege trianguli, eique primum decanum concedit (ducem recipit). 331 Taurumque quadrato coniunctum sibi: Taurus Leo Scorpios Aquarius secundum quadratum adornant, II 290 sqq. 333 hos (sc. Geminos).. contingit.. linea: Gemini quoque iunguntur cum Leone ex lege hexagoni (II 364—370), quae appellatur linea per senos jlexus, ut II 363: 'sexque per anfractus curvatur virgula in orbem'; in secundo enim hexagonorum ductu continentur Gemini Leo Libra Sagittarius Aquarius Aries. 334 Erigone: Virgo, cf. II 32. 337 fastidito.. iure sc. a Leone et Cancro. — concessa est (sc. Virgini) potiri: infinitivus pro gerundivo, cf. Kühner LG2 II 1, 680; Cramer, der Inf. bei Man. p. 62. 338 exemplo: quod Aries dat, sibi ipsi primum decanum concedendo. — pariter que regentem . . . secum: eodem modo atque ipsa Libra facit, dies noctesque aequantem. 339 diverso in tempore : alio temporis articulo, cf. 325. 340/1 temperat: Aries in aequinoctio verno lances quasi librat, in quibus dies et noctes positae sunt. Libra autem autumnalis horas componit lancibus (Reg., lucibus O), h.e. in aequinoctio autumnali horas diei et noctis aequas reddit. Verbum componendi h.1. idem valet atque committendi, inter se opponendi (gladiatores, pugnantes). Lectio codicum lucibus recte se haberet, si pro ductumnalis aliud adiectivum, velut nocturnas, traditum esset, ut luces sive horae diurnae cum nocturnis comparari (compont) possent. Housmanus lucibus umbras edidit (Lucr. V 688). 342 sequenti sc. Scorpioni. 343 summa: sors. 345 cui nomen ab. undis: Aquarium. 348 sub iure trigoni, cf. 330: sub lege trigoni. Aries et Sagittarius cum Leone primum trigonum adornant, cf. II 279. 350 nee manet ingratus Capricornus, nam reddit Cancro primam decuriam regendam, ut ipse primum decanum in Cancro accepit, cf. 323 sqq. Praetulit Housmanus lectionem M ingrati (gen. subst.), quo fit, ut necesse sit cum Iacobo turpi (0) in turpis mutemus.
352 coniuncta: vicina, secunda. 353 summas: postremas, cf. 349.
355 iura sui... prima: primum decanum sui dominii. 356 haerentisque: vicinas, secundas. — Nepa: Scorpios, cf. II 32. 357 summas: postremas, cf. 353 — iuvenale... astrum: Aquarium. 358 superant: supersunt, restant. — claudunt tamquam agmen, cum Aries primus, Pisces postremi sint. 359 sqq. Piscium primam decuriam obtinet



LIBER QUARTUS.
227
Capricornus, secundam Aquarius, tertiam Pisces ipsi. At Manilius dormiens primae Pisciüm decuriae Arietem decanum facit, secundae Taurum, fortasse quia oculi eius in diagrammate consulendo ab altero signo ad alterum aberrarunt. — in finibus: in suo regno. 361 utque (sic Bentl., atque L2G) orbe eet.: ita Pisces ultimae suae decuriae praesunt ipsi, ut ipsi sunt ultimi in cireulo signorum.
363—408 Etsi difficilis et intricata est haec caeli scientia, tamen ad hominum mores cognoscendos multum refert scire, sub qua quisque parte signi natus sit. Quisquis conatur caelum scandere, ut legem fatalem discat, nullum debet fugere laborem (saepe enim stulte in lucro quaerendo operam consumit), sed ei impendendus homo ^(407). Digressio egregie ostendit, quantopere astrologia poetae quasi religionis loco fuerit.
363 ratio: doctrina decanorum. — latitantis robora mundi: vires reconditas. 364/5 dividit: distinguit caelum in multas partes. — repetitaque nomina: nam unumquodque signum ter decani fungitur munere; itaque praeterquam quod in suis gradibus triginta regnat, etiam ter eius nomen in zodiaco repetitur tamquam decani. —melius sociat... orbem: zxtiore. partes zodiaci inter se coniungit vinculo. 366 nee.. .fallantur: noli decipi, cum sola nomina nota signorum, h.e. vires totius signi, non partium sive decuriarum, observas. 367 dissimulant... astra: decani non se ostendunt hominibus, sed latent; se omissum, sed addit Bentleius: se ostentant, cf. tamen Kuehner LG2 II 1, 94 c.1) 368 mittenda (Thomasius: immittendd) sc. in caeli perscrutationem. — sagacis, cf. II 898. 369 inque alvo (Breker, alio 0): in recondito loco, cf. IV 909: 'caelum scrutatur in alvo'. — quaerenda sc. astra. — manent: sunt; saepius 'Manilius hoe verbo manendi utitur, si 'metrum formas disyllabas (manet, manent) pro monosyllabis (est, sunt) postulat, cf. I 214, II 164, 240, cf. Kroll Glotta VI 363, IX 272; Philol. NF. 27, 280; Mnem. 47 (1919) 342. Versus 369 sic legitur in Housmani editione: inque alio quaerendum aliud iunctisque sequendum eet. — sequendum: impersonale; cunctis viribus inquisitio persequenda est. 370parte: tertia sive decuria. 372 talis... feretur: est quasi èmf avri[xo: vel sententia in fine expositae rei, qualibus sententiis gaudet poeta, cf. I 214 (Mnem. 41, 196). Ita natura, inquit M., in singulis decanis aliam ostendet indolem, cuius rei testimonium erit varietas animantium, qui sub uno nascuntur
') Housmanus: dissimulant sc. tituli astra.
15*



LIBER QUARTUS.
229
agri spem agricolae fallentes dabunt. 402 Pro naves P. Thomasius luc. Man. p. 6 coniecit ventis, quod auctore Housmano abiit in venas, deinde in naves, transpositione syllabarum ve et na. 403 in praedas: ad praedam nanciscendam, cf. IV 109. — tanto: labore ac vitae periculo. — bona veile caduca: quaerere opes perituras. 404 sq. Non modo in castris, sed etiam in vita luxuriosa militatur ibique venter sive gula vigilat, non tamen ut miles ad rei publicae salutem, sed ad suam ruinam (ruinis dat., ut Prop. II 2, 9). 405 ut pereat (pereant L) sc. homo gulosus, quod sumendum est ex voce venter. — neptes: qui heredes sunt metuuntque hereditati interiturae per helluonis intemperantiam. Quomodo ut pereant significare possit „après des plaisirs, qui les conduisent au tombeau" (Pingreus), non intellego. 406 quantum est, quo veneat omne: quantum esse debet, quod caelo dabimus, nam eo deus nobis vendit xb ndv. 407 Non partem sui, sed totum se dare debet homo astrolögiae, ut caeli notitia (deus) in eo habitare possit.
408 hac... lege: sola hac condicione, ut totum te impendas scientiae siderum cognoscendae.
409—501 Non satis est decurias per signa observasse, sed etiam observandae sunt, quae partes in signis dicuntur frigidae, quae calidae, quae umidae, quae siccae, quippe quae sint noxiae. Haec divisio nihil habet commune cum partitione, quam dedit Firmicus IV 22, locorum vacantium et plenorum, neque cum {xoipaig laimpaïg xat oxoxuvaïg (Bouché-Leclerq 235,1), sed potius conferenda est cum iatromathematicorum doctrina, quae zodiacum habere partes noxias docebat, in quibus luna deficiens causa esset morborum, Cat. codd. astr. Gr. VII in, 19: (Antiochus Atheniensis) ts5v S»ó*twv fftvwrtxai [Loïpai statv auxac Aéovxog (xoipai 18. 27. 28, a), Ixopnlov 9. 25, To%bxov 1. 7. 8. 18, Tavpov 6. 7. 8. 10 eet. e'v xavxaig xaïg ixoipatg i Idkóvn Xvfyowa crtvrj xat ndBri noui xovg ovxv yswriSévxag, ykouxaoetg, psufxara, d^kvanhg, lénpag, yoipaèag, inikn^vxg xai napéaag. Codd. V I, 208. Numeri autem Maniliani partium damnandarum omnino non conveniunt cum Antiocho, sed ex eo quod poeta hanc vim pestiferam nimiae abundantiae frigoris vel calons vel siccitatis vel umiditatis imputat2) (v. 499), apparet eum alium quidem fontem adisse, verum non minus scientia iatromathematica
De partibus damnandïs.
Numeros Arabicos dedi pro litteris Graecis, quae in codice sunt. ") Mnem. 46 (1918) 382.



230
LIBER QUARTUS.
infectum. Unde haec opinio nata sit astrologorum alias partes salubres alias noxias esse signorum putantium, illustrat locus Codd. astr. V 1, 208, 17: xai aXXot ds zónot sioi tcöv /aeXcöv tcöv ^m&wv sjpvzsg vsyeXoecdteïg axxrzpofag sèj aorspwv piixpcöv xat uysdov afxavp&v ovyxsinsvot, s^atpszov <Js napaTijpïjo'£&)c; t£t£u^ot£g' èf' cov sav ïj ZsXïjvïj uno auvdsafiov ouqol xat fjiaXtora ö\»vovcra ïj cópocrxoTOiïcra yj xai ($) 'HXtog omag eups^jj, xai avsu rijg tcöv xaxcov a'oTÉpwv erctdEaptag pXaVroucrt tous ó^aX'xoys yj uixaaipoÜGi xai jti.a'Xtcrra eet. Accedit quod M. etiam in comparatione, quam inter caelum et terram instituit (vv. 416—425), praesertim umorem superfluentem malorum causam describit, cf. v. Wag., Verslagen en Mededeelingen der K. A. v. W. (1920) p. 515 sqq. 410 per denos numeros sive gradus zodiaci. — cuique: decano. 412 glacie rigidas: frigidas. — quas exusserit ignis: calidas. 413 et sterilis utroque tamen eet.: et tamen steriles sunt illae partes frigidae aut calidae utroque h. e. propter alterutram causam, quia nimis umidae sunt aut nimis siccae (cf. Mnem. 46, 382: frigidus -4umidus aut calidus -\- siccus). 414 minor rivus fovit coniectura mea est pro lectione L: minoribus (s. s. ovit). Ut largior umor aquae abundantiam, sic minor rivus aquae inopiam significat. Housmanus partim cum Bentleio: quasve minor iusto vitiat. 415 vario textu: optime dictum de viribus signorum in uno signo iunctorum et quasi fila perplexa alicuius telae referentium. 416 est aequale nihil: nihil est in rerum natura, quod aequale, temperatum, in eodem statu maneat.
417 atque artis jugtentta... ripis (atque artis ego, et partis 0): flumina redundantia, cum ripae nimis artae sint (Bechertus legit: eque artis eet.). 418 crimen ubique frequens: ubrque terram mare flumen criminari possumus, nam ubicumque causa est laudandi, damnum non deest, quae thesis tribus exemplis illustratur e terra mari frumine petitis. 419 torrens (terris O) cum Immischio scripsi, sed hodie probo Hauptii coniecturam torres = robigo (quod tamen alibi hoe sensu non legitur), quoniam iuxta perniciem, quam maria fluminaque minantur (421—422, 423—424), exspectatur etiam tertium malum, quo agri, vexantur (robigo). 420parvo discrimine: parvo temporis momento. — rumpit: corrumpit, offendit, Liv. XXII 10, 5; Dig. 9, 2, 27, 17.
421 Ubi modo erat portus ac statio tuta, nunc mare irrupit et vastum fecit gurgitem. 422 cadit: concidit, evanescit.—postpaulum: paulo post. — gratia ponti: grata quies maris. De miro errore codicum UG scripsi Mnem. 42 (1914), 115 (gfa xpi = gratia Christi).



LIBER QUARTUS.
231
425 caeli partes: gradus eclipticae. 429 cadit: perit. 430proprio: peculiari. 431 sub lege sc. metri. 432/3 iterare: iterum atque iterum describere — tot... summas... causas: tot vires, quae in partibus latent. Aliter Scaliger: tot summas (= numeros) per partis (gen.) causas = per singularum partium causas. Housmanus: tot dicere summas, j per que paris causas faciem mutare loquendi} deinde versum unum pluresve excidisse statuit. 433 faciem mutare loquendi: genus dicendi ita mutare, ut in orationem pedestrem abeat. 434 si verba piget sc. mutare; verba sunt nomina vulgaria numeralia, quae in versum non quadrant.
435 Cf. Sen. Ph. 182: 'cedit in vanum labor'. 436 fatalia iura jerenti et sacros caeli motus: leges fati et arcana caeli canenti.
437 ad iussa: ut Musa me iubet. 438 Non possum tibi figuram siderum componere, fingere, sed tantummodo delineare (monstrare).
439 ostendisse deum nimis est: caelorum partes, unde veritas deducatur, quam in iis latere voluit deus, tibi ostendere, id meas vires superat. — dabit ipse sibimet pondera: ipse faciet sibi auctoritatem et se aperiet hominibus suis factis. 440 suspendere: verbis mundi dare picturam. 441 rebus: re vera. —erit maior: apparebit mundum esse maiorem quam ut possit verbis depingi; de futuro cf. Kühner LG2 II 1, 143, adn. 2. — gratia: utilitas, cf. Gratt. 73/74 (Enk II p. 16). 442 om'.i sermonis nostri. — signare cavenda1): partes damnandas duodecim signorum indicare, significare. 445 In M legitur: septima pars illi ac2) decimaeque decimae secunda, quem versum partim cum Bentleio partim cum Heringa ita lego : septima par illi ac decima a decimaque secunda. Damnantur igitur pars VII X XII. Housmanus: septima par illa ac decuma est decumaeque secunda. 446 quaeque duos duplicat eet.: pars XIV et XXVIII, nam bis septena dant quattuordecim et bis novena duodeviginti. 448 quinta sc. addita viginti numeris, septima similiter. — duram consummat.. partem: terminat, claudit. 451 notans sc. pars, quae notam habet XXII et quae XXIV designat numerum. De hac coniectura (libri exhibent nocens pro notans) cf. Housman ed. 1. I p. LXXIV, 1. IV p. 53. 452 quaeque decem trisque ingeminat: quae pars bis decima tertia sive vicesima sexta est, — fraudatque duobus / triginta numeros: triginta gradus duobus
l) M revera exhibet cavenda, quod iam Bentleius coniecerat. Versio mea Belgica corrigenda est, nee minus editio critica. *) ac inest.



232
LIBER QUARTUS.
privat, id quod facit pars vicesima octava. 453 summa es: finis, ultima es partium nocentium, cf. 463. 454 signis: „miror neminem correxisse signi, Gemini enim unum signum, non duplex efficiunt" (Ellis N. M. p. 130), sed numerus f GeminisJ et locus (Geminis... signis) pluralem flagitarunt, genetivus signi admodum languet. 456 un&que eet.: exspectes: pars, quae uno brevior est quam bis dena et pars quae uno maior est, h. e. pars XIX et XXI. Nunc quoniam scriptum est bis und, non patet, quanto illa pars brevior aut maior sit quam viginti. 457 similis noxae: genetivus est qualitatis (= eiusdem malignitatis), veniet autem pro erit dictum est, cf. Verg. Aen. V 344 (Deuticke), Mnem. 47 (1919) 344. 458 cumque duae subeunt: cum duae partes accedunt ad vicesimam quintam partem. 459 immunis sc. a noxa et malitia.
460/1 decumaque peracta prima: pars undecima, cf. 475. — rabit (Bentl., rapit 0): furit aestu, cf. V 208 et 224 (posteriore loco ML1 exhibent rabit). Verbum non modo apud priscos poetas in usu est, sed etiam apud Sen. ep. 29, 7: 'videbis eosdem intra exiguum tempus acerrime ridere et acerrime rabere'. 463 accedens sc. ad vicesimam, quod etiam post septima nonaque audiendum est. — summa: ultima, cf. 453. 464 Nemeaee: Leo, II 565 (cf. ind.). — contactu primo: si primo gradu tuo homines contingis. 465 salubri... caelo, cf. 498.
467 tribus appMsitis sc. vicesimae alteri; ergo vitium (noxa 457) est et in parte vicesima quinta et in vicesima octava (totidemque secutis).
469 Erigonae (Erigones Housm. cum Regiom.): Virginis, II 175. (cf. ind.). 470 nee quarta nee octava sc. ad decumam. 473 Chelis: Libra, I 611 (cf. ind.). — aestu, cf. 498. 474 'septima et undecimae decimaeque et tertia iuncta est: ita L, sed haec lectio numerat partem XVIII ante XIII, reponendum igitur mutato ordine cum Bentleio: tertia et undecimae decimaeque et septima iuncta XIV ante XVII.
475 bis denis actis: post viginti numeros, cf. 460 decumaque peracta.
476 nona sc. post vicesimam partem (bis denis actis). 478 Claudicante metro inserui cum Becherto tibi; Scaliger quoque. 480 octavoque manet numero: post vicesimam partem octavo loco est. — nonumque (sc. numerum) capessit: quae pars vicesima novem numero sibi addit.
481 Quibus locutionibus M. in hac parte utitur ne selige, mox fuge, eae docent non agi de horoscopo (ut alibi in hoe carmine), sed de electionibus (rrepi nonapyav) h. e. de fausto die (hora, temporis momento) observando et eligendo, quo quis aliquam rem suscipiat, nam nemo



LIBER QUARTUS.
233
nascens partem damnandam zodiaci jugere potest aliamque seligere. Prognostica autem astrologi imprimis petunt a luna atque a loco, quem illa in zodiaco tenet, cf. II 726; Bouché-Leclercq p. 463, 2. 482 sq. bis sexque peractis: in parte duodecima. — octo bis sc. peractis: in parte decima sexta.—aut denis sc. bis: in parte vicesima. — metuendus... aer, cf. 465, 498. 484 cum iterum duodena refert: cum Sagittarius partem vicesimam quartam ducit. — aut terna decemque sc. iterum, ergo partem vicesimam sextam. 485 figurat: format, conficit. 486 nona (Fayus, Bentl., nonae 0) consentit sc. septimae, quae iam dicta est non optanda esse. 487 Ea pars, quae decumam sequens numero tertio i n s i g n i s est, decima tertia est. 488 XVII significatur pars, vicesima tribus jraudata (452), et XIX vicesima, cui una dempta est. 489 auget sc. viginti numeros. — septima fertur sc. post vicesimam. 489" In codd. deerat versus Aquarii nomen notans et relicta erat cum asteriscis lacuna. Bentleius forte fortuna in eum incidit et reduxit in sedem antiquam; deerraverat enim post II 232, sed depravatus in omnibus scriptis:
parsque marina nitens fundentis semper Aquari
quem idem emendavit. In Aquario nulla pars marina est. 490—491 cum Breitero hos versus sedem inter se mutare iussi, ut numerorum ordo partium damnandarum recte procederet: i°, 30, 50, 90, n°, 21°, 25°, 290, etsi etiam sic magnum intervallum est inter n° et 210, sed in lectione tradita omnino unitates desunt, quas credit Housmanus interisse in versu qui post v. 489 interiit. Post damnanda est (490) interpunctio tollenda est. 492 cumque illa quartam accumulans: vicesimae quintae quattuor partes addens atque vicesimam nonam efficiens.
496 quinta in quinos numeros revocata: quinquies quinae partes sive pars vicesima quinta. 496/7 duasque... summas: duos numeros. — ultra sc. partem vicesimam quintam. 498 sterilem ducunt... aera: quia in illis partibus zodiaci frigidum calidum siccum umidum non bene inter se temperata sunt, aera non salubrem reddunt {ducunt = sortiuntur, cf. II 717, 731; III 279, 409). 500—501 cum Fayo et Scaligero aliisque inclusi et propter formam et quia M. planetarum rationem in his libris nondum habere solet et quia tres tantum commemorati sunt. Bentleius versus tuens alterum sic legendum censet: Saturnusve suam glaciem Pboebusve vapores, cf. supra (p. 230) xai aveutws tcöv xaxcöv aoxéptov im$ea>puxg.



LIBER QUARTUS.
235
Epod. II 63/4: 'videre fessos vomerem inversum boves collo trahentis languido'; Verg. Ecl. 2, 66. 525 unda (Oceanus) aequa parte (aequaliter) profert Geminos (sc. pedes eorum, cf. II 199) tegitque reliqua eorum corpora in ortu. 526 dabit: subiectum est unda partim proferens partim tegens ortus Geminorum (150). — stadia, cf. 152: 'mollius studium'. 527 dulci tincta lepore, cf. Mart. III 20, 9: 'sales 1 e p o r e Attico tincti'. 529 dotes saltus cum pectore iungit: Iacobus pectus de ingenio intellegit (cf. IV 366), sed requiritur h. L notio magis circumscripta, quare non reiciendum Bentleii pectine, quo vocabulo illud citharae sonantis (528) resumitur. 530 Cancer in primo suo exortu caecos generat. Surgit enim a testudine (II 199), quae quia stellis clarioribus non micat, nubes obscura dicitur, cf. Gem. III 4 (p. 36, 18 Man.): oi dl èv x& Kapxtveo vetpèkosidst avaxpofïi èoutóxsg xakovvxaLi Wtv/j (Praesepe); Vett. Val. II 36 (p. 110, 11 Kroll): Kapnivog... «[iwjpóaaq rojpcScrsis 6\a to vsfihov. De aliis Cancri partubus cf. IV 165 sqq.
531 velut exustus: similiter de via lactea dicitur caelum exustum (I 747), sed h. 1. locutio audacior est, quia alter ignis dicitur ab altero exuri, exstingui (IV 67). 533 lumina deficiënt partus: ii qui sub Cancro oriente una cum sole orti erunt, caecutient, cf. II 259: 'lumina Cancro desunt'. — geminamque... mor tem: èt in terra caecutientes èt apud inferos lumine carentes. 534 se quisque et vivit et effert: vivens quisque mortuus est; pronomen reflexivum sine dubio ad verbum efferendi pertinet, sed Romani hunc versum legentes non poterant non iungere idem cum verbo vivendi propter et duplicatum. Ex eiusmodi locutionibus in sermone vulgari ortae sunt constructiones reflexivae („recipit se episcopus et vadent se unusquisque ad hospitium suum" Peregr. Aeth. 25, 7) quales exposuit Löfstedt Comm. in Aeth. Per. p. 141; cf. etiam Meyer-Lübke Rom. Synt. 408, Sneyders de Vogel Synt. hist. du Francais p. 107 § 164 c, Kuehner LG2 II 1, 277 c. Similiter Sen. Oed. 949 sq.: 'quaeratur via, qua nee sepultis mixtus et vivis tamen exemptus erres'. 535 cui: nascenti. 536 Leo ab ore oriens in primo suo exortu creabit helluones, prodigos, gulosos. — malis hiscentibus: ore aperto. 537 patri natisque reus: adversus patrem liberosque officia sua neglegens, noxius, cf. Seal. ad h. 1.: 'xb reus in eam significationem accipit, quam idiotismus Italicus ('reo' = malus), quod alibi non legi, nisi apud hunc'. 538 legabit: liberis suis. — censumque immerget in ipso (== se): patrimonium omne suum



236
LIBER QUARTUS.
deglutiet et absorbebit. De ablativo cf. Cic. de n. d. II § 124: 'aves quae seinmarimergerent'; Kuehner LG2 II 1, 592 s. 540 captat semet: quasi ipsum se devoret (pro bonis), ut Erysichthon, de quo Ov. Met. VIII 877 sq.: 'ipse suos artus lacero divellere morsu / coepit et infelix minuendo corpus alebat'; Lübker Reall. 8 p. 344, Pauly-Wissowa VI 571. 541 inque epulas... revocet: redigat in epulas pecuniam, quae funeris et sepulcri impensis erat servanda, cf. Cic. Phil. 3 § 30: 'reliquas res ad lucrum praedamque revocaverit'; Ov. Met. VIII 840: 'sic epulas omnes Erysichthonis ora profani/accipiuntposcuntque simul'. —pretium etiam ad funus pertinet. 542 Erigone sive Virgo l) a capite oriens magistratus, legum interpretes, sacerdotes creat. 543 labentia sc. in vitia, peccata, cf. Hor. Ep. 2, 1, 94. —fagit, cf. Ov. Met. I 150: 'ultima caelestum terras Astraea reliquit'. 544 alta per... fastigia pertinet ad surgens (542), nam a capite surgit iacens alata in zodiaco; Housm. explicat: s. i. tribuendo tribuit a. f. 547 Chelae: sub quarum ortu primo nascuntur iudices, vitae ac necis arbitri, imperatores, legis latores, sicut Augustus,, de quo cf. quae dixi ad 502; II 507—509; Geil. XV 7, 3 2). 548 aequato, cf. I 267. 549 examen (Bentl., externea M) sistet eet.: ponet trutinam vitae et necis. 550 legesque rogabit sc. populum, cf. Cic. legg. IIi4:'tulegesrogabis videlicet, quae numquam abrogentur'. 552 caeli iura manebunt eum post mortem, ut Augusto evenerunt, cf. I 385/6. 553 Scorpius non in primo exortu (cf. v. 568) sed extremae cum tollet lumina caudae, h. e. cum stellae quae in eius cauda sunt orientur, dabit urbium conditores pariter atque destructores. 554 stellis tum suffragantibus: planetis faventibus; fortasse cogitat de Marte, qui in Scorpione habet domicilium suum, cf. Cleom. I 11 (p. 108, 2 Ziegler): ovxot (Scorpios et Taurus) xa 'Apsi xï)v xpóocv opoioi dmv oi xo-xipeg, Boll Ant. Beob. farb. Sterne p. 14. Alibi in hac parte M., ut solet, stellas errantes omisit. 556 moenia.. describet: aratro locum definiet et signabit, ubi moenia struentur, cf. Verg. Aen. V. 755: 'interea Aeneas urbem designat aratro'. — subcinctus: 'incinctus ritu Gabino, i. e. togae parte caput velatus, parte succinctus' Servius ad Aen. V. 755, qui totam hanc consuetudinem, quae in urbe condenda valebat, describit. 557 sternetpositas urbes eet.: de hoe
') Hyg. Fab. 130: 'Erigone signum Veneris, quam nos Iustitiam appellamus' ') De Tiberio sub Libra nato cf. Bickei Rh. Mus. 65, 233.



LIBER QUARTUS.
24I
in sinum, cf. Claud. de raptu Pros. I 268 r 'coeperat et vitreis summo iam margine texti Oceanum sinuare vadis'. 606 hac.. porta: hoe freto Siculo, quod inter Italiam et Siciliam est. — (aperto) addidit Bentleius; in veteribus editionibus lacuna supplebatur per ab illa. Mare per fretum Siculum se efFundit in mare ap>ertum Ionium, sed (608 ita scripsi pro codd. lectione et) prius pontus .mare Hadriaticum efficit.
607 enatat: ipsum mare natare (cf. vagatur 607 et circumvolat 612) dicitur ex altero sinu in alterum. Qui hanc imaginem non ferendam putavit, Bentleius proposuit: emicat. — laxasque vagatur in undas: dilabitur in amplas aquas, cf. Strabo II p. 123 (Meineke lp. 165, 22 sqq.): avgpzat è'èni piv xh npog su pApoq \iéyjpt t<Sv axpcov xüg Kövjtïjs, xat Tisv IleXoTOvvyjcrov èè nspixlvfyi xirv nkziaxr^v (Peloponnesi patulas circumvolat oras 612), xat nhopoi tov KopivBiaxov xaXoiptavov xóXrcov (lavat claram Corinthum 611); npog apxxovg ds èni... xftg 'Hnsipov xa. vóxia ftspvi [téyoi xov 'KnPpay.vx.ov xoXreov... 0 8 'lovtog xoXïtog puépog èaxi xov vvv 'Aiïpïov "keyofjLévov (Hadriae nomine pontus 609)* xovxov dè rhv fxèv èv delta nksvpdv yj 'ïklvpig nota (secat aequore laevum Illyricum Epirumque lavat sc. veniens ab ore Padi 610), t>jv è'evotvvtxov ri TraXt'a juu/pt rov [ivyjov xov Karot. 'AxuXnjiav.
609 Hadriae comitatur nomine pontus : ita scripsi partim cum Bechertio partim cum Breitero (Hadriam comitatus nomine ponto M). Subiectum manet mare (606), cui se adiungit appositio Hadriae nomine pontus, obiectum est Italiam. 610 Eridani a» Padi, cf. Verg. G. I 482, IV 372, Aen. VI 659. — bibit: in se recipit. — secat aequore; radit aquis suis planis, cf. 602. 613 rursus et in laevum rejluit: mare nngitOf, postquam Peloponnesum circumfluxit, refiuere in sinum PagasaeunV (Achaica arva 614) et sinum Thermaicum (Thessaliae fines 614).
615 hinc intus1) cum Breitero scripsi pro: hic pontus, quae verba si servantur, iuxta se habent appositionem fretum, quod fortasse potest tolerari, si attendimus ad versum 609. Mare ergo invitum truditur Hellesponti nomine (iuvenis fretum mersaeque puellae) in terram interiorem (intus) et Propontidem per fauces artas (Bosporum Thracicum) cum ponto Euxino et palude Maeotide iungit, cf. Strabo II 124 (1 p. 167, 13 Meineke): to hiyalov xat 6 'EXXijcfTtövTOs èx.&tè)üai npbg dpyCxov dg aXXo nélayoq, 0 xaXoüox ilpomvztöu, xax&ïvo dg aXXo tov Ev&tvov npoaayopsvófievov novxov (I p. 168, 11 Meineke): vnépxzi-ai &è rov éoiSivoii
') Bentleius: hinc in tra.
Verh. Afd. Letterk. iqïi (van Wageningen).
16



242
LIBER QUARTUS.
xóXtou ïipos ópxTov 13 Matcöxts Xt/xvij. 617 Maeotis genetevus ut v. 678.
618 Palus Maeotis manet (= est, cf. IV 369) coniuncta terga h. e. cum terra, quae ab eius tergo est, atque huic pontem ministrat ad Pontum Euxinum et Graeciam. Pro pontemque Mnem. 42 (1914) 116 conieci portumque, Housmanus: fontemque. 619 sqq. Hactenus ipsum mare (606) vel pontus (609) vel fretum (615) subiectum erat et viam sibi facere per orbem terrarum dicebatur, nunc poeta transit ad navitam eiusque navigationem per reliquam partem maris describit. — in angustas fauces iungendum cum participio revocatus. — se... effert: ferri se patitur fluctibus Hellespontiacis ex Propontide rursus in mare apertum.
621 Icarium Aegaeumque secat eet.: scindit, cf. Strabo II 124 (I p. 166, 24 M.): xo dè crov&yhg to Aiyaïóv e'ortv r,ó\] abv... t<3 'EXXïjoTtóvTOj, xat to 'Ixaptov... pti/pt • • • töv TcpwTcov [xspav rr,q 'Acrtag. — nitentis... populos: gentes gloria et fama ubique nobiles, cf. Liv. III 12, 5 : 'L. Lucretius, consul anni prioris, recenti gloria nitens'. 622/3 totidemque tropaea, quot loca: Troadem monumentis obsitam, ut sepulcris Achillis Aiacis Hecubae eet., cf. Strab. XIII 595 (III p. 833, 19 sqq M.).
623 innumeras gentes: quae in ora Asiae habitant ab HelleSponto usque ad Ciliciam, quae est regio sub radicibus Tauri sita. — Cilicum populos Syriamque, cf. Strabo II 125 (1 p. 168, 22 M.): rotaOrrj /xèv ij' npog dpxxov ioü Atyat'ov nékayovg avdyyaig xat Tocraf-nj, Tra'Xtv & ano rijg 'Podiag ï3 to Aiyvnziov nekor/og noiovaa (donec in Aegyptum redeunt 626) xat to üajxipuXtov xat to 'Icrcrtxov èni ftèv rhv iu xai tïJs KtXtxtas. 625 fugientis aequora terras: quae mare Phoenicium cingunt lateque recedunt orientem versus. 626 redeunt cf. 601. — curvata per undas, nam vi Sa'Xarra ■ys&rypa^Et xai oyyipjxrtCfit rr)v ynv, xoknovg dnepyofyixévr] xai nikarfn xai nopBfiovg Strabo II 120 (I p. 161, 19 M.) — 627 morientia: desinentia, unde coeperunt. 629 undarum tractum: continuüm maris motum nee minus locum, ubi mare fluctuat, cf. Curt. V 3, 2: 'leni tractu aquarum'; Verg. Buc. IV 51: 'terrasque tractu sque maris', G. IV. 222. — harenis defendit Housmanus, sed ita bis idem legimus pontum terris et undarum tractum harenis circumdari, neque simihtudo, quae in verbo constringendi est, plena atque integra est, si habenis caremus, cf. Val. Fl. VI 391: 'omnes fluvium (gen.) si fundat habenas'. 630—641 Marium descriptioni poeta addit insulas, quas una cum maribus commemorat Strabo II 122/3 (I P- "^4» 21 sclcl- M.): vïooi d' eïertv... avyyat, [xéyioxai dè 2apd» xat Kvpvog (Sardiniam 631, Corsica litora 638)...



LIBER QUARTUS.
243
èni Sarepa de rijg Aryucrrtxrjg.. oü noXXai, av sïow 73 ts Yu[Lvriaia xai "Efivoog (Ebusum 640), II 124 (p. 166, 26 sqq.): to 'Ixdptov... pis/pi rng 'Pódov (636) xai Kpv/rrjg (634) xai Kvnpov (635)... at ts KixXadsg vrjcrot stVt xai at' Zrcopaosg... Xs-yu cïs... Aéafiov xai Tsvsdbv (638) cóg doorzag ai npoxeijxevai vijg 'EXkddog... Eiij3oia' ts xai 2x£pog (633), Ps. Arist. de mundo p. 393a, 10—15. 631 Sardiniam... signant vestigia plantae: Sardinia insignis est forma vestigio simili, cf. Plin. n. h. III § 85: 'Sardiniam ipsam Timaeus Sandaliotim appellavit ab effigie soleae, Myrsilus1) Ichnus a m a similitudine v e s t i g i' (■zou ïyyovg). 632 tantum praecisa: angusto modo freto ab Italia avulsa, cf. Verg. Aen. VIII 233: 'praecisis undique saxis'. — recessit: ab Italia se separavit, cf. v. 789; Strabo I 60 (I p. 78, 20): ot de... dneppayévai nenioreuxaut... r^v 2txsXtav.. t% Tyrytvyjg. 633 adversa: e regione posita. 634 et (est Rossberg)... Crete sc. miratur Euboeam, non propter montium altitudinem, nam re vera Ida in Creta multo altior est, sed propter eorum naturam, cf. Pauly-Wissowa VI 852. — Tonantem: Iovem, cf. Verg. Aen. III 104 sq.: 'Creta Iovis magni medio iacet insula ponto, / mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae'. Pro vocabulis et genetrix posuit Housmanus: Aegaeis. 635 Aegypti fluctibus: undis maris Aegyptii, cf. Strabo II 125 (p. 168, 31): rhv Kunpov avvdnrovaav ra Aiyvnria nèhxyei.— omnis non abundat, sed indicat totam insulam intra fines maris Aegyptii esse sitam. 636 sqq. In hisce versibus deest verbum, unde accusativi Delon eet. pendeant. Cum autem in v. 636 tamen, si abesset, non desideraturi essemus, cum Dorvillio hoe adverbium mutandum est in verbum tac eo. 637 aequalis: inter se congruentes magnitudine, cf. Liv. VII 24, 8. 638 Aulidaque eet.: „is qui Aulida insulam esse putabat, vocem Graecam Kwpvog non intellegens Corsicam inter parvas insulas numeravit' (Malchin diss. p. 30). 639 primum adverbium est, nam ubi primum Oceanus freto Gaditano in orbem invasit, obviam ei venit vel potius iacet Ebusus, una e Pityusis, quae insula hodie appellatur Ivïza, cf. Pauly-Wissowa V 1903. 643—657 Praeter mare Mediterraneum tres sunt sinus, quos fluctus in orbem terrarum penetrantes sibi fecerunt, mare Caspium, sinus Persicus, sinus Arabicus, cf. Strabo XI c. 492 (II p. 691, 1 M.): deurepov d'av stVj [xépog ro ünep rijg 'Ypxaviag Bakdrr/ig, r,v Kaaniav xakoutxev, /xe/pi rav xar 'Ivdovg IxvSav, XVI c. 765 (III p. 1068, 7 M.):
') Cf. Ed. Mueller 1.1. p. *5.
16*



244
LIBER QUARTUS.
■^oütïk (Arabiae felicis)... xb' d's'<Sov (rcXsupov) q Usptmóg xóXrcos, to dè énxsptov o 'Apdfiiog eet. 642/3 i reclusit... orbem: 'neque solum ex una parte mare aperuit sibi terras aditibus abscissis' (Fayus). — 643/4 abreptis: eo quod pontus vi aditum sibi paravit; Housm.: abruptis (= abrumpendo factis). — nam litora plura impulit Oceano: parenthesis est. Mare plures oras fluctibus suis irruentibus cedere cogit. —potius sed: immo; Iacobus: Phorcus, sed. 645 vinceret aequore: superaret, sterneret aqua sua. Manet poeta in eadem simüitudine (>~eclusit, impulit). 646 ortumque aestate nitentem: partem caeli, ubi sol aestate oritur inter ortum et septemtriones (cf. p. 239). 647/8 in longum... peryenit: penetrat freto angusto sed longo in campum. 649 Constructio est : et facit Caspia aequora fluctus (647) similis ponti Euxini, h. e. eodem modo quo Pontum Euxinum fecit, cf. Plin. n. h. VI § 38: „(mare Caspium) irrumpit autem artis faucibus et in longitudinem spatiosis, atque ubi coepit in latitudinem pandi lunatis obliquatur cornibus, velut ad Maeotium lacum ab ore descendens, sicilis, ut auctor est M. Varro, similitudine"; Ps. Arist. de mundo p. 393 b 2 sqq.: npóg ys jx«v zaïg dvaayjasai xov rjXibu rcaXtv ziapéav 0 'Qxeavóg, tov 'Ivdtxóy ts xai Ilepatxov diavot§as xoXTrery, avayatvst avvtyr, rij» 'Epu3pav Bdlaxxav ó\zihnfag. s'wi Sarspov ds xspa? xata <7t£vóv ts xai iniHYUtn oYaxwv au^s'va (per longum) Tta'Xtv «vevpvvemi (patulis.. arvis) n)v Tpxavtav ts xai Kaemtav opi^cov. 650 altera... duo bella... intulit: bis meridiem versus Oceanus in terras invasit, cf. 645.
655 delicias: aromata. — radicis odores: arbores odoriferas. 656 gemmantia litora: oras coruscantes margaritis. 651 media illa sc. Arabia felix.
658 Ante hunc versum Scaliger versum deesse putabat, qui nomen Libyae contineret. Revera transitus ad terrarum, quae continentes dicuntur, descriptionem admodum durus et abruptus est, qui, si in proximo versu copulam (est) inserimus, quemadmodum ego in editione mea feci, ne sic quidem satis mitigatur. Ceterum descriptio ipsa est Posidoniana, ut e locis Strabonis similibus apparet, cf. Strab. II 121 (lp. 163, 6 M.): rj ds jispixXetowa alx-obg yü xpiyij vsvsjujrae, de Africa, de qua poeta agit 658—670 cf. Strab. XVII 827 (III p. 1153, 15 M.): ... xai crpaxóvTwv (angues 664) xai sXs«?ocvtuv (vastos elephantas 666) xai (Jopxa'cW.. xat tcöv TtapanX/jcrtwv Z,aav, Xsovtwv (saevosque leones 666) ts xai Ttapda'Xswv, izoyroêoiiai xpotpbg ïj japa iaxi (fecunda... parit... tellus 667). fépsi ds xai yaXa?... ntivjxuv ts ndfxnolv rcXrj3os, repi av xai Ilocrstdwvtos 6&»jxgv art... edot tcöv Sïjptwv (uaxóv xtva xovxov aktxsvfi dpu/xov... ysXav ov» o'pöv



LIBER QUARTUS»
245
Paovfidoxovg, évtovg <3e paXaXjsouc, xovg dl xrjkrirocg xat aXXa xovaxixa. êmipaivovxag aivn (et portentosos cercopum ludit in ortus 667); II 131 (lp. 176, 31 M.) : Tr««a cr' ïj dno Kotpyrjdóvog f^XP' o^7^v £ffTtv sidat'/uuay, $Y]pioxpo<pog dé, aonsp xat ïj jxsaéyata rotera. — regnum sc. illius partis terrarum, Africae. — armis: arma gerens, armata, cf. Enn. Sc. 262: 'nam ter sub ar mis malim vitam cernere quam semel modo parere'. 659 ignibus eet.: cum Hannibal Alpium saxa igne et aceto rupit, cf. Liv. XXI 37, 3: 'torridam incendio rupem ferro pandunt'; Iuv. X 153: '(Hannibal) diducit scopulos et montem rupit aceto'. — arces: montes, cf. Ov. met. I 467: 'umbrosa Parnasi arce'. 660 Trebiam femini generis, sed vulgo masculini, cf. Neue LF. I 641. — CaUnasque, cf. 566.
661 Libyen... infudit: Africae populum, quasi esset torrens, in agros Italiae urbesque immisit. 662 huc (huic L2): in Africam, sed significatio verbi concessit requirit dativum (huic); itaque melius cum Housmano legimus: huc... congés sit. 663 bellis... infesta futuris cum vocabulo monstra iungendum x), angues enim signincantur, qui Carthaginiensibus etiam in bello usui fuerunt, cf. Plin. n. h. VIII § 37: 'nota est in Punicis bellis ad flumen Bagradam a Regulo imperatofe ballistis tormentisque, ut oppidum aliquod, expugnata serpens centum viginti pedum longitudinis. pellis eius maxillaque usque ad bellum Numantinum dura vere Romae in templo'. 664 habitataque.. veneno: artus animalium plenos veneno, cf. Sil. It. VIII 416: 'habitata pruinis Nursia'. 665 mortis pasta (Bentl., partu 0) viventia: pasta eadaveribus vel venenosis herbis, quae aliis animalibus mortem inferunt. — crimina terrae: monstra, terrae detestanda. 667 hunc versum iure Iacobus post 665 poSuit, nam quod de anguibus venenatis valet, tellurem horridam eos in poenas suas peperisse, non valet de elephantibus et leonibus, qui etiam alibi atque in Africa nascuntur. 2) 668 cercopum: simiarum, cf. Strab. ad 658; Amm. Mare. XXII 14, 3. — ludit in ortus: ludens sive per lusum gignit terra Africa simiarum monstra, cf. Ov. Met. XIV 92 sqq. Ludit in eodem modo dictum videtur atque „lusum suum exercet in eet." 669 sterili peior „nort tantum sterilis, sed peior quam sterilis, ut quae siCcas suas et infecundas
') Iniuria in versione Belgica haec verba iunxi cum nominativo natura, cf. Bentl. ad h. 1., «Jui legit: saeclis .. infesta futuris.
') Cum hoe versu Ed. Muellerus compafat Lucan. IX 619: 'Cur Libycus tantis axundet pestibus aer - fertilis in mortes'.



246
LIBER QUARTUS.
arenas feris illis et damnosis serpentibus infestas reddat' (Huetius).
670 ad Aegypti... colonos, cf. Strab. II 126 (I p. 170, 6 M.): ev tis%id fxév saxtv rj Atj3vVj [usyjpi xriq tov NstXou p'vaeog, èv dpiaxspa ds avxmopSptog ïj Evpcoroj /Jti/pt tov Tava'tdog' xèkevx&at er" dfifoxspai nspi t/jv 'Aaïav (cf. v. 677). Anonymus de mundo Caucasum et mare rubrum Asiae fines ponit, sed illam Posidonii sententiam non omittit 393 b 30: tivss ds to dnb Havdièoq fisypt NstXou otoixotov TÖsvmt tov xrjg 'Ksiag opov. 671—680 Asiae descriptio. 672 aurati... amnes, ut Pactolus, Lydiae flumen. 673 pontus, ut sinus Arabicus et mare Indicum. — odoratae, quales in Arabia sunt. 674 India notitia maior: suspicatur Bollius (Stud. über Cl. Ptolem. 231) Manilium Posidonio auctore hanc Indiae magnitudinem auxisse, cum vulgo orbis terrarum orientem et occidentem versus angustior fieri diceretur, medius vero latior, t>5 dysvtióvr\ similis. Attamen to Ttpos '\vtiixr,v latiora esse Posidonius docebat. — Parthique: incolae pro ipsa regione, quae a Manilio appellatur Parthis (803).
675 moenia Tauri: ita maximus Asiae mons appellatur, qui eam in duas partes secat, cf. Strab. XI 490 (II p. 688, 27 M.): é ydp Tttöpog ps<SY)v ntóg cfts^coxs Tavrrjv tvjv xusipov dnb vijg èanspaq èni tjjv eu
xsxupjsvog xaXovcft til aürwv ot "EXXyjvsg to p.h> svxbg tov Tavpov to tis èxxég
(totque Mum circa... gentes 676). 677 ad Tanaim, cf. Strab. ibid. 21: t>3 ti' Evp&om? avvsyrig saxiv r] 'Acrta xaxa xbv Tdvaïv awdnxovooc avxrj. — orbes: Asiam et Europam. 679 Propontidos: prima syllaba producitur, cum alibi (IV 616, 749) a Manilio corripiatur, quam ob causam Huetius proposuit: extremumque Propontidos, sed cf. prölogus, pröpinare, Lindsay LG. § 45 p. 590. 681—695 descriptio Europae. 682 taurumque resolvit: retexuit formam tauri in ipsum Iovem. 683 versum partim cum Iacobo partim cum Breitero emendavi; Housmanus: onerique iugavit = taurum iunxit ei quam vexerat (Europae virgini). — suos ignes: Europam, cf. Ov. Met. II 850 sqq., VI 104 sqq.; ignis pro puella amata etiam apud Verg. Ecl. 3, 66; Hor. epod. 14, 13, Sat. II 3, 276. — oneri abl. pro onere, cf. Plaut. Pseud. 198, Kuehner LG. I 331, adn. 2 b. 684 litus: proprie non litus solum, sed tertia pars orbis terrarum Europa est appellata ab Agenoris filia. 686 maxima terra viris eet., cf. Strab. II 123 (I p. 163, 18 M.): ndkv ti iaxi xat to yvd>pi(iov xat to sux.poc.xov xai xb nohat xai sSvsotv Evvo/xouptivotg <tvvoixou[lsvov piaTXov £vrav3a ri sxsï, II 126 (I p. 170, 9 M.): dpxxsov ti' dnb xrjg Evpcorojg ort ndkvayji[i(i)v xs xai npog dpsxrlv dvtipav euyvsoxdxY) xai 7ioXcKte3v



LIBER QUARTUS.
247
xat xaïg aXXatg TrXsfcrrov \xszaó\$axvïa tov oixsïüv aya3<5v. 687 urbibus: rogat Housmanus „quot doctae urbes in Europa fuerunt ?" legitque: artibus. — in regnum fiorentes oris Athenae: quae claruerunt imperio linguae, eloquentia; de praepositionis in usu cf. III 149. 688 Thebae divis (sc. florentes): urbs deorum nutricula, Bacchi et Herculis (Plin. n. h. IV § 25), atque idcirco deorum cultu clara. Locum imitatus est Sen. suas. 2, 5: 'omnibus sua decora sunt: Athenae eloquentia inclitae sunt, Thebae sacris, Sparta armis'. — rege sc. Alexandro, Philippi filio.
689 Pella: pulcherrima Schraderi coniectura pro codicum lectione illa, cf. I 770: 'et Magno maxima Pella'. — Troiani gratia belli: ita Thessalia appellatur propter Achillis, Thessali illius (Hor. C. II 4, 10), formam. 690 Epirosque potens: cum ibi Pyrrhus regnaret. — ripis sc. Epiri. 691 Threce Mar tem sortita, cf. 'Mavortia tellus' Verg. G. IV 462, 'terra Mavortia' ld. Aen. III 12. 692 stupefaeta: quasi mater, quae ipsa filiorum magnitudinem miratur, cf. Tac. Germ. 4: 'magna corpora et tantum ad impetum valida'. 693 Gallia... Hispania... cf. Strab. IV 188 (I p. 256, 24 M.): r) yi>pa nolvyjpvaog ovaa xai cWtfJaifzóvav avBpanav xai o'j nókvxék&v xoïg fiioig nolla/pü (xijg Kskxixrjg) è'ayj. Briaavpotg, ld. III 152 (I p. 206, 19): rj Auorravta eerrt piytoTov tov 'If3*jpix(5v èSvav xat nhïaxotg yj>óvotg vno Tujuatwv nolspyiSéj (Ed. Mueller diss. p. 26). — maxima belli: de locativo cf. Kühner LG.2 II 1, 447 7; Housm.: bellis. 694 in summa: in summo fastigio. — quam sc. Italiam. — rerum maxima Roma est dictum Vergilianum, Aen. VII 602.
695 caeloque adiungitur ipsa: ipsa Roma dea facta divinis honoribus afficiebatur, cf. Tac. ann. IV 37: 'cum divus Augustus sibi atque urbi Romae templum apud Pergamum sisti non prohibuisset'.
696 vocandus: revocandus, redigendus (notandus in fines, quod Scaliger dedit, non intellego). 697 quem sc. orbem. — in partes: particulatim; de praepositione in, cf. IV 109, 668. 698 sua cuique... tutelae regna: exspectamus: regnum quodque suae tutelae. 699 addidtt sc. eidem tutelae. — urbes, cf. Boll Stud. über Claud. Ptol. p. 231: 'von dem Einfluss der Gestirne auf Lünder und Völker hören wir wohl im weiteren, aber nichts von dem auf einzelne Stadte. Wie kommt also der Dichter dazu die Stadte eigens zu erwahnen ? Der Vergleich mit Ptol. Tetr. p. 53 erweist die Gemeinsamkeit der Quelle: dort heisst es, der erste und wichtigere Teil der Astrologie sei das [képog xaSi oka e3vjj xat y&pag xai noteig Xa/i|3av<jfi.svov (regna gentes urbes). 700 assere-



248
LIBER QUARTUS.
rent: sibi sumerent. — praestantes: praecipuas, maióres quam in aliis.
701 Ut corporis humani partes singulae discribuntur et dividuntur singulis signis — quam rem poeta breviter exponit, cum iam II 456—465 idem argumentum tractaverit — sic alias terras aliis signis tribuit. 703 et in proprium... exit (sc. tutela): etiam tutela propria cuiusque signi pertinet ad singulos artus corporis. 706 vocant: tuum auxilium in vocant. 708 femina: femora. 710 Post hunc versum exspectes geographiam astrologicam, quam iam (585) pollicitus est poeta, sed rursus digressionem interiecit (711—743), ostendens, quam vim ipsa terra in incolarum colorem, habitum, vitam exerceat1).
711 Genus hominum pro viribus, quas signa in terram, terra in ipsos homines exercet, diversos mores legesque et diversam corporis figuram habet. 713 formantur: creantur. — sociata iura... privato foedere signant: societatem ineunt, quam foedere sanciunt, ut privati in pace inter se vivant. — per artus materiamque parem (adiectivum parem ad utrumque substantivum pertinet): propter similitudinem corporis atque indolis, cf. Col. de re rust. VI 27, 1: (de equis): 'est enim generosa materies, quae circo sacrisque certaminibus equos praebet'.
715 flava... Germania cf. Strab. VII 290 (II p. 398, 5 M.): Tspixavoi... fiutpov é^akXdxxovrsg xov Kekxtxov fvkov xü xe Tiksovaa(ia rijg aypióxrjxos xai xov [xSféSovg xai rijg IgavSóxrixog (Ed. Mueller, diss. p. 26). — per ingentes... partus: in corporum magnitudine filiorum matris magnitudo posita est. 716 vicino sc. Germanorum; Galli enim minus flavi sunt quam Germani. 717 Hispania contrahit eet.: quia Hispaniae caelum asperius est, corpora incolarum reddit solida et compacta. 718 urbis pater: Mars. 719 Gradivumque genus miscens h. e. suum genus cum Venere miscens, unde artus Romanorum bene temper ati sunt, cf. Sen. Hipp. 660. 720 coloratas: ex solis ardore adustas. — subtilis: erudita, callida, cf. Plin. ep. IV 17, 4. 721 proefert vultu: prae se fert in vultu, cf. Cic. Rosc. Am. § 87: 'avaritiam praefers' (Landgraf); Curt. VI 9, 1: 'vultu praeferens dolorem animi'. Color autem vultus Graecorum ostendit eos magnum temporis spatium in gymnasiis et palaestris versari. 722 Syriam pro Assyria, cf. Cic. Tusc. V § 101; Suet. Caes. 22, 2. — torti: crispi. 723 macu-
*) Boll, Stud. Ober Cl. Ptol. p. 233: 'die Charakteristik der einzelnen Völker ist bei Manilius ziemlich kurz ausgefallen, aber es sind doch die namlichen Kennzeichen wie bei Ptol., auf die der Dichter achtet'.



LIBER QUARTUS.
249
lont orbem: sunt maculae instar in orbe terrarum albo; infusCant partem, quam incolunt. — tenebrisque perfusas: tam nigras quam tenebrae sunt. — figurant: creant. 724 minus India tostas (sc. gentes) progenerat cf. Strab. II 103 (I p. 136, 25 M.): inatvSv (sc. Posidonius) dé vnv xotmnrtv diaipsmv xov rindpm, oio. vvv iaxi, napafeiypom /fftxai tö rob? 'Ivoovq ts3v A&tcWv mafépsiv t<Sv èv Aifivr)- svepvsoxépovq ydp sïvai xai /jttöv tyttèai -rij Zinpcxata tov nipiÉyovxoq (Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 234).
725 mediumque facit... tenorem: colorem habet medium inter album et nigrum, quia caelum eius moderatum est. 726 propior sc. Italiae. — tellusque: -que tertio enuntiati loco positum ut I 847. — natans... Nilo: quotannis flumine inundata. 727 irriguis campis: quia incolae in campis Nilo irrigatis habitant. 728 sq. Constructio haec est: sol in desertis (harenosis terris) populos Afrorum exsiccat pulyere, caeli siccitate macros reddit, cf. Strab. II 130, XVII 830. —Maurëtania: secunda syllaba producitur, quia poeta putat vocabulum constare ex duabus partibus Mauri et taenia (= cautes) cf. Garrod ad Man. II 926.
729/30 nomen oris habet: ita appellatur a facie obscura, fusca (a/xavpó$ sive (xavpóq), cf. Strab. XVII 825 (III p. 1151, 17 M.): oixovat d'èvzavSa. MuvpovGioi fisv xtnb 'EXXvjvwv ïeyófiEvot, Motüpoi d' vno z&v 'Pwjuiatuv xai töv èmyjapaiv
731—743 Non modo ipsae terrae earumque incolae, sed etiam linguae, mores, fruges inter se difFerunt pro caeli varietate, quae ipsa obnoxia est stellis. — totidem insere linguas: soni vocum varii sunt loquendi modi, quibus aequus est numerus linguarum. — insere sc. in terrarum divisionem, quam iam fecisti. 732 paris pro sorte locorum: congruentes cum sorte, quae cuique loco tributa est. 733 Ex simili semine genus frugum diversum, cuiusque regionis proprium crescit.
734/5 Ceres cum alia messe in alias urbes ex agris redit et siliquas refert, quarum vires inter se impares sunt pro regionum natura.
736 pari... munere: eodem vitis genere. 738 totis: omnibus, cf. IV 233. 740 duplici... carcere terrae: finibus Indiae et Africae circumscripti sunt elephantes, Strab. VI 286 (I p. 393, 8 M.). 741 totidem... orbes: sc. diversi, varii. 742 Pro et fortasse cum Scaligero legendum ut- — regionibus: dativus èt ad part. discripta èt ad verbum nitent pertinet. 743 aethere: ita iure Bentleius restituit pro codicum lectione aequore, nam id, quo astra gentes subiectas perfundunt, non est aequor, neque ita solet appellari ad hanc influxionem per translationem indicandam, sed dnóppoia sive ignis aetherias (cf. Serv. ad Georg. I 366).



256
LIBER QUARTUS.
dial. VI 26, 6: 'toto* supprimet montes et alibi rupes in altum novas exprimet; maria sorbebit, flumina avertet... alibi hiatibus vastis subducet urbes, tremoribus quatiet"; Ps. Arist, de mundo 400 a 25, 26: asw/jiQ. ydp ijcÏYj fita.101 nókXd fiépn tig yüg dvéppri&v... ènièpotuai xs xufiaruv xai dvayapr,ozig noWdxig xai rimipovg èBockdxxwav xai Bakdxxag ïjssipwaav.
829 natat: oaïsusxat.x) — in ipso: in se ipso, in mari circumdato.
830/1 venit (vomit Seal.) Oceanus pontum sitiensque resolvit {resorbet Seal.) nee sese ipse capit: nihil mutandum, nam verbum resolvendi est proprium xvg sxjrupcicrsu; (Verg. G. IV 225). Oceanus venit et sitiens pontum vinculis solvit atque in se recipit neque eum capere potest. Sin Scaligeri coniecturas probamus, Oceanus dicitur primum pontum vomere, deinde resorbere, tum rursus vomere {neque sese ipse capit = non sui capax est), cf. Sen. nat. quaest. III 28, 6: 'per centena milia quibusdam locis aestus excurrit innoxius et ordinem servat (ad mensuram enim crescit iterumque decrescit): at illo tempore solutus legibus sine modo fertur... eadem (ratione), qua conflagratio futura est'. 831 merserat sc. Oceanus. 833 Deuca/ion, cf. Sen. dial. VI 26, 6: „et inundationibus quicquid habitatur obducet necabitque omne animal orbe submerso'. 834 Phaethon, cf. Sen. ibid.: „et ignibus vastis torrebit incendetque mortalia;" Ps. Arist. de mundo' 400 a 29: nvpxouai ts xat fkóyeg ai /uièv sf obpavov •ysvó/xsvai npox&pov, aamp <paaiv, èni QaéSovxog xd npog Iu \iApv\ xaxéfkdjav. Itaque iam Phaethontis nomen apparet a poeta in fonte suo inventum esse. 836 ardentia sidera cf. Ov. Met. II 171—177; Man. I 748. 839 redit M. ad argumentum suum, quod v. 820 reliquit: ut omnia in mundo, sic signa quoque tempore certo vires suas amittere. Nullam inter hunc locum et Man. I 518 sqq. esse discrepantiam docuit Boll. Stud. über Cl. Ptol. p. 227. 841 causa patet, quod... haec quoque signa... languent (845): cur sidera langueant, causa non latet, nam una cum luna, quae terrae interpositione lumine solis privata est, laborant, quia in adverso caelo posita ex eadem terrae interpositione sese aspicere non possunt. — astris: in apodosi pro astris ponitur haec signa (845), sicut pro luna mox Delia (844). 842 orba sui fratris: privata lumine solis, cf. Cic. de n. d. II § 103: 'atque etiam tum (luna) subiecta et opposita soli radios eius et lumen obscurat,
*) Cf. Sen. nat quaest. III 14, p. 106, 9 Gercke: 'Thaletis inepta est sententia; ait enim terrarum orbem aqua sustineri et vehi more navigii mobilitateque eius flu-etuare tune cum dicitur tremere*.



LIBER QUARTUS.
257
tum ipsa incidens in umbram terrae, cum ést e regione solis, interpositu interiectuque terrae repente deficit'. 843 medius... orbis: terra interposita. 844 Egregia Housmani coniectura adsuetum pro codicum lectione ad coetum M, adcecum (adcetum) L me fugit Astronomica edentem.
846 incurvata quasi dolore, laborantia, debilia. — (signa) solito exempta vigore: quibus solitus vigor exemptus est. Constructio verbi eximendi a vulgari abhorrens, verbo e x u e n d i similis est. 848 titulus: nomen quod est ec/ipticus, cf. èxtetrnaioy t,adiov Vett. Val. p. 5, 28; 10, 20 et 28 Kroll. Housm.: ipsa docet titulo se causa. 849 bina: inter se opposita, velut Aries et Libra. 853 nee... aequali... tempore: non aequali temporis spatio omnia signa^deficiunt, sed alia per annum, alia brevius, alia diutius. 854 affectus sive labores alicuius signi totum annum protrahi possunt. 856 Phoebeia tempora: solarem annum. 857 spatium sc. temporis, per quod laborant. 858 certa statione: quia semper signa inter se adversa (II 402 sqq.) laborant. 860 vicina ... haerentia: signa quae proxime antecedunt. — labant: aegrotant, debilia fiunt. 861 quae prius in terras veniunt eet.: quae vfyoi/zeva dicuntur, velut Pisces prius oriuntur quam Aries, Virgo quam Libra, cf. ad III 196. 862 Ita signa deficientia inter se succedunt, ut ordo, qui in sidereo orbe valet, etiam in illis signis sive in zodiaco teneatur, ita ut post Arietem et Libram deficiant Pisces et Virgo eet. — pugnet: subiectum est orbis sc;-zodicus.
863 qua mundus agit cursus: quemadmodum sidera moventur, currunt. — ipse: zodiacus. Hoe poeta sibi propositum habet ut doceat idque pluribus verbis, ordinem signorum deficientium non esseTfiSviroptivtóv /Aries Taurus eet.) sed inversum ideoque similem motui cotidiano caeli. 864 negat sc. hominibus. — nee munera tanta... reddit: sc. quanta reddere solebat, cum signa non deficerent. 865 locus: quem signa tenent, ita ut signum quodque ordine aut vires suas exerceat aut deficiat.
866—935 Extrcma huius libri parte poeta eos homines impugnat, qui dubitant, num homini fas sit, per sidera in fati arcana penetrarej resque futuras aperire. Ostendit autem iis divinam rationis humanae vim partem esse illius spiritus (jtvsvim), qui totum mundum gubernet, atque idcirco homini licere deum eiusque opera cognoscere, cui cognatus sit. „Ratio omnia vincit" (932). Nam c'a'v3p&mog [iixpoq xóo-fiog \éy£xai . . . oxt ndaocg tyzi xdq xov xóa[xov ó\»v«ja£ts (V. Pyth. p. ii4Kiessl.) vel ut Firmicus (III Prooem. § 3) ait: „hominem quasi minorem quendam mundum stellae quinque, sol etiam et luna ignita ac sem-
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 17
De homine del exemplo sive imagine.



258
LIBER QUARTUS.
piterna agitatione sustentant", cf. Bouché-Leclercq p. 77, 1. Praeter Manilium etiam Firmicus Maternus (VIII prooem. §§ 1—8) et Seneca (Ep. 92 §§ 25, 28, 31), nonnumquam isdem verbis, praestantiam illam humanam animantium reliquorum laudibus extulerunt, unde facile conicias rursus in hac parte Posidonium communem esse fontem, cf. Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 146—149.
866—872 verba sunt eius, quem M. tingit sibi obloquentem et dubitantem, sitne homo re vera is, qui possit mente sua caelum perscrutari et fati leges ex astris cognoscere. Deinde v. 873 sqq. ipsius poetae responsum sequitur. — tenui... ratione: subtili mente, sagaci ingenio. .867 si mens sua cuique repugnat: si cuiusque animus illud aversatur. Cuique dativus possessivus est iuxta mens sua, non pendet a verbo repugnandi. 868 prohibetque sc. nos. 869 quicquid (F, quid M, quod GL) indefinitum est pro quidque, cf. I 808 (ubi versum correxi), cf. Kuehner LG2 II, 2, 199, adn. 2. — vasto recessu: remotissimo vel immenso secessu, cf. II 374. Housmanus cum Iacobo etBentleio: 'conditur en', inquit, 'vasto natura recessu . 870 pectora nostra: mentem, intellegentiam nostram. 872 videri: perspici, patefieri. 873 quid iuvat eet.: hinc responsum poetae incipit. — in semet sua per convicia fern: sibi ipsi obtrectare calumniando, agere in se ipsum ad suum dedecus.
874 fraudare sc. se. 875 deponere: neglegere, nolle uti. Infinitivus a verbo iuvat pendet. 876 munera caeli: id quod caelum nobis dat, artem fati cognoscendi sive astrologiam (II115). 877 descendere: si cum Breitero in v. 882 nostis legimus pro noctis, quod sensu caret, et infinitivus descendere et reliqui sex habent unde pendeant, nequé lacuna in his versibus nobis statuenda est. — mundi... census: ut supra (876) munera caeli, cf. I 12.
878 seminibus: elementis, cf. I 122, 158. — tantam... molem: ingentem machinam mundi. 879 partum caeli... ferre: mentem humanam, quam caelum peperit, ducere per regiones parentis (caeli) nutricisque eius, cf. III 133. 880 extremumque sequi pontum: quod lectores docuit M. IV 586 sqq. 881 pendentis in medio universi, cf. I 201. — toto vivere in orbe: mente ubique versari in mundo. 882 quanta et pars super est: id quod maximum restat. — rationem ducere: sc. earum rerum, quas in caelo perscrutati estis, h. e. mente complecti quaecumque vidistis, III 417, IV 913. — nostis c. inf., cf. Verg. Aen. VIII 317; Kuehner LG2 II 1, 673 a. 883 pervidimus omnem (sc. naturam), cf. Firm. VIII prooem. § 6: 'intuere... patentibus oculis



LIBER QUARTUS.
259
caelum et pulcherrimam istam divini operis fabricam animus tuus semper aspiciat'. 884/5 nostrumque parentem pars sua perspicimus: novimus genitorem nostrum (deum, caelum), cuius ipsi pars sumus, cf. Sen. ep. 92, § 30: 'quid est autem, cur non existimes in eo divini aliquid existere, qui dei pars est?" Man. II 116: 'et reperire deum, nisi qui pars ipse deorum est'. 885 astris dativus est, cum verbo accedimus iungendus et ablativus audiendus post geniti. 887 redire, cf. Sen. ep. 92 § 31: 'magnus erat labor ire in caelum: redit' (animus)". 888 ex omni... corpore: ex quattuor elementis. 889 aetheris: 'legendum aeris, nisi dicamus aethera quoque pro aere usurpatum, quod nescio an concedere debeam'. (Seal.), sed cf. Verg. Aen. I 547 (Deuticke). 890 Hic versus optime a Iacobo emendatus est (cf. I 250—251). Docet poeta, ut in mundo spiritus sit qui rapido motu, quae visa sint, gubernet, sic in nobis cuncta gubernantem vigere animum. Verbum iubendi (quae iussaj omnino ab hoe loco alienum est. Versus in editione Housmaniana sic legitur: hospitium menti totum quae infusa gubernet. 891 terrenae.. sortis: naturae terrestris. 892 Distinguit M. inter animam et animum, sicut Lucr. III 136 sqq.:
nunc animum atque animam dico coniuncta teneri inter se atque unam naturam conficere ex se, sed caput esse quasi et dominari in corpore toto consilium quod nos animum mentemque .vocamus.
idque situm media regione in pectoris haeret
cetera pars animae per totum dissita corpus paret et ad numen mentis momenque movetur.
Animae autem sedem ponit in sanguine, Empedoclem secutus, fr. 105, 3 (Diels, Vorsokr. I p. 261) cu^jx ydp dvSpanotg neptxdpmóv ion vórj/xa, Cic. Tusc. I §19: 'Empedocles animum censet cordi suffusum sanguinem'. Animum sive to ■nys[j.ovaiöv vel loyatov, ut Graeci dicunt, animae praeponit et facit cuncta gubernantem. Iure igitur Fayus aliique animo, quod in codicibus est, mutarunt in animum, nam qui fieri potest, ut anima èt in sanguine èt in animo sit ? Animo vero sedem in corpore certam tribuit Man. v. 886 et 929. 893 disfensat: distribuit in sua munera. — mundum: caelum, astra. 895 exemplumque dei cf. supra p. 257/8. 896 cuiquam: recte dativus se habet, nam poeta in iis quae sequuntur, demonstrare vult hominem diversum a ceteris
17*



2ÓO
LIBER QUARTUS.
ariimantibus natum esse ad caelum intuendum. 897 proiecta iacent animalia cuncta: diserimen hoe, quod inter hominem et animal intercedit, premere antiquis scriptoribus erat in deliciis, cf. Xen. Mem. I 4, n; Cic. de legg. I 9, 26; Sall. Cat. 1, 1; Ov. Met. I 84; Sen. ep. 92 § 30; Firm. VIII prooem. I § 3; Lact. inst II 1, 14 p. 97 (Brandt). 899 Omnibus animalibus una atque eadem quies grata est, omnia ventri indulgent summam que voluptatem in corporis sen'sihus ponunt. — census que per artus: summum bonum corporale, pf. I 12. 900 consilium, cf. Lucr. III 139: 'consilium quod nos animum mentemque vocamus'. — lingua remissa sive laxa, quae voces non articulatim distincteque exprimere potest, cf. Xen. Mem. I 4, 12: xat [ir/V yk&xxdv ys ndvxav xav £cowv è/évrav [xovyiv rhv xav .dy^panav ènoiYjoav oïav aXXore «XXa^yj éavovaav xov oxo\uxxoq apBpovv te tov fovrjV xat 07j|xaivstv rcaVra «'XXijXots a f3ouXójtAe3a. 901 unus sc. homo, cf. 905. — e ducitur (in) inspectus rerum eet.: solus homo ita se excolere et educare potest ut eet. — 902 (in) ingenium capax: ad facultatem ingenio res capiendi. 903 partus sc. caeli. 905/6 stetit unus in arcem erectus capitis: veteres saepe caput arcem corporis appellabant, cf. Cic. de n. d. II § 140: 'sensus... in capite tamquam in arce collocati sunt'.
907 sidereos oculos, cf. Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 228: „Posidonius hat bekanttlich zuerst... das Gleichnis von dem „sonnenhaften" Auge vérwendet, um die Fahigkeit der Seele zur Gotteserkenntnis aus ihrer Gottverwantsschaft zu erharten: xai cóg xb jxsv <pd3g, fYjaiv 6 Hoaaèosvioq, xov nXarcóvog Tt/xatov éé-yjyov'Jisvog, vno rijg yaxozièoüq otyeaq x.axahzjxpavsxai, yj dl cjcovw vno xijg a'spostdoiïg a'xoiüg, ovxa xai rj tsov oXwv tpvoiq vno avyy sv ov q ópstXst xaTaXa/xj3aW3at xov Xoyou Sext. Emp. adv. math. VII 93; Bake, Posid. Rel. p. 231. 908 jronte deorum: superficie caeli, cf. IV 309: 'penitusque deus non fronte notandus'. 909 et post nee (408) habet vim adversativam, cf. Ov. Met. XIV 842 — in alvo: in ipsis viseeribus, penitus. 910 cognatum... corpus: caelum sibi cognatum perscrutans, cf. Ps. Arist. de mundo 39i.a 14: (w ^vyji) p'adtwg ot/xat xd ovyysvrj yyuploaoa xat 3st<a tyvyjhz 'óiJLfxaxi xa 3sta xaxakafiovGa, Man. II 124.
911 huic: homini, animo caelum perserutanti. — in tanta: ubi agitur de tantis rebus, quae homini tam carae esse debent. 912 suo sub pectore: fibrae (viscera) sub pectore iacent iisque adhaerent, quare dicitur pectus suum, cf. V 11. 913 an minus est eet.: 'an res est • minoris momenti ducere cognitionem ex sacris sideribus quam'. eet.



LIBER QUARTUS.
2ÓI
914 pecudum mortes... attendere: exta inspicere et consul ere.
915 atque ideo: eo ipso quod homini fas est caelum intueri. — orbi sc. terrarum. 917 inculcat et offert est figura quae dicitur voripov npóxepov, nam prius deus se hominibus exhibet, deinde imaginem suam memoriae eius imprimit. 924 quod valet sc. parvum illud corpus.
928 quoque vident oculi: id quo oculi vident, sc. pupula. 929 tenui sub corde locata, cf. v. 892; Cic. Tusc. I § 19: 'aliis nee cor ipsum placet nee cerebri quandam esse partem animum, sed alii in corde alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et locum'; Diels Dox. 391 a 12: Ot Ixwotot iraVreg èv ckt) vf wzpdia Tj t<3 ixspl rhv xapdiav itvsOiian (sc. animi sedem collocarunt). 930 angusto de limite: angustis finibus circumscriptus. 932 pondus: moles corporis, corpus ponderosum. 934—935 iam facis ipse deos eet.: Augustus iam mortem obiit (a° 14 p. Chr. n.) et in deorum numerum receptus, sed paulo ante quam M. hunc versum scripsit, decessisse de statione vitae videtur, nam poeta eum appellat principem, quod nomen sine dubio animum Tiberii offendisset, si pater eius iam diu in caelo versaretur, cum ipse principatum in terra adeptus esset.



LIBER QUINTUS.
In prooemio huius libri (i—31) Manilius labore defessus, alium poetam dicit carmini suo finem facturum fuisse signis duodecim pertrectatis et a caelo in terram descensurum, se tamen siderum cum australium tum septemtrionalium ortus atque occasus cum zodiaci signorum ortibus et occasibus collaturum esse, quae sidera Graeci napavaréyiovxa appellant. Sed in ea parte libri quinti, quae hodie exstat, tantummodo descriptio ortuum servata est (32—693), occasuum commemoratio, quae fortasse ducentos versus complectebatur, interiit. Ortuum autem descriptioni poeta etiam adiecit sidera arctica Helicen et Cynosuram, quae proprie in hunc numerum non trahenda sunt, quia neque oriuntur neque occidunt; eorum autem cursus locum infimum, unde rursus surgere incipiunt, cum Leone et Scorpione oriente iunxit (694—710). In extremo libro stellae inerrantes a Manilio in ordines sex diyisae erant pro earum luminis vi, sed in lacuna, quam post ortuum descriptionem statuimus, etiam priorum duorum ordinum memoria periit, ita ut a versu 711 tertia forma incipiat, quam excipiunt stellae inferiorum ordinum, quarum numerus infinitus splendidissime depingitur (727 sqq).
1—31 Non modo duodecim signa zodiaci, inquit poeta, nobis curae esse debent, sed etiam reliqua sidera cognoscere opus est quid valeant ortu, quid cum merguntur in undas (28), nee minus cum quota parte eclipticae oriantur (28—29). Nam illa quoque sidera suas vires in homines nascentes exercent una cum signis, sub quibus- illi nascuntur. Prooemium rursus Manilio dat egregiam occasionem totius caeli sidera percensendi.
1 signisque relatis (re/ictis G): commemoratis et descriptis signis zodiaci. 2 quis adversa meant: quibus adverso cursu feruntur planetae.
3 quadriiugis eet.: cf. Isid. Orig. XVIII 36, 1: 'quadrigam ideo soli iungunt, quia per quattuor tempora annus vertitur: vere, aestate, autumno et hieme. Bigas lunae, quoniam gemino cursu cum sole contendit, sive quia et nocte et die videtur. Iungunt enim unum equum
Prooemium.



266
liber quintus.
TOL
Arieti
itapowaxskXovra.
Argo.
32—139 Primus Bollius demonstravit (Sphaera 75—88) in codicibus Graecis astrologicis verbo napavaxéïlEiv non modo designari alicuius stellae ortum uno eodemque temporis momento fieri cum parte quadam ecliptica, sed etiam stellam occidere vel esse in medio caelo (t<5 fuaovpixvriiJ.an), cum illa pars eclipticae oritur, quin etiam versari in imo caelo (t<2 dvx^aovpampjaxi sive të ünoyeta). Manilius autem iam hanc vim latiorem verbi rozpavocTeXXeiv in fontibus Graecis invenisse videtur, sed ubique verbum Graecum Latine reddidit per verba surgendi et oriendi, etiam cum non sermo est de ortu, sed de occasu sive alio cardine, in quo stella posita est. Accedit quod passim erravit in eclipticae partibus notandis, quos errores iam correxi in versione Manilii Belgica p. 165 seqq.
De fontibus illis Graecis, quibus M. in hac parte usus est, plura nobis nota sunt, postquam a Fr. Cumontio in codice Angelicano Gr. 29 (s. XIV) f. i20v (Cat. codd. astr. Gr. V 1 p. 188, 9) caput inventum est, ubi de sideribus sphaerae barbaricae agitur deque indole hominum qui sub iis nati sunt, quae disputatio sumpta est ex opere quodam Asclepiadis Myrleani, Pompeii aequalis, qui studiis suis Arateis pellectus astronomiae operam navasse videtur. Praeter Cumontium etiam Asclepiadis verba ediderunt Bollius Sph. p. 543 et B. A. Muellerus (de Asclepiade Myrleano p. 22): ncüavrzaïg (apfto^st) xd 'Epfiaixd (Z,£ma), Hxkurca (pi) A(ó\[xoi, 'AtoXXmv yup xai 'HpaxXijg ourot (Man. IV 756). xai éx twv tw azXrwi 7iapa|3aXXóVr&)v to ó(ioiov yvcóo-BrtOExat' oxsfccvofopiatg fisv ydp 0 Ixifocvog dppLÓou, ri ft' 'Apya «Xot^opievoig, 6\][Loaiotg rJfe 0' Etepasug xai ri 'AvdpopJ&a, x-ajvaywyotg ot "Ovot, mvnyoïg ö Aayag, o Kvav, 0' 'Optwv, atnoXotg ïj At£ xai 01' 'Eptipotj txeratg ó èv Tóvaaiv, süw/tatg é Kpaxhp, èpaaxaïg 0 'Apidó\rig axéfocvog xai -tjóSmoiBéaiv xai dyvsvurxaJg, Upzvai to 0v/i.iaT«ptov, otwvtoratg 0' 'AsTog, 6 Kópocl- xai Ta 7rrepa Tijg HapSévov, innevatv 6 Kivraupog xai 6 To£ót»7g, tjijiodpo/Atatg 0 Ilvyaffog, y xspaX*) toü 'lmzov, dxovxiaxaïg o To|or>jg, 6 'OïoTog, r, KaXutg, fjioufftxotg ï3 Avpa, TsXsTaïg 3s<3v ri vmnpiaiaig oi $pi/ytoi avXoi xai Ta Kv[x.fia\a, tiatiovyjaig 6 xd Xv/va tpipw», yswpyofg to "Apoxpov, ö Ixdyyg' xavxa d' ïifAtv xai 'AaxXïjTrta'djjg ó MupXsavog èv -rij (3ap|3apixi7 ayodpa dsdijXwxs. xd dè £4<ha eet.
32 vir gregis: Aries, qui vir dicitur ratione coniugii, sicut homo, cf. Verg. Ecl. VII 7: 'vir gregis ipse caper'. — ponti victor: qui Hellespontum tranavit, cf. II 34. — parte relicta: Helle de tergo Arietis delapsa. 33 nomen: Hellespontum. — nee pelle immunis ab ipsa: spoliatus ipse suo vellere, cf. I 263. 34 vertere lolcon: transferre



LIBER QUINTUS.
267
Iolcon, in urbem Thessaliae, Iasonis patriam, in quam Iason cum Medea aureo vellere rapto appulit, cf. Ov. Met. VII 155—158. 35 movit: dispersit. 36 vicinam puppim, cf. I 412 sqq., Ps. Erat. Catast. p. 41, 7 (Olivieri). 37 a dextri lateris... regione: aut M. fallitur aut cum Huetio (p. 63 ed. Fayi, 1679) intellegendum de dextro latere navis Argus, nam Aries borealior est Navi1). 38 suos... in ignes: ita ut navis forma efficiatur stellis, quae ad eam pertinent. 39 quattuor in partis: errat poeta, nam quo tempore pars quarta Arietis oritur, Navis est in vnoyda (Boll Sph. p. 381). Recte Hipp. III 1 § 14 (p. 230, 18 Manitius): rwg til 'kpyovg a'vaTsXXouoTjs uuvavaTEXXei [isv ainïi 0 £<»ó\axog ano Kéovzoq (JLOtpaq g' e&>g XïjXsïv [loipaq ti' [xéorig. 41 rector ent puppis, cf. Teucr. apud Boll. Sph. 45, 11: t<5 Kapxtvw TrapavaTsXXsi i\ 'Apya vai/rag votvayovg. 42 ventis: navigando et mercando. 44 alios montes: ita Fayus pro alios menses proposuit, quod si retinetur, explicandum est: alias regiones, quibus alii sint menses. 45 Phasin, Colchidis flumen, quod petebant Argonautae. — Tiphyn: gubernatorem Argus, cf. Verg. Ecl. IV 34: 'alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo/delectos heroas'; Apoll. Rh. I 105 sq. — in cautes... trementem: mira constructio verbi tremendi, sed cf. IV 109: 'fraudare in praemia', 220: 'ardere in bellum', 668: 'ludere in ortus'. 46/7 tolle... sustuleris: eadem argumentatio atque IV 23, quam solis poetis concedit Auct. ad Her. II 22: 'ne Ennium et ceteros poetas imitemur, quibus hoe loco loqui concessum est: utinam ne in nemore Pelio securibus caesa accidisset abiegna ad terram trabes'. 48 solutüm sanguine sc. Iphigeniae, cf. Ov. Met. XII 31 sqq. (Ehwald). — terris sc. Troianorum. 49 Persida: vim, copias, exercitum Persarum. — pelagus... facietque sc. cum Athonem montem perfodiet. — tegetque cum Hellespontum navibus operiet, cf. Cic. fin. II § 112: 'Hellesponto iuncto Athone perfosso'. 50 vera.. Salamis: verba retinenda propter Lucan. III 183 ('veram credi Salamina'), sed difficile est dictu, quid sibi velit illud vera '. Fortasse recte locum intellexit Fayus dicens Salaminem insulam veram esse dictam a Manilio, cum eam opponeret alteri Salamini in insula Cypro sitae, cf. Hor. C. I 7, 29: 'ambiguam teilure nova Salamina futuram'. Quae si recte disputata sunt, vera Salamis classis est Atheniensium, quae Siciliam petens in causa fuit, cur Lacedaemonii Syracusanis auxilio venerint adversus Athenienses
') Dextram Septemtrionibus, laevam meridiei Manilius alibi ascribere solet, quasi respiciat occasum.



268
LIBER QUINTUS.
Orion.
Heniochus.
et Athenas merserint, cf. Sil. It. XIV 285: 'mersasque impune profundo /clade pharetrigeri subnixas regis Athenas'. 52 Actiacosque eet.: 'nee totus orbis terrarum haerebit dubius ex utraque parte in freto Actiaco' (Fayus). 53 caeli fortuna periclitatur, quamdiu Octaviani victoria apud Actium nondum certa et explorata est, cf. I 916: 'et in ponto quaesitus rector Olympi'. 54 caeco.. in aequore: in mari immenso, ubi nemo sine duce viam invenire potest. 55 coit ipsa sibi tellus: terra iam non ex partibus constat, sed quasi una fit, eo quod maria non amplius impedimento iter facientibus sunt. 55/6 totusque... orbis: ex omnibus partibus orbis terrarum merces arcessuntur per naves onerarias (vento), prout cuique parti iis opus est (per usus diversos rerum).
57—66 Cum decima parte Arietis non Orion surgit, sed Perseüs, qui male in his versibus desideratur, cum Andromeda, Cassiopea, Cepheus copiose a poeta commemorentur. Itaque iure Bollius (Sph. 385) suspicatus est Manilium in nomine Orionis erravisse et magno illi venatori tribüisse,- quod esset filii Danaae, cuius talaria magis faverent indoli eorum, qui infra describuntur, quam Orionis gladius. Dicuntur enim sub hoe signo nasci homines sollerti ingenio, mente agili, corpore robusto, in civitate instar populi, saepe sedes mutaturi, clientes vigiles. Accedit quod post (v. 174) sub nomine Iugularum Orion rursus in scaenam redit. Una tamen res huic Bolli coniecturae sagaci obstat, quod Perseüs ille quidem non lateris de parte sinistri (v. 57) Arietis surgit, sed dextri.
58 magnumque amplexus Olympum, cf. I 388 sqq.: 'in magnam caeli tendentem bracchia partem'. 59 caelumque trahente: stellarum agmen secum ducente, cf. I 395 : 'hoe duce per totum decurrunt sidera mundum'. 60 ementita diem: imitata lucem diei. — nigras nox contrahit alas sc. quibus terras obvolvit, cf. V 724 sqq. 62 agilem ojficio mentem: quae celeriter se movet officia praestans. 63 corda pro ipsis hominibus, cf. V 135, 144; Thes. K lat. IV 4, 939, 32 sqq.— cur as per omnes properantia: omnia munera celeriter obeuntes. 64 instar... populi: non unius hominis, sed totius populi officiis fungitur. 65 per omnia sc. limina (Firm. VIII 6, 2: 'per omnium limina').— verbum... salutandi sc. salve, ave.
67—101 Heniochi ortus accurate a Manilio definitus est, nam una cum parte decima quinta Arietis Rhodiis, quibus inclinatio caeli est 3 6°, surgunt Capella et Haeduli, quibuscum Heniochus in curru stat,



LIBER QUINTUS.
269
cf. V 20. Similiter Hipparchus II 5, 16 (198, 20 M.): xov tik 'Hvió^qv avereeXXovrog owavateXXst /xsv 0 £<i)rïia)tos a7io 'l^3t;wv [loipag ia' [xéoyjs Sug Tavpov tg' [jJerig h. e. a Piscium gradu io1^" usque ad Tauri gradum 15V20» totum sidus Heniochi perlustrans. Quod autem dicuntur sub Heniocho nasci aurigae, equorum domitores, curulium circensium agitatores, desultores eet., non obliviscendum est Heniochum secundum fabulam notam esse Erichthonium, cuius memoriam Iuppiter, quod eum primum inter homines conspexerat quadrigis vehentem, sidere immortalem reddidit, Moeller Stud. Man. 5—6; Man. I 361; Boll Sph. 42, 23.
68 iuga sc. suorum equorum. 69 c/ivo... ab imo: ab imo caelo, quod nobis in clivum assurgere videtur. — convellit: quasi currus haereat in loco, ubi oriturus est. An legendum compellitf 70 boreas non modo regio ubi Heniochus versatur, sed etiam auctor aquilonum sive flatuum septemtrionalium, Thes. L lat. II 9, 2131, 3. 72 agitator equorum.
74 lupis: frenis lupatis, cf. Ov. Tr. IV 6, 4: 'et placido duros accipit ore 1 u p o s' (sc. equus). 75 stringere: continere habenis adducendis, cf. Stat. Theb. XI 513 : 'strictae contemptor habenae'. — torto... gyro: per orbes sinuosos, cf. Verg. Aen. V 584 sq.: 'alternosque orbibus orbes impediunt' (v. d. Vliet). 76 laxato... cardine: aperta carceris ianua, cf. Stat. Theb. VIII 349. —fugerunt claustra: extra claustra exierunt. 11 f er os = equos, cf. Verg. Aen. II 51,V 818. — pronumque anteire volantis: in equos incumbentem eos velociter currentes quasi praecedere, cf. Verg. Aen. X 586: 'pronus pendens in verberatelo'.
79 pedibus sc. equorum. 80 sqq. Duarum artium peritus est auriga in circo: vel cum primus est in agmine, curru in obliquum regendo impedit, quominus ceteri se praetervolent, vel cum in medio versatur, nunc dextrorsum in liberum campum eedendo, nunc meta radenda etiam in extremo cursu spem victoriae retinere scit. — malignos: quippe qui ceteris spatium vehendi intereludant. 82 medium turbae: in medio curruum agmine versantem. — dextros: nam meta a laeva est. 83 meta... acuta: 'in acumen desinente', ut Thes. 1.1. I 2, 464, 35 docet, sed fierine potest, ut si haec vis sit adiectivi acutus, liceat Latine verbum currere iungere cum ablativo meta acuta f Potius cum Pingreo vertere velim: 's'approcher de la borne le plus prés qu'il sera possible', ita ut adiectivum pro adverbio positum sit neque meta acuta dicatur, sed actio currendi, cf. Paul. Fest. 20, 8 L.: 'aquila... ab acute volando'; Cic. fam. 15, 21, 4:'acute movebatur.' 84 sub extremo... casu: spatio extremo,



270
LIBER QUINTUS.
Verg. Aen. V 327. — spem... dubiam suspendere: de victoria non desperare. 85 alterno... sidere equo: alternatim duobus equis vehi. — desultor: 'quod de equo in equum transiliebat', Isid. Or. XVIII 39; Marquardt Staatsverw. III p. 524, 5; Blümner fahrendes Volk im Altertum (1918, München) p. 16, ann. 110. 86 quadrupedum: equorum, IV 234. 88 arma movebit: pugnae simulacrum praebebit.
89 leget... praemia: victor erit. — in longo... circo: vulgo unusquisque missus e septenis spatiis sive curriculis constabat, hic tamen 1 o n g i o r a poeta indicatur missus, cf. Marquardt Staatsverw. III 515, 1.
90 Uno versu Manilius, ut solet, rationem et narrationem suam concludit: Heniochus habebit atque idcirco dabit quidquid formatur (creatur, gignitur) de tali studio, quale ipse iam in terra habebat, cf. v. 71. 91 sqq. Duo exempla afferuntur hominum sub Heniocho natorum, quorum alter, Salmoneus, divinos sibi quaerens honores currum agitabat armatus fulmine Jicto (v. 94), alter, Bellerophon (v. 97), ausus est Pegaso equo alato insidens in caelum ascendere. Praeterea refert schol, ad Arat. 161 (p. 368, 11) oi èè [xvSolóyoi tov 'Hvio/ov "kéyovaiv zhax eïö\ikov ri B&Xtepotpóvxov xté, unde Moellerus (Stud. Man. p. 22) efficit Manilium hunc catasterismum (sed estne catasterismus ?), quem scholiasta solus commemoret, apud illum ipsum invenisse aut apud communem auctorem. — hinc mihi Salmoneus... generatus possit haberi (96): dativus indicat poetam suam addere sententiam ad fabulam, quam tradit = si mihi credis, si mihi licet de hac re iudicare, Kuehner LG2 II 1, 322, 9. — caelum imitatus, cf. Verg. Aen. VI 585 sqq.:
vidi et crudelis dantem Salmonea poenas, dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi. quattuor hic invectus equis et lampada quassans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ovans divomque sibi poscebat honorem, demens! qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nee fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegitx).
*) Cf. Norden ad h. 1.: p. 283: 'Zur Würdigung der Kunst Vergils is der Vergleich mit der kümmerlichen Nachbildung des Manilius, eines doch nicht ganz nnbedeutenden Dichters lehrreich."



LIBER QUINTUS.
271
Hunc locum Vergilianum in artum contraxit M., ut solet, eique addidit suae poeseos colorem, cf. dum fingit, sensit (v. 94). — in urbe cum M edidi propter illud Vergilianum: mediaeque per E/idis urbem.
92 pontibus: hoe alibi non traditur, a Salmoneo pontes aeneos factos esse, per quos quadrigam suam veheret, cf. Apoll. Bibl. 1, 9, 7: xat Qupoag /«v è^YipapL^évag é§ apfiaxog fjisxa Xe|3v;t&>v /aXxöv crvpwv l'Xsye fipovxüv, |3aXX&)v <k stg ovpavov aiBo(xévag Xa/XTra'tJas sXeysv' daxpunxEiv. Zsug ó* avxov yv-pavvaaag rhv xxiaSiïaav viz' a'jxov nokiv xat xovg oinx,xopag Yiydvios ndvxag. 94 Si recte Vossius de f u/mine mutavit in dum fulmina, post terris graviter est interpungendum. 95 sensit sc. vera fulmina, a Iove iacta. — immensos ignes super ipse secutus: desuper e curru decidens fulminaque a Iove in terram missa sequens, cf. Verg. Aen. IX 168: 'haec super e vallo prospectant Troes'. 96 Iovem didicit sc. quam potens esset, cf. Hor. C. IV 14, 7: "'quem legis expertes Latinae/Vindelici didicere nuper/quid Marte posses'. 97 Bellerophontem cf. ad v. 91. 98 imposuisse viam mundo: caelum vel aëra pervium reddidisse. 99—100 Post fuerat interpunxi, ita ut verba sequentia sic intellegenda sint: cuius sub pedibus neque terrae neque fretum tulit ulla vestigia cursus. Bellerophon enim, dum in aëre equitat, neque mare neque terras pedibus tangit, cf. Mnem. 42, 116. 101 Dativus bis cum participio surgens arte iungendum. Talibus hominibus, quales fuerunt Salmoneus et Bellerophon, surgit Heniochus, cuius forma tibi notanda (sic Bentl. pro codd. lectione conandd) erit.
102—117 Recte poeta docet cum vicesimo gradu Arietis surgere Haedi. Haedos (cf. ad v. 67), quibus orientibus nascuntur non severi iudices, qualis fuit Cato, neque viri duri, ut T. Manlius Torquatus et Horatii fratres, sed petulantes, agiles, libidinosi, quin etiam pastores, qui fistula modulantes rustici carminis modos edunt. — ortus participium est.
103 tremulum... mentum, cf. I 845: 'hirta figurantis tremulo sub lumine menta'. 104promittere: proferre, ostendere. 105 dexter sc. ab Ariete, cf. v. 37. — ne crede eet.: noli credere opus huius signi, sc. Haedorum, severae frontis esse, h.e. severitatem prae se ferre. Quale illud Haedorum opus sit, proximis verbis explicatur. 106 strictos in corda Catonis: homines tam severos ut corda Catonis aemulentur. De hoe usu peculiari praepositionis in cf. IV 109, 220, 667, 668, V 45. De vi participii strictus cf. I 771. 107 Torquatum: significatur T. Manlius consulis filius (a° 340 a. Chr. n.), qui imperii patrii



278
LIBER QUINTUS.
Atalantae factum a poeta in maius augetur, nam non stravit aprum Calydonium vulnere primo, sed Ovidio auctore sagitta eius 'summum corpus' ferae destrinxit, Met. VIII 382. 183 quique erat eet. ita scripsi cum Postgatio pro codicum lectione quamque. Sententia enim est: 'qui sub Orione nati sunt, colunt Meleagrum Herculem Atalantam, etiam Actaeonem, illum scilicet, qui silvis metuendus, non illum qui in cervum conversus canum praeda erat', Postgate Silva Man. 48. De Actaeone, Aristei et Autonoae filio, qui a Diana in cervum conversus est, quia eam in fonte Parthenio lavantem conspexerat, cf. Ov. Met. III 177 sqq., Hyg. fab. 181. 184 canibus... praeda, cf. Ov. Met. XI 27: 'praeda canum est'. — ducuntur: delectantur. 185 formidine mortis: contextu variarum plumarum, cf. Verg. G. III 372: 'puniceaeve agitant pavidos formidine pennae'; Aen. XII 750: '(cervum nanctus)puniceae saeptum formidine pennae/ venator cursu canis et latratibus instat'. 186 laqueos; robg $póyws, quibus ferae capiuntur, cum in scrobes incidunt, parant. 187 currentisque feras velut lepores, quos -zaïq noó\>vrpa.$a,iq implicant (pedicarum compede nectunt). Manilius Grattium (Cyn. 89 sqq.) imitatus esse videtur, ut docet Enkius x) in ed. II p. 37. 189 cepisse: de hoe inf. perf. cf. Kuehner LG2 II i, 133. 190 caeco missa profundo: ex latebris maris profundi emissa, sive quae litoribus profundum mittit, cf. Oppian. Halieut. III 138. 191 monstrorum: maritimorum, qualia sunt cete et thynni et praesertim phocae. — sternere: occidere (cf. v. 182), non exponere, nam qui sub Iugulis nati sunt, pisces venantur et occidunt, non vendunt. 192 horrendumque... fretis pontum: mare imprimis horrendum est, ubi in fretis aestuat; fretis igitur ablativus, qui dicitur, causae moventis est. Fayus feris edidit. — in bella lacessere: vulgo instrumentalis adhibetur: proelio lacessere, Kuehner LG2 II 1, 381. 193 et colare eet.: longe linis immissis fluvios fluentes percolare, colum enim genus retis est in quadrum formati, quaetragula a piscatoribus appellatur (Plin. n. h. XVI § 34), cf. Auson. Ep. XIIII (IV) 56 (p. 247 Peiper): 'et nomina vilica, lina/c o 1 aque et insutos terrenis vermibus hamos'. 194 More suo M. locum concludit una sententia generali. 195 luxuriae quia terra parum: quia terra non satis praebet
') Laudat verba Vlkii: 'formidinem laqueos pedicas canes ferramenta venatoria eadem serie prosequitur Grattius, nisi quod fovearum nulla mentio. Non temere Urnen, sed ex Gratti mente eas addidit Manilius'.



LIBER QUINTUS.
279
ciborum delicatorum. — jastidit et scripsi praeeunte Becherto pro codd. lectione fastidiet, quae coniectura et verborum constructione flagitatur (et... venter et.. NereusJ et tempore verbi pascit commendatur. Cum toto loco cf. Lucan IV 373 sqq.: 'o prodiga rerum/ luxuries numquam parvo contenta paratis/et quaesitorum terra pelagoque ciborum/ambitiosa fames'.
197—205 Procyon1) sive Antecanis, quod ante maiorem Canem exoritur (I 412), non cum Cancri gradu vicesimo septimo surgit sed cum 3V20—9°> cf- HiPP- 111 l* *3 (P- 23°' -5 Man.): tou d4 npfouvos óWêXXovtos .owavatsXXsi fiev aan& 6 ^wbSaxo? dnb Kapxtvou è' [xoipag {X£<m? kü Kapxtvou fxotpa? 3'. Quo sub sidere non venatores illi quidem nascuntur, sed ii qui arma instrumentaque venandi fabricant et ministrant.
199 venatus plur. ace, cf. Ov. Met. IV 302, 309. 200 Is qui sub Antecane natus est, stemma novit canis eiusque genus aestimat (numerat) e maioribus eius, moresque ex regione, unde venit, cf. Gratt. Cyn. 154 (Enk.): 'mille canum patriae ductique ab origine mores/quoique sua'. 202 valida... cuspide, cf. Gratt. Cyn. 108 (Enk.): 'ille etiam valido primus venabula dente/induit'. 203 contéxtis. .. nodis (cf. v. 561: 'contextas per alas') lectio sana est, nam hastilia illa ex pluribus partibus constant, quae inter se iunguntur ut membra nodis.
205 fabricare dabit: fabricabit; subiectum enim manet idem, qui sub Procyone natus est. Constructio est vulgaris neque potest.comparari cum exemplis, qualia sunt do bibere eet. (Kuehner LG2 II 1, 681; Schmalz LG4 421), sed potius cum aliis, in quibus verbum dandi cum inf. iünctum per ambitum actionem indicat, Vitr. VII 10, 4: 'et quo magis ex meliore vino (faex) parabitur, non modo atramenti, sed etiam indici (=« 'indigo') colorem dabit imitari' (= imitabitur). Cramerus autem (Inf. b. Man. 65) explicat: 'fabricanda curabit', sed ipse Procyonis alumnus ille instrumenta venatoria fabricat, ut superiora docent, non aliis dat ea fabricanda.
206—250 Sirius (sive Canicula I 396 sqq) et Crater (I 418) una cum Leone surgunt, e quibus praesertim ille et ab agricolis et ab astrologis maxime observatus est (Cic. de div. II § 93) cum propter tempus ortus matutini (Boll, Sternglaube und Stemdeutung p. 20) tum
Procyon.
Ta Leoni
7raoavaTffX Xovra.
') In Firmici codd. (Vin 9, 3) hoe sidus appellatur Argion, quod nomen tuetur Bollius Sph. 400. De nominis Procyon origine cf. Id. Sph. 183.



282
LIBER QUINTUS.
Ta Virgïni
'aoavaTÉX/övra.
Corona.
eet.: ponet in collibus ulmos, quae vites sustineant, derectis in quincuncem ordinibus (Cic. de sen. 59), ita ut a fronte x) choreas (cf. I 671) imitetur, cf. Verg. G. II 276 sqq.: 'sin (metabere) tumulis acclive solum collisque supinos, / indulge ordinibus, nee setius omnis in . unguem / arboribus positis secto via limite quadret'. 240 Altera ratio est vitis ita sine arboribus serendae, ut bracchia eius extendantur et saepibus vel muro nitantur. 241/2 Tertia ratio est, si cultor surculum a matrice resecat et parvis adminiculis (calamis) adnectit, dum inter vites segetem serit. 244 pro regione co/et, cf. Verg. G. II 273: 'collibus an plano melius sit ponere vitem quaere prius'. 244/5 et miseris dedi pro codd. lectione emiseris (Mnem. 1914 p. 117) et locum ita interpretor: large (nee paree) vina in cella condita (recepta, cf. v. 275) aegris et pauperibus (miseris) largietur e dolio hauriens, nee minus ipse fructibus suis (vindemia) fruetur (ita Seal. pro lectione codd. fovetur). 246 mergetque in pocula mentem: egregie dictum de potatore, cuius mens vino corrumpitur atque interit. 247/8 Non modo quotannis spem suam credet terrae, vitem serens, sed etiam lucra ex annona ingravescente provenientia (annonae vectigal, cf. V 628) sectabitur atque eas merces emet vendetque, quarum pretium crescit, quia pondus umore auctum est, cf. Firm. VIII 10, 6: 'quodsi actus illi benivolarum stellarum decreverit radius, umidas merces negotiabitur'. — in annua vota: ut id quod votis a dis precatus est, in hunc annum ab iis praestetur, cf. IV 400: 'annua solliciti consument vota coloni'.
251—293 Non cum quinto gradu Virginis, sed cum ttp 270 usque ad éh 41/2° surgit Corona (I 319), cf. Hipp. II 5, 2 (p. 186, 16 Man.): xov ae 2t£ij)«vcu avaxeTXovzoq ffUvavaxsXXst fjtev avrdS xoü ijeachaxoö xixijfia to am HapSévov xai x' [loipaq ems XrjXdïv e [xoipaq [xéoyig.
251 Erigone eos parit, „qui amoenis hortorum delectationibus adhaerescant" (Firm. VIII 11, 1), ipsa autem puella paulo post (256) dicitur ea facere, quae proprie sunt alumnorum eius, cf. v. 263: 'effingetque suum sidus'. Itaque optimo iure Breiterus in v. 256 ille mutavit in illa. 25\/2 tibi quinque: ita Bentleius restituit pro ter quinque, cf. Firm. 18, 11, 1: 'in Virginis parte V exoritur Corona'. Accedit quod mox v. 271 de gradu decimo sermo est et poeta recto partium ordine procedere solet. — quinque... partibus ereptisponto: cum partes
') Etiam in M est fronde.



288
LIBER QUINTUS.
magistratus et iudices fiunt publicisque muneribus funguntur. 319 Ulo: transit poeta ad numerum singularem. — digitos quaesiverit hasta (ita Bentl.): coram illo numquam hasta caruerit digitis; hasta enim in auctionibus erigebatur, ubi licitatores digitum tollebant, cf. Cic. II Verr. I § 141: 'accurrunt tamen ad tempus tutores; digitum tollit Iunius patruus'. 320 sector, cf. Gai. Inst. IV § 146: 'sectores vocantur, qui publice bona mercantur'. Compendii sui causa bona damnatorum emebant in auctionibus ac postea pro suo compendio venditabant. — poenamque lucretur: scelus impune committat. 321 debitor aeris sc. publici. 322 cognitor est urbis, cf. Paul. de sign. p. 49, 29 (Lindsay): 'cognitor est, qui litem alterius suscipit coram ab eo, cui datus est. Procurator autem absentis nomine actor fit' (Gai. Inst. IV § 124). Cognitor igitur 'urbis is est, qui pro urbe causas cognoscit atque eodem fere munere fungitur, atque hodie is qui „officier van justitie" a nobis appellatur. — nee non eet.: sequitur levis nota, qualem Manilius addere solet personae descriptioni, cf. IV 150. — lascivit in amores: lasciviens indulget amoribus, cf. V 45. 323 ponit forum: res forenses deponit. 324 mobilis in saltus: saltator elegans, cf. IV 220; Cic. Mur. § 13. — scaenae mollior arte: etiam facilius se movens, cum in scaena agit, quam cum saltat; arte non abl. comparations sed limitationis est.
Lyra. 325—339 Lyra non una cum gradu 26° (cf. v. 338) Librae surgit, sed cum parte ?>xj2 Scorpionis, ut Hipparchus docet II 5, 6 (p. 190, 15 Man.): v/jg <5s Avaocg dvaxsïXovoTQS (XUvavaTsXXÊt fisv avttj 0 ï^umaxog oma Ixopmov [xoipag 3' juüryjs «>>s Ixopntov irj. Quo sidere exoriente nascuntur cantores, citharoedi, fidicines, qui inter epulas cantu Bacchum muicent, inter curas murmure furtivo carminum mentem suam levant sibique ipsi ad aures proprias perpetuo cantant.
325 surgente Lyra: de Lyra in caelo posita cf. ad I 324—330.
325/6 testudinis... forma: sidus cui forma est testudinis, quae non ante mortem suam {tantum post fata) sonare coepit per heredem h.e. per Orpheum, qui eam a Mercurio accepit. 327 Oeagrius Orpheus: filius Oeagri, regis Thraciae, cf. Ov. Met. XI 41 sqq.: 'perque os, pro Iuppiter, illud/auditum saxis intellectumque ferarum /sensibus' eet. 329 Diti lacrimas: cum Orpheus uxore mortua ad infêros ipse delapsus lyra sua tantopere Plutonem et Proserpinam demulceret, ut eum sinerent uxorem ab inferis reducere, cf. Ov. Met. X 41:



LIBER QUINTUS.
293
Etiam quod ad Delphinum attinet, poeta erravit, nam non cum Capricorno, sed iam cum parte 19V20 Sagittarii surgens se mundo ostendit, cf. Hipp. II 5, 14 (p. 196, 23): to'j $1 AsXyivog mnzttkovTOi (ruvovaTsXXa u}v aW2 6 Z,amxxoq dnb To|órou [loipaq x' jx&Tïfë aug To£ötou è' xat x' /wsïjg.
390 Anguitenens Graece dicitur «JMwx«5 (I 331—336); procreat autem marsos, i. e. homines, qui mitigare serpentes et veneno exarmare sciunt. Aliter Teucrus apud Boll Sph. p. 49, 4—5 : b èftovyoq Snpoyóvovq n xat xaXXwröus iaxpovq. 391 w/z//: apparet, se ostendit, cf. Mnem. 47 (1919) p. 343. 392 creatis: iis qui tune nascuntur. 393 peploque: veram lectionem h.1. G praebet, ML: populoque. 394 horrendis... venenis: anguibus venenatis, cf. IV 665: 'crimina terrae' (= monstra terrae detestanda).
395 Piscis notius (cf. I 438—439) piscatores, aequoreae mercis institores, urinatores, qui conchas, margaritas, ostreas in alto mari captant, procreat. — se patrio producet in aequore: prodibit ex aequore, in quo vivit, quae eius est patria. 396 ferens se. se. — alienis finibus: ubi non piscis, sed alia animalia versari solent. 397 erit.. capiens: ceperit, cf. Schmalz LG4 p. 459; Löfstedt Komm. zur Peregr. Aeth. p. 249. 398 suos circumferetx) annos: se circumferet, versabitur, vivet, aetatem suam aget in litoribus ripisve. 399 pendentem.. caeco in aequore: natantem in mari profundo, cf. V 54. 400 concha valloque latentis: margaritas concha quasi vallo munitas, cf. V 272. 401 immersus: urinator. — nihil sc. maius hominibus reliquum est quod audeant. 402 quaestus naufragio petitur: lucrum quaeritur ab iis, qui ne naufragium et pericula vitae quidem timent, dummodo lucrentur. — profundo (dativus) = in mare profundum. 403 pariter cum praeda exquiritur: corpus urinatoris una cum margaritis, quibus in mari profundo potitus est, ad maris superficiem extrahitur2). 405 Nonnumquam margaritae inveniuntur, quae pretio pares sunt patrimoniis (censibus) vel gemmis nitentibus (lapidum nitori). 406 Vix quisquam diei potest locuples, dives, qui nihil nisi praedia possideat, nam terra oneratur etiam illis divitiis, quae e mari profundo proferuntur. Eadem sententia atque v. 195. 407 tali sorte: breviter dictum pro sententia relativa: qui tali sorte, sub hoe sidere natus est. 408 externos... labores: quae-
Ophiuchus. Piscis notius.
') Locus deest in Thesauro.
*) Plin n.h. XIX § 52: 'ostrearum genera naufragio exquiri'.



298
LIBER QUINTUS.
furialibus Atrei' (Brandt). 463 ructantemquepatrem natos: Thyestem, cui Atreus proprios filios epulandos apposuerat. Praesertim haec fabula, a L. Vario scripta (Schanz RLG. II 1 § 267), magnopere a Romanis laudabatur, cf. Quint. X 1, 98: 'Varii Thyestes cuilibet Graecarum comparari potest'; Philarg. ad Verg. Ecl. VIII 10: 'Varium, cuius exstat Thyestes tragoedia, omnibus tragicis praeferenda'. In verbo Latino ructandi non videtur ea vis fuisse, quae nobis in vocabulo vernaculo 'oprispen' taedio est, quamobcausam non vitatur in versu heroico cf. Iuv. IV 31, III 107, VI 10. — reversum, cf. III 18—19. 465 uteri: sc. eiusdem, fratres una matre natos, Eteoclem et Polynicem, cf. Tac. ann. I 59, 2: 'Arminium... subiectusservitio uxoris uterus vecordem agebat'. — mixtumque in fratre par en tem : Oedipodem, qui et pater et frater fuit liberorum, quos ex matre sua suscepit. 466 quaerere: inquirere1) in fabulam Medeae liberorumque, quos ipsa ut Iason em maritum parum fidelem ulcisceretur, necavit. —fratremque: Absyrtum, quem ipsa fugiens membratim per vias discerpsit, ut patrem insequentem moraretur.— patremque: Aeëtam, Colchorum regem. Praeter Euripidem, Ennium, Senecam etiam Ovidius idem argumentum tractavit, cf. Schanz RLG. II 1 § 309, Tac. dial. 12, Hor. A. P. 123, 185 (ubi eodem modo 'Medea' et 'Atreus'
tragoediae iunguntur). 467 hinc Mine: vestimenta veneno tincta
Creusae alteri Iasonis uxori missa, atque eidem datam coronam auream, 'qua accepta Creusa cum Iasone et Creontë conflagravit', Hyg. fab. XXV. 468 aè'riamque fugam sc. Medeae, cf. Sen. Med. 1025: 'ego inter auras aliti curru vehar'. Per aëra enim draconibus ablata fugit Athenas. — votosque... annos: persuaserat Medea filiabus Peliae, ut patrem senem necarent atque in aëno coquerent, unde pollicita erat (voveratj fore ut ille prosiliret adulescens, herbis suis mirificis in iuventutem restitutus, cf. Lübker, Reall. 8 p. 651. — annos sc. iuveniles.
470 'Ipse forsitan Cepheus erit dramatis argumentum' (Bentl.). Erat enim persona in fabula Andromeda Sophoclis Euripidis Ennii Accii. De indicativo frefereturj cf. Kuehner LG2 II 1, 811, 2. 471 mitior ibit: minus severus quam tragoediarum scriptor erit, cf. Mnem. 47 (1919) p. 344. 473 Enumerantur personae comoediae palliatae, cf. Plaut.
') Scaliger: „tö quaerere ex persona Iasonis interfectos a Medea natos quaeren'.is*, sed haec explicatio in solam priorem partem versus cadit, non in posteriorem.



3°°
LIBER QUINTUS.
Cassiope.
haec est, quae dicitur Ganymedem rapuisse et amanti Iovi tradidisse
itaque super Aquarium volare videtur. Hunc enim complures Ganymedem esse finxerunt'. Aquila tamen non super Aquarium volat, sed inter Capricornum et Lyram (Man. I 626) neque a sinistra parte l) rorantis Iuvenis (487—488) oritur, sed iam in medio caelo est Aquario surgente. Fortasse Manilius in hunc errorem ductus est, cum globo caelesti adstans et Aquarium contemplans, a manu sinistra Aquilam haberet. 489 fertur: se movet, surgit, 'se portat' (Cic. Arat. 87), artxai.
490 missa sc. a Iove in terram. 491 notat: signat. 492 natus: Aquila oriente nati caede humana, spoliis, rapinis vivent, feras etiam conlicient, contumaces, fortissimi, strenui, armigeri, satellites erunt. Aliter Teucrus apud Boll. Sph. 50, 15: 0 dsibg \xiiorovg, fxvïatyixévoug, Tipótjona. f3a<7iXt3ta ri .rept f3aoïXsïs ovzag (cf. 503). 493 vel caede: etiam homines occidens praedae cupiditate (ut proximo versu: hominum strages). 496 ipse sibi lex est: sibi uni obtemperat-, aliis non paret. 497 praecipitant vires: (intransitive) feruntur, ut torrens (Cic. de or. III § 186: 'in amni praecipitante'). — contemnere: ita proposui pro codicis M lectione contenere, quae coniectura etiam commendatur a Firmico (VIII 16, 2): 'si mortem secura animositate contempserint'. (Mnem. 42, 1914, p. 118). 498 accesserit impetus: si se ad bona facta applicaverint. 499 condere bella: ad finem perducere, cf. 'diem condere' Verg. G. I 458, 'soles' Ecl. 9, 52. Alio sensu Verg. Ecl. 6, 7: 'tristia condere (= componere) bella'. 501 Redit poeta ad aliam imaginem Aquilae (V 25, Boll Sph. 115), in qua avis non Ganymedem, sed fulmina ad Iovem refert.
505—537 Cassiope, de cuius ortu supra rettuli (ad v. 450), utpote quae femina ornamentis et munditiis gaudeat, 'aurifices bracteatores inauratores margaritarios' (Firm. VIII 16, 3), auri fossores, aurilegulos procreat. Teucrus autem (Boll Sph. 41, 17), qui sub Ariete Calliopam commemorat, ei tribuit tptXovsacous, 7vvaixag lut^om^oiLsvag, e'711 téXa os Shfioiiévotg. 506 dextra de parte: regio caeli recte a poeta indicata est, cf. V 37. 507/8 mille figuris ver tere opus: auro fabre facto mille dare formas. — acquirere dotem: pretium dare, auro decus addere, cf. III 28. 509 lapidum vivos miscere colores: non agit poeta de musivariis, ut plerique interpretes credunt, sed de aurificibus, qui pocula
J) De parte sinistra cf. ad V 37.



LIBER QUINTUS.
301
vel vasa aurea lapidibus pretiosis vel gemmis nitentibus distinguunt, cf. Sen. Med. 573: 'quodque gemmarum nitor/distinguit aurufn'.
510 hinc: favente Cassiopa atque adeo ex opere illorum artificum. — augusta... munera quae Augustus templis restauratis et novis donavit, cf. Suet. Aug. 30. 511 aurea... lumina appellantur aurea dona in templo Apollinis, quae nitore et splendore cum radiis ipsius dei certant.
513 Pompeia... monumenta, cf. Plin. n. h. XXXVII § 11: 'gemmas plures, quod peregrino appellant nomine dactyliothecam, primus omnium Romae habuit privignus Sullae Scaurus, diuque nulla alia fuit, donec Pompeius Magnus eam quae Mithridatis regis fuerat inter dona in Capitolio dicaret'; § 12: 'victoria tamen illa Pompeii primum ad margaritas gemmasque mores inclinavit'. 514 In Pompeii triumpho tropaea exhibentia Mithridatis vultum ferebantur, quae post triumphum in theatro Pompeii deposita sunt, cf. Tac. ann. III 23. 515 non exstincta luë l) (ita cum Breitero scripsi): non incendio deleta, cf. Sil. It. XVII 96: 'it totis inimica lues (= ignis) cum turbine castris'. — recentia jlammis: post incendium restaurata (de abl. cf. Kuehner LG2 II1, 364 A. 2). Monumenta illa Pompeii erant et in Capitolio et in eius theatro (Tac. ann. III 23), cuius theatri erat scaena lignea (v. Wag. Scaen. Rom. 11), quae saepissime igne vastata est (Richter, Topogr. Rom. p. 227—228), sed semper restaurata. Meminit fortasse Manilius incendii, cuius mentio fit a Tac. ann. III 72, 4: „at Pompeii theatrum igne fortuito haustum Caesar (sc. Tiberius a° 22 p. Ghr. n.) exstructurum pollicitus est eo quod nemo e familia restaurando sufficeret, manente tamen nomine Pompeii'; ann. VI 45, 2, Mnem. 48, 1920, 189—192. 516 hinc lenocinium formae: Cassiope etiam ornamenta dat, quae pulchritudinem feminae blandiorem, suaviorem, iucundiorem reddunt, et. V 269. 518 ducti: appositi. 520 matrona: qualis est Cassiope. — tractare: tundere, procudere, fabricari. — creatos: alumnos, qui sub Cassiopa nati sunt. 521 factum: fabre factum.
522 tali sub munere: quod Cassiope artificibus imposuit, qui sub ea nati sunt. 523 furto: furtive. 524 naturam: metallum, „aurum inrepertum et sic melius situm" (Hor. C. III 3, 49). — praedae dat. finalis ■ est: ad praedam (aurum) parandam. 525 gazam: massam auream.
526 novo... caelo: aurum proferre in aëris superi oras, quas nondum
') Kuehner LG' I 330, 3; 486 tf.



302
LIBER QUINTUS.
ra Piscibus
novit. 527 Cf. Plin. n. h. XXXIII § 66: 'aurum invenitur in nostro orbe... tribus modis: fluminum ramentis ut in... Pactoio Asiae... alio modo puteorum scrobibus effbditur aut in ruina montium quaeritur... (§ 70) tertia ratio opera vicerit Gigantum. Cunic u 1 i s per magna spatia actis cavantur montes lucernarum ad lumina'. Hoe triplex genus effbdiendi auri non notat Manilius, sed tantum primum et tertium, tertium quidem versibus 523—526, primum autem versibus 5 27—5 30. 528perfundetque eet.: numinis ripas madidas iterum atque iterum (novo... ponto) asperget aqua auri plena. 529 parva... momenta: levia auri pondera, lucra non magna. — ramentis... minutis: e minusculis arenarum aurearum partibus. 530 census cf. I 12. — in aurum (cf. V 45, 322; IV 109, 220, 668): ita spumare, ut aurum ex eo prodeat. Totus versus 530 hic aliquatenus claudicat post versus priores, quamobcausam Iacobus eum posuit post v. 528. 531 et ceX: novum genus hominum, qui sub Cassiopa nascuntur, describitur, qui avaros oculos in mare (verticibus mediis) aestuosum immittunt ad margaritas (lapillos perlucentes) quaerendas. 533/4 Rursus aliud genus hominum per et introducitur. Quod illi faciunt, in verso ordine a poeta narrat ur. Primum enim venam latentem argenti eruet, deinde silicem h. e. argentum impurum aqua fluvii frivo saliente) purgabit (liquabit) tum argenti glebas coquet, cf. Pers. Sat. II 66/7: 'haec bacam conchae rasisse et stringere venas/ferventis massae crudo de pulvere iussit'.
535 per utrumque: et ex auro et ex argento. 536 'Aurum argento, argentum auro commutabit, nam superiore versu dixit utrumque, h.e. aurum et argentum' (Huetius p. 73 apud Fayum).
538—693 Quattuor sidera una cum Piscibus a Manilio dicuntur oriri: Andromeda (cum gradu 120), Equus sive Pegasus (cum gradu 2i°), Engonasin sive Hercules (per extremos Pisces), Cetus (sub extremis Piscibus), sed sola quae de Ceti ortu afferuntur (v. 657) recte se habent1) reliqua (vv. 539, 632, 648) corrigenda sunt. De Andromeda enim Hipp. II 5, 10 (p. 194, 7 Man.): tüs 0*5 'Av&pouJo'ag dvav-Xkovovi; (rovavaTÏXXsi [xsv avzrj 0 tydmaxbg dnb Ar/oxspw u' fxoipxq s<ag 'Y$po%6ov [xoipag tr' xai x juanjg, de Equo Hipp. II-5, 11 (p. 194, 18): zoO èï "\nnov avariXlovzoc; awavaxiXkei fisv a'jxü 6 "Cfüèiaxbg dnb -rijg dpyr,g -zou Atyótsöu l«g
*) Cf. Hipp. III 1, 8.



LIBER QUINTUS.
303
'YSpoyoov [xoipag a xai x., Engonasin vero iam medium caelum superavit, cum extrema pars Piscium oritur, Hipp. II 5, 3.
539 bis sex in partes cum Piscibus artis iungendum est. — caelo... dextro: recte, cf. ad V 37. — aurea: auro splendens utpote stellata.
540—619 Praemisit poeta descriptioni fortunae eorum^ qui sub Andromeda nati sunt, ipsius puellae fabulam, quae est una e locis pulcherrimis huius poematis1). Iam breviter eam perstrinxit I 354— 360, nunc vero ei tribuit octoginta versus (540—619), in quibus Euripidis drama, quod Andromeda inscribitur, hodie deperditum, Manilio exemplo fuit2), de cuius dramatis argumento et fragmentis cf. Trag. Gr. fragm. Nauck1 p. 312 fr. 114—156 (p. 392 N2). Hic sufficiat afferre Ps. Eratosth. Catast. 15 (p. 19, 12 Olivieri): r,v èé (Cepheus), üg E~jfimè\iq. cpiYsiv, AiSiónw fiaaitevg, ' AvftpouAèug r)s uaróp' vr)v ds avzoü Bvyazipa iïoxèï npoBsivai z$ x'^tsc fiopuv, vjv Hspasbg 6 Aiog qïswms.' oY r,v xai avcèg iv xoïg aazpoig izi3in 'AStjvócs yvufXY). 17: avrt] (Andromeda) xüzai iv zoïg aazpoig md t/)v 'ASyjvócv, t<5v Tlspaiong aSkuv vnó^.vy][j.a, mazzzafiévin zag ysïpag, ag xai nposziBrj zü xr,zzi' dv3' t»v auSeSja vno zou Ilspaswg o~jy^ sïïszo za nazpi avfi[iiv£iv ovds zri [irizpi, dXk' avSaipezog sig zo 'Apyog dnrtkSz jtxsT3 ixzivov, euyivig zi ypovcaaqa. Xéyst ó*e xai E\)pmi6\g aayfig iv z& ntpi avr/75 ys.ypa[i{xéva èpd^iazi (Maass, Comm. in Aratum rell., p. 214. 216). — dirorum culpa parentum; de hac culpa Cephei et Andromedae cf. Hyg. fab. 64: 'Cassiope filiae suae Andromedae formam Nereidibus anteposuit. ob id Neptunus expostulavit, ut Andromeda Cephei filia ceto obiceretur. Quae cum esset obiecta, Perseüs Mercurii talaribus volans eo dicitur venisse et eam liberasse a periculo'. — poenae... prodidit: monstro tradidit, ut matris superbiae filia poenas daret. 541/2 totis... jinibus... incubuit pontus: cum mare tumens in terram Africam se effudit. — navtfrdgd: de hac forma a Iacobo restituta pro naufraga, cf. Verg. Aen. III 553, Ov. Met. XIIII 6, Stat. Theb. V 415 (sed ubique: navïfrdgus). 543 Optimo iure hic versus, qui in codd. post 513 legitur, post v. 542 collocatus est a Iacobo. 545 belua: cetus a Neptuno missus. — manderet: devoraret, cf. Verg. Aen. III 627 (de
') Boll Sph. p. 379: „das wechselt in bunten Bildern bis zu dem Höhepunkt gegen den Schluss zu, einem Prachtstück alexandrinischer Kunst, der Episode von der Aussetzung und Befreiung der Andromeda."
") Cf. Edw. Müller, die Andromeda des Euripides, Philol. 66 (1907) p. 48—66. De vestigiis Ovidianis, quae passim inveniuntur, cf. p. 65. Etiam apud Euripidem omnes (Cepheus, Andromeda, Cassiope, Perseüs) inter stellas collocantur. Hoe saltem a Minerva in fine fabulae praedicitur, p. 63.



3°4
LIBER QÜINTUS.
Cyclope): 'vidi atro cum membra fluentia tabo / manderet'; Eur. Andr. fr. 121: èiSsïvai xfei fopfixv. 546 hic Hymenaeus erat: haec erat pompa nuptiarum, 'Andromeda' enimteste schol. Germ. p. 140 S. 'suspensa erat inter duos montes et exposita cetui cum omnibus ornament is'. Ipsa quoque apud Euripidem in prologo queritur (fr. 122): yotfiijkfa ph> o'j cfyv / ncaüvi, ö^a^h a's j yoaiSi <w yuvapus. Quod ad ipsa verba attinet, Manilius Vergilium imitatus est, Aen. IV 127: 'hic Hymenaeus erit'. —solataque publica damna j pnvatis: solabatur Andromeda damna publica suis et parentum damnis sive malis, cf. Eur. Andr. fr. 120: [LzSrmv 'Aidöc ntxzpag vrepSavêiv. De vi passiva Verbi solandi cf. Kuehner LG.2 I 918. 548 non haec ad vota paratos: ad nuptias vestis erat empta, non ad vota solvenda, ut patria monstro liberaretur. 549 virginis... sine funere funus: viva Andromeda sine solita funeris pompa ad mortem ducitur. Figura quae est oxymoron (sine funere funus) comparanda est cum locutionibus Graecis: d-jap.oq yd[ioq (Soph. O. R. 1214), adapcc èüpa (Ai. 625), prnjp dixYixvp (El. 1154), wtvég «Wvog (Phil. 848). Manilium imitatus est Ap. Met. IV 34 (101, 20) 'vivum producitur funus'. 551 mollia... panduntür bracchia, cf. Ov. Met. IV 672: „quam (Andromedam) simul ad duras religatam bracchia cautes/vidit Abantiades" (Perseüs). De similitudine quae inter hunc locum Manilianum et Ov. Met. IV 663—740 intercedit, agit Edw. Muellerus Philol. 66 p. 65, sed ut recte idem demonstra vit, Manilius imprimis Euripidem imitatus est, nee novit Phineum, cui Ovidius (V 10 sqq.) prius Andromedam desponsam esse vult. 552 astrinxere pedes scopulis, cf. Eur. Andr. fr. 122: orXX' ev nvxvoig e5s7/x<jibriv èfxmnhr/iié'jy}. 553 cruce virginea: intacta, inusitata, nova, quo in genere crucis nemo hactenus pependerat affixus, cf. Eur. fr. 122: ag êxps/xaa^v. 555 nivea cervice reelinis: eodem modo Euripides Andromedam non colore fusco Afrorum, sed albo spectatoribus proposuerat, cf. Edw. Mueller 1.1. p. 57. 556 molliter pertinet ad priora (reclinis eet.). 559 Alcyones: aves, in quas Alcyone et Ceyx mutati sunt (Ov. Met. XI 410—748), cf. Verg. G. I 399: 'dilectae Thetidi alcyones'. 561 contextas... per alas: eo quod alas suas in umbraculum alteram super alteram ponunt, cf. ad V 203.
562 ad tua... spectacula: ad te spectandam vel ad spectaculum, quod tu praebebas. 564 Nereis; una e multis. 565 roravit in undas: rorans (lacrimans) in mare submersa est, cf. Ov. Met. XIII 622:



LIBER QUINTUS.
3°5
'nunc quoque dat lacrimas et toto rorat in orbe' (Aurora). 566/7 Aura est Echo, quam in fabula Euripidea Andromeda alloquitur, cf. Eur. Andr. fr. 118: Txoo'SCLvèë èz tav ev avzpoig, dnónavaov saaov, 'kypï, fxs abv tptXatTiv "yóov xópov Xa^stv.x) Etiam schol, in Arist. Thesm. 1068: siaróyocys xaxojTEvaxtov (Jlebile) tov 'H^w ó JLvpim&rjc; èv to ' kvèpopjèda..— resonavit: formam perfecti retinui propter Hor. Sat. I 8, 41, ubi contextus orationis flagitat resonarint (Vollmer); contra Postgatius, Silva Man. 54: resonabat, sed cf. Kuehner LG2 I 887; Ind. gramm. ed. erit. 188. 568 Gorgones Dorcadas insulas contra Hesperidum hortos in Oceano habitasse traduntur, unde Perseüs rediens Medusa interfecta ad Cephei regnum venit, quod regnum postea in Palaestina fuisse dicebatur, cf. Plin. n. h. VIIII § 11: 'beluae, cui dicebatur exposita fuisse Andromeda, ossa Romae, apportata ex oppido Iudaeae Iope ostendit... M. Scaurus.' 570—573 hostis: Medusa. — spolium: caput Medusae, quod redux secum ferebat Perseüs; cf. Ov. Met. IV 615: 'viperei referens spolium memorabile monstri'. — victus in Andromeda: is qui ubique invictus erat, victus est, quod ad Andromedam attinet. — Poeta in his versibus et Euripidem et Ovidium expressit2), cf. Eur. fr. 127: o> ivtpBév' oixripa 01 x.pi\xa\xêvv\v ép&v, Ov. Met. IV 676: 'et stupet et visae correptus imagine formae/paene suas quatere est oblitus in aëre pennas'. 574 catenas, cf. Ov. Met. IV 678: 'non istis digna catenis, sed quibus inter se cupidi iunguntur amantes'.
576 in thalamos eet.: debellando cum monstro marino Andromedam sibi parere uxorem. 577 non territus ira sc. alterius Gorgonis. 578 concitat aerios cursus: cito cursum per aera conficit. Accusativus verbalis est. — concitat... recreat... remeat: ut in poematis Alexandrinisfieri solet, oratio festinat ad id, quod poeta imprimis depingere cupit, h.1. ad certamen, quod Perseüs cum belua iniit, quod in fabula Euripidea spectatoribus a nuntio perferebatur 3). 579 pactus maritam: postquam pepigit Andromedam praemium victoriae fore, Ov. Met. IV 703: 'ut mea sit, servata mea virtute, paciscor. 580 gravidus... pontus; qui mox monstrum pariturus et in litus eiecturus erat. 581/2 onus monstri impellit fluctus, ita ut longo agmine ad litus fugiant. 582/3 undas
*) Edw. Mueller 1. 1. p. 59: 'diese Pausen füllt die Echo hinter der Bühne aus. .. bis sie von A. beim Beginn des Kommos zurückgewiesen wird'. ') Rösch Man. und Lucr. p. 9. 3) Edw. Mueller, LL p. 61.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 20



3o6
LIBER QUINTUS.
scindentis cum F scripsi, nam verbum scindendi obiecto suo carere non potest, eminet autem iam ita absolute positum perspicuum est.
583 pelagusque vomit (sc. caput monstri): ita Bentleius pro: pelagusque movet: „at movere pelagus leve est, cum iam fluctus longo agmine onus monstri (582) fugissent, cf. Ov. Met. XV 513: 'naribus et patulo partem maris e vomit ore' (taurus marinus minans Hippolyto). 584 Non monstrum in mari, sed mare in eius ore immenso navigare videtur.
585/6 tor quibus: 'torquis proprie ornamentum est collis; itaque cetus ille tantos orbes ac spiras agebat adnatans, ut fluctus sinuosi instar torquium essent circa illius colla et terga totum mare tenerent' ita fere Fayus, sed malim credere torquibus et orbes de ingenti tergo curvato monstri e mari surgentis esse dictum, non de fluctibus. — consumunt: omnino tegunt, cf. v. 611. — Phorcys: filius Ponti et Gaeae, frater Nerei = mare, cf. Hom. Od. 172; Verg. Aen. V 240,824. 587 ruentem: beluam irruentem. 589/90 quam fugit in auras spiritus! quam cito dnima tua in aëra evanuit! cf. Ov. Met. VIII 524: 'inque leves abiit paulatim spiritus auras'. 591 tua fata: mortem appropinquantem.
592 poenam: beluam, quae poenam tibi imponet, poena te afficiet. — pelagusque ferentem: fluctus tumentes in litus iacientem, cf. v. 581/2.
593 subvolat: alis fertur in sublime, cf. Ov. Met. XI 789 sq.: 'utque novas umeris adsumpserat alas, subvolat atque iterum corpus super aequora mittit'. — quantis hic retinui propter oppositum quantula praeda. Andromeda virgo parva et imbellis erat prae alis magnis et potentibus Persei. 594 iaculatur est verbum intransitivum h. 1., nam Perseüs non iacula mittit in monstrum, sed 'hamato ense' (Ov. Met. V 80) id petit, gladium in id dirigit. 596 subit: se tollit adversus Perseum vokntem et sibi imminentem — versoque a gurgtte: e mari a se ipso turbato frontem belua erigit. 597 tortis innitens orbi bus: belua cum angue comparatur, qui se per orbes spirasque suas erigit, cf. Ov. Met. III 41 sqq.: 'ille volubilibus squamosos nexibus orbes/torquet et immensos saltu sinuatur in arcus' eet.
599 semet iaculata profundo: illa (belua), ut Perseum attingere possit, corpus suum e mari profundo in aëra iacere conatur. 600 laxumque per aethera: aether latus laxus appellatur, quia ei qui in illo versatur vel volat, ut Perseüs, liberos dat motus, cf. Verg. G. IV 247: 'laxos in foribus suspendit aranea casses'; Suet. Tib. 11: 'hic modicis contentus aedibus nee multo laxiore suburbano'. 601 verberat ora, cf.



LIBER QUINTUS.
3°7
Ov. IV 727: 'falcato verberat ense'. 602 saevit in auras eet., cf. Ov. Met. IV 721 sqq.: 'vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras / attollit, modo subdit aquis, modo more ferocis / versat apri'. 603 sine vulnere: nullum vulnerantes, cf. Ov. Met. VII 786: 'et va nos exercet in aëra mor sus'; Verg. Aen. V 436: 'duro crepi-
tant sub volnere malae'. 604/5 ejjlat sanguineis undis, cf. Ov.
Met. IV 728 sqq.: 'belua puniceo mixtos cum sanguine fluctus/ ore vomit: maduere graves adspergine pennae'. — exstillat: stillatim eiaculatur, cf. Col. XII 48, 2: 'atque omnem amurcam exstillare'. Sed plerumque hoe verbum intransitivum est. 606 pugnandi causa: cf. Ov. Met. IV 739: 'incedit virgo (Andromeda) pretiumque et causa laboris'; Man. V 618: 'mercedem tanti belli'. 607 provindice tali, cf. v. 588: 'sub vindice tanto'. 608 animoque... pendet: est lusus verborum, quia dicitur et animi pendère = anxium esse et corpore pendere = cruci affixum esse. Sententia igitur haec est: magis animi quam corporis cruciatus Andromeda sentit. 613 liquido... in marmore: in mari candido et spumanti, cf. Verg. Aen. VII 28, 718; X 208. Iam praeierat Ennius ann. 384. D& re cf. Ov. Met. IV 740: 'ipse manus hausta victrices abluit unda'. 614 maior: ita spectatoribus videbatur, postquam victo monstro in mari se lavit. 616 desponsam pugna nupturam dote mariti: cum Eduino Muellero non interpungendum est post pugna (Phil. 66, 66), ut ego in editione critica feci, sed post desponsam. Dos enim h. 1. non est donum, quod pater filiae dat, cum illa in matrimonium collocatur, sed id quod a sponso datur sponsae, Graece Fzèva., cf. Nonn. 47, 512: üiopobg 'Avffpo/x/oN?? nrspósig dvikjaaxo Ylsposhg / al-iov êiïvov s/oiv mrpoioix BH po: Sakxoorig. In fabula Euripidea Cepheus Perseum, futurum generum, spernit tamquam advenam inopem, etsi ante pugnam filiam, praemium pugnae, spoponderat, cf. fr. 140: a xkriixov, ag ooi tocg xdy^ocg [ih> «oBsvsïg I «ta)^' 0 SoLi^m), [xéya fpovovai tf' ot Xoyot (ita Cepheus ad Perseum), fr. 142 yjpvoov [xdlicna fiodkoiica èó[ioig è/stv eet. Atque Manilius V 23 item avaram mentem parentum finxit: 'Andromedamque negans genitor cum coniuge Cepheus'. Ergo verba in v. 616 sic sunt explicanda: puellam 2l parentibus desponsam et Perseo nupturam, cum pugna (auxilium Andromedae datum) dos erit, quam markus dabit, cf. Ov. Met. V 15: 'hac vitam servatae dote rependis?' Apud Claud. de raptu Pros. I 28 chaos dotale vocatur, quippe quod regnum infernum Proserpina
:to*



'LIBER QUINTUS.
3°9
facta per ossa cucurrit'. 626 carnificis... imago: nascitur (venit) 6 runoq carnijicis eiusdemque ianitoris carceris (Cic. 1.1.), qui omnia vendit propinquis damnatorum, velut mortem et strictam securim (627), h.e. qui pecunia accepta polücetur se uno ictu securis alicui damnato mortem allaturum esse (Cic. 1.1.). Idem venditaccensos rogos (627) h.e., a parentibus hominis damnati pretio accepto curat corpus sepeliendüm eius qui supplicio affectus est, non id feris et avibus dilaniandum relinquit. Ita supplicium aliorum (628) ipsi lucro est (vectigal), cf. V 248. 629 et scopulis: cum ML edidi, sed praestat cum G legere: e scopulis, quia et iuxta ipsam abundat. — puellam: Andromedam.
630 vinctorum dominus est ergastulo praefectus, oompeditis praepositus. — sociusque in parte catenae: nonnumquam una cum vinctis catenatus est alumnus Andromedae eadem catena, cf. Sen. Ep. 5, 7: 'quemadmodum eadem catena et custodiam et militem copu 1 at'.
631 poenis dativus finalis est: inter dum homines innocentes (innoxia corpora) in carcere servat, ut supplicio afficiantur.
632—645 Sub Equo sive Pegaso (cf. Cic. de n.d. II §§ 111, 112; Hyg. astr. 2, 18; 3, 17; Col. XI 2, 31; Plin. n.h. XVIII § 238) nascentur cursores, equorum domitores, equites, aurigae, nuntii, etiam veterinarii et medici, cf. Teucr. apud Boll. Sph. 42, 15: «ag X' (sc. Arietis) to /xepog tov UYjyxoov jSsps&zptovs (veredarios), imroxófAovg, areXarag, xajSaXXocpiovg, óv^Xarag.
633 signabit terrae Urnen: superabit finitorem. — orbi sc. terrarum.
634 aërius: similiter de Perseo cf. Val. Fl. I 67: 'nunc aerii plantaria vellet Perseos'. — volabit, nam Pegasus volucer est, ut V 24: 'quique vol at stellatus Equus', verum alibi (I 348) alis caret.
635 sub tali tempore, cf. Lucr. VI 413: 'uno sub tempore' Kuehner LG2 II 1,5 70, 2. 636 come per officium: comiter et officiose. — vigilantia membra ferëntis: vigilantes et properantes. 637 glömerabtt... gyros: gyros gyris addit, gyros gyris implicat, cf. V 75, 167; Verg. Aen. V 584. — dorsoque superbus, cf. Lucan I 245: 'celsus medio conspectus in agmine Caesar', 'hoch zu RoB'. 638 rector cum milite mixtus: idem et eques et dux copiarum. 639 stadium fraudare Jide (poterit): tam celeriter curret, ut stadium iusto brevius esse videatur.
640 campum tollere cursu: currendo efficere, ut spatium campi nullum esse videatur, cf. Verg. Aen. V 145; Nemes. Cyn. 289. 641 quamvis pertinet ad solum superlativum extremo: quamvis ab extremo
Equus (Pegasus).



3io
LIBER QUINTUS.
Engonasin.
orbe nuntius venerit, etiam citius (quam ille cursor, de quo inv. 640 sermo erat) revolaverit (redierit). 642 vel bis: quin etiam iterum in extremum orbem penetraverit. Futurum exactum pro simplici mirabilem celeritatem significat. 643 vilibus... sucis: sucis herbarum parvo vel nullo pretio paratarum. 644 medicas artes, cf. V 354. — in membra: ad membra curanda, cf. 620/1. 645 et quae nascentur: quidquid herbarum nascetur, unde medicamenta riant ad homines sanandos.
646—656 Engonasin sive Hercule oriente nascentur servi fugitivi, dolosi, insidiatores, insessores viarum, schoenobatae, aerobatae, cf. Teucr. apud Boll. Sph. 43, 26: (Geminorum) swg fxoipag p' vj oupb. zou K/itovg xat 'HpaxXvjs nalotiag <Jta3vjxïjg ó\dXkoty[xa, bcStyizag nafflxoatQcpiovg, Xwno^vzotg. — nixa genu species, cf. I -315: 'nixa venit species: genibus, sibi conscia causae'. — Graio nomine dicta, cf. Verg. Aen. III 210: 'Strophades Graio stant nomine dicta e'.
647 In M hic versus sic legitur: et gonas iuguicula (inguicula L) vides sub origine constat, quem versum partim cum Reinesio partim cum Postgatio (Silva Man. 56) emendavi. Nomen enim proprium Engonasin depravatum erat in et gonas in-; cui clauda abierat in -guicula (inguicola G), Jides in vides. Sententia haec est: Engonasin, cui orienti (:ui sub origine... constat) parum debemus confidere, cf. Sil. It. XIII 33: 'laetus opum, sed clauda fides'. 648 dextra: de dextra aut sinistra h. 1. sermo esse non potest, quandoquidem Engonasin iam medium caelum superavit, cum extremi Pisces apparent, cf. ad v. 537.
650 grassatorque venit: Manilius meminit eorum, quae ipsius aetate facta erant, Suet. Aug. 32: 'grass^tores plurimi palam se ferebant
succincti ferro quasi, tuendi sui causa igitur grassaturas dis-
positis per opportuna loca stationibus inhibuit' (sc. Augustus). 651 sqq. Si quis sub Hercule natus, a dolis et insidiis alienus ad aliquam artem se applicabit, vitae periculum adibit, adhibebit studium suum ad res periculosas (in praerupta dabit ille studium) et artificium suum vendet (pretio ostendet) periclo adeundo, ut paucis dicam, funambulus het, cf. IV 139: 'seque sua semper cupientia vender e laude'. 653 tenuis ausus sine limite gressus: lente audens procedere (sc. in fune), ubi nulla est via, cf. Plaut. Poen. 632: 'si male dicetis, vostro gradiar limite'; Blümner, fahrendes Volk im Altertum, p. 14, ann. 85.
654 certa... ponet vestigia: dum per extentum et directum funem incedet, certa vestigia ponet; cf. Hor. Ep. II 1, 210: 'ille per exten-



LIBER QUINTUS.
311
tum funem mihi posse videtur ire' eet. 655/6 et (at Bentl.) caeli meditatus iter vestigia perdet paene sua: cum per laxum et erectum funem scandet semper altiora petens, paene decidet in populum ore hianti sursum spectantem. 656 et pendens populum suspendet ab ipso: 'pendulus ille populum spectantem suspendet a se ipso; qui enim sursum admirabundi spectant, quasi pendent ex eo, quod tam avide spectant' (Seal.) *).
657—693 Revera a laeva Piscium (cf. V 37) una cum gradibus cetu.. huius signi extremis Cetus oritur, cf. Hipp. III 1,8: órav <fê to Kvjtos aWreXXy;, awocvaxiïhi jxsv a'!<Td3 0' £wö\axos «710 'I/^vwv [xoipag x' £005 Tavpov sub quo sidere nascuntur piscatores phocarum et thynnorum 2) nee minus eorum, qui 'habebunt etiam officia, quae ex salibus sunt vel ex salsamentis et a liquamine' (Firm. VIII 17, 5). Imprimis captura thynnorum poetae pulchram dat occasionem artis suae ostendendae in singulis rebus huius piscatus depingendis cf. Opp. Halieut. III 643 sqq., Böttiger, Amalthea II p. 303 sqq., Brehm, Tierleben VIII (Fische) p. 107—113.
658 ponto caeloque: in caelo pergit Cetus Andromedam sequi, ut antea in mari fecit. 659 hoe (Cetus) trahit (ducit) natos sub se in pelagi caedes (ad pisces maiores occidendos). 660 squamigeri gregis = piscium, cf. Lucr. II 343, 1083: 'squamigerum pecudes'. 660/1 ^ extentis laqueare profundum retibus eet.: piscatores partem maris litori proximam retibus circumdabunt (laqueare, cf. Gratt. Cyn. 29, Enk ^ II p. 25) atque hoe modo pontum furentem intra fines angustos coercebunt (vinclis artare ita cum Scaligero legendum). Cetariae illa loca appellabantur. Infinitivi (laqueare, artare) epexegetici sunt, qui ad substantiva, quae sunt caedes et vulnera (659) se aggregant. 662 velut tantum ad adiectivum laxo pertinet. Recte locum interpretatus est Scaliger: 'retibus, quae vincla vocat (M.), paulatim procedendo in artum eoguntur phocae et quia non sentiunt se clausas, per inde sunt atque in laxo aequore', cf. v. 600: 'laxumque per aethera',
l) Boll Sph. 278, 4: Die hübsche Schilderung bei Man. V 650 sqq. — 'wer unter dem Engonasin geboren ist, wird Seiltanzer und erschreckt die Zuschauer, indem er zum Schluss kopfüber herabzustürzen scheint und nur mit einem Fuss noch am Seil hangt — ist offenbar nur dieser Stellung des Engonasin am Himmel (Arat. 669, Hyg. III 5) nachgeschaffen. Sed nititur haec Manilii versuum explicatio lectione Scaligeri: et paene ut pendens populum suspendet ab ipso.
') Teucr. apud Boll. Sph. 45, 20 Suvvoo-xórrous sub Cancro commemorat, de quibus cf. Arist. Equ. 313 (van Leeuwen et Koek), Ael. de nat. an. 15, 5.



COMMENTARIUS IN M. MANILII ASTRONOMICA
SCRIPSIT IACOBUS VAN WAGENINGEN
VERHANDELINGEN DER KONINKLIJKE AKAD^MIE VAN WETENSCHAPPEN TE AMSTERDAM
AFDEELING LETTERKUNDE NIEUWE REEKS
1921






PROLEGOMENA.
L DE ASTROLOGIA.
Olim astrologia èt astronomiam èt Chaldaeorum artem, quam nos hodie astrologiam appellamus, complectebatur. Non scientiae est, sed religionis instar, quam veteres lubenter nomine artis mathematicae designabant, quia mathesis maior eius pars erat. Nobis astrologia non propter illam partem mathematicam magnae curae est, quantivis momenti illa ipsa per se sit, sed quia eo tempore, quo vetus religio et cultus deorum patriorum apud Romanos iacebat neque Mithrae veneratio Isidisque mysteria prudentioribus satisfacere poterant, astrologia iis qui deum per naturae opera se aperientem colere cupiebant, omnia dare solaria videbatur, quae eorum mentes et animi postulabant. lam primum astrologia quaerentibus, cur sidera totusque mundus factus esset, respondebat solem lunam stellas non modo creatas esse ad lumen hominibus dandum, sed ut eorum sortem regerent. Non quidquid in terra, sed quodcumque in caelo fieret, in veritate esse positum resque terrestres quasi imagines et imitationes esse caelestium. Fato esse credendum, sed ei fato, quod scientia stellarum patefacere posset, dummodo illa firmo niteretur fundamento. Motum stellarum vagarum et inerrantium non irritum et inutilem, sed hominis causa a deo institutum. Atque haec religio motibus stellarum freta scientkm prae se ferebat, quae iam per multa saecula a Babyloniis, Aegyptiis, Graeris culta erat neque Romanos admiratione afficere non poterat, cum eorum peritia matheseos angusti^ arithmeticae et geometriae vulgaris finibus coerceretur. Itaque Romae omnia novae religioni favebant, astrologi autem, si quando fallebantur et mendacii arguebantur, vel errorem in computando excusantes vel suam imperitiam confitentes facile honorem astrologiae servare poterant. *)
') Firm. Mat. I 3, 8: 'si vero interroganti ei imperitus professor falsa respondit, non mathesis, sed hominis fallax ac temeraria notetur inscientia.' Boll, Stud. über CL Ptol. 138, 1; Pauly-Wissowa II 1820, 12 (Riess). .
Verh. Afd. Letterk. 1920 (v. Wageningen). 1



2
PROLEGOMENA.
In astrologia ex horoscopo quasi capite omnis computatio ducitur. Est autem horoscopus ea pars eclipticae, quae temporis momento quo quis nascitur, surgit, vel ut aliis verbis utar, is locus eclipticae, quae tempore partus ab horizonte secatur, idque in Oriente 1). Horoscopus igitur non stella est, ut vulgo homines arbitrantur, sed gradus certus eclipticae, unde omnes computationes ad vitam et mores hominum pertinentes initium capiunt. Olim in Babylonia, cum astrologia nondum ars pervulgata esset, fieri potuit, ut nascente regis cuiusdam filio stella aliqua oriens quaereretur a Chaldaeis, sed gliscente astrologia atque in dies a pluribus culta iam non semper in quovis infantis partu stella reperiri et indicari oriens poterat. Itaque ante omnia gradus eclipticae vel „caeli particula, ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum vocant" 2), ut Augustinus dicit, computandus erat, id quod plerumque non facile factu erat. Si. quis ipso solis ortu vel paulo ante natus erat, velut Augustus, qui teste Suetonio 3) die XXIII mensis Septembris paulo ante solis exortum natus erat, ergo eo ipso die aequinoctii auctumnalis, quo sol in octavo gradu Librae versatur 4), horoscopum indicare non magni laboris erat (vulgo enim notum erat, cum quo gradu eclipticae sol cotidie oriretur), sed si quis interdiu vel noctu in lucem editus erat, multis iisque difficilibus computationibus opus erat. Vulgus autem imperitum unumquodque zodiaci signum binis horis oriri putabat, quia tota ecliptica vel signa duodecim horis viginti quattuor semel terram circumverterentur, sed haec computatio claudicat, cum signa non in aequatore sita sint, sed in zodiaco, qui obliquus iaceat, ita ut spatium temporis, quo oriuntur, varium.sit. Ergo Manilius monet lectores 5), ne in hunc errorem labantur, iisque tabulam proponit, ut spatium temporis significet, quo cuique signo ad oriendum opus sit 6), Hoe modo, si novimus, quo in gradu eclipticae sol versetur, et qua hora diei vel noctis partus factus sit, horoscopus definiri potest. Sed hoe non satis est. Eostquam horoscopus inventus est, etiam observatur, quae sidera (ra napavaréXkovza) una cum eo oriantur, nam haec quoque vim suam in puerum recens natum exercent 7). Neque negle-
') Bonché—Leclercq, 1'astrologie Grecque, p. 86: „1'intersection du zodiaque et de 1'horïzon du cóté de 1'Orient." Medio aevo locus, übi aequator ab horizonte secatur, horoscopus dicitur, Wolff Hdb. der Astron. II 219 f; Anhang Tafel I fig. 5. *) Aug. de civ. dei V 2 s. f.
*) Suet. Aug. c. 5. *) Bouché—Leclercq 1.1. p. 129, 1. ') Man. Astr. III 217 sqq.
°) Man. III 385—442. ') Boll, Sphaera, p. 75—90; Man. V 28 sqq.



PROLEGOMENA.
3
gendum est uniuscuiusque signi gradus tricenos in decanos trinos divisos esse x), in quibus secundum plerosque astrologos planetae regant2), in quibus Manilius tarnen ratione mirinca aliis signis imperium dedit 3), quin etiam tricenos illos gradus sive partem duodecimam totius circuli rursus in dodecatemoria4) dividi, quae divisiones idcirco ab astrologis excogitatae sunt, ut varios hominum sub uno signo natorum mores facilius explicare possent. Ita exempli gratia sub Tauro vulgo agricolae nascuntur, qualis fuit Cincinnatus 5), sed si quis natus est oriente sexto gradu Tauri, quocum Pleiades surgunt, illae (quae in codicibus illustratis saepe pinguntur similes feminis, quarum capilli pulchre compti et ornati sunt6) — hominem reddent Bacchi et Veneris cultorem7). Adde planetas, quorum Iuppiter (ZsuS, Oa&wv %) et Venus (kypoiïrri, Quoyópog, 'Evayópog, 'Etmnpog ?) fausti, Saturnus (Kpóvo?, OaiWv f>) et Mars ('Apyg, Uvpóstg d") infausti, Mercurius ('Epp5g, 2ti'X(3«v £) «tam** sive medius putabatur, quorum positiones diligenter observabantur, essentne in domicilio suo 8) an alibi, turn qualis intercederet ratio et necessitudo inter ipsos et horoscopum aliasque partes caeli: iam intelleges, quantus fuerit numerus praedictionum, qui astrologis praesto esset, etiamsi homines sub eodem signo nati essent.
Sed non solos mores vaticinari astrologi erat; maioris etiam momenti ab' eo putabatur significare, qui cursus vitae, quam longa aetas futura esset. Quod ut praedicere possit, alterum facit circulum, geniturae circulum 9), ut aiunt, qui eo tempore, quo quis nascitur, quasi notam suam imprimit in ecliptica,, ita ut singulae partes (duodecim) huius circuli geniturae, quae templa caeli appellantur, sub singulis signis sive partibus signorum zodiaci ponantur. Sed ex illis duodecim templis caeli astrologus ante omnia quaerit, cuius signi potestati subiectum sit medium caelum, qui locus, quod spatium inter 6o° et 1200gradus est, ab horoscopo distat 10). Deinde etiam locus Fortunae quod unum est e duodecim athlis n)»quae alibi xlr.poi vel sortes appellantur, definiendus est, nam etsi astrologus omnia fato regi credit, tarnen etiam
i) Man. IV 299 sqq. ') Bouché—Leclercq 1.1. p. 228. *) ld. p. 219; Man. IV 370 sqq. *) Bouché—Leclercq p. 217, ann. 3; Man. II 695 ssq. 5) Man. IV 149. ") Thiele, Antike Himmelsbilder p. 112. ') Man. V 143.
") Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 73» Bouché—Leclercq 1.1 p. 195- Saturno in Capricorno et Aquario, Iovi in Sagittario et Piscibus, Marti in Scorpione et Ariete, Veneri in Libra et Tauro, Mercurio in Virgine et Geminis domicilium est.
") Bouché—Leclercq 1.1. p. 256; Man. II 845—967. 10) Bouché—Leclercq p. 259, 2.
*') ld. p. 279; Man III 186—203.



4
prolegomena:
Fortunae suum conccssit locum in gencthlialogia. Ad quem reperiendum, si partus interdiu factus est, Manilio auctore spatium inter solem et lunam, sin noctu, id quod complementum eius dicitur, computandum est. Turn hic graduum numerus in ecliptica ab horoscopo incipienti numerandus est, a dextra aut a laeva, prout partus interdiu aut noctu factus est. Denique observandae sunt rationes et necessitudines, quae inter signa ipsa zodiaci intercedunt, et investigandum, quae signa in trigono, quae in quadrato, quae in hexagono posïta, quae inter se adversa sint, h. e. quae 1200, quae 900, quae 6o° inter se separata sint, quae 1800 et £»<ha dux[iexpu dicantur 1). Ita in primo trigono 2) sunt Aries Leo Sagittarius, in secundo Taurus Virga Capricornus, in tertio Gemini Libra Aquarius, in quarto Cancer Scorpio^ Pisces. Cum autem signa in trigono posita invicem sibi favere putarentur, etiam planetae in trigono oppositi inter se maiorem vim exercere posse existimabantur 3). .
luxta genethlialogias alterum genus extat rfig dmxéha^xiLWf,q xiyyr\z, sc. at xazapyai sive electiones4),in qua parte astrologiae horoscopi illius quidem ratio habetur, sed praeterea certo cuidam sideri sua tribuitur potestas in annum sive in mehsem sive in diem sive in horam, denique in quamvis rem, quam quis suscipit. Ita nascitur horoscoporum quasi quaedam series, in qua tarnen hora riativa maxime valet. Postea haec ratio, quae idcirco magis commendabilis erat, quia non necesse erat horam partus indicare astrologo, sed quovis temporis momento e p h emeris adiri poterat, num hóra fausta esset, foedus cum genethlialogia ita pepigit, ut in ephemeride consulenda non locus sperneretur, quem luna tempore partus obtineret 5).
') Pauly—Wissowa II 1804, 14 ssq. *) Man. II 279—287.
s) Pauly—Wissowa II 1804, 18: 'daher rühren die Ausdrücke unsrer Almanacke Gegenschein, Gedrittschein, Geviertschein, Sechstelschein. — Gedrittschein (trigonum) und Sechstelschein (hexagonum) galten für gunstig, die beiden andern für gefahrlich. Je nachdem die Planeten darin standen, nahmen auch sie daran Teil, 90 dass die Macht der guten (ayaSonoioi) in der guten Stellung grösser, in der schlechten geringer wurde. Das Umgekehrte. galt von den bösen Planeten {xaxoiroioi).
') Bouché—Leclercq 1.1. p. 83, 462.
") Bouché—Leclercq 1.1. p. 487, 2. Idem dat luculentum exemplum xoczctpyyn cuiusdam, e cod. Par. 2419 Omont fol. 132 v. pctitum, cf. p. 513: „xxzapyri lorsqu' il (sc. Theodorus, praetectus Augustatis Aegypti) entra a Alexandrie, le lundi 23 mars 487 de notre ère, a 1 h. '/ du jour. Le Soleil était en X 260, la Lune en vy5 27°, Saturne en n°, Jupiter en O 270, Mars en 'V3 25°> Venus enXI2°> Mercure en)(23°, 1'Horoscope en'Y'26, le MC (Medium caelum) en*^Oio, le noeud ascendant (avajSijSaiJ&jv <ruvSsafuat X)^) en la Fortune (©) en ttt; 270.



PROLEGOMENA.
5
Astrologia non a Graecis est inventa, sed e Babylonia per Asiam ad Graecos pervenit. Apud Homerum tantummodo nomina nonnulla siderum, velut Ursae Maioris sive Plaustri, Pleiadum, Hyadum, Boötis, Orionis legimus, qui duces sunt Ulixis, a Calypsone domum reyertentis x). Hesiodus autem iam agricolas monet de variis laboribusrusticis, qui sideribus orientibus aut occidentibus suscipiendi sint, sed neque antiquis illis temporibus neque quinto quartove saeculo ante Chr. n. usquam astrologiae 2) mentio fit. Postquam vero Alexander Magnus expeditionibus suis orientem Graecis aperuit et Berosus Chaldaeus in insula Co consedit ibique disciplinam Chaldaeorum patefecit % astrologia in Graeciam recepta, ab Epigene Byzantino et Critodemo 4) primis culta est. Sed iam multo ante a philosbphis et astronomis terra Graeca quasi praeparata erat, quae semina peregrinae artis acciperet. Nam Timocharis, Aristyllus, Aristarchus astronomi5) circiter as 293— 272 a. Chr. n. iamsphaeram describere rationesque mathematicas adhibere coeperant (plus saeculo ante Hipparchum astronomum, qui circiter am 150 a. Chr. n. praecessionem aequinoctiorum 6) invenit), philosophi autem discipulis suis persuaserant omnes partes totius mundi inter se aptas colligatasque cohaerere: Heraclitus animam scintillam stellans essentiae appellaverat7), Empedocles elementorum «noppens esse docuerat, quae cum astris vim suam in homines emittentibus comparari poterant. Itaque haud difficile erat Beroso 8) aequalibus suis persuadere, quemadmodum sol faceret, ut herbae crescerent, luna, ut mare invicem accederet recederetque, stellas quoque efficere, ut sors humana modo feüx modo misera esset, neque sidera micantia propter magnificentiam suam hominibus esse data, ut haberent quae admirarentur, 'sed certam necessitudinem intercedere inter caelum cursumque stellarum et terram hominumque fortunam.
At in Babylonia astrologia non tam late patuit quam in Graecia et Italia. Chaldaei enim maxime regum et populorum sortem spectabant, verum Graecis astrologis etiam singulorum hominum sors cordi
') Hom. Od. V 272—275; II. XVIII 486—4.89. _ , w. TI
> Fortasse Euripidi astrologia non plane ignota fuit, fragm. trag.' +S2 N, Pauly-Wissowa II 1810 39 *) Vitr. de arch. IX 2, 1. ') Pauly—Wissowa VI 65, 63; 66, 9; Susemihl, Gr. L. in der Al. I 718, 62; Diels Dox. 196. 5) Bouché—Leclercq 1.1. p. 38» Susemihl 1.1. I 718. 7*°-
•) Sasemihl 1.1. I p. 77°, adn. 287. ') Macr. Somn. Scip. I 14, 19-
8) Plin. n, h. VII § 193; Cic. de div. I § 2.



6
PROLEGOMENA,
erat. Quidquid tarnen astrologia docuit, etiam eam partem dico, quae ad trigona, quadrata eet. pertinet, et doctrinam decanorum, a Chaldaeis ortum est neque Graecis aut Aegyptiis imputandum *). Verum quantum distet ars Graeca a Babylonia et Aegyptia in imaginibus zodiaci depingendis, Sagittarii imago Babylonia cum Graeca composita satis docet 2). Hac in re Graeci suam indolem et naturam secuti sunt.
Ne Aegyptii quidem sacerdotes, quam vis superbi et morum traditorum tenaces, superstitioni Babyloniae resistere potuerunt. Nam Aegyptii quoque 3) non ipsi inventores astrolögiae putandi sunt, sed artem hane a Babyloniis acceperunt. Postea tarnen astrologi Aegyptii apud Romanos magno in honore erant neque minoris aestimabantur quam ipsi inventores. Etiam hodie exstant fragmenta operis astrologici Graece scripti, quod temporibus Ptolemaeorum 4) compositum est, sed Nechepsoni et Petosiridi Aegyptiis tribuitur auctoribus. In eo astrologia fingitur reperta ab Aegyptiis, imprimis a deo Mercurio, quem vocant Thot, Nechepso autem rex et Petosiris, minister eius, sanctissimae religionis antistites 5) dicuntur, qui arcana caeli hominibus patefaciunt. Nomina nimirum ficta sunt ad fucum lectoribus faciendum, quasi astrologia sit ars, ab Aegyptiis iam antiquissimis temporibus culta, sed nihilominus liber a Graecis et Romanis diripiebatur atque etiam Iuvenalis 6) aetate frequenter a matronis consulebatur.
In Graecia vero S t o i c i magnopere astrolögiae faverunt. Iam illius sectae auctor clarissimus, Chrysippus, praedixit: „si quis natus est oriente Canicula, is in mari non morietur" 7), et ipsa Stoicorum de fato doctrina stellarum disciplüla haud parum firmabatur atque stabiliebatur. Erant sane etiam in illa schola, qui vim stellarum negarent, velut Panaetius 8), sed plerique Chaldaeorum natalicia praedicta defendebant: „vim quandam esse signifero in orbe talem, ut eius orbis unaquaeque pars, alia alio modo, moveret immutaretque caelum, perinde ut quaeque stellae
*) De hac re mihi scripsit v. cl. Bollius,: „dass sich wohl auch für die Pythagorische Lehre von den Trigonen u. s. w. im Tierkreis noch bestimmter als ich es in meinem Vortrag „die Erforschung der antiken Astrol." (Neue Jahrb. f. d. klass. Alten. XXI (1908) 119) annahm, der babylonische Vorgang zeigen lasst, da eine solche Figur auf babyl. Tafeln gefunden worden ist (Boll, Sternglauben und Sterndeutnng 80). Die Dekane habe ich inzwischen ebenfalls im babylonischen Schöpfungsepos gefunden" (Boll ibid. 74). !) Boll, Sphaera, 189—190. ') Pauly—Wissowa II 1809, 28: „sichere astr. Denkmaler aus alter Zeit sind meines Wissens noch nicht nachgewiesen worden" (bei dén Agyptern), Riess. 4) Boll, Sphaera 374. 5) Firm. Mat. VIII 5, 1. •) Iuv. Sat. VI 563 sqq.
') Cic. de fato § 15. ') Cic. de div. II §§ 88—89.



PROLEGOMENA.
7
in his finitimisque partibus essent quoque tempore, eamque vim vane moveri ab iis sideribus, quae vocantur errantia. Deinde cum temporum anni tempestatumque caeli conversiones commutationesque tantaefierent accessu stellarum et recessu, cumque ea vi solis efficerentur, quae videremus, non veri simile solum, sed etiam verum esse censebant perinde utcumque temperatus esset aer, ita pueros orientis animari atque formari ex eoque ingenia mores animum corpus actionem vitae casus cuiusque eventusque fingi." Hanc doctrinam imprimis formavit Posidonius1), Ciceronis aequalis, qui plerumque Rhodi versabatur, sed etiam aliquandiu Romae fuit. Ibi cum astrologia eo duce in morem venisset, genus quoddum hominum ortum est, qui „de circo astrologos" istos despicientes ipsi per globum et figuras mathematicas et computationes difficiles, quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset, praedicere conarentur. Ita P. N i g i d i u s F i g u 1 u s, Ciceronis aequalis, sphaeram et Graecanicam et barbaricam descnpsit, h. e. astrolögiae cum Graecae tum Aegyptiacae operam dedit* fabulasque Aegyptias ad sidera pertinentes iuxta Graecas commemoravit2). Eodem tempore L. Tarutius Firmanus rogante Varrone amico horoscopum urbis Romae computavit 3), ipse Varro in librüm suum de artibus liberalibus vel de disciplinis etiam caput de astrologia inseruit 4). Cicero, qui adulescens Arati Phaenomena, posteriore tempore Prognostica in sermonem Latinum 5) vertit, quamquam in libris de divinatione astrologiam damnare videtur, tarnen in Tusculanis (I 95) hoe confitetur: „nunc quidem cogitationibus mollissimis efFeminamur, ut si ante mors adventet, quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis illusi destitutique videamur .
Sed numquam Romae astrologia maiore erat in honore, quam temporibus Augusti eiusque successorum (30 a. Chr. n.—140 p. Chr. n.). Tum stellarum scientia principe praeeunte ab aulicis, nobilibus, poetis colebatur. Iam Caesar legionibus suis signum militare dederat, in quo erat Tauri imago 6), quia Venus, stirpis auctor, astrologorum
') Aug. de civitate dei V 2. *) Boll, Sphaera p. 355. .
• Ibid. 373 , Plut. Rom. 12; Cic. de div. II § 98: 'L. Tarutius Firmanus, famihans noster inprimis Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae hatalem diem repetebat ab us Panhbus, quibus eam a Romulo conditam aecepimus, Romamque in Iugo (= Libra) cum esset luna, natam esse dicebat nee eius fata canere dubitabat."
') Schanz RLG I 2 § 188. s) Schanz RLG I 2 § 176.
') Von Domaszewski, die Tierbilder der Signa p. 34-



8
PROLEGOMENA.
consensu domicilium suum in Tauro haberetx). Non multo post Caesaris obitum cometes apparuit, quo significari vulgus credidit Caesaris animam inter deorum immortalium numina receptam, ipse Augustus interiore gaudio sibi illum natum seque in eo nasci interpretatus est2), Idem in secessu Apolloniae 3) Theogenis mathematici pergulam comité Agrippa ascenderat 4). Cum autem Agrippae, qui prior consulebat, magna et paene incredibilia praedicerentur, reticere ipse genituram suam nee veile edere perseverabat, metu ac pudore ne minor inveniretur. Qua tarnen post multas adhortationes vix et cunctanter edita exilivit Theogenes adoravitque eum. Tantam mox fiduciam fati Augustus habuit, ut thema suum vulgaverit nummumque argenteum nota sideris Capricorni, quo natus est, percusserit 5). Neque Tiberius ab astrologia abhorrebat, dummodo ne in ipsius imperium a consulentisu^ quaereretur. Notum est „praesagium eius 6) de Servio Galba, qui anno 33 p. Chr. consul erat. Quem accitum et diversis sermonibus pertemptatum postremo Graecis verbis in hanc sententiam allocutus est: 'et tu, Galba, quandoque degustabis imperium', seram ac brevem potentiam significans, scientia Chaldaeorum artis, cuius apiscendae otium apud Rhodüm, magistrum Thrasyllum habuit, peritiam eius hoe modo expertus." (21) „Quotiens super tali negotio consultaret, edita domus" parte ac liberti unius conscientia utebatur. Is litterarum ignarus, corpore valido, per avia ac derupta (nam saxis domus imminet) praeibat eum, cuius artem experiri Tiberius statuisset et regredientem, si vanitatis aut fraudum suspicio incesserat, in subiectum mare praecipitabat, ne index arcani existeret. Igitur Thrasyllus isdem rupibus inductus, postquam percontantem commoverat, imperium ipsi et futura sollerter patefaciens, interrogatur, an suam quoque genitalem horam comperisset; quem tum annum, quem diem haberet7). Ille positus siderüm et spatia dimensus, haerere primo, dein pavescere, et quantum introspiceret, magis ac magis trepidus admirationis et metus, postremo exclamat ambiguum sibi ac prope ultimum discrimen instare. Tum complexus eum Tiberius praescium periculorum et incolumem fore gratatur; quaeque dixerat, oraeli vice accipiens inter intimos amicorum tenet." Haec Tacitus, neque mirum poetas et scriptores principum
*) Bouché—Leclercq 1.1. p. i84; Boll, Sterngl. und Sternd. 73.
') Plin. n. h. II § 94. ') Gardthausen, Augustus und s. Z. 51; 736. *) Suet. Aug. 94. 5) Cf- Comm. ad Man. 11 507—509. ") Tac. ann. VI 20—21. ') Cf. p. 4 {K«rapXai),



PROLEGOMENA,
9
èxemplum secutos astrolögiae operam navasse neque studium stellarum alios celasse. Ita in Georgicon prooemio x) Vergilius Octaviano locum in zodiaco tribuit inter Virginem et Scorpionem, ubi Hipparchus(?) iam Libram pro bracchiis Scorpionis posuerat 2), sub quo imperatores et iudiees nasci dicebantur, quod sidus Italiam tutabatur 3), Praeterea etiam maior pars Georgicon libri primi prognostica continet, quae sol et luna agricolis dare perhibentur. Quin etiam in libro undecimo Aeneidos locus est (v. 259), quae sine auxilio astrolögiae explicari non potest4). Ibi sermo est de tristi Minervae sidere. Quoniam in sphaera nullum sidus Minervae est neque sidus Minervae dici potest pro procella a Minerva excitata, ut putant interpretes 5), accipienda est Servii explicatio, qui Minervae sidus interpretatur de Ariete, cuius decanus primus sub Minerva est 6). Itaque poeta tempus designavit, quo sole Arietem ingresso ver incipit et tempestates aequinoctiales metuuntur. Etiam apud H o r a t i u m plures loei inveniuntur, qui ostendunt, quam studiosus artis Chaldaeorum poeta Venusinus fuerit. Ponit7) enim se ipsum in numero virorum Mercurialium et Maecenati gratulatur, quod is Iovis tutela impio Saturno ereptus sit. Quod attinet ad stropham quintam et sextam eiusdem carminis:
seu Libra seu me Scorpios adspicit formidulosus, pars violentior nataüs horae, seu tyrannus
Hesperiae Capricornus undae
utrumque nostrum incredibili modo consentit astrum eet.
hos versus Bollius 8) recte ita Germanice reddidit: „welches Tierkreisbild in meinem Horoskop auch mein Todesgeschick (pars violentior) bestimmen mag, wir sind durch unsere Konstellation verbun den und darum werden wir zusammen sterbe^, wie wir zusammen gelebt
') Georg. I 33 (Servius).
*) Boll, Sphaera 186: „thatsachlich stehen ja noch bei Eudoxus, Arat und Hipparch nicht zwÖtf Bilder im Tierkreis, sondern elf: die Wage ist eine jedenfall» erst spat durchgedrungene Zuthat (wenn auch ebenfalls Babylonischer Herkunft)."
•) Man. IV 547, 769. *) Boll, Sphaera 271. 5) v. Wag. Astrol. en haar invloed enz. p. 14.
') Boll ibid. 270. ') Hor. C II 17, 17—24. ") Sokrates, 1917, p. 8.



IO
PROLEGOMENA.
haben". Alibi l) tamen Leuconoam monet, ne Babylonios numero's temptet, aut veteris religionis Romanae haud oblitus mirum in modum Genium suum iungit cum astro natali 2): „scit Genius natale comes qui temperat astrum" 3). — lam Propertius non satis habet paucis verbis Chaldaeorum artem significare, sed astrologum inducit 4) haud ignorantem:
felicesque Iovis stellas Martisque rapacis et grave Saturni sidus in omne caput,
quid moveant Pisces animosaque signa Leonis lotus et Hesperia quid Capricornus aqua,
neque nescium:
aerata signa movere pila. Postremo versu astrologus ille poetam monet:
octipedis Cancri terga sinistra time.
Diu haec verba non intellecta, a Bollio 5) demum enodata sunt. Terga enim sinistra Cancri in zodiaco patent a gradu octavo huius signi usque ad decimum, quae pars sub imperio Veneris esse dicitur 6). Ergo fatum voluerat Propertium tenerorum amorum poetam non posse iugo Veneris se subtrahere.
Ovidius autem in inimicum suum horoscopum finxit ab omni parte perfectum atque absolutum, cui nihil nisi numeri graduum desunt. Audi eum 7). Tibi, inquit, nascenti:
non Venus affulsit, non illa Iuppiter hora,
Lunaque non apto Solque fuere loco, nee satis utiliter positos tibi praebuit ignes
quem peperit magno lucida Maia Iovi. te fera nee quicquam placidum spondentia Martis
sidera presserunt falciferique senis. lux quoque natalis, ne quid nisi triste videres,
turpis et inductis nubibus atra fuit.
*) Hor. C I ii, 2. !) Hor. Ep. II 2, 187. *) Pauly—Wissowa II 1813, 5. *) Prop. IV 1, 75 sqq. 5) Mus. Rhen. 55, 219.
*} Firm. Mat. II 3, 1: 'Cancri primus decanus Veneris est, secundus Mercurii, tertius Lunae.' Ov. Ibis 207—216.



PROLEGOMENA.
I I
Quin etiam Vitruvius, librorum decem de architectura scriptor, quos Augusto dedicavit, non alienum ab opere suo putavit totum caput «de stellis inserere ibique haec de astrologia profiteri: x) „cetera ex astrologia quos effectus habeant signa XII, stellae V, sol, luna ad humanae vitae rationem, Chaldaeorum ratiocinationibus est concedendum, quod propria est eorum genethlialogiae ratio, ut possint ante facta et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare."
In tali civitate, inter homines tantopere astrolögiae deditos Manilius exstitit, qui arcana caeli hominibus aperiret eosque per astronomiam ad astrologiam duceret. De eo eiusque opere nunc sermo erit 2).
') Vitr. de arcb, IX 6, 2. *) Cf. Praef. versionis Manilii Batavae p. VI—VH.



II. DE M. MANILII VITA. >)
De M. Manilii vita2) nihil nobis traditum est, quin etiam nomen eius varie in Matritensi scribitur. Suhscriptio autem libri I haec est: M. Manilii Astronomicon liber primus explicit eet. (nulla subscriptio in LG1), libri II: M. Manlii Boetii (ita exaratum est, non Boem', ut Mnem. 42, 111 demonstravi) Astronomicon liber II explicit felicit eet. (nullum nomen in LG), libri III: M. MHnili Astromfnicon lib. III explic. eet. (nullum nomen in LG). Itaque nomen plenum fuisse videtur: M. Manilius Boethius, sive hoe cognomen iam antiquitus ei inditum erat, sive postea ei datum est, cum Astronomicon poeta confusus est cum auctore librorum de consolatione philosophiae, Anicio Manlio Torquato Severino Boethio.
Plura exstant indicia temporis, quo Manilius carmen suum condidit. In qua fe investiganda nobis initium faciendum est a certissimo indicio in 1. I 898—903, ubi clades illa Variana (9 p. Chr. n.) ita describitur, ut memoria eius, etsi non recens, at tarnen non oblitterata, in poetae mente adhuc haerere videatur. Deinde saepius in libro primo (vv. 7, 385, 800 3), 913) Augustus commemoratur tamquam vivus, neque principem, cum Manilius verba illa de Capricorno 4), horoscopo eius, in II 509 (quid enim mirabitur ille maius, in Augusti felix cum fulserit ortumfj pangeret, iam mortuum fuisse credibile est. Libri igitur I et II compositi esse videntur inter am 9 et am 14 p. Chr'. Ex reliquis libris solus quartus temporis indicia continet (vv. 766, 776,
') Quae sequuntur de Manilii vita eet. sumpta sunt ex editione mea critica Astronomicorum, quae a° 1915 in aedibus Teubneri emissa est.
') Woltjer p. 25: 'cum igitur de Manilii aetate constet eum floruisse Augusti regno exeunte (et Tiberii ineunte fortasse) fere omnia de eo diximus, quae investigari possunt'.
') Recte Ellisius N. M. p. 22 hunc locum cum Hor. C. III 3, 11-—12 comparavit.
*) Optime exposuit Housmanus (Cl. Q. 1913 p. 110)' Augustum „a. d. IX Kal. Oct. paulo ante solis exortum natum" (Suet. Aug. 5) horoscopum habuisse in Libra, sed eo temporis momento in Capricorno fuisse Lunam, quae secundum aliam mathematicorum rationem „ortus nascentium moderari" dicitur (Cic. de div. 11 91). Quae ratio ne Manilio quidem ignota est, ut n 726 nos docet, cf. Nicklin, Cl. R. (1914) 28, p. 2.71-—274.



PROLEGOMENA.
!3
935)' 4uae omnia a(1 aetatem spectant, qua Tiberius *) iam rerum potitus erat, Augustus modo mortem obierat (anno 14 p. Chr.), cf.
IV 934—935 :
iam facis ipse deos mittisque ad sidera n urnen, maius et Augusto crescet sub principe caelum,
nam, ut recte animadvertit Garrodius 2), Manilius sine dubio animum Tiberii ofFendisset, si Augusto iam diu in deorum numerum recepto ultima verba Augusto sub principe usurpasset. Neque minus periculosum poetae misset Tiberii secessus Rhodii mentionem facere (IV 764) atque ita vetera vulnera retractare, nisi tempus ea iam callo obduxisset et principatus dulcedo amaritudinem exsilii consolata esset. Quae si recte disputata sunt, librum quartum arino 15 p. Chr. finitum esse nobis statuere licet. Restat liber quintus, cuius exordium tale est, ut poeta ortu et occasu siderum (twv raxpaveezêlêvrtóv) pertractato summam manum operi suo impositurus videatur. At id quod non semel in libris superioribus pollicitus erat, se de vi ac potestate planetarum acturum esse 8), non praestitit, sive quia arte mathematicorum senatus consuho damnata 4) metuebat, ne opere perfecto consulentes de genitura cum suo periculo edoceret, quomrodo verus horoscopus inveniendus esset5), sive quod morte impeditus est, quominus carmen suum absolveret (I 115). Atque hanc causam illa veri amfliorem esse puto, quoniam toto carmine satis multa vestigia animadvertuntur, quae extremam illam manum operi non accessisse dilucide ostendant 6). Etiam pauci exstant versus, qui quam vis ab ipso poeta profecti, tarnen iuxta vicinos ferri non possunt atque ex margine Manilii autographi librariorum culpa in textum irrepsisse videntur, quos ego asterisco signavi et quasi alteri recensioni tribui, velut I 428, 429, 743, II 374.
Iam inde a temporibus Bentleii (ed. Man. a. 1739, praef. p. X) multi
') De Tiberio sub Libra nato cf. Bickei RhMPh 65 p. 233; Man. IV 54.7 sqq. ') Intr. p. LXIV.
') Velut II 750: <veram haec posterius proprio cuncta ordine reddam; 965; IH 156, 585; V 4. *) Tac. ann. II 32, Suet. Tib. 36. 5) Garrod Intr. p. LXXII.
*) Anno 17 p. Chr. n. Astronomica iam nota fuisse Germanico demonstrare conatur J. Moeller, Stud. Man. p. 41, imprimis nisus Germ. Arat. 184 cum Man. V 23 comparato. Sed fortasse Manilio non ignotum fuit incendium, quo theatrum Pompeii a° 22 p. Chr. deletum est (Man. V 515; Mnem. 1920, 189). Nullum sextum librum a Manilio scriptum exstitisse, quem Firmicus adierit, ostendit Boll Sph. p. 388 et 404.



LIBER PRIMUS.
Prooemlum.
Quem carmini suo titulum dedit Manilius, proprie in solum librum primum cadit, quippe qui re vera astronomica contineat, nam astra eorumque leges lectoribus ante aperire vult poeta, quam iis, quae sit hominibus cum sideribus necessitudo, ostendit. Itaque astronomica antecedunt astrologicis.
1—24. Pr o o e m i o Manilius primum Romanorum se carmen de sideribus conditurum gloriatur Graecos in eo fontes adhibentem (v. 6). Quod opus non nisi Augusti auxilio fretus (v. 7—10) et in media pace (v. 12) suscipere poterit. Neque ei sufficiet stella} 'um noscere cursus (v. 15), sed in ipsa praecordia mundi (v. 17) ad eius indolem et vim cognoscendam penetrabit. Multa in hoe prooemio nos de Lucretii *) carminis exordio monent, ut infra videbimus, sed in v. 16 {quod solum novisse parum est) Manilius auctorem suum, quem in hoe libro modo imitatur modo impugnat, aliquatènus reprehendit, scientiam caeli non satis mortalibus esse demonstrans, sed addens cum ea parta sit, tum demum summum mentis laborem incipere.
Qui autem fontes illi Graeci fuerint, quibus poeta usus est, hodie inter omnes viros doctos constat: in parte astronomica et in cosmogonia Posidonii 2) opera (nporferfratég et mpi [uti-upw), in parte geogra-
*) H. Rösch, Manilius und Lucrez (diss. Kiel 1911) p. 62.
') Diels, Rhein. Mus. 34 (a° 1879) p. 487—491 (ad Man. I 717—804 de orbe lacteo); Boll, Jahrb. Fleck. Suppl. 21, Studiën über Claudius Ptolemaeus (A° 1894) p. 137—163, 218—235Malchin, de auctoribus quibusdam qui Posidoni libros meteorologicos adhibuerunt, d'iss. Rostock' 18935Edu1nusMueller.de Posidonio Manilii auctore, spec. I, diss. Leipzig 1901; Idem, Phüol. 62 (a° 1903), p. 64—86: 'zur Charasteristik des Manilius'; Ioannes Moeller, Studia Maniliana (diss. Marburg, 1901) p. 21 sqq. Quod ad Posidonium attinet, cf.: B a k e, Posidonii Rhodii reliquiae doctrmae, Lugd. Bat. 1810; Ed. Mueller, diss. p. „in viri Apameensis (Posidonii) doctrina meteorologica restituenda Gemino (tbray^yh ei; ra jxuvipsv* ed. Manitius p. 242) caute ac provide utendum esse, quippe qui saepius non Posidonii disciplinam protulerit. Attamen Malchinus cum praeter Gemmum Achillem (Maass, Comm. in Aratum rel. p. 27—85) et auctorem libri mpi xÓ^o-j (sc. Ps.-Aristotelem) comparaverit^ recte summatim Manilii de rebus mtteorologicis sententias Posidonio attnbuisse putandus est; ubicumque vero UHus argumentatio Gemino solo nisa est, quaestionem accurate examinemus oporttt. Praeterea Malchino crimini vertendum est, quod Cleomedem (de motu circulari corporum caelestium, ed. Zieglep) aüosque auctores, quos Posidonii auctoritatem



LIBER PRIMUS.
25
phica eiusdem ntpi axzavov Manilio exemplo fuisse, in parte autem astrologica eum ad Nechepsonis et Petosiridis libros !) et ad Asclepiadem quendam Myrleanum 2) eonfugisse. Quod ad ornatum poeticum attinet, ut Empedocli Lucretius, sic Manilius Lucretio magnopere studuit, ut aptam formam idoneumque genus dicendi sibi pareret ad carmen de caelo pangendum, atque ita in poëma 'de rerum natura' se ingurgitavit, ut de sideribus canens interdum vix sibi conscius esset se Lucretiana cum Manilianis miscere. Nee minus Georgicis Vergili et Aeneidi operam dedit neque ignarus erat poësis Ovidianae, quae passim ei locutiones quasdem praebuit. s) Sed vestigia Catulli et Tibulli rarissima sunt. Maioris momenti in interpretando est carmen Graecum Arati 4), quod Phaenomena inscribitur, cuius argumentum oratio stilus non poterant poetam Romanum non incitare ad imitandum, cum ipse caeli pulchritudinem describeret.
1 artes appellantur divinae, quod caelestia tractant et munere caelestum (v. 26) datae sunt, cf. v. 3 : caelestis rationis opus; II 105 : 'quis caelum possit nisi caeli munere nosse?' (Bouché—Leclercq 1'astr. Gr. p. 606 adn.) 1/2 consciajati sidera: quae mortalis uniuscuiusque sortem norunt; verba sumpta ex Verg. Aen. IV 519/520, ubi tarnen alium habent sensum (= quae omnia vident). 2 variantia: ab astrologis astra non modo signa rerum, sed etiam causae esse dicuntur (cryjfjiavTtxa et noiri-citkx), cf. Man. III 58; Plotin. Enn. II 3: ta i tav aaxpM fopa ff/jjutat'vEt nspi ataarov ta. èaó[jsva, céXX' o'm aimj itócvza tzohï, wg tot? nolloïg dbfyfcptm, Aug. de ciy. dei V 1, confess. IV 3 5). 3 caelestis rationis
secutos esse constat, rarissime atque obiter commemoravit. Quamquam igitur epitomae meteorologicaè argumentum et ordinem ex Achille (h.' e. Diodoro), libro nept xpapmi, Senecae Naturalibus Quaestionibus, Gemino, Manilio, Plinii h. n. II lucrari possumus, tarnen tum demum cum eos inter se aut cum Cleomede, Arii Didymi epitoma (Diels Dox. p. 447—472), Aetii placitis (Diels Dox. p. 273—444),. Diogene Laertio (VII 135 et 144) contulerimus, ista Posidonii disciplina mera evadet."
') E. Riess, Nechepsonis et Petosiridis fragmenta magica, Philol. Suppl. VI p. 327—3S8.
') Boll, Sphaera p. 544—546*: „von Seite der Deutungen ist also Asklepiades von Myrlea als Quelle des Manilius recht wohl möglich"; Bruno Albinus Mueller, de Asclepiade Myrleano, diss. Leipzig (a°. 1903) p. 22—23.
3) Adolfus Cramer, de Manilii qui dicitur elocutione (diss. Strassburg a°. 1882) p. 61—77; Augustus Kraemer, de Manilii qui fertur Astronomicis (diss. Marburg a°. 1890) p. 55 (de imitatione Ovidii).
*) Arati Phaenomena, ed. E. Maass (ubi in adnotatione loei similes enumerantur); Malchin 1. 1. p. 47 sqq.
s) Boll, Stud. über Cl. Pt. p. 221, adn. 1: „es ware wohl der Mühe wert einmal die Begriffe des ayuaivsiv und 7rotsïv der Gestirne naher zu betrachten" u.s.w.; Catal. codd, astr. Gr. V, 1, p. 112, adn. 1; Erw. Pfeiffer, Stud. zum ant. Sternglauben (1916) p. V, 24, 91 (passim).



26
LIBER PRIMUS.
opus intellego de labore deducendi et aggrediendi, non de ipsis sideribus, ut Sealiger et Housman (= spyov npovouzg); appositio est totius sententiae. — mundo = caelo, ut passim apud M. 4 primus: reapse Manilius primu» Romanorum carmen astronomicum, si Ciceronis Aratea excipias, condidil. De P. Nigidio Figulo et M. Terentio Varrone, qui pedestri oratione de astrologia scripserunt cf. Boll Sphaera p. 350 sqq., 373. 4/5 novis Helicona movere cantihus eet. cf. Verg. Aen. VII, 641 (= X 163): 'pandite nunc Helicona, deae, c a n t u sque m o v e t e', qui versus Manilio exemplo erat, sed rursus verbum movendi alio adhibuit sensu atque Vergilius. Etiam proxima verba viridi nutantis vertice silvas diligentem Maronis lectorem produnt (Aen. II 629 'concusso vertice nutat', IX 682 'sublimi vertice nutant'). 6 hospita sacra ferens nulli memorata priorum (cf. v. 4: primus) carmen pangens peregrinum h. e. ex fontibus philosophorum et poetarum Graecorum haustum (Boll, Stud. 'über Cl. Pt. p. 2L9), quod ante me nemo Romanus fecit, ut etiam superbius dicit II 57: nostra loquar: nulli vatum debebimus ora eet.—sacra ferens non h. 1. significat 'sacrificans' (velut Verg. Aen. III 19), sed 'res sacras portans', quemadmodum exposui in diss. mea de Vergili Georgicis p. 65, cf. Hor. Sat. 13,9: 'velut qui Iunonis sacra ferret', Verg. Georg. II 475: 'Musae, quarum sacra fero' = quarum sacerdos sum. Idcirco non opus est cum Gronovio in v. 5 legere: '•ad viridi nutantis vertice silvas' atque hanc versus partem cum v. sequenti iungere, nam hospita sacra ferens iam per se sufficit, si explicatio 'religionis peregrinae antistes' admittitur. 7 Caesar, patriae princepsque paterque (de eiusdem litterae assiduitate Cf. A. Cramer diss. p. 43): haec ad Augustum (cf. v. 8: augustis legibus) pertinent, qui pater patriae a 'senatu et equestri ordine populoque Romano universo' appellatus est die V m. Febr. a° 2 a. Chr. (Mon. Anc. VI 35 p. 105 Mommsen), sed iam ante Horatius ei hoe nomen indidit (C. I 2, 50).
9 patri = Caesari, cf. Suet. Caes. 88: 'ludis quos primos consecrato ei heres Augustus"edebat, stella crinita per septem continuos dies fulsit, exoriens circa undecimam horam creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti'; Plin. n. h. II § 94. 10 (hunc v. 7) das animum: plerumque a poetis dicitur dare animos, cf. Verg. Aen. VII 383, Ov. Am. II 17, 7, Met. V 47, ex P. I 2, 85 (Prop. II 1, 23 Rothstein). — viresque facïs: ultima syllaba formae facis, in arsim cadens, vi ictus producitur, ut I 876 futtilibus (L. Mueller



LIBER PRIMUS.
27
de re metrica p. 333). Frustra locus coniecturis temptatus est x).
11 favet mundus scrutantibus, quod ipse se recludit (v. 50) et cognosci cupit; favet propius, quia ipse Augustus cum Iove eius rector est (I 800). Similiter Domitianus vivus iam astrum vocatur a Stat. Silv. I 1, 55.
12 census = opes, vox Manilio in deliciis est, h. 1. in codd. corrupta in sensus, cf. II 167, 457, IV 172, 877, 899, V 360. 13 hoe sub pace vacat tantum: sc. facere (Kühner L. G.2 I p. 830, 3). Usus impersonalis verbi 'vacandi' primum apud Verg. Aen. I 372 occurrit (Kühner L. G.2 II 1, p. 669, e). Item Lucretius a Venere pacem petit ut opus suum perficere possit I 40: 'funde petens placidam Romanis, inclufa, pacem' et Germanicus Tiberium precatur Arat. 16: 'pax tua tuque adsis nato, numenque se.cundes', praemissis his versibus (11—12): 'nunc vacat audaces in caelum tollere vultus sideraque et mundi varios cognoscere motus', cf. Rösch diss. p. 84.
14 immenso spatiantem vivere caelo: haec quoque verba Lucretium nobis in memoriam redigunt I 74 '(vivida vis animi).. omne i mmensum peragravit mente animoque', sed ut supra (p. 24) éxposui, Manilius ad altiora tendit (v. 16: quod solum novisseparum). 15 adversos stellarum.. cursus: planetarum motus, qui reliquorum siderum motibus adversi sunt; vocabulum autem 'pïanetes' a Manilio vitatur (vulgo apud eum: stella), habet Firmicus Math. II 2, 1. 17 magni... praecordia mundi, cf. III 61: 'quae (sc. astra zodiaci) quasi per mediam mundi praecordia partem disposita obtineant'. Cogitat igitur poeta de balteo sidereo, quem signa eclipticae in medio caelo efficiunt, ut etiam proximus versus docet. — magni... mundi: eadem iunctura IV 766, Lucr. V 454, 772, VI 493. 18 qua = qua ratione. — regat generetque (sc. mundus) worspov Ttpótspov, mundus enim constellatione sua genituram animantium constituit eorumque vitam regit. 20 bina... altaria: 'duplicia sacra sibi obeunda testatur, stili et materiae, poëtices et astronomiae' (Seal.). Versus compositus est ut Lucretianus IV 450: 'bina lucernarum florentia lumina ffammis'. 21 aestu = animi dubitatione, sollicitudine, cf. Verg. Aen. VIII 19: 'magno curarum fluctuat aestu . 22 certa cum lege = oratione vincta. 23 mundus et (= insuper) immenso vatem circumstrepit orbe: verbum strependt facit, ut Pytha-
*) Kleingünther, Quaest. ad Astr. libros (diss. Jena 1905) p. 16 proposuit: wresque habiles ad tanta canenda; ld. Textkrit. und exeg. Beitrage zum astr. Lehrged. des s. M. (Leipzig, Fock, 1907) p. 27 ad Man. I 876 coniecit: numquam futtilibus condens fuit ignibus aether.



28
LIBER PRIMUS.
De astronomlae origine.
goreae illius harmoniae sphaerarum reminiscamur, cf. Cic. Somn. Scip. V 10: 'hic est, inquit, ille, qui intervallis disiunctus imparibus, sed tamen pro rata parte distinctis, impulsu et motu ipsorum orbium efficitur (sonus) (Ritter et Preller H. Ph. G. § 82), unde Manilius fingit poetae aures quasi sono totius orbis caelestis compleri, ita ut mundus vix orationem solutam, nedum vinctam, illius ad suas figuras (h. e. signa caelestia, cf. I 254) admittat (v. 24). Ita locum partim cum Housmano interpretor, qui tamen suis figuris (dat.) de figuris rhetoricis, quae o^/Aara léËswq dicuntur, intellegit, quae interpretatio iam idcirco improbanda est, quod pronomen suis ad subiectum mundus referendum est*), non ad verba so/uta, quae non possunt dici suas habere figuras, quae etiam orationis vinctae propriae sunt.
25—65 Di hominibus mundi notitiam dederunt, imprimis Hermes trismegistos 2), quem Aegyptii Thoth appellant (Cic. de n. d. III § 56), cui stella errans concessa est dia zo npöxov avzov zov $iccko<j[aov ópüai zov o'jpavov xat z&v dazpav zag za%eig xat zag apag luzprjaou xat sm<7/jj!jia<7tfi5v xatpoy? tJsïfai (Ps. Erat. 43 p. 51 Olivieri). Primi reges (v. 41), deinde sacerdotes (v. 47) hoe munus a dis acceperunt, tum ex observando et notando per multa saecula (v. 54) ipsa ars sortis humanae e sideribus praedicendae orta est. Berosus enim, qui Chaldaeus astrologiam circiter am 280 a. Chr. n. in Graeciam induxisse traditur 3), observationes trecentorum nonaginta milium annorum sibi praesto esse gloriabatur (Plin. n. h. VII § 193). Tota haec doctrina de regibus et sacerdotibus tamquam caelestis sapientiae nuntiis prolata 4) Posidonii est, quod èt ex divisione illa tripertita (de deis vv. 25—39, de natura vv. 40—50, de fato vv. 51—65), quam ipse Cic. de div. I § 125 testatur Posidonii esse, apparet, et ipsa argumenti tractandi ratione servatoque temporum ordine probatur et semel ex verborum delectu perspicuum est (cf. ad v. 41). Copiose de hoe loco disputavit Malchinus L L p. 41—47, cui assenütur Bollius (Stud. über Cl. Pt. p. 221),
*) Aliter res se habet IV 805: 'nominaque innumeris vix complectenda figuris*.
*) Bóuché—Leclercq 1. 1. p. 8, 1: Tinvention de la lyre heptacorde par Hermès servit a démontrer que 1'astrologie avait été révélée par Hermès—Thoth ou Trismégiste, signataire de tous les ouvrages hermétiques'.
*) Idem p. 37 et 575.
*) J. Kroll, die Lehren des Hermes Trismegistos p. 281, 371, ubi laudatur Apul. Ascl. 44, 26: 'aliqui ergo ipsique paucissimi pura mente (cf. Man. I 49) praediti sortiti sunt caeli suspiciendi venerabilem curam'; Boll, Aus der Offenb. Joh. p. 138.



46
LJBER PRIMUS.
ad veram transitur, cf. Munro ad Lucr. I 169. — non imo tellus deiecta profundo: Xenophanem impugnat non iudicantem (Achill. p. 34, 12) fJUTïupov stvat rh> yrjv, «*XXa xa'xw stj «retptw/xaSïjxstv (Diels Dox. p. 565, 28). 180 suspensa ntanet eodem versus loco atque Lucr. VI 1128. 182—184 nam neque ... possurn ... credere: putabant enim Heraclitus et Epicurus solem cotidie renovari, cf. Aristot. Meteor. II 2, 9 (355 a 14): c vjXtog o'j jxóvov xaSttnsp 0 TïpaxXstxos ywn, vsog etp' vj^Jtspr, értcv, Lucr. V 660 (qui antea sententiam contrariam vv. 658—659 commemorat): 'aut quia conveniunt ignes et semina multa /confluere ardoris consuerunt tempore certo/, quae faciunt solis nova semper lumina gigni'. Adversus haec Manilius eodem fere modo dimicat atque Cleomedes, Posidonii imitator, p. 158, 29 (Z.) c. 87: xatxot npïg «nam zoï§ êipri[i£voi? xzontozazotg .oustv zzi xcci zv. iazpy. ansyïjvaT» (sc. Epicurus) v.-jaziWoMZOL uh> s|a7iT£5'3at, «ïuóasva èï GfiévwaScci. —jortüitos)^ corripitur /secundum L. Muellerum (de re metr. p. 258 vel 302), cum M. „abstineat omni synhaeresi" (ergo non legendum: fortuitos). —surgentibus astris (cf. III 286, V 127): idem hexametri exitus Verg. G. I 440. — fata diurna: interitum cotidianum. 185 sqq. Solem lunamque non renovari cotidie, ut Epicurei volunt, sed sub terras reverti ad orientem poeta demonstrat ex constantia et immutabültate, quae in astrorum cursu conspicitur; inde illa iteratio eadem, idem, isdem, totidem, eadem (185, 186, 187, 191) ad hanc motus perpetuitatem indicandam. 187 per totidem luces... et orbes: 'dies quibus luna terris lucem modo nova, modo plena, modo decrescens ostendit' (Fayus). 188 fecerat: plqupf. fortasse ita explicandum, ut post servet mente supplendum sit et servaverit, cf. Kühner LG. II 1, p. 140.
189 nee tirocinio peccet: quasi tiruncula, propter imperitiam et ruditatem, cf. Liv. 39, 47, 3: 'tirocinio et perturbatione iuvenis' (Demetrii). 190—193 Per omnia saecula (aeterna cum luce) dies oriens nunc Ais nune tl lis regionibus orbis lucem et tempus matutinum, meridiem, vesperam (tempora eadem) tulit. Quodsi sol cotidie renovaretur, necesse esset eum uno eodemque tempore et exstingi et accendi, atque infinitus esset numerus accensionum solis, ut latissime patet caelum. Haec ultima pars ratiocinationis non integra a Manilio reddita est sed exstat apud eundem Cleomedëm, ubi Epicuri sententiae repugnat, p. 160, 5 Z., c. 88: wtu til ccpa awezbq xat tfat/iéviog 6 <xv/3p (Epicurus) iaziv, wrt' ol& sxsïvo vjtïjsi avrw, Izi tbs 7«*5s *J*patptxs5 xö ff/ïj/Jiaxt x&yjpri\uêvris aXXoxs



LJBER PRIMUS.
47
Trap' aXXot; ïxaTra avrüv xa! oi/crai xat «vatsXXst xai'.zovxov ivsxa
<Jsv;ffét «(u,a xat «rjSeVWjSat avTc* xat iËanzzoS-i a'q»' uv (ex alia in aliis
locis noctium longitudine) &r) xazafavéq, »? aXXofS nap' «XXotg «^ys-rai
xat a'vatjXXst 6 vjXtög, xat zovxov Tj^pahovzoq rcapa (propter) tc r,
npoq T?é srjotzokfi jütaXXov xiio^at xat zó'/iov tv! xoy vf/.t'sv iv.fa:?, è/xvyyjxvuv i npoq rr, «Jyjst xat ppaèiov. 192/3 Ordo est: cum ad ortum vadentibus ulterior semper ortus, ad occasumue vadentibus occasus sit (Housman) neque caelum patere neque sol oriri desinat, cf. Ov. Fast. I 721: 'utque domus, quae praestat eam, cum pace peren net.' 194 natura tibi: ita legit Monacensis, quae lectio probata est a Lachmanno ad Lucr. p. 414. Optimi codd.: tïbï natura.
196 mundus = caelum cf. v. 3. — po nat vestigia, cf. Lucr. III 4: 'pono... vestigia' (Rösch p. 29). 198/9 currusque rejiectat huc tlluc agiles: ita optimo iure Bentleius (cursumque 0), qui primus vidit agiles non posse- iungi cum metas, cf. Sen. Med. 787: 'video Triviae currus agiles'. — metas, cf. Ov. Met. II 142: 'Hesperio positas in litore metas'. 201 pependit: perf. (aor. gnomicus) pro praes. cf. Kühner LG II 1 p. 132, 9.
202—246 E mundi h. e. caeli et astrorum rotunditate Manilius terram quoque esse rotundam conicit, quae 'forma divis simillima' (v. 211) est (202—211). Ad quam terrae rotunditatem demonsfrandam duobus utitur argumentis, quorum alterum a signis arcessit, quae proficiscenti a septemtrionibus ad meridiem non omnibus regionibus eadem appareant, alterum a deficiënte luna, quae non pariter toti orbi deficiat (215—235). Terram autem non modo supra, sed etiam infra ab antipodibus habitari putat (236—246). Hanc esse doctrinam Posidonii ex eius imitatoribus elucet, cf. Diog. Laert. VII 140: èva •t'vat tsv xoifiov, tyyi}^ typvza afcttpoïtaéq' npoq yap. xvjv xtnjijtv «pfioèlvzazov zb xoiovzov, xa3a. yyjflrt XloTziff'moq ht zü nsjaitTw zov yuotxov Xayoy, Strab. II C. 94: ccrrtv ow zi zw npoq ysuypaytótv otxstuv zo. tïjv yjjv sXjjv vnoO&sScti nyj-ipozvrr,, xaBamp xai zov xoGfiov, Achill. c 6 (p. 37 M.), Cic. de n. d.
11 §§ 45» 47' 49> II6-
202—205 Non est terra plankies, aëre vecta, ut Anaximenes existimabat (Diels Dox. 561, 4), sed globus ('sic enim oyaipav interpretari placet' Cic. 1. 1. § 47), cui locus contigit in medio aëre circumfuso (sortita cavernam aëris cf. Lucr. IV 171 'caeli c a v e r n a s'), quasi centrum aequaliter remotus ab omnibus partibus caeli inferioris ftoto...
De terrae rotunditate.



48
LIBER PRIMUS.
profundoj, cui superficies est simul surgens et cadens (v. 205), unde etiam sol et luna (v. 232) a poeta dicuntur exoriri simul atque cadere h- e. eo tempore, quo aliis terrae incolis oriuntur, aliis occillére. — distenta plagas pro: inplagas, cf. I 843. 206—210 'Mundus globosus' volvendo ipsas stellas reddidit rotundas, cf. Cic. de n. d. II § 117: 'in aethere autem astra volvuntur, quae se èt nisu suo conglobata continent èt forma' eet. —facit esse pro: 'ut essent' vulgare est, cf. Kuehner LG II, p. 235, a. 1. — quaerentis sc. frustra, desiderantis. — obliquos... ignes: quia quo propior soli, eo obliquius illustratur, cf. Cic. de or. III § 178: 'ut luna accessu et recessu suo solis lumen accipiat',
211—213 Habent etiam di hanc formam aeternam, rotundam, 'cui minime noceri potest' (Cic. de n. d. II § 117), cui hoe contingit, 'ut omnes eius partes sint inter se simillimae a medioque tantundem absit extremum, quo nihil fieri potest aptius' (ibid. § 47). Risk sane, inquit Cicero (ibid. § 46), Epicurus hanc opinionem dixitque se non posse intellegere, 'qualis esset volubilis et rotundus deus', sed physici (§ 48) ne hoe quidem intellegere possunt, hanc aequabilitatem motus constantiamque ordinum in alia figura non potuisse servari', cf. Sen. Ep. 113, 22; Apoc. 8, 1. 213 toto ore manet optime restituerunt Bentleius et Breiter pro: toto remanet, qaod in codd. est, etsi Housmanus dubitat, num os de globi facie dici liceat, sed cf. Ov. Met. V 637, IX 399. 214 Versus abesse non potest, quoniam more Maniliano hoe loco exspectatur aliqua conclusio, qua pars ea, ubi de rotunditate caeli et terrae actum est, definiatur. Recte igitur Iacobus vidit in eiusmodi versu alteram partem (rotunditatem terrae) desiderari non posse, quare non cum Scaligero legit: sic stellis glomerata manet !) mundoque figura, sed proposuit: sic tellus glomerata manet mundumque figurat, in quo versu doctrinam Stoicam, quae apud Ach. p. 38, 4 M. inveniatur, expressam esse arbitratur. Sed cum Manilius in iis quae antecedunt nusquam terram dixerit formam rotundam mundo dedisse, partim cum Scaligero edidi: mundique figura. Monet tamen me Vollgraffius, collega carissimus, fortasse mundumque figurat significare posse: 'figuram habet mundi.' 215/6 terris non omnibus omnia signafconspicimus, cf. Cleom. p. 82, 19 Z.: np&cov (xev yap pera.mmovmv in aut»? oi épfcpvxkg (quod apud Manilium argumentum est
') Manet ter repetitum: 211, 213, 214, cf. Mnem. 1919, 342.



2o8
LIBER QUARTUS.
illi (Caesari) portendebantur a dis immortalibus, ut videret interitum, non ut caveret.' Haec erat Posidonii ratio, qui docebat hominem non posse fatum suum effugere, sed portentis magis paratum fieri ad sortem suam ferendam, Boll Stud. über Cl. Ptol. 150, 145. 60 toto spectante senatu, cf. Cic. div. II § 23: 'in eo senatu, quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pompeia... tot centurionibus suis i n s p e ctantibus a nobilissimis civibus... trucidatus.' 61 indicium dextra retinens: non multum a Manilio discrepans Suetonius narrat Caes. 81,4: 'quinta fere hora progressus est libellumque insidiarum indicem ab obvio quodam porrectum libellis ceteris, quos sinistra manu tenebat, quasi mox lecturus commiscuit." 61 nomenque sc. coriiuratorum. — delevit: diluit. 64 Sequuntur quinque exempla partim externa (Croesus, Priamus, Xerxes), partim Romana (Servius Tulliüs et L. Caecilius Metellus Caecus). — truncum, cf. Verg. Aen. II 557: 'iacet ingens litore truncus.' Housmanus: 'Priamique in li tor e truncum propter Croesum , ne truncum adiectivum etiam ad Croesum trahatur. 65 cui nee Troia rogus: cui ne Troia quidem incendio deflagrans rogum praebebat. — maius et ipso naufragium pelago: plures erant naves fractae quam ut mare eas capere posset, cf. lust. II 13, 10: „erat res spectaculo digna et aestimatione sortis humanae rerum varietate miranda, in exiguo latentem videre navigio, quem paulo ante vix aequor omne capiebat'. Eadem exempla alïaque leguntur, apud Firm. I 7, 37—40. 66 capto sanguine regem: „Servium Tullium captiva natum Ocresia", cf. orat. imp. Claudii, Tac. ann. Nipp. p. 303, 17 (Inscr. Lat. Dessau I 212, 19); Liv. I 39, 5. 67 Romanis positum: impositum, cf. Sall. Iug. 24: 'quem vos imperatorem Numidis posuistis'. — ex ignibus (ex incendio templi Vestae) ignes (sacros), cf. Ov. Fast. VI 439: 'flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes', quod factum est a° 241 a. Chr. n. 68 viro: L. Caecilio Metello, 'qui pontifex, cum arderet templum Vestae, dum Palladium rapit, oculos perdidit', Sen. Contr. IV 2. Ovidio auctore (Fast. VI 445) 'pign°ra fatalia' servavit. Manilius eum facit templa (68) ferentem, quod pro Palladio vel sacris dictum videtur, cf. Plin. n. h. VII § 141: 'siquidem is Metellus orbam luminibus exegit senectam amissis incendio, cum Palladium raperet ex aede Vestae, memorabili causa sedeventu misero quo fit ut infelix quidem diei non debeat, felix tamen non possit'. Rogat Bentleius: „sed quomodo Metellus ferebat templa? collo



LIBER QUARTUS.
211
De hoe versu cf. Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 30. 118 fatale: secundum leges fati. — expendere: explicare, interpretari. 119—121 His versibus transitum poeta sibi parat id ipsam partem didacticam huius libri. 120 caelestes fabricare gradus: aditum dare lectoribus ad caelum per gradus, quibus poeta ad astrorum cognitionem surgit. — flexo tramite, nam in astrologia nullae viae sunt directae, sed plerumque tortuosae. . .
122 291 Poeta agit in hac parte de moribus, quos zodiaci signa
iis dant, qui sub se nati sint. Hos autem mores studia artesque ducit ex convenientia quadam naturae animalium, quae singulas signorum figuras adornat, partim in hac re Asclepiadem Myrleanum secutus (codd. astr. Gr. V 1, p. 188, 22; Boll, Sphaera p. 543), partim licentia sua poëtica usus, quae apparet, ubicumque imagines e vita pubhca et privata Romanorum interserit. 122 summumque colorem: 'ducta loquendi ratio a pictoribus, qui dum extremam manum operi afferunt, extrémum colorem addere dicuntur' (Fayus). 124 Aries: huic signo ipsi, nee minus ceteris, ii mores dantur et artes, quae proprie sunt hominum, qui sub eo nascuntur. Hoe semel monuisse sufficiat. — in vellera (cf. 109, 161): ita ut e lanis densis vellus spissum exsistat.
125 exutusque sc. lanis veteribus, novis lanis rursum succrescentibus Aries spem semper habebit, quam constructionem admodum duram Bentleius lenivit legendo: exuviisque novus rursum eet., cf. Verg. Aen. II 471. Housmanus: 'nimirum ordo est novisque rursum lanis dives, quotiens exutus est.' 126 Sicut Aries modo tonsus modo plenus lanae est, sic eius clientes modo pauperes modo divites erunt. 127 votis: successibus suis. 128 in vulgumque (M in iugulumque LG) est vera lectio, in iugulumque non nisi contortam admittit explicationem (= in necem), qua cogimur etiam fructus interpretari dé agnis (ita Pingreus). — mille per artes iungendum cum verbis parientia quaestus. Quae illae artes sint, sequentibus infinitivis accuratius exponitur.
130 glomerare rudis... lanas: lanas nondum carptas in glomera cogere, deinde solvere et carëre (Plaut. Men. 797). 131 levifilo:zó. sive in filum leve. Ablativus eiusdem naturae est atque in locutione „arcessere aliquem proelio (= ad proelium)." — ducere telas: fila de iugo suspendere atque ita telam exordiri. 132 Praeter textores etiam vestiarii sub Ariete nascuntur, qui e tela empta vestem vanam conficiunt, deinde eam vendunt ad lucrum faciendum, in quaestum cf. IV 109.
14*
De moribus, quos signa dant sub se natls.



212
LIBER QUARTUS.
133 subsistere: in vita manere, frigus et malam tempestatem tolerare. 134 tantum est opus: tantopere lanae indigemus.. 135 asseruit: sumpsit, vindicavit, cf. II 845. — dignumque: sc. lanificium se dignum, non infra se putavit. 136 in Arachneo... triumpho (Iacobus): in triumpho, quem Minerva de Arachna egit, quam in texendo vicerat, deinde in araneam mutarat, cf. Ov. Met. VI 1—145. —seque... magnam putat: hac victoria imprimis gloriatur, quam, de lanificio cum Arachna contendens, peperit. De repetitione formae putat post putavit (v. 135) cf. Cic. pro Cael. § 3 (p. 47 v. Wag.) 137 dieet: tradet vel constituet.
138/9 in trepido... pectore: quale in ove est. — Jinget: formabit, dabit. — seque... cupientia vender e: eiusmodi homines gaudent laudc sua atque adulationibus facile sibi persuaderi sinunt. „Est exceptio ad superiorem laudem" (Bentl.) 140—151 Taurus agricolas creabit.
141 pacandique (Postgatius, pacatique LG) labor veniet: ita recte Postgatius, nam una cum vere, cum sol in Tauro versatur, venti labor agri pacandt; nondum enim terra pacata vel subacta est, cf. v. 145. — laudis sc. militaris, cf. Prop. I 6, 29: 'non ego sum laudi, non natus idoneus armis'; Postgate Silva Man. p. 36. 142 terrae.. .partus: fructus agrorum. — summittit in astris (Bentl., in antris LG, aratris F) colla: Tauri imago in caelo ita ficta est, ut collum summittere videatur ad iugum accipiendum. 144 ille suis Phoebi portat eet: cum ver esse coepitv). 145 militiam indicit terris: agros iubet servire hominibus.
146 dux ipse laboris taurus est, qui in caelo annum aperit, in terra aratrum ducit. 147 solvitque pectus potest sine dubio explicari: pectus curis liberat, relaxat animum (cf. Sen. Agam. 76), sed mirum est taurum diei hoe facere in pulvere, quare Bentleii coniectura volvitque multum habet, quo se commendet, praesertim cum antecedat verbum cognatae significationis iacet. 148 Serranosque cf. Plin. n. h. XVIII § 20: „serentem invenerunt dati honores (C. Atilium Regulum) Serranum, unde ei et cognomen. aranti quattuor sua iugera in Vaticano, quae prata Quintia appellantur, Cincinnato viator attulit dictaturam et quidem, ut traditur, nudo'. Serranus autem consul erat a° 257 et 250, Cincinnatus dictator a° 458 a. Chr. n. — Serranus cum Camillo iunctus etiam a Grattio Cyn. 321—322 (Enk) commemoratur. — Curiosque cf. I 787. 149 dictator venit: subito Taurus, qui Serranos
Nihil in hoe versu de horoscopo dicit Manilius, ut arbitratur Breitcrus.



LIBER QUARTUS.
213
Curiosque creavit, fit viator, qui fasces tradit magistratui, fit dictator, qui ab aratro Romam redit (Cincinnatus). Pro eque L. Muellerus (de re metrica p. 451) aque scripsit, sed praepositio illa pulchrius ipsam metamorphosim subitam depingit. 150 laudis amor tacitae: ita interpunxi post tacitae (Mnem. 42 (1914) p. 112), agricolae enim illi quidem amant laudem, sed non clamosam et tumultuantem praemiisque gloriantem. Tardi sunt et mente et corpore, sed a Venere eiusque filio non alieni. 151 sub fronte, cf. Hyg, Astr. III 20: „(Taurus) habet in cornibus singulas stellas, sed in sinistro clariorem, utrisque oculis singulas, in fronte media unam". Taurus praeterea est Europae amasius, „indutus Iovi" (II 491) atque idcirco Cupido dicitur sub fronte agricolae sub Tauro nati habitare.
152 161 Gemini, vulgo Castor et Pollux, sed auctore Manilio
Apollo et Hercules (II 181, IV 756; Bouché-Leclercq p. 135) vitam dant hominum generi molliori, musicis, cantoribus, genio suo indulgentibus, otii amantibus, laborum belli non patientibus, ipsisque astronomis, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 1, p. 188, 9: nakaunaïg (%/.ó$i) xd 'Eptioüwx, {xdhaxa <oï> Aithfxoï 'AnóXXwv ydp xai Hpaxkrjg ovzoi. De luctatoribus nihil habet Manilius, nee mirum, cum illis faveat neque Apollo n neque Hercules, sed Pollux. 153 modulataque vocibus ora: quid proprie verbum modulandi sibi velit, docent loei quales sunt Liv. 27, 37, 14: 'virgines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt' et Ov. Met. 14, 428: 'ipso modulata dolore verba fundebat' unde apparet Manilium voluisse: ora vocem modulantia, h. e. ora modulate canentia vel carmina modulate composita. 154/5 nervis insita verbajingenitumque sonum: sonos vocem f ver ba) imitantes, quos nervi sive chordae reddere solent. Si ita locum explicamus, inter verba et sonum nullum discrimen est, sed etiam fieri potest, ut poeta per verba significare voluerit id quod ad fides sive nervos canitur; illa tamen verba non insita sunt nervis, ut ipse sonus est. — labor est etiam ipsa {ipse Thom.) voluptas: subi. est voluptas, quae in musicis non est damnanda, ut vulgo, sed dicitur iis laboris instar esse. Aliter Scaliger: „adeo laborem gravantur, ut etiam ipsa voluptas illis oneri sit", sed hoe nimis exaggeratum. 157 in amore est Bentleii emendatio pro codd. lectione in morte, cui nulla subest sententia. Similiter M. de Haedis V ïli: 'vario ducunt in amore iuventam'. 158 inveniunt et in astra vias, cf. Firm. V 1, 8: 'erit sane caelestibus secretis semper



2l6
LIBER QUARTUS.
quia coërcetur et terminatur libra, quae cum reliquis cardinibus nodus et artieulus anni vocatur', sed M. potius imaginem Virginis, in qua erat veste succincta, ob oculos habuisse videtur. Hunc versum post 201 collocavit Housmanus (frenatjora... Virgo) non sine causa. 191 ducet mores: proprie ducit homines fingitque mores. 192 compendia census: commoda et divitias, cf. 175, I 12. 193 dabitperquirere: perquirendas, cf. Kühner LG2 II 1, 680, 5. 194 decus linguae faciet■; dabit eloquentiam vel artem decore loquendi. 195 mentis: genetivus iure defenditur iuxta alios genetivos linguae et loquendi. — qua „pro quibus oculis accipiendum erit, quod proxime praecedente mentis nomine non facile fit" (Housm.). —possit sc. is qui oculis mentis praeditus est. 197 scriptor... velox: notarius sive stenographus, ut hodie dicimus, de quo cf. Marquardt Prl. d. R. p. 151, 1; Mentz, Gesch. der Stenographie p. 7—22; ld. zur Röm. Sten. Hermes (1916) 51 p. 189—210. — cui littera verbum est: qui una littera vel nota totum vocabulum seit significare. 199 nova per compendia: per abbreviationes nuper inventas. 200/1 ingenio bonus at scripsi cum Bentleio pro codd. lectione: invicio bonus fbonas ut. Continet hic versus „levem correctionem" ut
recte animadvertit Breiterus, sed illa non inest in verbis in vitio bonus ; inesset, si Manilius scripsisset: in bono vitium. Nunc si Bentleium sequimur, correctio illa levis incipit a coniunctione at. 202 De hoe versu cf. quae scripsi Mnem. 42 (1914) p. 113. — Virgine partus: is qui sub Virgine natus est. Olim legebatur: nee fecundus erit— quid mirum in Virgine? — partus. Sed optimi codices praepositionem in omittunt.
203—216 Chelis (I 611) sive Librae poeta mensores, ponderatores, calculatores, iuris peritos, legis latores, legum interpretes ascribit, sicut Asclepiades Cat. codd. astr. Gr. V 1, 187, 24: xd dè iaypspivd toiq ha <sxaS[i&v ipya^oixévoig mrhikia dicit. 204 Quo tempore Libra (Chelae, Iugum) noctem aequat diei, mense Septembri, eo Bacchus dat nova munera maturae viris, post annum, h. e. anno rursus praeterlapso.
205 sqq. Chelae (Bouché-Leclercq p. 142) etiam tribuent vel dabunt, creabunt eum qui nascitur aemulus virium Palamedearum (irtum certantem v. P.). Palamedes enim inventor ferebatur numerorum et figurarum artisque calculandi et metiendi:), cf. Ov. Met. XIII 56
') Apud Firm. III 7, 15: *(Mars in occasu cum Mercurio constitutus) aut calculi aut musicae aut notarum aut difficilium litterarnm inventores reddit'.



LIBER QUARTUS.
217
(Ehwald) atque idcirco in scholis celebratus est, neque minus a tragoediarum poetis tractatus propter eius cum Ulixe inimicitias, cf. Soph. Naupl. fr. 399 (Nauck2): ouxog (Palamedes) i'-èpeHpx xslyog 'Apyeuani oxpocx&, laxocBp^v dp&ix&v um pixpw sópYifxaxa J xd%ag ts xauxag ovpavia ts erij/aarra. /jetfScfiiv' stsuIs npfixog s§ svog Jsxa/jtax t<3v <3sx' avStg svps nsinYjxovxddag/xxi., Eur. Palam. fr. 578, 3: s'&iïpov dvSpanotm ypxfApiax' eidêvat. Firmicus (VIII 4, 7) Libram fingit ab homine portatam, qui homo Palamedes, bilancis inventor, esse dicebatur a nonnullis (Amp. lib. mem. 2, 7).
210 notis levibus pendentia verba: in libris iuris verba per notas scribebantur, in quarum interpretatione saepe res gravissimae positae erant, cf. Paoli-Lohmeyer, Lat. Palaeogr. I p. 60. 212 perpetuus... praetor: iuris consultus, quem cives perpetuo consulere poterant. — privato in limine: domi, non in foro. 213 Seryius Sulpicius Rufus, iuris consultus, Ciceronis amicus, satis notus ex oratione Mureniana, qui complures de iure libros confecit, velut de sacris detestandis, de dotibus, de edicto perpetuo, cf. Teuffel RL.6 I § 174, 2, cuiusque nomen etiam aetate imperatoria celebratum mansit, Petron. 137, 9.
214 Latio cum Breitero scripsi pro codicum lectione potius, quod -vocabulum e versu superiore in hunc irrepsit. Erat Servius legis latoris loco, cum iura civibus retegeret. 216 rectoris: interpretis. — examina: proprie lingua bilancis, cf. Pers. I 6-7 (schol.).
217—229 Qui sub Scorpione nati sunt, studio bellandi tam cum hominibus quam cum feris tenentur, gaudent multo sanguine multaque praeda, fiunt gladiatores, belli simulacris delectantur, inter ipsa pacis otia bellum discunt. 217 Seorpion accusativus est (forma Graeca, ut I 268 alibique), cauda subiectum, armavit (armati M) coniectura Ellisii est (Noctes Man. p. 121). Housmanus cum cod. Flor.: Scorpios armata violenta cuspide cauda, in quo versu non vituperanda sunt tria verba eodem modo desinentia, sed alter ablativus cum altero perplexus. — violenta cuspide: x& xsVcpw (cf. ad I 268), quod cum vomere aratri comparatur a poeta (219). 218 cum Phoebi currum... ducit, h. e. mense Octobri, cf. Varr. de r. r. I 34, 1 : 'sexto intervallo ab aequinoctio autumnali incipere scribunt oportere s er ere usque ad diem nonagesimum unum'. 220 asyndeton facit more Maniliano, c£ V 234—236. — Martia castra pendet a praepositione in, cf. IV 252, Mnem. (1914) 42, 113. 222/3 sub armis pax agitur: agunt pacem armati, non togati. — capiunt saltus: se recipiunt in saltus, cf. Caes.



2l8
LIBER QUARTUS.
b. c. III 28, 1: 'cum ignorarent, quem locum reliquae (naves)c e p i ssent', II 42, 1 : 'proximos colles capere'; b. G. IV 26, 5 : 'insulam caper e' 36, 4: 'portum capere'. — Recte fortasse Ellisius peragrant (perarant ml1) pro pererrant l2g, cf. Rösch p. 36—37, quamquam Nemesianus Cyn. 86 iam legit pererrant. 224 hominum bella gerunt: cum hominibus bella gerunt, nam domicilium Martis in Scorpione est (Firm. II 2, 5) cuius color cum Marte congruit, cf. Cleom. I 11 (p. 106, 28 Ziegeler): ovxoi (Taurus et Scorpio) xa "Apst 'xï)v yjpóav óu.0101 eiatv oi daxépsq, Boll ant. Beobachtungen farbiger Sterne p. 14—15.
225 caput in mortem vendunt: se auctorant ad lanistas fiuntque gladiatores. Eadem, sed de alio signo, tradit Firm. VIII 12, 2: (Mars in Libra) 'facit tales qui se ob alienae gratiae voluntatem nundinati sanguinis iactura ad .mortis spectaculum vendant'. 227 simulacra sc. pugnae, Verg. Aen. V 585: 'pugnaeque cient simulacra sub ar mis'.
228 tantus amor pugnae: 'ubique sine verbo substantivo est' (Bentl.), cf. Verg. G. II 301, III 112, IV 205. — per otia: in pace. — pari... arte (Nepa... astro Bentl.): ars illa est ars bellandi, quae 'alias disciplinas fstudiaj progignit.
230—242 His versibus poeta exponit natos sub Sagittario fore redariosr domitores equorum, mansuetarios, robustos corpore, mente acutos cursuque veloces et agiles, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 1, 188, 17: imxsvmv 0 Kévxavpog xat ó To&mq (ap/xóost). 230 in bifero 1) Centauri corpore, cf. Ps. Erat. Catast. 28 (p. 34, 4 Olivieri): ovxóg iaxiv 6 Togónjg, ov oi tiküaxoi léyovai Kévravpov etvat, (xepoi ó* ov (paai 6\a xb jx/j xsxpaaxeki) avxov ópaaSai, a'XX' iaxrs*hxa xat xol-evovxa' Kevxavpav ovfeiq to^co xé/prixac ovxoq $' a\r,p av crxeX*) ïyji fanov xat xspxov xaSa'rep ot laxvpoi ('hic autem quaeritur, cur equinis cruribus sit deformatus et caudam habeat Satyri' Hyg. Astr. II 27). Imago Sagittarii originis est Babyloniae, ut docuit Bollius Sph. p. 189—T90. 231 subiungere currus sc. equis, constructio inversa pro vulgari: equos currui, cf. Verg. Ecl. V29: 'curru subiungere tigris'. 232 ad... frena: praepositio modum et rationem indicat = habenis flexibilibus, cf. Kuehner LG2 II 1, 523 j». 233 totis = omnibus, cf. v. 738 et Mnem. 42 (1914) p. 113- 234 quadrupedum: non equorum (ut Fayus vult), sed ferarum, ut docent verba omne genus et
') Adiectivum quod est bifer (a bis et ferus) alibi hoe sensu non occurrit, V 15 per coniecturam restitutum est, Thes. 1. 1. II 1979, 49-



LIBER QUARTUS.
219
versus sequentes, quibus illa animalia enumerantur (tigris, leo, elephas), cf. Verg. Ecl. V 25—26: "boves.«, nulla.. q u a d r u p e s". 235 exorare, quasi tigris homo sit = mansuefacere, cf. Cat. codd. astr. Gr. VI 65, ann. 1; Man. V 700; Firm. VIII 17, 6; Friedlander SGR II9 p. 83; Blümner, fahren4es Volk im Altertum (München, 1918) p. 21, ann. 153.
236/7 tantamque... molem de ingenti elephanti corpore dictum, cf. Sen. Phaedr. 1059; Sil. It. 12, 143. — aptare: ornare, instruere artibus humanis, h. e. artibus, quas vulgo homines discunt, non elephanti. — loquendo: alloquendo, cf. Mart. I 104, 9 sqq.: 'et molles dare iussa quod, choreas/ nigro belua non negat magistro:/ quis speetacula non putet deorum?' 238 per sidera: in signo zodiaci. 239 impositumque manet: 'corpus enim hominis quasi insitum est corpori equi in Sagittario' (Fayus). — Mas sc. feras. 240 Eodem cornu curvato, quo gerit spicula intenta (cf. Liv. VII 5, 5: 'super lectum stans ferro intento'), nervos tribuit membris eet., cf. Hyg. Astr. II 27: „itaque Iovem fecisse, ut..., et sagittas pro ingenio adiunxissex), ut ex his et acumen et celeritas esse videretur." — quodque („wat betreft dat") cod. Flor. lectio, olet orationem pedestrem, neque quisquam tam stultus est, ut putet cornu, non spicula in cornu, acuminis signum esse et acumina cordi dare. 242 nee delassabile = et indelassatum, cf. I 656.
243—258 Capricornus dat fusores, conflatores sive flaturarios, metallarios, aurifices, fabros ferrarios, pistores, furnarios. Dabit etiam salaces et inconstantes. Hoe quidem semper in his apotelesmaticis facit M., ut prius studia et artes, deinde animi et corporis proprietates ponat, cf. Cat. codd. asr. Gr. V, 1, 187, 23: t<z di mjpaön (sc. Z.aó\a) rok ö\d nvpóg (dpfiè&i), 187, 10: 0 dè Atyóxepw? xowpotg, ó\owxakv}inoig (aptio&i).
243 Vesta, cf. II 445: 'atque angusta fovet Capricorni sidera Vesta'. — penetralibus ignes, cf. Verg. Aen. II 296: 'Vestamque potentem/aeternumque adytis effert penetralibusignem', V 660. — tuos... ignes: qui ad te pertinent, quia potissimum accenduntur, cum sol in tuo signo versatur. 244 trabis: ad Capricomum transfertur, quod eius alumnorum est. — in usus ignis eget: quibuscumque hominibus opus est igne ad artes suas. exercendas. 247 depositas... opes: sc. in terra, cf. Hor. C. III 3, 49. — terramque exurere vents: venae sunt 'massae ferventis' (Pers. II 67), ex quibus terra ('crudus
') Sc. Croto, Euphemae Musarum nutricis filio.



220
LIBER QUARTUS.
pulvis' Pers. ibid.) exuritur vel quae purgantur pulvere. Terra igitur id indicat, quod cum metallo puro mixtum est atque exuritur. 248 materiamque manu certa duplicarier arte: agit M. de bracteatoribus vel de iis qui metallum malleo dilatant atque diducunt, duplicant (ita ut ferrum pedale cudendo ad magnitudinem bipedalem, possit crescere). Sed manet diffïcultas quaedam in forma passiva duplicarier, quae iuxta reliquos infinitivos ferri nequit, quare Hauptius legit: duplicare repertam. Damnavit versum Scaliger, quia ab alchymista quodam insertus esset, qui sciens alchymistas partus esse Capricorni eos a Manilio non censeri doleret (Seal. Man. ed. a' 1600 p. 223). Sed primus Conringius (de Hermetica medicina, 1669, p. 22) rectam versus interpretationem dedit (H. Kopp, Beitrage zur Gesch. der Chemie, 1869, p. 47). Ne apud Firmicum1) quidem alchymiae mentio fit. 250 solvant: liquefaciant, cf. Lucr. I 492, Verg. G. IV 302, Ov. Met. VII 107. 251 consummentque foei Cererem = foei panem perficiant igne. — tua munera surgunt: haec omnia se ostendent, apparebunt, abs te, Capricorne, nobis dono data. 252 in vestes studium (de praep. cf. v. 274): Capricornus et studium vestis conficiendae dat et causa est propter frigus, ut haec merx (vestis) facile veneat. Inde appellatur fugax. Sic etiam Plinius Vergiliarum sidus a vestis institoribus observari ait, quia mense Novembri „matutina parum cautos iam frigora mordent", Plin. n. h. XVIII § 225: 'hoe ipso Vergiliarum occasu fieri putant aliqui a. d. III ld. Nov., ut diximus, servantque id sidus etiam vestis institores.' Pro adiectivo fugacem Fayus legit fugantem, quocum in proximo versu iungit frigora (LaM). 253 sqq. Capricornus per saecula in zodiaco frigore servat brumalem sortem h.e. locum hibernum, unde noctes, quae sub initio Capricorni maximae sunt (ductae summa ad fastigia), incipiunt decrescere (retrahuntur), novusque annus nascitur, cum dies erescunt (revocatis lucibus). 256 hinc: quia Capricornus est sidus Afjiopipov et <Jt<pue$, partim caper, partim piscis, signum tropicum, mutatienis et mobilitatis causa est. 257 mens nat at: incerta est, vacillat, cf. Hor. Sat. II 7, 7: 'pars multa natat, modo recta capessens, interdum pravis obnoxia'. — me Hor pars Capricorni est piscis iunctus, in quem desinit, cui senecta supposita est, at pars prior (caper) Veneri servit neque est sine crimine, cf. Firm. V 1, 26: 'si horoscopus in
*) Jager, Elementen en Atomen, eens en thans, p. 78, 3. —
Firm. III 15 insitivum est.



LIBER QUARTUS.
221
Capricorno fuerit inventus,... erit mulièbribus libidinibus obligatus'. Versus 257/8 ita edidit Housmanus:
mens natat; et Veneri mixto cum crimine servit pars prior, at melior iuncto sub pisce senecta est.
259—272 Qui sub Aquario nascuntur, ductibus expressionibus elicibusque aquarum studebunt, in mari aedificabunt, lacus et canales fodient, rivos deducent, sphaeram mobilem construent, dociles et mites erunt, liberales et effusi, cf. Cat. codd. astr. Gr. V, 1, 187, 13: é dk 'Ydpoyjóog vypoïg % noipvypoig (upu.oC£i). 259 infiexa... urna: ex amphora in versa. 261 cernere sub terris aquas: scaturigines aquarum sub terra detegere certis ex indiciis. — inducere terris: eas aquas, quas invenerunt, in agros ducere, cf. Verg. G I 106: 'deinde satis (in sata) fluvium in ducit rivosque sequentis'. 262 conversis... fluctibus sc. sursum, ad caelum. Notat eos qui aquarum expressiones agunt, sive illae fiunt ex ipsis aquis prosilientibus sive per hydraulas, quibus aqua tollitur, cf. Ov. a. a. I 82: 'Appias expressis aëra pulsat aquis' (Brandt). 263 per luxum illudere ponto sc. molibus iniectis, cf. Sall. Cat. 13, 1: 'a privatis compluribus subvorsos montis,"maria constrata esse'; 20, 11: 'in exstruendo mari'; Hor. C. III 1, 34: 'iactis in altum molibus'; Veil. Pat. II 30: 'ob iniectas molis mari'; Sen. ep. 89, 21: 'mare agetis introrsus'.- 264 bricare sc. in hortis suis. — lacos (M, lacus LG): de hac forma cf. Kuehner LG2 I p. 484, 2. — ficta: non nativa. 265 peregrinantes... rivos: receptacula in superiore pafte domus, quibus aqua longe defluens (peregre veniens) recipiebatur in usus domesticos. 266 artes, quas temperat unda: quas aqua eiusqüe motus ministrat. Cogitat de viris, qui aquiliciis et aquarum librationibus nobiles fuerunt, velut Meton Atheniensis, cf. Phryn. (fragm. Com. I p. 376, n°. 21 Koek): Méxm 0 Asuxovóisus — otr>', 6 -cdg xprmg ófywv. 269 post 266 posui cum Scaligero, sed spurius videtur et propter formam et propter argumentum, quod simile est versui antecedenti. — operum cum pontisque iungendum est, quod Fayus explicat: arcus operum, aquaeductus pontitu» arcubus impositos. Qui 269 post 260 collocavit, Breiterus, cum Salmasio fontes legit (pro: pontes), sed quid est per aquas operum? An voluit interpolator per opera aquarum? Housmanus post v. 268 unum versum excidisse putat, in quo substantivum fuerit, unde gen. operum penderet, statuitque hunc verborum ordinem: operum quae per aquas



222
LIBER QUARTUS.
veniunt fontisque sequuntur. 267/8 mundi faciem... movebit: Breiterus explicat „bringt zür Erscheinung" (I 51), quam interpretationem in versione mea Belgica secutus sum, sed hodie malim explicare movebit: faciet, construet mobilem sphaeram (novum caelum), quam in orbem versabit, cf. Cic. de n. d. II § 88: 'sphaeram'... hanc, quam nuper familiaris noster effecit Posidonius, cuius singulae conversiones idem efficiunt in sole et in luna et in quinque stellis errantibus, quod efficitur in caelo singulis diebus et noctibus'; v. Wag. Astrologie enz. p. 15, 4. 270 mite genus: ipsius Aquarii, cf. Ps. Erat. Catast. 26 (32, 11 Olivieri): léyovai Sé xivsq avxov stvat xov Tavv[iYió\iv. — partus sive alumni Aquarii dulces, amabiles erunt, secundum (ad) naturaai ipsius sideris. — fluunt: quoniam e signo fluido progeniti sunt, dieuntur fluere (= oriri). Optimo iure Ellisius N. M. p. 122 tuetur codd. lectionem ad sidera et explicat: 'aquarum instar, quae siderum in imaginem ex urna Aquarii profluant', cf. IV 232: 'ad mollia frena\ V 153: 'fictique placent ad mollia gressus'. Scaliger: a sidere, sed hoe in moribus describendis iam non poetae com memorandum erat partus a sidere (ab Aquario) oriri. 271 pectora nee sordent: non nimium parci, avari sunt. —faciles in damna feruntur: facile sumptus faciunt (in damna et ab adiectivo et a verbo pendet). 272 Sicut aqua ex urna Aquarii semper modice effluit, sic nati sub eo neque divites neque pauperes erunt.
273—291 Piscibus geniti maritimis studiis implicabuntur, naves et armamenta navalia parabunt, naucleri erunt, gubernatores, remiges, piscatores, naumachi, fecundi, sed voluptarii, inconstantes, nusquam stabile stabulum habentes (Seal.). 274 in pontum studium, cf. 252. — profundo: mari. 275 arma = armamenta, instrumenta. — in proprios usus: si mari utimur, in eo navigamus. 278 Etiam parva carina tot membra, quibus singulis nomen est, habet, nedum tota navis. 279 pervenit (sc. gubernator) in astra: scientiam siderum parit. 280 caelo: scientia caeli, siderum. — pontum caelo vincit: eo quod stellas viam monstrantes novit, pontum superat, mare sibi subicit (de verbo vinciendi non est cogitandum, neque caelo dat. sed abl. est). 281 mundum (quam lectionem tuentur ML1) iuxta orbem (= terram) positum indicare h. 1. oportet aëra. 283 effindere pro findere est ana£ eiprjiiévov, sed de vi praepositionis ex in compositis cf. quae exposuit Barbelenet, de 1'aspect verbal en latin ancien p. 288 sqq. Hic infinitivus et qui



LIBER QUARTUS.
223
sequuntur, pendent a verbis necesse est (281) sed ita, ut audiendum sit pro notione necessitatis pótius verbum quale: poterit, sciet, noverit.
284 remis agere sc. ratem. — lentas injlectere tonsas: remos curvare flexiles fortiter remigando. 285 everrere retibus aequor: everriculo mare purgare piscibus. 286 populos: pisciculos, maris incolas. 287 carcere fraudem fcelarej: in nassa e iunco confecta escam appendere, ut pisces alliciantur et capiantur. 288 pendentia bella: navalia, cf. Curt. IV 2, 9: 'naves pendentes et instabiles'. 290 natis sc. sub Piscibus; dativus est. — voluptas: apparet ex hoe versu Manilio sive eius auctori etiam notam fuisse fabulam de Venere eiusque filio, qui in Syria Typhone persequente se in Euphratem proiecerunt et ibi figuram .piscium forma mutarunt, Hyg. Astr. II 30; Man. IV 800. 291 mutataque cuncta per aevum: per omnem aetatem suam varii sunt et mutabiles.
292—408 lam veteres astrologi Babylonii tricenas partes (300) uniuscuiusque signi zodiaci diviserant in decadas trinas, quibus singulis deum aliquem imponebant. Éorum exemplum secuti sünt Aegyptiix). Sed astrologi Graeci in iis partibus, quae «Jsxa/jwipiat sive c5sxovot appellabantur, planetas collocabant, Bouché-Leclerq p. 218, 228. Manmus tamen in unaquaque èsxafioipia singula posuit signa, ita ut trina signa continua vim suam in aliquod signum exercerent. Ita Aries Taurus Gemini domini Arietis fiunt, Cancer Leo Virgo Tauri, Libra Scorpios Sagittarius Geminorum, Capricornus Aquarius Pisces Cancri ac sic deinceps Scócfca per reliquum orbem distribuuntur, ut unumquodque signum ter fiat decanus in alio et ea signa, quae in trigono posita sunt, eosdern habeant decanos. Hanc rationem unde Manilius sumpserit, ignotum est. Vox ipsa decanus apud eum non occurit, sed in v. 298 legitur forma decanica, quam Scaliger mutavit in decania (de vocabulis dexavóq et ctexavtxóe; cf. Bouché-Leclerq p. 217, adn. 2; Boll Sph. 7: dno tcöv \eyo[xèva>v chxavcoy, p. 11, 8; Cat. codd. astr. Gr. II 191, 28: xat tc3v TtapavaTsXXóvrwv t<z <hxavtx« aWsXeoTJiaTa.) Mihi videtur distinguendum
De decanis.
') Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 74: „eine andere sehr alte Systematik stellt je zehn Grade des Tierkreises unter einen besonderen Gott. Die Einteilung des Tierkreises in 36 Dekane — so heissen diese- Gottheiten von je 10 Graden oder auch von je 10 Tagen, da die Sonne ja, roh ausgedrückt, etwa einen Tag zum Durchlaufen eines Grades braucht — ist schon im babylonischen Schöpfungsepos angedeutet, wo Marduk für jeden Monat drei Sterne festsetzt. In Aegypten ist die Dekaneinteilung ebenfalls sehr alt und besonders gepflegt worden. Jeder dieser Dekane war dort ein Gott u. s. w.



224
LIBER QUARTUS.
esse inter vocabulum Graecum, quod est cSsxavó? = dsxapoipta, et vocabulum Latinum, decanus, de quo cf. Firm. II 4, 1: „singula signa in tres partes dividuntur, singulae autem partes habent singulos de ca nos, ut sint in singulis signis terni decani, quorum singuli ex triginta partibus denas possident partes et dominium suum ac potestatem in X partes exerunt." Ut vides, Firmicus perpetuo cogitat de ea vi quam vox decanus vulgo habet = is qui denis praepositus est, Thes. 1.1. V 119, 6. Itaque proprie dexavóg est pars eclipticae decem gradus numerans, decanus is est qui ei parti praeest, cf. Boll Sph. 16: «3 jütiv Ttp&xu chxavw TtapavaTêXXoucrtv eet.; Housm. 1. IV p. IX.
293 bis sex: bis sena. — materiapropria: in quantum valent aliquid seorsum. 294 nihil in semet totum valet: nullum signum vim suam in omnes partes suas triginta exercere potest. 295 aequis sc. denis.
296 mundi commercia, cf. II 382. 297 reddentibus (ego, retinentibus 0) retinent sane singula signa suas proprias vires — hoe tamen non erat premendum, ut commercium mundi explicaretur — sed praeterea in unaquaque decade habent signum quasi hospitem, quod ibi dominatur. Voluit igitur poeta significare alterum signum alteri parte6 suas quasi permutatione quadam commodare, atque ut haec imago integra exprimatur, legendum est reddentibus, Mnem. (1-914) 42, 114—115.
298 Versus videtur ascriptus esse ab eo qui non satis habens tfete vocabulum ó^xavóg in versibus sequentibus (299—302) indicatum esse, lectores melius edocere cupivit. Sed decanifcja Graecum non est, ut iam a productum docet. De vocabulis Latinis decania (decuria) et decanicum (locus ubi decaniae habitant) cf. Thes. 1. 1. V 117, 26; 33.
299 a numero, sc. decem. — astra: signa. 300 partibus condita tricenis: composita ex triginta gradibus. — triplici sub sorte feruntur: trifariam vim ostendunt se moventia. 301 in se coeuntibus astris: iis signis tribus, quae sibi socientur et tertia parte sive gradibus decem potiantur. 302 Non nova res sed rursus idem hoe versu describitur, quod superiore. 304 ambagine rerum cf. Lucr. VI 917 sqq.: 'hoe genus in rebus firmandumst multa prius quam/ ipsius rei rationem reddere possis,/ et nimium longis ambagibus est adeundum'. ambago pro ambages h. 1. apud Manilium occurrit neque alibi nisi apud posteriores, Thes. 1. 1. I 1835, 55. 305 Neque compendiosa est ratio veri inveniendi neque caelum amat brevitatem. 306 sq. verum alia figura signi aliis opposita est et fallit te eo quod latens in alio signo,



228
LIBER QUARTUS.
signo. 375 veniunt: oriuntur, nascuntur. 376 genus externum referunt aliena per astra: mores, sub Ariete, ut exemplum afFeram, geniti, possunt aliis astris (generi externo, velut Tauro et Geminis) similes esse (Verg. Aen. IV 329), si in secundo vel tertio decano Arietis (aliena per astra) nati sunt. 377 confusique: promiscui, non unius generis. — fluunt (cf. 270): proveniunt. 378 condita: signa in caelo posita. — in partis iunguntur... pluris: constant e pluribus partibus, quae tamen vinculis certis iunguntur. Est oxymoron, nam proprie aliquid non iungitur, sed dividitur in partes. 379 diversasque: sc. decanorum. 380—385 Breviter M. amplectitur, quae fuse exposuit I22—291. — tantum ad totam sententiam pertinet, etiam ad verbum veniet (382) et adiectivumpotens (383). — lanas: lanificium. — aratra: agriculturam. 381 musas: musieam. — merces: mercaturam. 382 veniet: erit, Mnem. 47 (1919) 344. — magistra sc. artium et litterarum. 385 Iuvenis: Aquarius, cf. II 406 (cf. ind. ed. criticae). — per aequora: aequoribus (potentes). 387 tenuemque: vix oculis perceptibilem. De significationibus huius adiectivi cf. Diels Sitzungsberichte K. P. A. d. W. 1918 p. 929 sqq. 389 viderer sc. mihi. 390 deus est: caelestis rationis opus est, I 3; Vett. Val. IX 1 (p. 331, 1 Kroll). Corpus fato subiectum est (fatali genitus lege 391), anima huic dominio exempta secundum dogma Posidonianum, cf. Reitzenstein Poimandres 102, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 2, 123, 16: xat Ècrrtv imySóviog è\)lovcai yjxi o'jpdviog vnctpytov (xotvog ydp 6 Ssóg) -zag (j/u/ag twv dvSpanav (jszsapoxig avayu nept rhv tou vhopjaxi dtrcpoBeaiav èvBovotaorüioïg xat (pvofxoïg nsptjSaXXwv vowfxao-t. 392 transire tuum pectus: extra terminos humanae scientiae egredi. Pectus sedes mentis- est, deinde id quod mens capere potest. — mundoque potiri: notitiam siderum adipisci. 393 pretio: praemio, cf. IV 95. — immunia: neque tanta ausa sunt vacua munere, labore.
394 catenas, quae te vinctum tenent neque facile patiuntur exsolvi.
395 sint cetera nostra: postquam ad caelum perscrutandum admissi erimus, officium nostrum erit cetera cognoscere. 396 nisi perfossis... montibus: nisi montem perfoderis, terra, quae opes suas servat, tibi obstabit aurumque te fugiet. 398 ut veniant gemmae: ad gemmas petendas. 399 lapidum sc. pretiosorum. — pelagus cepisse: trans mare iter suscepisse. 400 annua... consument vota: quotannis agricolae, quaecumque poterant, dis vovebunt, ut bona messis sibi contingat. 401 quantae mercedis... ruraf quantula messis erit, quam



234
LIBER QUARTUS.
Orientia signa quid efficiant, ■i in iis horoscopus sit.
502 584. Non ubique in signo eadem vis est: aliae eius dotes sunt,
cum horoscopus est in prima parte signi (V V cQ> m. =ü='m X), alia, cum alibi in eo invenitur, velut Augustus, qui natus est (Suet. Aug. 5) paulo ante solis exortum die XXIII m. Sept. expertus est vim Librae orientis, cf. vv. 548—552. Quae totius signi vis esset, poeta docuit 122 sqq.
503 partibus sc. damnandis, cf: 443. — in tempus: per breve tempus. — quaedam: sed omnia signa enumerat. 504 ultraque: suum ortum. 505 Aries, ut ipse Hellen et Phrixum vexit (515), dabit studium peregrinandi novumque mare perscrutandi, sed cum Aries oriens in cornua ferri (509) videatur, etiam animos in praedas dabtt (508) solvetque pudorem, qui homines retinere solet, ne quid insolitum audeant. 506 cervice prior flexa: Taurum versus Aries ita caput retorquet, ut oriens cervicem ostendat prius quam cornua (I 264). Sed Arietis natura pugnax etiam aliam staturam requirit, quam M. proposuit paulo post (509), sc. cornibus infestis proruentem, cf. Thiele Ant. H. fig. 33. 509 tantum: tantummodo eos iuvat audaces esse.
510 ut ruat aut vincat: 'ut aut vincatur aut vincat nihil medium' (Bentl.) 514 in hospitio: hospitem esse totius orbis terrarum. 515 auravit vellere: eoloravit aureo pellis colore. Verbum finitum aurandi raro occurrit sed frequens est part. auratus, a quo ductum est, Thes. Ui II 1520, 12. — pontum: Hellespontum. De fabula cf. II 34.
518 Taurus in primo suo exortu dat cinaedos, effeminatos, agricolas (cf. 140). 519 feminei incedunt (Bentl., feminea iuceat M), ita locum Bentlleius emendavit, exemplo usus Verg. Aen. I 46 et V 68. De te cf. Firm. VIII 20, 2: 'in parte VI Tauri quicumque habuerint horoscopum, erunt exoleti, ad omne vitium impuritatis applicati, reumatici cinaedi eet. 520 per causas natur am quaerere: causas naturae perquirere. 521 aversus eet: exoritur a partibus posterioribus, cf. II 199, IV 151. — divesque puellis: abundat puellis Taurus,, nam in armo suo refert Pleiades, in vultu Hyades. 522 parvo referens glomeramine (Gron., glomerabile 0, cf. I 221): avafépw Pleiades conglobatas et confertas ita ut minimum spatium occupent. 523/'4 propriaque... dote: est ablativus quaütatis cum voce iuvencum iungendus. Iuvencus enim peculiare est munus, quo Taurus agricolam donat, quem post arationem (per inversos campos) exornat1) vomere domum redeuntem, cf. Hor.
■) In versione Belgica Bentleium secutus pro exornat legi et verti exercet, minus recte.



LIBER QUARTUS.
237
more cf. Hor. C. 116,20: 'imprimeretque muris/hostile aratrum exercitus insolens'; Prop. III 9, 41; Dig. VII 4, 21; Isid. Et. XV 2, 4: 'urbs autem aratro vertitur'. 558 in domibus: in loco, ubi antehac domus stabant.
560 Sagittarius in primo exortu suo bellatores, victores, triumphatores, urbium conditores et eversores creabit, sed quos omnes manet dura sors infelixque fortuna. — prima veste: fluctuante veste*) Sagittarius oriens apparet, cf. Exeg. ad Tetrab. p. 70: öyup xo\ó\r\g xaraunepiZ/sxat syjav to èépujx. êni tov oiftwv iVra/xsvov, Thiele p. 117, Boll Sph. p. 182, 2; 189. Astrologi eum appellant nrepwzóv (Vett. Val. p. 11, 4 Kroll), quam speciem iam praebet in imagine Babylonia, unde Aegyptii et Graeci suam mutuati sunt. 564 sq. Fortuna nimium indulgebit rebus secundis eius qui oriente Sagittario natus est, velut Hannibalis, nee minus invidiam suam in facie eius prodet privans eum altero oculo (Liv. XXII 2, 11: 'altero oculo capitur') atque hoe modo saevitiam suam in frontem eius exercens (IV 151). 566 lacumque sc. Trasimenum. — 567 ante fugam: antequam ipse fugatus est a Romanis. — tali pensabat imagine: poenas dabat Hannibal victoriarum, quas apud Trebiam, Cannas, lacum Trasumenum pepererat, macula, quam Fortuna fronti eius inusserat (tali imagine). 568 Capricornus non in primo ortu, sed eum extrema cauda piscis, in quem desinit, surgit, eos creat, quos navalis pugnae navaliumque rerum studium tenet (cf. v. 553).
569 dictat sc. alumnis suis. — puppisque colendae: is dicitur navem colere, qui non modo eam incoKt, sed etiam regit et curat. 570 in undis cum Iacobo scripsi, quia inertis (0) iuxta dura ministeria ferri nequit, neque sermo est de aliis nisi de nautis et sociis navalibus. Housmanus: dura ministeria et tenui discrimine mortis. 572 Aquarius sub primo ortu dabit sanctos, castos, probos. Ipse dicitur esse modo Ganymedes, modo Deucalion (Hyg. astr. II 29), cuius probitas causa esse videtur, cur astrologi eandem virtutem iis tribuant, qui sub eo nati sunt, cf. Bouché-Leclercq p. 146, 3. 573 neve sit... animus: noli cupere, cf. Verg. Aen. IV 639, Ov. Met. V 150. — ad scripsi cum Breitero, quod in codd. abiit in at, deinde in et. — procedere: in lucem prodire, nasci, cf. Verg. Ecl. IX 47: 'ecce Dionaei proces s i t Caesaris astrum'. — Pisces: sub primo Piscium ortu creantur garruli, maledici, susurrones, infidi, libidinosi, gemelli, matres gemel-
') Bouché-Leclercq p. 143 s. f.



238
LIBER QUARTUS.
Descriptio
orbis terrarum.
lorum. 574 venenum lectio Monacensis est, una vera (moventum 0).
575 mutantis (gen.) retinendum propter vicinum }novas; lingua enim garrulorum in alias aures alia insusurrat. 576 ferre etiam a verbo datur (574) pendet. — bilingui: fallaci, perfido, cf. Verg. Aen. I 661.
578 ardentem sc. libidine. — animum libet ire 'prorsus barbarum', quare distinctione in versu superiore sublata Bentleius legit: sed summa libido I ardentem medios animum iubet ire per ignes. Libidinosi autem a nullo periculo deterrentur, quin id quod petunt consequantur, cf. Otto, Sprichwörter p. 171, 6; Hor. Sat. II 3, 56: 'ignis per medios'. 579 Cytherea, cf. II 33 : 'Pisces Cythereide versa', IV 800.
581 Versum damna vit Bentleius: 'fugere Typhona recte dicitur, at profugere Typhona in undas prorsus barbare; nee Typhon aut Gigantes alatis umeris erant', sed cf. Ant. Lib. 28, 1. 584 Sub Piscium primo exortu nascuntur gemelli, gemellae, gemellorumque mater.
584—743 Manilius antequam exponeret, in quas orbis nostri partes singula astra plurimum valerent, maria ac terras breviter describere sibi proposuit, quae descriptio simillima est ei, quam Ps. Arist. de mundo C. III (p. 393, 17—32; 1—5; 12—15), Strabo II p. 121 sqq., c. 18 sqq., Tetrabiblos II 2 dederunt, unde satis apparet etiam in hac parte Posidonii libros, qui npozpsmmóg et nspi axeavov inscribuntur, fontem poetae fuisse, cf. Boll Stud. über Claudius Ptolemaeus p. 229 sqq., Malchin diss. p. 29, Ed. Mueller de Posidonio eet. p. 21 sqq. Aliter iudicat de fontibus Tetrabibli Trüdinger Stud. zur Gesch. der gr.-röm. Ethnographie, Basel 1918 (B. ph. W. 1920, 2, 35).
586 sed summa est rerum referenda figura: sed ut hoe capias, exhibenda est prius imago totius orbis terrarum. 586 sqq. quattuor partes caeli sunt dies nascens sive ortus, dies lapsus sive occasus, medii calores sive meridies, Helice (I 296) sive septemtriones, unde totidem venti erumpunt et inter se (secum, cf. Kuehner LG2 II, 1, 617, 10) bella gerunt per aëra [per inanid). 591 sqq. cf. Sen. nat. quaest. V 16: 'venti quattuor sunt, in ortum occasum meridiem septemtrionesque divisi... quidam illos duodecim faciunt; quattuor enim caeli partes in ternas dividunt et singulis ventis binos suffectos dant' de quorum nominibus cf. Sen. 1.1., Plin. n. h. II § 119, Strabo I c. 29 (I p. 37, 6 Meineke), qui omnes ventorum divisionem a Timosthenel) intro-
') Boll Stud. über Cl. Ptol. 230, 1: 'es ist nicht unmöglich, dass jene Windkarte des Timost l.tre



LIBER QUARTUS.
239
ductam, a Posidonio probatam exhibent. — ab axe: a septemtrionibus. 593 binae... 'aurae: inter quattuor partes caeli bini venti sunt, ergo ócto, qui cum iis ventis, qui ab occasu, ortu, septemtrionibus, meridie flant, duodecim efficiunt. 594 binae aurae similes flatus dicuntur
Mer.
exspirare, quia veniunt a caeli partibus finitimis 1), ab ortu solstitiali et brumali, ab occasu solstitiali et brumali, a partibus quae inter hos et
die, wie uns Strabo mitteilte, auch von Posidonius gelobt wurde, und die mit ihr verbundene Zwölfteilung der oixouitévig eine Unterlage für die Verteilung der einzelnen Lander an die Jwdta gegeben hat. Doch bedarf die Sache noch weitere Untersuchung'. ') Deh'neattonem feci auctores secutus Plin. 1. 1. en Ps.-Arist. de inundo 4. Nomina Phoenix et Libonotus a Plinio traduntur.



240
LIBER QUARTUS.
regiones principales intersunt. 595/6 ipsa natat tellus pelagi eet.: „m diesen Versen ist die Lehre vom Zusammenhang des Oceans ausgesprochen, die Posidonius gegen Hipparchs Zweifel aufs lebhafteste verteidigte und deren Darstellung er mit den Worten schloss: v ovxov/xev>j xwtXw n&pippüxai xS. cóxsavö' „ov ydp (iiv titafioq reptpVXXerat intipoio, orXX' èq dnupsairjv xéyuxat, xé fxtv ovxz tuaiva" x) Boll, Stud. über Cl. Ptol. p. 230.
597 inque sinus pontum recipit (tellus): hinc incipit 6 mpinkovq per mare Mediterraneum, cf. Strab. II p. 121 : tj xa3' ij/xós oïxov/Aevrj yw nspïppvxoq. ovrsa tiéyjxai {recipit) xoknovq eiq iccvxriv dnb xiïq I£w BaXdxxrjq xaxd tov wxeavov noWovq. — vespero ab astro, cf. Ps. Arist. de mundo (Bekker) p. 393, 17: "h dl tsö npoq dvatv <sxz*onopu> diavscoy(ibq oxouxlxi, xaxd xdq 'ttpoaiksuzq isyotxévaq oxrikaq xov tïapovv eiq xr,v l'crw Bakaxxav óq av dq Xt/xsva noieïxat (admissus). — Pro lectione meliorum codd. Housmanus cum F legit: vespere ab atro èt propter metrum, ne elidatur 0 longum in voce creticae mensurae vespero, èt ob locum similem Verg. Aen. V 19 sq. (Hom. II. 12, 240: ttoti gfyov mpoévxa). 598 dextra Numidas eet., Strabo II p. 122 (I p. 164, 2 Meineke): èpi^xai (mare Mediterraneum) d' £x [Xsv xov dd\iov nksvpov tw At(3ux« napakia (isypi Kapyjntiovoq, Ps. Arist. de mundo p. 393, 23: TtpcÖTov ixèv ow léysxai syxExoXroacrSat èv tisfya dankéovxi (dextra) xdq Hpaxkt-iaq avrikaq, tiiy&q, m ?«S xakovfiévaq ïvpv-tq eet. 600 litoraque in Syrtis revocat eet.: oras suas ita reducit, ut duos efficiat sinus (revocat scripsi cum Breitero propter antece'dens litoraque), cf. Sall. Iug. 78, 2: 'nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares magnitudine, pari natura; quorum proxima terrae praealta sunt, cetera, uti fors tulit, alta alia, alia in tempestate va dos a'. 601 directis fluctibus: cum ora post Syrtes iam non sinuosa sit sed regione directa ad Aegyptum pergat. 602 laeva (n. plur.) freti: pars laeva maris Mediterranei, cf. Strab. II p. 122 (I p. 164, 4 sqq. Meineke) ex til Saxépov xr, xs 'If3ïjpixw xat xr, KsXtjxï;... xat tuxd xavxa xïj Aiyvaxixri.. f^X/5' tov 2txeXtxov nopSp.ov... (p. 165, 19): to til StxeXtxov nélayoq npb xï,q lixikiaq ecrrï.... xat Iti to£ fX£Ta|y nópov xriq ts 'PyjytVr;? [lèyjpi Aoxpöv xat xf,q MsaGYiviaq. — caedunt.. -aequore2) gentis: oram Hispanicam fluctibus pulsant, cf. VI 610: 'secat aequore laevum Illyricum'. 604 Italiae... dextram sinuantïs in undam: orae Italiae, quae dextrorsum fluctus Oceani flectit
') Hiller, Erat. carm. rell. p. 78 sq. *) Bentleius: aequora (M).



250
LIBER QUARTUS.
Quod signum cuique regioni imperet.
744 817 Post hanc orbis terrarum descriptionem M. tandem
pervenit ad veram geographiam astrologicam, in qua Posidonium imitatus est, ut comparatio cum Ptol. Tetr. instituta docet (Boll, Stud. über Cl. Ptol. p. 195 sqq., 232). Verum Ptolemaeus magis exempli sui vestigia pressit quam poeta, qui ea quae minus apta erant carmini suo, sprevit. Velut Ptolemaeus initium fecit a trigonis (Man. II 279— 287). Quemadmodum quattuor sunt trigona, ita orbis terrarum in quattuor partes divisus est: dtatpoufiévïjs ts xrj? xa3' li/xa? otxov/xév»js «tg TsWpa xexapzriixépia, xoïg xpijhoig tWptSfJüz. ') Deinde rursus illas partes quattuor divisit in partes trinas, ita ut duodecima quaeque pars uni signo responderet, cf. Boll ibid. p. 197. Sed Manilius, cui trigona illa in versibus pangendis incommoda erant, ea tantummodo perstrinxit (v. 811), postquam partitionem duodenariam iam dedit. Accedit quod ab eo aliae regiones certis signis cognatae esse dicuntur atque a Ptolemaeo. Unde Scaliger haec (ed. Man. 1700, p. 355): „Manilii absurda et superstitiosa plane aixtoloyta. Arietem Propontidi et Hellesponto praeficit, quia a poetis Hellespontum tranasse fingitur; Phrygiae L e o n e m propter magnam matrem deum, cuius sacer sit; Babyloniae Pisces propter Typhonem et Venerem, nam illius fabulae scaena in ea regione ponitur. Item alia propter alias causas, quae quamvis omnino fabulosae non sint, tamen rationes, quae possunt assignan, plus quam fabulosae, quales illae: Arietem rursus Persidi praeesse, quia ea gens lanitii et vestificii studiosa, Libram Italiae, quia Romani unicuique genti aequum tribuunt, iteirf Scorpion Libyae propter animalia venenata, quorum Africa feracissima, Sagittarium Cretae, quia Cretes periti iaculatores, Capricornum tori Occidenti et Oceano, quia orae Oceani occidui nunc accedente aestu cooperiuntur, nunc recedente denudantur. Ita eas regiones ambiguas inter mare et terram esse, quemadmodum Capricornus signum est ambiguum maris et terrae. Par superstitio, cum Aquarium oris maritimis praeficit propter aquam, quam ex urna dicitur proicere. Quae omnia manifeste magnum otium illis ad nugandum superfuisse testantur. Ita Manilius; Ptolemaei ingeniosius commentum et tamen commentum, nihil aliud, ut alia omnia huius fiaxaioxeyyuxg. 2)
') Trigonum y &h +> Europae cognatum est, V "T Asiae Parti «neridionaU, H =0= VCS. Asiae parti septemtrionali, 25 tT\. X Africae (Boll ibid. 197—198). *) Cf. Bouché-Leclercq p. 331/2.



LIBER QUARTUS.
251
745 (Caprum) = Capricornum (cf. II 179, 659) optime a Bentleio ad metrum supplendum insertum est; Aries enim, veris signum, eo loco zodiaci positus est, qui medius est inter Cancrum et Capricornum.
746 in vires: in tutelam suam. — pontum: Hellespontum. — vicerat sc. tranatando. 747 virgine sc. Helle. —fratrem sc. Helles, Phrixum.
750 Syriae, cf. v. 722. 751 vestibus... suis haerens: veste (tunica) arte astricta, quam ipsa (Persis) confecit. 752 in Cancrum: quasi Cancer aquam Nili alliciat et agros inundare cogat, quo tempore sol in Cancro versatur. — Aegypti: erat Aegyptus in Arietis tutela fortasse propter Iovem Ammonem, cf. Pauly-Wissowa I 1855. 753 Taurus habet Scythiae montes; fortasse propter Chersonesum Tauricam. — Asiamque potentem: cogitatne poeta de monte Tauro? 754 molles Arabas, cf. IV 519. 755 Euxinus... sinuatus in arcus, cf. Strab. II 125 (1 p. 167, 31 M.): dxatyvai tii tivs? to a/yjfia rijg TOpt/xsrpov rai/rvjs èvrs.xa[iévo IxvSixf TÓfw, Plin. h.n. IV § 79. 756 sub Geminis (cf. II 181): Apolline, qui a Tauro est, et Hercule, qui a Cancro est, cf. Bouché-Leclercq P' x35' 3> sed Manilius in verso ordine Apollinem post bracchia Herculis posuit. Apollo autem ponto Euxino praeest, quia et ipse arcum gestat, sicut Scythae. 757 versus misère corruptus est. Olim conieci, partim cum Vossiano: ultimus et Ganges et te colit India (cunctd) 1). Cancer enim e proximo versu in hunc irrepsisse videtur. Housmanus edidit: sub Geminis te, Phoebe, colit; vos Thracia, fratres, [ ultimus et söld vos tranans colit Indica Ganges, landans Cic. Balb. 13: 'sola terrarum ultimarum'. 758 Aethiopes quippe qui ipsi sint colore fusco (723), in tutela sunt stellae obscuratae (cf. v. 530), sc. Cancri, qui idem maxime calet. 759 Leo, quem Iuppiter et mater deum regunt (II 441), ipse regit Phrygiam eet., ubi magna mater colitur. '<— potiris; forma quartae coniugationis, cf. ed. erit. ind. gramm. p. 188. 760 regnique ferocis non cum vocabulo, quod est famulus, iungendum, sed cum iugis (regnique... Armeniaeque). 762 Macetum; Macetarum, Macedonum. Forma ante Manilium non occurrit, sed post eum a Lucano, Silio, Statio usurpatur. — vicerat, cf. IV 178. 763 Virgo magistra (IV 382; 190 sqq.) Rhodo insulae praeest, quae oratorum, philosophorum, astronomorum sedes est. — marique: praesertim post
') Bentleius proposuit: ultimus et colit hos Ganges et decolor Indus (cf. Ov. met. IV 21; Trist. V 3, 24; Sen. Hipp. 345).



25 2
LIBER QUARTUS.
Alexandri magni tempora Rhodus opibus maritimis pollebat. 764 hospitium recturi Caesaris orbem: haec de Tïberio Rhodi exulante scnpta a Manilio esse videntur, cum „tempus iam vetera vulnera callo obduxisset et principatus dulcedo amaritudinem exsilii consolata esset (proleg. p. 13), h.e. anno 15 p. Chr. n. De hoe Rhodio secessu, cf. Tac. ann. I 4, IV 15; Suet. Tib. lï. 765 solis, cf. Plin n.h. 34 § 41: ♦ante omnis autem in admiratione fuit Solis colossus Rhodi, quem fecerat Chares Lindius, Lysippi supra dicti discipulus; Septuaginta cubitorum altitudinis fuit'. 766 sub Caesare: sub Tiberio, tum exulante.
768 Arcades cum ruribus Doricis sive Peloponnesum sive totam Graeciam indicant, cf. Bouché-Leclercq p. 332 et 344, qui systemata praeter Manilium Dorothei Sidonü, Pauk' Alaxandrmi, Ptolemaei dat. Omnes Graeciam alius alio modo significantes sub tutela Virginis ponunt.
769 si seligis: si tibi optio datur; Housmanus coniecit: st seligat.
770 quod cuncta regit: 'Italia (Roma) regina omnium gentium quia est et omnibus imperat, et quasi lancibus tollit aut premit singulas gentes, ideo sub Libra iacere eam voluit Manikus'. Etiam Dorotheus Sidonius ]) (Bouché-Leclercq p. 332) cum Cyrene Itakam Librae attribuit. Accedit quod „L. quidem Tarutius Fkmanus... in pnmis Chaldaeis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae natalem diem repetebat ab üs Parikbus, quibus eam a Romulo conditam accepimus, Romamque, in iugo (= Libra) cum esset luna2), natam esse dicebat" (Cic. de div. II § 98). 771 designat summas, sc. quatenus penduntur.
772 coeunt quo noxque diesque: quo longitudo dierum et noctium aequa est. 773 condita sc. est. 774 retinet discrimina rerum ï de summis rebus decernit. 776 qua genitus Caesar que meus nunc condidit orbem (ML1) versus spurius — id quod iam copula -que h.1. omnino abundans et ad metrum supplendum addita docet, ne dicam versum male interpositum esse inter enuntiata ad Romam pertinentia — et insertus ab eo qui meminerat Manilium de Augusto cecinisse (IV 548): aequato genitus sub pondere Librae. Altera lectio qua genitus cum fratre Remus hanc condidit urbem non minus inepta est, de qua cf. Bentl. ad h.1. Legit Housmanus: qua genitus Caesar melius nunc condidit urbem
') Cf. Engelbrecht, Hephaestion, p. 29 sqq.; Pauly-Wissowa V iS73, 21. Vixit Dorotheus exeunte saeculo tertio post Chr. n. . nr ,.
*) Est xafio Babylonia horoscopi definiendi. Quod ad vocabulum lugum attinet, ct. IV 550, uDi poeta non libram ob oculos habet, sed iugum servitutis.



LIBER QUARTUS.
253
(sc. Tiberius). 777 frenat: iuxta librae imaginem alia intxoducitur eius, qui „rerum habenas" tenet et orbem quasi ab ore Romanorum pendentem eoercet. 778 inferius... sidus: infra sive post Libram positum, sc. Scorpios. 779 Aegypti latus: Cyrenen. — donataque rura/Cyrenes lacrimis: Pindarus tradit Cyrenen, virgo cum esset venatugaudens et lecto caelibe, ab Apolline amatam et ex Thessalia in Libyam transvectam ibi terrae portionem accepisse, Pyth. IX 55, Hes. fr. 128, Schol. Arat. Germ. ed. Breysig p. 86. Inde Manilius dicit Apollinem virginem consolatum esse, quod eius lacrimis (dat.) dedit illa rura Cyrenaica propter virginitatem ereptam, cf. Ellis N. A. p. 148. 780 radiatus Scorpios armis (Breker, arces O quod irrepsit ex versu 778): Scorpios, in cuius cauda stellae radiant, qui x& xevrpco (I 268) agros eruit, cf. IV 217, 383. Housmanus ita locum edidit: donataque rurajCyrenes lacrimis radicis (= xov aikptov) Scorpius acris/eligit. 782 fusasque per aequora terras, in quas Dorotheus Sidonius Siciliam refert, quam Manilius tribuit Sagittario (787). 783 Gnosia tellus: Creta, cf. I 323. — Centauro == Sagittario, cf. I 418. 784 geminum... astrum: quia Sagittarius ex equina et humana forma constat, cf. I 270. — Minois jilius Minotaurus. 785 hinc Creta sagittasjasserit: e Sagittario sibi vindicat gloriam arcus Cretensis (xov Kprnxov to|ou Diod. Sic. V 74, 5), cf. II 241: 'Cretaeo fulget Centaurus in arcu'. — 786 intentos... arcus: cf. I 269: 'in cuius (Scorpionis) caudam contento dirigit arcu'.
787 insula Trinacriae (cf. Hor. Sat. II 6, 55; Lucr. I 717; Verg. Aen. I 196): Sicilia Cretam, fluitantem sororem (cf. Plin. n. h. XVI § 168: 'hanc in insulis fluitantibus natam'), subsequitur ad iura h. e. quod ad iura attinet, nam sub eodem signo, Sagittario, condita est, et ora Italiae, quae proxima Siciliae est et tenüi divisa profundo, pares leges atque Sicilia sequitur nee sidere (sed freto) rupta est ab insula. Sed in versione Belgica (p. 130) coniunctioni -que post proxima vim adversativam dedi et interpretatus sum: sed ea ora sc. Siciliae, quae Italiae (dativus) proxima est, tenui divisa profundo', pares leges sequitur atque Italia et freto rupta ab ea, non sidere, quae interpretatio praeferenda est alteri, quoniam rupta melius de insula dicitur quam de terra continenti. 791—796 Capricorno, signo hiemali et ambiguo (795, III 257) sive duplo subiectae sunt regiones occidentales et septemtrionales et praesertim aestuaria Germaniae et Galliae, cf. Hor. C. II 17, 19—20: "tyrannus Hesperiae Capricornus undae", Prop.



254
LIBER QUARTUS.
IV ij 85. 792 geliddmque Helicen (cf. I 218) quod tangit ab Mo: quod ab occidente spectat in septemtrionem. 793 quot sc. gentes.
794 teque feris dignam tantum: propter caelum asperum solis feris habitabilem. 795 ambiguum... terraeque marisque: Capricornus enim parte superiore caper est, posteriore desinit in piscem, sidus partim terrestre, partim marinum. De genetivo cf. Tac. ann. II 40: 'a m b iguus pudoris ac metus'. 796 aestibus assiduis: aestuum accessu et recessu Germania modo terram modo mare tenet, cf. de Hispania Lucan. I 409 (in parte, qua poeta Posidonium habet auctorem, cf. Mus. Rhen. 71, 419 sqq.): „quaque iacet littus dubium, quod terra fretumque / vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens / Oceanus, vel cum refugis se fluctibus aufert." — tenentem Housmanus mutat in sequentem. 797—799 Sub Aquario Aegyptus, Tyrus, Cilicia arvaque vicina sunt, sed supra Aegyptus (752) sub Ariete erat, mox sub Scorpione (779), cf. Bouché-Leclercq p. 342. 797 Iuvenis... Aquarius (799): plerumque nomen solum Iuvenis sufhcit ad Aquarium signifjcandum (cf. Ind. nom. pr. in ed. erit. p. 174), sed. h. 1. alterum additum videtur, quia iuvenis magis aetatem Aquarii (=Ganymedls) indicat quam ipsum adulescentem. — mollior sc. quam pro viro.
798 versum supplevit Bentleius. 799 vicina sc. Ciliciae. 800—806 Sub Piscibus Euphrates, Parthis regionesque orientales sunt. — piscis opertu coniectura est Rossbergi pro codicum lectione: pisces (-is) uruptor (Housm.: ab Ais ope sumptd). Substantivuum quod est opertus apud Apuleium exstat apol. 56 et Macr. Sat. 7, 9, 26 et Paul. Nol. Carm. 20, 282. 801 cum fugeret Typhona cf. II 33, Boll Sph. 324—325.
803 Parthis terra, a mari Caspio pertinens ad mare rubrum (506).
804 Bactra: caput Bactrianae. — -f.aeterius corruptum videtur pro interius: magis terram interiorem versus, cf. Pomp. Mei. I 19, 1: 'interius Bithyni sunt et Mariandyni, in ora Graiae urbes'. — Panosque ita legit F (Apimosque M, urbs ignota), cf. Steph. Byz. s. v. 'Havóq, >ccóju.yj rapi Tr)v èpvBpav $dka.<s<sa.v, ijTtg xai Ilavsov Xsyêtai (Ptolem. IV 7, 11; I 17, 8), sed lectio dubia necdum verum inventum (Schraderus: Ninosque). 805 innumeris.. figuris: quae vix comprehendi possunt infinitis modis loquendi. 806 l) rubri.. ponti: quem hodie appellamus mare Indicum. — radiantia propter margaritas. 807 sic
*) Hunc versum ante 802 traiecit Housmanus.



LIBER QUARTUS.
255
divisa manet tellus eet., cf. Boll Stud. über Claud. Ptol. p. 232 et Man. IV 744 (adn.). 808 E sideribus partes terrae sua quaeque iura trahunt, mutuantur, h. e. quae necessitudines in caelo inter signa sunt, quae se invicem spectant, audiunt, amant, oderunt (II 468 sqq.), in trigono, quadrato, hexagono aut inter se adversa posita sunt (II 279 sqq.,'290, 364, 402 sqq.), eaedem sunt inter partes orbis terrarum.
811 adversa polo: inter se opposita in caelo. 812 quaeque alia... causa eet.: vel alia causa coniunctS, quae signa gubernat v a r i i s que affectibus instruit, velut coniuncta quadrato, hexagono. Quemadmodum supra iam animadvertimus, Manilius rem invertit, nam debuerat incipere a trigonis eet. ac deinde ad singula signa transire, sicut Ptolemaeus fecit. 816 sic speranda Jides: ut signa trigona inter se fidem habent, sic sperandum est etiam inter regiones, quae sub trigono sunt, fidem fore. 817 genus: siderum, commercii, odii vel amoris; 'prout ratio amicitiae aut inimicitiarum ducitur ab sideribus ipsis' (Fayus) cf. IV 743.
818—865 Sicut sol et luna suos defectus patiuntur et suo nos lumine privant, ita signa suo pariter cum sidere languent (845) et bina semper alternatim laborare dicuntur, quae diverso et opposito caelo lucent. Verum antequam M. hanc de signis eclipticis doctrinam exponit, demonstrare studet immenso nihil esse aequale sub aevo, sed cuncta mutan (821—823) atque iterum in semet redire (839), quae est Stoica óc;rupsüerewc; doctrina, quam paene isdem verbis expositam invenimus apud Sen. cons. ad Marciam c. 26 et Ps.-Arist. de mundo 400 a 25 sqq., unde rursus apparet totam hanc Astronomicorum partem ad Posidonium esse referendam (Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 225—228).
818 ecliptica sc. Zfeèva., signa, in quibus defectus solis vel lunae fit.
819 quasi delassata: sic reddit vim verbi atXetreiv. 820 sterili torpentia motu: 'languentia prae affectione infecunda' (Fayus). 822 unumque tenorem: statum non interruptum, cf. Cic. orat. 6, 21. 823 mutantur sed cuncta, cf. Sen. dial. VI 26, 6: 'nihil quo stat loco stabit. omnia sternet abducetque secum vetustas'. — diu: in longo ordine saeculorum, cf. Ellis N. A. p. 153; Maximian. I 271: 'fracta diu („op den duur") rabidi compescitur ira leonis'. 824 suis subsistunt frugibus-rmpersedent fruges reddere, cf. II 796. 825 effeta creando cf. Sall. Cat. 53 s.f.
826 ad semina sc. recipienda. 827 nova... tributa: novos fructus. — nullo... mandante: nullo semina committente agris. 828—830 cf. Sen.
De signis
eclipticis.



ARGUMENTUM LIBRI QUINTI.
1. Prooemium vv. i 31
2. t« Arieti KocpavoasXXovTcc n 32 139
3. ,, Tauro „ . w I40—156
4. „ Geminis „ }y 157 173
5. „ Cancro „ n 174—205
6. „ Leoni „ n 2o6—250
7- » Virgini „ „ 251—293
8. „ Librae „ w 294—339
9. „ Scorpioni „ n 340—357
10. „ Sagittario „ „ 358—389
11. „ Capricorno „ )} 350—449
12. „ Aquario „ n 450—537
13. „ Piscibus „ „ 538—693
14. De sideribus arcticis (Ursa maiore et minore) n 694—710
15. De magnitudine et colore stellarum n 710 745



264
LIBER QUINTUS.
nigrum, alterum candidum'; Wissowa Rel. und Kult. der Römer p. 2611, (p. 3152). 5 per descensum: descendens, cf. Sall. Cat. 57, 3; Verg. Aen. VI 126. 6—7 hos versus cum v. quinto Bentleius eiecit, quia additi viderentur ab eo, qui h.1. planetarum commemorationem desideraret, fortasse ab eodem, qui inseruisset I 811—812. Et revera ne nunc quidem M. acturus est de planetis (Proleg. 13, 3), sed post signa zodiaci transibit ad alias stellas inerrantes. Accedit quod verba per descensum medios percurrerèt ignes iam occupant eandem notionem, quae paulo post aliis verbis exprimitur (9) toto decurrere caelo. Non tamen ausus sum versus delere, quia non omnino absurdi sunt ut in libro I w. 811—812, ubi planetae dicuntur inter caelum et terram volitare. De ordine planetarum egi ibidem ad I 809 sqq.
8/9 mundus: caelum, deus. — omnia circum sidera vectatum: participium se adiungit verbo properandi, quare iure Bentleius coniunctionem (ef) inseruit, quae hiantia cola connecteret. 11 sua per fastigia: per caeü convexa, quae ad culmen ducunt; sua eodem modo usurpatum quo IV 912. 12 hinc: ex parte australi octo praecipua sidera breviter, sed luculentis versibus enumerantur: Orion, Argo, Eridanus, Centaurus austrinus, Cetus, Hydra, Canicula, Ara. — Orion cf. I 387: 'Oriona in magnam caeli tendentem bracchia partem'. 13 ratis heroum: Argo, cf. I 412: 'tum nobilis Argo, in caelum subducta mari'. 14 flumina: sc. Eridanus, cf. I 440: 'flexa per ingentis stellarum flumina gyros'. — errantis (ace)... sinuantia flexus: quae flectunt gyros suos late vagantes. Flexus accusativus est verbalis = sinus. 15 et bifer et est coniectura Reinesii, quam Pingreus iam in textum recepit pro codd. lectione et biferüm. Bifer est Centaurus austrinus, cf. I 418 sqq.: 'duplici Centaurus imagine fulget / pars hominis, tergo pectus commissus equino'. — Cetum, cf. I 433: 'Cetus convolvens squamea terga'. Cetum est nominativus pro forma vulgari cetus (to jojtos). 16 Hesperidum vigil eet.: Hydra a poeta significatur, cf. I 612, quae pertinet ad sidera austrina, sed non illa dicitur a mythographis Hesperidum custos, sed Draco (v. 19) in parte caeli septemtrionali, unde Moellerus Stud. Man. 10: 'equidem hanc confusionem puto eo factam esse, quod poeta in catasterismorum quodam exemplari aut nomen utriusque sideris vocem Apa'jtovros aut indicem fabulae verba 'oc Apóxwv v<p' 'Upaxléov? <povev.9«s' legerat et ea re deceptus erat'; Boll, Sphaera 103, 1. De fabula cf. Arat. schol. 45, Hyg. Astr. II 3. — divitis auri (cf. Tib. I 9, 31; I 10,



LIBER QUINTUS.
265
7): pomorum aureorum. 17 Canis:' Sirius, cf. I 396 sqq. 18" Ara cf. I 431. — divorum... Olympus: caelicolae. Genetivum meïius cum Olympo quam cum Ara vel voto iungimus. 19 Mine: ex caeli parte septemtrionali poetam vocant (12) Draco, Heniochus sive Auriga, Bootes sive Arctophylax, Corona Ariadnea, Perseüs, Andromeda, Cepheus, Cassiope, Pegasus, Delphinus, Sagitta, Aquila eet. — Anguis, cf. I 305 6: 'has inter fusus circumque amplexus utramque (sc. Arcton)/dividit et cingit stellis ardentibus Anguis'. 20 Heniochusque memor currus: quemadmodum I 361 sqq. iam animadvertimus, Manilio non ob oculos est vulgaris pictura Heniochi èïyjx. óWaxog (Boll Sph. 109), sed alia, in qua Auriga cum Capella et Haedis in curru stat, rivioypc, wtï aptunxoq, cf. Thiele Ant. Himmelsb. p. 146, Man. V 67—70. — plaustrique Bootes sc. memor; Boll Sph. p. 389 cum his verbis comparat locum Gaetulici poetae, Caligulae aequalis, allatum a Probo (ad Verg. G. I 227; Keil. p. 38, 8): 'sicca Lycaoflius resupinat plaustra Bootes'. 21 De Corona egi ad I 320.
22/3 Perseüs eet., cf. I 354—360. — negans: 'abdicans eam, utpote quam Ceto tamquam alienam exposuerit' (Seal.). — coniuge: Cassiope; hunc locum cum Germanieo 184 sqq. comparavit Ioannes Moelier Stud. Man. p. 38 (Prol. 13, 6). 24 Equus: Pegasus, cf. I 348. 24/5 celerique Sagittae Delphinus certans: Sagitta ita in astris sita est quasi vibretur in Delphinum, cf. I 342: 'imitata.. cursumque habitumque Sagittae sidera'. Inde Delphinus (I 346) cum ea dicitur certare celeritate.
25 Iuppiter alite tectus: Aquilae imago portantis Iovem partim conspicuum significatur, cf. Boll Sph. 115, Thiele Ant. Himmelsb. p. 90. Aha imago datur I 343 sqq.: 'assueto volitans gestet ceu fulmina mundo'. 26 ceteraque, velut Ophiuchus, Hercules, Cycnus. 27 per proprias vires: secundum suas peculiares vires, cf. v. 30. 28 cum merguntur in undas: occasu, sed haec pars libri quinti, ut iam supra animadverti, in lacuna, quae versum 710 excipit, interiit. 29 et quota de... pars: quota pars (quotus gradus) de duodecim signis zodiaci reducat quodque astrum ex illis, quae extra zodiacum sunt. — quaeque sc. astra (Iacobus, quemque ML). 30—31 Versus spurios iüdicavit Bentleius neque infitiandum est multa nos in iis offendere, velut proprias vires post v. 27 male repetitum, tempora rerum, quod fortasse significat tempus quo quodque astrum vires suas una cum parte quadam zodiaci exercet, fabricator Olympi - - mundi creator.



272
LIBER QUINTUS.
Hyades.
consulumque edicti oblitus cum hoste pugnavit eumque profligavit, deinde a patre morte multatus est, cf. Liv. VIII 7; Verg. VI 825. — abreptum patri sc. a lictore. — Horatia facta: non de Horatio Coclite cogitandum est, sed de tribus Horatiis, qui proelio cum tribus Curiatiis conflixerunt, imprimis de eo, qui sororem suam interfecit nimis dolentem morte unius e tribus Curiatiis, cui sponsa erat, Liv. I 26; Man. I 778: 'Horatia proles'. Totum Manilii locum non recte intellexit Firm. VIII 6, 4: 'sunt autem austera facie' eet., quippe qui negationem (ne crede v. 105) non ad exempla quoque fCatonem, Torquatum* HoratiosJ rettulerit. 108 signo (abl.): quam pro signo; quam signum (Haedi) ferre possit, cf. Hor. Ep. I 10, 43 : 'calceus pede maior'; Sat. I 9, 21: 'gravius dorso onus', Kuehner LG2 II 2, 475, 17.
109 levibus: generis neutri est. ;— signant: in pectore hominis lasciyi signum impressum est Haedulorum petulantiae. 111 desudant in (cf. v. 106) /usus eet.: quidquid Haeduli sudant sive laborant, nihil aliud est nisi lusus, agihtas, vigor. — vario.. in amore: alumnis Haedorum non certus amor est, sed quibus Haedi sabentes duces sunt, amoris sunt desultores. 112 in vu/nus: in pugnam. 114 Minimum malum iis, qui sub Haedis nati sunt, est causa apud iudicem cecidisse (Ellis N. M. p. 166), quia damnationem et poenam anteeessit crimen et culpa, quae iis multo sunt graviora. Ellisius retinens accusarivum victum, eum per brachylogiam quandam putat referendum esse ad opinionem sive ipsius damnati sive de eo sermocinantium, sed non ausus sum hanc duram constructiooem servare. 115 addunt sc. Haedi.
117 alterna per oscu/a, nam duarum tibiarum, quibus pastor canit, alterutra suum habet osculum sive ligulam. — voces... ducat: edat modulamina vocis sonorae. De subiecto qui, quod sumendum est e dativo cui, cf. I 136, Kuehner LG2 II 2, 324.
118—127 Etsi ab ipso poeta Pleiadesque Hyades que f er i pars utraque Tauri (I 371) appellantur, tamen h. 1. statuit Hyades cum parte vicesima septima Arietis oriri, quod pravum est, nam surgunt cum gradu decimo septimo Tauri1), cf. Boll Sph. p. 42, 19: Tavpa' dié f&(pas «' £ws 7' tthtdfes yévpyoCq, Kvfiepvfaots' a»s (Ta'&s> taws vdpaytoyouq, nept/was. Nascuntur autem sub illis auctore Manilio: popularis aurae cupidi,
*) Valet bic numerus, ut ubique 'in hac parte commentarii, si globus ab incolis Rhodi consulitur, cf. p. z6& infra, vers. Belg p. Vul



LIBER QUINTUS.
273
turbulcnti, seditiosi, pacis quietisque inimici, etiam bubulci, cf. Cic. de n. d. II § 111: 'Hyadas a pluendo: vsrv enim est pluere. nostri imperite suculas quasi a subus essent, non ab imbribus nominatae' Etiam Tiro apud Geil. XIII 9 eandem sententiam defendit, sed hodie vulgo vox Hyades eodem modo explièatur qua imperiti illi Romani fecerunt, cf. ad I 371; Ov. Fast. V 165. 120 in nullo sunt otia fructu : cum otiosi sunt, nihil agunt, quod iis vel rei publicae prosit. 123 voluit: sc. videre, iis cupiunt, favent. — montemque sacrum, in quem plebeii bis secesserunt a° 494 et 449 a. Chr. n., Liv. II 32, 2; III 52, 3. — rarosque Quirites, qui in foro remanserunt, cum plebs in montem sacrum secessisset. 124 pacis bella: bella civilia, quae pacis tempore, quo nullus hostis externus patriae imminet, geruntur. — curaeque alimenta mimstrant: curis, quibus cives patriae amantes afficiuntur, nutrimenta suppeditant. 125 Postremo subulci sub Hyadibus nascuntur, re vera Sucularum filii. 126 syboten Eumaeum, cf. Od. XV 403 sqq.
128—139 Non cum Arietis gradu tricesimo sed iam cum decimo apparet Capella, quam Graeci 'Olenien' appellant cf. Schol, ad Arat. 161 (p. 368, 19): léjixax è\x to èni riïg wXéwjs toü 'Hvtó^oü (scvac) h, oiïloi, 'QXivou BvyuTYjp (Man. I 366), Hyg. Astr. II 13 : „Olenum quendam fuisse nomine Vulcani filium. Ex hoe duas nymphas Aega et Aelicem natas, quae Iovis fuerunt nutrices'. Hoe sub sidere nascuntur ^himia mentis trepidatione solUciti", ut Firm. VIII 6, 7 ait, unde Skutsch in v. 135 proposuit trepidae pro Jidae (quod in omnibus codd. est). Si illam coniecturam probamus, una exstat imago sibi constans hominum timidorum et curiosorum, qui sub Capella nascuntur, sin fidae mentes (135) retinemus, poeta non modo ad naturam capellae spectavit, sed etiam ad fabulam nutricis Iovis. Non tamen negandum est copulam -que in v. 135 Skutschi coniecturae favere. — excluditur orbi: supra horizontem surgens se orbi terrarum ostendit, cf. Lucr. V 801 sq.: 'variaeque volucres/ova relinquebant exclusae tempore verno'jLöfstedt Komm. Peregr. Aeth. p. 181. 129 totum sc. Lanigerum.
130 praegressos: re vera non Haedi praegrediuntur in oriendo, sed Capella praegreditur Haedos. 131 egelido: valde gelido, cf. Aus. Caes. XXI 1 (p. 193 Peiper): 'impiger egelido movet arma Severus ab Histro'; aliter Verg. Aen. VIII 610: 'egelido... flumine (Deuticke). — stellata: in stellarum numerum recepta vel stellis oppleta, fulgens, I 679, 341; Cic. Tusc. V § 8: 'nee stella tus Cepheus cum
Verh. Afd. Letterk, 1921 (van Wageningen). 18
Capella.



274
LIBER QUINTUS.
ra Tauro
Xovra. Pleiades.
uxore". — quae dextera pars est cf. 105 : 'qua dexter boreas spirat'; 37.
132 officio, quod praestabat Iovi eo quod eum nutriebat. 134 vires, cf. I 368: 'lacte fero crescens ad fulmina vimque tonandi'. 135 Jidae mentes, qualis erat mens Oleniae, Iovis nutricis. 136 suspensa ad strepitus : anxia ad omnem strepitum, cf. Kuehner LG2 II 1, 523 c.
137 ingenita est: Bentleii conectura probatur lectione Matritensis ingeniest. — etiam recte se habet: praeterquam quod timidi sunt, etiam sunt curiosi. — ignota (n.): res incognitas.
140—156 Pleiades iam conspicuae sunt, cum surgit gradus vicesimus Arietis. Quod Manilius dicit (141) sexta parte sui, non est gradus quintus Tauri, ut Breiterus vult, quasi poeta indicaverit partes triginta Tauri in sex esse dividendas, sed significat, ut alibi, partem, quae in Tauri finibus (inde sui) vocatur sexta. Aliter Teucer (Boll Sph. p. 42): ToLvpa dno [xoipag ct' iag 7 Hlsiddsg ysopyoCg, xufkpvrnag. Manilio auctore sub Pleiadibus nascuntur vinolenti, luxuriosi, urbani scurrae, calamistrati, levigati, effeminati eet., quod omnino convenit cum indole Pleiadum, quas in codicibus anti quis videmus pictas crinibus pulcherrime comptis (cf. v. 149), Thiele Ant. Himm. p. 112; v. Wag. Astr. p. 8. — artus (140) edidi pro ortus, quia Taurus oriens (II 198) tollit se non in aversos ortus, sed artus, h. e. partes aversae corporis aspiciuntur primae (Mnem. 42 (1914), 117). 141 eertantes luce sc. inter se, omnes conantes simul reddere lumen, cf. Germ. Arat. 257 sqq.: 'nee faciles cerni, nisi quod coeuntia plura / sidera communem ostendunt ex omnibus ignem. / septem traduntur numero, sed carpitur una, / deficiënte oculo distinguere corpora parva'. 144 mensas super (V 374): in convivio, cf Kuehner LG2 II 1, 573 b. — corda cf. 106, 135, IV 528, II 452, I 79. 145 sale mordaci: quaerit homo ille petulans ioco haud suavi risus facetos, cf. Cic. Or. § 87: 'huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium quantum valent: quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis'; de n. d. II § 74 (Mayor). 146 frontis: faciei, speciei. 147 in jluctum ponere: ita componere, ut cincinni de capite quasi undae defluant.
148/9 revocare comas... Jingere: pomas nexibus colligere in verticem ibique nodo denso aptare, cf. Suet. Caes. 45: 'ideoque et deficientem capillum revocare a vertice adsueverat'. 149 appositicapilli: genus est toruli (Plaut. Amph. 144), quam Graeci dicunt andpa», Robert die Masken der n. Att. Kom. p. 4. — emutare: aliam speciem



LIBER QUINTUS.
275
induere, ut cognosci nequeat, cf. Quint. VIII 2, 19: 'emutatis in perversum dicendi figuris'. 150 polire: demptis pilis corpus levigare, cf. Sen. nat. quaest. VII 31,2: 'levitate et politura corporum muliebres munditias antecessimus, colores meretricios matronis quidem non induendos viri sumimus, tenero et molli ingressu suspendimus gradum (non ambulamus, sed incedimus)'. 151 sterilis: lêyes, sine pilis. 152 tegmina plantis: calceamenta; de dativo finali, cum substantivo iuncto nullo verbo intercedente cf. Liv.I 20,4: 'aeneum pectori tegumen', * Kuehner LG2 II 1, 346 adn. 5. 153 Jicti... ad mollia (= ad mollitiam, cf. Grandgent, Vulgar Lat. § 37 p. 19; Löfstedt Komm. zur P. Aeth. p. 136): effeminati, obsceni. De usu praepositionis ad cf. IV 232. 154 naturae sc. virilis. 155 ambitio: cupiditas alios alliciendi, aliis placendi, cf. Hor. C. I 36, 20: 'lascivis ederis ambitiosior.'
156 videri habet vim passivam, non medialem. Tales enim homines non modo amare cupiunt, sed etiam conspicui esse in amore.
157—173 Una cum Geminis surgit Lepus (I 412), sed non cum septima parte (159), sed cum decimo quinto gradu, cf. Hipp. III 1 § 11 (p. 228, 6 Man.): xoO tik Aaywow avarsXXovTos owavaTsXXet [xev aurdJ ó fy)èiaY.oq dnb AKJfymwv [xoipocq xai x' sug Kapxtvou t^' [MOYiq, II 2 § 13
(p. 142, 13): 0 èï Eiitio^oq ypdfei ovxaq cxa» d' 0 KajOxtvog dvaxéXkri, t<5v
fjjkv npoq apxToug ou3sv dviayei, x&v til npoq voxov 0 'Aayotoq !). Sub Lepore autem nascuntur stadiodromi, pyctomachi, quicumque pila.ludunt eamque pedibus pariter ac manibus reddunt, vigiles, diligentes, quos omnes his versibus complectitur Plaut. Bacch. 428 sqq.: 'ibi cursu luctando hasta disco pugilatu pila/saliendo sese exercebant magis quam scorto aut saviis'.
160 vix... negat: paene concedit. — volucrisque meatus: cursus quasi avium in aëre volantium. 161 membra... referentia ventos: celeritate ventos imitantia, ventis similia, cf. II 249, III 644; Verg. Aen. IV 329. 162 stadio sc. erit. — missus: emissus ab eo, qui certamini praeest. Vulgo magis Graeci quam Romani inter se currendo certabant, cf. Marquardt Röm. Staatsverw. III 525, 1; Guhl und Koner, das Leben der Gr. und R. 5 p. 150, 29 (cmxmov). Locus, unde cursores currere incipiunt, a Graecis appellabatur ypafx/xv; sive ^aX^ts, Lübker, Reall. 8 p. 978, s.v. stadion. Exitus versus in memoriam redigit Hor.
Geminis
^ovtoc.
Lepus.
') Cf. Vett. Val. (Kroll) I c. II (p. 8, 27): votÓSsv owmaTeXbi Aaywó; sc. Cancro, Boll Sph. p. 63.



276
LIBER QUINTUS.
ra Cancro
■Kaoa.va.Tek"kovTa.
Sat. II 1, 86: 'tu missus abibis'. 163 eludere: evitare celeriter se movendo. — caestus: de pugilatu cf. Ltibker, Reall. 8 p. 192. 164 levis nominativus est, unde pendent infinitivi extre (= eflugere) et mittere, cf. Sil. It. X 604: 'levis exsultare'. — mittere: infligere adversario.
165 sqq. Qui ludus hic describitur, diversus est a vulgari, in quo lusores solis manibus utebantur in pila mittenda, cf. Huet. in ed. Fayi p. 64, Guhl und Koner 1.1. p. 298 et 680; Blümner, fahrendes Volk im Altertum, p. 17, ann. 122. Nam secundum Manilium lusor ille („jongleur") sub Lepore natus,pedibuspensat manus h.e. non minus pedes quam manus adhibet. -^-pilam celeri fugientem redder e planta: agili pede follem remittere volantem. 166 ludere saltu: modo huc modo illuc salire ad pilam pedibus protrudendam. 167 Hunc versum Huetus post v. 164 posuit, ut referendus esset ad pugilatum, sed h.1. eo carere non possumus, eo ipso quod poeta dixit pilae illum lusorem pedibus pensare manus. Itaque non modo ostendendum erat eum pedibus esse agilem, sed etiam eum mobilibus. lacertis posse dare citos ictus pilae. 168 ille: hic lusor solus ludit iacitque pilas sublimes easque excipit toto corpore (169) et repellit. — potens c. inf, cf. Kuehner LG2 II 1, 684 in. — perfundere: circumspergere bracchia et tergus multitudine pilarum 169 nagas... disponere palmas: tempore manus nunc huc nunc illuc velociter movere.
170 ut teneat tantös orbes: ut tot pilas, quasi sint animantes, sibi obtemperantes reddat, cf. v. 171. De vi vocabuli tanti = tot, cf. Löfstedt, Komm. zur Peregr. Aeth. p. 147. — sibique ipse reludat: solus ludens sibi ipse det pilas reddatque. 172 invigilat somnis: 'id praedicit eventurum nato sub Lepore, quia lepores apertis oculis dormire solent' (Huetus).
174—205 Una cum Cancro oriuntur Iugulae et Procyon. Iugulae h. L, ut alibi *), cingulum Orionis indicant, deinde totum sidus. Olim ' Aselli, duae stellae in ipso Cancro, significati esse putabantur, sed haec opinio prava lectione Firm. VIII 9, 1 nititur, ut primus demonstravit Bollius Sph. p. 385. Etiam ea, quae Manilius de Iugularum alumnis refert, omnino congruunt cum Orionis venatoris clarissimi indole. Sunt enim Meleagri, Atalantae, Actaeonis fautores, "feris laqueos et foveas struunt, exagitant eas canibus et iaculo occidunt, quin etiam monstra maritima venantur. Praeterea reapse Iugulae sive Orion surgit parte
Plaut. Amph. 275: 'nee Iugulae neque Vesperugo neque Vergiliae occidunt'.



LIBER QUINTUS.
277
sinistra (174) i. e. vortósv Cancri, cf. Hipp. III 1, 9 (p. 226, 5 Man.): Srav ds 6 'Qpiwv ocvazéXkri, (nrvavaTsXXst [i£v cdrxö 0 ^aètaxag dno TaCpov rj' xai x' ju/otjs sus Kapxivou jxotjoas y'.
176 Meleagre: de eo narrat Hyg. fab. 174: 'Althaea Thestii filia ex Oeneo peperit Meleagrum. Ibi in regia dicitur titio ardens apparuisse. Huc Parcae venerunt et Meleagro fata cecinerunt, eum tamdiu victurum, quamdiu is titio esset incolumis. Hunc Althaea in arca clausum diligenter servavit. Interim ira Dianae, quia Oeneus sacra annua ei non fecerat, aprum mira magnitudine, qui agrum Calydonium vastaret, misit. Quem Meleager cum delectis iuvenibus Graeciae interfeck pellemque eius ob virtutem Atalantae virgini donavit, quam Ideus, Plexippus, Lynceus Althaeae fratres eripere voluerunt. Illa cum Meleagri fidem implorasset, ille intervenit et amorem cognationi anteposuit avunculosque suos occidit. Id Althaea mater audivit filium suum tantum facinus esse ausum. Memor Parcarum praecepti titionem ex arca prolatum in ignem coniecit. Ita dum fratrum poenas vult exsequi, filium interfecit'. Hanc fabulam et tragici Graeci et Ovidius tractavit Met. VIII 270 sqq., 455 sqq., cf. Lübker Reall.8 p. 657. — absentibus: haec Gronovii coniectura et Matritensis lectione fkmatur (habentibus) et Ovidii verbis Met. VIII 515: 'a b s e n s flamma', Rem. 721, Fast. V 305: 'flammis absentibus arsit'commendatur.
177 munera: vita Meleagri munus erat Althaeae matris, cum titionem ardentem exstingueret et servaret, quod munus filius matri reddidit, cum titione ab eadem in ignem coiüecto et combusto mortem obiret, cf. Ov. Met. VIII 502: 'vixisti munere nostro'. 178 paulatim vita Meleagri una cum titione ardente exstincta est etiam ante mortem, cum ceteri.heroes semel simulque morerentur, cf. Ov. Met. VIII 523 sq.: 'simul est exstinctus uterque, inque leves abiit paulatim spiritusauras'. 179 Atlanteos cum Bentleio scripsi, nam labores Atalanteos nullos Meleager conatus est ferre, sed Hercules Atlante fesso caelum umeris sustinuit eiusque labores ferre conatus est. x) 180 puellam: Atalantam Iasii Argivorum regis filiam, quae Meleagro nupsit, cf. ad v. 176. 181 quam sc. feram. 182 virgine maius erat: supra virginis animos erat, cf. V 612: 'nee virginis ore videnda'. — stementem:
Iugulae (Orion).
') Qui lectionem Atalanteos dedk Scaliger, versum 179 supra versum 177 removit. De Hercule venatore Bentleius confert Claud. de IV cons. Hon. (Vffl) 530 sqq.



28o
LIBER QUINTUS.
propter ardorem (Thiele Ant. H. p. 2.) Nam cum medio mense Iulio Sol in Leone est, iam paulo ante eum stella illa violentissima oritur, quae causa esse videbatur et siccitatis et febrium, cf. Hipp. II 1, 18 (p. 132, 1 Man.): nspi ydp rhv roO Kwog dvanoXv» xai Ta xawfiara [xdhcna yivemc cdirn èï ytvsrca /xsta iptdxovTa syyicna vj/xspag dnb rZg . Ssptvijg rponüg (d. XXI m. Iunii). fuzd xoaavzag dpa ypspag eyyuna xar' avzbv 1] rikwg èv rij ap/i? zoü A/ovros ytverat. Sirio autem oriente nascuntur effrenati, violenti, iracundi, in convicia proni, furiosi, neque apros neque leones neque feras metuentes.
sim». 206 Nemeaeus: Leo, cf. II 565. — in vastos... hiatus, cf. Teucr. apud Bollium Sph. 45, 17; 129, 11: XsWre; /oofta. Ita enim Leo surgit, ut prius os suum ostendat. 207 exoriturque Canis eet.: cum Leo oritur, Canis iam supra finitorem est, nam surgit fere cum gradu decimo quinto Cancri. Proprie Sirius stella ardens est in maxilla Canis, quam Romani Caniculam appelktbant. — latratque fiammas: latrans vomit fiammas, cf. Stat. Theb. II 338: 'magnas latrantia pectora curas'. 208 rabit cf. IV 461, V 224. — igne suo: Sirius enim solis instar est et colebatur tamquam deus a Ceis, cf. Apoll. Rhod. Arg. II 526. 210 dimicat in cineres orbis: dimicans cum Sirio terra in summum venit periculum, ne in cinerem redigatur j de praep. in cf. V 45- — fatum supremum: excidium extremum mundi, rr,v êxnvpwiv.
212 viridis... sanguis: sucus qui herbas virides reddit, cf. II 941.
214 eget alterius mundus: propter ardorem mundus non sibi sufficit sed alterum quaerit, quem animalibus suis praebeat. 214/5 suismet... morbis: incendiis, siccitatibus, febribus, quarum Sirius causa est.
217 in flumine: ita appellatur fluidum illud atque fervidurh, quod e Sirio defluit. 218 haec (Canicula) ubi se ponto extulit cum ea parte Leonis, quae prima a caeli oris se extollit (cf. Rösch, Man. und Lucr. p. 25), effrenatos finget. Ita Breiterus pro codd. lectione per proximas.... oras, provocans ad Firm. VIII 10, 1: 'in I parte Leonis oritur Canicula'. Alii legunt per pronas... oras h.e. supra horizontem, ad quem caeli partes undique pronae ac proclives cadunt. 221 irarumque... fietus: retinui hanc lectionem, etsi loei similes1) omnes praebent fluctus irarum. Fietus enim irarum sunt kcrimae gemitusque,
') Rösch, Man. und Lucr p. +2 affert Lucr. IU 298, VI 74, Verg. Aen. Xn 831 additque: 'also auch hier sehen wir, dass Manilius die freiere Stellung gegenüber den beiden andern Dichtern Lucr. und Verg. emnimmt. Die Konjectur fluctus wird man also nicht billigen'.



LIBER QUINTUS.
28l
quos quis edit irascens, ita ut hominibus sit odio metuique, cf. Verg. Aen. VII 15: 'gemkus iraeque leonum'. 222 praecurrunt verba loquentis: 'ita raptim loquitur, ut prius voces ediderit, quam quod loqui velit, mente conceperit' (Fayus). Verba mentem praecurrunt. 223 ante os est animus: antequam loquitur, iam animi perturbatio eius e toto habitu apparet. 224 corda micant: 'horum cor crebris agitationibus palpitat' (Firm VIII 10 § 2), cf. Ov. Fast. III 331: 'corda micant rcgis'. 225 dentes in voce relinquit: proprie in labro vestigia dentium rclinquit, cum ira commotus se ipse mordet, sed poeta hoe ad ipsas voces, quae per labra evolant, transtulit. 226 ardescit: accenditur.
229 arma ferarum: dentes, ungues, cornua, cf. Verg. Aen. XII 6: 'tum demum movet arma leo'; G. III 236. 230 eoncesso in corpore: in corpore ferarum, in quas iis licet iram suam effundere. Praepositio in non motum indicat, sed locum, ubi irarum ille fluctus se ostendit. 233 Leporem comprendere: situs enim est Canis in caelo post Leporem.
234—250 Recte M. docet Cratera cum parte tricesima Leonis surgere, enter, cf. Hipp. III 1, 2 (p. 218, 22 Man.): gtov rJè ó Kparhp dvoné'Xkn, <rovavaTeXXsi jtièv aura 6 Zfixhootog dnb Aéovzog [toipaq xai x' /xenjs £&>g ïlapSévov ftotpag ca' /X607JS. Quo sub sidere nascuntur qui irriguos campos colunt, fontes ac rivos ab alveo ad alia loca deducunt, ulmos vitibus markant, vites arbustis disponunt aut iugamentis palisque erigunt, vinum sine aquae mixtione bibunt, qui merces mari committunt atque inde lucrum faciunt.
235 Cretera *) de hac forma Latina vocabuli Graeci cf. Kuehner LG21 p. 499, sed alibi cretera non est masculini sed feminini generis, quamobcausam plerique editores legunt Crater, ut in v. 250.—auratis... caelatus ab astris: fulgens stellis ardentibus, quibus distinctus est. 236/7 sequetur irriguos... campos: campis irrigandis operam dabit. 238 tuas M, tuos LG. Hoe defendit Ellisius N. M. p. 175: 'cum hoe loco comparandus est versus Catulli 62, 54: „at si forte eadem est ulmo coniuncta marito"; in utroque enim vitis ulmo, tamquam marito femina, dicitur iungi. Et hoe est cur masculino genere et tuos Manilius et marito Catullus posuerit. Nam u/mus non femininum modo videtur fuisse, sed ut cupressus ficus spinus platanus populus laurus pinus fagus interdum, prout res poscebat, masculinis accensebatur". 239 disponetque
') In M est cetera.



LIBER QUINTUS.
283
quinque Virginis se supra finitorem ostenderunt. 253 cara: caelestia (V 21), magni pretii, cf. Ov. Fast. III 513 sqq.: 'sintque tuae tecum faciam monimenta coronae, / Vulcanus Veneri quam dedit, illa tibi'. / dicta facit gemmasque novem transformat in ignes: / aurea per stellas nunc micat illa novem". E loco Ovidiano apparet, quid sibi velit illud monumenta apud Manilium. Nempe corona caelestis Ariadnam monet de illa, quam ei mortali Venus dederat. — quondam: cum Ariadnae corona in stellarum numerum recepta est. 254 mollis... artes: studia delicata et effeminata. 254/5 hinc... Mine: Propertii aetate globi non modo Ariadnae coronam, sed etiam imaginem ipsius puellae continebant, cf. Prop. III 17, 8: 'lyncibus ad caelum vecta Ariadna tuis' (Rothstein). Praeterea apud Teucrum legimus (Boll, Sph.
275—276): =q= tö ès TjSiTM <Jexov<5 TzapxvxTsXkovai y; 'Apixovy avam/uiévyj
s/pvoa rhv eucSvvptov /sïpa èni rijg xsfaki)g xat é arêfavog rög 'Apta'óVjg. Itaque et Teucro et Manilii auctori ob oculos versabatur Ariadnae in caelum receptae imago, quae paene similis est notae illi statuae Vaticanae, quae tamen dextrum bracchium capiti circumdat, cf. Sauerlandt, Gr. Bildw. 110. Et Manilius per adverbia hinc... Mine statuit primum coronam orientem, deinde ipsam puellam Ariadnam. 256 illa cf. ad v. 251.
257 pallentes violas cf Verg. Ecl. II 47: 'pallentis violas et summa papavera carpens'. Antecedit apud Vergilium v. 45: 'tibi 1 i 1 i a plenis / ecce ferunt nymphae calathis'. — purpureos hyacinthos, cf. Verg. Ecl. III 62: 'et suave rubens hyacinthus' (qui flos hodie appellatur 'iris'). 258 Tyrias luces: purpureos colores. 259 vernantisque rosae eet.: ab Ovidio (Met. VII 284, Trist. III 12, 8) humus et avis vernare dicuntur, a Propertio etiam sanguis, IV 5, 59: 'dum v e r n a t sanguis, dum rugis integer annus'. 260 Eadem (Ariadne pro eius alumnis) arbores frondiferas et frutices virides (in germine, gemmantes, pullulantes) in collibus seret. 261 veris figuris: ita topiariam faciet, ut areae formam habeant vere mathematicam. 262 sertisque locabit: aptabit ad corollas. Instrumentalis sertis indicat: ut serta ex iis fïant. 263 ejjingetque suum sidus: coronam florum finget illa (256) caelesti coronae similem. In M post sidus legitur: similesque in, unde Bentleius veram lectionem reposuit quin, nam similes aut dittographia est vocabuli sidus aut adscriptum ad significationem verbi ejfingendi illustrandam. — mutua: neutr. plur. pro adverbio est = mutuo, vicissim, cf. Lucr. II 76; IV 300 (324): 'fiet ita, ante oculus fuerit qui dexter,



284
liber quintus.
ut idem/nunc sit laevus et e.laevo sit mutua („dan weer") dexter'. — pressos sc. flores. 265 Arabum silvis: aromatum omni genere, cf. IV 655. 266 Medos... referentiaflatus: olentia malum Medicum, de quo cf. Verg. G II 126: 'Media fert tristis sucos tardumque saporem/ felicis mali'; 135: 'animas et olentia Medi/ora fovent illo et senibus medicantur anhelis'. 267 adulterio: mixtione sucorum cum floribus pressis, cf. Plin. n. h. XVII § 8: 'ob hoe insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nee poma pauperibusnascerentur'.— gratia maior: dulcedo gratior. 268 (placenf) sc. Ariadnae eiusque alumnis; supplevit versum Bentleius. Olim inserebatur adsunt, quod minus corhmodum est propter verba sequentia: praesensque voluptas. — artesque decori: studium faciendi quae decent, cf. Cic. or. 21, 70: 'npénov appellant hoe Graeci, nos dicamus sane decorum'. 269 lenocinium vitae: ars vitam reddendi suavem et dulcem. spica. 271—293 Spica stella est, quam Virgo sinistra manu tenet, cf. Cic. n. d. II § 110: 'spicum illustre tenens splendenti corpore Virgo'. Non cum parte decima, sed cum vicesima quarta Virginis surgit, quo sub sidere nascuntur ruralibus officiis semper applicati, ad agrorum cultum patientia laboris adiuncti, qui ad vitae subsidium multas fruges in horrea condunt, cf. Teucr. apud Boll Sph. p. 47, 16: rf, UapBsva napavtxzéXhi 6 Irdyvs evBinvicxv xai tcXoütov.
271 horrida: hispida, hirsuta. 272 vallantis: cingentes, munientes, cf. Cic. n. d. II § 143 : 'munitae sunt palpebrae tamquam vallo pilorum'; de sen. § 51: 'e quibus (vaginis) cum emersit, fundit frugem spici ordine structam et contra avium minorum morsus munitur vallo arist ar um'. 273 ingenerat sc. alumnis suis. 274 in fenus: ita ut semina sulcis credita largam reddant messem; de praepositionis in usu cf. V 45. — credere: infinitivus pendet a verbo dandi, quod e verbo ingenerat sumendum est, ut paulo post sequi, quaerere, nee minus substantivum artis (v. 280). 275 usuram... maiorem sorte: lucrum, quod maius est quam ipsa sors („kapitaal") vel ut nos hodie dicimus, plus centenae centesimae 100 °/0. — reeeptis, cf. v. 244: 'vina recepta'
277 Decebat homines nullas alias fodinas nosse, nisi quas agricolae serendi causa faciunt. 279 dives erat eensus... orbi: exspectamus coniunctivum esset, quia antecedit forent (278), sed poeta transit ad statum rerum describendum, qui valebat, cum homines nulla nossent metalla. Sententia igitur haec est: decuit homines solam arationem et



LIBER QUINTUS.
285
frugum messem nosse; ita si res se haberet, nulla fames esset, (ut olim): tum orbis terrarum dives erat gentesque saturatae. — De vi vocabuli census cf. I 12. 280 tardaverit: cessaverit, cf. Cic. Att. VI 7, 2: 'num quid putes rei publicae nomine tardandum esse nobis'; Verg. G. I 287 sqq.; Varro de re rust. I 36. — artis sc. Spica dat. 281 nulla Ceres: nullus frumenti usus, nullus panis. 282 sqq. Constat mola e duabus partibus, e meta et catillo (Dig. 33, 7, 18 § 5), e quibus catillus, qui coni excavati formam habet, ita circum metam, quae in conum illum quadrat, rotatur, ut grana interiecta terantur. Itaque Manilius per fracturum silicem (= saxum) totam molam, cui frumenta subduntur, per pendentis orbes'indicat partem superiorem, quae ducitur (= circumagitur) super inferiorem, cf. Rich, Dict. des Ant. s. v. mola. 283 mergere farra: aqua farinam diluere et macerare. Post hunc versum exspectes v. 285 : atque unum genus in multas variare figuras, nam primum pistor idemque molitpr frumentum molit, deinde farinam macerat, tum eam depsit subigitque in varias formas (Mart. XIV 222), denique torret in foco (v. 284). Hac transpositione etiam ad finem reservatur, id quod postremo est enumerandum: hominumque alimentaparare (v. 284), cf. Mnem. 42 (1914) p. 117. 286/7 dispositis — per artem frugibus: granis ex arte ordinatis. — structo similis... ordo: qui similis est ordini humana arte atque opera structo, cf. ad v. 272.
289 sculpentem faciet {= creabit, gignet) sc. Spica, quia omnia illa in ea fiunt quasi arte et ordine et rationibus architectonicis. — laqué aria proprie sunt lacus sive cavitates in tabulato sive caelo templi vel conclavis, quae etiam lacunaria x) appellantur (Hor. C. II 18, 2; 16, 12 (Heinze); Verg. Aen. I 726; VIII 25), saepe auro et picturis ornata.
290 Tonantis: Iovis Capitolini. 291 haec*.. figura: hic ornatus camerae in lacus divisae. 293 Sub tecto aureo vescimur e vasis aureis.
294—339 Tria sidera a poeta commemorantur, quae una cum Libra ti oriri dicuntur, Sagitta (I 342), Haedus, Lyra (I 324), sed Sagitta 5raUbr"7 Libra surgente in hypogeio sive imo caelo est (Boll Sph. p. 381), i0ïTa. Lyra autem non ante partem 81/2 ° Scorpionis oritur, cf. Hipp. II 5, 6 (p. 190, 15 M.): viis $1 Avpctq dvaxsXkousYiq (juvavaTiXXst [xsv ccurft è ^«dtaxcs ara Ixoptuov [lotpag S' /juotjs Sug lnopmou vtj, Haedus non pertinet ad sphaeram Graecam, verum unum est e duodecim animalibus, e quibus
') Laquearia mihi ortum videtur ex forma lacunaria, quae vetustior est.



286
LIBER QUINTUS.
constat circulus ille, a Babyloniis inventus, qui (taoWwpog appellatur, quem cognovimus duce Bollio (Sph. 295) e fragmentis Teucri Rhetorii et e tabula illa, quae 'Mamorfragment des Bianchini' vocatur. In cireulo illo unumquodque animal respondet horae duplici sive parti duodecimae aequatoris. Inde non mirum est Teucrum ad uniuscuiusque signi zodiaci sidera napavaxsTlovxa etiam adiecisse singula signa -rijg èaèsxaapov, hoe modo: (Boll Sph. 19) xf [uv npaxa osxava (sc. xov
Zvyov) napavaxsXkovaiv.. yj xsfaki) xov xpdyov -rijg èaèsxaapov. x& os ó\v-
xspox èsxava— xa [xsaa xov xpdyov -rijg ètaèsxaapov. x& $s xpixa osxava
xa xsIyi xov xpdyov -rijg dadsxaapov. Qui hoe non intellexit, Manilius, hunc Haedum fecit unum ex Haedis illis, quos portat Heniochus (v. 103), a fratribus aberrantem (v. 313), unde rogat Scaliger in ed. a1 1600 p. 418: 'quis est iste Haedus? Ubi eius grex, cuius meminit Manilius? Haedos tantum et Capram novimus, illos in sinistra, hanc in umero sinistro Heniochi'. — Cur .Firmicus (VIII 12, 3) potissimum cum gradu 150 Librae finxerit Haedum illum surgentem, Bollius (Sph. 319) docte explicare conatur, sed malim credere eum nullo partis indicio apud Manilium auctorem suum invento suo Marte ipsum mediam partem signi elegisse. sagitta. 295 Chelarum = Librae, cf. I 611. — dabit sc. iis, qui sub ea nati sunt, cf. v. 71 sqq. — lacertis: bracchio lacertoso. 296 calamum: harundinem, sagittam. — glebas mittere: iacere, torquere glandes sive e plumbo (Verg. Aen. VII 686 Deuticke) sive e luto factas, quae calamis (virgis), quibus annexae erant, in aëra mittebantur, cf. Cic. pro Caec. § 60: 'si glebis aut saxis aut fustibus aliquem de fundo praecipitem egeris'; Ov. Met. XI 29: 'hae glebas... torquent'.
297 pendentemque ce*.: sagitta avem transfigere volantem per summum aëra, suum regnum, cf. Sil. It. XVI 565/6: 'volucresque vagas deprendere nube / assuetus iacu 1 is'. 298 cuspide.. triplici: spiculo tridenti. — securum: qui se tutum in aqua esse opinatur.
299 Tria exempla afferuntur virorum fortium, sagittariorum peritissimorum, qui sub Sagitta nati sunt: Teucer, Telamonis filius, Philoctetes Poeante natus, Alcon Cretensis (v. 305), Phaleri unius ex Argonautis pater (Pauly-Wissowa R. E. I 1577, 1) 300parti sc. Librae.
301 Hectoris... faces: poeta Homeri meminit, II. VIII 217: xat vv x' svsTtpY)<jsv (sc. Hector) Trupt xyjXów vrjag staag, et \xh xxs. 273: h$a xiva Ttp&xov Tpwuv eXe Teiïxpog a'/afyiuv; 302 mittebat saevos ignes qui: ita



LIBER QUINTUS.
287
Ellisius (N. M. 179): 'certe ad Hectora, non ad Teucrum imperfectum mittebat referendum censeo'. Codd.: mittebatque suos ignes et.
303 hic: Philoctetes, cui Hercules moriens pharetram et sagittas, Centauri et Hydrae sanguine illitas, reliquit, qui a Graecis Troiam petentibüs in Lemno expositus est, cum taetrum odorem ex vulnere, quod serpens eius pedi inflixerat, ferre non possent, Hyg. fab. 102; Soph. Phil. 7 sqq. — sortem eet.: Graecis enim ab oraculo responsum erat sine Herculis sagittis Troiam capi non posse. 304 subsederat exul (sc. in insula Lemno): 'eleganter traduxit M. a gladiatoribus aut a bestiariis, qui victis sufficiebantur' (Seal.). Graeci hos èyédpovq (Soph. Aiax 610; Xen. Anab. II 5, 10) appellabant. — maior.. armatis hostis: Troianis hostis vehementior quam Graeci, qui armati iis instabant. 305 ille pater sc. Phaleri, cf. ad v. 299, Alcon, qui adeo sagittandi peritus erat, ut serpentem, qui super ora filii eius in cunis cubans (306) sanguinem bibebat, sagitta percuteret, cf. Val. Fl. Arg. I 398 sqq.: 'insequeris casusque tuos expressa, Phalere,/arma geris; vacua nam lapsus ab arbore parvum / ter quater ardenti tergo circumvenit anguis: / stat proeul intendens dubium pater anxius arcum'. Etiam Apollinaris Sidonius patris nomine omisso Carm. V 154 sqq.: 'non sic libravit in hostem / spicula, qui nato serpentis corpore cincto / plus timuit, cum succurrit, dum iactibus isdem / interitum vitamque daret stabilemque teneret / corde tremente manum, totamque exiret in artem / spe propiore metus, dans inter membra duorum / unius mortem'. 307 somnumque animamque bibentem: figura est ev md o\»otv: serpens dormientis infantis animam, vitam, sanguinem sorbet. 309 Amor patrius dabat ei artem sagittandi. Subiecti vice fungitur ace. c. inf. esse patrem. Verrit Pingreus Francogallice: '1'amour paternel est un grand maitre'.
311 fato: morti.
312 De Haedo, uno ex animalibus rijg dadexaópov cf. ad v. 294. — secretis... in astris: separatus ab iis Haedis, quos Heniochus portat.
314 producitur: profertur, prodit supra finitorem. 315 agitataque pectora (II 544, V 220, passim) in usus... varios: homines qui in se sentiunt impetüm ad varias res in civitate suscipiendas. 316 ejfingit: procreat, cf. v. 250. — nee defcienta curis: qui non fatigantur (pares sunt) diversis sollicitudinibus. 317 nee contenta domo: qui non patiuntur se circumscribi angustis familiae finibus. 318 per... publica iura feruntur: celeriter gradus honorum omnes percurrunt atque populi
Haedus.



LIBER QUINTUS.
289
'exsangues flebant animae' eet. — morti... finem (addidit): domuit mortis leges, quibus cautum est, ne quis vita functus ab inferis revocetur ad superiores auras: reduxit enim uxorem suam ab inferis.
330 hinc venient eet: Lyra alumnis suis artem canendi et chordas digitis et pectine eburno pulsandi dabit, cf. Verg. Aen. VI 646 sq.: 'obloquitur numeris septem discrimina vocum/iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno'. 331 garrula in mödulos... tibia: ita loquax, ut modulationes non neglegat, cf. V 45, 322. — diversa... forma: ut sunt tibiae pares, impares, dextrae, sinistrae, Sarranae, cf. v. Wag. Scaen. Rom. 62. 332 manu loquitur flatuque movetur: sive manu pülsatum sive inflatum sonum dat. 334 mulcebitque sono Bacchum: cantu suo convivium iucundius reddet. — noctemque tenebit: tota nocte convivas retinebit. Fayus: 'ducet noctes cantando', sed aliud est tenere, aliud ducere tempus. 336 modulatus... vocem: in numerum (a numero non aberrans) canens. 338/9 versus cum Pingreo emendavi. Manilius, aliter atque supra, numerum partium hoe demum loco commemorat.
339 Hemistichia cum pars vicesima sexta (v. 338) et quae cornua ducit ad astra sedes inter se mutare iussit Pingreus, non sine causa, cf. I 324: 'at Lyra diductis per caelum cornibus inter/sidera conspicitur'.
340—357 Una cum Scorpione duo sidera oriuntur Ara (cf. I 421— 432) et Centaurus notius (I 418), e quibus Ara non cum octava parte Scorpionis surgit, sed cum gradu quinto decimo Sagittarii, cf. Hipp. III 1, 6 (p. 222, 21 Man.): crov o\ to ©u/xiar/jptov aWreXXyj, oaivavarsXXsc uh. a'jrü 6 ^comoubg dnb To|ótoy [J.a{paq ts' éwg TofÓTovfxaipag 7' .xat x, Centauri autem maior pars una cum Libra surgit, paucae tantum stellae eius cum initio Scorpionis (aliter Hipp. III I, 4: órav -é KsVravpo? dvaxiXkri, <swawzxsÏÏ£i [X£v avrw 0' £wó\ax«s dnb Xrjkw /JWtpa? t' sta; To|otou fxotpas 0*').
340 quid pendet a verbo finget in v. 345, sed propter longam digressionem resumitur per pronomen quos (345). — regione Nepae (I 268) : in finibus Scorpionis, cf. V 391, 450 x). — vix partis octo trahentis (gen.): sc. e mari; cum vix pars octava Scorpionis sese supra horizontem tollit. 341 Ara, cf. Hyg. Astr. II 39: 'in hac primum dii existimantur sacra et coniurationem fecisse, cum Titanes eos oppugnare conarentur'. —ferens... turis ignenv (ita verba iungenda sunt): imaginem turibuli praebens, quam stellae tali ordine collocatae imi-
Scorpionl
tzapocvxxiX'
).GVTa.
Ara.
*) In codd. est regione fcevis (pari inx, parvis) partis, unde Scaliger sagacissime ultima syllaba in voce regione repetita: regione Nepae vix partis.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (v. Wageningen). 19



29°
LIBER QUINTUS.
Centaurus.
Ta
Sagittario
7raj9avaTÉV ^ovra.
tantur, cf. Germ. Arat. 393/4: 'Scorpios erecta torquet qua spicula cauda, Turibulum vicinum austris sacro igne videbis'. 342 in qua: Gigantes a dis devoti erant quasi aliis dis "(cf. I 422: 'tum di quoque magnos quaesivere deos'), ut immolarentur in ara, si Iuppiter cum copiis suis victoriam peperisset. 343 nee prius eet.: Iuppiter non prius summus deus fulmine armatus haberi poterat, antequam Aram illam consecravit et ipse sacerdos eius ante alios deos constitit. Vocabulo illo sacerdos. poeta viam sibi munivit ad eos homines depingendos, qui sub Ara nascuntur. 345. Scaliger iure fingent in finget mutavit, sed retinuit ortus. Metro succurrit Fayus, legens partus. — templa colentis: sacerdotes, sacrorum antistites. 346 auctoratos: qui accepto pretio sunt tertii ordinis ex sacramento astricti, aeditumi, cf. Liv. 37, 10, 8: 'eo vero pignore velut auctoratum sibi proditorem ratus est'. Hic versus mihi videtur transponendus esse post 348, nam male ordinem „templa colentium" interrumpit. 347 sacra... voce: cantu suo deorum potentiam celebrantes. 348 qui possint ventura videre: qui futura praedicant, vaticinentur. Est hoe secundum genus antistitum.
349 appositis sc. partibus octo (v. 340). 351 onus1): iumenta onus ferentia (Jacob). — mixtos.. semine quadrupedes: mulos ex equa et asino generatos. — iugabit: sub uno iugo currere docebit. 353 onerabit equos armis: lorica equos teget. Cataphracti a poeta significantur, de quibus Serv. ad Aen. XI 770: 'cataphracti.. equites dicuntur, qui et ipsi ferro muniti sunt et equos similiter munitos habent'; Rich, Dict. des ant. s. v. cataphractus. — ducet in arma: aget in bellum. 354 ad membra sc. curanda. — ferarum: equorum; non opus est coniectura ferorum (Bentl.) cf. v. 644, Mart. VI 15, 2: 'tenuem.. feram' (= formicam). 355 non auditos: novos, non cognitos. — mularum: egregia Postgati coniectura pro mutarunt (0), cf. Firm. VIII 13, 3: 'auriga erit aut equorum nutritor... aut mulomedicus'. 356^mentis: dum incipiant gemere, queri ; morbum igitur praevenire studet.
357 sibi pertinet ad aegros, non ad verbum credere. Sententia haec est: corpus, quod sibi non videtur aegrum esse, iam dudum suspectum habere atque aegrum putare (credere).
358—389 Sagittarius duo habet sidera sibi napccicczé\\ovzoc, ut Manilius opinatur, Arcturum (I 318) et Cycnum sive Olorem (13 37—340), sed quod
') Bentl.: hic mulos aget aut mannos, mixtoque iugabit eet.



LIBER QUINTUS.
291
ad illum attinet, fallitur, nam Sagittario oriente Arcturus iam paene in medio caelo est, sicut globus docet (Boll Sph. p. 381). Itaque in fonte Graeco, quo poeta usus est, verbum xov rcapava-reXXsiv latiore sensu usurpatum erat (cf. p. 266). Cycnus autem non cum ultimo gradu Sagittarii surgit, sed apparet cum Scorpionis parte 2672° usque ad Sagittarii partem 22°x).
358 subit, cf. v. 251. 359 Arcturum: stella splendidissima in Boöte est Arcturus, de quo Hyg. astr. II 4: 'nonnulli hunc dixerunt Icarium, Erigones patrem, cui propter iustitiam et pietatem existimatur Liber pater vinum et vitem et uvam tradidisse'. — ostendit ponto: educit e mari, cf. V 417, 658. — natis; nascuntur igitur sub Arcturo praefecti aerarii regii regumque ministri, domibus alienis regendis praepositi et populi curam agentes. 361 sancta aeraria, cf. Cic. Verr. IV § 140: 'primum mihi litteras publicas, quas in aerario sanctiore conditas habebant, proferunt'. 362 regnantes sub rege suo, cf. 503: 'regis erit... minister'. — rerum: opum, rei familiaris.
363 tutelamque gerant populi; rem populi curent, ut tutores rem familiarem pupillorum. 364 alieno limine claudant: limine non suo claudant, sed ad alienum extendant. 366 feri: equi, in quem desinit Sagittarius, cf. Verg. Aen. II 51: 'inque feri curvam compagibus alvum/contorsit'; ld. V 818. —formantibus astris (cf. v. 341 : 'stellis imitantibus'): sc. imaginem Oloris.
368 quo surgente: sub Olore nasci dicuntur qui aucupes bellum indicunt avibus in aere, in nidis, in pastu versantibus, qui longius eunt quaesituri ave's ad gulam, qui linguam humanam aves docent, cf. Teucr. apud Boll Sph. p. 50, 23 : 0 xwcvo; lèèvïotlovq, mvnxdq, npeapvxag.
368 trahens lucem; 'hauriens vitalem auram' (Fayus). 369 aèrios populos; aves in aëre viventes, cf. IV 286 'populos... captos' de piscibus.
370 (in) studium censusque vocabit (cf. v. 360 et I 12): avibus captandis atque lucro ex iis faciendo operam dabit. 371 millefluent artes: ex hoe studio orientur mille modi et rationes aves captandi. — mundo: aëri. 372 medios inter... meatus; dum in aëre volat. 374 super pascentem (avem) retia (Una) ducere, postquam prius sublata sunt (wrgentia). 375 in luxum; quae hactenus commemorata sunt, luxuriam et voluptates produnt, quae porro (iam) vituperantur, gulae irritamenta dicuntur (ventri longius itur). 376 sq. Numidarum oris pro gallinis
') Apud Hipp. II 5, 7 minus recte de Cycno: air'o Xnlüv f xai x' poipat ft£<r»f fee Tofórou ff xai x'. Pro X»Xüv scribendum erat Zxop7ri'ov.
19*
Arcturus. OIor.



202
LIBER QUINTUS.
TOS
Capricorno
TcxpcnvoLzé\Xovra.
Numidicis („parelhoendérs"), cf. Petron. Sat. 55. — Phasidos... lucis: avibus Phasianis. Similiter Plin. n. h. XVIII § 52: 'aves ultra Phasim amnem peti ne fabuloso quidem terrore tutas, immo sic pretiosiores, alias in Numidia Aethiopiaque in sepulcris aucupari'. 377 macellum: quod in macello venale est, Iuv. VI 40. 378 novo: non cognito. 378 convecta: fortasse cum Iacobo legendum: devecta (effecta ML1). 379 sensusque: avis non modo linguam humanam discet sed etiam intelleget quid homo dicat, eique respondebit. Inde sermones illi appellantur nova commercia (380), cf. Plin. n. h. X § 117: 'super omnia humanas voces reddunt, psittaci quidem etiam sermocinantes'. 382 deum: Iovem, cf. I 339. — sub Ulo: eo quod Iuppiter in olorem se mutavit, haec avis cum deo etiam vocem eius in se condit. 383 immurmurat: non totus volucer est cycnus, nam. intus habet vocem divinam, cf. Cic. Tusc. I § 73 (Pohlenz); Hor. C. IV 2, 25 (Heinze). 384 culmine summo: in alto fastigio tecti. 385 aves Veneris: columbas, cf. Verg. Aen. VI 190 sqq. — reddere caelo: sinere evolare in aëra. 387 ad iussaparatas: quae magistro suo oboediunt, ut passer ille puellae Catulli (III 7), qui „nee sese a gremio illius movebat, / sed circumsiliens modo huc modo illuc/ad solam dominam usque pipiabat'.
390—449 Ad sidera, quae una cum Capricorno surgunt, pertinent secundum Manilium Ophiuchus (390—394), Piscis notius (395—409), Fides (410—416), Delphinus (417—449) sed Ophiuchus, cum prima pars Capricorni oritur, iam in medio caelo est (Boll Sph. p. 381), Piscis notius non una cum Capricorno apparet, sed cum gradu ió1/^ Aquarii, cf. Hipp. III 1, 7 (p. 224, 6 Man.): Zxccj $k 6 Nótws 'lx-^s avaxsllr, owavanéyizi [ih alxü 6 tymcaog dnb 'Xiïpoyóov [xoipag t£' \jI<sy)g ems 'tySCwj a' xat x' fiéoiog, ita ut Bollius (Sph. p. 150, 382) et apud Manilium et apud Teucrum (Sph. p. 150) sermonem esse de longitudinis spatio *), quod dicitur (Sph. p'. 82), putet. Fides autem, ut Bollius demonstravit, diversa est a Lyra, cuius iam v. 325 sqq. mentio facta est, sed eadem atque sidus, quod a Valente (Sph. p. 69, 264) ^pjyiuat., a Teucro (Sph. p. 50) ouyivjfwg ïxjpct appellatur, in ea regione caeli, ubi hodie ponitur Equuleus, qui una cum Capricorno oritur, cum Leone occidit. Est haec una ex inventionibus pulcherrimis, quas Bollius in Sphaera nobis dedit (Sph. p. 266).
') Longitudo sideris ille arcus est eclipticae, qui inter aequinoctium vernale et eum gradum eclipticae interiectus est, ubi ecliptica secatur latitudinis cireulo eiusdem sideris.



294
LIBER QUINTUS.
Fldlcula
(r, cjWcóvvjLtoc; Xvpa).
Delphinus.
cumque externi (peregrini) labore suo para ver unt, confecerunt aliisque vendunt, cf. ad v. 394. —pretio pertinet ad verbum mutatque, itaque dictum pro: pretioque mutat, cf. Ind. gramm. ed. erit. p. 189, 16.
409 aequoreae varia sub imagine mercis: prout merces, quas aequore advehet, variae erunt, aliarum erit mercator.
410 Fidis... sidera: optime ad h.1. adnotat Bollius (Sph. 266): „es ist ummöglich diese Kriminalrichter, Henker und Prozessierer sich durch die Jides entstanden zu denken, wenn man den BegrifF des Saiteninstruments festhalt. Scaligers Scharfsinn hat gesehen, was den Manilius zu dieser Deutung der Jides veranlasst hat: „quia fidicula fideavov significat, ab eo pa-yavicndg et cruciatores nasci ait. Fidiculis distendere quid sit, notum ex Suetonio (Tib. 62). Nervi enim erant instar nerviarum lyrae"... 'Die fides, die so wenig Erfreuliches bewirkt, ist um so sicherer der ö\><rJ!>vv[jLos Ivpa des Teukros gleich, als diese ebenfalls mit dem Steinbock aufgehen soli', cf. ad v. 390.
411 veniet: nascetur. —reorum: sc. nocentium, IV 537. 412 commissa: delicta, cf. Verg. Aen. I 136. — rimabitur: non modo scrutabitur sed etiam coarguet. 414 poenae minister; carnufex. 416 hinc (414)... proditur: ex hoe sidere nascitur. — iurgia pectore tollat: arbiter lites funditus dirimat.
417 Delphinus creat ambiguos terrae et maris foetus, i. e. citissimos natatores, petauristas, oscillatores, cursores velocissimos, cf. Teucr. apud Boll. Sph. p. 49, 26: 0 dsXepig xokj\jJ^tyza.c,, yaXwnjv. 418 squamam eet.: squamati delphini non sunt, sed idem error est Ovidii de Lycabantè in delphinum mutato, Met. III 675/ 'squamamque cutis durata trahebat'. 419 ambiguus c. dat., sicut II 231. 422 et sinibus vires sumit eet.: curvatura et flexura corporis sui Delphinus vires sumit, quo nixu opus est ad saltum, et format aquam ad varios fluctus, h.e. fluctus formam varie imitatur. 423 venit,ex Ulo quisquis: quicumque sub Delphino nascitur. — volitabit: celeriter se movebit, natabit.
424 nunc... nunc (425)... nunc (427)... aut (431): quattuor modi natandi describuntur 1). Primus hic est: aliquis alternis vicibus bracchia lente porrigit resonante aqua explosa, summota. Cum Scaligero fortasse legendum tractus, quod nomen melius cum adiectivo lentus iungitur et clarius motus bracchiorum natantis exprimit. 425 Alter
*) Boll Sph. p. 379: „die höchst lebendige Schilderung der Künste des Schwimmers und Tauchers."



LIBER QUINTUS.
295
modus natandi hic est, ut aliquis manus sub aqua iactet (diducatj, quasi in nave sua remigans remis latentibus. —furtivus remus in ipso (sc. se): natator est quasi remus invisibilis in nave, quam corpus eius praebet, cf. Ov. Her. 18, 148: 'idem navigium, navita, vector ero'; 215: 'remis ego corporis utar'. 427 sq. Tertius natandi modus: natator corpore recto in aqua stabit, pedes in aqua figet (passumque notabit) seque movens quasi in vado procedat, solum (campum) faciet super mari. 429 sq. Quartus natandi modus: supinus dorso iacens natabit bracchia (membra) immobilia ad latera applicans, tam levis, ut aquam non oneret, sed supremis fluctibus suspensus sit. 431 tutum sine remige votum est: quamquam remex non est, tamen natando tuto perveniet ad id, quod cupit assequi (votum). 432 quaerere pontum: scrutari id quod in mari profundo latet. 435 rapta profundo naufragia: res naufragas, quas mare rapuit. 436 scrutantur: urinatores sunt, qui etiam imas harenas maris explorant ad res mersas reperiendas. 437/8 par ex diverso studium: abrupte M. transit ad alterum genus eorum, qui sub Delphino nati sunt, quorum studium par est atque eorum, qui sub aqua agunt, sed ex diverso, nam in aëre artes suas exercent *). — utrumque (studium) sociatur (= consimile est) in genus (= gen ere; quod ad genus attinet, cf. V 45), atque surgit ex uno semine (eandem habet originem e Delphino), verum digestum est (divisum est in partes duas), cf. Verg. G. II 54, II 267; Ov. Met. IX 774; Her. IX 93: 'trunco digestus ab uno'. 439 adnumeres... Heet: his natatoribus et urinatoribus adiungere poteris ob artis cognationem petauristas et cursores. 440 petaurum {proprie tignum in quo gallinae sedentes dormire solent (Hesych. s. v. travis, è?' £s od opvsig xoi/x£>vrai), deinde quod hodie appellatur trapezium) varia instrumenta indicat, quibus funambuli atque eiusmodi homines utebantur. Manilius tignum quoddam, quod medium plano situ in alio tigno positum ita eo nititur, ut pari partium momento libretur („wipplank"), significat. Duo in eo homines sedent, quorum qui ab altero effertur vel suspenditur, ex eo excutitur volatque per aëra, cf. Iuv. XIV 265: 'an magis oblectant animum iactata petauro corpora'; Petron. fr. XV Büch.: 'petauroque iubente modo superior'; Fest. (p. 22626 Lindsay): 'petauristas Lucilius a peteuro
') Bentleius verba par ex diverso studium eet. interpretatur de natatoribus et urinatoribus, quorum studium simile sed non idem est, .



296
LIBER QUINTUS.
Ta Aquario
■KOCpOLVOLTéy.-
Xovra. Cepheus.
appellatos existimare videtur, quando ait (1298 Marx): „sicuti mechanici, cum alto exiluere peteuro". At Aelius Stilo (quod) in aëre volent, cum ait: „petaurista proprie Graece ideo quod is npóg dépa nézazui, sed recte Marxius (Luc. II 411) suspicatur apud Lucilium non sermonem esse de ludorum artificibus, sed de militibus mechanicis, qui petauro ad turrim sursum tolluntur. Idem petaurum atque Manilius ob oculos habent Manetho III 443, IV 278 et Claudianus Paneg. Manl. Theod. cons. 320 p. 188 (Birt), sed diversum est, quod Petron. 53 et Mart. II 86, 7 et XI 21, 3 commemorant, quod aut suggestum est altum, in quo funambuli eet. agunt, aut iaculum aliquod sive tignum, quod per rotam iacitur, cf. Rich Dict. des ant. s. v. petaurum, Becker Gallus II 148, Grasberger die leibl. Erziehung bei den Gr. and R. (1864) p. 120 sqq.; Blümner, fahrendes Volk im Altertum p. 12, adn. 74. 443 orbesqueflagrantis, cf. Petron 53 (m.): 'petauristarii autem tandem venerunt. baro insulsissimus cum scalis coastitit puerumque iussit.... circulos deinde ardentes trans i1 i r e'. 444 molliter ut liquidis .... in undis: ita saliunt per circulos ardentes, ut sensim et tranquille humum decidant, quasi per aëra in fluctus delabantur. 448 materies... apta: manebit in illis idonea indoles, quae ex iis, etsi non artifices, tamen cursores faciat. 449 campoque volantia membra: corpora in arena volitantia.
450—537 Auctore Manilio Aquarius habet tria sidera napavaTsïlovza Cepheum (I 354 sqq.), Cassiopeam, Aquilam (I 626), sed in omnibus erravit. Cephei enim maior pars intra circulum arcticum sita est, ut solae stellae X Z, s d in capite atque [x ante eas diei possint oriri, cf. Hipp. II 5, 8 (p. 192, 12 Man.): xm $1 Kïjp/ws (lóva xd npoq t?j xsfalf, H&pri avaxéXtei. o"UvavaTs'XXsi ds avza 0 fymaxbq dno Ixoomov [loipaq £' xai x' fiêoyjg sws ToËoxov q' \xioy,q. Aquilam autem iam in medio caelo conspicimus, cum pars duodecima (v. 491) Aquarii surgit (Boll Sph. p. 382), Cassiopea vero non cum parte 200 Aquarii (v. 505) oritur, sed cum <? 22°—12°, cf. Hipp. II 5, 9 (p. 192,26 Man.): -ri5s Kavaansuxg avQCTsXXowrVjg ouvavaxsXksi ttsv 0 £<v>ó\axog dm To^órov ■ fi' xai x' W.01W5 swg Aiyóxspa ip'.
450—486 De fabula Andromedae, Cephei et Cassiopeae filiae, fusius egi ad I 354. Ipse poeta mox (w. 538 sqq.) eandem magno studio et lepore enarravit, quae pars est una pulcherrima totius carminis (Boll Sph. 379). Cepheus autem, qui etiam ab Euripide proponitur



LIBER QUINTUS.
297
pater durus filiam suam monstro exponens ad patriae calamitatem levandam (cf. Eur. Andr. fr. 120 Nauck2: «voixtog cg tsxwv os rhv mlvnavard-cnv ftpotav \jjsSr,vjsv 'kido: %óxpag uiispSoLvslv), in stellarum numerum receptus homines severos, superciliosos, paedagogos, tragoedos creat, nonnumquam etiam comoedos, histriones, declamatores.
450 regione, cf. 3^.0. 451 non dabit in lusum mores: sed poeta non sibi constat, cf. 472: laetis.. i ludis. 452 pondere mentis: ex gravitate animi fingit Cepheus frontem et vultum. 454 verba Catonis: idem versus exitus (quem commemorare neglexi in ed. erit.) apud Pers. III 45: 'grandia si nollem morituri verba Catonis/discere'. 455patruive rigorem: patruus praeter tutorem severitatis exemplum est, cf. Pers. I 11 (v. Wag.); Cic. Cael. § 25 (v. Wag.); Hor. Sat. II 3, 87; C. III 12, 3.
456 component: ita est lectio codicum, quam Scaliger mutavit in componet (sc. Cepheus), ut verba teneros qui nutriat annos haberent, unde penderent, sed lectio codd. recte se habet, nam Cephei alumni non laudabunt (455) tantum supercilium tutoris et patrui rigorem, sed ipsi ea component h. e. fingent, simulabunt, ostendent. — etiam sc. partes agent eius qui eet.; quod audiendum est e verbo antecedente component. — teneros... annos: pueros nobilium. 457/8 dominum dominus: paedagogus iussu heri maioris dominus constitutus, sequitur dominum, herilem filium, herum minorem et interim credit se re vera dominum sui domini esse, superbiens imagine iuris sibi tantum pro tempore commissi. — pfaetextae lege: secundum morem, quem praetextu induti, i. e. magistratus ihstituerunt. Sed Scaliger explicat: 'iure aetatis; est enim adhuc puer, donec togam puram sumpserit'. Ablativus tamen lege facit, ut non de pueris praetextatis cogitari liceat, verum de ipsis magistratibus toga praetexta indutis, de nobilibus, qui liberos suos committere consuerant paedagogis. 459 tragico... cothurno: tragoediarum scriptores fabulas suas tragoedis (histrionibus) dabunt agendas cothurnatis. 461 rerumque tumultu: spectaculo gaudebunt perturbationum animi et ofFensionum, quod scaena praebet. 462 Tragoediarum argumenta enumerantur, quae iam III 17 sqq. perstricta sunt, velut fabula Atrei et Thyestis et bellum Eteoclis et Polynicis. — Atrei (ita lego cum Iacobo pro codd. lectione atri, in quam nomen proprium non intellectum abiit) luxum... sepulcri: cogitat poeta de Atrei thesauris, cf. Schliemann, Tiryns p. 272, 280, 286. De genetivi forma contracta cf. Ov. Am. III 12, 38: 'aversumque diem mensis
mm



LIBER QUINTUS.
299
Capt. 57 sqq. — in amore: dum a iuvenibus amantur. 474 elusos sc. a servis. 475 quis: quibus spectaculis Menander se inmortalem reddidit. 476 Eo tempore, quo litterae Athenis maxime floruerunt flinguae sub fiore), Menander cives suos superavit facundia (doctior urbe sua). 477 vitae (h. e. spectatoribus, aequalibus) ostendit, qualis vita esset, fabulis suis vitam cotidianam egregie exprimens, unde Aristophanes grammaticus dubitat, utrum Menander vitae magister an vita Menandri magistra fuerit (Syrian. ad Herm. IV 101): Z Mewxvdpe xat Bts, noxipog dp' v;x4Sv nóxepov areixi/ivjo-aTo ,• Quint. X 1,69: 'ita omnem vitae imaginem expressit (Menander), tanta in eo inveniendi copia et eloquendi facultas, ita est omnibus rebus, personis, affectibus accommodatus'. De hoe loco Maniliano cf. Boll Sph. 379: 'man kann nichts Reizerendes lesen als das in ein paar Verse zusammengedrSngte Charakterbild des Menandros und der neuen Komödie'.
478 vires sc. ingenii. — commenta: inventionem, cf. Suet. Vesp. 18: 'praemium pro commento non mediocre obtulit'. 479 externis... poetis: breviter dictum pro eo quod est: idoneus erit qui reddat commenta aliorum, sc. poetarum, cf. 408. — nunc voce.. nunc tacito gestu: modo carminum actor;, modo puero ad canendum ante tibicinem statuto cantica agens solo gestu, cf. Liv. VII 2,9. — affectibus: xoïg ndSzan. — ora sc. aliena, fabulas ab alio compositas, verba sibi ab aliis suppeditata. 481 sua: ita se in opéra aliena ingurgitabit, ut videatur ipse sua proferre. 482 turbam sc. personarum. — in uno sc. se.
483 aut: in versibus prioribus sermo erat de recitationibus carminum alienorum, hic de histrionis actu et gestu. — heroas... togatos: tragoedias vel fabulas togatas. — scaenis ad totum versum pertinet.
484 per membra: pantomimus totius corporis motu fabularum argu* menta reddit. — vultum: condicionem. 485 choros: dum chorus cantabit, pantomimus gesticulando cantici argumentum non minus clare ante oculos spectatorum ponet (aequabit). — cogetque videre: spectatorem in eam opinionem ducet, ut se videre credat eet. 486 Troiam, cf. III 7. — Priamumque eet., cf. IV 64; Verg. Aen. II 550—558. — ante ora (cf. Verg. Aen. V 553, VI bo^3 XII 82) sc. spectatorum.
487—504 Aliter atque supra (V 25) Aquila non dicitur 'Iovem Aquiia. tegere' (Boll Sph. 115), sed Iuvenem (— Aquarium, Ganymedem) terris sustulisse (488), ut etiam statua in Vaticano talem nobis aquilam monstrat, cf. Lübker Reall.7 p. 461; Hyg. Astr. II 16: 'Aquila



3o8
LIBER QUINTUS.
dotem acceperit a Dite. 617 hic: Perseüs non ipse dedit Andromedae caelum, sed causa fuit, cur inter astra rettulerit eam'Minerva, cf. ad v. 540. 619 pelagusque levavit sc. Perseüs monstro.
620—631 Fabulam Andromedae sequitur descriptio morum eorum, qui sub Andromeda nati sunt. Nascuntur autem carceris custodes et carnifices crudeles, ergastulis praepositi, nonnumquam una cum sceleratis vincti, denique quisquis siccis oculis spectare potest puellam de scopulis pendentem, cf. Teucr. apud Boll. Sph. 41: 'Avfyofuda (Jsa/xwrag (<hjXot)... p. 51 d£«j[iofvkootag..., p. 41 Iïeposus (quod sidus a Manilio h. L omissum est) nooozaxaq tsïv ev <ko\xoïq. In hoe loco de Andromedae alumnis ornando poeta usus est Ciceronis oratione, act. II in Verr V § 117 sqq. quae pulchra exempla ei praebebat carceris custodum et carnificum immitium: 'includuntur in carcerem condemnati: supplicium constituitur in illos, sumitur de miseris parentibus [nauarchorum]; prohibentur adire ad filios, prohibentur liberis suis cibum vestitumque ferre. Patres bi, quos videtis, iacebant in limine matresque miserae pernoctabant ad ostium carceris ab extremo conspectur liberum exclusae; quae nihil aliud orabant nisi ut filiorum suorum postremum spiritum ore excipere liceret. Aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, mórs terrorque sociorum et civium Romanorum, lictor Sextius, cui ex omni gemitu doloreque certa merces comparabatur. 'Ut adeas, tantum dabis, ut cibum tibi intro ferre liceat, tantum'. Nemo recusabat. 'Quid ? ut uno ictu securis afferam mortem filio tuo, quid dabis? ne diu crucietur, ne saepius feriatur, ne cum sensu doloris aliquo spiritus auferatur?' Etiam ob hanc causam pecunia dabatur'.
620/1 in... tempora nascitur: tum cum nascitur, venit in tempus, quo Andromeda surgit. Sic praepositionis vis explananda est, cf. IV 109, 220, 668; V 45, 322, 530; Kuehner LG2 II 1, 565 a, b. — veniet: erit, cf. Mnem. 47 (1919) p. 344- 622 quo stante superbe: dum custos ille superbus in hmine carceris stat. 623 miserorum: sc. liberum, qui in carcerem inclusi sunt. 624 pernoctes — pernoctantes (Cic. 1.1.), cf. Geil. N. A. II .1, 2: 'stare solitus Socrates dicitur pertinaci statu perdius atque per nox'. — cupiant cum duplici obiecto (oscula, deinde trans ferre). 625 in proprias... medullas: postremum spiritum ore excipere (Cic. 1.1.), cf. Verg. Aen. VIII 389: (Vulcanus) 'accepit solitam nam mam notusque m e d u 11 a s/intravit calor et labe-



312
LIBER QUINTUS.
cf. Philostr. Imag. I 13 (II p. 391, 25 K.): oi dl dnofpdBavrsg avrovg (tov? Swvovg) fiaSsï xai xXstoTdï dtxrvo di/pvrat \a\xnpav aypocv. 663 carceribus... rans: sc. retibus maioribus, quae e conclavibus minoribus (\xav$paig, axiküai, cf. Opp. Hal. III 641) constant, quibus capiuntur. — compede nectent: retibus constringent, ut exire nequeant. Quod de phocis h. 1. dicitur, magis valet dcr thynnis, qui proximo versu commemorantur, nam phocae in litore dormientes facile opprimi et fuste necari possunt sine retibus. 664 Iacobi coniectura recepta edidi: incautosque trahent facularum lumine x) thynnos. Thynni enim quotannis (Opp. Hal. III 6 20 sqq.) ex Oceano per fretum Gaditanum secundum oras Hispaniae, Galliae, Italiae, Siciliae natant in interius mare Mediterraneum; deinde dissipantur, sed frequentissimi abeunt per Propontidem et Bosporum in Pontum Euxinum, ubi ova pariant, cf. Arist. hist. an. 8, 13: ma rhv rpotphv dtsnkzovm xai ma tgv tgxov róizoi ydp siatv êmródstoi êvrixTSiv xat to TOTt/xov xat to yhaa/zzpov vó\ap èxrpépet ra. xvrt\xara. Postquam peperunt et pisces novelli adoleverunt, e Ponto natant et praesertim prope Byzantium vel circa Siciliam et Sardiniam capiuntur (Athen. VII 63 p. 302 a). Eo quod calore solis . magnopere delectantur ad litus proxime accedunt, ut calefiant, vel in maris superficie natant, cf. Arist. hist. anim. 8, 19: yaipovai d'oi 3uwoi fxdhvza töv i^Bimv -rij aha xai npog rr,v a/x/xov rhv npog rn npoo%apovm rijg ahag êvsxsv, óri SspHaivovzai xai avu e'ntTroXa^ouo-t. — OuwoorxÓ7rot autem simulatque agmina thynnorum conspexerunt, clamore sublato piscatores monent, ut statim cymbas ascendant retibus et iaculis hamatis armati (Philostr. Imag. I 13 p. 391). Breiterus autem putat (II 174), cum haec piscatura vesperi fieret, veteres solitos esse thynnos facibus incendendis allicere (trahere), quemadmodum hodie quoque in Italia in salmonibus capiendis lumen electricum adhibeatur. Sed haec coniectura, quae mihi quoque paueis annis ante placuit, nullo modo potest probari argumentis, quae e litterarum monumentis antiquis petita sunt. Ubique enim sermo est de piscatura, quae interdiu fit2). Quamobcausam non neglegenda est lectio vulgaris: trahent macularum vimine = retium textura (= oayhvaig) thynnos rapient, etsi dubium mihi videtur, num macula
') macularum numine L'G, meularum nomine ML1.
*) Unus locus afferri potest ad coniecturam Iacobi aliquatenus adiuvandam, Plin. n. h. IX § 53 : Hhynnorum captura est a vergiliarum exortu ad arcturi occasum. reliquo tempore hiberno latent in gurgitibus imis nisi tepore aliquo evocati aut pleniluniis'.



LIBER QUINTUS.
3*3
possit diei de ipso lino retis. 665 cepisse: de hoe infinitivo perfecti cf. Kuehner LG2 II i, 133. — luctantur corpora (sc. thynnorum) nodis (cum maculis retium), cf. Gratt. Cyn. 31/2 (Enk): 'at bis vicenos spatium praetendere passus / rete velim plenisque decem consurgere nodis. 667 exspectantque novas acies sc. in retibus inclusi, nam thynni gregatim accedunt ad litus cf. Philostr. Imag I 13, p. 391: véovort dè otov orrpaTtwrav (pdlxy^ êni oxtw xai êf' c'xxat'&xa xat iig xóooi, xai vnoxv[iax{tyvo-iv «Xkóloig, .aXXo? a'XXw óttvéwWfe Ov. Hal 98: 'ét pavidi magno fugientes agmine thynni.' —ferroque necantur, cf. Böttiger Amalthea 3-07: 'wenn die grollen, oft 1000 pf. wiegenden Thunnen aus den Vorhöfen der ganzen Netzumstellung endlich in die innersten Raume, oder wie man es auch nennt, in die eigentlichen Todtenkammer getrieben und eingeschlossen waren, dann konnten selbst die starksten Fischer auf keine andere Weise ihrer Herr werden, als daB sie die übrigens sehr geduldigen Thiere mit grofien dreizackigen Wurfeisen harpunierten und so verbluten liefien"; Aesch. Pers. 424: tot- o wars 5uvvous fi ttv' iyfiuvn j3óXov / ayaïat xwtiöjv 3pav/xaoriv x' èpsmMvj ènatov. -667 injiciturque suo permixtus sanguine pontus, cf. Lucan III 577: 'hauseruntque suo permixtum sanguine pontum' (cf. Ganzenmüller Beitrage zur Ciris, Fleckeis. Jahrb. Suppl. XX 568; 650). 669 altera fit caedis caedes: pisces caesi rursus caeduntur vel dissecantur in partes (in artus). 670 discribitur in solo M servatum est (cf. Tef. Phorm. 923), sed hoe loco requiritur propter divisionis notionem. Nempe ex uno thynno vel potius ex uno genere piscium varii usus duci possunt, qui adhibeantur in carne eius praeparanda.
671 sqq. illa datis ntelior sucis (pars): illa pars, postquam in orbiculös caesa est, salitur, deinde siccatur (datis succis). De parte quae recens editur, poeta silet. 672 hinc: ex parte, quae sucos retinuit, non siccata est*). — sanies pretiosa et flos cruoris optimum indicant genus muriae sive gari. 673 gustum... temper at oris: hoe garum, dum cum sale miscetur, dat sive efficit gustum temperatum, suavem in ore. 674 illa putris turba: reliqua pars, quae non garum illud pretiosum, sed communem sucum ministrat (676), constat e visceribus aliisque pulpamentis vilioribus, quae particulatim consecantur (strages confunditur omnisJ, deinde putrefiunt. 675 permiscetque eet: particulae carnis inter se
') In versione mea Manilii Batava legendum p. 161 (v. 671): „uit het laatste".



3H
LIBER QUINTUS.
mixtae mutuis corruptionibus formas suas omittunt, cf. Plin. n. h. IX §§ 47, 48. 677 aut eet.: non sine causa Huetius (p. 76 apud Fayum) suspicatur inde ab hoe versu iam non de thynnis, sed de scombris sermonem esse, Plin. n. h. XXXI § 94. — stetit: constitit, substitit. 678 squamigerum, cf. 660. — turbaque = prae multitudine.
679 sagena: rr, aarfrm, reti maximo („sleepnet"). 680 Scombri capti, caesi, eviscerati complent lacus et dolia, qualia in Italia adhibebantur ad vinum ex uva prelo torta fluens servandum. 681 socia per mutud dote (cf. 675): partes scombrorum in umores abeunt, eo quod altera alteram afficit vel putrefacit. Inde oritur tabes resoluta (682), quae usque /» liquidas. medullas penetrat et putrefactionem consummat.
683—693 Denique sub Ceto praeter cetarios etiam illi nascuntur, qui salem e mari lucrantur, eo quod mare in lacum litori vicinum inductum circumvallant atque solis ardoribus exponunt, cf. Plin. n. h. XXXI § 73 : 'sal omnis aut fit aut gignitur, utrumque pluribus modis, sed causa gemina, coacto umore vel siccato. siccatur in lacu Tarentino
aestivis solibus, totumque stagnum in salem abit omnis e stagnis
sal minutus atque non glaeba est. § 74 aliud genus ex aquis maris sponte gignitur spuma in extremis litoribus ac scopulis relicta'. — celebrare salinas: non est frequentare loca, ubi sal colligitur (Thes. 1. lat. III 744, 45), sed exercere munus coctoris salis. Salinae h. 1. non sunt fodinae, sed campi solidi (685) ubi aqua marina siccatur. Hanc conficiendi salis rationem praeclare exposuit Rutilius Namatianus, de reditu suo I 475 sqq. (Heidrich):
subiectas villae vacat aspectare salinas;
namque hoe censetur nomine salsa palus, qua mare terrenis declive canalibus intrat
multifidosque lacus parvula fossa rigat. ast ubi flagrantes admovit Sirius ignes,
cum pallent herbae, cum sitit omnis ager, tum cataractarum claustris excluditur aequor,
ut fixos latices torrida duret humus, concipiunt acrem nativa coagula Phoebum
et gravis aestivo crusta calore coit; haud aliter quam cum glacie riget horridus Hister
grandiaque adstneto flumine plaustra vehit.



LIBER QUINTUS.
3*5
rimetur solitus naturae expendere causas inque pari dispar fpmite quaerat opus.
vincta fluenta gelu conspecto sole liquescunt et rursus liquidae sole gelantur aquae.
684 pontum coquere: aquam maris in lacu inclusam solis calore arefacere, ut sal in fundo restet. — virus appellatur sal, quia impedit quominus aqua maris bibatur. 685 solidum: cuius fundus solidus est. — certo distendunt margine: extendere et vallo circumdare. 686 appellunt... dedüctum: aquam e mari eliciunt et fluere sinunt in campum vallatum. 687 claudendoque negant: cf. supra (Rut. Nam. I 481): 'tum cataractarum ('valdeuren, schotten') claustris excluditur aequor', qui versus probat lectionem traditam negant. Postquam enim campus satis aquae marinae bibit canalesque pleni sunt, claudendo negant aditum fluctibus vel fluctus negant campo inundando. — unda: optima coniectura Iacobi {undas 0); ita enim rem sibi fingit poeta, ut unda (aqua marina) aëra calidum suscipiat et cum sol umorem absorbuerit, sale nitere irrcipiat. Aliter Scaliger: tum demum suscipit undas / area (sed hoe iam versibus superioribus fuse expositum erat) tum pontus per solem umore nitescit. 688 et epoto (Rossberg; et ponto 0): egregia coniectura stabilitur versibus Lucretianis V 383/4: 'vel cum sol et vapor omnis omnibus epotis umoribus exsuperarint'. 689 messis profundi: sal marinus. 690 spumae, cf. Plin. 1.1.: 'aliud genus ex aquis' maris sponte gignitur spuma.. relicta', etiam de sale dictum. — eanities: spuma alba, sal, cf. Mart. Cap. 1, 80: 'nam unus albidi salis instar candidum atque spumarum canitie concolorum (sertum)', Thes. 1. lat. III 260, 20. 691 venenum, ut supra (684) sal virus appellatur.
692 aquae sc. marinae. 693 vitali sale permutant: mutant pelagi venenum in salem, ad vitam necessarium, vivificum. De constructione verbi permutandi cf. Kuehner LG2 II 1, 390.
694—710 Hic finis est enumerationis siderum, quae vere possunt diei oriri atque occidere; quae nunc sequuntur Ursa maior et minor {Arctos et Cynosura I 296—300), neque oriuntur neque occidunt, nam stellae sunt ita sitae, ut polo elevato ad gradum 3 6° (Praef. vers. Man. Belg. p. VIII) eas semper circum polum se volventes conspicere possimus. At Manilius non ortum voluit horum sidertrm, sed certam quandam caeli positionem, in qua Ursae una cum aliquo sidere



3i6
LIBER QUINTUS.
Ursa maior.
oriente suam vim in nascentes exercerent. Quod ad Ursam maiorem attinet, Leonis ortum notavit, quo ascendente Ursa maior primos vultus sive caput attollit puncto culminanti appropinquans *), ut globus caelestis docet, Ursa autem minor in eo est, ut meridianum transcendat, cum Scorpio oritur, sicut per eundem globum aliquis experiri potest. Quibus sub sideribus nati feras mitigabunt, leones domabunt, lupos palpabunt, cum pantheris ludent, ursas non fugient, elephantos dorso prement, tigres rabie solvent, aliaque animalia amicitia sibi iungent eet.
694 revoluta polo: postquam Ursa maior se circum polum volvens ad eum locum pervenit, quem poeta statuit initium eius cursus, h.e. prope ad punctum culminans, unde cursum suum renovare ab eo dicitur. — cum primis vultibus... revocat fere idem atque: ubi primum Arctos vultibus erectis eet., quae constructio Vergilio in deliciis est, Aen. III 69, G. III 130 et passim. 695 revocat passus, cf. Min. Fel. Oct. 17, 8: 'per vestigia sua anni revertentis'. 696 numquam tincta vadis sc. visa in iis regionibus, ubi polus septemtrionalis a gradu circiter 36° usque ad 900 supra horizontem ascendit, cf. Hom. II. XVIII 487 sqq.: apxxov B' r,v xat a/xa£av entxXvjutv xakéovoiv, fj t' ccAov onpifzxai xai x* 'iïpteova dbxsvsi, oïf\ &' afj.[iop6q e'ort Xosrpólv 'Qx.savoïo} Verg. G I 246: 'arctos Oceani metuentes aequore tingui'. — semper jlexilis orbe: perpetuo volabilis in circulum. 698 pariter... Leo cum Ursa maiore, Scorpius cum Ursa minore. — In nominativo Leo Manilius h.1. ultimam syllabam contra consuetudinem suam produxit, c£ Kuehner KG2 I 113, 8. 699 nocte sub extrema: nondum dies illuxit; supra horizontem in Oriente vel Leo vel Scorpius conspicuus est, mox sol surget, qui ipse in Virgine vel in Sagittario est, cf. Arat. Phaen. 303/4: aripjx óV xot xstvïjg «0)35 xat fXïjvog exstVou / Ixopmoq avrsXXwv £«7 mJnavnq sm vuxtÓ?.'308/9: xfitxoq xai xefalï) Kworsovpièoq axpóSi wxxóq j vtj/t /xaXa xpoyazi, Hipp. I 7, 8—9 (p. 68, 2; 7 Man.). — promittunt iura diei': etsi sol non in his signis est — nam ante solem oriuntur — tamen dicuntur iura promittere diei h.e. portendere, qualis potestas futura sit diei venturi.
700 non inimica... ora f er ent: ferae iis, qui tali sub tempore nati sunt, non inimicas se ostendent, sed ab iis mansuefieri se patientur,
') Contra Ovidius de Ursa a puncto culminante conversa, Trist. I 3, 48: 'versaque ab axe suo Parrhasis arctos erat'.



LIBER QUINTUS.
3*7
Man. IV 235; Catal. codd. astr. VI p. 65, ann. 1; Firm. VIII 17, 6: 'hoe itaque signo (Septemtrione) oriente, quicumque nati fuerint, erunt mansuetarii ferarum, i.e. qui ursos vel tauros vel leones deposita feritate humanis conversationibus socient'. 701 Gentes non sollicitabuntur a feris, nam ii qui sub illa constellatione (700) nascentur, quippe quibus ferae non nociturae sint, inter gentes constituent commercium, quo placide vivere poterunt. 703 pantheris... captis ablativus instrumentalis est, ut dicitur: alea, tesseris ludere, cf. Blümner, fahrendes Volk im Altertum p. 21, ann. 153. 705 perversaque munera: sunt 'officia humana, feris istis non propria, sed prorsus aliena et inusitata' (Fayus).
707 in tanto... pondere: quamvis ipse elephantus gravissimus sit. — punctis calcarium aut stimulorum. 708 pacique: ad pacem, ad mansuetudinem coget. 709 silvis: in silvis habitantes, e silvis erumpentes. Ablativus arcte iungendus est cum voce animalia, quasi poeta dixerit: silvestria.
710 Post hunc versum permulta excidisse iam vidit Scaliger, ducentos versus coniecit Breiterus, sed fortasse non tot in hac lacuna perierunt, quoniam Manilio unius tantum sideris septemtrionalis, Draconis, ut opinor, mentio facienda erat, deinde transiit ad magnitudinem et colorem stellarum exponendum, quarum classes distinxit sex unde patet descriptionem primae et secundae interiisse, nam incipit nunc (v. 711) a tertiaclasse (tertia forma). De occasu tamen siderum, quorum adhuc ortus tractatus est, nihil erat in hac parte carminis, ut optime demonstra vit Bollius (Sph. p. 401—404), etsi dixerat (Man. V 28) poeta:
quid vale ant ortu, quid cum merguntur in undas,
neque Manilius librum singularem, sextum, ut Scaliger existimabat, de occasu scriptum reliquit, quo Firmicus usus esse, qui nobis interisse dicitur, sed quaecumque matheseos ille scriptor plura addidit in libro octavo suo de occasu eorundem siderum, ipse excogitavit et finxit, ita ut verba a Manilio de ortu dicta paulum immutata in usum suum converterit, cf. Firm. VIII 6, 8: „quia itaque diximus quid in ortu hae stellae faciant, sequenti loco dicendum est, quid in occasu constitutae decernant. sicut enim contrariae sunt lumini tenebrae, sic vitae mors. vita igitur erit in ortu, mors reperietur in occasu'. Inde de Hyadum ortu haec profert § 6: „quicumque in ortu eius sideris natus



3*8
LIBER QUINTUS.
fuerit, inquietus erit turbulentus popularis et qui populum turbulentis semper seditionibus exagitet" (= Man. V 119—124), mox de eorundem occasu, quem sub eodem Ariete commemorat, etsi non ignorat eum una cum signo opposito evenire, § 13: 'quodsi in occasu fuerint Hyades et locum istum malivolarum stellarum radius impugnet, repentinum et insperatum mortis exitium decernitur, turbulentis enim seditionibus oppressi et passivis popularium manibus dissipati interibunt'. Ex hoe exemplo efficimus apud Manilium nullam fuisse occasuum mentionem factam, sed Firmicum quae plura habet quam Manilius, de suo addidisse.
711/2 Tertia forma h. e. tertia magnitudo (de stellis primae et secundae magnitudinis sermo erat in versibus qui interierunt) contigit Pleiadibus sororibus, quarum vu/tas femineusx) sujfusus2) est (participium per enallagen ad vocabulum forma tractum est) rubro pyropo, h.e. colorem habet pyropo3), mixturae auri et aeris, similem vel Martis planetae lumini parem. De hoe loco optime egit Bollius in libro, qui inscribitur „antike Beobachtungen farbiger Sterne (Abh. Bayer. Akad. der W. XXX 1, München 1918), cuius verba digrra sunt, quae integra hic exscribantur (p. 87): „trotz des Verderbnisses in v. 717 sq. ist es klar, dafi hier die sechs scheinbaren Gröfien der Fixsterne unterschieden werden: das ist ohne Zweifel der Haupteinteilungsgrund, wie schon tertia
forma, d. h. dritte Gröfie (711) lehrt. Aber daneben scheint auch von der Farbe die Rede zu sein. . Zwar könnte color (713) sehr wohl wie an einer anderen Stelle des Manilius (I 407) nur die Lichtstarke oder den Glanz bezeichnen. Dagegen spricht jedoch die Hervorhebung der Farbe (Goldbronze) bei den Pleiaden. Geht das nur auf die roten Wangen der sieben Schwestern in den illustrierten Sternbüchern, oder hat die Farbe hier auch etwas mit den Sternen selbst zu tun ?
Der Dichter erklart, Sterne III Gröfie seien enthalten in Pleiaden, Cynosura (Kleiner Bar), Delphin, Dreieck, Adler, Drachen. Von
. diesen Sternbildern hat tatsachlich der Delphin nach Ptolemaeus (Tetrabiblos) fünf Sterne III—IV Gröfie; das Dreieck 3 III Gröfie; der Drache 8 (oder 11) III Gröfie; die Schlange des Ophiuchos, wenn diese mitgemeint sein sollte, 5 III Gröfie. Die Pleiaden haben zwar nach Ptol. keinen Stern über V Gröfie, nach Hipparch ist jedoch
*) Thiele Ant. Himmelsbilder p. nij van Wageningen, Astrologie enz. p. 8. *) Verg. G. I 430 de luna: 'at si virgineum suffuderit ore ruborem*. *) Ov. Met. II 2: '(regia Solis) clara micante auro flammasqué imitante pyropo'.



LIBER QUINTUS.
3J9
/? Tauri o%>?, also wenigstens IV Gröfie; Bayer and Ambronn geben diesem Stern die III, so dafi es möglich ist, dafi auch Manilius' Quelle diese Schatzung angab. Alle diese Sternbilder haben keinen Stern, der sich über die III Gröfie erhebt
Die samtlichen hier genannten Sternbilder gehören ausschliefilich dem nördlichen Himmel an. Aber auch an diesem befindet sich noch eine ebenso grofie Anzahl von Sternbildern, die Sterne III Gröfie und keine gröfieren enthalten (Cepheus i, Bootes 4, Engonasin-Hercules
6, Cassiopeia 4, Ophiuehos 5, Andromeda 4) Und warum sollten
jene übrigen Sternbilder des Nordens fehlen ?
Das Ratsel löst sich, wenn die Quelle des Manilius — dieser selbst verstand gewifi nichts mehr von der Sache — bei ihrer Einteilung innerhalb der einzeln Gröfienklassen die F a r b e n unterschieden hatte, ahnlich wie Hygin (Astr. IV 15 sqq.) und andere bei den Planeten Gröfie und Farbe nacheinander erwahnen. Die von Manilius für die Pleiaden angegebene Farbe (rubro.. pyropo) weist uns zum Vergleich auf den Planeten Mars und in der Tat gehören von den hier bei Manilius genannten Sternbildern fünf — Pleiaden, Delphin, Adler, Drache, Schlange — nach der Tetrabiblos zum Mars; das Dreieck
war, bei den Babyloniern wahrscheinlich ebenfalls zu Mars ge-
stellt". De planetarum coloribus cf. ibid. p. 21.
714 Delphinus cf. I 346. Constructio haec est: tertia forma (711) dotavit etiam eodem lumine et pari colore ignes quattuor, quos Delphinus iaculatur, Deltoton (I 353), Aquilam (I 626), Dracones (Anguem Ophiuchi et Draconem I 331, 627). 715 tribus facibus (stellis) sc. nitentem. 716 luce, cf. Serv. ad Georg. I 137: 'Hipparchus (ed. Manitius p. 293) scripsit de signis et commemoravit etiam unumquodque signum quot claras, quot secundae lucis, quot obscuras stellas habeat', Hipparchus autem quinque classes distinxisse videtur.
717—719 in codicibus ita leguntur:
tum quartum quintumque genus discernitur ~b omnem -f* e numero summaque gradus qui iungitur angue maxima per minimos censu concludi'tur imo,
in qua lectione neque maxima neque minimos substantivum habet, ad quod referatur, quocirca necessarium videtur mutari summaque in tum summa (tum fortasse excidit, quoniam in vicinia legebatur tum quar-



320
LIBER QUlKTUS.
tum quint um que) et angue in ignes, ut Huetius proposuit. Deinde reliqua emendatio ultro se offert:
tum quartum quintumque genus discernitur omni e numero; tum summd, gradu quae iungitur, ignes maxima per minimos censu concluditur imo,
h.e. tum summa stellarum, quae quinto generi gradu proxima est per minimas stellas, quas continet, ipsa autem maxima numero (VI), ea postremo censu continetur. — censu... imo poeta dixit cogitans de civibus Romanis, qui propter censum minimum in infimam classem a censore rediguntur. 721 vasto caeli summota profundo: quia maximo intervallo hae stellae sexti generis a terra summotae sunt, non omnibus noctibus resplendent in vasto caeli profundo, cf. I 3 94, V 742. 722 avertit sc. a nobis, ab oculis nostris, cum luna sub horizonte est. 723 terris dativus. 724 mersit in Oceanum. 725 permutat conieci pro codd. lectione mutat per. Quid enim? Phoebus postquam signa duodecim transgressus ad Arietem revertit, non mutat ea signa, sed tempora, cum hieme relicta ver afferat, cf. Bentl. ad h.v.: 'stellae minimae magnitudinis non per omnes noctes visuntur, sed cum luna et planetae et Orion sub horizonte sunt; et hieme cum sol in brumalibus signis versatur, tum effulgent noctibus tenebrosis et fiunt conspicuae, nee aliorum siderum splendore obruuntur'. 726 ejfulget: subiectum manet summa maxima (718). 728 seminibus (lucii) cum Breitero edidi ad lacunam supplendam. Quod M2in margine praebet solidis ex versu insitivo (728") irrepsisse videtur. Bentleius: luminibus (quod M2 in margine habet) (densis). Fortasse Manilio ob oculos versabatur versus Lucretianus qualis VI 200 'ignis semina convdlvunt e nubibus', in quo tamen semen ad elementum indicandum usurpatum est. 730 floribus... harenae, cf. Ov. Trist. V 1, 31 sqq.: 'quot frutices silvae, quot flavas Thybris harenas,/mollia quot Marris gramina campus habet,/tot mala pertulimus'. 731 eant: coniunctivus nullam habet causam nisi quod sentententia relativa etiam pertinet ad verba (733), quaependent ab infinitivo cernere (728). An coniunctivus significat actionem iteratam (Kuehner LG2 II 2, 208), cf. Sen. dial. 10, 17, 4: 'quo altius surrexerit, opportunius est in occasum'. 732 decliva (Rossberg, delibia JA, deliba LG), cf. Ov. Met. II 206: 'per decliva', Kuehner LG2 I 541. 735 sqq. Sicut Romae discernuntur ordo senatorius, ordo



LIBER QUINTUS.
321
equester, populus, plebs, ita in re publica caelesti stellae primae, secundae, tertiae eet. formae. In versu 736 pro equitum legendum est cum Regiomontano equiti. 737 sine nomine turbam, cf. Verg. Aen. IX 343: 'multam sine nomine plebem'. —In versu 741 desiderari non potest notio quae est in participio victa, quocirca id retinui, sed sedem corruptelae latere in verbis atque omnia ratus edidi: suntque gradu suntque ordine victa- priorum. 742 summo qui culmine fertur: ad h.1. animadvertit Bentleius: „maximus populus sunt stellae sextae magnitudinis sive minimae non in summo modo culmine sed per omne caelum dispersae", quare coniecit: minimo qui lumine fertur, sed fieri potest, ut summum culmen intellegendum sit de partibus remotissimis totius caeli (cf. v. 721), cf. Cic. Arat 26: 'in caelum victor magno sub culmine portat'. 743—745 Si stellis minimis pro numero vires adessent, totus mundus conflagraret, quae sententia etiam a poeta expressa est, ubi agebat de figuris siderum non ab omni parte integris et plenis, I 461—462:
non poterit mundus sufferre incendia tanta, omnia si plenis ardebunt sidera membris.
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen).






INDICES.1)
*) Simplex numerus paginam commentarii, duplex (Romanus et Arabicus) librum et versum Astro* nomicorum indicat.
Inclinatis litteris scripta sunt nomina, in commentario explicata, non in carmine occurrentia. Asteriscus vocabulo appositus coniecturam designat,
21*



I. NOMINA PROPRIA.
Absyrtus III 10; V 466."
Achaica arva IV 614.
Acheron (Acheronta movere) I 93.
Achilles, cf. Troianus.
Actaeon V 183.
Actia bella I 914.
Actiacus sinus V 52.
Aeacides I 762.
Aeetet 298.
Aegaeum mare IV 621. Aegyptus IV 635. Aemilius Macer 107, 108. Aeneas IV 24.
Aesculapius 63 (cf. Ophiuchus). Aethiopes IV 723, 758. Aetna (mons) I 854; II 880. Aetna (carmen) 19. Afri IV 728. Agrippa I 798. Alcon Cretensis V 305. Alcyones V 559. Alexander (rex) IV 688. Alexandria III 271. Alexandrinum poema V 578. Alpinae arces IV 659. Althaea V 176.
Andromeda V 540 sqq. (fabula).
Antiochus (Atheniensis) 229.
Apsyrtus cf. Absyrtus.
Arabes IV 654, 754; V 265.
Arachneus triumphus IV 136.
Aratus 16; II 25 sqq.
Arcades IV 768.
Argivum ratis I 694 (Argo).
Aristoteles 38.
Asclepiades Myrleanus IJ, 25, 266.
Asia I 512; IV 753 (sub Tauro).
Asiae descriptio IV 671 sqq.
Atalante V 180.
Athenae IV 687; V 50.
*Atlantei labores V 179.
Atreus III 18; *V 462.
Augustus 2 (horoscopus); 8 (Theogenem consulit); I 385 (sidus), 800, 913 (pater); II 507—509 (horoscopus); IV 935 (Augusto sub principe caelum).
Aulis IV 638.
Aura V 566.
Aurorae partus niger (Memnon) I 767. Auster IV 592.
Bacchus II 17. Bactra IV 804. Bellerophon V 97. Berosus 5; 28. Boenus (?) 12; 14. Boeo II 43. Boreas IV 591.
Brutus (L. Iunius), primus Romanorum consul I 785.
Caesar 1) C. Iulius 7; II 598; IV 57 • (caedes). 2) (= Augustus) I 7 ; 386; IV 776. 3) (= Tiberius) IV 766. Calydonea rupes V 176 sqq. Camülus I 784; -lli IV 86. Campus (Martius) III 630. Cannae IV 37, 566, 660.



NOMINA PROPRIA.
325
Capitolinus (mons) IV 28. Carnubuta 63.
Carthago I 792; IV 48 (crepidines Carthaginis), 658. Caspia aequora IV 649. Catonis (antiqui verba) V 454. Ca tallus 19.
Cepheus V 470 (argumentum fabulae). Cerasphorus 30.
Ceres II 21; III 629, 664; IV 251,
734;_V 281. Chaldaei I; 2. Charybdis IV 421. Choerilus Iasius III 22. Choerilus Samius III 19. Cicero 7. Cilices IV 624. Cimber IV 45. Cincinnatus IV 149. Claudianus 20. Claudius (Appius) I 795. Cloelia I 780; IV 33 (virgo). Colchis (Medea) III 9; (terra) IV 517. Corsica litora IV 638. Corvinus I 782/3. Cossus I 788.
Creta IV 785; Crete IV 634.
Creusa 298.
Croesus IV 64.
Culex 19.
Curiatii IV 34.
Curius I 787; IV 148.
Cyclades IV 637.
Cyllenius I 30; II 440, 943.
Cypros IV 635.
Cyrene IV 780.
Cytherea II 439; IV 579.
Damen II 586.
Decii (4) I 789; IV 86.
Delos IV 637.
Deucalion 237 (= Aquarius); IV 833. Dis V 329; Ditis ianua II 951. Dorica rura IV 767. Dracontius 20.
Ebusus IV 640.
Empedocles 38.
Enceladus II 880.
Epiros IV 690.
Erechtheus I 884.
Erichthonius 66.
Eridanus IV 610.
Eteocles III 17; V 465; — 297.
Euboici montes IV 633.
Eumaeus V 126.
Europae descriptio IV 681 sqq.
Eurus IV 591.
Euxinus IV 755 (sinuatus in Scythicos arcus).
Fabius (Cunctator) I 790; IV 39.
Fabricius I 787.
Firmicus Maternus 20; 21.
Oallia IV 693, 716.
Ganymedes (Aquarius) 237.
Germania I 899; III 633 ; IV 692 (stupe-
facta suos inter G. partus): 715 (flava),
794-
Germanicus 13, ann. 6. Gigantes V 342. Gnosia tellus IV 783. Gorgo I 359; V 568. Gradivus IV 719. Graü III 162.
Graius II 694, 909; IV 818; V 646
(Graio nomine). Grattius 19; 33; 36; I 90; II 43.
I



3 26
NOMINA PROPRIA.
Hadria IV 609.
Hannibal IV 41, 565, 659.
Hector V 301.
Hectorea fax II 3.
Heracleon 38 (ann. 2).
Her ac litus 38.
Her mes trismegistos 28.
Hesiodus II 12; — 38; 39.
Hesperidum vigil (Hydra) V 16.
Hipparchus 5.
Hippasus 38.
Hispania IV 693, 717.
Homerus II I.
Horatia facta V 107, proles I 779.
Horatii (tres) IV 34.
Horatius (Cocles) IV 32.
Horatius (poeta) 9, 10 (Hor. C. II 17,
17—24). Hymenaeus V 546.
Jacchus I 418. Iason 298.
Icarium mare IV 621.
India IV 674, 724.
Iocaste III 17.
Iolcos V 34.
Iovis cunabula II 15.
Isiacum sistrum I 918.
Italae vires IV 43.
Italia IV 604, .770 (sub Libra).
Iulia proles I 799.
Iuppiter I 370, 431; V 25 (alite tectus),
344Iuvenalis 20.
Leda I 340. Liber III 662. Libye IV 661.
Livius (M. L. Salinator) I 791 (Lübker Reall.8 611, 6).
Lucanus 20.
Lucretius 19 j 24; 25.
Nlfitcer II 44. •Macetes IV 762. Maeotis IV 617.
Magnus (Alexander) I 770; IV 53 (Pompeius) IV 50; (Caesar) *I 801. Maia II 943. Marcellus I 788. Marius IV 45. Martia castra IV 220. Martia lupa IV 26. Martianus Capella 21. Maurëtania IV 729. Mavortia virgo (Penthesilea) I 768. Medea V 35, 466. Medi flatus V 266. Meleager V 176. Memnon I 767. Menander V 476. Messanae bella III 14. Metelli I 796. Metellus Caecus IV 67. Minois filius IV 784. Mithridatei vultus V 515. Mithridates IV 51. Mucius (Scaevola) IV 31.
tiechao 30. Nechepso 6; 17; 25. Nemesianus 20. Nereis V 564. Nereus V 196.
Wissowa III 2775, n°. 246. Nicander 107. Nigidius Figulus 7. Niliacum litus IV 50. Nilus III 273, 634; IV 726; 752. Numidae IV 598; V 376.
t



NOMINA PROPRIA.
327
Oceanus IV 644, 830. Oeagrius Orpheus V 327. Oedipus III 17; V 465. Orestes II 583. Orpheus I 325; V 327. Ovidius 10; 19.
Pactolus *V 530. Palamedeae vires IV 206. Pallas II 21, 439. Panos (insula) IV 804. Papirius I 786. Parthi IV 674. Parthis IV 803. Pella I 770; *IV 689. Penthesilea I 768. Pergama I 766.
Persica arva IV 651; bella III 19.
Persis V 49.
Petosiris 6; 17; 25.
Phaethon I 736; IV 834.
Phalerus V 299, 305.
Phasis IV 517; V 45, 377.
Philippei campi I 909.
Philoctetes V 300, 303.
Phintias II 586.
Phorcys V 586.
Phrixus IV 516.
Phrygia IV 759 (sub Leone).
Platon I 774.
Poeni I 301.
Polybius III 25.
Polynices III 17; V 465.
Pompeia monumenta V 5I3*
Pompeius I 793.
Posidonius 7; 16; 24; 28; 30; 31; 32;
33» 3^> 39 possim in comm.). Priamus IV 64; V 486. Propertius 10. Propontis IV 679.
Pylades II '583. Pylius I 764. Pyrrhus I 786.
Quirinus I 801. Quirites V 123.
Rhodus IV 637, 764; III 271.
Roma IV 27 (casis enata), 43 (suismet
pugnans membris), 694 (rerum maxima),
773 (sub Libra). Rutilius Namatianus 314.
Salamis vera V 50.
Salmoneus V 91.
Sardinia IV 631.
Sar pc don I 7^7*
Scipiadae I 792.
Serranus IV 148.
Servius (Sulpicius Rufus) IV 213.
Stoici 6.
Syria IV 624; (pro Assyria) IV 722, 750. Syrtes IV 600.
*Tanais IV 677.
Tarquinius I 778.
Tarutius Firmanus 7; 18.
Taurus (mons) I 402; IV 623, 675.
Tenedos IV 638.
Teucer V 299. ,
Teucrus Babylonius 17.
Thales 38.
Thebae IV 688.
Theocritus II 40.
«Thraecia I 769.
Threce IV 691.
Thyestes 298; III 18.
Tiberius 8; IV 764 (Rhodi exulans).
Tiphys V 45.
Tolumnius I "jSS.



328
NOMINA PROPRIA.
Tonans IV 634; V 290. Torquatus (T. Manlius) V 107. Trasumenus (lacus) IV 39, 566. Trebia IV 566; (f.) 660. Trinacria IV 632, 787. Troia IV 80; V 486. Troiani belli gratia IV 689. Typhon IV 581, 801. Tyriae luces V 258.
Ulixes II 4.
Varro (C. Terentius) IV 38.
Varro (Reatinus) 7.
Varus I 899.
Vergilius 9; 19; III 1. .
Vesta IV 243'..
Vitruvius 11 (de arch. IX 6, 2).
Xenophanes 38. Xerxes IV 65.
Zephyrus IV 592.



% INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICUS, PHYSICUS
(etiam nomina propria continens).
SLccessus (et recessus) aestuum II 89—92.
adversa (signa) 4; II 402.
aequatus (dies cum tempore noctis) I 267.
aequinoctium III 680.
a6r sterilis IV 498.
aestus (in partibus damnandis) IV 473.
aether (= ocnbppoia) IV 743.
affectus (signi) IV 854.
alchymista IV 248.
Ales (Phoebo sacer) I 417.
amor odiumque signorum II 466—519.
ccvayopcx III 399.
dvaafopixol ypbvoi 193.
Andromeda 65; V 538 sqq., 620.
Anguis I 306, 415; V 19.
Anguitenens V 390.
animalia (proiecta iacent) IV 897.
animi sedes sub corde locata IV 929.
animus et anima IV 892.
animus qui cuncta gubernat IV 892.
annus aestiyus II 202; aetherius I 761;
magnus I 58/9; signi III 514. Antecanis V 197 sqq. ctini(ie<ravpavri[ix II 788 sqq. antipodes I 236 sqq.
«vrw-xioi (diversas umbras spectantia regna)
I 380. <xnox«zai(noaTic, 32 (I 58).
«TOJcAtffcZ II 856.
oimlveiv III 189.
Aquarius I 272; II 239 (= Ganymedes); IV 259 (horoscopans); IV 571 (in primo gradu horoscopans); V 450 (Aquario TtacpocvxTsXkovToc).
Aquila I 343 (Iovis ales); I 688 (supina);
V 487 sqq. (Iuvenem terris sustulit),
492 sqq. (eius alumni);'V 716 (simili
luce nitens). Ara I 421; V 18 (divorum cui votum
solvit Olympus), 341 [eius alumni). Arcti I 275, 283. Arctophylax I 316. Arctos V 694. Arcturus I 318; V 359. arcus III 213.
Argo I 412; V 32 sqq. (sub ea nati).'
Ariadnea Corona V 253.
Aries I 263 (princeps in vellere fulgens); II 212, 532; III 304, 445; IV 124 (horoscopans); IV 505 (»» prima parte horoscopans); V 32 (Arieti trocpixvcxrêTlavra); (imperat Ponto, Persidi, Nilo) IV 746 sqq.
articulus II 430, 657, *905; IV 164,325.
arva (caelestia) III 74.
astra dominant ia I 63.
astrologia 1—11.
athla 3; III 162.
auditus signorum II 466—519.
Auriga 66.
xijcpusiaxsic, 182.
axis I 275 sqq., I 292.
barba I 839.
Bootes I 316; V 20 (plaustri memor). boreas V 70 (aquilonibus instat). bruma (= Capricornus) III 229.
Caelum (imum, medium) II 788; (salubre) IV 465; novum IV 268 (de sphaera mobili).



33°
INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICUS CET.
caeruleus I 409.
Cancer I 266; II 259 (Cancro lumina desunt); Cancri fastigia II 510; Cancri terga 10; IV 162; (horoscopans) IV 530 (Cancri alumni in primo exortu); V 174 [Cancro Tcapavoaèllcvra); [imperat Aeihiopiae) IV 758.
Canicula I 396; V 207.
Canis (= Sirius) I 623; V 17, 207.
Canopus (stella) I 216.
Capella I 366; V 128 sqq. (sub ea nati).
capellae parvae I 843.
Capricornus I 271; IV 243 (horoscopans);IV 568 (in prima parte horoscopans); V 390 sqq. [Capricorno T:«p<xvxzeklovzot); IV 791 (imperat Hispaniae, Galliaey Germaniae).
cardines mundi II 788 sqq.
Cassiepia I 354, 686.
Cassiope V 23; V 450, 505 sqq. (sub ea nati).
Centaurus (= Sagittarius) II 498, 663; IV 230 (sub eo nati).
Centaurus (notius) I 613, 418, 693 (alter, australis); V 349 (eius alumni).
Cepheus I 354; V 450 sqq. (sub eo nascuntur tragoedi, comoedi, velut Menander eet.).
Cetum V 15.
Cetus I 433; V 657 sqq. (sub eo nascuntur piscatores thynnorum eet.). chorea (stellarum) I 671. Xpovoxpoaopet; III 510 sqq. circuli par al lelt Jo. clavis (sideris nomen) = Cassiope 65. color (stellarum) I 407, 459; V 711 sqq. columna I 841. coluri 80. cometae I 805 sqq.
comitari (df circulis parallelis) I 562, 600; III 364.
concordare (ovppwvsïv) III 101. consensus alternus (avunoQeioc) II 63. consonare II 522; III 207. Corona I 319 ; V 21,253,268 (eius alumni). Corvus 71 (I 417).
Crater I 418; V 234 sqq. (eius alumni). Cretera V 235. culmen V 742.
Cycnus I 337; V 368 (sub eo nascuntur aucupes).
Cyllenius (Mercurius planeta) I 871. Cynosura I 299, 628; V 697 (minor).
Daemonie II 897. Daemonium II 938. Dea (locus III) II 916. decani 3; IV 292—408. decani(c)a IV 298. decanus 224.
dei (sub quorum tutela signum quodque est)
11 433—452. deiectus II 869, 932; III 371.
$EX.0X[1.0ipuX 223.
SeviScvbc, 223.
Delphinus I 346; V 25, 417 (natatores, petauristas eet. creat), J14-
Deltoton I 353; V 715.
descriptio orbis terrarum IV 584 sqq.
deus (= mundus) I 138, 251, 483; I 523 (deus est qui non mutatur in aevo, sc. mundus); deus infusus II 61; deus et ratio II 82; quod quaeris, deus est IV 390; deus in ipso homine IV 407; habitat sub pectore nostro IV 886.
deus (locus IX Sïóc) II 909.
dexter II 279; III 599; V 37, 13^
506, 539èidtj.ZTpz (ZjóSia) 4. dies longissimus III 271. dimetiens („middellijn") 77.



INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICUS CET.
331
Ditis ianua II 951. dividuutn tempus III 465. dodecaeteris 190.
dodecatemorium 3; II 687 sqq., dode-
catemorium dodecatemorii II 740/1. dodecatopos cf. diagrammata.
ÖKM§ZY.Xli)pSZ 286.
dolium I 843.
domicilium (planetac) 3.
Draco I 305, 452; Dracones V 716.
ducere (sidera) I 329, (aroXveiv) III 189.
duodecim loca II 788 sqq.
èijijii 148.
ecliptica signa IV 818.
ecliptica 84; III 225.
èxTTÜ/SOXTlS 255 ; 256.
electiones 4; IV 481.
Engonasin I 315; V 646 (creat grassa-
tores, funambulos eet.), èitccvxyopx II 856. ephemeris 4. èmKoxxawopx II 856.
Equus I 348; V 24; V 634 (sub eo nascuntur cursores, veterinarii, medici eet.).
Erigone (= Virgo) II 32, 175, 499 (cf. Virgo).
facies rerum (sortes vitae, aSXa) III 87.
faenus III 468.
fascia (zodiacus) I 682.
fastigia caeli III 506, terrae III 325.
fatum supremum (bmiipaxnc) V 210; fatum
causarum rerumque ordo IV 106. felix (sors) II 886.
Fides, Fidicula ($v<7Óyi/v[itx; "kiipx) V 410.
figura II 856; III 169,669,676^261.
filum I 562.
fines (ópix) II 689.
flumen (= fluidum) V 217.
forma caeli (Sifxa) III 178; III 603. Fortuna (nomen loei X) II 927. Fortunae sors 3; III 96, 171, 176. fundamenta (artis astrologicae) III 207; (caeli) III 507.
yxla^ixi I 718 sqq.
Gemini I 265; II 163 (nudatis membris), 181 (fratres); IV 756 (Apollo et Hercules); IV 152 sqq. (horoscopantes), IV 526 (in 150 horoscopantes);. V 157 sqq. (Geminis T:xpxvxzëkï.ovTx); (imperat Ponto Euxino et Indiae) IV 755.
Gemma 62 (I 320).
geniturae circulus 3; 149.
geographia astrologica IV 744 sqq.
globus versatilis 81; (a Manilio adhibitus) 55 (I 263).
Gnosia monumenta I 323.
gubernare III 126, 208.
Haedi I 365; V 102 sqq. (sub eo nascuntur pe tulante s, pastores eet.).
Haedus (figura èto5zx.xó>pov) V 312).
mov[j.ivx (signa) III 196; IV 861.
Helice I 218, 296; (polus) I 634; IV 792; (septemtriones) IV 589.
Heniochus I 362; V 20 (memor currus); V 67 sqq. (sub eo nascuntur aurigae).
sTOfteva (signa) III 196.
Hesperos I 178.
hexagona 4; II 363 sqq.
hiatus vasti (Leonis) V 206.
homo dei pars II 116; IV 885; dei exemplum IV 866 sqq., 895; in arcem erectus IV 905.
hora (vernalis, exacta, iusta, aequinoctialis) III 238, 250, 258; brumalis III 265.
horizon I 648.
horoscopare III 296. ï '*-,'t
horoscopus 2; II788,829,944; III483 sqq.



332
INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICUS CET.
Hyades I 371; V 118 sqq. (sub eo nascuntur pacis quietisque inimici, etiam. bubulci), 125.
Hydra 71.
imóyewv II 788 sqq.
imago (itpbamtov) IV 306.
immensus orbis III 205.
inclinatio mundi III 301 sqq., 314, 385 sqq.
infelix regio II 865.
influxio IV 743.
insularum descriptio IV 630 sqq. i/JocDoimopoc, 182.
Iugulae (Orion) V 174 sqq. (venatores sub
iis nascuntur). Iugum 55 (I 267).
iuvenale astrum (Aquarius) IV 357. Iuvenis IV 385, 797, 799; V 488.
xarocpyai 4; IV 481. xévrpov II 788. xlripoi 3; III 43.
labores III 160.
laevus II 279; III 601.
lampas I 846.
lances *IV 341.
Laniger (Aries) I 615; II 34.
Leo I 266; II 32 ; (sterilis) II 238 ; (horoscopans) IV 176 sqq.; (in prima parte horoscopans) IV 536; (Leoni Tza.pxi/otxzk"kovrot) V 206 sqq.; Leö V 698; (imperat Phrygiae eet.) IV 762.
Lepus I 412; V 160 (sub eo nascuntur stadiodromi, pyctomachi eet.).
Libra 9 (pro bracchiis Scorpionis); I 267; (considens) II 251 ; (horoscopans) IV 203 sqq.; (in prima parte horoscopans) IV 547 ; (Librae TOtpavaTéAXcvra) V 294; imperat Italiae) IV 770.
linea IV 333.
lingua remissa IV 900. Lucifer I 777.
lucrum (avZpu.zm'Tiz) III 43O.
lumina deficiënt partus IV 533.
Luna I 812; II 726, 729.
lux (stellarum secunda) V J16.
Lycaone nata II 29.
Lyra I 324; (inversa) I 627 ; V 325 sqq.
.(sub ea nascuntur citharoedi eet.), "kvpx (ri öWwvupo;) V 410.
machina II 68.
marium descriptio IV 595 stW-
mater deum II 441.
mathematica 1.
mathesis 1.
Mavors II 443; IV 500.
medendi tempus III 142.
medium caelum 3; 148 sq.
medius mundus Hl 307.
medius orbis III 370.
menses tardi II 202.
membra humana cuique signo attributa II 453—465; IV 704—708.
meridianus I 633.
lJ.Z7ivrjdyriy.x II 788 sqq.
jj.vx.obi xbafias (minor mundus) 257.
Minervae sidus 9.
mixtura (aiiyxpocaiz) III 587.
momentum (xxipbg) III 154-
mundus (= caelum) I 3, 45, 196, 500; II 729, 827; III 591 ;(= sol) 145; (locusin trigono eet.) II 649; (deus) I 518—523.
nascehtis caeli hora III 537.
natalis dies mundi III 504.
ttecromanüa I 93.
VEXUOfJbZVTEÏa II 46.
Nepa I 268 (p. 56,2); II 32; IV 356. nixa species genibus ('Evyouvocaiv) I 315; nixa genu species V 646.



INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGieUS CET.
333
nodi (avvSéffftM) III 622. numerare III 188.
Obitus (= occasus) III 507.
obliquus (zodiacus) I 257, 679; III 334.
occasus II 788, 948; occasus siderum 317.
octotopos II 968.
oculi siderei IV 907.
Olenie (Capella) 67; V 128, 130.
Olor I 338;V 368 {sub eo nascuntur aucupes).
Olympus (caelum) I 178; II 377, 911;
III 636; O. divorum V 18. omne (subst. = xb toëv) III 374Ophiuchus I 331; V 390 (procreat marsos). ora laboris II 870.
orbis (= horizon) II 408; III 205; (= ecliptica) III 334; (sidereus) III 334; orbis lacteus I 684, 718.
ordo planetarum I 809; V 6—7.
oriens II 788.
Orion I 387; V 12; V 57 sqq.; V 174 sqq. ortivus cardo III 189.
irapavaTÉXXovTa 2; 13; 20; 263; 266. parens (deus, caelum) IV 884. partes damnandae IV 409 sqq., 443. partes solidae (circuli) I 567, 681. Pegasus V 634. pendens terra IV 881. Perseüs I 350, 358; V 22. Phoebeia tempora IV 856. Phoebus IV 501; V 725. pi la aera ia 10.
Pisces I 273; II 33; (horoscopantes) IV 273 (creant naucleros gubernatores eet.); (in prima parte horoscopantes) IV 573 (creant garrulos eet. gemellos); (imperant Euphrati eet.) IV 800; (Piscibus TtocpotvarréXXovra) V 538 sqq.
Piscis notius I 438, V 395 (sub eo nascuntur piscatores, urinatores eet.)
plagae contractae I 171. planetae 3.
planetarum ordo I 809; V 6—7. Pleiades I 371; V 140 sqq. (sub P. nascuntur vinolenti, effeminati eet); V 711 (color). Tzvéüftot 257; 261. noitiXMbi, tzoiüv (de stellis) 25. poli elevatio V 694.
porta laboris 151 (ann. 1); inferna II 870.
Trwywvia: I 839.
praecedere II 285.
praecessio aequinoctii 5.
praecordia mundi I 17.
itpoatvaKfopat III 611.
Procyon I 412; V 197 sqq. (sub eonascuntur
qui venandi instrumenta fabrtcantur). prona membra III 359. TtpotrSxyoLipetTK; 182. npocrxtBévai III 200. puncta aequinoctialia et solstitialia 81.
quadrata 4; II 290 sqq.
recedere (de stellis) I 394, 408. recessus III 626.
redire (animas in caelum) IV 887. reges astrolögiae inventores 30 (I 43). regio V 340, 391, 450 (regione).
Sacerdotes (astrolögiae cultures) 31 (I 47)»
Sagitta I 342; V 24; V 295 sqq. (sagittarios procreabit).
Sagittarius I 269; (horoscopans) IV 230 sqq. (sub eo nascuntur redarii, domiiores equorum eet.); (in prima parte horoscopans) IV 560 (bellatores, .triumphatores eet. creat); IV 783 (imperat Cretae); V 358 sqq. (Sagittario KacpocvotzëXkcwxoi).
Saturnus IV 501.
Scorpio I 268; (horoscopans) IV 217 sqq. (creat gladiator es eet.); (in extremo gradu



334
INÖËX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICÜS CET.
horoscopans) IV 553 (ffeat urbium conditores et destructor es); V 340 (Scorpioni napocvaTéXkovToi); IV 778 sqq (imperat Carthagini, Sardiniae, insulis); V 698.
rniiiaiveiv, trriujoanai.be, 25.
semina (= elementa) IV 878.
Serpens I 331.
signa biformia II 171; contraria II 402; dextra et sinistra II 284; duplicia II 179; ecliptica IV 818; fecunda et sterilia II 236; currentia II 245; haerentia II 385; geminata II 159; stantia II 247; sedentia II 249; iacentia II 253; nocturna diurnaque II 203; mascula et feminina II 151; paria II 159; tropica III 618 sqq.; certis descripta regionibus IV 742; amissis membris II 257; signorum forma I 456 sqq.; mores IV 122 sqq.
sinister II 279; V 17, 487.
Sirius V 206 sqq.
soles III 547.
solstitium III 680.
sortes III 43.
sphaera Graecanica et barbarica 7.
Spica V 271 sqq. (agricolas eet. creat).
spicifer II 442.
stadium III 275, 418.
stans caelum III 360.
stella (= planetes) I 15; stellae suffra-
gantes IV 554; stellarum classes 319;
color 317—319; forma tertia V 711. subire II 285. subortus III 508. avyttpiaic, III 587.
Taurus (aversus) I 264; II 199; (clau-
dus) II 258; (dives puellis) IV 512; (princeps) I 152; (horoscopans) IV 140 sqq. (agricolas creat); (in prima parte horoscopans) IV 518 sqq. (cinaedos eet. creat); V 140 sqq. (Tauro TzxpotvocxëkIovtcx); IV 753 (imperat Scythiae, Asiae, Arabiae).
templa caeli 3; II 788 sqq.; III 583. terra 'ima atque media in toto' I 167. tetartemorion 193. tóttoi II 864. trabs I 841. triangulum 65.
trigona 4; II 276 sqq.; trigonorum inimicitiae II 520—538.
Tiw UI 43-
tumor terrae III 353.
turbo III 361.
Turibulum 72.
turis ignis V 341.
Typhoeus (Typhon) II 874, 880.
\Jrsa maior minorque I 294 sqq.
Ventor um diagramma 239. Venus I 872.
Virgo I 266; (sterilis) II 238; (horoscopans) IV 189 sqq. (studiosos, oratores, notarios eet. procreat); (in prima parte horoscopans) IV 542 (magistratus, sacerdotes creat); V 251 sqq. (Virgini itotpac. vxréllovzoi); IV 763 (imperat Rhodo, Asiae minori).
visus signorum II 466—519.
volare (orpémeirS'at) I 319.
t,süyua 292. zonae III 625.



III. INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
ab (=post) I 589.
ablativus I 72, 98 (causis = per causas),
cf. IV 520; V 709. abripere IV 643. absentes flammae V 176. abundare (c. gen.) II 600. acceptare III 439. acclivis I 233.
actus (= actio) II 635 ; III 134 (vitae).
acuta meta V 83.
ad II 148; IV 270.
adice I 666; IV 44.
adultera arbusta II 22.
adulterium V 267.
adversus II 446 (ex adverso).
advigilare (c. dat.) I 81.
aequare (absol.) I 336.
aequora (=planities terrae) I 156.
aequorea merx V 409.
aequum IV 174*
aera (quatiuntur in defectu lunae) I 227. aeraria sancta V 361. aërius V 634.
aestus {animi dubitatio) I 21.
aetas aurea I 66—78.
affectus V 480; (caeli) I 875.
agere sortem II 872; agimus victuros IV 5.
agilis III 203; V 62.
alea rerum II 915-
alius I 426; aliu,s ex alio I 90.
alligare I 246.
allitteratio I 7, 913.
altaria bina I 20.
alter II 521.
alternus III 53 (in alternum). altus II 877 (in altum); I 107 (ex alto = penitus).
alvus IV 909 (scrutari in alvo). *artus V 140. ambago IV 304.
ambiguus (c. dat.) II 231; V 419; (e. gen.)
IV 795. ambitio V 155.
angues rumpere vocibus I 92.
animae vis divina I 250.
animus est IV 573; animum dare I 10.
anni celeres IV 173; teneri V 456.
apisci III 146.
aplu^tria I 694.
apodosis (24 versibus post protasim) I 145.
appositi capilli V 149.
appositio totius sententiae I 3, 338; II 903 ;
V 616. appositus III 110.
aquas cernere sub terris IV 261. arcus II 153 (in arcum); II 241 (in arcu). argenti glebae V 533. arma ferarum V 229. ars astrologica III 207, 665; legendi II 755 sqq.
arx I 262 ; II 918 ; IV 905 ; arces (montes)
IV 659. asserere II 845; IV 700. assuetus I 273, 344. auctoratus V 346. augustus V 510'



336
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETlCUS.
aurare IV 515 (auravit). auratus IV 672; V 235 (astra). aurum V 527 sqq.
aut I 137 (sive.. aut); II 469 (aut.. ve). autumnus (adiect.) II 269, 425. auxilium (remedium) III 143. aves Veneris V 385.
belli (locat.) IV 693. belua V 545. bibere IV 610.
biferus IV 230; *V 15 (bifer). bigae V 3. bilinguis IV 576. blandiri in nutus III 149. breviare III 434.
breviloquentia propter articuli defectum II 170, 254.
Cadere IV 422, 429; V 114 (sc. causa);
III 108 (frustra). caducus IV 403.
caecus I 87 (pontus); V 54 (aequor);
V 190 (profundum); I 131 (materies), caedes caedis V 669.
caelatus I 680 (lumen); V 235 (caelatus
ab astris), caelo (abl.) venire II 124. calamus V 242; V 296 (sagitta). capax (c. gen.) I 144. capere I 97 (= mente comprehendere); IV
540 (se); IV 831 (se); IV 223 (saltus);
Iv 399 (pelagus). captare II 496; II 510 (auribus). captus sanguis IV 66. canities V 690 (de sale). carcer (= nassa) IV 287 ; carceres (= retia)
V 663; carceris ianitor 308. cardo laxatus V 76
carmina ducere in cantus III 4.
carnifex praetoris 308; V 626. cataphracti V 353.
catena IV 394; V 574; V 630 (socius
in parte catenae). caverna aëris I 202. cedere in vanum IV 435. celebrare II 403.
censeri (c. abl.) II 653; (per annos) III 598. census I 12 (== opes); I 794 (c. oris = eloquentia); IV 877 (mundi); II 167;
IV 899 (per artus); V 279, 405, 530. cercopes IV 667.
cessare IV 75.
ceu V 217 (uno ceu sunt in flumine cuncta).
chaos I i2S; II 12, 14.
chorea V 238.
chorus V 485.
circulos ardentes transilire 296.
circumferre V 398.
circumstrepere I 23 (de sphaerarum har-
monia). *clauda fides V 646. claudere pontum 1 365. clepere I 27. coeptum III 36. Cogere et cogi II 114. cognatus (c. gen.) II 123. cognitor urbis V 322. colare V 193. colentes templa V 345colere puppim IV 569. coloratus IV 720. colum V 193. comoedia palliata V 473. commenta II 244; IV 161; V 478. commentus (cum vi passiva) I 84. commercia mundi II 382; IV 296; nova
V 380; rerum II 125, 346, 467. comminisci I 89.
commissum V 412.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
337
commodus II 391*compar JI 666.
compendia III 277; IV 199; census IV
192; rerum IV 19compositus III 137. concedere (c. inf.) IV 337. concitare cursus V 57°condere bella V 499. conditus I 119; IV 378; condita iura
III 114; IV 209. coniugatio periphrastica V 397 (erit capiens);
III 332 (fuerant surgentia). coniunctivus iterativus V 731conscius I 1—2 (conscia sidera). consistere III 46, 585, 590. consonare II 522. constare II 98.
consultum IV 95 (male consulta). consummare IV 159 (orbem). contactus {subst.) IV 464. *contemnere V 497* contentus I 396 (rapido cursu). contextus (port.) V 561. continere III 498. contra II 253.
contractus II 252 (Capricornus gelu contractus).
convallis (cava) I 164.
convectus V 378 (devectus, Iacobus).
convenire I. 148; II 336, 781.
convexum (subst.) II 117-
coquere pontum V 684.
corda I 79; II 452; IV 528 (= homines); V 63, 135, 144; V 106 (in corda Catonis).
corpora II 580.
cothurnus tragicus V 459.
crimina terrae IV 665.
crux virginea V 553.
cultus III 109 (= eruditio).
Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen).
cum (coni.) V 694 (cum primis vultibus
Arctos . . . revocat). cuncti (= omnes reliqui) II 294. cuneus I J20. cupido (caeca) IV 2. cupidus (lucri) I 295. curro (c. ace. verb.) I 413. currus (agilis) I 198. cuspis (triplex) V 298.
damnum II 95-
dare (c. inf.) IV 193; (dabit fabricare
= fabricabii) V 205. dativus ethicus V 91. dativus pro gehetivo V 152 (tegmina plantis). decircinare I 296; III 326. declinare II 797, 908. *declivus V 732. decorum V 268. decurrere II 194; III 315. deducere I 230, 457. delassatus IV 819. deliciae IV 655.
descendere I 142 (in tenuis auras). descensus (subst.) V 5despumare III 663. destringere III 630 (membra). desudare V 110 (in lusus). desultor V 85.
deus (= mundus) I 50; I 138 ;(= Caesar) I 794; deorum pars (homo) II 116. dicare II 193. differre III 26. diffusus II 26. digestus V 438.
digitus V 319 (digitos quaesiverit hasta).
dirigere (abs.) IV 323.
discere Iovem V 96.
discordia I 923; discordia concors I 142.
discribere V 670.
22



338
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
discrimen I 651; IV 420; I 66 (nullo
discrimine). dispendia viae II 339. dissimulare IV 367. •dissors II 216.
distentus I 204 (terra distenta plagas). diu (= tempore, „op den duur") IV 823. dives V 16 (aurum);' V 279 (census);
III 123 (copia). doctus I 73 (artes); IV 686 (urbes). dominus V 457 (dominum dominus se-
quatur). dos V 508, 616. dotalis I 915 (acies); V 616. ducere III 279, 298; IV 314; V 518;
V 184 (= deleciare); IV 498 (= sor-
tiri); IV 131 (telas); . V 117 (voces). *duplicarier IV 248. dum III 445.
educere IV 902.
effectus III 644.
efferre Athenas I 885.
effetus IV 825.
effindere IV 283.
effingere V 263.
egelidus V 131.
elephas II 103; V 706.
ellipsis V 407 (tali sorte = qui tal1 sorte
natus est), eludere V 163.
emensus (cum vi passiva) IV 52.
ementiri diem V 60.
emere IV 10.
emergere (c. ace.) I 116.
emetiri *I 178, II 836.
emutare V 149.
enatare IV 607.
eous I 224.
apefyes V 304.
ÈTrtfflcbvrifta V 304. eruptus III 355.
esse (c. part. praes.) cf. coniugatio periphrastica.
et I 23 (= insuper); III 240 (= xod
initio apodosis). etymologiae verborum Graecorum I 665. everrere aequor IV 285. examen IV 216, 549. examinare I 635 ; II 797. excipere IV 89. excludere V 128. excusabilis II 593. exercere choreas I 671. eximere IV 846 (signa solito exempta
vigore). eximius II 106. exire (c. ace.) V 164. expendere IV 118. exquirere V 403. exstillare V 605.
externus III40; V 479; (= Laünus) II830. exurere IV 247.
fabricator Olympi V 31. fabricare I 774. fabricatus II 442.
facere I 207 (c. inf.); I 253 (faciatque
feratque); I 10 (facïs). facies loquendi IV 433. faculae V 664. fallere I 240, 676. farra V 283 (mergere). fatum I 124, 184 (= interitus); I 886
(corpus mortuum). fecundus (in totidem hostis) II557; IV 667. femina (= femora) IV 708. *feminei incedunt IV 519. fera (= equus) V 354. feri (= equi) V 77.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
339
ferri (pass. = volare, moveri) II607 ; V 489;
V 396 (ferens); IV 509 (in cornua); IV 873 (in semet).
ferri rigor II 780. ferus (= equus) V 366. fibrae I 92.
fides II 130; II 605 (fides... foedus). figere II 515. figura I 24.
figurare I 214; III 672. filum I 662, 667, 674. flamma letalis I 881 (= vis morbi). flatus divinus II 136. .flebilis V 567. fletus irarum V 221. florere IV 687 (in regnum florentes oris
Athenae). flos V 730; cruoris V 672. fluctus V 147 (tortos in fluctum ponere
crines). fluere II 145; IV 377. fluitare IV 787.
formido mortis (= retia) V 185. fortüïtus I 182. frenare IV 777.
frons I 265 (= cornua); III 115; IV 81, 151; (deorum) IV 908; (severa) V 105;
V 146; IV 309. fugax IV 252. fugere... fugare II 73. fulmen (= fulmentum) II 892. funus sine funere V 549. furtiva mors IV 42.
furtum V 523; II 58 („plagiaat"), furvus II 912. fusuram facere I 726. futtilis I 876 (futtilibüs). futurum IV 441 (erit maior).
gallinae Numidicae V 376.
garrulus V 331 (garrula in modulos tibia). gaza V 525.
geminare III 605 (haec ter vicenos ge-
minat). St-:,^ gemmans IV 656. generabilis I 143. genitus in Cancro II 547. gentes (= homines) I 37; II 86. genus (= genesis) I 145; II 224germen V 260 (viridem in germine collem). gestus (histrionis) V 480. gleba V 296. globus mundi I 139. ♦glomeramen I 221; IV 522. glomerare gyros V 637; lanam IV 130. glomeratus I 159 (glomérato pondere
tellus), grassator V 650. gratia IV 422, 441. gravidus III 662. gyrus tortus V 75.
babitare I 75; IV 664; V 286.
♦habenae IV 629.
harenae V 730.
hasta V 319.
heros V 483.
hiatus II 831.
hinc I 342, 420; hinc ... illinc V 254/5.
horizon I 665.
hospes I 6 (hospita sacra).
hospitium IV 296.
hyacinthus V 257.
hypallage II 398.
hyperbaton I 262.
vazepov npbrzpov IV 917-
iacens pelagus I 249. iaculari V 594*
ignis III 497; IV 67 (ex ignibus ignes);



34°
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
IV 683 (= puella amata); IV 578 (ire
per ignes). illi (= illic) III 309. illudére ponto IV 263. immergere IV 538 (censum in ipso). immotus pontus I 76. immunis V 33 (Aries nee pelle immunis
ab ipsa). immurmurare V 383. imperitare II 464. impendere hominem IV 407. imprimere III 663.
in (e. ace.): in longius ire I 172; ut surgat in arcum II 153; dives in actus
III 595; languet in undas III 631; tumescit in arva III 634; proxima in effèctum III 644; frondem virescit in omnem III 656; omnia in adversum flectat III 679; fraudare in praemia
IV 109; dives fecundis Aries in vellera lanis IV 124; in tot fecundi Gemini IV 161 ; ingenium sua in compendia pugnax IV 175; in bellum ardentis animos IV 220; studium in vestes IV 252; studium in pontum IV 274; Martem sequemur in praedas IV 403; in tempus quaedam mutantur IV 503; in poenas fecunda suas tellus IV 667; cercopum ludit in ortus IV 668; pontum deus in partes (= particulatim) per singula dividit astra
IV 697; in cautes trementem V 45; strictos in corda Catonis V 106; dimicat in cineres orbis V 210; in fenus credere semina terris V 274; lascivit amores in varios V 322; mobilis in saltus V 324; garrula in modulos tibia
V 331; haec in luxum V 375; *Pactoli spumantis in aurum V 530; roravit in undas V 565; quisquis in
Andromedae surgentis tempora nascitur V 620; micare in radios I 407.
in (c. abl.): fulget Centaurus in arcu II 241; vario ducunt in amore iuventam V ui; effundunt concesso in corpore fiammas V 230; victus in Andromeda est V 573; revocanti numen (sc. ad terram) in arte II 768.
inaccessus II 2.
inane I 553.
incendia annonae IV 168.
inclinis I 291, 598; IV 862; *III 364.
incolarum terrae color habitus vita IV
711 sqq. 1 incoquere I 732. inducere terris undas IV 261. indutus II 491.
infectus II 357; (—niger) I 226. infinitivus perfecti V 189, 665; inf. pro imperativo II 434; inf. epexeg. V 660. ingenitus IV 155. ingratum (subst.) IV 350 (M). inserere IV 731. insitus IV 154. m instar populi V 64. intentus IV 786. *interius IV 804. i interserere IV 105. intrantes III 133. inversi campi IV 524. invigilare somnis V 172. ipse I 290, 288, 420; II 123, 187; IV 538. ire = esse V 471 (Mnem. 47, 344). itiner (= iter) I 88. irrigare II 65. iungi in partes IV 378. ius reddere II 817.
labare IV 860. lacessere jn bella V 192.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
341
lacunaria V 289. lacus IV 264. laevus IV 692. lampada (nom.) I 352. laniger grex II 228. laqueans I 533. laqueare V 660. laquearia V 289. laqueus V 186.
latere (c. dat.) II 373; III 582.
latitare IV 363.
latrare fiammas V 207.
laxus V 600, 662.
legere (= sublegere) III 640.
lenocinium formae V 516; vitae V 269.
levare IV 13.
levis (c. inf.) V 164.
libera voluntas IV 110 sqq.
limes V 653; augustus IV 930.
limine alieno claudere V 364.
limis oculis II 372.
lina ducere V 374.
lingua suas accepit barbara leges I 85. linguae flos V 476. litotes II 593.
locare I 245 (locamus O, vocamus Burm.) longius I 172 (cf in), longus circus V 89.
loqui 656 (canora voce nemus loquitur).
lucrari poenam V 320."
ludere in aliquid IV 667 (cf in).
lues (plur.) *II 640.
lupi V 74.
lustrum III 321, 580.
macellum V 377. *maculae V 664. magnus rex III 22.
maius onus signo V 108; maius virgine V 182.
malae hiscentes IV 53^male III 13. mandere V 545.
manere = esse I 129; IV 369, 618 (Mnem.
47» 341—343)-
manus I 96 (imposuit rebus finemque manumque).
mare clausum III 641.
margaritae V 405.
marmor liquidum V 613.
materia IV 714; II 114.
meatus sacèr I 250; II 143.'
medicae artes V 354> 644.
meditari murmur II 54*
medullae V 625.
men tum tremulum V 103.
mergere mentem in pocula V 246; Athenas V 50.
messis profundi (= sal) V 689.
meta I 199.
micare V 224 (corda micant); in radios
I 407 (cf in), militia peracta II 893; militiae genus III
106; militiam indicit terris IV 145;
militiam soli notavit II 20. miseri (ètikoi /3poTOÏ) I 80. missus (part.) = emissus V 162. modo (= postmodo) I 871; modo . . .
etiam I 898, 904. modulari vocem V 336; modulatus (cum
vi passiva) II 767; IV 153. moenia mundi I 486; naturae I 151; rn.
describere IV 556. mola V 282.
moles mundi I 107; IV 237.
molles artes V 254; ad mollia (= molli-
tiem V 153. mons sacer V 123. mori IV 627. mos I 317 (de more).



342
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
motus II 41. *mula V 355. mundus I 518.
munera caeli IV 876; quis caelum posset nisi caeli munere nosse et reperire deum II 115/6.
mutuus II 516 (per mutua); V 263 (mutua, adv.).
natales (sc. dies) I 123; (sc. anni) III 617.
natandi modi quattuor V 424 sqq.
natantes fluctus I 155.
natare IV 595, 829; (mens natat) IV 257.
naufragium V 402, 435.
naufragus ignis IV 54.
navigare IV 173.
navlfragus V 542.
navita vagus I 87.
*naviter II 44.
nee (non ad totam sententiam sed ad unum vocabulum pertinens) nee similes (= et insimilis) I 71; nee transita I 378; nee mota I 656; nee delassabilis IV 242; (ad duo vocabula pertinens) I 71 j nee non et I 779; nee. aliter.. ni (nisi si) III 247; nee... et IV 909; nee quispuam (omisso in altera parte sententiae: sed quisque) IV 322. ')
nepotes IV 405.
ni I 358 (ellipsis).
niger I 711.
nimis III 34.
nitens populus IV 621.
nodi contexti V 203.
nomen III 421, 425; sine nomine turbam V 737.
*norma II 317.
*nostis rationem ducere IV 882. notus (c. inf.) I 31. novisse se I 78.
novus III 1 (in nova surgentem). nox II 222.
noxia II 586, 603, 614, 636.
nunc I 179; nunc pro: nunc... nunc
I 656.
nullus I 497 (nullis properantibus ulla
relinqui). nutricia III 133.
Obliquus II 255 (in latus obliqui Pisces). oculi mundi (= astra) I 133. odoratus IV 673.
olympias (= quinquennium) III 596. onus IV 683 (oneri abl.); (pro iumento
onus ferenteV) V 351. *opertus (subst.) IV 800. opus II 58; surgit opus I 113. orbis I 509, 514; flagrans V 443; (=^ terra
sicca) I 165, 302. orbita I 703, 706. orbus (c. gen.) IV 842. os duratum (= rostrum) II 55. os (= globi facies) I 213; ora (—quae
loquimur) II 57. osculum (tibiae) V 117.
pacare IV 141; (metu silvas) IV 182.
*pacem gerere II 620; pacis bella V 124.
paciscor V 579.
paedagogus 297.
pal ma tertia I 787.
panther V 703.
pantomimus V 484.
parêre (= comparere) II 454; (imouiovuv)
II 504.
*) Aliter locum in commentario interpretatus sum, sed cf. Iuv. VI 17- Hor. Sat. I 1, 1; Cic Rosc. Com. 10, 28.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
343
•Kapovoaauiax II 926.
partitus (cum vi passiva) II 277; III 384. *partus (part.) Virgine partus IV 202. partus (subst.) I 779* pater patriae (Augustus) I 7. *pecten IV 529.
pectus humanum I 28, 717; IV 392; pectora (= homines) II 544; V 220,
3-5-
pedicae V 187.
pelagus facere V 49.
pendêre (c. abl.) I 68; (animo, corpore) V 608; (in medium) III 50; (linguS) III 113; pendentia bella IV 288.
peplos V 393.
per (post casum) III 521; (obzö xoivoü po-
siium) III 291. perago I 883. peragrare IV 223. perennare I 193. pererrare IV 223. perfectum pro praesentt I 201. permutare V 693, *725» pernox V 624.
perversus II 891 (in perversum).
petaurum V 440.
phocae V 662.
pila V 165.
placet (iJojteï) I 123.
plusquamperfectum pro perfecta I l88.
poenae minister V 414.
polire corpus V 150.
pondus II 130, 956; mentis V 452.
ponere (= imponere) IV 67.
populi aërii V 369; (piscium) IV 286.
post hinc III 102; post paulum IV 422.
postpositio praepositionis I 245, II 53-
potens (c. gen.) II 60; (c. inf.) V 168.
potentia rerum I 36.
potentialis pro irreali II 805.
potiri IV 759.
potius sed (= immo) IV 644 (Iacobus:
Phorcus, sed). praecingere III 307. praecipitare (intrans.) V 497' praeferre IV 721. praeposterus II 764. *praestes II 868. praetor perpetuus IV 212. praetexta V 457* praetextus III 131. praevertere III 324. prata integra II 53premere I 644 (= superincumbere). *privus II 935procedere IV 573producere V 314. prohibere (= vetare) I 139. promittere V 104; iura diei V 699. pronus V 77proprie II 236. prosequi II 612. prudentia II 69. pugnare ad sidera III 264. punctum I 520. *puro... pectore IV 188. pyropus V 712.
quadra (sc. latera) II 322. quadriiugi V 3.
quadrupedes IV 234; mixti semine V 351. quaerere (= requirere, desiderare) I 209,
218; II 260; III 353; (=inquirere)
V 466.
quandoque III 164, 296, 484, 561.
-que (vi adversativa) I 877.
querela (= pugna) II 624.
queri (= pugnare) II 628.
qui (pron. relat.) I 136; V 116.
quicquam II 383.



344
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS»
quicquid (= in quantum) III 324; (indef.)
IV 869; quicquid. . . quodque III
102/3. quid referam IV 37. quid ?... quid ? III 34. quin etiam I 842; II 19. quod ni I 173; nisi II 67; quamquam
III 318; si I 228.
quod (pro ace. c. inf.) II 20.
rabere *IV 461; V *2o8, 224. ramentum V 529.
ratio omnia vincit IV 932; (mathematica) II 350; rationem ducere III 417; IV 882, 913.
ratis heroum (Argo) V 13.
recens flammis V 515.
recessus I 542; IV 187, 869.
recipere V 275.
rector Olympi I 916.
recumbere (= occidere) III 340.
reduces anni III 12.
referre II 249; II 863 (poenas sedis); III 644; V 161, 266.
refovere I 511.
regnare sub rege V 362.
relativum pron. I 136; V 116.
remus furtivus V 426.
repente I 655.
repetere II 640.
repetitio eiusdem vocabuli III 122, IV 135/6. resolvere IV 682, 830. resonare V 567. retia V 194.
reus (nocens) IV 537; V 411. -*p*4* revocare IV 163; comas V 148; passus ad vestigia V 695; in epulas funus
IV 541. revolare II 194. revolubilis mundus I 330.
revolvi II 36.
*rivus IV 414; rivi peregrinantes IV 265 rogare leges IV 550. rotunditas terrae I 204 sqq. ruber pontus IV 806. ructare V 463.
ruere in venerem partumque III 655. rumpere (= corrumpere) IV 420.
Sacra ferre I 6.
sagax II 898; IV 368.
sagena V 679.
sal mordax V 145.
salinae 314; V 683.
1. saltus (silva montana) III. 2.
2. saltus (actio saliendi) IV 529; V 166 324-
sanies pretiosa V 672.
saxa sudantia III 642.
scaenae ars V 324.
scombri V 677.
scopulosus II 224.
Scorpion (ace.) II 365.
scriptor velox IV 197.
sculpere V 289.
secare IV 610.
seditio II 90.
seduco (= diduco) I 82.
semen I 158; *semina lucis V 728.
senecta triplex I 764/5.
sensus II 501.
sepelire ignem IV 30.
septeni duces III 15.
sepulcrum *Atrei V 462.
sepulcrum (= rogus) I 883.
servilia bella I 919.
seu si I 637.
sidera (= sol et luna) I 70. sibi aeger V 357. signare I 53.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
345
signum I 331, 530.
silex II 779; V 282.
similis quam III 482.
similis simili nox redditur III 312.
simulacrum (pugnae) IV 227.
sinuare IV 604; flexus V 14.
sinum II 505.
sistrum Isiacum I 918.
solis domus IV 765.
solari (eum vi pass.) V 546.
solvere (ferrum) IV 250; (pectus) IV 147;
(sacra) I 420; (animis miracula) I 103. sonare in calamos II 39—40. sorores doctae II 49. sors (== lex, ordo) I HO; tertia I 155 5
(argenti) V 275. sortiri I 895, 917. spiritus (= aer) I 152. spolium V 572. sponsor II 587. spuma V 690. squamiger V 660, 678. stadium V 639. stellae ardentes I 306. stellans caelum I 150. stellatus V 131. stenographia IV 197 sqq. sternere V 182, 191. stricti in corda Catonis V 106. stringere V 75. stupere (e. ace.) II 787. sub armis IV 658; sub tali tempore V 635. subiungere currus IV 231. subruptus III 352.
subscribere II 835; III 119, 128 (si male
subscribunt stellae). subsidere V 304. — subsistere IV 133, 824. subtilis IV 720. subvolare V 593.
sucus III 144. sufficere II 183. suffragium II 135. suffusus V 712.
summa II 76; (xó tcotv) I 130, 254.
super V 95, 144.
superaddere III 429.
superare (intrans.) III 491; IV 358.
superbus dorso V 637.
superesse (in tmesi) II 948.
*superne II 872.
supervenire I 218.
supra hominem deumque I 146.
surgunt in tempora luces III 263.
suspendere V 656; spem V 84.
suspensus ad strepitus V 136.
suus I 72; IV 867, 912; V 11.
sybotes V 126.
tabes resoluta V 682. tactus (subst.) V 424. tantus III 657 (in tantum); tantum quod
III 660; tanti = tot V 170, tardare V 280. tartara II 794. templa ferre IV 68. tendere *I 277; V 139. tenere IV 796; noctem V 334. tenor (unus) IV 822. tenuis IV 387; ratio IV 866. terrae (= homines) I 25. *terere III 215. testudo V 325.
textus II 428, 663; III 270; IV 415.
thalami V 576.
thynni 311—312; V 664.
tibia V 331.
timere (c. inf.) I 424.
tinctus (vadis) V Ó96;(dulci lepore)IV 527.
tirocinium I 189.



346
INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
titubare II 14. tmesis II 947. tögatus V 483.
tollere III 478; campum cursu V 640.
tonsas inflectere IV 284.
topiaria V 261.
torquere IV 2; orbes V 597.
torquis V 585.
*torrens IV 419.
*torres IV 419.
tortus in cornua II 246.
1. töti (= omnes) IV 233, 738; in totum III 390; II 425.
2. tötus III 420. tractare V 520.
1. tractus (subst.) I 532,. 537; undarum IV 629; *V 424.
2. tractus (part.) I 815. traiectio coniunctionis III 382. transire II 327.
tremere in cautes V 45.
tributum IV 827.
triginta II 322.
tropaea IV 622.
tumor terrae I 219, 230.
tumultus I 896; rerum V 461.
tune III 315.
tutelam gerere V 363.
turba (paedagogorum) IU 133.
Ubi primus I 643.
ullus I 497.
ulmus V 238.
ultra II 487.
umbrae I 93.
una (= iuxta) I 417.
urbes sternere IV 557.
■urinator 293.
usque adeo I 858.
usque . . . usque III 528.
usura V 275. ut II 369. uterus V 465.
uterque III 415 (in utrumque). utroque IV 413.
Vacat (impers.) I 13.
vadimonia operum I 244.
vadum III 484.
vagus mundus II 71.
vallare V 272.
valium V 400.
variare (intr.) II 476, 809.
vectigal V 628.
vena latens V 534.
venalis (c. dat.) III 8; venales ad fata
patres II 594. venatus (subst.) V 199. vendere caput in mortem IV 225; rogos
V 627.
venenum (= anguis venenatus V 394; (= sal) V 691.
venire (= fieri, nasci) IV 375, 382; V 41 ï, 423; (= apparcre) V 391; (= esse) IV 382, 457 (Mnem. 47, 344).
venter IV 405; (xoiXta) I 233.
verberare ora (ense) V 601.
versura III 669.
vertere I 516; (= everter e) I 501. vesper IV 597.
vestigia ponere I 196; V 654; v. plan-
tae IV 631. vices agere I 110. victo vivere IV 182. videri (cum vi pass.) V 156. vigere I 808. virgineus V 553. — vincire tempora III 661. vincere I 95 (omnia sollertia vincit). vindex V 607.



INDEX GRAMMATICUS ET EXEGETICUS.
347
viola pallens V 257. vir gregis V 32. vires (riSn) II 437. virgula normalis II 289. viridis II 941; sanguis V 212. virus (= sal) V 684. vis... mittit vires II 377/8. visus II 356. vitis V 237 sqq.
vivere (se) IV 534. vix etiam I 910.
vocare (pontum in fines) IV 696. volucris (subst.) I 782. vomer IV 524.
vota ventis credere I 77; vota annua V
247- IV 127. vulnus V 603 (sine vulnere). vultus V 484; femineus V 712.






SIGNA ZODIACI.
V Aries, Kptóg.
V Taurus, Taüpog. n Gemini, AióSjtxoi. os Cancer, Kapxcvog. £l Leo, AÉuv.
np Virgo, nap3w>s.
=£2= Libra, Xy-Xai, Zvyog. rtv Scorpius, Ixópmog.
Sagittarius, To&jt/js. *p Capricornus, Aiyéxspag. xxz Aquarius, 'Yèpoyoog. X Pisces, 'lyfi'uig.
PLANETAE.
"5 Saturnus, Kpóvog, Oatvcov. 1^ Iuppiter, Zeug, ÜaéSav. J Mars, "Apt)g, ITupóstg.
9 Venus, 'Afpoiivn, Qtoayópog,
'Y/atjyopog, 'Eanspog. ^ Mercurius, 'Eppijg, 2TtX/3cüv.
ALIA COMPENDIA SIVE NOTAE.
© Sol, "Kkiog. ([ Luna, lèMjvYi.
(ft nodus ascendens, ow&eafióg dvufitfió&frv (locus eclipticae, ubi secatur
orbita lunari), Caput Draconis. \P nodus descendens, eruvdtajxds xara^tpa^wv, Cauda Draconis.
© Fortuna.
Hor. = horoscopus, apoyy-óixog.
Occ. == occidens, dOaig.
MC. = medium caelum, [i£7oupdvY];j.a.
IMC. = imum caelum, ónóysiov, avTi^<yovpavy-ju.a.






DUODECIM SIGNA ZODIACI.
l> 3> 5> 7> 9> 11 signa masculina.
2, 4, 6, 8, io, 12 signa feminina.
3, 6, 7, ii humanae species (Man. II 155). 3, 12 signa paria \
9, 10 signa biformia (Man. II 159 196).
3, 6, 9, 12 signa duplicia )
6 7
A 0 trigonum: Aries, Leo, Sagittarius: i, 5, 9. A b „ : Taurus, Virgo, Capricornus: 2y 6, 10. Af „ : Gemini, Libra, Aquarius: 3, 7} lï Ad „ : Cancer, Scorpius, Pisces: 4> 8, i2.
Man. Astr. II 279—287.
6 1
a. Quadratum: Aries, Cancer, Libra, Capricornus: 1, 4, 7, 10. b- » '■ Taurus, Leo, Scorpius, Aquarius: 2, 5, 8, 11.
c- » : Gemini, Virgo, Sagittarius, Pisces: 3, 6, 9, 12.
Man. Astr. II 290—292.
Hexagona.
Man. Astr. II 364—370.






DODECATOPOS.
MC
X
Man. Astr. II 845—967.






Signa adversa. Man. Astr. II 402 sqq.
GENITURA DIURNA.
< signa inter se audiunt.
ATHLA.
Man. Astr. III 186-
■-93-
Sol in y io0, Luna in io°, Horoscopus in n io°. A Sole ad Lunam numerantur 120 gradus, ergo Fortuna incipit ab dü 10°, ad quam ceterae sortes dextrorsum se adiungunt.
| signa inter se vident.
| signa inter se amant aut oderunt. Man. Astr. II 468 sqq.
GENITURA NOCTURNA.
Man. Astr. III 194—203.
Luna in y I0°> Sol in Q_ io°, Horoscopus in u 10°.
A Luna ad Solem numerantur 240 gradus, ergo Fortuna incipit ab
-n- io°, sed sinistrorsum se extendit, ut ceterae sortes quae se ad
eam adiungunt.






SIGNORUM ORTUS. OCCASUS.
Signa Gradus Stadia Horae Minuta Signa Signa Gradus Stadia Horae Minuta Signa
V 20 40 i 20 x T 4° 80 2 40 x
V 24 48 i 36 j~ # 36 72 2 24 SS
n 28 56 1 52 n 32 64 2 08
9B 32 64 2 08 os 28 56 1 52 _h>
Q. 36 72 2 24 m_ ^ 24 48 1 36 m.
1tt> 4° 80 2 40 -a, rm 20 40 'i 20 ^
180 360 12 180 360 j 12
Man. Astr. III 278—300.
SIGNA
ORIENTIA. CADENTIA.
Signa Minuta Stadia Signa Signa Minuta Stadia Signa
v 78 7s 39'/e x Y i6ï*/j 8os/, x
V 95 47 V» — V -45 721/- tts n IIl 5/3 556/« n 1281/, 64 '/„ ^0 Sc i28'/3 64»/6 +* © m-/3 555/(j
sl -45 72V2 tn ft 95 477e m
n? i6i2/3 8o5/c ^ m; 78'/.-> 39'/o =a=
summa 720 j 360 summa 720 360
Man. Astr. III 385—442.
Polus
Q
Man. III 304—322. Man. III 346—384. Man. III 323—346.
H R = horizon, A Q = aequator.



m



DIERUM ET NOCTIUM INCREMENTA.
dies incrementa noctes noctes incrementa dies
SIGNA — SIGNA
initialis finalis initialis initialis finalis initialis horae minuta horae minuta horae minutajhorae minuta horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta
^° 9 — 9 3° — 3° -5 — 55 9 — 9 30 — 30 15 —
9 30 10 30 I — 14 30 ft 9 30 ; 10 30 1 — 14 30
X IO 30 12 — I 30 13 30 W IO 30 12 — 1 30 13 30
T 12 - '3 3° 1 3° 12 — -o.' 12 — 13 30 1 30 12 —
^ J3 3° -4 3° 1 — 10 3° "1- 13 30 14 30 1 — 10 30
n 14 30 15 — — 30 9 30 ^ 14 30 15 — — 30 9 30
Man. Astr. III 443—483.



r
-■



DIAGRAMMA ANNORUM ET MENSIUM
quos zodiaci signa et templa caeli singula dant in vitam.
SIGNA TEMPLA CAELI
anni menses anni anni
V io 8 X I Horoscopus ... 78 XI felix 57
V 12 8 X MC 77? III Dea 50
n 14 8 ^ VII OCC 75 II Typhoeus 42
25 16 8 +-> IX Deus 68 XII Saturnus 23
18 8 ni V Daemonie 63 VIII Typhoeus 36?
np 20 8 =0= IV IMC 61 VI ora laboris .... 12
Man. Astr. III 560—617.






DECANI.
Man. Astr. IV 292—372.



r



ECLIPTICAE PARTES DAMNANDAE.
y 4° 6° 7° 10° 12° 14° 18° 21° 25° 27°
V 9° 13° 17° 22° 24° 26° 28' 30°
n 1° 3° 7° 15° 19° 21° 25° 27° 29°
25 1° 3° 6° 8° 11° 15° 17° 20° 25° 27° 29°
ft 1° 4° 10° 15° 22° 25° 28° 30°
rn? l° 6° 11° 14° 18° 21° 24° 30°
5° 7° 14° 17° 24° 27° 29° 30°
tTL 1° 3° 6° 10° 15° 22° 25° 28° 29°
+* 4° 8° 12° 16° 20° 24° 26° 28° 30°
'
7° 9° 13° 17° 19° 25° 27°:
xxz 1° 3° 5° 9° li» 21° 125° 29°
X . 3° 5° 7° 11° 17° j25° 27° I
Man. Astr. IV 444—497.



r
Tl



HapavaxAXovxa SIVE STELLAE UNA CUM ZODIACI SIGNIS ORIENTES.
Manilius Firmicus Aratus Hyginus (III 3 sqq.)
ortus occasus ortus occasus
_J I p
y> Argo 40 Navis 40 Andromeda 2 Ara Andromeda 2 Ara
Orion io° Orion 10° Perseüs 1 Perseüs 1 Deltoton
Heniochus 150 Heniochus 150 Deltoton Haedi 200 Haedus quem Hyades 270 fertAuriga 200 Capella 300 Hyades 270 Capra 300
>^ Pleiades 6° Pleiades 6° Perseüs 2 Bootes 1 Perseüs 2 Bootes 1
fissio ungulae Heniochus 1 Arcturus Haedi Capella Cetum 1
jX Lepus 70 Lepus 70 Heniochus 2 Ophiuchus 1 Heniochus Bootes 2
Cetum 2 Bootes 2 Eridanus Ophiuchus
Eridanus 1
erg Iugulae Aselli (?) 10 Orion Corona Heniochus 2 Corona 1
Procyon 270 Argion 270 Eridanus 2 Piscis notius Eridanus 2 Ophiuchus 2
Ophiuchus 2 Orion Piscis notius
Serpens Canis Bootes 3
Bootes 3 Hydra 1
^ Canis 1° Canicula 1° Hydra 1 Aquila Heniochus Corona 2
Crater 30° Crater 30° Lepus Engonasi Lepus Ophiuchus 3
Procyon Procyon Aquila
Canis 1 Hydra 2 Bootes 4.
rm Corona 50 Corona 5° Hydra 2 Lyra Argo 1 Lyra
Spica io° Spica 10° Canicula 2 Delphinus Hydra 3 Cycnus
Argo 1 Sagitta Sagitta
Cycnus 1 Delphinus Eridanus Equus 1
Manilius Firmicus Aratus Hyginus (III 3 sqq.)
ortus occasus ortus occasus
- . . -
_n_ Sagitta 8° Sagitta 8 Bootes Equus 2 Bootes 1 Cycnus 2
Haedus Haedus 15° Argo Cycnus 2 Argo 2 Andromeda 1 Lyra 26° Hydra 3 Andromeda 1 Serpentarius 1 Cepheus 1 Engonasi 1 Cetum 1 Corona 1 Centaurus 1
Ara 8° Ara 1° Corona 2 Eridanus 2 Corona Cepheus
Centaurus 120 Centaurus 12 Hydra 4 Cetum 2 Ophiuchus 1 Cassiope
Serpentarius 1 Andromeda 2 Sagitta Andromeda 2
Centaurus 2 Orion Centaurus 1 Eridanus 1
Engonasi 1 Cepheus Orion 1 Cassiope
4_» Arcturus 50 Arcturus $° Serpentarius 2 Cepheus Lyra Perseüs 1
Cycnus 30° Cycnus io° Engonasi 3 Lyra Cepheus Auriga 1
Canis Cassiope Eridanus 2
Orion 3 Ophiuchus 2 Lepus
Lepus Delphinus Orion 2
Auriga Centaurus 2 Canis
Perseüs 1 Argo 1 Argo 1
S Ophiuchus 1° Ophiuchus i° Cycnus Perseüs 2 Ara Perseüs 2
Piscis notius Delphinus 8° Aquila Argo 2 Cycnus Auriga 2
Fidis sidera Lyra io° Sagitta Procyon Aquila Procyon
Delphinus Cepheus 150 Ara Argo
j~ Cepheus i° Centaurus 1 Centaurus 1
Aquila 12° Aquila 120 Equus Hydra 1 Pegasus 1 Hydra 1
Cassiope 200 Cassiope 20 Pegasus 1
Andromeda 12° AndromedaT2° Piscis notius Centaurus 2 Andromeda Centaurus 2
Equus 2i° Equus 210 Andromeda 1 Hydra 2 Pegasus 2 Hydra 2
Engonasi per Ingeniculus in Piscis notius Pegasus 2 extremos pisces extremis pisCetum 30° cibus
Belua 30°






i