KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
9605 9668



Terugbezorgen uiterlijk op: 11968 I
L






EXPERIMENTEELS PSYCHOLOGIE
HET DIERLIJK MAGNETISME
*<f^3 DOOR
W. H. C. TENHAEFF
MET ES INLEIDING
•AN
Dr. K. H u DE JONG
AMSTERDAM
N.V. SPIRITISTISCHE BOEKHANDEL & UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ K. H. NOEST Jr. 1922



Geschenk vant
II
12



AAN DE NAGEDACHTENIS VAN
J. S. GÖBEL
DIE MIJN EERSTE SCHREDEN RICHTTE OP HET MOEILIJKE DOCH TEVENS ZOO UITERST BELANGRIJKE OEBIED VAN JPSYCHICAL RESEARCH"






INHOUD
OPDRACHT - INLEIDING - VOORWOORD
HET DIERLIJK MAGNETISME. Beknopt historisch en critisch overzicht.
I. De Oudheid 10
II. Eerste eeuwen van het Christelijk tijdperk. ... 20
III. Het Heiligenwezen — Genezingen door handoplegging ' 24
IV. De Saludadores en de Ensalmadores 27
V. Het Heilmagnetisme in de 16e en 17e eeuw .. . . 30
VI. Paracelsus - van Helmont - Fludd - Maxwell. . 39
VII. Franz Anton Mesmer 51
VIII. Mesmer's genezingen en methode 55
IX. Vestiging in Frankrijk 59
X. Scholen voor het Magnetisme — Tegenstand der Academie en der medische faculteit 64
XI. Rapporten en bewijzen 68
XII. Mesmer's stellingen en geschriften 74
XIII. Het Leven en de Dood 81
XIV. Theorie der toepassing van het Magnetisme .... 85
XV. Zijn geneesmethode 88
XVI. Baron du Potet 93
XVII. Freiherr von Reichenbach 96
XVIII. Zijn standpunt — Het Odlicht — Magnetiseeren 100
XIX. Antonio Regazzoni — Braid — Liébeault en
zijn school 107
XX. Albert de Rochas en zijn onderzoekingen 113
XXI. Proeven met de mediums Politien mevr. Lamberts 120
XXII. Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium met behulp der fotografie aan te toonen 129



XXIII. Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium met behulpvan instrumenten aan te toonen 132
XXIV. Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium met behulp van een lichtgevend scherm
aan te toonen ,, J 36
XXV. Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium aan te toonen door conserveering door handoplegging . 142
XXVI. Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium aan te toonen door het magnetiseeren
van planten 144
XXVII. Verschijnselen welke bij heilmagnetiseurs kunnen worden waargenomen en die ten gunste van
de fluide-hypothese spreken 148
XXVIII. Gemagnetiseerd water 151
XXIX. Enkele verschijnselen/welke nog ten gunste der
fluide-hypothese spreken 153
XXX Slot '. '. '. .] 57
HET DIERLIJK MAGNETISME IN DE VOLKSGENEESKUNST.
I. Inleiding 159
II. Belezers en Besprekers 162
III. Geneesmiddelen, wier toepassing berust op het geloof aan de aanwezigheid van een geneeskrachtig fluidium in deze middelen 166
IV. Menschenbloed als geneesmiddel 178
DE BETEEKENIS DER FOLKLORE VOOR DE TRANSCENDENTALE PSYCHOLOGIE 182



INLEIDING.
De toenemende belangstelling in het „Occultisme vereischt populaire uiteenzettingen van hetgeen door ijverig detailonderzoek is vastgesteld. Jammer maar, dat daarbij, afgezien nog van charlatanerie, in hooge mate door slordigheid wordt gezondigd.
Zelfs de studies van een zoo fijnen geest als du Prei h.v., laten wat nauwkeurigheid van citaten en betrouwbaarheid van feiten betreft, veel te wenschen over. Onder zulke omstandigheden begroeten wij met vreugde het serieuse streven, zooals het zich in dezen bundel van den heer W. Tenhaeff uit, om helderheid van stijl met akkuratesse van gegevens te vereenigen.
Ook valt het zeer te prijzen, dat de jeugdige schrijver op herhaald onderzoek en vermeerdering van het „occultistische" feitenmateriaal aandringt. Vooralsnog immers moet op dit gebied ons wachtwoord zijn: minder redeneeren en meer konstateeren! Den Haag. Dr. K. H. E. DE JONG.



VOORWOORD.
„Wer den Mediumismus praktisch studieren will and mit Erfolg, muss unbedingt die einschlagige Literatur kennen. Du ist an sich eine Selbstverstandlichkeit. In jedem andern Wissenschaftsgebiet gilt als oberste Voraussetzung für denj enigen, der mitreden und mittun will, dass er ein theoretische* Studium hinter sich bat, dan er du Gebiet kennt, dass er in der Literatur desselben orientiert ist. Els ist eigentümlich dass dieser Selbstverstandlichkeit, die für jeden andern Wissenschaftszweig anerkannt ist, bezüglich des Okkultismus vielfach keine Würdigung geschenkt wird.
Man erlaubt sich Urteile ober die Möglichkeit mediumistischer Erscheinungen, ohne die Literatur auch nur im entferntesten studiert zu haben."
Ingenieur Fritz GRÜNEWALD.
Deze bundel is de eerste van een aantal, waarin ik de vrucht van jarenlange studie op het gebied van het wetenschappelijk occultisme hoop neer te leggen.
De studie der bovenzinnelijke of supernormale verschijnselen is naar mijn meening de meest belangrijke studie waarmede de menschelijke geest zich kan bezighouden, wijl zij ons brengt tot erkenning van het feit dat de mensch over nog andere vermogens dan zijn normale,



9
over nog andere organen dan zijn uit cellen opgebouwd lichaam beschikt.
Indien de continuïteit van het bestaan en het intellect over den afgrond van den dood heen werkelijk ooit bewezen kan worden, dan zijn het ongetwijfeld de supernormale verschijnselen die ons dit bewijs zullen leveren, en voor een groot aantal menschen, waaronder velen van een wereldreputatie op wetenschappelijk gebied, hebben zij dit bewijs reeds nu al geleverd.
In principe is het mij hoogst onaangenaam van een auteur iets te vermelden, dat niet uit zijn origineele werken is geput. Toch kan men niet altijd hieraan ontkomen. Ik heb mij echter in dezen tot het uiterste beperkt.
Aan Dr. K. H. E. de Jong een woord van dank voor zijn inleiding, benevens voor de onbaatzuchtige wijze waarop hij mij, waar noodig, steeds met raad en daad ter zijde stond.
W. H. C. TENHAEFF.
DEN HAAG, December 1921.



HET DIERLIJK MAGNETISME
I.
De oudheid
De overtuiging, dat de mensch een fluïde uitstraalt, dat, mits op de juiste wijze aangewend, een genezenden invloed kan uitoefenen, treft men door alle eeuwen heen bij nagenoeg alle volkeren aan, ofschoon zij eerst gedurende de laatste decennia het voorwerp van ernstig wetenschappelijk onderzoek is geworden, dat echter tot op heden nog niet die resultaten heeft afgeworpen, welke noodig zijn, om de juistheid dezer overtuiging wetenschappelijk bewezen te mogen achten.
Tot de oudste volkeren der wereld behoort zeker wel het Akkadische. Ten tijde van Assurbanhabal (700 v. Chr.) was de taal van dit volk reeds meer dan 2000 jaren een doode taal.
Er zijn verschijnselen, die er op wijzen, dat dit volk het dierlijk magnetisme reeds kende, d.i. dus bovengenoemde overtuiging reeds bezat.



Een paar voorbeelden ter illustratie, ontleend aan F. Lenormant's „Geheimwissenschaften Asiens" (Jena 1878):
De Akkad iërs geloofden, dat alle ziekten het werk der booze geesten waren. In dit geloof vond het feit zijn oorsprong, het feit dat reeds de aandacht van Herodotus trok, dat de geneeskunst bij de Babyloniërs en Assyriërs (de erfgenamen hunner beschaving) niet zooals bij de oude Grieken een rationeele wetenschap was, doch een onderdeel der magie, welke op haar beurt met den Godsdienst nauw verbonden was.
De handelingen der Akkadische artsen (zoomede dus van die van Babyion en Assyrië) bestonden uit bezweringen, exorcismen en de aanwending van tooverdranken. *)
De meening, dat ziekten het werk van vijandig gestemde machten zijn, welke men door bezweringen e.d. moet verdrijven, vindt men door alle eeuwen heen bij alle volkeren verkondigd, en dit doet de overtuiging bij ons post vatten, dat van die bezweringen toch wel een heilzame kracht moet uitgegaan zijn, dat zij toch wel hier en daar tot genezingen geleid moeten hebben, daar het anders onverklaarbaar is, hoe deze meening zoolang heeft kunnen standhouden.
Kiesewetter zegt, dat wij de door exorcismen bewerkstelligde genezingen heel eenvoudig als „mind cures" te beschouwen hebben, waarbij een wilskrachtige, liefderijke psyche, welke door een bezwering, in har-
*) Het is natuurlijk niet onmogelijk, dat men zich bij de bereiding dezer dranken van kruiden e.d. bediende, die men als geneeskrachtig had leeren kennen.



12
monie met den tijd waarin zij gebezigd wordt, in zoodanigen toestand is gebracht, dat zij op een andere, zwakkere, kan inwerken.
In de beroemde priesterschool van Erech werd sinds onheugelijke tijden een boek bewaard, waarin alles vermeld stond, wat de Akkadiërs van de magie afwisten. Van dit boek liet Assurbanhabal omstreeks 700 jaar voor Christus een afschrift maken, waarvan het grootste deel nog bestaat.1)
In het tweede deel van dit werk treffen wij ziektebezweringen aan, die alle een en hetzelfde voorbeeld ten grondslag hebben: een verklaring der ziekte en haar symptomen vormt het begin der bezwering en tevens haar grootste deel, daarop volgt de wensch naar genezing of een aan de ziekte zelf gericht bevel zich te verwijderen als slot. Veelvuldig krijgt de bezwering aan het slot een dramatischen vorm, en er ontspint zich dan steeds een dialoog, waarin den hoogsten God Ea door zijn zoon Silik-mulu-khi, de middelaar tusschen Ea en de menschen, verzocht wordt, het gewenschte geneesmiddel aan te geven.
Veelvuldig zijn deze geneesmiddelen magnetische, zooals b.v. gemagnetiseerd water, gemagnetiseerde amuletten en transplantatie2) der ziekte, hetgeen o. a. uit de navolgende bezwering blijken moge, ontleend aan Western Asia Inscriptions IV. 16,2:
') Rawlinson vond dit in 1866. F. Lenormant bewerkte de teksten in zijn: „Geheimwissenschaften Adem", Jena 1878.
*) Zie voor dit verschijnsel A. de Rochas: L'extériorisation de la sendbdité. Paria, Chamuel éditeur 1895.



13
Vul een vat met water;
• • 1
Zet er een tak van den witten ceder in;
Draag op hem over de tooverkracht, welke van Eridhu )
dan de betoovering van dit water; [komt;
Volmaak de goddelijke tooverkracht. Rijk dit water den mensch;
Doe, wat zijn hoofd.
Herstel den kranken mensch, zoon van zijn god,
zijn tooverbeeld. [wederom!
Bezweer dien mensch.
Verleen het betooverde water geneeskracht, opdat Hem alle gevolgen der vervloeking verlaten. Gelijktijdig, terwijl dit water over zijn lichaam stroomt, Moge de pest, die zijn lichaam in bezit genomen heeft,
[gelijk dit water wegvlieden. Vang dit water wederom in het vat op En laat het als plengoffer aan den kant van den straatweg
[wegvloeien; Opdat de straatweg de ziekte, die zijn krachten
[ondermijnt, wegvoere.
Het lijdt geen twijfel, of wij hebben hier te doen met een voorschrift betreffende de aanwending van gemagnetiseerd water.
De tak van den witten ceder had ongetwijfeld hetzelfde doel, als duizenden jaren later de baguette van de magnetiseurs uit het begin der 19e eeuw, n.1. om als conductor te dienen, en ook thans pleegt men nog wel
l) Onleesbare tekst. ') Bijnaam van Ea.



14
baden te mesmeriseeren door met een staaf het daarvoor bestemde water een tijdlang in één en dezelfde richting om te roeren.
Het uitgieten van het badwater op den straatweg is een z.g. „transplantatie der ziekte in de elementen", zooals men die ook nog wel heden ten dage toepast, doordat men de met de zieke mumie geladen magneten — om hier maar eens met de Paracelcisten te spreken — in den wind of in den rook hangt, begraaft, verbrandt, afschudt, enz. enz.1)
Over de vraag of de oude Egyptenaren het dierlijk magnetisme kenden is, zooals Dr. K. H. E. de Jong heel terecht opmerkt') „schon manches gemutmasst" geworden.
Maspéro zegt, sprekende over de den Egyptischen goden aangeboren krachten:*)
„De hun aangeboren kracht schijnt door de Egyptenaren voor een soort geest gehouden te zijn, een fluïde, analoog met datgene, dat men bij ons magnetisch fluïde, aura, enz. pleegt te noemen. Deze kracht werd overgedragen door handoplegging en door bepaalde passes over den hals of de wervelkolom der patiënten".
In Sphinx V (Jan. 1888) pag. 1 — 12 treffen wij een interessante verhandeling over het dierlijk magnetisme bij de oude Egyptenaren aan, van de hand van F. Lambert, onder den titel: „Vor 3000 Jahren, Hypnotismus und Elektrizitat im alten Egypten", waarin hij tracht aan te toonen, dat dit volk hiermede bekend was.
*) Zie A. de Rochas: L'extériorisation de la sensibilité. Chap. V. La guérison magnétique des plaies par Ia transplantation. ') Daa Antike Mysterienwesen 1919, pag. 266. *) Etud. d. myth. e. d'arch. egypt. I (1893) 283—324.



15
Ennemoser') ziet in de door Apulejus (Metamorphos LH) bedoelde handen van Isis (op een staf bevestigde linker handen met twee ineengehaakte en drie uitgestrekte vingers) symbolen der magnetische geneeswijze, welke de godin door de handen harer priesters uitoefende. In elk opzicht dito handen, maar dan uit goud vervaardigd, behoorden, zooals bekend mag verondersteld worden, tot de waardigheidsteekenen der Byzantijnsche en Karolingische keizers, zoomede tot die der Fransche koningen. Ook vindt men ze wel afgebeeld op oude platen, Jezus van Nazareth voorstellende, de zieken genezende, alsmede op oude Roomsch Katholieke prenten van heiligen en pausen.
Aanvankelijk noemde men deze handen in Frankrijk „Koninklijke handen", later is men hen „handen der Justitie" gaan heeten. Het is echter niet mogelijk, dat zij als zinnebeeld van den eed bedoeld zijn, daar men dien aflegt met de rechterhand en de bewuste handen linkerhanden zijn. Het wil mij daarom voorkomen, dat de benaming „handen der Justitie" in een tijdperk ontstaan is, waarin eenzijdige bestudeering der natuurwetenschappen de oorspronkelijke beteekenis niet deed verstaan. )
Kiesewetter") ziet in deze handen het symbool van „de hand des Heeren", waarvan wij in den bijbel herhaaldelijk gewag gemaakt vinden, en die den profeten wijsheid, zienersgave en kracht tot genezen verleende.
*) Geschichte der Magie pag. 384.
*) Zooals de lezer zoo straks zal zien, heeft men een tijdlang den handen der Fransche koningen een bijzondere magische klacht toegeschreven, hetgeen mede een bewijs is voor de juistheid van Ennemoser's opvatting.
*) Vorgeschichte des Mesmerismus. Sphinx Bd. 11. Van dit uitstekende opstel maakte ik hier een veelvuldig en dankbaar gebruik.



16
Dat het Joodsche volk reeds heel vroeg hekend was met de verschijnselen van het dierlijk magnetisme, zal geen onbevangen bestudeerder der gewijde litteratuur willen betwisten. Legio zijn de bijbelplaatsen, die van occulte verschijnselen gewag maken, en die van het dierlijk magnetisme nemen hieronder een voorname plaats m. Het Nieuwe Testament vooral is rijk aan voorbeelden van de genezende kracht van het handopleggen.
Jezus genas door actieve en passieve aanraking (handoplegging en aanraking van zijn persoon of kleeren) door woord en gebed (suggestie), door speeksel, door eenvoudige magische werking van het geloof (auto suggestie) en door imaginatie (directe werking van geest op geest).
„Toen werden kinderkens tot hem gebracht, opdat hij de handen hun zoude opleggen, en bidden; en de discipelen bestraften dezelve. Maar Jezus zeide: laat af van de kinderkens, en verhindert hen niet tot mij te komen; want derzulken is het Koninkrijk der Hemelen. En als hij hun de handen opgelegd had, vertrok hij vandaar1)."
„En Jezus gekomen zijnde in het huis van Petrus, zag zijn vrouws moeder te bed liggen, hebbende de koorts. En hij raakte haar hand aan, en de koorts verliet haar; en zij stond op en diende hem')."
En zoo zou ik hier door kunnen gaan met het aanhalen van genezingen door handoplegging (zie ook Math. 9:18; Marcus 5 : 23; 6 : 5; 8 : 22; 10 : 13; 16 : 18; Lucas 5 :13; 18:15:Johannes9:11.
Een genezing door passieve aanraking vinden wij vermeld in Marcus 5 : 25 e.v.
*) Mattheus 19 : 13 e.v. *) Mattheus 8 : 14 e.v.



17
„En een zekere vrouw, die twaalf jaren den vloed des bloeds gehad had en veel geleden had van vele medicijnmeesters, en al het hare daaraan ten koste gelegd en geen baat gevonden had, maar welke het veeleer erger geworden was, deze van Jezus hoorende, kwam onder de schare van achteren en raakte zijn kleed aan; want zij zeide:
Indien ik maar zijne kleeren mag aanraken, ik zal gezond worden. En terstond is de fontein haars bloeds opgedroogd, en zij gevoelde aan haar lichaam, dat zij van die kwaal genezen was. En terstond Jezus bekennende in zichzelven de kracht die van hem uitgegaan was, keerde zich om in de schare, en zeide: wie heeft mijn kleeren aangeraakt?"
Men lette bij het lezen van dit verhaal op de woorden: „En terstond Jezus bekennende in zich zeiven de kracht, die van hem uitgegaan was", welke duiden op het geloof aan een magnetische agens, aan een objectief iets.
Een genezing met behulp van „van het lichaam afkomstige stoffen" treffen wij o.a. aan in Marcus 7 : 32.
„En zij brachten tot hem eenen doove, die zwaarlijk sprak, en baden hem dat hij de hand op hem Ieide. En hem van de schare alleen genomen hebbende stak hij zijne vingeren in zijn ooren en gespuwd hebbende raakte hij zijne tong aan; en opwaarts ziende naar den hemel, zuchtte hij, en zeide tot hem: Effatha, dat is, wordt geopend. En terstond werden zijn ooren geopend, en de band zijner tong werd los, en hij sprak recht".
Wanneer wij dit verhaal vergelijken met de verhalen van andere, door Jezus verrichte genezingen, dan wil het ons voorkomen, dat deze genezing moeilijker was dan de
Het Dierlijk Magnetisme. 2



18
meeste andere. Naast psychisch suggestieve inwerkingen moesten organische komen, het speeksel, dat wel als een vorm van gemagnetiseerd water beschouwd kan worden, water met den daarin opgelosten magnetischen agens, aangenomen dat deze bestaat, iets objectiefs is.
„Verzuim de gave niet die in u is, die u gegeven is door de profetie *), met oplegging der handen des ouderlingschap').
En met het opleggen der handen verrichtten de Apostelen de meest frappante genezingen.
„En het geschiedde dat de vader van Publius, met koortsen en den rooden loop bevangen zijnde, te bed lag; tot denwelken Paulus inging, en als hij gebeden had leide hij de handen op hem, en maakte hem gezond. (Handelingen 28 : 8).
En Ananias ging henen en kwam in het huiss) en de handen op hem leggende, zeide hij: Saul, broeder, de Heere heeft mij gezonden, namelijk Jezus die u verschenen is op den weg dien gij kwaamt, opdat gij weder ziende en met den Heiligen Geest vervuld zoudt worden. En terstond vielen af van zijne oogen gelijk als schellen, en hij werd terstond wederom ziende" (Handelingen 9:17).
De ervaring, dat magnetische massage, kneden en spargeeren pijn en vermoeienis, zoomede menig organisch gebrek in staat is op te heffen, hadden de Grieken en Romeinen van de oude Oostersche volkeren overgenomen, bij wie deze geneesmethode reeds ten tijde van het antieke
*) d.i. door de verwekking van het kunstmatig somnambulisme, zooals zij in de oudheid zoo veelvuldig beoefend werd, b.v. bij den tempelslaap. *) 1 Timothefis 4 : 14.
*) In het huis van SauTus van Tarsus, die blind geworden was.



19
Hellas en Rome eeuwen lang bekend was en toepassing vond.
Plutarchus zegt1) dat koning Pyrrhus van Epirus koliek en miltziekten genas door de zieken op den rug te leggen en dan met zijn grooten teen over hun lijf te strijken. Van dezen grooten teen verhaalt Plutarchus voorts het aan de heiligenlegenden der Katholieke kerk herinnerende wonder, dat hij bij de verbranding van Pyrrhus lijk aan het vuur weerstand bood en niet verbrand kon worden.
Ook keizer Vespasianus en Hadrianus behooren tot de antieke heilmagnetiseurs. Van Vespasianus verhaalt ons Sueton het navolgende:2)
„Een blinde en een lamme man, beiden uit de volksklasse, verschenen voor Vespasianus en zeiden hem, dat Serapis hun in den slaap de wijze geopenbaard had, waarop zij genezen konden worden: de blinde zou weder ziende worden, indien de keizer zijn oogen met speeksel bevochtigde, en zijn beenen zouden den lamme wederom in staat stellen te loopen, indien de keizèr zich verwaardigen zou deze met zijn hiel aan te raken. Vespasianus wilde aanvankelijk in het geheel niet gelooven, dat de gezegde behandelingen succes zouden hebben en weigerde deze behandeling toe te passen. Eindelijk echter gaf hij aan het verlangen zijner met kracht aandringende vrienden gehoor en deed wat de beide mannen verlangden, waarop zij beiden genezen werden.
Door handoplegging en het uitspreken van magische woorden d.i. dus door heilmagnetisme en suggestieve,
*) Plutarchus: VltaPyrrhi. Vergelijk ook Plinius Hist. nat Lib.VIJ. Cap» 2. *) Vita Vespasiani.



20
op geloof en verbeeldingskracht gegronde opwekking der genezende krachten in ons, genas ook de uit Bordeaux afkomstige lijfarts van Theodosius den Grooten, Marcellus.1)
II.
Eerste eeuwen van het Christelijk tijdperk.
In de eerste eeuwen na Christus werd het Romeinsche rijk overstroomd door Egyptische priesters, Joodsche artsen en allerhande Christelijke kettersekten, die allen de magische geneeskunde beoefenden en deze tot de geneeskunde van Rome maakten.
Toen de kerk ten overvloede „het genezen" als haar door de godheid verleend voorrecht begon te beschouwen, beteekende dit voorloopig de genadeslag voor iedere andere richting der geneeskunde dan de magische.
In die dagen paste men ook veelvuldig genezing aanbrengende beademing en het versterkende te zamen leven met jeugdige, gezonde personen toe. In het bijzonder waren het maagdelijke jonkvrouwen, knapen en kinderen, wier adem of dierlijke warmte tot herstel van verloren lichaamskrachten of tot behoud van gezondheid en schoonheid gebruikt werden. De consequenties uit dit geloof leidden tot de afschuwelijke bloedbaden, waarvoor een zekere, in de 1 7de eeuw levende Gravin Nadasdy meer dan zeshonderd jonge meisjes zou geofferd hebben, met het doel, door zich in haar bloed te baden, haar schoonheid te behouden. Een neef van Lodewijk XVI verwekte door zijn kinderbloedbaden in 1770 te Parijs
1) Sprengel: Geschichte der Medizin. Bd. 2, pag. 179.



21
de onder den naam van „de opstand der bloedbaden" bekende revolutie.
Een der oudste voorbeelden van hei gebruik om door de dierlijke warmte enz. van jeugdige personen de achteruitgegane lichaamskrachten wederom te versterken, treffen wij in den bijbel aan en wel in 1 Koningen 1:1-5:
„De Koning David nu was oud, weibedaagd; en zij dekten hem met kleederen, doch hij kreeg geen warmte. Toen zeiden zijn knechten tot hem: Laat ze mijnen heere den Koning eene jonge dochter, eene maagd zoeken, die voor het aangezicht des Konings sta en hem koestere, en zij slape in uwen schoot, dat mijn heer de Koning warm worde, zoo zochten zij eene schoone jonge dochter in alle landpalen Israëls, en vonden Abisag, eene Sunamitische, en brachten ze tot den Koning. En de jonge dochter was bovenmate schoon, en koesterde den Koning en diende hem; doch de Koning bekende haar niet')."
Galen, een der beroemdste artsen der oudheid, roemt het te zamen leven met jonge meisjes a la Koning David als een der voortreffelijkste geneesmiddelen waarmede ook Hyginus, eveneens een beroemd arts, instemt.
Reinhart, een zeventien eeuwsch auteur en arts, noemt het te zamen leven met jonge meisjes een „verkwikking der ouden van dagen",, en de beroemde zeventien/ eeuwsche arts Thomas Bartholinus zegt, dat dit te zamen leven een uitstekend middel is tegen de gebreken van den ouderdom, doordat het de langzaam uitdoovende levensvonk wederom aanwakkert.
*) In zijn werk: De Vitae et Mortis historia, waarin hij dit bijbelverhaal aanhaalt, maakt Francis Bacon van Verulam de opmerking, dat de koning, naar Perzisch gebruik, door een meisje met welriekende stoffen, zooals mirre, enz. gewreven werd, hetgeen aan heilmagnetische manipulaties doet denken.



22
Van Frederik Barbarossa verhaalt Reinhart, dat hem door een joodsch dokter derf raad gegeven werd om zich jonge sterke en gezonde knapen op de maagstreek te doen leggen. De beroemde filosoof en arts Pietro Pomponazzi zegt:
„De aanwezigheid en de adem van gezonde, jonge menschen is een voortreffelijke medicijn" en onze groote Boerhaave liet een aan ouderdomszwakte lijdenden burgemeester van Amsterdam tusschen twee knapen slapen en verzekert, dat de zieke daardoor een niet onbelangrijk deel van zijn gezondheid herwon.
Zeer bekend is ook het geval van den Romein Clodius Hermippus, die door een voortdurend te zamen leven met jonge meisjes een ouderdom van 115 jaar bereikte. Toen hij overleden was werd, ingevolge testamentaire beschikking aan zijn arts, een gedenksteen gewijd, waarop het volgende te lezen stond:
„Den Esculaap en de gezondheid ter eere door
L. Clodius Hermippus,
die doordat hij door jonge meisjes zich heeft laten beademen 115 jaren en 5 dagen geleefd heeft, waarover de natuurkundigen zich niet weinig verwonderd hebben.
Welaan nakomelingen, leidt
ook een dergelijk leven!"
Over Hermippus verscheen in 1 742 in Frankfurt de volgende verhandeling:
„In Hermippo redivivo sive Exercit, physic. med.



23
curiosa de methodo rara ad CXV annos prorogandae senectutis: per anhelitum puellarum" waarop ik hier nog even de aandacht vestigen wil.
Kiesewetter vermeldt, dat in sommige deelen van Duitschland het geloof heerscht dat schoolmeesters oud worden, omdat zij een groot deel van hun leven in tegenwoordigheid van gezonde, jonge menschen doorbrengen.
Het behoeft wel geen betoog, dat, al keurde de publieke opinie in het Oosten en in de Oudheid het hiervoor vermelde gebruik van jonge meisjes en knapen goed, in het christelijk Avondland kon men zich daarmede zoo maar niet vereenigen en legden zeden en gebruik aan deze geneesmethode beperkende bepalingen op. Deze leidden tot de zoötherapie, d.w. z. men ging dieren in plaats van menschen gebruiken. Zoo is dan tot een der meest bekende sympathetische (afgeleid van sim = met en pathein ss lijden) middelen bij tand- of kiespijn, hoofdpijn, rheumatische aandoeningen enz. geworden, het leggen van jonge honden of jonge duiven, met kaalgeschoren c.q. geplukt achterlijf, op de lijdende plaatsen, om op deze manier de pijnen sympathetisch weg te nemen. Ook behoort hiertoe het gebruik, verlamde ledematen in het nog warme lichaam van pas gedoode dieten te baden..
Hufeland zegt over dit gebruik in zijn „Makrobiotik": „En zekerlijk, als men bedenkt wat de levenskracht van pas gedoode en opengesnedene dieren op verlamde ledematen, wat het opleggen van levende dieren op pijnlijke kwalen vermag, dan schijnt deze methode lang niet verwerpelijk.
Vatten wij thans na deze noodzakelijke afdwaling



24
van ons eigenlijk onderwerp wederom den draad van onze geschiedenis op en laten wij ons wederom bezig gaan houden met het genezen door handoplegging.
III.
Het Hei li ojenwezen-Genezing en door Handoplegging.
Wij zijn thans genaderd tot het Heiligenwezen der R. K. kerk, waarin tal van voorbeelden te vinden zijn van genezing door deze methode.
St. Patrick, de schutspatroon van Ierland, genas blinden door het opleggen der handen. Van St. Bernhard gaat het verhaal, dat hij alleen te Constance op één dag door handoplegging elf blinden ziende en achttien lammen loopende gemaakt heeft.
Te Keulen genas hij nogmaals twaalf lammen, gaf drie stommen het spraakvermogen en tien dooven het gehoor.
Toen hij zelf ziek werd, verschenen hem de heilige Laurentius en de heilige Benedictus en deden hem wederom herstellen door hun handen op de zieke déelen van zijn lichaam te leggen.
De heilige Odilia genas een melaatsche door hem in haar armen te verwarmen.')
Ook de kruispredikers Fulco en Peter van Amiëns nebben, naar men zegt, de gave der gezondmaking door handoplegging bezeten. Fulco moet ook door middel van gezegend welwater genezen hebben.
Bij Perty lezen wij') hoe hij op deze wijze een stomme
*) Ennemoser, Geschlchle der Magie, pag. 206. s) Perty, Mystische Erscheinungen II, pag. 229.



25
de spraak wederom terug gaf en een lammen edelman, in tegenwoordigheid van het geheele Fransche hof, wederom deed loopen.
De katholieke kerk noemde het genezen door handoplegging Chirothesie en bij Lampe lezen wij, dat 34 chiroteten (dat zijn dus beoefenaars der chirothesie of handoplegging) heilig verklaard zijn geworden.1)
Van koning Olaf de Heilige wordt verhaald, dat hij genas door handoplegging en het zingen van gewijde liederen. Volgens de sage genas ook zijn bloed en zijn lijk.
Snorro deelt mede, dat men een jaar na de plechtige bijzetting van het lijk dit onontbonden vond, terwijl het bovendien een aangename geur verspreidde (een typisch verschijnsel, dat men ook van de lijken van een aantal andere heiligen verhaalt. Bij het vampirisme, een interessant doch tevens afschuwelijk verschijnsel, neemt men het tegenovergestelde waar, t.w. onontbindbaarheid van het lijk met afschuwelijke stankverspreiding) en haar en nagels gegroeid waren. Volgens Sturleson moet koning Olaf ook kropgezwellen genezen hebben door aanraking.
De gave om kropgezwellen (struma) te genezen heeft eeuwenlang tot de voorrechten van Engelsche en Fransche koningen behoord. Men zegt, dat Eduard de Bekenner (1002—1066) de eerste Engelsche koning, Philippe I (1052-1108) de eerste Fransche koning was, die kropgezwellen genas. De gave moet voorts aan de koninklijke waardigheid verbonden zijn geweest en niet aan de deze waardigheid bekleedende families. Tegen het einde der zestiende eeuw ontstond er zelfs een heftige pennestrijd over deze gave der Engelsche en Fransche koningen op
*) Lampe: De honoribus et privilegiis medicorum dissertatie



26
grond van het feit, dat een Engelsche arts, William Tooker, in een speciaal daarvoor dienend geschrift beweerde, dat eigenlijk slechts de Engelsche koningen de bedoelde wondergave bezaten1). De Franschman A. Laurent schreef een tiental jaren na de verschijning van het werk van Tooker hiertegen zijn: „De mirabili strumas sanandi vi solis Galliae regibus concessa, Paris, 1609 , waarin hij de Fransche koningen, als „door God met deze gave bedeeld" voorstelt en als ooggetuige de door Henri IV volbrachte genezingen schildert.
De plechtige wijze, waarop de genezingen volbracht werden, beschrijft Laurent als volgt (pag. 143 van aangehaald werk): „aan de spits gaan de Zwitsersche garde en het Hof, waarna de koninklijke scepter met de leliën en het met de handen der gerechtigheid (zie pag. 15) getooide grootwaardigheidsteeken den koning voorafgaan.
Deze volgt vlak daarachter, mét ontbloot hoofd en om den hals het ordeteeken van den heiligen geest dragend. Voordat de koning de heilige hand uitsteekt, heeft iemand den aan te rakene bij de hand genomen en voor den koning gebracht. De koning raakt nu met twee vingers voorhoofd en slapen van den zieke, licht doch werkzaam aan en zegt, nadat hij boven het hoofd van den patiënt een kruis geslagen heeft: „Dieu te guérisse, le Roy te touche, au nom du Père, du Fils et du Sainct Esprit!" )
Over deze genezing van kropgezwellen bestaat een uitgebreide litteratuur en zij is ook heel lang voor blijven komen. Karei X genas nog kropgezwellen bij zijn kroning
1) Guilh. Tooker: charisma, seu donum sanitatis, sive explicatio quaestionis in dono sanandi strumas concesso regibus Angliae. Londin 1597.
*) God geneest U, de koning raakt U aan, in den naam van den Vader, den Zoon en den Heiligen Geest.



27
te Reims en onder Karei II van Engeland moeten er jaarlijks meer dan dertigduizend menschen bij hem genezing hebben trachten zoeken.
IV.
De Saludadores en de Ensalmadores.
Een in Spanje zeer populaire klasse van heilmagnetiseurs, bij wie wij meerdere mediamieke verschijnselen waarnemen, waren de Saludadores (geneeskrachtigen) en de Ensalmadores (besprekers) van wie Torquemada en Delrio ons verhalen.
Zij vormden een soort genootschap, droegen op de borst een kruis, hetwelk zij den genezingzoekenden aanboden om het te kussen, terwijl zij eenige spreuken mompelden, den zieke beademden, kusten of met speeksel bestreken, of, indien zij met een geval van vergiftiging te doen hadden of hondsdolheid, een ziekte waartegen zij zich in t bijzonder opgewassen geloofden, boden zij hem een stuk brood aan, waarin zij te voren gebeten hadden. De zieke plaatsen werden door hen op bepaalde wijze aangeraakt en volgens de overlevering moeten zij veelvuldig er in geslaagd zijn tot zelfs verouderde kwalen te genezen en ijzer uit wonden te verwijderen.
Niettegenstaande hun menschlievend werk echter stonden de Saludadoren (welke wel eenigermate te vergelijken zijn met de geeselbroeders (Flagellanten en andere rondtrekkende dweeperssekten) toch niet altijd in hoog aanzien. Dit vond wel zijn oorzaak in het feit, dat zij beweerden veel behoefte aan wijn te hebben, wijl deze hun genezende kracht ten goede kwam, hetgeen niet onmogelijk is. Alkohol



28
is, zooals bekend mag verondersteld worden, een stimulans, welke ook in speciale gevallen op occulte vermogens gunstig schijnt te werken, hetgeen reeds menig medium tot zijn schade heeft ondervonden. Het is nu zeer begrijpelijk, dat wanneer de Saludadoren, die toch reeds een zeer onregelmatig leven leidden, zich bovendien aan alkohol te buiten gingen, daardoor tot daden kwamen, die allerminst bevorderlijk waren om de goede reputatie, welke hun genezingen hun verschaften, te handhaven, en zulks te meer, wanneer men in aanmerking neemt, dat het meerendeel der menschen nu eenmaal lichter geneigd is het kwade van iemand te onthouden dan het goede.
Veel Saludadoren droegen het afbeeldsel van een rad bij zich als teeken van het martelaarschap van de heilige Katharina, die geradbraakt is geworden. Ook beweerden zij, dat zij, met behulp van natuurlijke teekens, steeds elkaar herkennen konden, ook al had men elkaar nooit gezien. Zij beroemden zich er bovendien op, dat zij de gave der ongevoeligheid voor vuur en der onbrandbaarheid bezaten, een typisch mediamiek verschijnsel, dat door alle eeuwen heen bij welhaast alle volkeren is waargenomen, en dat men met den naam van „salamander" aanduidt (zie du Prei: Stud. uit het geb. der geh. Wetensch. I).
De Saludadoren beroemden zich er voorts op, de gave der helderziendheid te bezitten, waarvan de even beroemde als beruchte grootinquisiteur Torquemada ) ons een niet ongeloofwaardig geval mededeelt, dat Torquemada's vader zelf beleefd had. Toen deze in zijn jeugd een groote reis ondernomen had, werd hij door
1) Jardin de Flores. Salanianca, 1577, pag. 159.



29
een hond aangevallen en door zijn schoen heen in het been gebeten, met het gevolg, dat eenige droppels bloed uit de wonde te voorschijn kwamen. Niettegenstaande dit feit echter zette hij kalm zijn reis voort, zonder verder om het voorval te denken.
Vier dagen later bevond hij zich in de kerk en woonde er de mis bij. Toen hij de kerk verliet, trad een boer op hem toe en sprak hem aldus aan: „Zeg mij. Heer, heeft niet een hond u gebeten?" De gevraagde, die het gebeurde reeds bijna vergeten was, antwoordde: „Zeker, eenige dagen geleden heeft een hond mij aangeva Hen en gebeten, maar waarom vraag je dat?" De boer lachte en antwoordde: „Dank God, dat hij u bierheen geleid heeft, opdat ik u het leven redden kan, want ik ben een saludador. De hond, die u in het been gebeten heeft, was dol, en als u tot den negenden dag na het gebeurde geen hulp was verschenen, zoo zoudet gij verloren geweest zijn. Ea om u nu te overtuigen dat ik de waarheid spreek, zal ik u zeggen, hoe de hond er uit zag." En nu beschreef de boer den hond, zooals Torquemada dezen gezien had. „Om u te genezen" zoo ging de boer door, „moet ik u een tijdlang hier houden." Hij ging nu met hem naar zijn huis en besprak hem daar en alles wat zij aten.
Deze bespreking werd na den eten nog eens herhaald met de bemerking: „Gij moet thans eenig geduld hebben met hetgeen thans geschieden zal". Toen Torquemada rustig was, stak de boer hem met de fijne punt van een mes op drie plaatsen in den neus, zoodat eenige bloeddroppels naar voren drongen, die hij, elk afzonderlijk, op een bord liet vallen. Toen liet hij den patiënt de neus met besproken wijn wasschen. Daarop verloor hij geen



30
oogenblik het bloed uit het oog, totdat in iedere droppel een wormpje ontstond, dat begon te bewegen.
Toen zeide hij: „Heer, door Gods genade zijt gij genezen, dank Hem, dat Hij U hierheen leidde."
Het wil mij voorkomen, dat wij de Saludadoren als even onwetende als fanatieke Spaansche boeren moeten zien, wier geheele doen en denken op het genezen van hondsdolheid gericht was en die daardoor in bijna iederen zieke een door een dollen hond gebetene zagen, evenals de lykantrophen overal en in alles het beeld van den wolf zagen, zoodat er een zekere overeenkomst bestaat tusschen het weer-wolfwezen der middeleeuwen en deze Spaansche heilmagnetiseurs,1) die echter behalve door heilmagnetisme (aanrakingen, speekselaanwending), ook door suggestie genazen (bespreken).
De verschijning der wormen in de bloeddroppels is naar mijn meening niet als objectief te beschouwen, doch als een vorm van kristalzien. Het feit, dat ook Torquemada de wormen zag, is dan te verklaren, dat de boer zijn visioen door middel van een telepathische suggestie op zijn patiënt overgébracht, gelijk wij dit ook thans nog wel bij kristalzieners waarnemen alsmede bij de met „het tweede gezicht" begaafden, voor wie het vaak reeds voldoende is, door simpele aanraking ook anderen hun visioen te doen waarnemen.
V.
Het Heilmagnetisme in de 16e en 17e eeuw.
Interessante heilmagnerische genezingen verrichtten ook de eerste Jezuieten, zoo lang zij nog een mystieke
1) Men ZOU beiden, lykantrophen en saludadoren, monomanen kunnen noemen.



31
ascetensekte vormden (1540—1556) en nog niet ontaard waren tot de zwarte garde der Moederkerk, die zich echter zeer vaak zeer onmoederlijk heeft gedragen. Kieser heeft dan ook groot gelijk, dat hij groote waarde toekent aan de wondergenezingen der eerste volgelingen van Ignatius Loyola, voor wie hij zelfs een lans breekt door te zeggen, dat men vaak zeer ten onrechte, deze aansprakelijk heeft willen stellen voor de wandaden hunner latere ordebroeders. Kieser zegt dan:
„Wie twijfelt aan het Gode welgevallige, reine en geloovige leven der eerste Jezuieten, die al het aardsche verachtten en slechts oog voor het goddelijke hadden en in harmonie daarmede trachtten te leven, en nog steeds, zooals gewoonlijk geschiedt, den lateren tijd der Jezuieten met hun eersten verwisselen wil, dien verwijzen wij naar hun oudste geschiedenis en naar hun geschiedschrijvers.
De belangrijkste dezer geschiedschrijvers is Orlandini, bij wien wij melding gemaakt vinden van door den heiligen Xaverius volbrachte genezingen van schijndood in Indië en Japan, die aan die van Christus herinneren. Van den Jezuiet Ochioa verhaalt Orlandini ons, dat hij een groot aantal menschen door handoplegging genas.
De eerste, in moderne beteekenis nauwkeurig waargenomen heilmagnetische genezingen treffen we aan bij den in 1628 in het graafschap Waterford geboren Ierschen edelman Valentin Greaterakes.
Deze droomde in het jaar 1662, dat hij de gave bezat om met zijn hand kropgezwellen te genezen. In het begin sloeg hij geen acht op dezen droom, maar toen deze zich herhaalde nam hij een proef op zijn vrouw met een de



32
stoutste verwachtingen overtreffend resultaat. Dit gaf hem moed en hij herhaalde zijn proefneming bij anderen, eveneens met gunstige resultaten.
In het jaar 1665 begon hij met alle mogelijke ziekten door handoplegging of handaanraking te genezen en werd een jaar later door den koning te Londen ontboden. Hij bleef echter niet lang aan het hof, want de liederlijke hovelingen van Karei II plaagden hem op allerlei wijzen en zulks temeer omdat Greaterakes ook zieke dieren heilmagnetisch trachtte te genezen. Dientengevolge betrok hij een dicht bij een ziekenhuis gelegen woning, welke hij voor magnetische kliniek inrichtte.
Hier bestudeerde de arts J. N. Pechlin zijn genezingen en beschreef deze als ooggetuige in zijn werk: Observariones phys. et med. Lib. III cap. 2 Hamb. 1691 8°. Ook Greaterakes zelf liet in 1666 een werk van zijn hand over zijn genezingen drukken, getiteld: „Valentin Greaterakes, Esquire of Waterford in the Kingdom of Irland-famous for curing several diseases and distempers by the stroak of his hand only. (London 1 666)**. In hetzelfde jaar' verscheen er ook nog een werk van een ander over zijn genezingen') terwijl bovendien zijn tijdgenooten, de beroemde theologen Richard Baxter ) en Joseph Glanvil (deze laatste is al zeer bekend door zijn werk: „Sadduccismus triumphates' , waarover o.a. Aksakof zich zeer gunstig heeft uitgelaten in zijn „ VorlSufer des Spiritismus") zich zeer gunstig over zijn genezingen uitlieten.
*) A brief account of M. Val. Greaterakes and diverse of the strange cures by him performed. London 1666, 8°. *) The certainty of the world of spirits.



33
Pechlin twijfelt niet in 't minst aan de realiteit der genezingen van Greaterakes en wenscht zijn werk in alle talen vertaald te zien; ook het hij een groot aantal brieven en getuigenissen afdrukken, waarin over de echtheid der genezingen van G. en over diens oprecht en waarheidlievend karakter gesproken wordt. Het eerste dezer getuigenissen legt de hofprediker van Karei II, Joseph Glanvil, af in een brief, waarin hij G. een eenvoudig, aangenaam, vroom en uiterst waarheidlievend man noemt.
Een dito getuigenis heeft bisschop George Rust uit Dranmor in Ierland afgelegd. Deze zegt, dat hij 3 weken bij G. doorgebracht heeft, waarin hij gelegenheid had zijn goede zeden en een groot aantal genezingen waar te nemen. Hij verdreef de pijnen door het opleggen der handen en bracht deze naar de extreniiteiten van het lichaam. Vaak geschiedde de werking zeer snel en als door toovenj. Als de pijnen niet wijken wilden herhaalde G. zijn manipulaties en verdreef de pijnen van de edele deelen naar de minder edele en daarna naar de extremiteiten, waarna zij verdwenen. Verder verhaalt Rust, dat hij als ooggetuige verzekeren kan, dat G. duizelingen, zeer*ernstige oog- en oorziekten, epilepsie, verouderde gezwellen, struma, klieren, verhardingen en kankergezwellen genezen heeft, en dat hij gezien heeft, dat in 5 dagen gezwellen begonnen te beteren, die meerdere jaren oud waren.
Heel vaak moesten de zieken een langdurige behandeling ondergaan en veel ziekten verdwenen pas na herhaaldelijk behandelen. Het kwam echter ook wel eens voor dat G. geen succes had.
Het scheen Rust toe als stoomde er uit het lichaam
Hel Dierlijk Magnetisme. 3



34
van G. iets heilzaams, iets balsamieks. G. zelfs geloofde dat zijn gave een bizonder Godsgeschenk was, een meening, die Rust echter niet toegedaan was. (Rust zag in de gave van G. „noch iets goddelijks, noch iets bovennatuurlijks".) G. moet zelfs epidemische ziekten heilmagnetisch hebben kunnen genezen. Rust verhaalt althans hoe G., bij de groote pestepidemie (die 68.000 van de ongeveer een half millioen inwoners van Londen deed sterven) genas door eenvoudige aanraking. Pechlin brengt ons voorts de getuigenissen der artsen Faireklow en Astelius, die beiden G.'s behandelingen zeer nauwkeurig bestudeerd hebben. Faireklow zegt:
„Zijn (Greaterakes') geduld en liefde tegenover de zieken en de genezingen, welke hij door zijn hand volbracht, troffen mij beide zeer."
Astelius uit zich aldus: „Ik zag hoe Greaterakes de hevigste pijnen als met een tooverslag deed verdwijnen, enkel en alleen door handoplegging. Ik zag hem b.v. de pijnen van de schouders naar de voeten verdrijven. Als de pijnen in het hoofd of in de ingewanden vastzaten, zoo had hun verdrijving vaak hevige crises tengevolge, die voor het leven van den patiënt deden vreezen. Maar langzamerhand trokken de pijnen naar de extremiteiten om eindelijk geheel te verdwijnen. Ik zag een scrophuleus kind van ongeveer 12-jarigen leeftijd met zulke hevige gezwellen, dat het zich nauwelijks meer bewegen kon. Door handoplegging wist hij de gezwellen echter te doen verdwijnen. Eén zeer groot echter opende hij en genas dit door bevochtiging met speeksel, hetgeen hij herhaaldelijk, ook bij andere, deed."
Tot slot wil ik hier het getuigenis van Robert Boyle,



35
den beroemden Engelschen chemicus en natuurkundige, president van het Koninklijk genootschap voor wetenschappen, vermelden, dat eveneens in het werk van Pechlin te vinden is.
Na verhaald te hebben, dat G. bij zijn genezingen de zieke plaatsen aanraakte en dan „afstreek" zegt Boyle: „Vele artsen, edellieden, geestelijken enz. staan voor de waarheid van Greaterakes genezingen in, welke hij te Londen verrichtte. De voornaamste ziekten, welke hij genas waren blindheid, doofheid, verlammingen, gezwellen, zweren en allerlei koortsen.
Ongeveer in dezelfde dagen leefde Matthias Will, Domheer te Sitten, die op grond van zijn genezingen door gebed, exorcismen en handoplegging zich een grooten naam verwierf in Zwitserland, Duitschland, Savoyen, Italië en Bourgondië. Van alle kanten stroomden hem door de artsen opgegeven zieken toe, waarvan hij er een belangrijk deel genas door zijn deels heilmagnetische, deels suggestieve geneesmethode. Ook moet hij vele bezetenen genezen hebben. In zijn grafsteen staat gebeiteld: Hic jacet exorcista potens mirumque juvamen aegrorum membris ecclesiaeque decus. ) )
In de achttiende eeuw leefde op het Schotsche eiland Icolmkill een visscher, Jennis geheeten, die klieren genas door handoplegging, hetgeen hem een reputatie bezorgde en een dito praktijk, waarop menigprofessortrotschkonzijn. Ook in Kiel leefde in hetzelfde tijdperk een dergelijke heilmagnetiseur, die de pennen van een groot aantal
*) Perty Myst. Ench. Bd. 2, pag. 232.
*) Hier rust een machtig exorcist en een wonderbaarlijke hulp voor de leden van zieken benevens een sieraad van de kerk.



36
theologen in beweging bracht, terwijl in die dagen te Schlierbach in Wurtemberg een boer woonde, Martin was zijn naam, die door handoplegging allerlei ziekten genas, ja, die zelfs genezen moet hebben, door de kranken in zijn schaduw te stellen, een geneesmethode, die aan die van Petrus doet denken en welke wij beschreven vinden in de Handelingen der Apostelen (V : 15, 6). „ Alzoo dat zij de kranken uitdroegen op de straten en op bedden en beddekens leiden, opdat als Petrus kwam, ook maar de schaduw iemand van hen beschaduwen mocht. En . . . allen genezen werden.
Zooals bekend mag worden verondersteld, heeft prof. Joire interessante proeven gedaan met betrekking tot de schaduw van een gehypnotiseerde en diens gevoel, naar aanleiding en op grond van de exteriorisatieproeven van de Rochas, welke hij nadeed.
Joire suggereerde den proefpersoon in den hypnotischen slaap, dat de tast- en pijngewaarwordingen uit het lichaam treden en zich ophoopen zou in de schaduw van den proefpersoon, die achter diens rug op den muur viel. Stak hij nu in de schaduw, dan werd dat als heftig krabben of pijn op de overeenkomstige plaats gevoeld.1)
In het in 1621 te Genève verschenen werk van den chemicus Werner Rolfink (1 599-1673), getiteld chimia in artis formam redacta, treffen wij het navolgende recept aan:
„Microkosmisch Hart- en Levenswater. Ree. De mumie') van een gezond mensch, welke de menschelijke zwavel is.
Dit is de adem van een nuchter mensch, welke dezelve,
') Revue de 1'hypnotisme, Janvier 1898.
*) Uitstralende magnetische kracht (uitdrukking afkomstig van Paracelsus).



37
nadat hij zich den mond goed met water uitgespoeld heeft, krachtig en lang in een flesch blaast, waar hij zich door inwerking der koude in het water oplost. Gebruik: Dit wordt, als het bovenstaande in goede bedoeling met een rein hart en deemoedige gebeden uitgevoerd wordt, voor het krachtigste geneesmiddel tegen ongeneeslijke kwalen gehouden door hen, die aan den adem een geneeskrachtige werking toeschrijven.
Dit Paracelsiaansche recept kan wel niet anders dan op de wetenschap van de heilzame werking van gemagnetiseerd water gegrondvest zijn, reden waarom ik het belangrijk genoeg achtte het hier eventusschen te lasschen.
Een interessante figuur uit de achttiende eeuw is zeer zeker ook Pater Gaszner. Hij gaf voor door middel van duivelbezweringen (d.i. dus door suggestie) genezingen te kunnen verrichten, doch paste ook wel heilmagnetisme toe.
Door zijn genezingen verwierf hij zich een grooten naam en bezorgde zich een enormen toeloop uit Bohemen, Oostenrijk, Beieren, Zwaben, Franken, ja zelfs uit de streken van den Neder-Rijn.
In 1777 werd hem door Joseph II het verblijf in Regensburg (waar bij woonde) ontzegd en vestigde hij zich op last van bisschop Fugger van Regensburg in de pastorie te Bendorf, waar hij in 1779 stierf.
Over Gaszner is een interessante literatuur verschenen, waarnaar ik den belangstellenden lezer hier verwijs (zie o.a. Zauberbibliothek, Augsb. 1776, Kiesers „Zeitschrift für den tierischen Magnetismus", Sphinx II, Heft 11, pag. 308 e.v.).
Omstreeks denzelfden rijd als waarin Gaszner zijn genezingen verrichtte, leefde in Thuringen Johannes



38
Hornschuh, bijgenaamd Vörwerts-Hans, verbastering van Vörwerks-H&ns (d.i. Hans van hetVörwerk, Hans van de pachthoeve) een ziener en heilmagnetiseur van grooten naam, wien zelfs Joseph II om raad vroeg en die zich bovendien in de bizondere gunst van Hertog Ernst II van Gotha verheugde, die een zeer algemeen ontwikkeld mensch was.
Over Vörwerts44ans is een boek verschenen onder den zelfden naam, van de hand van Ludwig Storch, welke auteur de bizonderheden uit het' leven van Hans vernam uit den mond van zijn vader, die tijdens het leven van den genezer hertogelijk fysicus te Ruhla was en Hans zeer goed kende.
Ik ben thans met mijn uiterst beknopt historisch overzicht tot de dagen van Mesmer genaderd.
Zooals de lezer bemerkt zal hebben, heb ik mij in hoofdzaak slechts bepaald tot het geven van een overzicht van dat gedeelte der magnetische praktijk, dat bestaat uit het genezen door middel van manipulaties.
Het nauw hiermede verbonden zijnde gebied der magisch sympathetische geneeskunde b.v. heb ik nagenoeg geheel onbesproken gelaten, zoomede de „keerzijde der medaille", de toepassing van het dierlijk magnetisme om ziekte en dood te verwekken, waarvan het heksenwezen ons een zoo groot aantal voorbeelden biedt.
Ik heb gemeend, dat het beter is deze hoogst belangrijke onderdeelen in een afzonderlijk opstel te behandelen en mij hier slechts te bepalen tot het geven van een beknopt historisch overzicht van het (voor onze dagen althans) meest belangrijke onderdeel van de heilmagnetische praktijk: genezing door manipulaties.



39
VI.
Paracelsus, van Helmont, Fludd en Maxwell.
Alvorens tot de bespreking der leer van Mesmer over te gaan, wil het mij gewenscht voorkomen een beknopt overzicht te geven van de theorieën van Paracelsus, van Helmont, Fludd en Maxwell, voor zooverre deze betrekking hebben op ons onderwerp, uithoofde van het feit, dat Mesmer's stelsel voortgekomen is uit de theorieën dezer occultisten (natuurfilosofen').
In zijn werkje „Van de krachten van den magneet zegt Paracelsus (geb. 1493 gest. 1541):
„De menschen hebben allemaal heel lang den magneet onder de oogen gehad maar bij niemand heeft zich ooit de vraag opgedrongen, of hij nog voor andere doeleinden te gebruiken is dan voor het aantrekken van ijzer en of hij soms nog andere eigenschappen bezit dan deze, dat hij het ijzer aantrekt. De verachtelijke Doctores verwijten mij vaak dat ik de ouden *) niet wensch te volgen, doch waarin moet ik hen volgen? Zij hebben niets met betrekking tot den magneet gezegd, dat ik gebruiken kan, niets dat nieuw is. Bestudeert nu eens goed wat ik daarvan zeg, en oordeelt dan. Indien ik anderen blindelings gevolgd had en niet zelf proeven had genomen, dan zou ik niet meer weten dan wat iedere boer ziet: dat de magneet ijzer aantrekt. Alleen een wijs mensch neemt zelf proeven
*) De lezer gelieve te bedenken, dat de natuurfilosofen, waarvan hier sprake zal zijn, leefden in een tijdperk van gebrekkige natuurkennis en nog meer gebrekkige kennis van het supemormale, hetgeen noodzakelijk leiden moest tot hier en daar onduidelijke uitdrukkingen en vage uitspraken.
Paracelsus bedoelt bief in 't bijzonder den beroemden arts der oudheid, Galen, die in P.'s dagen nog veel aanhangers telde, doch van wiens theorién hij (Paracelsus) een vurig bestrijder was.



40
en zoo heb ik gevonden, dat de magneet nog een andere kracht bezit dan die welke een ieder bekend is: dat hij het ijzer aantrekt."
„Bij ziekten moet men den magneet op het centrum leggen, van waar de ziekte uitgaat. De magneet heeft een buik (de aantrekkende) en een rug (de afstootende pool) en het is zeer zeker niet gelijk op welke wijze men met betrekking tot de polen, de magneten oplegt." Paracelsus b.v. legde bij alle soorten van epilepsie 4 magneten op het onderlijf, met naar boven gekeerde noordpolen. Op het hoofd daarentegen Jjtjf hij slechts één enkelen magneet met naar beneden gerichte zuidpool.
„Deze paragraaf zoo zegt Paracelsus voorts — is meer waard dan alles, wat de Galenisten hun leven lang geschreven en op hun „Hooge Scholen" hun leven lang geleerd hebben. Hadden zij inplaats van te pochen, een magneet voor zich genomen, zoo hadden zij ongetwijfeld meer uitgericht dan thans met al hun geklets."
„Hij geneest het vloeien der oogen, ooren, neus en andere lichaamsdeelen. Op deze wijze geneest men ook open beenen, fistels, kanker, enz. De magneet geneest voorts breuken enz. hij trekt de geelzucht uit en de waterzucht wederom terug, zooals ik vaak in de pracrijk ervaren heb. Het is echter niet noodig den onwetende alles voor te kauwen."
„Ik beweer open en duidelijk dat, op grond van datgene, wat ik zelf door ervaring ben te weten gekomen, in hem een groot geheim verborgen ligt, zonder hetwelk men in veel gevallen niet genezen kan."
In het magnetisme ziet Paracelsus een kosmische kracht.
In den mensch is iets sideraals of een van de sterren



41
komend wezen. Ofschoon dit een lichaam heeft, zoo kan men het toch, indien men het lichaam met het cellenlijf vergelijkt, een geest noemen. Dit wezen staat met de groote wereld, de sterren, van waar het komt, in verbinding en trekt als een magneet haar krachten aan. Paracelsus noemt dit wezen Magnes Mikrokosmi en leert'), dat het onder bepaalde omstandigheden uit den Chaos ) ziekten aantrekt, in zooverre de magnetische kracht door de geheele wereld voorkomt, en dat de Magnes Mikrokosmi vergiftige invloeden van de maan en de sterren tot zich trekt, terwijl deze ook omgekeerd dergelijke magnetische uitstroomingen tot zich trekken en door hun stralen verspreiden kunnen.
Het ziek worden, resp. besmet worden, leidt P. van de, den mensch aangeboren magnetische natuur af, door welke hij schadelijke invloeden uit den chaos tot zich trekt.
„Daarom moet gij inzien, dat de magneet de levensgeest in den mensch is, welke den besmetten mensch zoekt, omdat zij zich beide buiten in den chaos vereenigen. Zoo worden gezonden door zieken door magnetische aantrekking aangestoken. Een voorbeeld leert dit. Als gezonde oogen de druipende van een ander aanzien, dan trekt de magneet der gezonde oogen den chaos der zieke tot zich en het kwaad springt oogenblikkelijk op de gezonde oogen over8)."
Op deze theorie (zooals wij straks zullen zien vormt zij de basis der kosmisch-magnetische leer van Mesmer) grondvest Paracelsus zijn magnetisch-sympathetische be-
1) De Peste, Tract. 2 en 4.
') Het woord chaos heeft bij Paracelsus een groot aantal beteekenissen, nu eens bedoelt hij er het heelal mede, dan weer ziektestof. ') De Peste.



42
handeling der ziekten. Volgens zijn leer is de mumie het arcanum, de „bloesem des menschen' . Een kleine dosis dezer mumie is reeds voldoende om invloed uit te oefenen op het lichaam, resp. om ziekten uit het lichaam te trekken. Men kan zich met behulp der mumie van de hardnekkigste ziekten zooals jicht, podagra enz. bevrijden, als men zich a.h.w. tot een stuk ijzer maakt, d.w.z. als men een door den menschelijken magneet (mumie) naar voren gebracht deel der zieke mumie (levenskracht, zenuwfluïde enz.) bij een gezond lichaam brengt. Dit trekt dan (evenals de magneet het ijzer) de ziekte geheel tot zich, terwijl zijn krachtige gezonde natuur de tot hem gebrachte kleine hoeveelheid zieke mumie tot gezonde mumie omwerkt en door deze heilmagnetisch op het zieke organisme terugwerkt.
Agrippa von Nettesheym (geb. 1486 gest. 1535), een tijdgenoot van Paracelsus, kent de magnetisch-suggestieve beïnvloeding en karakteriseert deze zeer goed als hij zegt:
„De hartstochten der ziel, welke de fantasie volgen, kunnen, wanneer zij heftig zijn, niet alleen een verandering in het eigen lichaam te weeg brengen, maar hun werking kan zich ook op een vreemd lichaam doen gelden, zoodat zij evengoed ziekten van den geest genezen kan als te voorschijn roepen."
„Een sterk bewogene en door een levendige fantasie opgewekte ziel brengt niet alleen haar eigen lichaam, doch ook vreemde lichamen gezondheid en ziekte )".
Agrippa kende ook het hypnotisme, dat hij onder den naam fascinatie of ban zeer goed beschrijft. Bij onzen landgenoot Johan Baptista van Helmont (geb. 1577
1) Occulta Philosophia Lib I, cap. 65.



43
gest. 1644) ontmoeten wij voor het eerst het woord magnetisme in de beteekenis van ons woord heilmagnetisme in zijn beroemd werk: De magnetica vulnerum curahone.
In § 1 1 daarvan zegt hij:
„De materieële natuur trekt dagelijks haar vormen door een bestendig magnetisme van bovenaf, terwijl zij om de gunst des hemels vraagt. Tegelijkertijd vindt van uit den hemel, onzichtbaar, een aantrekking naar boven plaats, zoodat een wederkeerig verkeer plaats vindt en in Eenen ook het Alles besloten is. Het magnetisme, dat nu algemeen bloeit, bevat behalve den naam noch iets nieuws noch iets tegenstrijdigs of het zou alleen moeten zijn voor die menschen, die om alles lachen, wat zij niet begrijpen of het aan Satan toeschrijven."
„Ook het magnetisme is een hemelsche, met astrale invloeden overeenkomende eigenschap, die aan geen afstand gebonden is." § 40.
„Als wij ons van magnetische middelen bedienen, dan mogen wij er zeker van zijn, dat deze Code aangenaam zijn en hunne toepassing een handeling is, die in beide werelden aan dezelfde wetten onderworpen is. §48.
„Paracelsus is er verre van zich een slechte reputatie verworven te hebben, wijl bij het in de oudheid onbekende magnetisme voor het onderzoek der dingen en voor een gegrondveste studie der natuur, die men in alle scholen tevergeefs zoekt, uitverkoos als zijnde zeer bevattelijk en nutbrengend, integendeel, hij heeft veeleer den juisten titel „vorst aller geheimen" aan zijn voorgangers ontrukt, en wij moeten hem hoogachten, als wij



44
niet met zijn bestrijders alles wat tot een goed en edel doel dient, boosaardig hekelen willen." § 53.
„Alle dingen bevatten in hun Ens seminale een eigenaardig („partikulares") firmament, door middel waarvan datgene wat beneden is, met datgene wat boven is, volgens de wet van de vriendschap en de harmonie, verkeert; en uit dit verkeer kan men het magnetisme en de overal in de dingen gelegde en de hun eigen krachten des invloeds abstraheeren." § 61.
„Magnetisme noem ik hier, bij gebrek aan een ander woord, de overal heerschende wederkeerige invloed der ondermaansche dingen en een geheime aanpassing, waardoor het afwezige op het afwezige door aantrekken of aandrijven en afstooten werkt." § 62.
Met betrekking tot de verklaring van het wezen van het magnetisme, zegt van Helmont nog:
„Het middel, waardoor deze geheime eigenschap, die het afwezige in staat stelt met behulp van wisselwerkingen op het afwezige in te werken, is het Magnale Magnum. Dit is echter geen lichamelijke substantie, welke men verdichten, meten en wegen kan, het is een etherische geest, die rein en levendig alle dingen doordringt en de massa van het heelal beweegt." §151.
De wil is volgens van Helmont de eerste aller krachten,1) want door den wil van den Schepper werd alles geschapen en werden alle dingen in beweging gebracht. In den mensch is de wil de eerste oorzaak zijner bewegingen. De wil is het eigendom van alle geestelijke wezens. Hoe meèr zij van de materie bevrijd zijn, des te krachtiger is de werking van den wil; de kracht van
*) Bias humanem § 10 en De magnetica vulnerum curatione § 91 e.v.



45
zijn werken toont ons de reinheid der geesten. De oneindige kracht van den wil in den Schepper van alle dingen, is het eigendom ook der geschapen wezens en kan door materiëele belemmeringen in meerdere of mindere mate beperkt worden. De onstoffelijke gedachtenbeelden, welke in zeker opzicht met een stoffelijk iets omhuld zijn, werken ook op natuurlijke wijze door bemiddeling der levenskracht op den mensch en alle andere levende wezens. Zij werken in meerdere of mindere mate door de kracht van den wil van den inwerkende en hun werking kan door de kracht van den wil van hem, op wien ingewerkt wordt, tegengegaan worden. Een magiër zal dus op zwakke wezens veel sterker kunnen inwerken dan op sterke, omdat de kracht, door middel van den wil in te werken, grenzen heeft en de mensch, op wien ingewerkt wordt, met dezelfde grootere of geringere kracht weerstand kan bieden. „Deze magnetische, het vermogen om op afstand te kunnen werken bezittende natuurlijke kracht der ziel, ligt als het ware slapend en wachtend op het oogenblik, waarop zij gewekt wordt, in *s menschen innerlijk verborgen. Zij slaapt en heerscht als dronken (onbewust) in ons. Zoo slapen dus de magische kracht en het magische weten in ons en wachten slechts op een luttel teeken om in werking gezet te worden, welke werking krachtiger is, naarmate het vleesch en de duisternis van den uiterlijken mensch meer verdrongen worden." § 99.
„Ik leer bovendien nog, dat een wisselwerking en verband tusschen alle geestelijk werkende dingen bestaat en dat de eene geest met den anderen strijden kan, zooals wij dit bij de heksen waarnemen, of dat de eene



46
geest met den anderen bevriend kan zijn, zooals wij dit bij den magneet zien. Daarmede verklaar ik de fascinatie en ligatur der zielen en waag het eindelijk te beweren, dat de mensch alle andere schepsels beheerscht en door zijn natuurlijke magie de magische krachten van andere schepselen beheerschen kan, welke kracht velen uit onwetendheid aan gezangen en bezweringen toeschrijven, hetgeen onjuist is." § 131.
„Ik heb tot nu toe vermeden het groote geheim te openbaren, n.I. tastbaar aan te toonen, dat in den mensch de kracht aanwezig is, slechts door den wil en de fantasie naar buiten te werken en anderen dingen deze kracht in te prenten, welke dan voortwerkt en op de meest verwijderde zaken inwerken kan.
Door dit geheim alleen zal alles zijn waarachtig licht verkrijgen ...."§ 168.
Hiermede nemen wij afscheid van Van Helmont om tot Robert Fludd over te gaan.
Robert Fludd (geb. 1574, gest. 1637) brengt als „Schopenhauer ante Schopenhauerum" (Kiesewetter) in zijn Philosophia Moysaica1) al het zijnde op den wil en de negatie van den wil, of, zooals hij het zelf zegt, op de Voluntas en Noluntas Dei terug. Beide oerprincipes uiten zich in de materiëele wereld in de eerste plaats als licht en duisternis, waarmede resp. goedheid, leven, gezondheid, werkzaamheid enz. en dood, kwaad, ziekte, gebrek, rust enz. overeenkomen.
Al het bestaande is een emanatie van God en kan actief of passief, schijnbaar goed of schijnbaar kwaad
*) Goudse, 1638. Fludd kwam tot deze speculaties door de studie der Kabbala, welke, zooals men weet, Indische elementen bevat.



47
zijn. Werkelijk kwaad is niets, het schijnt maar zoo, omdat het met de Noluntas, de latende Godheid, overeenkomt.
Niets is uit niets ontstaan doch alles is een emanatie uit het Aleph tenebrosum of het onbegrensde, vormlooze oneindige, dat eerst door den wil der Godheid een vorm aanneemt en tot iets wordt. In dit Oer-Iets liggen de beide oerqualiteiten, zooals in elk ding dat geschapen is, die gezamenlijk slechts potenties der uitingen der Goddelijke werkzaamheid zijn.
De mensch bezit als Microkosmos de eigenschappen van alle dingen en dus ook die van den magneet. Hij is met magnetische kracht (virtus magnetica microcosmica) begaafd, welke in de kleine wereld aan dezelfde wetten onderworpen is als in de groote wereld. De mensch is en werkt polair aantrekkend en afstootend magnetisch.
Hij bezit, evenals de aarde, twee polen, van wie een noordelijke en een zuidelijke, een actieve en een passieve magnetische stroom in den mensch rondgaan. De mensch wordt door zijn wervelkolom, evenals de aarde door den equator, in twee ongelijke, magnetisme bezittende hemisferen verdeeld. De linkerkant is analoog met het zuidelijk halfrond en heeft passief, de rechterkant is analoog met het noordelijk halfrond en bezit actief magnetisme. Als twee menschen elkaar naderen dan is hun magnetisme of actief of passief. Bij sympathie of attraktie gaan de lichamelijke stralen van het centrum naar de oppervlakte (peripherie). Doordringen en vermengen zich dus de magnetische stralen van twee menschen, dan ontstaat genegenheid voor elkaar; worden zij echter gebroken en teruggeworpen, dan ontstaat negatief magnetisme en af-



48
stooting, omdat bij de antipathie de magnetische stralen yan den omtrek naar het centrum teruggaan.
Ziekten en moreele eigenschapgen laten zich door magnetische stralen overdragen, genezen en veranderen. )
De theorieën van Fludd zijn door zijn leerling William Maxwell in zijn boekje: De medicina magnetica') verder uitgewerkt.
Wij lezen daarin:
„De ziel is niet alleen in het eigen, zichtbare lichaam, maar ook daar buiten en wordt door geen organisch lichaam begrensd. De ziel werkt ook buiten het fysieke lichaam. Van ieder lichaam stroomen lichamelijke stralen uit, waarin de ziel door haar tegenwoordigheid werkt, en aan welke zij .kracht en weerstandsvermogen verleent. Deze stralen zijn echter niet slechts lichamelijk, zij bestaan uit. verschillende deelen. Deze stralen, welke uit de lichamen der levende wezens stroomen, bezitten een levensgeest door middel waarvan de ziel werkt.
„Deze levensgeest is vluchtig, want ieder oogenblik komt een deel van hem uit het lichaam en het is geheel in overeenstemming met het verstand te brengen, dat hij met de in stralen opgeloste lichaamsdeeltjes uittreedt. Want dat hij deze uittredende deeltjes verlaten en in niet geschikte lichamen binnendringen zou, daarvoor is geen grond aanwezig, ja dat schijnt geheel onmogelijk. Dat de uitstralingen, waarmede hij uittreedt, in staat zijn hem terug te houden, is heel licht verklaarbaar: immers de uitstralingen behouden de eigenaardigheden van het lichaam, waarvan zij uitgaan; ja, zij zouden, als deze
*) Philosophia Moysaica Fol. 113 en 114. ») Ftankfurt, 1679, 12°.



49
geest niet aanwezig ware, dat, wat zij nu doen, niet kunnen volbrengen, en zouden dan ook niet met de kracht der ziel werken, want deze geest is het werktuig der ziel. De menschelijke lichamen zullen dus öf niet op afstand werken óf deze geest moet met zijn uitstralingen op den gewenschten afstand kunnen werken . . ."
In de aphorismen, welke wij in het tweede deel van zijn werk aantreffen, zegt Maxwell verder:
„De wereld is door den eersten en hoogsten met verstand begaafden geest bezield, welke de primaire oorzaken der dingen in zich bevat, die, uitgaand van den luister der ideeën van het eerste verstand, als het ware de werktuigen zijn, waardoor dit groote lichaam geregeerd wordt, en de schakels der gouden ketting der voorzienigheid." (Aph. 1).
„Als de werkingen der ziel een doel vinden, dan ontstaat een lich aam of wordt dit uit de kracht der ziel geschapen en volgens haar fantasie verschillend gevormd, reden waarom zij de opperheerschappij over het lichaam verkrijgt, welke haar niet eigen zou kunnen zijn als het lichaam niet geheel en al afhankelijk van haar was." (Aph. 2).
„Bij deze schepping wordt, terwijl de ziel zjch een lichaam bouwt, een derde iets, tusschen beide instaand, verwekt, waardoor de ziel inniger met het lichaam verbonden en alle functies der natuurlijke dingen verricht worden. Dit derde wordt „Levensgeest" genoemd." (Alph. 3).-
De werkingen der natuurlijke dingen worden door dezen geest bewerkstelligd, in overeenstemming met den aard dezer organen. (Aph. 4).
Hel Dierlijk Magnetisme. 4



50
„Niets lichamelijks bezit een kracht uit zich zelf, het ontleent deze steeds aan den geest. Het zuiver lichamelijke is ook zuiver passief." (Aph. 6).
„Als gij iets groots tot stand wilt brengen, ontdoet dan de dingen zooveel mogelijk van hun lichamelijkheid. (Aph. 7).
„De organen, waardoor deze geest werkt, zijn de eigenschappen der dingen, die, ieder afzonderlijk beschouwd, even min iets kunnen doen als het oog vermag te zien zonder licht, daar zij slechts een modificatie der materie of van het lichaam zijn. ' (Aph. 11).
„De algemeene, van den hemel afkomende, reine, klare en onbevlekte levensgeest is een vader van den zich in alle dingen bevindenden levensgeest; hij verwekt dezen n.1. in het lichaam en vermenigvuldigt hem en verleent ook het lichaam het voortplantingsvermogen." (Aph. 27).
De levens-(dierlijk-)magnetische behandeling duidt Maxwell met de volgende woorden aan:
„Wie de met den kracht van een lichaam vervulden geest met een anderen, ter verandering gedisponeerden, verbinden kan, die zal veel wonderbaarlijks verrichten.' (Aph. 29).
In het volgende aphorisme zinspeelt Maxwell op gemagnetiseerde voorwerpen:
„Deze geest stroomt bestendig vanuit den hemel en weder tot dezen terug. Men vindt hem in deze strooming rein en hij kan door een ervaren meester met elk ding volgens de geschiktheid van het voorwerp op wonderbaarlijke wijze vereenigd worden en de krachten der dingen vermeerderen. * (Aph. 38).



51
Ook genezingen met behulp van gemagnetiseerde voorwerpen moet Maxwell gekend hebben, getuige de aphorismen, die hierover van zijn hand bestaan. Deze hier aan te halen zou mij echter te ver voeren, evenals de vermelding der aphorismen, die zijn bekendheid verraden met het magnetisch rapport en de suggestie.1)
En hiermede hebben wij den laatsten voorganger van Mesmer gehad en kan ik thans een aanvang maken met de bespreking dezer groote figuur.
VII.
Franz Anton Mesmer.
Franz Anton Mesmer werd 23 Mei 1 734 te Iznang bij Radolfszell geboren.*)
Zijn jeugd kenmerkte zich door een ongebonden vrijheid; herhaaldelijk verzuimde hij de school, zwerftochten makend door de velden en bosschen van de door de natuur zoo rijk gezegende omgeving van het Bodenmeer.
Ik vermeld deze bijzonderheid, omdat dit leven in de vrije natuur wel niet zonder invloed op Mesmer's latere leven geweest kan zijn, in het bijzonder op zijn denkbeelden en theorieën, zoomede op de ontwikkeling zijner gave der gezondmaking.
Het bezit dezer gave ontdekte Mesmer reeds in zijn jeugd, toen hij eens tegenwoordig was bij een aderlating,
x) Het is ook waarschijnlijk, dat hij het kunstmatig somnambulisme kende. Zijn aphorismen hierover zijn echter zeer vaag en onduidelijk.
*) Een uitstekende biografie van Mesmer, van de hand van Kiesewertt;*iste vinden in Sphinx Band XI en XII.
Zie cok Just. Kemer „F. A. Mesmer aus Schwaben". Frankfurt 1856.



52
een in die dagen heel alledaagsche handeling voor een geneesheer.
Immers, wat was het geval ?
Men nam waar, dat de snelheid, waarmede het uitvloeiende bloed uit de ader vloeide, afhankelijk was van den afstand tusschen Mesmer en den patiënt. Hoe dichter Mesmer bij den patiënt kwam, hoe langzamer het bloed uit de geopende ader stroomde.
Over het onderwijs, dat Mesmer in zijn jeugd genoot, vinden we weinig bij zijn biografen vermeld; wij weten slechts, dat hij te Weenen philosophie studeerde en in dat vak tot Doctor promoveerde. Zijn loopbaan als filosoof was slechts een korte, daar hij betrekkelijk kort na zijn promotie medicijnen begon te studeeren. Het was in die dagen, dat hij kennis nam van de geschriften der Paracelcisten alsmede van de astrologie, in het bijzonder van de toepassing dezer „wetenschap" in de geneeskunde.
31 Mei 1766 promoveerde hij tot Doctor in de geneeskunde op proefschrift „De influxu planetarum in corpus humanum" (over den invloed der planeten op het menschelijk lichaam), een astrologisch geschrift dus, waaraan in die dagen echter niemand aanstoot nam, daar destijds nog vele vertegenwoordigers der officièele wetenschap in astrologie geloofden.
Het diploma, dat Mesmer op grond zijner promotie tot Doctor in de medicijnen uitgereikt werd, was zeer eervol en werd door van Swieten, na Boerhaave's overlijden de beroemdste arts van zijn rijd, lijfarts van Maria Theresia, als president der Weensche medische faculteit mede onderteekend. Wij lezen er o. a. op:



53
„Daar de hooggeleerde heer Franz Anton Mesmer in ieder opzicht blijk gegeven heeft van groote geleerdheid en uitstekende kennis der artsenijkunde, zoo geven wij hem gaarne de eer, welke hem op grond van zijn uitgebreide kennis toekomt, en benoemen hem tot Doctor in de medicijnen en geven hem plechtig verlof tot het bestijgen der leerstoel der medicijnen enz.
Over den inhoud van zijn proefschrift zegt Mesmer:1) „Ik grondvestte mijn theorie op bekende door ervaring bevestigde grondstellingen der algemeene aantrekking, die ons de overtuiging geven, dat de eene planeet invloed op de loopbaan van de andere uitoefent en dat de maan en de zon op onze aarde ebbe en vloed, zoowel in de zee als in den dampkring veroorzaken en leiden, en daarom beweer ik: Deze hemellichamen oefenen ook invloed uit op alle wezenlijke bestanddeelen van levende lichamen, in het bijzonder echter op het zenuwstelsel door middel van een alles doordringend fluïde. Ik bepaalde den aard van dezen invloed en zeide: dat hij de eigenschappen der materie en der organische lichamen, b.v. zwaarte, samenhang, elasticiteit, gevoeligheid, electriciteit, nu eens versterkt, dan weer verzwakt. Ik beweer verder, dat deze met betrekking tot de zwaartekracht tegengestelde werkingen, welke op zee de merkwaardige ebbe- en vloed-verschijnselen veroorzaken, dat de versterking en verzwakking der bovengenoemde eigenschappen, daar zij een en dezelfde bron hebben, ook in levende tichamen tegengestelde werkingen veroorzaken; dat ook in dierlijke, denzelfden krachten blootgestelde lichamen, een soort ebbe en vloed plaats vindt. Tot steun dezer
') Kemer. „F. A. Mesmer enz." pag. 12 e.v.



54
theorie kan ik meerdere, goede voorbeelden aanvoeren en noemde de eigenschap der dierlijke lichamen, welke hen in staat stelt den invloed te ondergaan van den hemel en van onze aarde: dierlijk magnetisme. Uit hem verklaar ik in 't algemeen alle periodieke veranderingen, welke de artsen uit de geheele wereld steeds bij ziekten waargenomen hebben."
Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat Mesmer's dierlijk magnetisme oorspronkelijk niet de leer van een magnetischen invloed van het ééne organisme op het andere was, doch een verruiming en verbreeding van het kosmische magnetisme van Paracelsus en Fludd. Zooals ik straks zal aantoonen, kwam Mesmer eerst over den omweg van het mineraal magnetisme tot datgene, wat wij heden „dierlijk magnetisme" noemen. 1 5 Jaar lang praktiseerde Mesmer te Weenen. De oorzaken en het wezen der ziekten zocht hij, zooals reeds gezegd, in de wederkeerige kosmische betrekkingen en zag in hèt door hem „almagnetisme" genoemde kosmische magnetisme, in navolging van en in aansluiting bij Paracelsus en Maxwell, het universeele geneesmiddel .Aanvankelijk hield hij de electriciteit, en later, toen de bekende pater Heil door zijn met mineraalmagneten bewerkstelligde genezingen groot opzien verwekte, het mineraalmagnetisme voor den drager van het kosmische magnetisme. Na verloop van een jaar deed hij echter de ervaring op, dat hij zonder aanwending van den magneet, door simpele aanraking met de hand, veel krachtiger op het zieke organisme inwerkte.
Toen was de zaak van het „dierlijk magnetisme" beklonken.



55
Mesmer ging van de veronderstelling uit, dat er een het Al doordringende en verbindende kracht bestaat, welke men moet trachten deelachtig te worden ten einde alle ziekten, welke naar zijn meening slechts op het verstoorde evenwicht dezer kracht berusten, te kunnen genezen. Om dit verstoorde evenwicht wederom in harmonie te brengen, bestreek Mesmer, met den magneet in de hand, het lichaam, daarbij rekening houdende met Fludd's theorieën met betrekking tot de polariteit, en bewerkstelligde op deze wijze genezingen. Echter, geleid door zijn theorie van een alles doordringende oerkracht, ging Mesmer verder en kwam tot de overtuiging, hiertoe gedrongen door zijn experimenten, dat deze oerkracht meer in den mensch zelf dan in den magneet zetelt, en dat, evenals de magneet het ijzer magnetisch maakt, ook de eene mensch polair op den anderen moet inwerken. Daar zijn theorie door de praktijk bevestigd werd, legde Mesmer den magneet weg en magnetiseerde in 't vervolg uitsluitend met de handen.
VIII.
Mesmer's genezingen en methode.
Een volledig beeld van Mesmer's geneesmethode gedurende het eerste tijdperk van zijn optreden als heilmagnetiseur geeft ons een zekere Seyfert,1) gouverneur bij baron Horeczky de Horka op het slot Rohow (Neutraer Komitat).
De nog geen 30 jaar oude baron de Horka leed aan
*) Zie Kernei: F. A. Mesmer, pag. 18—50. Seyfert sUerf als professor in Maagdenburg.



56
een keelaandoening, die hem menigmaal deed vreezen dat hij zou stikken. Hij beproefde middel op middel, doch niets hielp. Herhaaldelijk consulteerde bij de beste Weensche artsen, o.a. van Swieten en van Haen, doch steeds zonder succes. Daar gaf op zekeren dag van Haen den baron den raad zich door Mesmer te laten magnetiseeren ofschoon hij (van Haen) in Mesmer's methode geen vertrouwen had.
In den zomer van 1775 werd Mesmer op het slot Rohow ontboden en kreeg daar zoo'n grooten toeloop van patiënten, dat hem een groote zaal van het kasteel voor ontvangst en behandeling werd ingeruimd.
Seyfert geloofde niet alleen niet in Mesmer's methode, doch stond daar zelfs vijandig tegenover. Hij zag Mesmer voor een bedrieger en voor een kwakzalver aan en wanneer hij niettegenstaande dit feit toch getuige was van door Mesmer bewerkstelligde genezingen, dan zag hij daarin toch altijd nog maar niet veel anders dan het voorbijgaande product van zelfbedrog en zelfsuggestie.
Dat deze man Mesmer bij zijn manipulaties scherp op de vingers keek, behoeft wel geen betoog en bij was daartoe goed in de gelegenheid, aangezien hij als tolk van Mesmer fungeerde bij diens gesprekken met het slechts Slowakisch sprekende landvolk. Herhaaldelijk vroeg Seyfert Mesmer's patiënten uit om te zien of hij ook bedriegelijke kunstgrepen kon ontdekken, maar tevergeefs. Geheel tegen zijn wil in zag Seyfert zich genoodzaakt toe te geven, dat Mesmer over een hoogst eigenaardige gave beschikte. In het reeds meer aangehaalde werk van Kerner vinden wij meerdere van de door Seyfert nauwkeurig beschreven genezingen van Mesmer op het slot



57
Rohow en zij bieden den psychical researcher een zeer interessante lectuur. Zoo kunnen wij er o.a. uit leeren, dat Mesmer bekend was met het hypnotisme (suggestie) en de telepathie, en de telepathische suggestie met succes wist toe te passen. Ook vermeldt hij het geval van een boer, dien Mesmer voor een verharding in de maagstreek met gemagnetiseerd water behandelde en die op zekeren dag, terwijl hij in een zijkamer op het oogenblik zat te wachten, waarop hij wederom tot Mesmer toegelaten zou worden, plotseling de grofste verwenschingen aan zijn adres uitte. Seyfert, die zich bij den boer bevond, vroeg hem waarom hij dit deed, waarop hij antwoordde, dat hij juist de hevigste steken kreeg, waaraan niemand anders dan de Duitscher (hij bedoelde Mesmer) of anders de duivel zelf schuld kon zijn. Seyfert liep daarop naar het vertrek waar Mesmer zich bevond en zag deze juist bezig met zijn vingers vonken aan een electriseermachine te onttrekken. Het is den lezer duidelijk, dat wij hier te doen hebben met een geval van magnetisch rapport.
Wat baron de Horka betreft, zoo werd deze door Mesmer niet genezen. De oorzaak hiervan is echter eerder bij den patiënt te zoeken dan bij Mesmer. Naar het schijnt was de Horka een verweekelijkt hysterisch mensch, die bang was voor de vaak hevige crises, die Mesmer bewerkstelligde.
Toen Mesmer naar Weenen teruggekeerd was, kreeg hij de in die dagen zeer beroemde pianiste Paradis, beschermelinge van keizerin Maria Theresia, die reeds vanaf haar vierde levensjaar, tengevolge eener verlamming der gezichtszenuwen» blind was, onder behandeling. Zij was door de meest beroemde artsen van haar tijd be-



58
handeld geworden, doch zonder succes en men had haar voor ongeneeslijk blind verklaard. Onder Mesmer's behandeling begon de verlamde gezichtszenuw wederom te functioneer en, hetgeen niet weinig opzien baarde.
Dé Weensche medische faculteit zond een deputatie, aan het hoofd waarvan de beroemde medicus en botanicus von Störck stond, om zich van het feit der genezing te overtuigen, hetwelk zij ook erkende.1) Ook de professor in de anatomie Barth onderzocht Mej. Paradis twee maal en verklaarde haar voor ziende. Toen echter de vader der patiënte de genezing zijner dochter in de kranten publiceerde en Barth op grond van dit feit vreesde, dat zijn reputatie als oogarts geschaad zou worden door den roem van Mesmer, verklaarde hij, dat Mej. Paradis nog als blind beschouwd moest worden, „omdat zij de namen der haar getoonde dingen vaak niet wist en verwisselde . Barth spande nu samen met een anderen afgunstigen arts, Dr. Ingenhaus, zoomede met den Jezuïetenpater Heil, die zich eveneens vijandig tegenover Mesmer gestemd gevoelde, omdat Mesmer hem overtroffen had. Dit trio trachtte nu op alle mogelijke en onmogelijke wijzen Mesmer te benadeelen. Zij wisten te verhinderen dat Mesmer zijn genezen patiënte aan Maria Theresia voorstelde en wisten de gierige ouders der pianiste te doen gelooven, dat de keizerin zekerlijk haar jaargeld zou intrekken, indien zij wist, dat hun kind niet meer blind was. Hierop strooiden de ouders van het meisje het praatje rond, dat hun dochter weer blind was. Hoe ongeloofelijk het ook schijnen moge, men ging nog verder. Met den degen in de vuist drong de ontaarde vader,
') Kernei: „F. A. Mesmer", pag. 69 e.v.



59
opgehitst door het trio Barth-Ingenhaus-Hell, Mesmer's huis binnen, waar zich zijn dochter bevond, ten einde haar met geweld weg te voeren, en toen zij weigerde mede te gaan, werd zij door haar moeder mishandeld, hetgeen tengevolge had, dat zij hevige krampen kreeg en opnieuw blind werd. Tengevolge van dit feit was het haar onmogelijk Mesmer's woning te verlaten, waar zij nog 4 weken lang verblijf moest houden. Het gelukte Mesmer de opnieuw ingetreden blindheid in 14 dagen te genezen.
Het spreekt vanzelf, dat de hier beschreven gebeurtenissen niet bevorderlijk waren om Mesmer binnen Weenen te houden en hij besloot dan ook deze stad, waar . hem zooveel blijken van bevooroordeeldheid, afgunst en nijd gegeven waren, te verlaten en in München zijn geluk te beproeven.
In deze stad wist hij den keurvorst Maximiliaan III Joseph van het bestaan van het dierlijk magnetisme te overtuigen en genas den geleerde von Osterwald van een verlamming, uit een beroerte overgehouden.1) Deze, benevens andere genezingen, deden hem tot lid der Academie van Wetenschappen benoemd worden. Toch gaf München hem niet wat hij zocht en in het jaar 1778 reisde hij door Zwitserland naar Parijs.
IX.
Vestiging in Frankrijk.
Te Parijs wilde Mesmer trachten de academie der wetenschappen en de artsen in het algemeen voor zijn
') Mesmer: Mémoire sur U découverte du magnétisme animal 1/79.



60
ontdekking te winnen. Reeds in het jaar 1775 had hij getracht de meest beroemde academiën voor zijn ontdekking te winnen en hun zijn bekende 27 stellingen doen toekomen, welke als een aankondiging van zijn systeem te beschouwen zijn en waarop ik zoo straks, bij de nadere bespreking van Mesmer's leer, zal terugkomen. Slechts de Berhjnsche academie zond hem een antwoord terug, alle overige zwegen. Aan het antwoord van Berlijn had Mesmer echter niets. Het kwam in *t kort hierop neer, dat men zich daar niet wilde inlaten met een zaak, waarvan men vond dat zij nog op onzekeren grondslag rustte.1)
Mesmer's bedoeling nu was door een persoonlijk bezoek aan Parijs te trachten de beroemde academie dezer stad voor zijn ontdekking te winnen. Zijn verwachting bleef echter voor een goed deel onvervuld. Al dadelijk viel hem een gebrek aan belangstelling van de zijde der artsen op en professor Charles Leroy (1726—1779) schreef alle magnetische inwerking op zieken aan hun verbeelding toe. Ook moeten slechts weinige zieken zich onder behandeling van Mesmer hebben willen stellen, zoodat het hem daardoor ook aan voldoende gelegenheid ontbrak zijn ontdekking te demonstreeren.
De medische faculteit en het medisch genootschap verklaarden zich bereid een commissie te benoemen om Mesmer's systeem en methode te onderzoeken, doch hij wees dit af, omdat hij vreesde, dat dit de meening zou vestigen, dat hij een met *n arcanum te koop loopend kwakzalver was. Ook ontzegde hij den Parijschen ge-
*) Histoire de 1'acad. roy. de* leiences a Berlin, a. 1775, pag. 33 e.v. Allgemeine Deutsche Bibliothek, B. 26, pag. 190 e.v.



61
leerden de bevoegdheid een oordeel over zijn systeem uit te spreken.
In Mei 1778 ging Mesmer naar Creteuil bij Parijs en noodigde de artsen uit getuigen te zijn van zijn behandeling van een zekere Mej. L. Uitdrukkelijk voegde hij er echter bij, dat hij geen scheidsrechtelijk oordeel en geen commissoriaal onderzoek kon dulden, omdat de zieke door het onderhoud met de commissarissen — Daubenton, Poissonnier, Desperrières, Mauduyt, Andry, Tessier en Vicq d'Azyr waren daartoe benoemd geworden — te zeer opgewonden werd.1)
In September van hetzelfde jaar leerde Mesmer Charles d'Eslon, lijfarts van den graaf van Artois en lid der medische faculteit kennen, welke arts zeer sympathiek tegenover Mesmer's leer stond. Hij sloot intieme vriendschap met d'Eslon, stelde hem van alles, zijn leer betreffende op de hoogte, en publiceerde zijn „Mémoire de Mr. Mesmer sur la découverte du magnétisme animal", waarop ik zoo straks nader zal terugkomen.
Op dat tijdstip werd de terughoudendheid, welke Mesmer vanaf het oogenblik van zijn komst te Parijs van de zijde der zieken had ondervonden een weinig minder en d'Eslon trad nu voor hem in 't krijt. Deze noodigde twaalf Parijsche artsen uit om aan hen Mesmer's theorie mede te deelen en hen getuigen der magnetische behandeling te doen zijn. Drie maakten van deze uitnoodiging gebruik, n.1. de doktoren Malloët, Bertrand en Sollier de Ia Romillais, die een zeer sceptische houding aannamen tegenover de verkregen resultaten.
*) Lettre de Mr. Mesmer a Mr. Vicq d'Azyr et a M. M. les auteurs du Journal de Paris, Bruxelles 1784.



62
Het volgend jaar gaf d'Eslon zijn „Observations sur le magnétisme animal" uit, waarin bij de resultaten van Mesmer s mondeling onderricht bekend maakt en in den geest van Paracelsus en Maxwell zich als volgt over het magnetisme als universeel geneesmiddel uitlaat: „Zooals er slechts één natuur, één leven en één gezondheid bestaat, zoo bestaat er ook slechts één ziekte, één geneesmiddel en één genezing. Als de werking der natuur regelmatig is, dan is de mensch gezond; ontmoet deze werking echter hindernissen, dan spant de natuur zich in om deze te overwinnen.
Dit is de reden van het ontstaan van crises, die nu eens heilzaam, dan weer nadeelig zijn, al naar gelang het resultaat gunstig dan wel ongunstig voor de natuur uitvalt. Een ieder dezer toevalligheden hebben de artsen een eigen naam gegeven, en hen voor even zoovele ziekten verklaard. Er zijn echter tallooze werkingen met slechts één en dezelfde oorzaak. Alle geneesmiddelen, hoe verschillend zij ook mogen zijn, bewerkstelligen hetzelfde en men kan onmogelijk anders dan door het verwekken van crises genezen.
Daarom moet men bij epileptici aanvallen verwekken om te kunnen genezen. Het grootste voordeel van het dierlijk magnetisme is 'hierin gelegen, dat het de crises bespoedigt zonder dat hierdoor gevaar ontstaat."
De Academie gevoelde zich zeer gekrenkt door d Eslon's optreden en één harer leden, een zekere Roussel de Vauzesmes, las op 18 September 1780 een aanklacht tegen d'Eslon op. Deze verdedigde zich echter en deed het voorstel van Mesmer aan de faculteit, volgens hetwelk zij een zeker aantal zieken moest kiezen.



63
waarvan de eene helft door de faculteit en de andere helft door Mesmer behandeld zou worden. Uit een vergelijking der resultaten zou men zich dan een oordeel kunnen vormen over de waarde van het Mesmerisme. De faculteit verwierp dit voorstel echter, ontzegde d'Eslon voor een jaar het stemrecht en bedreigde hem met uitsluiting, indien hij binnen dien tijd zijn uitspraken met betrekking tot *t Mesmerisme niet herriep.1)
Terwijl dit alles plaats vond, probeerden Mesmer en d'Eslon door bemiddeling van den lijfarts de Lasóne relaties met het hof aan te knoopen. Toen een en ander echter niet naar den wensch van Mesmer verliep, besloot hij 15 April 1781 Frankrijk te verlaten. Maria Antoinette echter, óÜe door de echtgenoote van den koninklijken Intendant de la Porte met Mesmer in kennis gekomen was, verzocht hem te blijven. Opnieuw begonnen de onderhandelingen en minister Breteuil waarborgde Mesmer een jaarlijksch inkomen van 40.000 Livres indien hij blijven wilde en drie door de regeering te benoemen artsen grondig met zijn geneesmethode op de hoogte bracht. Mesmer weigerde echter op dit voorstel in te gaan en d'Eslon verwijderde zich van zijn leermeester, omdat hij meende thans genoeg te weten om nu zelfstandig de magnetische praktijk uit te oefenen. )
Deze handelwijze van d'Eslon leidde tot een onherstelbare breuk tusschen hem en Mesmer en deze verliet uit verdriet Parijs, om een tijdlang zich in Spa op te houden.
') Mesmer: Kurze Geschichte des (ierischen Magnetismus. Karlsruhe 1783 pag. 351.
2) Mesmer: Kurze Geschichte enz. pag. 389.



64
•x.
Scholen voor het Magnetisme. Tegenstand der Academie en der Medische Faculteit
Mesmer's vrienden zaten intusschen niet stil. Onder leiding van een zekeren Bergasse trachtten zij overal in Frankrijk gelden in te zamelen om met behulp daarvan een magnetische ziekeninrichting op te richten. In betrekkelijk korten tijd had men een half millioen francs hijeen, welke som Mesmer gebruikte om er magnetische ziekenhuizen, alsmede scholen, waar men in de theorie en de praktijk van het Mesmerisme onderricht werd, mede op te richten. In de ziekenhuizen werden de kranken kosteloos behandeld.
Te Parijs vereenigden zich de eerste leerlingen, 48 in aantal, waaronder 4 artsen. Ieder hunner betaalde honderd Louis d'or voor het te verstrekken onderricht en beloof de ook plechtig stilzwijgen. Toen het aantal leerlingen tot 103 was aangegroeid, gaf het gezelschap zich den naam van „Ordre de 1'harmonie" en constitueerde zich naar het voorbeeld der door de latere Rozenkruisers beinvloede vrijmetselaren.
Langzamerhand ontstonden in Frankrijk meerdere van dergelijke genootschappen (in *t geheel een 20-tal), waarvan dat van Straatsburg het voornaamste werd. Zooals wij aanstonds zullen zien, was Mesmer over dit laatste niet goed te spreken.
Nu begon Mesmer met de inrichting van zijn bekend Baquet1), om hetwelk de zieken een kring vormden,
l) Bij de bespreking van Mesmer's leer zal ik een beschrijving hiervan geven.



65
terwijl zij elkaar bij duim en en wijsvinger vasthielden en de conductoren van het Baquet op de zieke plaatsen richtten, terwijl met behulp van klavierspel een harmonische stemming te voorschijn geroepen werd. Ook d'Eslon richtte een Baquet op. Beide genezers hadden een grooten toeloop, zelfs zoo, dat Mesmer in korten tijd 400.000 francs verdiende.
Mesmer's roem steeg nog meer, toen de koninklijke censor en president van het Parijsche Museum, Court de Gebelin, een geschrift uitgaf'), waarin hij zich door Mesmer genezen verklaarde. Weliswaar stierf Gebelin kort daarop, hetgeen als een gevolg van Mesmer's behandeling beschouwd werd, doch de sectie wees een hoogst ernstige, ongeneeslijke nieraandoening uit. Mesmer kon dus in werkelijkheid het ziekteproces slechts vertragen en verzachten, doch den zieke geen nieuwe nieren geven. )
Op bevel van Lodewijk XVI werd in 1784 door de academie der wetenschappen en het medisch genootschap een commissie benoemd tot onderzoek van het dierlijk magnetisme en de magnetische geneesmethode. De commissie, door de academie benoemd, bestond uit haar leden Franklin, Leroy, Bailly, de Bory en Lavoisier, de commissie van het medisch genootschap uit de artsen Bovie, Majault, Sallin, d'Arcet en GuiUotin (naar hem werd later, als uitvinder, de guillotine genoemd) van de medische faculteit en uit de artsen Poisonnier, Desper-
*) Lettre de 1'auteur dn monde primitif a M.M. let souscripteurs sur Ie magnétisme animal. Paris 1784.
*) Vgl. Sprengel: Gesch. d. Med. Bd. 5 p. 661.
Het Dierlijk Magnetisme.
5



66
rières, Caille, Mauduyt, Andry en Jussieu van het genootschap zelf.1)
Het onderzoek van de zijde van beide commissies, dat dus liep over de theorie van Mesmer, welke luidt, dat bij het magnetiseeren een uit het menschelijk organisme stroomende stof op een ander organisme wordt overgebracht, en over de bij het magnetiseeren teweeggebrachte werkingen, was slap en bevooroordeeld en tevens hoogst onwetenschappelijk.*) Wij verwonderen ons dan ook niet, wanneer we lezen, dat de commissie der academie het magnetisme een onding noemde en de heilmagnetische kuur voor werking der verbeelding, voor zeer bedenkelijk en tevens zeer gevaarlijk verklaarde.
Zeer karakteristiek en voldoende om haar geheel waardeloos onderzoek te typeeren is de volgende aanhaling uit het rapport van het medisch genootschap ): Wij hebben die feiten verwaarloosd, die zeldzaam, ongewoon en wonderbaarlijk zijn; zulke waarbij convulsieve bewegingen veroorzaakt werden door het richten van een vinger of conductor tegen de leuning van een dik bekleeden stoel, achter een deur of muur; gewaarwordingen welke men verkreeg bij het naderen van een boom, een bassin, een lichaam of een terrein, dat van te voren gemagnetiseerd was.
*) Het lidmaatschap van Benjamin Franklin is nagenoeg van geen waarde geweest voor deze commissie en dan ook meer als «voor den vorm te beschouwen. (Zie Sprengel: Geschichte der Medizin Bd. V. pag. 662).
*) Bovendien gold het onderzoek slechts het systeem en de resultaten van den leerling (d'Eslon) in plaats van het systeem en de resultaten van den meester (Mesmer), die niet meer te Parijs aanwezig was. Zooals we straks zullen zien, protesteerde Mesmer hier later tegen.
s) „Rapport dea commissaires de la soc. roy. de médecine nommés par le Rol pour faire Tezamen du magnétisme animal" Paris 1784.



67
Wij hebben gemeend zulke zeldzame, ongewone, buitengewone verschijnselen te moeten negeeren, verschijnselen welke in strijd schijnen te zijn met alle natuurwetten, op grond van het feit, dat zij steeds het resultaat waren van gecompliceerde, veranderlijke, verborgene, onnaspeurlijke oorzaken, of van oorzaken, die vaak meer afhankelijk zijn van de omstandigheden van het oogenblik, van de plaats en de moraal, dan van die der fysica, reden waarom men tot geen besluit bij deze feiten kan komen en het een onmogelijkheid is een beslissend oordeel over hun realiteit en oorzaken te vellen."
Het spreekt van zelf, dat de voorstanders van het Mesmerisme protest aanteekenden tegen dit rapport. d'Eslon het eerst. In zijn „Observations sur les deux rapports de M.M. les commissaires nommés par S. M. pour 1'examen du magnétisme animal" (Paris 1784) oefende hij een scherpe kritiek uit op de beide commissies en stelde hun onwetenschappelijk onderzoek in een fel daglicht. Ook een anoniem auteur viel de beide commissies voor hun onnauwkeurig waarnemen, onjuist voorstellen en tegenstrijdigheden aan. Het beste verweerschrift is zeer zeker dat van den wondarts Jean Baptiste Bonnefroy „Analyse raisonnée des rapports des commissaires etc." (Lyon 1784) waarin een aantal tegenstrijdigheden, fouten en valsche gevolgtrekkingen der commissarissen blootgelegd en 1 1 1 certificaten van door d'Eslon genezen zieken vermeld worden. Ook de arts Jean Louis Varnier viel in zijn geschrift „Mémoire par M. Ch. L. Vamier contre les doyens et docteurs etc." (1 785) de handelwijze der beide commissies scherp aan.
Mesmer zelf meende te kunnen volstaan met te pro-



68
testeeren tegen het feit, dat men zijn systeem beoordeelde naar de resultaten, verkregen bij het onderzoek van dat van d'Eslon, waarin hij zeer zeker groot gelijk had. Hij werd in dit protest gesteund door Dr. Harvier van de Sorbonne, dien hij van een gevaarlijke ziekte had genezen.
De medische faculteit begon nu met krachtig op te treden tegen de artsen-aanhangers van het Mesmerisme. Een 21-tal harer leden, die zich door d'Eslon hadden laten onderrichten, daagde zij voor haar rechterstoel en bedreigde hen met ontzegging van het recht de praktijk uit te oefenen, indien zij voortgingen met te magnetiseeren. Van deze 21 artsen lieten 17 zich door de faculteit dwingen en slechts Dr. Thomas d'Onglée had den moed tegen dit kettergericht protest aan te teekenen.')
Den felsten tegenstand zouden de academie en de medische faculteit echter van de zijde van een lid van een der beide commissies zelf ondervinden, van de Jussieu.
XI.
Rapporten en Bewijzen.
Adrien Laurent de Jussieu, geboren 12 April 1748 te Lyon, studeerde in de medicijnen en fungeerde van 1770 tot 1785 als professor in de botanie aan de Jardin des Plantes te Parijs. Onder Napoleon werd bij benoemd tot Raad aan de keizerlijke Universiteit en na de Restauratie professor in de artsenijkunde aan de medische faculteit en in de botanie aan het natuurhistorisch museum. Groote bekendheid verwierf de Jussieu door
*) Rapport au public de quelques abus, auxquels le magnétisme animal a donné lieu, par Thom. d'Onglée. Dr. de la Faculté, Paria 1785.



69
het uitwerken van het door zijn oom, Bernard de Jussieu (1699-1777), ontworpen natuurlijke systeem der botanie. Hij stierf in 1836 te Parijs.
Zooals bekend, maakte de Jussieu deel uit van één der Commissies, was echter in het geheel niet tevreden met het bevooroordeelde, lichtvaardige, onwetenschappelijke onderzoek zijner collega's, onderteekende hun rapport niet, onderzocht zelf en gaf een eigen verslag uit, het „Rapport de 1 un des commissaires chargés par le Roi de 1'examen du magnétisme animal" (Parijs 1 784).
In dit hoogst belangrijke, door tegenstanders in den regel doodgezwegen geschrift, hekelt de Jussieu de partijdigheid en de onwetenschappelijkheid van het onderzoek zijner mede-commissieleden en geeft een beknopt overzicht zijner eigen waarnemingen in de ziekenzaal van d'Eslon, welke hij geregeld bezocht en waar hij persoonlijk proeven nam.
De door hem waargenomen verschijnselen verdeelt hij in 4 groepen, t.w.: 1. algemeene en positieve, waarvan het uiterst moeilijk is de ware oorzaak aan te geven; 2. negatieve feiten,, die slechts een bevestiging schijnen te zijn voor het niet werken van een fluïde; 3. positieve of negatieve feiten, die slechts aan de verbeeldingskracht kunnen worden toegeschreven; 4 positieve feiten, die ten gunste van de fluïde-theorie spreken. Van elk dezer verschijnselen haalt hij een aantal voorbeelden aan. Laten wij een oogenblik stil blijven staan bij de onder de vierde groep v vallende verschijnselen. De Jussieu vermeldt hier een reeks analoge gevallen, waarvan het volgende een voorbeeld is:
„De krisis van een andere zieke bestond uit krampen



70
dooi het geheele lichaam, gepaard gaande met een voorbijgaande bewusteloosheid, echter zonder heftige bewegingen. Het hoofd lag achterover, de oogen waren gesloten, de armen teruggebogen, de handen open en de vingers uitgespreid. Toen ik met mijn vinger haar voorhoofd tusschen de oogen aanraakte, scheen haar dit een weinig verlichting te geven. Als ik mijn vinger heel voorzichtig wegtrok, dan volgde haar hoofd (zonder dat ik dit aanraakte) iedere richting, waarin ik mijn vinger bewoog. Als ik op deze wijze haar hoofd op een zijde had weten te brengen en mijn andere hand op een duim afstand van de tegenovergestelde hand van de zieke hield, trok zij deze snel terug als nam zij een sterken pnkkel daarin waar. Deze bewegingen herhaalden zich van 1 tot 4 maal in een tijdsverloop van 10 minuten, waama de kramp en daarmede de gevoeligheid belangrijk verzwakte. De zieke kon zich later van al het gebeurde niets meer herinneren**.
De verschijnselen der vierde groep maakten de Jussieu niet ongeneigd de mogelijkheid van het bestaan van het fluïde te erkennen, ofschoon hij tevens de noodzakelijkheid van voortgezet empirisch onderzoek bepleitte, mede om een onderzoek naar den aard en het wezen van dit fluïde in te stellen.
In het jaar I 784 begon men de Mesmerische kuren ook in de provincies toe te passen. De Markies de Puységur, Heer van Buzancy bij Soissons, en zijn broeder, graaf Maximus de Puységur, Mestre de Camp en second du régiment de Langued'oc, behooren zeer zeker wel tot de bekendste propagandisten van het Mesmerisme buiten Parijs. Hun arbeidsgebied was in



71
hoofdzaak Soissons, Bayonne en Bordeaux. Hun methode onderscheidde zich van die van Mesmer daardoor, dat zij geen Baquets inrichtten, doch — zooals dat bij het antieke orakelwezen gebruikelijk was — hun zieken onder oude, dichtbebladerde boomen verzamelden. De crises, welke zich hier voordeden, kenmerkten zich — evenals dat in de Oudheid het geval was — door „subliminal uprushes" (om hier met Myers te spreken) met name door helderziendheid, waarnemen van den eigen gezondheidstoestand en dien van anderen en verhoogd geneesinstinkt (tempelslaap, geneesmiddelendroom).Deze wederontdekking van oeroude tempelwijsheid baarde geweldig opzien en de markies de Puységur gaf in 1784 zijn „Receuil des piéces les plus intéressantes sur le magnétisme animal uit, waarin hij 62 genezingen door magnetisme en tempelslaap vermeldt. In hetzelfde jaar verscheen van de hand van zijn broeder „Rapport des cures opérées a Bayonne par le magnétisme animal", waarin hij o.m. de koninklijke commissarissen bestrijdt.
In 1785 stichtten graaf Puységur en een zekere Dr. Ostertag in Straatsburg twee „harmonische gezelschappen , wier doel de cultus van het magnetisme en het somnambulisme was. Wanneer wij de litteratuur hierover naslaan, dan bemerken wij, dat Ostertag geheel de methode toepaste, die 57 jaar later (1842) Braid's naam zou vestigen. Hij (Ostertag) bracht n.1. patiënten in „een eigenaardigen toestand van onbewegelijkheid" door hen op glazen kogels te laten staren, welke toestand oogenblikkelijk opgeheven werd als de „magnetiseur" hen naderde.
Een Duitsche arts, Jördens geheeten, die als ooggetuige spreekt, weet weinig te berichten over helderziend-



72
heid en „slaapspreken" in de school van Ostertag. Hij zegt, dat gezonde en krachtige personen in meerdere of mindere mate hoofdpijn, warmte en een druk in den hartkuil waargenomen hebben, en meent de werking aan een uit gemodificeerde electriciteit bestaande agens te moeten toeschrijven. )
Puységur, die het zwaartepunt op de verwekking van het somnambulisme en opwekking van het geneesinstinkt legde, gaf in 1 786 een gedenkschrift zijner kuren uit, ) waarin hij zegt, dat Mesmer, ingevolge overstelping van werkzaamheden, niet nauwkeurig waargenomen heeft en dientengevolge de genoemde, meest gewichtige verschijnselen, in het geheel niet heeft leeren kennen. Ook bestrijdt hij daarin het bewerkstelligen der crises, verwerpt het Baquet en beveelt de gemagnetiseerde boomen aan.
Dat Mesmer het somnambulisme niet gekend zou hebben is een absoluut onjuist beweren. Mesmer kende dit wel en eveneens het automatisch schrift. De navolgende aanhalingen uit zijn werk „Mesmerismus ) zijn voldoende om dat te bewijzen.
„De zieke, in een ziekelijken slaap of toestand van geestverwarring gevallen mensch, toont den waarnemer door behoud van het spraakvermogen het bestaan en de natuur van den innerlijken zin.
Deze, gewoonlijk somnambulisme genoemde toestand, kan overigens verschillende graden van volkomenheid bereiken*'.
1) Zie Hufeland: Journal der praktischen Heilkunde Bd. XV. St. 2, pag. 85—95.
') Mémoire pour servir a 1'histoire et a ('établissement du magnétisme animal. Londen 1786.
*) Geschreven in 1780, verschenen in 1814 te Berlijn,



73
„Dikwerf kan de somnambule toekomst en vededen duidelijk waarnemen met behulp van dit innerlijk zintuig... zijn zintuigen schijnen zich zonder eenige moeite tot op iederen afstand te kunnen verlengen'.
„Om slechts één en wel een eenvoudig idee van de mogelijkheid van datgene, dat men instinct of voorgevoel noemen kan te geven, wil ik hier zoowel van het één als van het ander een voorbeeld vermelden, voor welks waarheid ik insta, daar het onder mijn oogen voorgevallen is:
„Een zieke dame, die te Parijs onder mijn behandeling gesteld werd, kwam in dezen krampslaap, waarin zij nog het vermogen om te spreken behield, alsmede dat tot schrijven. Op zekeren dag raakte zij haar hondje kwijt en was zeer terneergeslagen over dit verlies. Eenige dagen later, *s morgens wakker wordende, vond zij op haar nachttafeltje een door haar in haar slaap beschreven blad papier, waarop te lezen stond: „Wees rustig, over acht dagen zul je je hond terugkrijgen." Toen ik, van dit voorval onderricht, op den aangekondigden dag bij patiënte kwam, sloeg ik haar zeer nauwkeurig gade. Van vroeg in den morgen af vond ik haar in den haar heel gewoon geworden slaap liggen. Precies om 8 uur geeft zij haar kamenier lasteen boodschappenlooper, dien zij vlak bij het huis zou aantreffen, binnen te roepen en bij haar te brengen. De man verschijnt en zij geeft hem opdracht oogenblikkelijk naar de zeven minuten van haar woning verwijderde Rue de St. Sauveur te gaan, hier zou hij een dame tegenkomen, die een hond in haar armen zou dragen, welke hij, als zijnde haar eigendom, terug moest vragen. De man gaat, en nauwelijks is hij bij de genoemde straat



74
gekomen, of hij ontmoet de bedoelde dame met een kleinen hond onder den arm, welk dier hij ingevolge opdracht mijner patiënte bij haar brengt. In mijn tegenwoordigheid wordt het dier als haar eigendom erkend."
Mesmer beschouwt het somnambulisme als een aangeboren vermogen van den natuurlijken, onverdorven mensch.
De jaren, die nu volgden, verliepen voor Mesmer zonder bijzondere voorvallen. Zijn inrichtingen bloeiden en zijn leer kreeg aanhangers als Washington en Lafayette. Toen de revolutie uitbrak, vluchtte hij naar Zwitserland, van waar hij in 1798 naar Parijs terugkeerde, waar hij menigen goeden bekende miste, die óf gestorven was onder de valbijl van het schrikbewind, óf geëmigreerd. Tot 1801 schijnt hij te Versailles geleefd te hebben, vanwaar hij naar Frauenfeld in Zwitserland vertrok. Herhaaldelijk poogden zijn vrienden hem de eenzaamheid van dit verblijf voor Parijs te doen verwisselen, doch vergeefs. Mesmer had genoeg van de groote wereld. Plij bleef in Zwitserland en was daar een zegen voor de armen en zieken van zijn omgeving, aan wie hij een groot deel van zijn rijd besteedde, de rest benuttende voor wetenschappelijke correspondentie. Den vijfden Maart 1815 ging de groote man, diep betreurd door vele vrienden, van deze wereld heen.
XII.
Mesmer's stellingen en geschriften.
Wij zullen ons thans, na deze biografische schets, eens een oogenblik in Mesmer's geschriften verdiepen.



75
In zijn Mémoire sur la Découverte du Magnétisme animal') verhaalt Mesmer ons breedvoerig, hoe hij tot de ontdekking van het dierlijk magnetisme kwam, wat hij daaronder verstond en welke zijn eerste ervaringen met betrekking tot zijn nieuwe geneesmethode waren.
Ik heb hiervoor een en ander hiervan in *t kort medegedeeld.
Op blz. 74 van zijn „Mémoire etc. treffen wij zijn bekende 27 stellingen aan. De invloed, dien Mesmer van Maxwell onderging, spreekt duidelijk hieruit.
1. Er bestaat een wederkeerige aantrekking tusschen de hemellichamen, de aarde en de bezielde lichamen.
2. Een algemeen en overal aanwezig zijnd fluïde van een ijlheid zonder weerga en van een natuur, die het in staat stelt tot het ontvangen, uitbreiden en mededeelen van alle bewegingsindrukken ), is het medium dier wederzijdsche werking.
3. Deze wederkeerige inwerking is aan tot op heden, onbekende mechanische wetten onderworpen.
4. Uit deze inwerking ontstaan afwisselende effecten, die men als een soort ebbe en vloed beschouwen kan.
5. Deze ebbe en vloed zijn meer of minder algemeen, meer of minder bijzonder, meer of minder samengesteld, zulks al naar gelang van den aard der oorzaken, die hen bepalen.
6. Het is door deze werking, de meest universeele van alle natuurwerkingen, dat de actieve betrekkingen
') Parijs 1779.
') Beweging is volgens Mesmer één der geschapen principes. „Er bestaat een ongeschapen principe. Er bestaan in de natuur twee geschapen principes, de Materie en de Beweging", vgl. Lehrsitze des Herm Mesmer. Straszburg 1785 Aph. r.



76
tusschen de hemellichamen, de aarde en haar afzonderlijke lichamen tot stand komen.
7. De eigenschappen der materie, zoowel als die der organische lichamen, hangen van deze werking af.
8. Het levende lichaam ondervindt de afwisselende uitwerkingen van dit agens, daar het de zenuwsubstantie binnendringt, welke er onmiddellijk door aangedaan wordt.
9. Het openbaart zich speciaal in 't menschelijk lichaam door eigenschappen, die overeenkomen met die van dep magneet, men onderscheidt ook bij hem ongelijknamige, tegengestelde polen, die medegedeeld, veranderd, verwoest en hersteld kunnen worden, zelfs het inclinatie^yerschijnsel heeft men bij hem waargenomen.1)
10. De eigenschap van het levende lichaam welke het ontvankelijk maakt voor den invloed der hemellichamen zoomede voor de wederkeerige inwerking der omgeving, en die treffende overeenkomst vertoont met de eigenschappen van den magneet, hebben mij ertoe geleid te spreken van dierlijk magnetisme.
11. De zooeven gekarakteriseerde werking en kracht van het dierlijk magnetisme kan aan andere, bezielde en onbezielde lichamen medegedeeld worden. Beideu zijn er meer of minder gevoelig voor.
12. Deze werking en kracht kan door de genoemde lichamen versterkt en voortgeplant worden.
13. Men neemt bij de proefnemingen het uitvloeien eener materie waar, die zoo subtiel is, dat zij alle lichamen doordringt, zonder merkbaar aan kracht te verliezen.
14. Zij werkt op zeer groote afstanden in, zonder
4) Bedoelt Mesmer hier, dat bijzonder georganiseerde naturen de magneetnaald doen afwijken?



77
dat zij de hulp van een als medium dienend lichaam noodig heeft.
15. Zij wordt, evenals het licht,1) door glas versterkt en teruggekaatst.
16. Zij wordt medegedeeld, voortgeplant en versterkt door het geluid.
17. Deze magnetische kracht kan opgehoopt, gekoncentreerd en overgebracht worden.
18. Ik heb gezegd, dat bezielde lichamen niet alle even ontvankelijk zijn; ja, het komt zelfs voor, ofschoon zeer zeldzaam, dat sommigen zoo strijdig werken, dat alleen hun tegenwoordigheid reeds voldoende is, om alle uitwerking van het magnetisme in andere lichamen te verstoren..
19. Deze tegengestelde kracht doordringt eveneens alle lichamen; zij kan eveneens medegedeeld, opgehoopt, gekoncentreerd, getransporteerd, door spiegels teruggekaatst en door het geluid overgedragen worden, waaruit volgt, dat zij niet een bloot verlies („Privation""- onttrekking) doch een positieve, tegengestelde kracht is.
20. De natuurlijke zoowel als de kunstmatige magneet is zoowel voor het dierlijk magnetisme als voor de genoemde tegengestelde kracht gevoelig, zonder dat in het een of andere geval zijn inwerking op 't ijzer of op de kompasnaald eenige verandering ondergaat, hetgeen bewijst, dat het principe van het dierlijk magnetisme in wezen van dat van het mineraalmagnetisme verschilt.
21. Dit systeem zal nieuwe gezichtspunten openen omtrent het wezen van het vuur en het licht, evenals
*) Maxwell zag in het licht het voertuig van den wereldgeest en het universeel geneesmiddel. Med. Magn. Alph. 78.



78
over de theorie van de aantrekkingskracht, die van ebbe en vloed, die van den magneet en der electriciteit.
22. Het zal aan toonen, dat de magneet en de kunstmatige electriciteit met betrekking tot ziekten geen andere eigenschappen bezitten, dan die ze met andere, ons door de natuur geboden middelen gemeen hebben, en dat, indien zij eenige nuttige eigenschappen in de behandeling derzelven blijken te bezitten, zij deze aan het dierlijk magnetisme te danken hebben.
23. Men zal door de feiten erkennen, dat volgens de regels welke ik zal mededeelen, dit principe onmiddellijk de ziekten der zenuwen kan genezen en middellijk ook andere ziekten.
24. Met behulp hiervan zal de geneeskunde voorgelicht worden omtrent het gebruik der medicijnen, opdat zij hun werking versterke, heilzame crises bewerkstellige en zoodanig leide, dat zij zich tot meester derzelven maakt.
25. Mijn methode mededeelende, zal ik door een nieuwe theorie der ziekten het universeele nut van dit principe bewijzen.
26. Met deze kennis gewapend, zal de arts in staat zijn met zekerheid over den oorsprong, den aard en de vorderingen ook van de meest gecompliceerde ziekten te oordeelen; hij zal het laatste verhinderen en zal ze genezen, zonder ooit den patiënt bloot te stellen aan gevaarlijke toevallen of nadeelige gevolgen met betrekking tot ouderdom, temperament en sexe. De vrouwen zullen zelfs tijdens de zwangerschap en het baren dit voordeel genieten.
27. Deze leer eindelijk zal den geneesheer in staat stellen een juist oordeel te vellen over den gezondheids-



79
toestand van ieder individu en dit behoeden voor ziekten, waaraan het anders ten prooi zou vallen. De kunst om te genezen zal aldus tot de grootst mogelijke perfectie opgevoerd worden."
Deze 27 stellingen moeten feitelijk slechts als een aankondiging van Mesmer's systeem worden beschouwd, hetwelk hij eerst uitvoerig behandelt in zijn hier reeds genoemde Aphorismes.
In deze „Aphorismes" begint Mesmer met in 134 paragrafen een soort van systeem of leerstelsel op te bouwen, dat echter heel wat aan duidelijkheid te wenschen overlaat. Hij komt erin tot de slotsom, „dat de wederkeerige invloed en de betrekkingen van alle te zamen bestaande lichamen datgene vormen, wat men magnetisme noemt".
In het hoofstuk „Van den Mensch" beschouwt Mesmer dezen in slaap- en in waaktoestand, zoomede zijn gezondheid en zijn ziekten, en vindt ook in den mensch zijn beide oerprincipes terug: stof en beweging. Slaap en voedselopname zijn voor Mesmer middelen tot aanvulling van het van deze principes verbruikte. In den slaap put de mensch uit de het Al doorstroomende magnetische stroomen, zoodoende zijn tekort (verlies) aan beweging (Mesmer had juister „kracht" kunnen zeggen in plaats van „beweging") wederom aanvullende. Is het organisme verzadigd, dat treedt de waaktoestand wederom in..
Volgens Mesmer moet men onder „gezondheid" verstaan „een met elkaar in harmonie zijn van alle lichamelijke verrichtingen". „Ziekte" is het tegenovergestelde van dezen toestand; de harmonie is dan verstoord, en daar



80
er slechte één „Harmonie" bestaat, zoo bestaat er ook slechts één gezondheid en één universeel middel. Het „ gezondheidsmiddel" is dat middel, dat de verstoorde harmonie (het verstoorde evenwicht) wederom herstelt. Het principe, waaruit de algemeene harmonie bestaat, dat de harmonie bewaart en wederom herstelt, is het principe der behouding en identiek aan het principe der genezing. (Aph. 148-153). Het levensprincipe is een deel van de algemeene beweging en gehoorzaamt aan de gemeenschappelijke wetten van het „algemeene vloeibare wezen"; daarom is het ook aan alle indrukken van den invloed der hemellichamen, der aarde enz. onderworpen.
Dit vermogen of deze eigenschap van den mensch, ontvankelijk te zijn voor al deze betrekkingen en indrukken, is het dierlijk* magnetisme (Aph. 158-159). De mensch bevindt zich voortdurend binnen magnetische, hem doordringende stroomen, welke versterkend op hem inwerken. Het magnetisme volgt het lichaam van den mensch in de richting der meest uitstekende deelen (extremiteiten), uit welke stroomen van dit fluïde te voorschijn treden en waarin andere binnentreden, als men ontvankelijke lichamen tegenover hen plaatst. Deze stroomen kunnen te zamen gedrongen en zoo in hun intensiteit versterkt worden. De punten waar het fluïde in — en uitstroomt, -worden — evenals dit bij den magneet het geval is — polen genoemd. Als aan een lichaam een pool gevormd wordt, wordt daardoor tegelijkertijd een tweede geschapen, in *t midden tusschen beide polen loopt een evenwichtslijn, waar geen magnetische werking te bespeuren valt. (Aph. 160-164. Robert Fludd beweerde hetzelfde zooals we reeds zagen).



81
De magnetische stroomen kunnen tot op een beduidenden afstand door den samenhang der lichamen, van het water, der lucht en van den ether voortgeplant en medegedeeld worden. Alle lichamen, die in een punt eindigen, dienen om de stroomen op te nemen en hun afleiders en konduktors te worden, die men als openingen van kanalen zien kan, waaruit de magnetische stroomen vlieten. Deze stroomen doordringen zoowel vaste als vloeibare lichamen en kunnen versterkt worden door innerlijke en lokale bewegingen, geluiden, wind, wrijving en toepassing van mineraalmagneten en levende lichamen. Zij kunnen geconcentreerd en als in een bewaarplaats vergaderd worden, om later in verschillende richtingen verdeeld te worden en hun weldadige werkingen te kunnen uitoefenen. (Aph. 165—172).
XIII.
Het Leven en de Dood.
Mesmer geeft nu een verklaring van het leven en den dood volgens zijn theorie. Evenals nagenoeg overal elders in zijn werken drukt hij zich ook hier uiterst onbeholpen uit.
„Het leven van den mensch is dat deel der algemeene beweging, dat in zijn oorsprong spannend geworden, zich tot een deel der materie gewend heeft en bestemd werd om de organen en ingewanden te vormen en later hun verrichtingen te onderhouden en te regelen. De dood is de volledige verwoesting der spannende beweging; het leven van den mensch begint met beweging en eindigt met rust; zooals in de geheele natuur de beweging de oorsprong van alle combinaties en van de rust is, zoo
Het Dierlijk Magnetisme. 6



82
wordt ook bij den mensch het levensprincipe de oorzaak van den dood." (Aph. 198-199).
„Iedere ontwikkeling en vorming van het organisch lichaam bestaat uit de verschillende en op elkaar volgende betrekkingen tusschen beweging en rust; daar nu hun hoeveelheid bepaald is, zoo moet bijgevolg ook het aantal der mogelijke betrekkingen (Beziehungen) tusschen beide bepaald zijn. De afstand tusschen twee punten kan den duur van het leven afbeelden. Als men het eene punt voor de beweging, het andere voor de rust aanneemt, dan maken de op elkaar volgende vorderingen der onderscheidene verhoudingen zoowel den gang als de verandering van het leven uit. * (Aph. 200-202).
„Deze vorderingen der onderscheidene modificaties tusschen beweging en rust, kunnen in nauwere verhoudingen tot elkaar staan, of deze verhouding kan in de war gebracht (geschokt) zijn. — Als de mensch deze vorderingen aflegt, zonder dat hun verhoudingen daardoor geschokt worden, dan geniet hij een volkomen gezondheid en bereikt zijn laatste doel zonder ziekte; niet zoodra worden deze verhoudingen echter in wanorde gebracht, of de ziektetoestand treedt in. Ziekte is derhalve niets anders als een verwarring in de vorderingen van de beweging van het leven.
Deze verwarring kan zoowel in de vaste als in de vloeibare dingen bestaand beschouwd worden. Als zij in de vaste deelen aanwezig is, dan verstoort zij de harmonie der eigenschappen der organische deelen, door eensdeels te verminderen en anderdeels te vermeerderen; als zij in de vloeibare is, dan verwart zij hun locale en innerlijke beweging. De afwijking van de beweging in



83
de vaste deelen brengt, door hun eigenschappen te veranderen, de verrichtingen der ingewanden en wat daarmede in verband staat in wanorde. De afwijking van de innerlijke beweging der lichaamsvochten doet ze ontaarden; de afwijking van de locale beweging brengt verstopping en koorts te voorschijn: verstopping door verzwakking of vernietiging der beweging, koorts door versnelling der beweging. De volmaaktheid der vaste deelen of der ingewanden bestaat uit de overeenstemming van al hun eigenschappen en verrichtingen; de gesteldheid der vloeibare deelen en hun innerlijke en locale beweging zijn het resultaat der verrichtingen der ingewanden." (Aph. 203).
„Om de algemeene harmonie van het lichaam weer te herstellen, is het voldoende, wanneer men de functies der ingewanden wederom herstelt, want wanneer deze wederom goed functioneeren, assimileeren zij alles, wat geassimileerd kan worden, en scheiden af, wat zich niet assimileeren laat. Deze werking der natuur op de ingewanden noemt men hrisia." (Aph. 204).
Daar, volgens Mesmer, ziekte een afwijking van de harmonie is, zoo kan dezelve meer of minder ernstig zijn, en meer of minder voelbare werkingen, symptomen, te weeg brengen. Als deze symptomen de wederherstelling van de harmonie beoogen, dragen zij den naam van kritieke symptomen en het is noodig, dat ieder magnetiseur met hen bekend is.
„Een lichaam dat in harmonie is, voelt de werking van het magnetisme niet, omdat zich de vastgezette verhouding of de harmonie door de aanwending van een éénvormige en algemeene inwerking niet verandert; in tegen-



84
deel, een lichaam, dat niet in harmonie is, d.w.z. dat in een toestand is, waarin de verhoudingen verstoord zijn, zal in dezen toestand, ofschoon het tevoren gewoonlijk niets voelde, nochtans door het gebruik van het magnetisme langzamerhand voelbaar1) worden, omdat door dit gebruik de verhouding of de wanklank vermeerdert wordt". (Aph. 210).
„Hieruit kan men zien, dat men wederom ongevoelig voor het magnetisme wordt, als de ziekte genezen- is, dat is het kriterium der genezing. — Verder begrijpt men, dat de inwerking van het magnetisme krachtiger is al naar gelang de pijnen heviger zijn. — De werking van het magnetisme remt de afwijking van harmonietoestanden. —|Uit deze werking volgt, dat de symptomen door het gebruik van het magnetisme verdwijnen. — Verder volgt daaruit, dat het streven der natuur tegen de oorzaken der ziekten door het magnetisme versterkt wordt en bij gevolg de kritieke symptomen vermeerderd worden. — Uit deze onderscheidene werkingen kan men de verschillende symptomen leeren onderscheiden. — De ontwikkeling der symptomen geschiedt in omgekeerde volgorde, waarin zich de ziekte gevormd heeft. — Men moet zich de ziekte als een kluwen voorstellen, die op dezelfde wijze weer afgewikkeld moet worden als het begonnen en toegenomen is — geen ziekte wordt zonder krisis genezen. — In een krisis moet men drie hoofdmomenten onderscheiden: de verwarring, de koking (Kochung) en de ontlasting". (Aph. 211—220). )
1) Dit zal wel „gevoelig" moeten zijn.
2) Deze laatste zin is een concessie van Mesmer aan de oude geneeskundige theorie, die het ontstaan en vergaan der ziekten analoog achtte met etter en abcesvorming.



85
XIV.
Theorie der toepassing van het Magnetisme.
Heeft Mesmer ons tot dusverre een algemeen overzicht van zijn theorie van het magnetisme gegeven, thans gaat hij over tot het geven van een theorie der toepassing hiervan.
Ook hiervan zal ik het intrinsieke in zijn eigen woorden weergeven, die helaas zooveel aan duidelijkheid te wenschen overlaten en vaak zoo onbeholpen gekozen zijn.
Het voornaamste is, dat volgens Mesmer alle lichamen meer of minder rechtstreeks door in- en uitgaande magnetische stroomen op elkander inwerken, al naar gelang ze elkaar meer of minder gelijk zijn. Het gelijke werkt het krachtigst op het gelijke in, bijgevolg oefent de mensch op den mensch den krachtigsten invloed uit. (Aph. 237). Hierbij echter is de houding niet onverschillig, welke twee menschen ten opzichte van elkaar bij een magnetische behandeling innemen. ' „Twee menschen moeten, ten einde zoo krachtig mogelijk op elkander te kunnen inwerken, hun gezichten naar elkaar toekeeren. In deze houding roepen zij op harmonische wijze de spanning hunner eigenschappen te voorschijn en kunnen, als samen één geheel vormend, beschouwd worden. Als bij een zich alleen bevindend mensch één deel lijdt, dan neemt de geheele levenskracht haar richting daarheen, om de oorzaak van het lijden te verstoren. Evenzoo geschiedt het, wanneer twee menschen op elkander inwerken. De kracht dezer vereeniging werkt dan met een sterkte op het zieke deel



86
in, die afhankelijk is van de vermeerdering in massa. Men kan derhalve in 't algemeen zeggen, dat de kracht van het magnetisme afhankelijk is van de massa. Men kan ook de werking van het magnetisme op het een of andere deel richten; men mag slechts den nauwkeurigsten samenhang tusschen de deelen die men aanraken wil en het individu, dat aangeraakt moet worden, bewerkstelligen. ) Onze armen kunnen als konduktoren beschouwd worden, die in staat zijn den samenhang te bewerkstelligen. Uit datgene, wat wij met betrekking tot de meest voordeelige houding voor twee op elkander inwerkende wezens gezegd hebben, volgt, dat men de rechterzijde met den linkerarm en omgekeerd aanraken moet, om de harmonie van het geheel te onderhouden. Uit deze noodzakelijkheid ontstaat de tegenstelling der polen in het menschelijk lichaam. De polen maken, zooals bq den magneet reeds opgemerkt werd, oppositie tegen elkaar, zij kunnen veranderd, medegedeeld, verwoest, versterkt worden." (Aph. 238).
Mesmer deelt, evenals Fludd, den mensch door een vertikale lijn in 2 helften van ongelijknamige polariteit, zonder dat hij echter ook maar met één enkel woord van positief of negatief magnetisme gewag maakt. In zijn Aphorismen 239—240 herhaalt hij nog eens wat hij te voren reeds met betrekking tot versterking, opheffing en voortplanting van het dierlijk magnetisme gezegd heeft en voegt er bij, dat naast dierlijke lichamen, gewassen en van de anorganische lichamen ijzer
') Overvloeiend van duidelijkheid kan Mesmer hier niet genoemd worden. Kiesewetter plaatste dan ook zeer terecht een vraagteeken achter deze passage. (Sphinx Band XII pag. 93).



87
en glas het magnetisme het beste voortplanten en versterken.
In Aph. 265 geeft Mesmer ons het bewijs, dat bij het Od reeds lang voor Reichenbach kende. Immers hier lezen wij, dat hij opgemerkt heeft hoe sommige personen in staat zijn zelfs in de dikste duisternis de zich daarin bevindende voorwerpen waar te nemen. Van een zijner proefpersonen zegt Mesmer: „De huid scheen haar een zeef toe. Zij kon door dezelve heen het spierweefsel in de vleezige deelen en de verbinding der beenderen in de van vleesch ontbloote deelen onderscheiden. Zij verklaarde dit alles op zinrijke wijze en was somwijlen misnoegd, omdat de taal haar niet volkomen in staat stelde hetgeen zij zag in woorden juist weer te geven. Een zeer dun, doch donker lichaam verhinderde haar niet de voorwerpen er door heen te onderscheiden; het vervaagde slechts weinig den indruk, dien zij daarvan ontving, niet meer dan een beslagen ruit dit ons zou doen1). Op grond van dit feit kon zij ook dan nog zien, wanneer zij de oogen toe had, ja zij zag dan zelfs nog beter dan ik en vaak liet ik haar, om mij van de waarheid van datgene, wat zij zeide te overtuigen, de hand naar dit of dat voorwerp uitstrekken, zonder dat zij zich hierbij ook maar één enkele maal vergiste. ) Deze persoon zag ook alle polen van het menschelijk lichaam verlicht door een hellen damp; het was geen vuur, maar de indruk, die dit op haar organen maakte, gaf haar een begrip, dat niet ver daarvan verwijderd was, dat zij echter met geen ander woord dan het woord „licht" betitelen
l) Aph. 267. ») Aph. 268.



88
kon.1) Aan mijn hoofd zag zij op deze wijze de oogen en den neus. De lichtende stralen, welke uit de oogen tevoorschijn treden, vereenigen zich gewoonlijk met de stralen van den neus, om deze te versterken, en vandaar trekken zij gezamenlijk op de meest nabijzijnde spits ai, welke men hun voorhoudt. Echter, wanneer ik mijn voorwerpen van ter zijde wil bezien, zonder het hoofd te draaien, dan verlaten de beide stralen der oogen de neuspunt om daarheen te gaan, waarheen ik hen beveel.2) Iedere punt der ooghaartjes, wenkbrauwen en hoofd' haren geeft een zwak licht af; de hals en de borst schijnen ook een weinig licht af te geven. Wanneer ik haar de handen reik, dan ziet zij aan de duimen een helder licht, de pink is half zoo sterk verlicht als de duim, de tweede en vierde vinger schijnen hun licht slechts te ontleenen, de middelvinger is donker, de vlakke hand is ook verlicht. (Aph. 274)".
XV.
Zijn geneesmethode.
De laatste bladzijden van zijn Aphorismen gebruikt Mesmer om er zijn geneesmethode in uiteen te zetten. Hij gaat dus tegenover zijn patiënt zitten, legt hem, „teneinde met hem in harmonie te komen" een tijdlang de handen op de schouders, maakt streken (passes) langs de armen en houdt de duimen van den kranke eenige oogenblikken lang vast. Dit herhaalt hij drie malen, dan maakt hij passes van het hoofd tot de voeten en houdt gedurende langeren tijd de handen op de kranke
') Aph. 269. ») Aph. 273.



39
plaatsen. Daarbij wendt hij duim en wijsvinger, de vlakke hand, één vinger alleen of de toppen van alle, iets gebogen vingers aan en laat bij het maken der passes een weinig ruimte tusschen de hand en het te magnetiseeren lichaam. De werking wordt versterkt, als men in plaats van de vingers bij het magnetiseeren een konduktor gebruikt, d.i. een kegelvormig staafje van ijzer, staal, goud, zilver, spaansch riet of glas. Glazen en ijzeren, met een magneet bestreken konduktoren, houdt Mesmer voor de meest werkzame. (Aph. 287—292).
In het navolgende beschrijft Mesmer zijn baquets, die hij in natte en droge onderverdeelt. Een nat baquet is een met flesschen vol met gemagnetiseerd water gevulde kuip; in de ruimten tusschen de flesschen wordt fijn gestampt glas en ijzervijlsel gestrooid, waarna er water in de kuip gegoten wordt, zoodat de flesschen met gemagnetiseerd water in het water staan. De droge baquets bestaan uit met glas, ijzerdeelen, zand en ijzerschuim (ijzerslakken) gevulde kuipen. In het midden der baquets treft men een ijzeren stang aan, waaraan een zeer lang koord bevestigd is. De zieken gaan om het baquet heenzitten en vormen een kring, terwijl zij het koord tegen de zieke plaatsen aanhouden en elkaar wederkeerig met den rechter en den linkerduim aanraken, precies zooals men dit wel op onze hedendaagsche spiritistische séances doet. Bovendien leggen zij nog uit de baquets te voorschijn komende, beweegbare, gebogen ijzeren stangen op de zieke plaatsen, waarna zich langzamerhand de verschillende verschijnselen zooals crises, helderzien, enz. beginnen te vertoonen en eindelijk genezing volgt. Behalve deze groote, construeerde Mesmer ook nog kleinere,



90
draagbare baquets, die onder de bedden van niet verplaatsbare zieken geplaatst konden worden. Als de meest krachtige transporteerbare baquets beschouwt Mesmer met kwikzilver gevulde glazen flesschen. (Aph. 295-303).
Mesmer magnetiseerde ook boomen, die in zeker opzicht als levende baquets werkten. Hij koos steeds jonge, krachtige eiken, olmen en beuken met veel loof en zoo weinig mogelijk knoesten. Hij ging ervoor staan en vormde polen aan hen, door twee lijnrecht tegenover elkaar gelegen plaatsen met de rechter- en de linkerhand aan te rakèn. Dan magnetiseerde hij de rechterzijde van den boom met een in de rechterhand gehouden konduktor, de linker met een in de linkerhand gehouden dito. Hij magnetiseerde eerst van de bladeren tot aan den grond, magnetiseerde daarna de wortels in het bijzonder, omarmde den boom en raakte nog een tijdlang de reeds gemarkeerde polen aan. Hierna bevestigde bij koorden aan den boom en liet door de zieken om hem heen een keten vormen, precies als bij de baquets. Volgens Mesmer behield de boom het magnetisme eenige maanden lang. Ook beweerde bij, dat zelfs gezonden den invloed van den gemagnetiseerden boom ondergingen, terwijl bij bij zieken spoedig crises veroorzaakte. (Aph. 303).
Mesmer beveelt het aan om zich zoolang men onder magnetische behandeling is, rijkelijk te voeden en alle voedingsmiddelen, waarnaar men verlangt, met uitzondering van al te zware wijnen, likeuren, koffie, kruiden en tabak. Als drank beveelt bij lichten, met water vermengden wijn aan, zoomede limonade. Ook is hij een vriend van baden en klisteeren. (Aph. 312—313).
Bij epilepsie magnetiseert Mesmer vanaf den schedel



91
tot aan den neuswortel met de eene hand, en vanaf den schedel tot diep in den hals met de andere hand; bij beroerten magnetiseert hij borst en hartkuil met de eene, den wervelkolom in zijn volle lengte met de andere hand. Bij ooraandoeningen, doofheid en stomheid laat hij het koord om het hoofd winden en een der ijzeren stangen van het baquet in het oor of den mond nemen en magnetiseert oor of mond met de hand. Bij oogaandoeningen magnetiseert hij de oogen met de hand of den konduktor. Huidziekten behandelt Mesmer met gemagnetiseerd water en legt het koord van het baquet aan. Op dezelfde wijze behandelt hij gezwellen, verstoppingen en wonden. Bij hoofdpijn magnetiseert hij voorhoofd, slapen en maag, bij migraine maag en slapen, bij tandpijn de kinnebak, bij keelaandoeningen de keel, bij borstziekten borst en ruggegraat, bij buikaandoeningen het zieke orgaan en zijn omgeving, enz. enz. (Aph. 31 5—332).
Door deze behandeling probeert Mesmer de kritieke symptomen en hevige crises — bij zwakke en zeer gevoelige personen echter in minder hevige mate — te voorschijn te roepen, met welker komst de macht der ziekte echter gebroken is en genezing begint.
Gedurende de Revolutie en onder het Keizerrijk maakte de zaak van het magnetisme weinig vorderingen, politieke en aanverwante vraagstukken namen welhaast de geheele aandacht in beslag. Toch werden hier en daar wel zieken door magnetisme genezen. In 1815 begon de belangstelling te Parijs te herleven. Het was omstreeks dezen tijd, dat de geestelijke Faria1), één der sterkste magne-
') Andere, eveneens beroemde magnetiseur! uit die dagen waren behalve de reeds genoemde gebroeders de Puységur, de kapitein der genie Tardy de Montravel en Deleuze.



92
tiseurs, die bekend zijn, optrad en de algemeene bewondering wekte.
Ook in andere landen begon allengs belangstelling voor het magnetisme te ontstaan. In Rusland verklaarde een door den keizer benoemde commissie het magnetisme voor zeer belangrijk en beval de praktijk den geneesheeren aan.
In 1817 werd het door het geneeskundig college van Zweden eveneens gunstig beoordeeld. De academie van Berlijn daarentegen veroordeelde in 1818 de zaak als dwaling. Verstandige Duitsche onderzoekers, zooals b,v. de beroemde medicus Justinus Kerner, ook algemeen bekend als de geneesheer van de zieneres van Prevorst, over wie hij zijn werk van dien naam schreef1), stoorden zich echter in *t geheel niet aan deze uitspraak en gingen kalm door met hun onderzoekingen, welke zij met positieve resultaten zagen bekroond.
De Fransche Academie, die zooals we zagen in 1784 het magnetisme verworpen had, kwam in 1831 weer op haar oordeel terug in haar bekend, door Husson geredigeerd rapport, waarin somnambulisme, gevoelloosheid, genezingen, gedachtenlezen enz. volkomen worden geconstateerd. De commissie was van 1825-1831 bezig geweest en had dus gelegenheid tot onderzoek genoeg gehad. Dit rapport werd niet voor het publiek gedrukt, omdat volgens Gastel, een der leden van de Academie, de feiten „de helft der fysiologische wetenschap" vernietigden ! Gastel was het dus wel om de waarheid te doen!
i) Die Seherin von Prevorst. Eröffnungen über dut innere Leben des Menschen und über das Hereinragen einer Geisterwdt In die unsere.
Mitgeteilt von Justinus Kerner, mit einer biographischen Einleitung von Dr. Carl du Prei. Leipzig Philip Reclam jun.



93
In 1837 werd het magnetisme weder eens door de Academie onderhanden genomen en nu voor de verandering verworpen.
' In 1858 legden Dr. Velpeau, Guermeau en Azam merkwaardige verslagen aan de Academie voor, die men wederom aannam!
Zoo solde de officieele wetenschap met de zaak van het dierlijk magnetisme.
Intusschen gingen de voorstanders hiervan rustig hun gang. Duidelijk blijkt dit o.m. uit de navolgende bijzonderheden uit het leven van één der grootste voorgangers van het magnetisme uit de negentiende eeuw in Frankrijk, Baron du Potet.1)
XVI. Baron du Potet.
„De Baron Jules du Potet de Sennevoye werd uit het oud adellijk geslacht van dien naam geboren op de heerlijkheid te La Chapelle, departement de 1" Yonne, den drie en twintigsten van Germinal van het jaar IV (12 April 1796). Reeds vroeg zwierf hij in de bosschen rond, verkoos niet te leeren en groeide a.h.w. als een onhandelbare knaap, waarmede niets aan te vangen was, in *t wild op. Tot zijn veertiende jaar, toen een plotselinge omkeering in hem plaats vond en hij zich aan de studie zette, deugde hij voor niets.
Inmiddels had zijn familie door de omwenteling alles verloren en werd Jules genoodzaakt naar een betrekking
1) Ontleend aan het bekende handboek ter beoefening van het magnetisme en aanverwante vakken, door A. J. Riko. Tweede geheel herziene en vermeerderde uitgave, 's Gravenhage 1896, pag. 15 en 16.



94
uit te zien; hij bekwam die in den handel, doch kort daarna viel zijn aandacht op het magnetisme en op de werken en experimenten van Deleuze en de Puységurs, die hem onweerstaanbaar aantrokken en boeiden en waarvan hij het gewicht spoedig besefte. Zijn keus was bepaald, hij zou zich aan de beoefening dezer wetenschap en aan het verlichten en helpen der lijdende menschheid wijden. Hij volgde de lessen van het College de France, begon met goed gevolg te magnetiseeren en maakte persoonlijk kennis met Faria, Deleuze en de Puységurs, die hem aanmoedigden, doch hem niet volgden op den vooruitstrevenden weg, dien hij in het onderzoek wenschte op te gaan. Weldra werd hij leermeester en opende in 1826 zijn eersten cursus (gratis) in de Passage Dauphine te Parijs; dat debuut kostte hem zijn geld en was dus materieel niet voordeelig, maar zijn volharding deed hem al spoedig tal van machtige en invloedrijke leerlingen vinden en schoone intellectueele overwinningen behalen.
Eindelijk stelde men het Hotel Dieu te zijner beschikking, waar hij met de lijders merkwaardige proeven nam en belangrijke verschijnselen en genezingen deed constateeren; daarover bestaan interessante rapporten.
De werken van du Potet zijn vele. Zijn Expériences de THótel Dieu werden viermaal herdrukt; de Propagateur, zijn Cursus, vooral zijn uitmuntend Joumal de Magnétisme, waarvan tal van jaargangen verschenen, zijn Manuel, zijn Thérapeutique Magnétique enz., verzekerden hem een welverdiend succes en niet minder roem. Tijdens zijn verblijf in Engeland in 1838 gaf hij zijn bekende „Introducrion to the study of animal magnerism" uit, een bij onze naburen zeer geschat werk.



95
Practisch bewees hij aan de wetenschap niet minder groote diensten. Zijn lessen werden even druk bezocht als zijn allermerkwaardigste séances, waartoe de geabonneerden van zijn Joumal vrijen toegang en het recht van introductie hadden. Zijn strijd met de omciëele geleerden was niet minder hevig dan die door zijn voorgangers gestreden en vooral voerde hij dien met niet minder bekwaamheid.
Al studeerende en werkende, kwam hij op magnetisch gebied tot verrassende ontdekkingen en theorieën, waarvan hij het resultaat in zijn Joumal de Magnétisme en zijn andere werken heeft neergelegd. Hij rectificeerde verschillende onjuistheden van zijn voorgangers. Welke wetenschap toch is eenmaal volmaakt? En als dat van niet één der zich uitsluitend op stoffelijk gebied bewegende wetenschappen kan gezegd worden, hoeveel minder van een studie, die zich vooral op psychologisch gebied beweegt. Indien er één man is, die het magnetisme een zeer belangrijke schrede voorwaarts heeft doen gaan en het op den wetenschappelijken weg gestuurd heeft, is het wel de uitstekende Jules, baron du Potet.
Du Potet kan met recht de meester der nieuwere magnetische school genoemd worden. Zij die hem gehoord hebben, kunnen getuigen met hoeveel overtuiging en welsprekendheid hij zijn beginselen ingang wist te doen vinden. Kon bij als geneesheer en letterkundige achting afdwingen, terecht ook werd hij in den loop van zijn werkzaam leven tot lid van verschillende geleerde genootschappen benoemd.
Hij overleed op 1 Juli 1881 op ruim 85-jarigen leeftijd en werd den vierden, op Montmartre, na afloop



96
van den lijkdienst in St. Germain des Prés, ter aarde besteld. De lijkbaar was onder kransen bedolven en op de begraafplaats waren tal van doctoren, advocaten, afgevaardigden uit het wetgevend lichaam enz. tegenwoordig. Er wefken tien redevoeringen gehouden. De geheele Fransche pers wijdde artikelen aan du Potet en deed aan zijn verdiensten recht wedervaren; het meerendeel dezer artikelen zwaaide hem zelfs grooten lof toe.
XVII.
Freiherr Dr. von Reichenbach.
Wij komen thans tot de bespreking van Freiherr Dr. von Reichenbach.
Deze geleerde werd 12 Februari 1788 te Stuttgart geboren. Hij bestudeerde de wijsbegeerte en promoveerde tot doctor in deze wetenschap. Nochtans bleef zijn belangstelling niet slechts tot de filosofie beperkt en bewoog hij zich mede op politiek en scheikundig gebied. Als ontdekker van o.a. de paraffine en het creosoot wist bij zich als chemicus een naam te verwerven.
Omstreeks het jaar 1840 begon von Reichenbach belang te stellen in electrische en magnetische verschijnselen en een studie te maken van het Mesmerisme. De vruchten dezer belangstelling waren meerdere belangrijke werken, onder welke de „Odisch-magnetische Briefe", in 1852 te Stuttgart verschenen, en „Der sensitive Mensch", 2 jaren later in dezelfde stad uitgegeven, wel de meest bekende zijn.
Von Reichenbach begon zijn voor ons hier van be-



97
lang zijnde onderzoekingen met te constateeren, dat er vele personen zijn (door hem „sensitieven" genaamd), die b.v. in een met menschen gevuld vertrek het bijna niet uithouden kunnen; die in een kerk alle moeite doen om een hoekplaats te bemachtigen en zich soms ook daar nog niet volkomen op hun gemak voelen; die de warmte van een ijzeren kachel niet kunnen verdragen, daarentegen die van een steenen zeer goed; die slechts op een bepaalde zijde kunnen slapen of tegen zekere voedingsstoffen een onoverwinnelijken afkeer betoonen. Zulke menschen houden er niet van iemand de hand te geven of kunnen het vaak volstrekt niet verdragen, dat iemand achter hen blijft staan, en zij zullen veelvuldig liever vertrekken dan genoodzaakt te zijn op een warme zitplaats zich neder te zetten. Sommige der sensitieven vertoonen enkele dier eigenschappen, andere echter alle.
Zij onderscheiden de richting van een magneet én de assen van een kristal door de uitstraling, waarvan een niet-sensitief niets waarneemt; beide zien zij in het donker lichten. Geeft men ze een door een muur gestoken ijzeren staaf in de hand, dan zeggen ze zonder aarzelen, of het in de buitenlucht uitstekende staaf einde al of niet door de zon beschenen wordt. Schijnt de zon er op, dan zien zij bovendien aan het andere uiteinde bijzondere lichtverschijnselen.
Zij onderscheiden zonder de minste aarzeling water, waarop de zon geschenen heeft van water, waarbij dit niet het geval was, waarbij volgens hun zeggen, het eerste aangenaam zuur smaakt.
Laat men zulke sensitieven een uur of een paar uur in een absoluut donker vertrek vertoeven, dan zien zij
Hel Dierlijk Mtgueliime.
7



98
alle voorwerpen lichten. Op pag. 56 e.v. van zijn „Odisch magnetische Briefe"1) zegt v. R. hierover:
„Men neme een goeden middelmatigen sensitief of een zeer gevoeligen sensitief en voere hem in de duisternis van de donkere kamer, terwijl gij een kat, een vogel, een vlinder, als deze te krijgen is, en eenige potten met bloeiende planten medeneemt. Na verloop van een paar men zult ge dan wonderbaarlijke dingen te hooren krijgen. De bloemen zullen uit de duisternis te voorschijn treden en waarneembaar worden. Aanvankelijk zullen zij zich in de gedaante van een vormlooze, grijsachtige wolk uit het dichte van de algemeene duisternis losmaken. Later zullen zich daarin meer lichte plaatsen vormen. Eindelijk zullen zij uit elkander gaan, de bloemen zullen elk afzonderlijk zichtbaar worden, steeds lichter schijnend zullen de dingen zich laten herkennen, en toen ik den overleden professor Endlicher, den beroemden botanicus, die een middelmatig sensitief persoon was, zulk een bloempot voorgezet had, riep hij verschrikt en tevens verwonderd uit: „Het is een blauwe bloem, het is een gloxinie!" Het was inderdaad een gloxinia speciosa, var» coerula, die hij in absolute duisternis gezien en naar vorm en kleur herkend had. Zonder licht kan men in het duister niet zien; er moest dus licht aanwezig geweest zijn om de plant op zulk een duidelijke wijze te kunnen waarnemen, zoodat niet alleen vorm maar ook kleur gezien werd. En vanwaar kwam dit licht? Het kwam inderdaad uit de plant zelf: zij lichtte. Vruchtbeginsel, stamper, meeldraden, helmknopjes, bloemkroon, bloemstengel,
") Zweite Ausgabe 1857. Brief V.



99
alles vertoonde zich zacht lichtend, zelfs de bladeren konden, ofschoon minder sterk lichtend, gezien worden. Alles scheen in een teeren gloed, de bloem het duidelijkst, de stengel lichter dan de bladeren. Uw vlinder, uw vogel, uw kat — alle zullen in de duisternis te voorschijn treden, deelen van hen zullen lichtend worden en zich met hen. heen en weer bewegen. Echter spoedig zult gij van den sensitief de verklaring vernemen, dat hij — u zelf ziet. Eerst zult gij hem verschijnen als een bijna vormlooze witte sneeuwman, spoedig daarna als iemand met een harnas aan en met een hoogen helm op, tenslotte vreesaanjagend, als een lichtende reus. Laat gij den sensitieven mensch zijn eigen gestalte beschouwen, dan zal hij tot zijn verbazing ook opmerken, dat ook hij zelf licht afgeeft, niet alleen zijn armen, ook zijn voeten, beenen, borst, kortom zijn geheele lichaam. En dit alles door de kleeren heen. Vestigt men de aandacht van den sensitief op de handen, dan zal hij beginnen met te zeggen, dat zij op grijzen rook of damp gelijken, daarna zullen zij hem doen denken aan schaduwomtrekken op een zwak verlichten achtergrond; eindelijk-zal hij de vingers zelf lichtend zien, zij zullen doen denken aan datgene wat men ziet, wanneer men zijn hand dicht bij een kaarsvlam houdt; deze lijkt dan doorschijnend. De hand zal langer schijnen dan zij in werkelijkheid is, aan iederen vinger zal een lichtend verlengstuk worden waargenomen, en van de punt van de vingers af zal een licht stroomen, dat naar omstandigheden van half tot nog eens zoo lang is als de vinger zelf. De hand zal door deze vurige staarten, die zich aan iederen vinger bevinden, haar werkelijke lengte schijnen te hebben verdubbeld. Het meest verlicht zullen



100
de laatste vingerleden zijn en biervan de nagelwortels op hun beurt het sterkst.
Als de eerste verwondering over dit tot nu toe verborgen gebleven lichten van den mensch voorbij is en gij wilt Uw vragen op de kleuren van het licht, dat de mensch uitstraalt richten, dan zult ge misschien met nieuwe verrassing vernemen, dat de rechterhanden een blauwachtig licht afgeven, terwijl de linker geelrood schijnen, en dat op grond van dit feit deze lichter en gene donkerder schijnen; dat hetzelfde verschil bij de voeten waarneembaar is, dat zelfs de geheele linkerzijde van uw gezicht donkerder, meer blauwachtig is dan de linker, ja dat de geheele rechterzijde van uw gansche lichaam blauwachtig en iets meer donker, de geheele linkerkant echter geelroodachtig en merkbaar lichter zich vertoont
XVIII.
Zijn standpunt. — Het Odlicht. — Magnetiseeren.
„Ik heb met den 50-jarigen schrijnwerker Bollmann in Weenen, een middelmatig sensitief mensch, in Augustus 1845 de navolgende proef genomen: in zijn linker hand legde ik mijn rechter, op zoodanige wijze, dat onze vingers elkaar kruisten, echter nauwelijks elkaar aanraakten. Na verloop van een minuut echter verving ik mijn rechter door mijn linker vingers. Zoo wisselde ik eenige malen na elkaar en vernam bij deze gelegenheid, dat de sensitief mijn rechter, blauwlichtende hand als koeler aanvoelde dan mijn linker, geel(rood) lichtende, die hij als beduidend warmer aanvoelde. Wat ik zocht was gevonden; ik herhaalde deze proef met meer dan



101
honderd verschillende sensitieven met ontelbare variaties, en steeds vond ik hetzelfde bevestigd. Toen ging ik na, hoe het in dezen bij wangen, ooren, oogen, neusvleugels, ja bij tonghelften gesteld was en zulks mede op verschillende wijzen; steeds echter kreeg ik hetzelfde resultaat, dat de linker hand van een sensitief, de rechter van ieder mensch, man of vrouw, koeler, de linker daar- . entegen warmer aanvoelt. En bijgevolg ziet gij, dat de mensch van de rechter- naar de linkerzijde evenzoo en met dezelfde kenteekenen tweevoudig is als een kristal tusschen de polen van zijn grooten as, als de magneet tusschen zijn noord- en zuidpool, als het zonlicht tusschen blauw en rood-geel. En daar de werkingen met hun kenteekenen dezelfde zijn, zoo hebben wij het recht te besluiten, dat ook de oorzaken dezelfde zijn zullen; en hieruit volgt, dat ook de mensch Od') uitstraalt, en zulks op dezelfde wijze als alle andere Odbronnen, welke wij tot op heden hebben waargenomen. Ik heb katten, hoenders, eenden, honden, paarden, runderen op dezelfde wijze laten onderzoeken en men kwam tot de ontdekking, dat het bij hen precies eender gesteld was; planten, die ik van den wortel af tot aan de bladeren toe liet onderzoeken, bleken aan dezelfde wetten onderworpen te zijn. Alles dus, de geheele levende organische natuur, licht en bevat een grooten rijkdom aan Od . . .
i) De door v. R. beschreven emanatie noemde hij .Od". Op pag. 200 van zijn .Odisch magnetische Briefe" (brief XVI) apreekt hij ons van de etymologie van dit woord. »Va",eenwoordulthetaan.kriet,beteekent: vraaien.HetLatnnsche vado hetc^Noorschevadabeteekent: ik ga snel, ik ijl weg, stroom weg. Het oud-Germaansche Wodan duidt het begrip van het alles doordringende aan; in de onderscheidene oude idiomen verandert het in Wuodin, Odan, Odin. waar het de alles doordringende kracht aanduidt, die ten slotte in een Germaanschen Uod gepersonifieerd werd. .Od" is derhalve het woord voor een alles in de geheelenatuur met groote kracht snel doordringend en doorstroomend dynamide.



102
In zijn zevenden brief behandelt v. R. het Mesmerisme.
„Gij zult mij thans vragen hoe wij, van ons standpunt uit, het z.g. dierlijk magnetisme moeten zien. . . ."
„Mesmer, volgens den stand der natuurwetenschappen van zijn rijd, hield het (Od) voor magnetisme en noemde het dierlijk magnetisme. De uitdrukkingen Od en Mesmerisme zullen elkaar niet in den weg staan: de eene behoort tot het gebied der physica en duidt een wereldkracht aan (Weltkraft); de andere geldt een speciale aanwending van deze kracht in de therapie en behoort thuis in de geneeskunde."
„Gij weet, dat waar gij ook met uw vingers een sensitief aanraakt, een voelbare en een in 't donker zichtbare inwerking op hem uitgeoefend wordt. Het is echter niet volstrekt noodzakelijk, dat de sensitief hierbij wordt aangeraakt, reeds de eenvoudige nadering uwer vingers is voldoende om belangrijke verschijnselen te bewerkstelligen. De uitstraling, welke men in het donker uit uw vingers te voorschijn ziet treden, bereikt zekerlijk het lichaam dat gij genaderd zijt en werkt er op in. Op een afstand van meerdere duimen kunt gij nog zeer sterke prikkels veroorzaken; echter ook nog op één of meerdere voeten af stands is de middelmatige sensitief in staat uw uitstraling gewaar te worden. Uiterst sensitieve personen zijn zelfs in staat uw uitstraling te gevoelen wanneer ge u op een kamerlengte afstand van hen bevindt, ja ik heb gevallen waargenomen, waarbij een afstand van 20, 30 en nog meer schreden nog geen noemenswaard beletsel was.
Tot hiertoe beschouwden wij slechts eenvoudige aanrakingen, zonder beweging. Thans echter noodig ik u uit met de toppen van uw vingers of met uw vlakke hand, of met een kristalpool, of met een magneet, van



103
de een of andere plaats van het lichaam van den sensitief af, een beweging naar een andere willekeurige plaats te maken. Wanneer gij b.v. uw rechter vingertoppen op den linker schouder van uw sensitief plaatst, en daarna daarmede zachtjes en langzaam tot het gewricht van den elleboog strijkt, of, wanneer gij dit wenscht, langs den geheelen arm tot aan de vingers, dan zult gij, evenals te voren bij de aanrakingen zonder beweging, over de geheele lijn een inwerking te voorschijn- roepen. Gij zult een koele streep bewerken, die men als een keten van ontelbaar vele koelgemaakte punten beschouwen kan. Dit noemen de (magnetische) artsen een streek (passé). Doet gij hetzelfde op andere plaatsen, over de linker helft van het hoofd, het linker gedeelte van het lichaam, van den linkervoet af tot over de teenen, dan zult gij overal een koel aanvoelende streep nalaten. Indien gij dezelfde bewegingen met uw linkerhand over de rechterzijde volbrengt, dan veroorzaakt gij hier dezelfde verschijnselen als daareven vermeld. Beide zijn ongelijknamige aanrakingen. Neemt gij eindelijk uw beide handen en strijkt gij met uw rechter over de linker Uchanmshelit van uw sujet, terwijl gij tegelijkertijd met uw linker over de rechter lichaamshelft ervan strijkt, van het hoofd tot de voeten, dan zal uw proefpersoon een aangenaam gevoel van koude en rust waarnemen, En dat nu, wat ge zooeven gedaan hebt, dat is het, wat de leerlingen van Mesmer en alle zoogenaamde magnetische artsen een dierlijk magnetische, een mesmerische passé noemen. Gij kunt thans magnetiseeren.
Het is hierbij, zooals ge licht zult inzien, in werkelijkheid onverschillig, of gij de passé met de handen, met



104
kristalpolen of met magneten maakt, of gij onmiddellijk op de naakte huid of over kleederen, op een afstand van een halve span, van een el of meer magnetiseert. Steeds zal hetzelfde verschijnsel bewerkstelligd worden; de kracht is echter afhankelijk van den afstand, minder sterk naarmate de afstand grooter is.
De invloed dus die. vreemde, ongelijknamige Od emanaties op de lichaamshelften van een sensitief uitoefenen, is als het wezen van het z.g. magnetiseeren te beschouwen. Als gij het in het donker doet, zien de sensitieven vurige bundels uit uw strijkende vingers of polen te voorschijn treden. Voorts nemen zij waar, dat op de plaatsen waar deze bundels hun lichaam raken, dit sterker begint te lichten dan het dit voorheen uit zich zelf alreeds deed. Door het magnetiseeren ontstaan dus sterk lichtende plekken op het lichaam van den proefpersoon, die zich verplaatsen met de vingers van den magnetiseur. Uit dit lichtverschijnsel, alsmede uit het verwekte gevoel van koude, kunt gij gemakkelijk besluiten, dat de magnetiseur op het lichaam van zijn sujet een prikkel uitoefent, en weliswaar een zoodanigen, dat men niet anders kan dan dezen een groote beteekenis toe te kennen. Ook kan men niet anders dan erkennen, dat het Od, dat met een blauwe kleur uitstroomt, op Od dat rood gekleurd is, m.a.w. dat twee ongelijknamige kleuren, op heel eigenaardige wijze srimuleerend inwerkt.
En daar het menschelijk lichaam een krachtige Odbron is, het Od bovendien van groote beteekenis voor zijn innerlijk wezen is, zoo behoeft het wel geen betoog, spreekt het wel vanzelf, dat odische passes diep in s menschen fysisch en psychisch zijn ingrijpen kunnen.



105
Verwekking van slaap of van onrust, invloeden op ziekelijke storingen in het lichaam, nuttige en schadelijke inwerkingen door „handoplegging, bestrijkingen, enz." zijn opgrond van dit alles geen „betreurenswaardige dwalingen, geen leugen en bedrog en bijgeloof", zooals sommigen wel willen beweren, doch fysiologische verschijnselen, natuurkundige feiten, wier waarheid op ervaringsgronden niet betwijfeld kan worden. Slechts zij, die zich nooit de moeite gegeven hebben deze fenomena te bestudeeren kunnen zich zulke onjuiste opmerkingen daarover laten ontvallen.
Vraagt gij mij echter naar de werkelijke waarde van de toepassing van het Od voor geneeskundige doeleinden, zoo antwoord ik, dat ik, ofschoon overtuigd dat deze waarde zeer groot £an worden, wanneer de kennis der samenstelling van het Od en zijn verrichtingen ontwikkeld is geworden, momenteel haar echter nog beperkt en onzeker acht.
Wanneer men de magnetiseurs hoort spreken, dan zou men echter meenen, dat zij in staat zijn nagenoeg alle ziekten te genezen, evenals Mesmer dit reeds voor 80 jaren beweerde. Iedere arts, onverschillig tot welke school hij behoort, verbeeldt zich, dat wanneer de zieke beter wordt, dat alleen aan hem en zijn kunst te danken is; waarom* zou de magnetische arts minder tevredenheid met zich zelf vertoonen. Wij anderen, wij weten wel dat van de 20 genezen parienten er 19 van zelf of trots den arts weder op de been komen. Zooveel heb ik echter intusschen waargenomen en als zeker en vaststaand geconstateerd, dat op iedere plaats van het menschelijk lichaam, waarop men een hand legt of waarover men een hand beweegt, en zulks op zoodanige wijze, dat onge-



106
lijknamige polen op elkaar inwerken, een verhooging der levenskracht plaats vindt, en niet slechts een oppervlakkige, doch een die spoedig diep inwerkt en tot op de meest inwendige organen toe. Waar dus plaatselijke verslapping plaats vindt, daar kan men verlevendiging en verhoogde werkzaamheid wekken. Dat is een belangrijk en veelomvattend algemeen resultaat, dat artsen met inzicht zullen weten te waardeeren. Bij ziekten die met somnambulisme, catalepsie, maanziekte en soortgelijke zenuwtoestanden verbonden zijn, blijkt een magnetische behandeling uitstekende resultaten te hebben. Vooral ben ik de meening toegedaan, dat krampen door Od krachtig beïnvloed kunnen worden; ontelbare malen heb ik ze willekeurig doen verdwijnen en te voorschijn geroepen. Maar wanneer ik artsen') aan het ziekbed bezig zag, dan heb ik, enkele goede uitzonderingen hier buiten beschouwing gelaten, door hen zulke allerdwaaste, met de eigenschappen van het Od in geen enkel opzicht in harmonie zijnde, dingen zien doen, dat het absoluut onmogelijk was dat hieruit voor de zieken ook maar iets, hun genezing bevorderends, kon te voorschijn komen. Zonder ook maar de geringste kennis van het wezen en van de wetten van een zoo ingewikkelde kracht als het Od, zonHer in het minst notitie te nemen van het feit dat linker en rechter lichaamshelft met betrekking tot het Od eikaars tegengestelde polen zijn en alle daaruit voortvloeiende verschijnselen en noodzakelijkheden, zoo gaan vele magnetiseurs te werk, en wat kan zulk een handelwijze ooit voor gunstige resultaten bereiken. Wij mogen echter hopen dat wanneer de natuur van het Od en de
l) v. R. bedoelt hier magnetische artsen, magnetiseurs.



107
gevolgen van zijn inwerking op het levende organisme het voorwerp van een grondig wetenschappelijk onderzoek zijn geworden, en men op deze wijze tot juister begrip van het wezen van het Od gekomen zal zijn, ook onze artsen beginnen zullen de beunhazerij op magnetisch gebied te vervangen door een rationeel te werk gaan. Dan zal het Od aangewend worden zooals het behoort te worden aangewend tot heil der zieken.
XIX.
Antonio Regazzoni. — Braid. Liébeault en zijn school.
Het tijdvak van + 1860 tot + 1900 is de periode der rondtrekkende magnetiseurs, waarvan Antonio Regazzoni één der eersten was.
A. J. Riko schrijft op pag. 1 van zijn hier reeds genoemd Handboek:
„Het was in den zomer van 1859, dat ons land bezocht werd door den Italiaanschen magnetiseur Antonio Regazzoni van Bergamo.
Allerwegen in en buiten Europa had hij het grootste opzien verwekt en was in de geheele pers besproken; allerlei illustratiën gaven afbeeldingen van zijn séances, of namen portretten van zijn sujetten op, kortom: niemand vóór hem had zich op het geheimzinnig gebied van het magnetisme zulk een bekendheid verworven en zulk een krachtigen stoot aan de bevordering der belangstelling gegeven. Regazzoni was een leerling van den destijds op het gebied van het magnetisme bekenden Aartsbisschop van Athene.



108
Ook te 'sGravenhage trad hij herhaaldelijk op; zijn programma vermeldde, dat zijn proeven door de voornaamste geleerde genootschappen Waren gevolgd en dat deze bewijzen gegeven hadden het belang der zaak te begrijpen. Zooveel is zeker, dat Regazzoni behoorde tot degenen, die omstreeks dien tijd het meest toebrachten tot de verspreiding der studie."
Na een beschrijving te hebben gegeven van hetgeen alzoo op de séances van Regazzoni te zien was (catalepsie, extase, „foudroiement a distance", somnambulisme, enz.) vervolgt Riko op pag. 2:
„Onder de toeschouwers der séances van Regazzoni bevond zich ook de schrijver van deze bladen. Belangstellend had hij reeds onderscheidene werken over het magnetisme gelezen en kleine proeven gezien. De séances van R. gaven echter den stoot tot het voortzetten der studie en toen deze te 's Gravenhage een cursus opende, behoorde hij onder degenen, die zijn lessen gedurende eenige maanden bijwoonde. Ze werden gevolgd door tal van personen uit den beschaafden stand, waarvan velen het magnetisme later met vrucht beoefenden. Het was de eerste cursus in Nederland gehouden. Het gevolg van die lessen was, dat de leerlingen al meer en meer van het belang dier studie doordrongen werden en wat men daar zag en bijwoonde, bracht sommigen hunner er toe, ook de praktijk bij de theorie te voegen. In den loop der jaren kwam schrijver niet alleen in het bezit van een voor ons land zeer goede bibliotheek op dit gebied, maar zag bij onder zijn eigen bewerking zich alle verschijnselen ontwikkelen, door R. voortgebracht niet



109
alleen, maar ook andere, tot het zoogenaamd transcendentaal magnetisme behoorende, werden niet zelden in tegenwoordigheid van talrijke getuigen, waaronder Verschillende geleerden, geconstateerd.
Aan den pennestrijd op dit gebied namen velen een levendig aandeel en schrijver hadhet voorrecht in aanraking te komen, niet alleen met de meest bekende beoefenaren in ons land uit zijn rijd, zooals de doctoren Rijken, Verwey, de Chirurgen Becht, Hoek, de heeren Joh. Revius, van Son, Katz en velen anderen van naam, maar ook met de meest bekende beoefenaars in Europa en elders.
Het magnetisme is door schrijver nimmer als zijn vak beoefend. Alleen belangstelling, die voortdurend sterker werd, bracht hem tot theoretische studie en later tot praktisch onderzoek, en op dit gebied verkreeg hij dan ook allengs, al wat er op te vinden is.'
Tot zoover Riko.
Duidelijk spreekt uit het hier aangehaalde de groote beteekenis die rondreizende practici als Regazzoni, Hansen, Donato, van Oosten e.-a. voor de zaak van het magnetisme gehad hebben. Zeer zeker heeft het hedendaagsche magnetiseurswezen voor een belangrijk deel zijn ontstaan aan hen, als promotors, te danken.
In het jaar 1841 trad de Zwitsersche magnetiseur Ch. Lafontaine in Manchester op. De arts, James Braid ging zijn voorstellingen bijwonen, met het oogmerk Lafontaine te ontmaskeren. Het resultaat was echter, dat Braid de echtheid der verschijnselen moest erkennen. Hij zette zich nu aan de bestudeering ervan en wist langs mèchanischen weg een gedeelte der verschijnselen,



110
te bewerkstelligen') die bij bij Lafontaine had waargenomen en die deze met behulp van een magnetisch nulde meende te verkrijgen.
Zonder te bedenken, dat men éénzelfde resultaat best langs twee verschillende wegen kan bereiken en dat het feit, dat bij langs den weg der fysische inwerking enz., op het zenuwstelsel een aantal verschijnselen bewerkstelligde, die Lafontaine door middel van een magnetisch fluïde meende te bereiken, derhalve nog volstrekt niet zeggen wilde dat Lafontaine's meening een dwaalbegrip was, verklaarde Braid het fluïde voor een fictie.
Braid vond niet veel erkenning bij de wetenschappelijke wereld; de tijden waren nog niet rijp voor een belangstelling der geleerden in de hierboven bedoelde verschijnselen, onverschillig of deze door een magnetisch fluïde dan wel langs den weg der fysische inwerking op het zenuwstelsel bewerkstelligd werden. En, we weten dit nu allen wel, dat de geesteshouding der onderzoekers voor het doordringen eener nieuwe waarheid steeds van veel grooter belang is, dan de feiten zelve. „Feiten kunnen hoogstens het denken bevruchten, maar is dit niet rijp voor ontvangenis, dan gaan ze spoorloos ten gronde, als de spermatozoën in een onvruchtbare baarmoeder." (Dr. P. A. Dietz).
In 1866 gaf de Fransche arts Liébeault een werk uit over den kunstmatigen slaap en daaraan verwanten toestanden. („Du sommeil et des états analogues"). Lié-
1) Braid bewerkte hypnose door zijn patiënten te laten staren op een schitterend voorwerp, dat somwijlen zoodanig werd geplaatst, dat het zien vermoeiend werkte. Soms was daarbij alleen het sterk opwaarts convergeeren der oogen voldoende om hypnose te doen ontstaan.



111
beault beweerde hierin, dat alle hypnotische1) verschijnselen te voorschijn konden geroepen worden door fantasievoorstellingen. Het eigenlijke wezen der hypnose zou dus volgens hem de suggestie zijn.
„De ideeën van Liébeault", zeggen Binet en Féré, „vonden slechts ongeloovigen: zijn meeningen leken zoo vreemd, dat de geneesheeren ze verwierpen zonder nader onderzoek; de schrijver leefde teruggetrokken, gescheiden van de medische wereld, alleen voor zijn zieken, die bijna allen behoorden tot de arme bevolking, en voor zijn overtuiging. Toch moet men aan Liébeault de groote verdienste toekennen, een nauwkeurig waarnemer en geoefend practicus te zijn geweest; zijn overtuiging had hem echter onaangenaamheden van de zijde zijner collega's bezorgd en hij zoude er nooit in geslaagd zijn, zijn meeningen door zijn omgeving te doen deelen, zonder de werken van Charcot en zijn leerlingen, die de studie van het hypnotisme hebben gerehabiliteerd."
Zoo zien wij dus in het midden der vorige eeuw ten opzichte der verschijnselen van het dierlijk magnetisme drieërlei standpunt ingenomen worden :
1°. negatie c.q. ontkenning;
2°. erkenning der verschijnselen doch ontkenning dat deze door middel van een magnetisch fluïde zouden worden bewerkstelligd;
3°. erkenning der verschijnselen met erkenning dat deze door middel van een magnetisch fluïde worden bewerkstelligd.
Langzamerhand ontwikkelde zich een groep, die een
*) Afgeleid van het Grieksche woord „hypnos" dat „slaap" beteekent.
II HMUHB Ui—11II lllllilw



112
vierde standpunt innam; een standpunt dat het midden hield tusschen het tweede en derde. Onder de namen van hen die deze groep samenstellen, treffen wij dien van menig geleerde van naam aan, zoo o.a. die van F. W. H. Myers en Charles Richet. Beide geleerden zijn aanhangers van de school van Nancy*) en gelooven nochtans dat met „Schlagwort" „suggestie" lang niet alles verklaard is.
In zijn laatste levensjaren ging Liébeault, die zooals -we gezien hebben aanvankelijk een overtuigd aanhanger ■der school van Nancy was en derhalve tot de tweede groep behoorde, mede zich bij de vierde groep aansluiten op grond van talrijke ervaringen opgedaan bij kinderen heneden drie jaren.
Zijn proeven met deze sujetten heeft hij gepubliceerd in zijn „Etude sur le Zoömagnétisme" en zij bestaan uit het met goed gevolg mesmeriseeren dezer kleinen. Aangezien Liébeault hier iedere suggestieve inwerking uitgesloten acht, maakten deze ervaringen hem geneigd te gelooven, dat deaanhangersderfluïdehypothese toch niet zoover bezijden de waarheid zijn, als hij aanvankelijk wel meende.
Liébeault's „Etude sur le Zoömagnétisme" verdient de aandacht van ieder ernstig bestudeerder van ons onderwerp en meerdere onderzoekers van naam, o.a. prof. Aug. Forel*), hebben er zich met waardeering over uitgelaten.
*) Men onderscheidt bij het hypnotisme 2 scholen, t.w. die van Nancy en die van Parijs. De eerste schrijft alle verschijnselen, met inbegrip van het brengen in den hypnotischen toestand, aan suggestie toe en zoekt de verklaring slechts in de psychische vermogens en eigenschappen van den mensch. De tweede daarentegen erkent de suggestie niet als noodzakelijke factor, noch voor het in hypnose brengen noch voor de voortbrenging der daaruit volgende fenomena. Men zoekt de verklaring in fysiologie en anatomie (Braid) en in het Mesmerisme (fluïde).
') Forel: „DerHypnotismusundseineHandhabung", pag. 14. Stuttgart 1889.



113
XX.
Albert de Rochas en zijn Onderzoekingen.
Onder hen, die getracht hebben de objectiviteit van het magnetisch fluidium zoo wetenschappelijk mogelijk aan te toonen, neemt zeer zeker Albert de Rochas een eereplaats in.
Albert de Rochas d'Aiglun werd 20 Mei 1837 te St. Fermin geboren. In 1857 bezocht hij de polytechnische school, vanwaar hij in 1859 overging tot de militaire academie te Metz, die hij in 1861 als luitenant der genie verliet.
Reeds op jeugdigen leeftijd trok hij doorzijn wetenschappelijken zin de aandacht en zien wij hem op grond van dit feit in 1864 bij keuze tot kapitein bevorderd worden. Aan den oorlog van «* 870 nam bij deel als stafofficier bij het groote hoofdkwartier van den gouverneur van Metz.
Na dien oorlog werd hem onder leiding van generaal de Rivière en kolonel de Villenoisy de inrichting van het versterkte kamp te Grenoble ter verdediging van het Italiaansche front toevertrouwd.
In 1880 bevorderd tot bataljonscommandant werd bij in 1887 opnieuw naar Grenoble verplaatst als chef der genie. In 1890 verliet hij het actieve leger om zich te wijden aan het bestuur der polytechnische school te Parijs. Zijn illusie om daar meer en beter gelegenheid te vinden voor zijn wetenschappelijke, psychische studiën werd al heel spoedig een groote teleurstelling voor hem. De inspecteur-generaal André verklaarde, dat hij niet kon toelaten, dat men zich in een militair gebouw bezig hield met occulte wetenschappen. Of kolonel de Rochas
Het Dierlijk Magnetisme.
8



114
al opmerkte, dat alle wetenschappen occult waren voor zij ontdekt werden, en of hij al argumenteerde dat de polytechnische school geen speciaal militaire inrichting was, niets hielp, hij was gedwongen in 1900 het laboratorium te verlaten, dat hij met zooveel zorg en met behulp van commandant Colson had ingericht om de uitstralingen en fluïdes te bestudeeren, welke waargenomen werden door de zeer gevoelige zintuigen van zekere proefpersonen. Dit alles belette hem evenwel niet om zijn onderzoekingen voort te zetten, nu hij geheel onafhankelijk was. Sedert 1902 heeft hij zich uitsluitend aan het onderzoek der supernormale verschijnselen gegeven met al de kracht van zijn scherpzinnig verstand en al de volharding aan zijn karakter eigen.
Zijn villa te 1'Agnélas nabij Voiron werd nu tot zijn heengaan in 1914 zijn laboratorium, waar hij menig groot medium van wereldreputatie, o.a. Eusapia Palladino, ontving en bestudeerde.
De eerste vruchten van zijn studieën op het gebied der transcendentale psychologie legde de Rochas neer in zijn in 1882 te Parijs bij Masson verschenen werk: „ La Science des philosophes etl'artdes Thaumaturges dans 1 'antiquité . Spoedig ging de R. van de historische onderzoekingen oyer tot de proefondervindelijke, hetgeen bleek uit zijn werk „Les Forces non définiées", dat in 1887 het licht zag.
Een zeer diepgaande studie maakte onze auteur van de verschijnselen van het hypnotisme, omdat volgens zijn meening het onderzoek van verschillende supernormale verschijnselen met behulp van hypnotische sujetten vergemakkelijkt wordt.
De drie toestanden der hypnose, door prof. Charcot



115
onderscheiden, t.w.: lethargie, catalepsie en somnambulisme, waren voor de Rochas slechts de eerste schakels van een langen, regelmatig gevormden keten van toestanden, welke de magnetische slaap kan doorloopen.
In zijn werk: „Les Etats profonds de THypnose"1) zegt de Rochas op pag. 5 e.v. dat de artsen der Salpétrière niet verdér zijn gekomen dan de somnambulistische toestand, omdat zij geen oog hadden voor de werkwijzen (methoden) der magnetiseurs. Op grond van dit feit zagen zij zich met betrekking tot het opwekken van den hypnotischen toestand beperkt in hun middelen om genoemden toestand op te wekken, daar zij slechts met behulp der suggestie of der door Braid en volgelingen aangegeven middelen werkten en het middel der magnetiseurs, een (hypothetisch) fluïde negeerden.
De Rochas meent verder dat zij zich hierdoor ook in hun sujetten beperkt zagen, daar velen hunner slechts door magnetische passes in hypnose gebracht kunnen worden.
Door middel van magnetische passes nu wist de Rochas in een twintigtal minuten voldoend gevoelige sujetten de navolgende fasen te doen doorloopen:
1 °. Toestand van lichtgeloovigheid.
2°. Lethargie.
3°. Catalepsie.
4°. Lethargie.
5°. Somnambulisme.
6°. Lethargie.
7°. Toestand van Rapport.
8°. Lethargie.
1) Paris, bibliothèque Chacomac, 5e druk, 1904. De eerste druk verscheen in 1892 bi) Chamuel.



116
Zooals de lezer hieruit zien kan, brachten zijn magnetische passes hem bderdaad verder dan de nuddelen der Salpétrière. ,
Met betrekking tot den toestand van Rapport zegt de Rochas ons nu dat deze toestand, welke volgens hem de hoogste en meest verheven graad is der tot op heden bekende en 't moeilijkst om op te wekken, ons de meest eigenaardige verschijnselen biedt, waarvan hij dns op pag 11 e.v. van zijn werk over de diepe toestanden der hypnose een en ander mededeelt. Deze hier alle te vermelden, zbu mij te ver buiten mijn onderwerp voeren en ik moet mij derhalve bepalen tot het vermelden van dat verschijnsel, dat voor ons hier van het meeste belang is zijnde het feit dat het sujet een fluidium waarneemt, dat uit de oogen, vingers, neusgaten en ooren van den magnetiseur te voorschijn treedt en dat tweeërleigeuren vertoont, t.w. blauw en rood (rechterlichaamshelft rood, linkerlichaamshelft blauw).
Ook uit magneten, kristallen, enz. net het sujet een uitstrating te voorschijn treden en bevestigt dus zoodoende de waarnemingen van de Reichenbach s proefcrsonen.
In zijn werk „L'extériorisation de la sensibuité ) deelt de Rochas ons een en ander mede van zijn proefnemingen met een jongmensen, een zekere Albert L... die hoogst gevoelige gezichtsorganen bezat. Hij zag kleuren waar normale oogen niets waarnamen en dat vermogen vond misschien zijn oorsprong in het feit dat de bodem van zijn oogen bloedvaten vertoonden, die ongeveer driemaal zoo dik waren als die van normale oogen. )
i) Paris, Chamuel 1895, le druk.
s) A. de Rochas, L'extériorisation de la sensibilite pag. /.



117
Deze Albert L. nam waar, dat gewoonlijk de rechterkant van een mensch een blauwen gloed heeft, de linkerzijde zich rood vertoont. Vooral de oogen, ooren en neusvleugels zag hij duidelijk getint en des te meer naarmate de persoon krachtiger was. Bij hysterische mannen en vrouwen zag hij het rood in violet overgaan; bij verlamde lichaamsdeelen de uitstralingen zwak en afgewisseld met donkere vlekken. Uit de oogen van lijken zag hij nog eenige uren na den dood een licht uitstralen en de hersenen van dieren vertoonden volgens zijn zeggen de beide kleuren nog een tijdje na hun dood. Visschen buiten het water vertoonen volgens de proefpersoon dezelfde tinten als de andere dieren, maar in het water werden ze door hem niet waargenomen; misschien worden ze daar opgelost. Evenzoo zag Albert L. uit den N. pool van een magneet een blauw licht stralen, evenals uit den -}- pool van een galvanisch element.
Waren deze verklaringen betrouwbaar?
Ten einde te trachten deze vraag te beantwoorden, nam de Rochas de navolgende proefnemingen:
Een natuurkundige, de Heer C, die van de proeven van d. R. niets wist, zat in een vertrek, waarin een galvanische batterij was opgesteld. Door een commutator kon hij den stroom der batterij willekeurig van richting doen veranderen en ook stopzetten. De beide draden der batterij liepen naar eene andere kamer, waar Kol. de Rochas zat met Albert L. De heer C. noteerde bij elke proefneming den stand, dien hij aan den commutator gaf, en van die verschillende standen wist ook de Rochas niets. Albert L. had vóór zich een aantal schetsjes van een electromagneet, die vóór hem op de tafel stond en



118
die opgewekt werd door den galvanischen stroom van uit het naburig vertrek. Hij had een blauw en een rood potlood en teekende op elk der schetsjes met een blauwe of een roode streep aan, welken gloed hij van den eenen of van den anderen pool zag uitgaan. Er werd geen woord gesproken. Kol. de Rochas nummerde de teekeningetjes en verzamelde die. Die teekeningen werden na de proefneming vergeleken met de aanteekeningen van den heer C, en nu bleek het, dat Albert L. telkens de polariteit van den electromagneet volkomen juist had aangegeven. Zulk een resultaat rechtvaardigde wel het volkomen vertrouwen in a. het bestaan van het verschijnsel, b. de nauwkeurige waarneming van Albert L., c,in zijne eerlijkheid. Was er geen stroom gezonden door de windingen van den electromagneet, dan zag hij niets, en hij gaf het aan de beurt zijnde papiertje onveranderd door.
Een tweede reeks proeven werd genomen met een spectroscoop. Zulk een toestel bestaat uit een koperen buis, die aan het eene uiteinde een schuifje draagt, dat men met een stelschroef je langzaam kan openen of sluiten; voor dat schuifje plaatst men een lichtbron, die men wil onderzoeken. In de buis bevindt zich een bolle lens zóó, dat de lichtspleet op brandpuntsafstand van de lens ligt: het licht komt dus als parallel licht uit de lens. Het valt nu op een prisma (van glas, kwarts, benzol, zwavelkoolstof) en wordt nu ontleed in de zeven kleuren van den regenboog. Deze worden vergroot waargenomen door de Oculairbuis; de eerste buis heet collimator. Door eene kleine verschikking kan men maken, dat bijv. alleen de roode stralen van het spectrum door den waarnemer worden gezien, of een der opvolgende kleuren.



119
Welnu, Albert L. nam een zekere kleur waar; bracht nu de Rochas zijne linker- of zijne rechterhand onder vóór de spleet, dan zag L. eene verandering in de kleur, doordat hij tevens de gekleurde uitstraling der vingertoppen zag, terwijl er voor gezorgd was door het plaatsen van een groot scherm, waar de koker met lichtspleet doorheen stak, dat hij de bewegingen noch zien, noch gissen kon. Volledigheidshalve zij hier nog aangeteekend, dat Albert L. de spectrale kleuren omgekeerd zag, een verschijnsel, dat zich telkens herhaalde en waarmede rekening werd gehouden; aan de realiteit der waarnemingen deed dit evenwel niet af.
In eene volgende zitting werden beurtelings de N. en de Z. pool van een electromagneet vóór de lichtspleet van den collimator gebracht. De waarnemingen kwamen weer geheel overeen met de plaatsing van den electromagneet en van het oculair.
Verder werden proeven genomen met gepolariseerd licht. Een polariscoop is een toestel, bestaande uit twee kristallen, Nicols genoemd, die in een bepaalden stand licht doorlaten en in een anderen stand (na 90 draaiing) tegenhouden. Men liet nu Albert L. door den polariscoop zien over de polen van een electromagneet heen, dien hij niet zag. Tevens werden de Nicols buiten zijn weten gedraaid en hij gaf zonder zich ooit te vergissen aan, wanneer hij het blauwe of het roode licht zag uitdooven, en wanneer hij zich weer vertoonde en toenam.
Herhaalde malen zijn deze proeven door kolonel de Rochas genomen en steeds met succes bekroond. Hij heeft, waar van Reichenbach zich moest verlaten op het gezicht van zijne proefpersonen, gebruik gemaakt van



120
natuurkundige instrumenten, die v. R. niet kennen kon, en daarmede resultaten bereikt, analoog aan die van eerstgenoemden vorscher.
XXI.
Proeven met de Mediums Politi en mevrouw Lambert.
Het navolgende is de vertaling van een opstel door de Rochas voor „Die Uebersinnliche Welt", Februari 1903 geschreven.
I,
De officieele wetenschap ziet zich genoodzaakt langzamerhand alle door de magnetiseurs sedert geruimen rijd waargenomen verschijnselen als juist te erkennen. Zij ontkent echter nog hardnekkig het bestaan van een eigenaardig fluïde, dat, het menschelijk lichaam ontstroomend, als oorzaak dezer verschijnselen beschouwd zou moeten worden.
Het bestaan van dit fluïde is echter door duizenden waarnemingen, zoomede door de uiterst fijngevoelige zintuigen van sensitieven, bevestigd en waargenomen. De fluïdehypothese is slechts in staat ons een alleszins bevredigende verklaring te geven van de magnetische verschijnselen en nieuwe ontdekkingen te bevorderen, daar zij den onderzoekers een vaste basis verleent.
Op grond van het bovenstaande behoeft het hier wel geen betoog hoe belangrijk onderzoekingen met betrek-



121
king tot het fluïde zijn. Hierachter volgen eenige resultaten, bereikt met het Romeinsche medium, Politi in Joinvillele-Pont, en met een ander medium, mevrouw Lambert, in T Agnélas.
2.
Tegen het einde van een reeks zittingen met het medium Politi in de Polytechnische school, toen er geen vrees behoefde te bestaan dat de mediamieke vermogens van het medium door magnetische experimenten schade zouden lijden, nam , ik met hem een reeks proeven en kwam daarbij tot het navolgende:
1. Politi was buitengewoon ontvankelijk voor suggesties. Het was voldoende hem de oogen te doen sluiten, om hem in den toestand der lichtgeloovigheid (état de créduüté) te brengen. Zoo zeide ik hem, nadat hij zijn oogen gesloten had: „Als gij straks uw oogen opent zult gij in den hoek van de kamer een u bekenden persoon zien." De hallucinatie was dan zoo volkomen, dat ik hem uitdrukkelijk verzekeren moest, dat er in werkelijkheid geen fantoom aanwezig was. )
2. Hij is sensitief volgens de wetten der polariteit. Ik heb volgens de bekende wetten samentrekking en ontspanning der spieren bij hem bewerkstelligd.
3. Suggesties waren bij hem in staat, het bekende verschijnsel, dat „objectivation des types heet, te bewerkstelligen en dat hieruit bestaat, dat men zich nauwkeurig aanpast aan een gesuggereerde rol. )
*) De personen verschenen steeds zoo aan hem, als hij zich deze voorstelde. ') Men mag wel aannemen, dat de door ons bij hem waargenomen gevallen van bezetenheid op zelfsuggesties zijn terug te brengen.



122
4. Hij bezit hypnogene plaatsen. Ik heb mij er toe bepaald deze aan de handgewrichten vast te stellen.1)
5. Eenige passen waren voldoende, om zijn gevoelsvermogen te exterioriseeren en hij gevoelt duidelijk alle indrukken, die op de met de „sensibilité" geladen voorwerpen gemaakt worden.
6. Hij is niet in staat over een lijn te stappen die ik met den voet op den grond 'getrokken heb.
3.
Nadat ik dit alles geconstateerd had, begaf ik mij, daartoe vriendelijk uitgenoodigd, naar de villa van den heer de Alberris in Joinville, waar ook Politi logeerde, en experimenteerde met dit medium, zooals ik dat ook met anderen gedaan had. In plaats van langdurige zittingen te houden, die het zenuwstelsel, van het medium benadeelen, en dit ten slotte vaak op den rand van den waanzin brengen, verkeer ik voortdurend in hun gezelschap, ga wandelen, eet en spreek met hen. Ik laat mij door hen hun levensomstandigheden vertellen, hun fysieke en moreele indrukken. Zonder dat zij daarop voorbereid zijn, neem ik nu opeens een proef. Dan laat ik hen uitrusten en zet na verloop van een tijdje mijn proefnemingen voort, nadat ik over de waargenomen verachijnselen heb nagedacht, zoomede over den aard, over eventueel te veranderen omstandigheden, om mogelijke foutieve verklaringen te voorkomen, en over de resultaten die ik
1) Het is reeds lang bekend dat de huid op de hypnogene plaatsen ongevoelig is. Hier echter heb ik voor het eerst waargenomen, dat vanuit deze plaatsen stroomen gevoelig fluïde uitgaan, die — terwijl het medium wakker ia — dezelfde eigenschappen blijken te bezitten als de gevoelige lagen, die zich ten gevolge van magnetische manipulaties bij zekere sujetten ook van andere lichaamsdeelen afscheiden.



123
met andere mediums bereikt heb en die ik onderling vergelijk.
Nadat ik gelezen had dat Mesmer een dame in slaap bracht door zijn ' wandelstok in een bassin te steken, waarin genoemde dame baar parasol gestoken had, ging ik eens op een morgen met Politi uit en liep met hem naar den oever der Marne. Ik verzocht hem zijn wandelstok in het water te steken. Op een afstand van eenige schreden van hem verwijderd deed ik hetzelfde en trok daarbij mijn armspieren samen. Dit had tot gevolg, dat ook Politi's armspieren zich samentrokken, die bijna in 't water gevallen was, alsof dit hem aangetrokken had. Dit experiment herhaalde ik twee tot drie maal met afwisselende tusschenpoozen, en ik stelde vast, dat een zich tusschen ons bevindende boot of vooruitspringend stuk land beletselen waren voor het gelukken van het experiment. Wij keerden daarop naar den tuin van de villa terug en namen daar een aantal soortgelijke proeven. Zoo namen wij b.v. waar, dat een spiersamentrekkmg zich heel gemakkelijk door een waterstraal uit een tuinslang of door een ijzerdraad op het medium het overbrengen. Ik moest echter in het eerste geval den waterstraal bij het verlaten van de slang aanraken en in het andere mocht de draad niet met een gelijkwaardigen geleider met de aarde verbonden zijn.
Na het ontbijt begeleidde de heer de Albertis ons op onze wandeling en werd nu getuige van de navolgende feiten, die ik ontleen aan een door hem zelf in een Italiaansch rijdschrift geschreven opstel.
De Rochas, Politi en ik begaven ons naar den oever der Marne, waaraan Joinville-le-Pont gelegen is. Onge-



ïeer 60 M. breed, 5 tot 10 M. diep stroomt de rivier langzaam voort. De overste nam plaats in een roeibootje en liet zich tot in het midden der rivier roeien. Politi en ik namen een ander bootje en voeren stroomafwaarts tot op een afstand van + 400 M. van de R. af. Ik had met den overste het navolgende afgesproken. Zoodra hij zijn wandelstok in de hoogte zou steken, zou ik het medium verzoeken zijn stok in het water • te steken. Politi moest op zoodanige wijze gaan zitten, dat hij niet kon zien wanneer de Rochas zijn wandelstok in het water stak.
Dit alles geschied zijnde gaf de overste het afgesproken teeken. Ik verzocht Politi zijn stok in het water te steken. Er verliepen eenige seconden voordat het medium eenige inwerking waarnam. Plotseling echter werd zijn arm heftig bewogen en trok zijn hand zich krampachtig samen. Politi trachtte zooveel mogelijk weerstand te bieden, maar men zag hoe zijn stok in de rivier naar beneden getrokken werd. Ik stak nu op mijn beurt mijn stok in de hoogte om de Rochas te zeggen, dat het verschijnsel zich voordeed. Door teekenen gaf de overste mij daarop te kennen, dat er 3 tot 4 seconden verloopen waren tusschen het moment waarop hij zijn stok in het water gestoken had en waarop ik den mijnen omhoog gestoken had; waarschijnlijk dus de tijd die de magnetische kracht noodig had, om tot ons te komen. De proef werd vaak herhaald, en het resultaat was steeds hetzelfde.
Daar wij ook wilden onderzoeken of de magnetische kracht zich dwars door den stroom heen verplaatsen kon, bleef de R. aan den oever staan, terwijl wij rechthoekig od den stroom naar den overkant voeren. De magnetische
124



inwerking werd nu nog slechte tot op een afstand van ongeveer 50 M. van de R. waargenomen. Deze proeven doen ons aannemen, dat in een rivier als de Marne de magnetische schok zich minstens 400 M. in de richting van den stroom en niet verder dan 50 M. in een richting loodrecht op die van den stroom voortplant. Proeven, den volgenden dag genomen, wezen uit, dat deze kracht zich op spoorrails over veel grootere afstanden laat overdragen.
De onderzoekingen op de spoorrails hadden het navolgende resultaat.
De overste ging op de Marnebrug bij Joinville staan, waarover de spoorweg naar Champigny gaat. Van hetgeen hij en ik afgesproken hadden wist hij niets.
Het was 10 uur 40. Politi en ik liepen vlug in de richting van Champigny langs de eene rail. Na iedere 20—30 M. zou ik het medium-vragen met zijn wandelstok de rails aan te raken, en bovendien zou ik het zoo inrichten, dat dit verzoek ook precies om 10 uur 55 gedaan zou worden. Wij hadden onze horloges tevoren nauwkeurig gelijk gezet. Toen Politi op een tamelijken afstand van de Rochas de rails met zijn stok aanraakte, was hij verbaasd geen magnetischen schok te ontvangen, en hij zeide: „Wij zijn al te ver verwijderd". Ik antwoordde dat hij zich niet ongerust moest maken, dat wij de opdracht hadden verder te gaan en aan niets anders mochten denken.
Van tijd tot tijd liet ik Politi de rails aanraken en hij deed zulks tamelijk onverschillig, omdat hij aan een resultaat twijfelde.
Hij moest gelooven, dat de overste voortdurend met de rails in verbinding bleef en kon op grond van dit feit
125



niet begrijpen, waarom ik mij met hem nog maar steeds meer verwijderde, ofschoon hij reeds lang niet meer de geringste inwerking waarnam.
Daar trokken zich plotseling zijn vingers krampachtig tezamen en zijn handspieren beefden. Met alle macht trok Politi zijn stok van de rails af, wierp hem weg en wreef zich de hand.
De proef was volkomen gelukt. Maar wij moesten het experiment volgens afspraak met de Rochas herhalen.
Volgens deze afspraak moesten wij verder gaan en de tweede magnetische inwerking afwachten, die precies om 11 uur zou moeten plaats vinden. Zoo gingen wij nog 205 M. verder. Tweemalen raakte Politi, die reeds een beetje angstig geworden was, daar zijn hand hem pijn deed, de rails aan, maar geen inwerking werd waargenomen. Eenige seconden na 11 uur nam hij opeens de tweede inwerking waar.
Ten einde zoo volledig mogelijk te zijn, wil ik aan dit bericht van de Alberris toevoegen dat ik, op grond van de in het vorige artikel genoemde magnetische behandelingen met Politi in magnetisch rapport gebleven was en ik daarom alleen deze verschijnselen bij hem bewerkstelligen kon. Intusschen behoefde ik slechts een derden persoon aan te raken om op dezen mijn krachten, tijdens den duur der aanraking, over te dragen.
4.
Daar ik op grond van mijn reis naar Parijs de proefnemingen met Politi niet kon voortzetten, liet ik mevrouw Lambert, een uiterst sensitieve dame, die reeds meer dan 12 jaren haar krachten ter beschikking van mijn
126



studies stelt, in mijn landhuis in de Dauphiné komen. Nadat ik de reeds beschreven experimenten op de spoorrails en op het water herhaald had, en wel met dezelfde resultaten, wilde ik een nauwkeurig onderzoek instellen met betrekking tot het stroomen van het magnetische fluïde door een metaaldraad.
Voor dat doel sloeg ik een aantal palen in den grond, wier boveneinden van glaswerk voorzien werden, dat zoowel als drager als isolator voor een ijzerdraad van 2 m.M. doorsnede en + 200 M. lengte fungeerde. Terwijl mevrouw Lambert het eene einde van den draad en ik het andere einde in de hand hield, moest ik aanvankelijk op den draad een tamelijk sterken druk uitoefenen, om de spiersamentrekking bij mevrouw Lambert te bewerkstelligen. Nadat zij langzamerhand, na een aantal proeven, gevoeliger geworden was, was het tenslotte voldoende, dat zij haar hand op ongeveer 10 c.M. afstand van het uiteinde van den draad hield en in de verlenging hiervan; terwijl ik het aan mijn handen ontstroomende fluïde daarop liet vallen, zonder hem aan te raken.
Het rapportverschijnsel vertoonde zich bij haar in nog sterkere mate dan bij Politi, want het was reeds voldoende om mijn oogen op een derde te richten, om dezen in staat te stellen spiersamentrekkingen bij het medium te voorschijn te roepen.
Spiersamentrekkingen kwamen niet voor, wanneer het ijzerdraad door een ander met de aarde in verbinding werd gesteld. Door koperdraad plantte het fluïde zich niet voort.
Als het koper voor mijn fluïde een niet-geleider is, dan behoefde het daarom niet tevens een niet-geleider
127



voor dat van mevrouw Lambert te zijn, daar haar fluïde en het mijne niet bepaald indentiek behoeven te we^en. Om mij op dit punt zekerheid te verschaffen, gaf ik de dame, wier gevoeligheid ik te voren geëxterioriseerd had, een stuk zijde in de handen, welke stof, zooals mijn vroegere experimenten mij geleerd hadden, haar fluïdieke uitstralingen in zich opneemt. Zoodra ik het stuk zijde aanraakte, nadat dit op een bepaalden afstand van het medium gebracht was, nam zij dit in haar hand waar. Werd een raampje van gevlochten koperdraad tusschen de zijde en de hand geplaatst, dan hield de inwerking op; daarentegen werd zij versterkt, als een dito venstertje van ijzerdraad de plaats van het eerstgenoemde raampje innam*
Bij mijn experimenten met mevrouw Lambert heb ik nog andere verschijnselen waargenomen, die echter door proeven met andere media nog nader bestudeerd moeten worden, voordat ze als basis van een theorie kunnen dienen. Zooveel mag ik intusschen wel reeds beweren, dat men niet, zooals reeds geschied is, ter verklaring der verschijnselen gedachten-overdracht tusschen de Albertis en Politi aannemen mag. Want ik heb met mevrouw Lambert dezelfde resultaten bereikt en toch heb ik jaren lang vergeefs getracht haar voor mentale suggesties ontvankelijk te maken.
Naast de Rochas hebben nog talrijke andere onderzoekers van naam getracht de objectiviteit van het magnetische fluïdum aan te toonen en wel op verschillende wijzen, waarvan ik de voornaamste hier even de revue wil laten passeeren.
128



XXII.
Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium mét behulp der fotografie aan te toonen.
De eerste pogingen om met behulp van de gevoelige plaat de juistheid van het beweren der magnetiseurs aan te toonen, werden in 1883 aangewend door den Franschen officier Darget. In 1894 begon hij voor de tweede maal met proefnemingen in deze richting, hierbij geholpen door Dr. Baraduc. Darget heeft het verslag zijner experimenten neergelegd in de jaargangen 1896 en 1897 van het bekende tijdschrift „Revue scientifique et morale du Spiritisme , Dr. Baraduc in een lijvig werk van zijn hand, in 1896 bij Carré verschenen onder den titel „L'ame humaine, ses mouvements et ses lumières".
Hoewel beide onderzoekers op hun platen beelden verkregen, die menigeen zich gerechtigd deden achten te zeggen dat het bestaan van het magnetisch fluidium door de fotografische plaat bewezen is, overtuigden hun resultaten nochtans zeer critische onderzoekers hiervan niet.
Vooral werd bezwaar gemaakt, en dit zeer terecht, tegen de resultaten welke men verkregen had door de vingers op de plaat te houden. Men wees er op hoe een of ander voorwerp, b.v. een muntstuk, warm of koud op de plaat gelegd, zijn sporen op de gelatine achterlaat en dat men veelvuldig op de plaat iets verkrijgt, dat aan een magnetische uitstraling doet denken, doch dat in waarheid zijn ontstaan dankt aan het gebruik van een onzuiveren ontwikkelaar.
Ongetwijfeld bevatten de geschriften van Darget en
Het Dierlijk M.gnetiime. 9
129



Baraduc veel, waarachter de crirische vorscher een groot vraagteeken plaatst; nochtans zijn mij bij de studie van hun werk enkele dingen onder de oogen gekomen, die mij te denken gaven, hoewel ik er verre van ben te meenen, dat door hun arbeid de objectiviteit van het fluïde onaanvechtbaar is aangetoond.
Onder hen, die in navolging van Darget en Baraduc pogingen in bet werk hebben gesteld om het bestaan van het magnetisch fluïdum met behulp der fotografie aan te toonen; neemt wel Gabriël Delanne een voorname plaats in.
In zijn werk „Les Apparitions matérialisées des Vivants et des Morts" deelt hij ons op pag. 358 e. v. van deel I een en ander van zijn proefnemingen mede, die volgens hem onbetwistbaar het bestaan van het fluidium hebben aangetoond.
Delanne zegt ons bij zijn proeven alle mogelijke voorzorgen genomen te hebben dat de van de hand af stralende warmte geen invloed op de plaat kon hebben,1) alsmede voorkomen te hebben, dat electriciteit en latente lichtstralen de gevoelige plaat konden beïnvloeden.
Voorts geeft bij nog de navolgende voorschriften:
1. De gevoelige plaat moet in het volkomen duister zorgvuldig schoongemaakt worden, opdat geen stofjes etc. op de gelatine kleven.
2. De ontwikkelaar moet zoo zuiver mogelijk zijn en derhalve voor het gebruik gefiltreerd worden.
3. De hand, welker uitstraling men constateeren wil,
*) Hij deed dit ca. door koud water te laten stroomen tusschen de hand van den proefnemer en de gevoelige plaat met behulp van een speciaal daarvoor uitgedacht toestelletje (zie pag. 361).
130



moet op afstand van de plaat gehouden worden, en ieder contact ten strengste vermeden worden.
4. Tijdens het ontwikkelen zorge men er voor dat het bad in voortdurende beweging zij, ten einde te vermijden, dat op de plaat van die eigenaardige netvormige, vlokkige figuren ontstaan, of lijnen, die op het eerste gezicht aan een magnetische uitstraling doen denken, doch die in werkelijkheid de sporen zijn van de laatste bewegingen van den ontwikkelaar voordat deze vloeistof geheel roerloos kwam te liggen.
In het jaar 1907 werden te Turijn, ten huize van den graaf Verdun, een reeks zittingen gehouden met Eusapia Palladino, waaraan o.a. deelnamen de doctoren Herlitzka, Charles Foa en Aggazzotti, allen assistenten van prof. Mosso.
Ook prof. Pio Fok, directeur van het Anatomisch Museum en algemeen secretaris der Academie van Wetenschappen, woonde eenige dezer séances bij.
Onder de verschijnselen, op deze zittingen geconstateerd, noem ik het navolgende als voor ons hier van belang:
Een gematerialiseerde hand greep een fotografische plaat, die in zwart papier verpakt was, en hield deze eenige oogenblikken lang vast. Toen de onderzoekers na afloop der séance deze plaat ontwikkelden, kwam het beeld der hand te voorschijn. )
1) Hereward Carrington: Eusapia Palladino & her Phenomena § 17. London, T. Werner Laurie.
131



XXIII.
Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium met behulp van instrumenten aan te toonen.
Bij deze pogingen werd vooral gebruik gemaakt van verschillende soorten van z.g. biometers. Het principe dezer instrumenten bestaat hier „uk*, dat men binnen een glazen stolp een gemakkelijk beweegbare naald heeft opgehangen, die bij het naderen van een vinger aangetrokken of afgestooten wordt.
Dat er inderdaad aantrekking c.q. afstooting plaats heeft is een bewezen feit, of deze verschijnselen echter door een magnetisch fluidium bewerkstelligd worden, is iets wat velen nog betwijfen. Zij beschuldigen hen, die hier „eureka" roepen,van onvoldoende inwerking van de warmte en de electriciteit van het eigen lichaam op de naald te hebben buitengesloten.
In het jaar 1904 berichtte dr. Paul Joire in de Parijsche vereeniging voor hypnologie en psychologie een en ander van de resultaten welke hij verkregen had met een nieuwen, door hem zelf geconstrueerden biometer en dien hij sfenometer noemde.1) De voornaamste onderdeden van dit instrument zijn een dunne, uit stroo of aluminium gemaakte wijzer, die aan een heel dun draadje zijde hangt of, zooals de balans, op een glazen driehoekje met scherp steunvlak.
Joire nu is de meening toegedaan met behulp van dit apparaat te hebben aangetoond, dat „er een bijzondere kracht bestaat, die uit het levende organisme stroomt,
1) Paul Jotae: Etude de 1* farce nerveuse extériocUée et emegistree par le «tenomètre. Revue de 1'hypnotisme, 1905, février.
132



hoofdzakelijk onder invloed van het zenuwstelsel ontstaat en in staat is op afstand te werken .
Joire kwam tot deze overtuiging op grond van het feit, dat de naald van den stenometer steeds de hand van den experimentator volgde, wanneer deze zich op eenigen afstand van die naald bevond; bij enkele gelegenheden werd de naald inplaats van aangetrokken door de hand afgestooten.
Dr. Joire verzekert zijn proeven op zoodanige wijze te hebben genomen, dat de inwerking van elke andere kracht, dan die welker bestaan hij wilde aantoonen (inwerking van licht, lucht, warmte, electriciteit) volkomen uitgeschakeld was.
Dr. Joire constateerde echter nog meer en wel het volgende:
„Wanneer Iemand voor het toestel gaat zitten, op een afstand van + 60 c.M. van de glazen klok (die over den stenometer heen gezet wordt) en, zonder de hand uit te strekken met zijn oogen een aan de punt van de naald bevestigd pluisje watten fixeert, dan kan men waarnemen dat de naald, hoe haar stand ook voor het experiment was, begint te draaien tot zij in een stand komt, loodrecht in de richting waarin de experimentator kijkt. Het is dus als werd het pluisje watten door den proefnemer aangetrokken.'
Deze mededeeling doet ons denken aan het navolgende bericht met betrekking tot dr. Charles Russ, dat in September en October van 1921 in verschillende dagbladen te lezen was.
Dr. Charles Russ blijkt zich vier jaar lang te hebben gewijd aan dit onderzoek. Hem interesseerde de vraag,
133



134
of het niet mogelijk was, dat er de een of andere waarneembare kracht uitgaat van den blik onzer oogen.
Na eenige experimenten kwam hij ten slotte op de idee van een glazen cybrider, waarin hij een fijne spiraal van dun koperdraad hing. Deze solenolde wond hij op een cylinder van celluloid. Het werd opgehangen aan een vezel van ongesponnen zijde, die ingesloten werd door een lange glazen tube, welke door een zwaar deksel van eboniet werd gestoken.
Een kleine magneet hield de solenolde vast en het apparaat was in contact met de aarde door een draad.
In December 1917 merkte de dokter, dat wanneer hij aanhoudend keek door een venstergleuf aan den eenen kant van het opgehangen voorwerp, dit in beweging geraakte in een van het oog afgekeerde richting. Wanneer hij naar het centrum keek, hield de beweging op, en als hij den blik op de andere zijde richtte, bewoog het zich in tegengestelde richting. Na dien rijd heeft dr. Russ getracht om eenige fout te ontdekken, die deze verschijnselen veroorzaakte. Vooraanstaande wetenschappelijke mannen moeten bij verschillende demonstraties tegenwoordig zijn geweest, maar geen moet nog eenige fout hebben kunnen aantoonen. Door tal van voorzorgen werd voorkomen, dat op het toestel warmte-invloeden, trillingen of andere mogelijke bewegingsoorzaken inwerkten en toch slaagde de proef. De medewerker van de „Daily Chronicle", die van zijn bezoek aan Dr. Russ uitvoerig verslag geeft, wijst er in dit verband op, dat de „kracht" van den blik van het menschelijk (en dierlijk) oog nog steeds onverklaard bleef, hoewel ieder ze heeft waargenomen. Hij herinnert er aan, dat het tot ons bewustzijn door-



135
dringt, indien iemand, dien we niet hadden opgemerkt, strak naar ons ziet; dat in het algemeen de dieren den blik van het menschelijk oog niet kunnen weerstaan en ook sommige diersoorten, als slangen, met hun blik kracht uitoefenen. De vraag, die zich dan aanstonds voordoet is deze, of deze kracht „meetbaar" is, of b.v. trillingen zijn aan te toonen, die door het zien veroorzaakt worden.
In aansluiting aan het bovenstaande wil ik er hier nog even de aandacht op vestigen dat in 1897 dr. Luys, lid van de geneeskundige academie en dr. David, onderdirecteur van de Gobelins, opvolger van Chevreul in het scheikundig laboratorium dezer inrichting, aan het Biologisch Genootschap o.m. de mededeeling deden*) dat het hun naar hun meening gelukt was het bestaan van een magnetisch fluidium aan te toonen door + 30 minuten lang op een gevoelige plaat te staren.
„Physikalisch-mediumisrische Untersuchungen" is de titel van een kortelings verschenen werk van den Berlijnschen ingenieur Fritz Grttnewald, waarin hij een uitvoerige beschrijving geeft van een door hem ingericht laboratorium, waarin door den schrijver onderzoekingen gedaan worden op het gebied der fysisch-mediumieke verschijnselen.
Ook door hem zijn proeven genomen met betrekking tot ons onderwerp, waarvan hij in zijn werk een en ander mededeelt.
Zoo constateerde hij o.a. afwijkingen van de magneetnaald door het naderen van de hand van den magnetiseur. Zeer terecht merkt hij echter op, dat dit verschijnsel nog geenszins een onomstootelijk bewijs levert voor het be-
*) Comptes rendus de la société de biologie, séance du 29 raai 1897.



136
staan van het magnetisch fluidium, daar deze afwijking o.a. ook door telekinese kan worden bewerkstelligd door een sujet, dat evenals b.v. Eusapia Palladino het vermogen bezit met behulp van een of ander onzichtbaar orgaan op afstand te werken.1)
Van meer belang zijn zijn pogingen het bestaan van het magnetisch fluidium te trachten aan te toonen door ' middel van de hand van den magnetiseur inductiestroomen op te wekken, welker bestaan met behulp van een galvanometer door hem zouden zijn aangetoond.
XXIV.
Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium met behulp van een lichtgevend scherm aan te toonen.
In het jaar 1895 ontdekte de natuurkundige W. K. Röntgen, in Würzburg, een bijzonder soort stralen, die door hem met den naam van X-stralen werden bestempeld. Door nauwkeurige onderzoekingen bleek, dat deze stralen van denzelfden aard zijn als gewone lichtstralen en slechts hiervan verschillen door hun korte golflengte.
De X- of Röntgenstralen zijn voor het gewone oog onzichtbaar, maar ze werken zeer sterk op de fotografische plaat in.
Sommige stoffen gaan zelf licht uitstralen, wanneer ze door Röntgenstralen getroffen worden (secondaire Röntgenstralen). Bestrijkt men nu een stuk papier met zoo'n
>) Dit punt dient goed in het oog gehouden te worden door allen, die het bestaan van het magnetisch fluidium met behulp van instrumenten willen trachten aan te toonen.



137
stof (b.v. Bariumplatinacyanuur) dan zal dit scherm gaan lichten (fluoresceeren) wanneer het door X-stralen getroffen wordt.
Dit verschijnsel heeft eenige onderzoekers op het denkbeeld gebracht, het bestaan der magnetische uitstraling met behulp van zoo'n lichtgevend scherm te trachten aan te toonen, o.a. den Franschen fysioloog Auguste Charpentier.
In navolging van dezen onderzoeker begon Dr. Naum Kotik op dit gebied te experimenteeren. Op pag. li 1 e.v. van zijn „Die Emanation der psychophysischen Energie" ) zegt hij:
Voor mijn onderzoekingen op dit gebied maakte ik een rond scherm van karton van 12 c.M. doorsnede; het zwavelcalcium werd van te voren met dammaralak vermengd, waarna ik het mengsel in een dunne laag (van % m.M.) op het scherm uitsmeerde; bij het drogen fixeert de lak het zwavelcalcium goed op het scherm. Wanneer een op zoodanige wijze gepraepareerd scherm slechts voor één seconde aan het zonlicht wordt blootgesteld, is het in staat 8-10 minuten lang in 't donker te lichten. Het spreekt wel van zelf, dat mijn onderzoekingen in een donker vertrek gedaan werden. Terwijl ik nu het scherm, met de fosforiseerende zijde naar mij toegekeerd, in de hand hield, ging ik voor het hoofd van mijn proefpersoon staan, terwijl ik haar opgaf aan een of ander woord te denken, d.w. z. dit voortdurend in gedachten te herhalen, waarbij ik nauwkeurig acht gaf op de veranderingen die daarbij op het scherm waren waar te nemen.
Bij deze onderzoekingen nam ik nu het navolgende waar.
') Wiesbaden. J. F. Bergmann, 1908.



138
Aanvankelijk vertoont het scherm zich als een gelijkmatig lichtend vlak; zoo spoedig echter de proefpersoon op een door mij gegeven teeken aan een of ander woord begint te denken of in gedachten begint te rekenen, ziet men de randen van het scherm lichtender worden, terwijl het centrale deel, zooals aanvankelijk, zwak lichtend blijft en door het contrast, dat het met de sterk lichtende randen vormt het voorkomen heeft van een donkere vlek op een lichten achtergrond; zoodra de proefpersoon na ontvangst van een teeken ophoudt met denken, worden de randen van het scherm wederom donkerder en het geheele scherm wordt dadelijk wederom gelijkmatig lichtend. De breedte van den lichtenden rand is nu eens grooter, dan weer geringer, het centrale deel van het scherm blijft echter steeds even zwak lichtend en schijnt gedurende het denken een donkere, bewegende wolk op een verlichten achtergrond.
In het begin kon ik maar niet verklaren hoe het komt, dat het centrale gedeelte van het scherm donkerder schijnt dan de randen; het duurde echter niet lang óf ik wist wat de oorzaak hiervan is: de zaak is n.1. deze, dat slechts de omtrek van ons netvlies het vermogen bezit zwak licht en geringe versterkingen c.q. verzwakkingen waar te nemen, terwijl het centrale gedeelte der retina geringe schommelingen van zwak licht niet waarneemt ; tengevolge van dit feit wordt het onbeduidende oplichten van het scherm slechts aan den omtrek van het netvlies gevoeld en maakt dit op ons den indruk, als lichten slechte de randen van het scherm krachtig, terwijl toch het geheele scherm krachtiger begint te lichten, hetgeen echter niet waargenomen wordt, gezien het feit,



139
dat het licht van het centrale deel van het scherm het minder gevoelige centrale deel van het retina prikkelt, zoodat dit den indruk maakt van een donkere wolk op een lichtenden achtergrond. Daar onze oogappel en met hem ook het netvlies tijdens het waarnemen zich heel gemakkelijk beweegt, zoo is dit oorzaak van het feit, dat wij den indruk krijgen dat het centrale gedeelte van het scherm (de donkere wolk) voortdurend in beweging is en nu eens meer, dan weer minder dicht bij den rand komt "
„Talrijke proefnemingen, met verschillende personen genomen, deden mij steeds hetzelfde resultaat bereiken: lichter worden van het scherm tijdens het denken en donkerder worden na afloop daarvan. Daar ik echter bevreesd was, dat ik hierbij het slachtoffer van onwillekeurige auto-suggesties kon worden, ging ik er toe over een aantal contröle-waarnemingen te doen, die uit het navolgende bestonden: de proefpersoon moest zelf het moment kiezen waarop hij wilde gaan denken of hiermede ophouden; ik daarentegen keek op het scherm en moest daarop waarnemen, wanneer het sujet begon te denken en wanneer het daarmede ophield. De resultaten, welke ik verkreeg, gaven mij de overtuiging, dat hier geen sprake was van auto-suggestie: bij alle controleproeven was het mij mogelijk op grond der op het scherm waar te nemen verschijnselen, steeds nauwkeurig te bepalen, wanneer het sujet uit eigen beweging begon te denken en wanneer het daarmede ophield; daarbij gaf ik gewoonlijk het begin van 1 tot 2 seconden later aan, het einde daarentegen nagenoeg steeds precies op tijd ....
..Nadat ik aldus had vastgesteld dat het denken ge-



140
paard gaat met een krachtiger worden der hersenuitstraling, begon ik te onderzoeken op welke wijze de van de hersenen uitgaande stralen (hersenstralen) zich verspreiden. Bij deze onderzoekingen bleek mij het navolgende. Wanneer ik het scherm op de hand1) of op den voet van het sujet legde, dan begon dit op het moment, waarop het sujet begon te denken, eveneens sterker te lichten, waarbij waar te nemen viel, dat in dit geval het oplichten van het scherm veel duidelijker sprak dan wanneer het zich voor het hoofd van den proefpersoon bevond: blijkbaar bewaren de hersenstralen in het eerste geval meer energie en werken intenser dan in het laatste. Verder kon ik het navolgende constateeren: op welken afstand van het sujet in hetzelfde vertrek ik mij ook bevinden mocht en welke houding dit ook innam (een staande, zittende of liggende), steeds lichtte het scherm op, zoodra het sujet slechts begon te denken; daarbij kon men echter opmerken, dat hoe grooter de afstand tusschen mij en het sujet was hoe zwakker het scherm oplichtte. Bevond het sujet zich in een ander vertrek dan ik, en was de deur tusschen beide vertrekken gesloten, dan was het mij nochtans mogelijk het oplichten van het scherm waar te nemen, zoodra de proefpersoon begon te denken, ofschoon ook hier weer bleek, dat met het vergrooten van den afstand het oplichten steeds minder krachtig werd. Controleproeven overtuigden mij van het feit, dat mijn waarnemingen geenszins op auto-suggestie berustten. Hield eindelijk het sujet zich in een derde vertrek op en waren beide deuren gesloten dan had het denken van den proefpersoon geen op het scherm waarneembaar resultaat. Trok ik echter een koperdraad door
1) lk cursiveer. W. T.



141
de sleutelgaten van beide deuren heen en nam de proefpersoon het eene einde van dezen draad in de handen, terwijl ik het andere uiteinde tegen het scherm hield, dan trad op het moment waarop het sujet begon te denken, op het scherm het bekende verschijnsel in. Met behulp der hierboven reeds beschreven controleproeven was het mij ook hier mogelijk mij ervan te overtuigen, dat hier geen auto-suggestie in 't spel was: het was mij steeds mogelijk (met behulp van een afgesproken teeken) precies de oogenblikken te bepalen, waarop de proefpersoon in het derde vertrek begon te denken en daarmede ophield.
Het is interessant, dat in alle boven vermelde gevallen het spreken, dit is de uitgesproken gedachte, geen op het scherm waarneembare verschijnselen bewerkstelligde, — m.a.w. niet met het uitstroomen van hersenstralen samenging: wanneer ik het sujet verzocht, het een of andere woord afwisselend te denken en te spreken, dan lichtte het scherm in het eerste geval op, in het laatste daarentegen niet. Naar mijn meening vindt dat verschijnsel zijn verklaring in de wet van het behoud van energie: als wij n.1. een woord luid uitspreken, dan wordt de in onze spraakcentra zich ontwikkelende energie voor het bewerkstelligen van samentrekkingen der tong- en mondspieren verbruikt; worden daarentegen de woorden slechts door ons gedacht, dan blijft de zich ontwikkelende energie vrij en stroomt in den vorm van hersenstralen in versterkte mate uit
„Resumeeren wij thans alle door mij met behulp van het scherm gedane waarnemingen en nemen wij hierbij de analoge proeven van Charpentier in aanmerking, dan zijn wij gerechtigd te beweren, dat het denken inderdaad



142
te |amen gaat met het uitstroomen van hersenstralen en dat deze de navolgende eigenschappen bezitten:
a. zij stroomen in het menschelijk lichaam van de hersenen naar de extremiteiten en omgekeerd heel gemakkelijk over;
b. doordringen tamelijk gemakkelijk de lucht;
c. stroomen heel gemakkelijk weg langs een metalen geleider;
d. doordringen een ondoorzichtig medium (deur), waarbij zij voor een deel worden geabsorbeerd."
Tot besluit geeft dr. Naum Kotik ons eenige belangrijke vingerwijzingen voor hen die zijn proeven wenschen na te doen. Den belangstellenden lezer verwijs ik naar zijn werk.
XXV.
Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium aan te toonen door conserveering door handoplegging.
In het laatst van Maart 1913 werd te Parijs het tweede congres voor experimenteele psychologie gehouden.
Onder de vele belangrijke dingen die bij deze gelegenheid besproken en gedemonstreerd werden behoort zeer zeker wel de mededeeling van den Bordeauxschen medicus dr. Gaston Durville, over het vermogen van sommige personen door magnetiseering doode lichamen tegen bederf te vrijwaren.
Het Algemeen Handelsblad van 3 April 1913 (zie Het Toekomstig Leven 1913 pag. 207) schrijft hierover als volgt:
„Een dame in Bordeaux, het is door vier doctoren



143
gecertificeerd, behoeft slechts de hand te leggen op een visch, een doode muis, een stuk vleesch, enz. om daardoor de „mummificatie" ervan te bewerken. Het vleesch rot niet, maar verliest door uitdroging alle waterdeelen en wordt droog en hard als hout....
Dr. Durville kwam door deze resultaten op het denkbeeld te trachten hetzelfde met menschelijke overblijfselen te bereiken. Op zijn verzoek ontving hij van dr. Socquet, een bekenden Parijschen gerechtelijken geneesheer, een menschelijke hand voor zijn proefnemingen, een hand die behoord had aan een zelfmoordenaar, die zich door verstikking met gas om het leven had gebracht en wiens lijk sinds 14 dagen in een koelkamer was bewaard. Volgens de deskundigen maakte dit de omstandigheden voor de proef al zeer ongunstig, omdat èn de verstikking èn het bewaard zijn in een koelkamer een snelle ontbinding ten gevolge hebben. De dokter hing de hand aan een touwtje tegen den muur, en eiken dag brachten hij en twee anderen haar onder den invloed van hun magnetische emanaties. Deze hand werd nu op het congres vertoond, en een journalist die ze zag schrijft ervan:
„Ik heb gisteren die hand gezien, ik heb ze gewogen, betast, beklopt. Ze is tot de helft van haar grootte ingekrompen. Ze is droog en hard, als hard geworden leer. Toch heeft ze haar eleganten vorm behouden. Ze is hoogrood van kleur, en bijna doorschijnend. Wanneer men ze sterk verlicht, ziet men in doorzicht zeer duidelijk de beenderen en aderen, vol gedroogd bloed. Het afgesneden eind is glad, rose, droog. . . . Tot dusver heeft zich geen teeken van ontbinding vertoond. Toch dateert het overlijden van 11 Januari en is men eerst



144
den zes-en-twintigsten Januari met de proef begonnen. We bevinden ons dus op den negen-en-vijftigsten dag van de proef, en op den vier-en-zeventigsten sinds bet overlijden
Vergelijkende proeven met organen van dieren waren eveneens zeer overtuigend; een kalfshart, dat aldus gemagnetiseerd was, was drie weken later hard en droog, terwijl het niet gemagnetiseerde na tien dagen in verregaanden staat van ontbinding weggegooid had moeten worden. De conclusie is, dat sommige menschen het vermogen bezitten door simpele handoplegging te conserveeren. Waaruit dat vermogen voortkomt zal slechts bij voortzetting dezer proeven kunnen blijken ....
XXVI.
Pogingen om het bestaan van het magnetisch fluïdium aan te toonen door het magnetiseeren van planten.
Reeds Mesmer was het opgevallen, dat een boom, dien hij gemagnetiseerd had, zijn bladertooi langer bewaarde en in de lente vroeger terug kreeg dan andere boomen. Natuurlijk zegt één zoo n proefneming niets. Verschillende onderzoekers hebben echter getracht door het magnetiseeren van planten het bestaan van het magnetisch fluidium aan te toonen.
De arts Dugnani verhaalt ons1) hoe bij een perzikboom magnetiseerde, die het nooit zoover had gebracht rijpe vruchten te krijgen, daar deze geregeld in de eerste dagen
*) Dupotet. Journal du magnétisme VI. 37.



145
van October verrotten en afvielen. Van de vijf vruchten, welke de boom droeg, koos hij er één uit en magnetiseerde deze twee weken lang dagelijks gedurende ongeveer 20 minuten. Terwijl nu de overige vruchten als gewoonlijk afvielen, kreeg de gemagnetiseerde reeds na 8 dagen een mooie kleur en werd, toen zij rijp was, zeer bewonderd om haar schoonheid en grootte, zoo dat de tuiniers om entrijsjes ervan vroegen.
Prof. Ennemoser deelt ons in zijn: „Der Magnetismus im Verhalt nis zur Natur und Religion" een en ander mede van zijn proeven met stokboonen, suikererwten, haver en Oost-Indische kers, waarvan hij een gedeelte magnetisch behandelde (begieten met gemagnetiseerd water of magnetiseeren der zaden vóór het planten) en een ander deel op de gewone wijze plantte en met gewoon water begoot. Ennemoser kwam op grond dezer proeven tot de navolgende conclusie:
1 °. dat het magnetiseeren het groei-proces der planten intensief versterkt; daardoor wordt het snelle ontkiemen tegen gehouden, wat in het voorjaar van belang is voor het veilig opgroeien der planten; verder ontwikkelen de bloesems zich niet zoo naar buiten uit als zij innerlijk in gezondheid, gevuldheid en kleur winnen;
2°. dat het hoofddoel van het plantenleven, de zaadvorming, door het magnetiseeren wordt bevorderd en een veel beter en rijker product oplevert.
Ook Spazary') zegt dat zaad langzamer opkomt, wanneer men het met gemagnetiseerd water begiet; maar de intensieve versterking van den wasdom toonde zich bij zijn proeven in de bloesems en vruchten.
*) Le magnétisme 97. Het Dierlijk Magnetisme. 10



146
Dr. Wurm begoot zaad met gemagnetiseerd water en ander zaad onder dezelfde omstandigheden met gewoon water. De uit het eerste zaad voortgekomen bloemen gingen later open, maar waren veel fraaier, krachtiger groen, voller en zwaarder. Eenige van zijn patiënten, die geheel zonder erg hun bloemen met het overgeschoten water plachten te begieten, maakten hem, ten hoogste verbaasd, zelf opmerkzaam op de buitengewone uitwerking van dit water, hetwelk de vitaliteit der planten zoozeer verhoogde, dat zelfs stervende er door bovenop kwamen.1)
Dupotet deelt ons in zijn Journal I pag. 477 het navolgende mede, dat geconstateerd is door den arts Picard te Quentin.
Van zes rozen, die evenver ontwikkeld waren, het hij er vijf aan hun natuurlijken ontwikkelingsgang over, de zesde magnetiseerde hij tweemaal daags, telkens vijf minuten lang. De proefneming begon den vijfden April. Den tienden vertoonde de gemagnetiseerde roos twee scheuten van 10 c.M. lengte, terwijl de overige vijf eerst den twintigsten begonnen uit te loopen. Den tienden Mei had No. 6 twee groene twijgjes van 20 c.M. lengte met zes knoppen; de twijgjes der andere maten slechts 5 a 10c.M. en droegen nog geen knoppen. Op den twintigsten Mei bloeide No. 6 en bracht zes fraaie rozen voort. De bladeren ervan waren ongeveer dubbel zoo groot als die der andere. Toen de bloemen verwelkt waren, werd de rozestruik gestut, gaf in Juli opnieuw acht rozen en bereikte, toen dit zich in Augustus herhaalde, een hoogte van 64 c.M. Ook andere proeven bewezen hem, dat de gemagnetiseerde
') Wurm; Darstellung der Mesmerischen Heilmethode.



147
planten beter groeien dan andere. Ten slotte nam Picard ook nog de proef, om maar één enkelen tak van een plant magnetisch te behandelen. Hij koos daartoe een tak in het midden van een perzikboom, welke drie vruchten droeg en magnetiseerde dien dagelijks vijf minuten lang. Reeds na enkele dagen vielen zij, door hun grootte in vergelijking met de andere, op en spoedig daarna bereikten zij den voor dat klimaat buitengewonen omvang van 21 a 26 c.M. bij geheele rijpheid; de bladeren en de bladstelen van dezen tak waren ook aanmerkelijk dikker dan die van de overige. De perziken aan de andere takken bereikten in denzelfden rijd een omvang van niet meer dan 12 tot 15 c.M. en waren ongeveer vier weken in groei achter.
Tot slot nog iets uit de „Traité théorique et prarique du magnétisme animal" (pag. 334) van Ricard, waar hij 'ons mededeelt dat hij een armzaligen, wegkwijnenden struik een maand lang achtereen 's morgens en 's avonds magnetiseerde en hem daardoor tot buitengewonen wasdom bracht; een anderen, krachtig groeienden struik, op hetzelfde terrein, dien hij evenlang magnetiseerde, doch met een tegenovergestelde intentie, bracht hij zoover, dat hij langzamerhand zijn bladeren verloor en wegteerde.
Velen zien in deze proef het bewijs, dat, zooals vele magnetiseurs ook beweren, het gedachtenleven van den magnetiseur van grooten invloed is op de werking van het fluidium, en dat wij hier voor de poort der z.g. „zwarte magie" staan.



146
XXVII.
Verschijnselen welke wij bij heilmagnetiseur» kunnen waarnemen en die ten gunste vin de fluïde-hypothese spreken.
Wie, zooals schrijver dezes, herhaaldelijk in de gelegenheid is geweest om heilmagnetiseurs in de uitoefening hunner praktijk te observeeren, heeft zoodoende zeer zeker ook meerdere verschijnselen kunnen constateeren, die ten voordeele der fluïde-hypothese spreken.
Ik heb patiënten waargenomen, die nauwkeurig konden waarnemen, waar de hand van hun magnetiseur zich bevond, ofschoon:
1°. deze op een afstand van minstens 10 c.M. van hun lichaam gehouden werd en
2°. het hun met behulp van een scherm of blinddoek onmogelijk gemaakt werd op andere dan supernormale' wijze gewaar te worden, waar zich de hand c.q. handen van den magnetiseur bevonden.')
Op mijn vraag hoe zij in staat waren waar te nemen, waar zij gemagnetiseerd werden, antwoordden de patienten mij éénparig, dat zij een stroom van de handen van den magnetiseur voelden uitgaan, die een deel hunner als koud en een ander deel als warm aanvoelde.
*j In een verslag omtrent eenige proeven over Mesmerisme, geschreven door Edmund Gumey en voorkomende in deel U (pag. 201-205) van de Proc S. P. R. vinden we de navolgende proefneming vermeld.
De handen van een sujet werden op een voor hem staande tafel uitgespreid met de vingers wijd uiteen, nadat het zijn handen en armen tevoren door de in een groot vel dik papier geknipte gaten had gestoken, welk papier het sujet totaal verhinderde iets waar te nemen van wat er op de tafel, waarop zijn handen lagen, gebeurde. Daarna maakte een magnetiseur passes over één of meerdere vingers, daarbij zorg dragende zijn hand niet zoo dicht bij den vinger(s) van het sujet te brengen, dat een merkbare luchtstroom kon ontstaan of eenige andere aanwijzing werd gegeven welke



149
Een ander verschijnsel dat ik bij vele patiënten waarnam is, dat zij zich na de behandeling als „geladen" gevoelden en uiterst slaperig.
Dit gevoel van slaperigheid is volgens de magnetiseurs één der fysiologische veranderingen die hun fluidium bij den patiënt te weeg brengt. Andere fysiologische veranderingen die men magnetiseurs bij hun parienten veelvuldig kan zien bewerkstelligen, is het beurtelings rood en bleek doen worden. Ook ziet men wel dat wonden, waarboven de magnetiseur zijn hand houdt, overvloedig vocht (water, etter enz.) gaan afscheiden, terwijl omgekeerd bloedingen vaak ophouden wanneer de magnetiseur zijn hand boven de wonde houdt. Hoewel m.i. geen dezer verschijnselen een absoluut bewijs voor het bestaan van het magnetisch fluïde genoemd kan worden, zoo geven zij ons toch in alle geval te denken, te meer waar zij ook waargenomen worden bij menschen die geen of weinig vertrouwen in een magnetische behandeling bezitten, bij wie dus de factor autosuggestie wel buiten beschouwing kan gelaten worden.
Een enkele maal komt het voor dat de heilmagnetiseur onder zijn patiënten iemand aantreft, die beweert het fluidium te kunnen waarnemen dat uit zijn vingers stroomt, een vermogen dat ook vele menschen, die in den magnetischen slaap gebracht zijn beweren te bezitten.
vinger werd gemagnetiseerd. Het resultaat was, dat steeds de gemagnetiseerde v ingers gevoelloos werden, hetgeen door vele controleproeven, waaronder enkele zeer strenge, geconstateerd werd. Ook riep het magnetiseeren wel catalepsie (verstijving) van de deze bewerking ondergaande vingers te voorschijn.
Dat hier geen telepathische suggesties in het spel konden zijn bleek uit het Ut, dat wanneer de magnetiseur slechts zijn aandacht op een bepaalden vinger van het sujet concentreerde en geen passes maakte, geen verschijnselen geconstateerd werden. Deze werden echter ook niet geconstateerd wanneer de magnetiseur passes maakte zonder erbij te denken, wat pleit voor het beweren, dat het gedachtenleven van den magnetiseur van grooten invloed is op de werking van het fluidium.



150
Niet alleen de patiënten, doch ook de magnetiseurs nemen tijdens en na het magnetiseeren fysiologische veranderingen bij zichzelf waar, die hun mede een bewijs zijn voor het bestaan van het magnetisch fluidium.
„Hij, die veel magnetiseert (niet suggereert) kan goed de kracht leeren kennen in al zijn uitingen en modificaties. Hij, die deze kracht voelt wegvloeien, als ware het bloed, zal ze niet ontkennen. Dit is geen verbeelding. Objectief waarneembare hartzwakte is het gevolg. De levensgeest, levenskracht, straalt uit het bloed, wat dan eenigszins dood is, geen of minder motorische kracht bezit. Een ziek, dood lichaamsdeel absorbeert deze kracht, wat duidelijk gevoeld wordt door enkele magnetiseurs en parienten."
Zoo schreef mij laatst een mijner vrienden, dien ik als een alleszins bekwaam heilmagnetiseur, die op wetenschappelijk te constateeren resultaten kan wijzen, heb leeren kennen.
Ook de resultaten die goede heilmagnetiseurs bij hun patiënten bereiken doen ons vaak de geneigdheid vertoonen te meenen, dat hier meer dan suggestie-therapie in het spel is.
Persoonlijk zijn mij meerdere gevallen bekend van personen, die door artsen, specialisten en professoren als ongeneeslijk waren opgegeven en die na eenige maanden lang onder behandeling van een magnetiseur te zijn geweest zich volkomen hersteld verklaarden.
Deze menschen alle voor hysterica en lijders aan een ingebeelde kwaal te verslijten is even onzinnig als in deze genezingen loutere producten der suggestie-therapie



151
te zien.1) Er moet hier noodzakelijkerwijze een andere factor (mede) in het spel zijn en deze factor is naar alle waarschijnlijkheid het magnetisch fluidium.
XXVIII.
Gemagnetiseerd water.
Dat levenlooze voorwerpen gemagnetiseerd kunnen worden en dan door sensitieve personen als zoodanig onderkend is iets wat wij bij verschillende magnetiseurs vermeld vinden.
Een der stoffen welke wij van af de vroegste tijden bij voorkeur zien aangewend worden om er het (veronderstelde) fluïde op over te brengen, is zeer zeker wel het water en ook in onze dagen maakt men er veelvuldig dit gebruik van.
Bekend is het hoe Justus van Maurik de gevreesde Amsterdamsche oogziekte, die daar vooral onder de Joden heerscht, met gemagnetiseerd water wist te genezen. In hoeverre hier suggestie-therapie in het spel was valt echter moeilijk uit te maken.
Op het tweede internationale congres voor proefondervindelijke zielkunde, in 1913 te Parijs gehouden, wees M. E. Boucher Sr. op gemagnetiseerd water als, volgens hem, een uitstekend middel om de realiteit van het magnetisch fluïde aan te toonen.
1) Men bedenke hier dat niemand rechtstreeks door een vreemden wil kan worden beïnvloed. Iemand suggereeren is feitelijk niets anders dan bij iemand autosuggesties trachten op te wekken.
Een magnetiseur, die een patiënt voor zich vindt die weinig of geen vertrouwen in hem stelt, zal het bezwaarlijk gelukken auto-suggesties bij hem op te wekken. En toch genezen zulke patiënten veelvuldig, ondanks hun ongeloof.



152
Over de wijze waarop wij het best water kunnen magnetiseeren zeide hij o.a. het navolgende:
Men neemt een glazen kroes, die een liter kan bevatten, vult hem met water en houdt de handen tegen beide kanten aan, in dier voege, dat de punten der vingers naar den bovenkant van den kroes gericht zijn. Na een of twee minuten maakt men passes van boven naar beneden, gedurende vier of'vijf minuten, waarbij men de snelheid progressievelijk doet toenemen. Dan houdt men opnieuw, evenals voorheen, de handen tegen het glas aan en eindigt met passen naar alle richtingen, als om het vocht te verzadigen. Het magnetiseeren mag op zijn hoogst tien a vijftien minuten duren.
De realiteit van het fluïde 'zou men kunnen trachten aan te toonen door scheikundige ontleding van het water voor en na de bewerking door den magnetiseur. En op genoemd congres hebben dan ook dr. G. Durville, G. de Fontenay, Piobb en Fabius de Champville den wensch uitgesproken, dat de chemici een reactief mochten vinden, dat in staat is om den zuurachtigen smaak te constateeren, dien, naar het zeggen van gevoelige proefpersonen, het gemagnetiseerde water bezit (zie verslag pag. 116). Het is mij echter niet bekend of er werkelijk sindsdien chemische proeven in deze richting genomen zijn.
' Men kan echter het bestaan van het magnetisch fluïde ook op andere wijzen met behulp van gemagnetiseerd water trachten aan te toonen en wel:
1°. door ondervraging van sensitieven. Men moet dan aan den sensitief verschillende glazen voorzetten gevuld met water, waarvan er één water bevat dat gemagnetiseerd is. Dit laatste glas moet van een kenmerk



153
voorzien worden dat slechts den magnetiseur bekend is, die zelf bij het experiment niet aanwezig mag zijn ten einde te vermijden dat hij door onopzettelijke seinen (b.v. ongeduldige bewegingen, enz.) of door middel van telepathie het sujet kan beïnvloeden. Heeft het sujet een glas aangewezen, dat volgens hem het gemagnetiseerde water moet bevatten (de een proeft, het, de ander ziet het, enz.) dan moet de magnetiseur uitmaken of de proef als gelukt dan wel als mislukt is te beschouwen.
Persoonlijk heb ik een tamelijk beduidend aantal van deze proeven genomen onder zeer strenge voorwaarden, en mijn tot op heden verkregen resultaten geven mij aanleiding de meening te zijn toegedaan, dat op deze wijze hoogst waarschijnlijk een oplossing van het vraagstuk te vinden is, evenals:
2°. door het nagaan van den invloed van gemagnetiseerd water op ziekten en op den wasdom van planten.
Interessant zou het ook zeer zeker zijn om na te gaan of gemagnetiseerd water zich van gewoon water onderscheidt met betrekking tot den aanwas c.q. vermindering van het aantal bacteriën dat steeds in water aanwezig is.
XXIX.
Enkele verschijnselen welke nog ten gunste der fluide-hypothese spreken.
Het Nederlandsen Tijdschrift voor Geneeskunde van 9 September 1905 vermeldt het navolgende, ontleend aan de Revue de Médecine 1904 en daarin medegedeeld door den bekenden Franschen psychiater Féré.



154
„Een stralenkrans om het hoofd, zooals bij de heiligen gezien is, is waargenomen bij drie hystericae; bij twee tijdens een aanval van migraine en bij de derde gedurende een aanval van benauwdheid. In het laatste geval was het licht zóó sterk, dat de geheele kamer, die in het nachtelijk duister verkeerde, er door verlicht werd."
Het Nederlandsen tijdschrift voor Geneeskunde van 29 September 1917 bevat het navolgende, ontleend aan de Münchener mediz. Wochenschrift van 1917, no. 37.
„Dr. Olpp schreef een artikel over „Ein Wünschelrutenfahiger aus Ost-Afrika". — (*n) Duitsch zendeling, die in hooge mate de eigenschap vertoonde, om met de wichelroede op water, metalen, verschillende vloeistoffen enz., te reageeren. Zifn Uchaamsoppervlakte bleek, in een reeks gebieden te scheiden te zijn, die als verschillende stralingsgebieden werkten.1) Papier werkt als isolator; op verschillende stoffen, die b.v. met kwik in aanraking zijn geweest, wordt gereageerd, alsof zij met kwik geladen waren. Merkwaardig was dat de kinderen van dezen man aan enuresis leden, zoodra hun bed boven een waterader stond."
Het Vad erland van 28 Januari 1916 schreef:1)
„Prof. Benedikt te Weenen heeft een vrouw, die met een wichelroede wateraders ontdekken kon, in de donkere kamer op haar emanatie-eigenschappen onderzocht. Hierbij bleek, dat zoowel van haar als van de roede, stralen uitgingen, die in verschillende kleuren, blauw, rood, oranje en violet, zichtbaar waren, over de beide lichaamshelften gelijk verdeeld. Prof. Benedikt be-
1) Ik cursiveer. W. T.
*) Zie Het Toekomstig Leven 1916, pag. 128



155
sluit hieruit, dat dergelijke, voor het gebruik van een wichelroede geschikte personen, niet alleen de eigenschap der radio aesthesie, maar ook de gave der radium uitstraling bezitten
Mr. Dr. Maxwell, advocaat-generaal bij het Gerechtshof te Bordeaux, geeft ons in zijn bekend werk „Les phénomènes psychiques" belangrijke mededeelingen met betrekking tot zijn ervaring met z.g. „rappings", dat zijn klopgeluiden, die men in tegenwoordigheid van sommige mediums in verschillende voorwerpen of deelen van een vertrek, zonder eenige zichtbare oorzaak waarneemt.
Omtrent de wijze van het tot stand komen van kloppingen geeft Maxwell op, dat men in staat is deze op de volgende wijze te verkrijgen als de voorwaarden aanwezig zijn. De aan een tafel zittenden maken contact met de duimen, één van de aanzittenden beweegt zijn hand 4 a 5 malen cirkelvormig over de tafel, ter hoogte van de handen der aan de tafel zittenden. Hij beweegt daarop zijn hand naar het centrum van de tafel, maakt een neerdalende beweging met de hand en houdt er plotseling, 14 a 1 5 c.M. van het tafelvlak, mede op. Daarop ontstaat een klopping.
Ook bij Eusapia Palladino, het beroemde Italiaansche (fysische) medium, heeft men verschijnselen geconstateerd, die ten gunste der fluïde-hypothese spreken.
Op pag. 198 en 199 van zijn bekend werk „EusapiaPalladino and her Phenomena" *) zegt Hereward Carrington:
„Bij het einde der zitting richtten wij onze belangstelling op den kouden windstroom, die uit haar voorhoofd te voorschijn trad en dien wij gedurende de laatste minuten
1) Locdon. T. Wemer Laurie.



der zitting zoo duidelijk gevoeld hadden. Ik beschouwde oplettend het beroemde litteeken en bevoelde het ook met mijn vingers; daarna hield ik mijn hand op een afstand van + 3 inches van haar hoofd. De koude stroom was duidelijk voelbaar. Wij gevoelden dit allen om beurten, hierbij Eusapia s mond en neus dicht houdende, zoodat zij geen adem kon halen. Wij hielden ook onzen eigen adem in en hielden opnieuw onze handen boven het bekende litteeken. Wij namen den stroom thans even duidelijk waar als ooit — hij was beduidend kouder dan de temperatuur in de kamer. Ofschoon het ons duidelijk was dat wij een objectief verschijnsel waarnamen, besloten wij op onze volgende zitting dit verschijnsel nader te onderzoeken
Van dit nadere onderzoek verhaalt Carrington ons op pag. 205 van zijn Werk, waar we lezen:
„Nadat het medium wederom had plaats genomen, bevoelden wij haar hoofd met onze handen, ten einde na te gaan of de koude stroom wederom uit haar hoofd te voorschijn trad. Wij namen dezen allen duidelijk met onze handen waar, die wij op een afstand van ongeveer 3 inches van het hoofd van het medium afhielden. F.1) hield zijn hand boven haar neus en mond, en wij allen deden evenzoo en hielden onze monden en neuzen dicht en onzen adem in en tóch bleef de stroom duidelijk waarneembaar. Toen hield B.') een klein, papieren vlaggetje boven het voorhoofd van het medium — haar neus en mond, zoowel als de onzen, bleven steeds goed afgesloten. De vlag waaide meerdere malen op en ten slotte deed zij
1) F. is Feilding, een der vooraanstaanden der S. P. R.
*) B. is Baggally, eveneens een vooraanstaande in de S. P. R.



157
dit zoo krachtig, dat zij een volledige cirkelvorrnige beweging maakte en zichzelf éénmaal om den 8tok, waaraan zij bevestigd was, heenwond!
De objectieve natuur van dezen stroom was daarmede dus aangetoond — ofschoon een thermometer, die boven haar hoofd gehouden werd, geen temperatuursverlaging aangaf.
Op pag. 319 deelt Carrington ons nog mede, dat het Eusapia in zijn tegenwoordigheid gelukte, een electroscoop te ontladen, zonder dat zij eenig zichtbaar contact met dit instrument maakte.
Dit verschijnsel wordt ook door vele andere onderzoekers vermeld, o.a. door Dr. Imoda, den bekenden assistent van Cesare Lombroso. In „The Annals of Psychical Science" van Augustus-September 1908, treffen wij een studie van zijn hand aan over den invloed van Eusapia Palladino op de electroscoop, waarin hij o.a. zegt, dat zij voor het ontladen van de electroscoop meerdere minuten noodig heeft en dat deze ontlading niet geleidelijk, doch met tusschenpoozen plaats heeft, zoodat men den indruk krijgt, dat het medium met tusschenruimten haar kracht op het instrument laat inwerken.
XXX. Slot.
Tot op heden zijn door de officieêle wetenschap alle hier vermelde pogingen om het bestaan van het magnetisch fluidium aan te toonen óf genegeerd óf te^ rechte of ten onrechte bestreden geworden.
Waar zij tejf rechtrf bestreden werden, waar eerlijke,



158
onbevooroordeelde onderzoekers op de fouten wezen, die naar hun meening door den een of anderen experimentator gemaakt werden, daar verdient zulks niets dan lof en dient door een collegium van competente onderzoekers uitgemaakt te worden, wie gelijk heeft, zoo dit niet reeds dadelijk blijkt.
Waar zij echter genegeerd werden of ten onrechte bestreden, daar verdient dit niets dan afkeuring en is het ons tevens weer een bewijs te meer van hoe groot belang de geesteshouding der onderzoekers is voor het doordringen eener nieuwe waarheid.
Persoonlijk ben ik dan ook de meening toegedaan dat zoolang het denken der beoefenaren der officieele wetenschap niet rijp is voor de ontvangenis der waarheid van het bestaan van het magnetisch fluidium aantoonende verschijnselen, het geen enkelen onderzoeker ooit zal gelukken, met welke interessante feiten hij ook moge komen (en menigeen is daarmede reeds verschenen, want er ligt toch ontegenzeggelijk wel wat goeds in de hier vermelde pogingen om de objectiviteit van het magnetisch fluidium aan te toonen) de officieele wetenschap te brengen tot erkenning van dit fluïde, al zijn zijn proeven nog zoo overtuigend en onaanvechtbaar. Dat middelerwijl het denken der vertegenwoordigers der officieele wetenschap steeds meer het punt begint te naderen waarop het tot erkenning zal komen van de juistheid eener theorie, die reeds, zooals we gezien hebben, van de vroegste rijden af geleeraard en toegepast werd, moge uit de voorafgaande bladzijden voldoende gebleken zijn.



HET DIERLIJK MAGNETISME IN DE VOLKSGENEESKUNST.
I.
Inleiding.
Onder volksgeneeskunst verstaat men alles wat net volk, op grond van mondelinge of schriftelijke overlevering, op eigen initiatief en op eigen verantwoording aanwendt, om zieken of gewonden te genezen. Zij is een onderdeel van de volksk unde.
De volksgeneeskunde ontleent het grootste deel van haar medicamenten aan het planten- en dierenrijk. Aan het derde rijk der natuur, het delfstoffenrijk, ontleende medicamenten ontmoet men sléchts bij uitzondering. Hoe komt het volk nu aan zijn „kunde" op geneeskundig gebied?
Sommige meenen te mogen volstaan met te zeggen, dat de volksgeneesmiddelen van heden/ de wetenschappelijke middelen van gisteren zijn, m.a.w. dat de volksgeneesmiddelen niets anders zijn dan middelen, eertijds door de officieele geneeskunde toegepast, doch thans verouderd en in onbruik geraakt.
Zeer zeker is dit voor een deel het geval, en bevat de



160
volksgeneeskunde een groot aantal middelen, die eens de eer genoten van door de officieele geneeskundigen voorgeschreven en toegepast te worden, maar sindsdien bij gelegenheid van een der groote opruimingen, die de officiëele geneeskunde nogal eens houdt, in de medische rommelkamer verhuisd zijn. Maar dit feit geeft ons nog niet het recht om te generaliseeren en nu de geheele volksgeneeskunde als een verzameling verouderde medische voorschriften te beschouwen.
In Zevenhuizen b.v. schrijft men, wanneer men een aanval van koorts vreest op de deur: „Koorts ik ben niet thuis"1) in de hoop daardoor voor de gevreesde ziekte gevrijwaard te blijven.
Het is duidelijk, dat dit „anti-koortsmiddel" (om het zoo maar eens te noemen) nooit een officieel geneeskundig is geweest, doch een merkwaardig overblijfsel uit den tijd, dat men in Nederland, evenals dit thans nog bij vele primitieve volkeren (b.v. bij den Javaan) het geval is, zich de ziekte als een booze geest voorstelde.
Soortgelijke overblijfselen treft men in de volksgeneeskunde nog betrekkelijk veelvuldig aan. )
Ook valt het niet te ontkennen, dat de volksgeneeskunde middelen kent, die de ervaring aan het volk als
*) Di. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland. Academisch proefschrift, Utrecht 1909, pag. 22.
') In Limburg, om hier nog een voorbeeld te vermelden, is het navolgende formulier gebruikelijk tegen de nachtmerrie:
„Nachtmeer, leelijk dier,
Kom toch dezen nacht niet hier.
Alle wateren zult gij waaien,
Alle boomen zult gij blaaien,
Alle grassprietjes zult gij tellen.
Komt gij mij dezen nacht nog kwellen." Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst, pag. 22).



161
nuttig heeft leeren kennen. De levertraan b.v. was oorspronkelijk een volksmedicament der Samojeden en Laplanders, evenals de cortex chinae een volksgeneesmiddel der inboorlingen van Peru was. Beide medicamenten zijn door de officieele geneeskunde overgenomen en worden thans algemeen door haar toegepast.
Dit zijn niet de beide eenige gevallen, dat de officiöele geneeskunde profiteert van de ervaring en waarneming der „leeken . Wie de geschiedenis der geneeskunde bestudeerd heeft weet, dat zij herhaaldelijk hiervan geprofiteerd heeft. ) En hiertegen is ook volstrekt niets te zeggen, echter Wel tegen het feit, dat zij dit niet altijd erkennen wil of de verdiensten harer oudere zuster, de volksgeneeskunde, tracht te verkleinen.
Doch vervolgen wij ons overzicht en erkennen vervolgens, dat de volksgeneeskunde ook vele middelen kent wier oorsprong in de religieuze opvattingen van het volk zetelt1) en, last not least, middelen die ontdekt zijn door het heilinstinkt en andere occulte vermogens, waarmede men door alle eeuwen heen, nu eens in meer, dan weer in minder groot aantal, individuen begaafd vindt bij de verschillende volkeren en rassen.
Onder deze middelen neemt naast een aantal kruiden (de Haas, het Staphorster boertje enz.) het dierlijk magnetisme een voorname plaats in.
1) Zoude, wanneer de Indianen den kinabast niet hadden gebezigd, het geneesmiddel van de kinine zijn ingevoerd?
Zou de hydrotherapie zich gevormd en ontwikkeld hebben zonder den boer Prisnitz ?
Zou zonder den leek Ling de gymnastiek tot genezing van sommige ziekten zijn aangewend?
5) Ik denk hier o.a. aan bedevaartplaatsen, heilige wateren, enz., zooals men die b.v. in de R. K. gedeelten van ons land aantreft.
Het Dierlijk Magnetisme. 11



162
II.
Belezen en Bespreken.
Met het dierlijk magnetisme in de volksgeneeskunde willen wij ons hier thans gaan bezighouden en indachtig de zegswijze, dat een goed begin het halve werk is, vestigen wij in de allereerste plaats onze aandacht op die eigenaardige persoonlijkheden, die men door alle tijden heen bij alle volkeren heeft aangetroffen, menschen die men in hun omgeving als zonderlingen beschouwt, waarvan men zegt, dat ze met den duivel omgaan, met molentjes loopen, aan hekserij doen, de zwarte kunst beoefenen, dat zij met den helm geboren zijn, kortom die door hun omgeving met een fantastisch waas omgeven worden, voortspruitende uit onkunde, sectarische vooroordeelen en bijgeloof, doch die in werkelijkheid geboren sensitieven zijn, staande onder invloed „van de vele dingen tusschen hemel en aarde, waarvan het meerendeel onzer filosofen nog niet eens gedroomd heeft, laat staan hun aanwezigheid bevroedt" (om hier met een kleine wijziging Hamlet te laten spreken) en wie te bestudeeren en hun wezen te doorgronden, taak der transcendentale psychologie is.
Een voorbeeld van zoo n sensitief was ongetwijfeld „de oude Fecht", van wien de heer Carel Goudemont ons verhaalt in „Het Leven" van 13 Mei 1913.1)
Heinrich van der Fecht was afkomstig uit den Zuidhoek van Drente en jarenlang polderwerker bij den vader van den schrijver, die zoodoende in ruime mate in de
*) Een beknopt overzicht van dit opstel is te vinden in „Het Toekomstig Leven** ven 15 Juli en 1 Augustus 1913.



163
gelegenheid was den „wonderdoener" in zijn doen en laten gade te slaan.
Van der Fecht was een onontwikkeld man, die lezen noch schrijven geleerd had, doch die „kende uit eigen drang alleen — van kleinen jongen af — de natuurmachten en verschijnselen, primitief, maar intuïtief raak; hij zonderde zich vaak in alle stilte op 't kerkhof af. Daartoe geprest, bekende hij, om gemeenschap te oefenen en wijze lessen te ontvangen. . . niet uit eigen beweging, maar geroepen door hoogere geesten. Voor goedgezinden uit den omtrek waar hij woonde, deed hij wondervertooningen.... nam ziekte en ongeluk aan de menschen af, genas de paarden van kolder, droes of koorts en de koeien van klauwzeer en (andere) ziekten. Kwaad berokkenen deed bij met zijn geheimzinnige krachten nooit".
Over de genezingen van Fecht zegt de heer Goudemont o.a. het navolgende:
„Zoo in den loop der verscheidene jaren dat wij hem kenden, liet hij ons velerlei zien en hooren. Een niet te noemen getal wonderverrichtingen, voorspellingen, bijzonderheden en genezingen van allerlei aard maakten wij mee.
Naast de verschillende krachtbezitters, belezers, formulierzeggers, geneesmiddelenkenners, voorzieners en weters, die ontegenzeggelijk op het land in de open natuur nog leven, althans in onzen rijd op 't land rondom ons aan te wijzen waren — was Fecht werkelijk een verschijning van groote buitengewoonheid — 'n visioenair weter, als 'n wonder, als 'n heilige, 'n krachthebber, als 'n magiër uit sprookverhalen, *n wonderdoener, als een fakir.
Groot in aantal waren bovenal de genezingen zoo



164
terloops, zoo ongekunsteld en onvonnelijk, dat de wezenlijke kracht des te meer in 't oog liep.
Mijn vader kwam op een middag met hooge koorts thuis en ging te bed. Nog geen half uur later stapt Fecht naar binnen en zegt tot moeder: „Ik geloof dat ik hier noodig ben, waar is Arie?" stapte naar 't bed met een „jongen, 'k zal je koorts meenemen", keek hem diep in de oogen, dronk een kop thee en ging heen als met de koorts in zijn zak geborgen.
Hij zat bij ons te eten, terwijl mijn moeder een hevigen aanval van matelooze hoofdpijn verduurde, legde zijn breede, knoestige hand op haar voorhoofd en dreef haar staande het oogenblik, weg, zonder een woord. Hij nam mijn pols — die in een val gekneusd was — tusschen zijn grove eelthanden, wreef er kwasi spelend over en genas haar zoo .
Dr. Van Andel zegt op pag. 67 van zijn „Volksgeneeskunst in Nederland", waar hij het over z.g. „besprekers" heeft:
„Ook andere kwalen worden door dergelijke personen genezen, n.1. verstuikingen, ontwrichtingen, spierpijnen en rheumatiek. Hierbij wordt het zgn. „strijken" toegepast, dikwijls vergezeld van het uitspreken van een formulier. Dit strijken is niet, zooals de naam schijnt aan te duiden, als een soort massage te beschouwen, in de meeste gevallen bestaat het in een lichte, een drietal malen herhaalde strijkende beweging over het pijnlijke lichaamsdeel. Dat het meer de bedoeling schijnt te zijn door deze manipulatie de pijn of de ziekte uit het lichaam te halen of te verdrijven, blijkt uit het volgende verhaal van eéh genezing van een verstuikten voet door een strijker.



165
„Hij haalde z'nen rooien zakdoek uit den zak en leej aon 'nen tip* nen kneup ter in. En hiel zachtjes gonk ie toe van de kniej vor de teeö toe en k fuulde, dettie de pijn d'r uittrok. Mar zweête dettie deej, dê was meroakel. (N. R. Courant 1907).
Een bladzijde verder, dus op pag. 68, lezen we bij dr. Van Andel:
„Behalve met de hand kan nog op andere wijze „gestreken" worden, n.1. met de tong; ook kan men op het zieke lichaamsdeel blazen.
In Borculo is een bespreekster; „Poes Engele", die de vlek op het oog geneest met „poesen" (blazen), kruisen en bespreken.
Deze methoden behooren tot de meest primitieve, die ter genezing kunnen worden aangewend en zijn van zuiver instincktmatige handelingen tot een soort geheimzinnige proceduur verheven". De schrijver citeert thans uit M. Bartels „Die Medicin der Naturvölker" (Leipzig 1893, pag. 127) welk citaat ik hier vertaald laat volgen:
„Wie denkt bij het beademen niet aan zijn kinderjaren, toen onze liefderijke moeder de pijnlijke plaats beademde en zoodoende, gedeeltelijk door het afkoelende van den luchtstroom, gedeeltelijk door het afleiden van de aandacht, de pijnen verdreef. Zoo wordt ook in Midden-Sumatra het hoofd van den koortslijder beademd (beblazen) om hem verkoeling en tegelijkertijd een verlichting van zijn hoofdpijn te schenken. Ook in Canada en in Victoria pleegt men zieken te beademen en in Alaska blaast hun de medicijnman in den mond en in den neus, echter slechts met het doel den ziekteverwekkenden demon uit het lichaam te verwijderen."



166
Het wil mij voorkomen, dat én dr. Van Andel én de auteur van „Die Medicin der Naturvölker" hier beiden te eenzijdig zijn. Ongetwijfeld speelt bij vele z.g. „besprekers" en „strijkers" het geloof in een geneeskrachtig nulde, dat zij door hun manipulaties op den zieke doen overstroomen, een rol; staan hun handelingen voor een belangrijk deel onder invloed van het geloof aan een geneeskrachtig, voor overdracht vatbaar, fluidium.
Ook het beademen moet naar mijn meening, zoo niet geheel, dan toch gedeeltelijk, ontstaan zijn uit het geloof aan een fluïde, en het gaat niet aan hierin slechts de aanwending van een verkwikkenden, kouden luchtstroom te zien, of een middel om de aandacht af te leiden.
Wij komen thans aan de behandeling van het onderwerp:
III.
Geneesmiddelen, wier toepassing berust op het geloof aan de aanwezigheid van een geneeskrachtig fluidium in deze middelen.
Dr. van Andel verhaalt ons op pag. 126 van zijn hier reeds meergenoemd werk, dat in Deventer een pas gedragen wollen slaapmuts van den echtgenoot als cataplasma op de zwerende borsten van de echtgenoote gelegd, een bekend volksgeneesmiddel is, en op pag. 278 schrijft hij:
„Zeer eigenaardig is het volgende middel, dienende om een menorrhagie te stuiten: leg de patiënte de slaapmuts van haar man op den buik."



167
Voor den psychicai researcher is het niet moeilijk den oorsprong van dit gebruik te ontdekken, dat ongetwijfeld zetelt in de in het volk wortelende overtuiging, dat een deel van de menschelijke persoonlijkheid overgaat in door haar gedragen kleeren en voorwerpen en dat deel onder bepaalde omstandigheden en bij bepaalde voorwaarden in staat is een genezenden invloed uit te oefenen.
Wat het eerste gedeelte dezer overtuiging betreft, n.1. dat een deel van de menschelijke persoonlijkheid overgaat in door haar gedragen kleeren en voorwerpen, zoo kunnen wij zeggen, dat de proeven van o.a. prof. W. Denton (The soul of Things), A. de Rochas (L'extériorisation de la sensibilité) en Dr. Naum Kotik (Die Emanation der Psychophysischen Energie) ons recht geven de geneigd' heid te vertoonen haar als juist te erkennen, terwijl haar tweede deel door de studie van o.a. het somnambulisme eveneens aannemelijk gemaakt wordt.
Zoo zegt b.v. prof. F. Fischer in deel II (pag. 222) van zijn uitvoerig werk: Der Somnambulismus ):
„ Het natuurlijkst en gemakkelijkst laat zich die werking (op de somnambule) verklaren van voorwerpen, die eenigen tijd door den magnetiseur aan het lijf zijn gedragen. Deze voorwerpen zijn zoowel voor de verbeeldingskracht als voor het in hooge mate voor indrukken vatbare gevoel der somnambule, de onmiddellijke representanten van den persoon des magnetiseurs, dien zij zooeven nog hoorde, en moeten daardoor zoowel krachtig op de ideeën-verbinding als op de gewone reacties der somnambule werken. Voornamelijk zal de verzadiging (der kleederen) met de uitstraling van den magnetiseur, de
1) Basel, Schweighauserschen Buchhancllung.



168
ontvankelijke levenskracht op de gevoeligste wijze aandoen en opwekken.
Deze dingen werken onmiddellijk slaapverwekkend en dan den slaap verdiepend en verlengend.
Een haarlok van den magnetiseur onder de muts der somnambule gelegd, doet haar inslapen en maakt haar magnetischen slaap dieper; evenzoo doet de zakdoek van den magnetiseur, wanneer dezen haar op-de hartkuil gelegd wordt. . . .
Nick s somnambule sliep in, door diens hoed, welken zij als haar goeddoende en krampstillend zeer dikwijls aangreep en op haar borst drukte, die haar echter, volgens haar zeggen, langer zou doen slapen dan goed voor haar was, waarom hij gedurende den magnetischen slaap aan haar ontnomen werd.
„Kleidung und Krankheiten" is de titel van een belangrijke ethnologische en historische beschouwing, van de hand van Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan, in den één-entwintigsten jaargang van het bekende medische tijdschrift Janus.1)
De schrijver begint dit opstel met de navolgende woorden:
„.Bij onderscheidene volkeren werd in vroegere tijden, of wordt ook nu nog, bij ziektegevallen, met het oogmerk deze af te weren, of ook wel met het doel hen te veroorzaken, met het een of andere kleedingstuk een bepaalde handeling verricht.
In de eerste plaats komt het voor, dat de patiënt zelf, ten einde genezen te worden, met een kleedingstuk in
') Janus. Archives intemationales pour 1'Histoire de la Médecine et la géographie médicale. Organe de la société historique néerlandaise des Sciences médicales, exactes et naturelles. Leiden. E. J. Brill.



169
aanraking gebracht wordt, of een uit zoo'n kleedingstuk bereid geneesmiddel moet innemen. De Javanen b.v. plegen kinderen die aan tandpijnen lijden, het gezicht met den handdoek hunner moeder te wrijven. Met het zelfde doel pleegt men echter ook wel zoo'n doek op het hoofdkussen van het kind te leggen."
De schrijver gaat nu door met een groot aantal voorbeelden, zoowel uit het heden en verleden als aan verschillende auteurs over onderscheidene volkeren ontleend, te vermelden.
Ik wil hier enkele van deze voorbeelden aanhalen.
In Japan bestaat onder het volk het gebruik, bij verkoudheid de lendendoek eener vrouw om het hoofd te binden. Heeft een Japanner hoofdpijn, zoo pleegt hij zich wel het hoofd met zijn voetbekleeding te bedekken. In de omstreken van Leipzig bindt men zich in geval van keelpijn een wollen kous, die men den geheelen dag gedragen heeft, om den hals. Dit middel wordt ook in vele streken van Frankrijk toegepast en ook in ons land is het niet onbekend.
Bij vele R. K. Heiligen vindt men ook gewag gemaakt van de aanwending van een verondersteld fluidium, in kleeren aanwezig, tot heil van kranken.
De H. Maura van Troyes zond herhaaldelijk kleedingstukken aan arme zieken, die genazen, wanneer zij deze kleederen aanraakten. De H. Aegidius genas een lepralijder door hem zijn mantel om te hangen en op dezelfde wijze een lamme.
Van den Majordomus Audegisilus wordt verhaald, dat hij van zijn kwaal genas door aanraking der kleeren van den heiligen Germanus.



170
Van keizerin Kunigunde wordt in Bamberg een kleedingstuk bewaard, dat reeds menigen zieke zijn gezondheid teruggegeven zou hebben door luttele aanraking ervan.
Hetzelfde wordt verhaald van de kleeren van een aantal andere heiligen, wier kleeren in onderscheidene R. K. kerken als relikwieën bewaard worden.1)
Dat, aangenomen dat kleeren onder bepaalde omstandigheden een geneeskrachtig fluidium kunnen bevatten, nochtans in zulke gevallen van een genezing door dat fluidium geen sprake is en we in het gunstigste geval slechts van een genezing door suggestie mogen spreken, behoeft hier wel geen nader betoog. Het volk evenwel meent genezing te vinden door middel van een „zielestof" in de kleeren aanwezig, reden waarom ik gemeend heb' dit soort van genezingen hier even te moeten memoreeren. Ook in den bijbel vinden we gewag gemaakt van genezingen door middel van een verondersteld, in kleeren aanwezig, fluidium. Ik denk hier aan het verhaal in Handelingen 19: 12, waar we lezen: „Ook deed God ongewone wonderen door de handen van Paulus; zoodat zelfs wanneer men van zijn lichaam doeken en voorschooten op de zieken legde, de kwalen van hen weken en de booze geesten uitvoeren".
Niet alleen kleeren worden door het volk aangewend als dragers van een verondersteld, geneeskrachtig fluïde, de volksgeneeskunde kent ook meerdere andere van deze dragers. In de allereerste plaats urine, speeksel en faeces.
Dr. Van Andel zegt, dat de eigen urine te Gorinchem,
1) Zoo bewaart men, om bier een enkel voorbeeld te vermelden, in de kathedraal van Dertosa in Catalonië het hoofd van de heilige Candida, de begeleidster van de heilige Ursula. Om het hoofd van de heilige Candida bevindt zich een band, die bij aanraking vooral scrofuleuzen zou genezen.



171
Bierum, e.a. plaatsen veelvuldig als mondspoelwater tegen kiespijn aangewend wordt,1) dat ochtendurine als geneesmiddel tegen huiduitslag een bekend volksmiddel is') en dat urine met cognac door het volk wel als middel tegen rheumatiek wordt aangewend.*)
„Ik herinner mij dat in mijn jeugd een jongen, die langs een touw naar beneden was gegleden, en zich daarbij zijn handen had ontveld, van een omstander den raad kreeg, daarop te urineeren" zegt dr. Van Andel op pag. 354 van zijn Volksgeneeskunst, terwijl wij op pag. 355 lezen:
„Bekend is dat Boerhave een hardnekkige beenwond, waaraan hij leed, met urine behandelde.
In zijn werk „Schat der ongesontheyt" (1652) beveelt dr. J. van Beverwijk op pag. 140 „Mostaert in azijn oft pis ghesmolten, latende op deselve een dubbelden doek in t selrde nat gemaeckt" als mondwaschwater aan.
Als oogmiddel vond de urine reeds vroeg toepassing. Dioscorides beveelt den neerslag van de urine aan bij aandoeningen der oogleden en wonden van het oog.
In de achttiende eeuw schreef Fr. Hoffman het volgende recept voor een coliyrium (oogwater):
Knabenurin ... 1 Pf. Röm. Vitriol. . . 8 Loth. Schwalbenwurz . 14" Pf.
Dr. Van Andel zegt op pag. 195 van zijn Volksgeneeskunst dat het volk de urine aanbeveelt als oogmiddel, hetzij in compressen op het oog gelegd, hetzij dat men den aanslag, die in een geglazuurden pot aan den rand van de
') Volksgeneeskunst, enz., pag. 225. ') Dito pag. 342. *) Dito pag. 436.



172
vloeistof zich vastzet, met den vinger om het oog smeert.
Tegen de tering wordt volgens dr. Van Andel door het volk het drinken van de urine van een jongeling aanbevolen.
Galenus (131 —^200) gebruikte bij wonden verbanden, waarop hij zijn patiënten voortdurend liet urineeren. Zulk een verband werd niet eerder verwijderd, voordat de wonde was genezen. )
Dr. M. Höfler, auteur van „Volksmecbzin und Aberglaube in Oberbayerns Gegenwart und Vergangenheit (1888)" vermeldt hierin meerdere gevallen van de aanwending van urine als geneesmiddel. Evenzoo J. J. M. de Groot in zijn werk: „The religious system of China.
Thans een paar voorbeelden uit Nederlandsch OostInché.
Dr. Römer bericht, dat de Karo-Batakkers urine aanwenden als waschwater bij versche wonden. ) De bewoners van het Noordelijk deel van het eiland Halmahera wasschen slangenbeten met urine uit, evenals de beten van andere, vergiftige diersoorten.') Kruyt merkte op, dat de Dajakkers en Madoereezen urine tegen tandpijn aanwenden4) en dat de Javanen van urine gebruik maken bij oogziekten/)
Volgens dr. R. Römer doen de Batakkers hetzelfde bij oogontstekingen.6)
*) Janus, 20e Jaargang (1915) pag. 65 noot 1.
3 ) Dr. R. Römer: Bijdrage tot de geneeskunst der Kuro Bataks. Tijdschr. Bat. Gen. deel 50 (1907) pag. 242. Zie ook: Die Heilkunde der Bataks auf Sumatra Janus 1907, pag. 576.
*) J. Kreemer Jun. Volksheilkunde im Malaüschen Archipel. Janus 20e Jaargang 1915 p. 65.
*) A. C. Kruyt: Het Animisme in den Indischen Archipel (1906) pag. 48. '). dito dito pag. 48.
6) Dr. Römer: Die Heilkunde der Bataks auf Sumatra. Janus 1907, pag. 576.



173
Dr. Kleiweg de Zwaan bericht van een doekoen uit Midden Sumatra, die het urineeren op een wonde als een uitstekend bloedstelpend middel aanbeval.1)
Dit feit herinnert ons aan den beroemden Franschen arts Louis (1723—1792), die urine als douche aanbeval („en pissant dessus") bij ulcera cruris (beenzweer). )
De aanwending van speeksel als middel tot het genezen van wonden geschiedt bij de bewoners van den Maleischen Archipel volgens J. Kreemer Jun.") op drieërlei wijzen, t.w.:
a. door bestrijking der gewonde plaatsen met speeksel;
b. door belikken der gewonde plaatsen;
c. door op de gewonde plaatsen te spuwen. Volgens Kruyt bestrijkt op Nias een priester de wonde
met zijn speeksel,4) terwijl op Java de doekoen de wonde, die hij te genezen heeft belikt. )
J. Kreemer Sr. zegt in zijn opstel „Hoe de Javaan zijn zieken verzorgt",6) dat, wanneer iemand op Java een ziek kind heeft, de vader zich (bij voorkeur midden in" den nacht, omdat de inlanders meenen, dat op dat tijdstip de ziekten den mensch bij voorkeur aangrijpen) geheel naakt7) en kruipend, zoo snel als hem dit het gaan op handen en voeten veroorlooft, naar zijn ziek kind
ïj Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Menangkabau Maleiers. 0910), pag. 187.
1) Dr. D. H. Zeeman: Bijdragen tot de geschiedenis der chirurgie in Frankrijk
(1878) pag. 87.
s) J. Kreemer Jon. Volksheilkunde im Malaiischen Archipel. Janus 20e Jrg. pag. 69.
4) A. C. Kruyt: Het Animisme in den Indischen Archipel 1906, pag. 61.
5) A. C. Kruyt: Het Animisme etc, pag. 62.
«) Mededeelingen Ned. Zend. Gen. deel 36 0892) pag. 10. ') Van de vroegste tijden af heeft de naaktheid bi] de onderscheidene volkeren als een occulte verschijnselen bevorderende factor gegolden.



174
begeeft, en het van het hoofd tot de voeten belikt, in de hoop dat de verraderlijke ziekte daardoor bevreesd zal worden.
Het bespuwen van kleine kinderen met het oogmerk deze daardoor gezond en deugdzaam te doen worden, is in den Oost-Indischen Archipel een veelvuldig voorkomend verschijnsel.
Zoo is het bij de Javanen, en meer nog bij de Soedaneezen gebruikelijk, het kind van de geboorte af en bij den minsten of gerings ten schreeuw dien het geeft, met speeksel te besprenkelen, waarin men bij voorkeur genezende kruiden heeft afgetrokken.
„Koerang Boera" noemt men bij de Soedaneezen een ongehoorzame jongen, waarmede men zeggen wil dat de vroedvrouw blijkbaar niet voldoende met gekauwde medicamenten op het kind gespuwd heeft, toen dit nog dagelijks aan kwade invloeden was blootgesteld. )
Kooreman bericht, dat op Zuid Celebes ) langen rijd het gebruik geheerscht heeft om, wanneer een regent of een voornaam „Anakaroeng" een zijner ondergeschikten bezocht, zijn sirihspeeksel op een bordje op te vangen, om daarna dit vocht op het voorhoofd en de wangen der in het huis vertoevende kinderen te strijken, ten einde te voorkomen, dat deze ongesteld zouden worden tengevolge van den schrik, die het bezoek van zulk een hoog personage veroorzaakte.
Keeren wij thans tot ons eigen „dierbaar plekje grond" terug.
1) Brieven van een Wedono pensioen. Locomotief van 28 Maart 1891. Zie ook Janus 20e Jrg. 1915, pag. 71.
) Kooreman, P. J.: De feitelijke toestand in het gouvemementsgebied van Celebes en Onderhoorigheden. Indische Gids 1883, deel I, pag. 199.



175
Een dame deelde mij mede, dat in het kleine NoordBrabantsche dorpje, waar zij een groot gedeelte van haar # jeugd doorbracht, een eenvoudige schoenmaker jarenlang met heel veel succes wratten behandelde, door op deze te spuwen en er dan over heen te wrijven. Dr. van Andel zegt in zijn Volksgeneeskunst, dat speeksel een algemeen middel tegen wratten is. Ook wordt het volgens hem in ons land veelvuldig toegepast bij oogaandoeningen, wonden, huidaandoeningen, het tanden krijgen van zuigelingen enz.
Zoo lezen we op pag. 352 van genoemd werk, dat men op Schiermonnikoog wel wonden met uitgekauwd gras pleegt te bedekken en op pag. 414, dat in Gelderland een wonderdokter bestaan heeft, die fistels genas door er linnen lapjes, met zijn speeksel bevochtigd, op te leggen, om hier met twee der door hem vermelde voorbeelden te volstaan.
Op pag. 381 van zijn „Volksgeneeskunst" geeft Dr. van Andel ons de navolgende, nu niet bepaald smakelijke geschiedenis te lezen:
„Een oude vrouw van + 80 jaar vertelde mij, dat zij op 1 5-jarigen leeftijd had geleden aan een ontsteking van het been, die zoo kwaadaardig was, dat haar dokter haar amputatie had aangeraden. Op raad van. een oude vrouw werd het toen behandeld met faeces van gezonde, niet klierachtige kinderen, welke therapie genezing bracht."
Een soortgelijk geval beschrijft Cabanès,^waargenomen door Dr. Gaillard uit Sainte Marie de Ré en medegedeeld aan Lucas, Championnière (Journal de médecine et de chirurgie pratiques. 10 Octobre 1899):
*•) Gabanès et Berraud: Rernèdes de bonne femme, Pari»1907. pag. 97.



176
„Een mijner patiënten, die aan een beenwonde lijdende was, heeft deze een tijdlang iederen dag met zijn eigen faeces behandeld, die hij op een compres plattrapte om daarna de wonde met het compres te verbinden. Ondanks de flauwe grappen die zijn buren hierop maakten is hij zijn walgelijk middel blijven toepassen. Zijn volharding werd met genezing beloond."
„Dat de tijd, waarin zelfs de officieele geneeskunde nog van dit middel melding maakte, niet zoover achter ons ligt, blijkt wel uit het feit, dat we in een „Dictionnaire de sciences médicales" van het jaar 1812, menschendrek onder de middelen genoemd vinden, waarvan de (officieele) geneeskunde wel eens heil verwachten mag.1) Als bewijzen dat de aanwending van faeces reeds in de oudheid toepassing vond, vermeldt Dr. van Andel op pag. 382 van zijn Volksgeneeskunst eenige citaten uit de werken van Dioskorides enPlinius, waarin menschendrek als geneesmiddel genoemd wordt, waarna wij. bij hem lezen:
„Na deze klassieken blijven de faeces een rol spelen in de materia medica om ten slotte de hoofdrol te vervullen in de „Heilsame Dreckapotheke" van Paullini, in het jaar 1713 verschenen."
Op pag. 387 vinden we voorts het houden van een zwerenden vinger in menschendrek als geneesmiddel vermeld, terwijl Dr. van Andel op pag. 395 voorts nog zegt, dat men, den voet gebrand hebbende, dezen dan wel onmiddellijk in de versche faeces van een koe steekt.
Ook bij de primitieve volkeren worden de faeces van mensch en dier als geneesmiddel toegepast, zooals men
1) M. A. van Andel: Volksgeneeskunst etc. pag. 382.



177
o.a. in het bier reeds meergenoemde werk van Kruyt kan lezen.
Op pag. 332 van zijn Volksgeneeskunst noemt Dr. van Andel oorsmeer als een volksgeneesmiddel tegen winterhanden en voeten. Men smeert de kloven met deze stof in. Het wil mij voorkomen, dat wij den oorsprong van dit gebruik mede in het geloof aan de in afscheidingsproducten aanwezigheid van-een geneeskrachtig fluidium moeten zoeken.
Hetzelfde geldt m.i. voor het gebruik van moedermelk, dat volgens Dr. van Andel een bekend volksgeneesmiddel is tegen oogziekten.1)
Ofschoon wij in het gebruik, dat door de verschillende volkeren van urine, speeksel, faeces enz. gemaakt wordt, m.i. een duidelijk bewijs mogen zien, dat men in deze afscheidingsproducten een groote kracht aanwezig veronderstelt, een „zielestof", een magnetisch fluïde, afkomstig van dengene, van wien deze afscheidingsproducten afkomstig zijn, zoo wil het mij toch tevens voorkomen, dat wij niet zooals Kruyt') het gebruik dezer stoffen uitsluitend op animistische opvattingen mogen zien berusten.
Sanarelli kwam na een reeks bacteriologische onderzoekingen tot de navolgende conclusies:
1°. Dat het menschelijk speeksel als een geheel en al ongunstige voedingsbodem voor bepaalde pathogene microörganismen beschouwd moet worden.
2°. Dat het het vermogen bezit, meer of minder snel deze microörganismen te dooden, als zij niet te groot in aantal zijn. »R»ijf>s
1) Volksgeneeskunst etc. pag. 193. *) Kruyt: Het Animisme etc. pag. 47.
12
Het Dierlijk Magnetisme.



178
3°. Dat het ten slotte ook, als het de ontwikkeling van bepaalde soorten toelaat, niettegenstaande dit feit in staat is, het normale type dezer microörganismen te veranderen, ze te verzwakken of geheel onwerkzaam te maken. (Zie Dr. W. D. Miller: Die Microörganismen der Mundhöhle, 2 Aufl. (1892) pag. 290 e.v.)
De meer moderne geneeskunde heeft in de menschelijke urine de aanwezigheid van een verdoovende en een de lichaamswarmte verlagende giftstof aangetoond, naast vele andere toxinen,1) geen wonder derhalve, dat reeds vroeg de artsen, alsmede de volksgeneeskunde langs normalen (door ervaring, waarneming etc.) en supernormalen (intuitie, somnambulisme etc.) weg tot erkenning van dit feit gekomen, menschen- en dierenurine als geneesmiddel aanwendden.
Deze en soortgelijke feiten manen ons tot voorzichtigheid en doen ons het gebruik van urine, speeksel, faeces, enz. niet uitsluitend op animistische gronden terugvoeren.
IV.
Menschenbloed als geneesmiddel.
De voorbeelden van het gebruik van menschenbloed als geneesmiddel zijn talrijk.
Hartmann von Aue (elfde eeuw) laat den aan lepra lijdenden „armen Heinrich", van de Schola Salernitana, den volgenden raad ontvangen ):
1) Dr. M. Höfler: Volksmedizin und Aberglaube in Oberbayerns Gegenwart und Vergangenbeit. (1888) pag. 167 e.v.
2) William Marshall. Neu eröfinetes wundersames Arzneikastlein, Leipzig,
1894, pag. 76.



179
„Ihr müsset haben eine Magd Die unbefleckt an Ehre, Und entschlossen ware Den Tod für Euch zu leiden, Ihr mögt Euch selbst bescheiden, Ob diese leicht zu finden sei, Und doch bedürft ihr zur Arznei Nichts als des Magdleins Herzensblut Das war für Euer Uebel gut." ')
G. Daniël zegt in zijn in 1 755 verschenen Histoire de France, sprekende over de laatste ziekte van Lodewijk XI:
„Hij zocht baat bij natuurlijke en bovennatuurlijke geneesmiddelen en om hem te genezen, zegt een historieschrijver van zijn dagen, werden vreeselijke en wonderbaarlijke geneesmiddelen gereedgemaakt. Een ander zegt, nog meer in bijzonderheden tredende, dat men hem bloed deed drinken, dat men aan onderscheidene kinderen had onttrokken, hopende, daarmede zijn bloed wederom gezond te maken en zoodoende zijn oude kracht wederom te herstellen."')
N. de Lémery zegt op pag. 629 van zijn in 1741 te Rotterdam verschenen „Woordenboek of algemeene verhandeling der enkele Drogerijen", dat het bloed van een jong gezond mensch, in de zon gedroogd totdat het hard is geworden en daarna tot een poeder gemaakt, zweetdrijvende is en goed tegen vallende ziekte.
*) De vertaling luidt als volgt: Gij moet een onbevlekte maagd hebben, die bereid is voor n te sterven. Gij moet zelf maar beslissen of het gemakkelijk te deze te vinden. Om van uw kwaal genezen te worden hebt gij slechts het hartebloed van de maagd noodig.
,H'.b.5,rack' Das Blut lm Clauben und Aberglauben der Menschheit. (München 1900) pag. 39.



180
In „Das Blut im Glauben und Aberglauben der Menschheit" van H. L. Strack lezen we op pag. 45:
„Ik was een leerling van den beroemden professor Hermann in Göttingen. Op zijn aanraden was ik in Januari 1859 getuige van de openbare terechtstelling eener giftmengster. Dit geschiedde door middel van het zwaard. Toen het hoofd van den romp gescheiden was en de bloedfontein wel 1 \ voet hoog spoot, doorbrak het volk het door Hannoversche schutters gevormde carré, stormde het schavot op en stelde zich in het bezit van bloed van de terechtgestelde, dit opzuigende en witte doeken er in doopende. Het was een afschuwelijk schouwspel. Toen ik naar het doel van een en ander vroeg, werd mij gezegd, dat dit bloed werd aangewend om epilepsie te genezen."
Een soortgelijke therapie wordt door Buck (Medicinischer Volksglauben und Volksaberglauben aus Schwaben 1865), door Lammert (Volksmedizin etc. in Bayern 1869) en Wuttke (Der Deutsche Volksaberglauben der Gegenwart 1869) medegedeeld.
Ook de officieele geneeskunde heeft nog lang aan het gebruik van bloed bij epilepsie waarde toegekend.
Dr. van Andel vermeldt in zijn Volksgeneeskunst etc. enkele gevallen van blöedtherapie. Zoo lezen we o.a. op pagina 332 dat men in ons land wel bij het slachten van een koe of varken, het warme bloed over de handen van een lijder aan winterhanden laat loopen en op pag. 23, dat men bij gordelroos de pijnlijke plaats insmeert met het bloed van een zwart schaap, tegen erysipelas bloed inneemt van een zwarte kat, bij stuipen drie druppels bloed neemt uit het oor van een witte kat (Baarn), of



181
eenige bloeddruppels uit het afgehakte staarteinde van een zwarte kat. Ook laat men wel het bloed van een geheel witte eend drinken.
Naar mijn meening moeten wij in hoofdzaak in de toepassing van dierlijk bloed in de volksgeneeskunde een rudiment zien van het oorspronkelijk gebruik van menschenbloed.1) De voorschriften met betrekking tot de kleur van het dier, vinden hun oorsprong in 't geloof, dat deze kleuren een de kracht versterkende invloed uitoefenen. Wie eenige studie gemaakt heeft van de magie bij de verschillende volkeren, weet dat dit geloof hierin steeds een rol gespeeld heeft (de zwarte kat van de kaartlegster!)
Wie de bloedtherapie voor een belangrijk deel op animistische opvattingen ziet berusten, die is m.i. niet ver van de waarheid af. Het geloof, dat de ziel in het bloed zetelt, is een oeroud geloof, dat wij o. a. reeds bij de oude Joden aantreffen. Zoo lezen we b.v. in Deuteronomium 13: 23:
„Alleen houd vast, dat gij het bloed niet eet; want het bloed is de ziel, daarom zult gij de ziel met het vleesch niet eten.
*•) Toch wordt nog wel menschenbloed toegepast, echter in zeer kleine, voor den „gever" onschadelijke quantiteiten.



DE BETEEKENIS DER FOLKLORE VOOR DE TRANSCENDENTALE PSYCHOLOGIE
Indien dit alles slechts op fantasie berustte, dan zou het toch al heel wonderbaarlijk zijn, dat de fantasie, die toch onmiskenbaar meer dan iets anders op de wereld aan verandering onderhevig ia, altijd maar weer het aanzijn gegeven zou hebben aan een en dezelfde voorstelling, ontelbare malen, ten allen tijde, op verschillende plaatsen.
Joseph Glanvil: Sadducismus Triumphatus, London 1681.
Men mag niet alles gelooven, wat de menschen zeggen; doch ook niet meenen, dat zij alles zonder grond zeggen.
Immanuel Kant.
De overeenstemming der verschijnselen ia het bewijs voor hun echtheid.
Charles Richet.
Onder Folklore of Volkskunde verstaat men de wetenschap, die zich bezighoudt met de studie der „overleveringen", waaronder wij te verstaan hebben alles wat tot het volksleven behoort en zich onderscheidt door een steriotiepen vorm als: sagen, sprookjes, legenden, vertellingen, liederen, balladen, baker-, kinder- en speelrijmen, raadsels, grappen, plagerijen, volkshumor, bijnamen, spreekoefeningen, woordspelen, aflees- en bezweringsformulieren, uithangborden, opschriften, spreuken, spreek-



183
woorden, vergelijkingen, alliteratiën, assonantiën, kleederdrachten, spelen, feesten, zeden, gebruiken, gewoonten, volksgeneeskunst, bijgeloof, sterrenwichelarij, Waarzeggerij, voorspellingen, geloof aan spoken, heksen, Vampiers, Weerwolven, witte vrouwen, kabouters, elfen, dwergen, reuzen, enz. enz. Zij is een onderdeel der ethnologie (ethnografie) of volkenkunde, de wetenschap die zich bezighoudt met de studie der zeden en gewoonten, taal, mythe, godsdienst, recht, wetenschap, huishouding, techniek, sociale en politieke instellingen, enz. der „Oikumene" (bewoonde wereld).
De Volkskunde is nog een jonge wetenschap. Veel heeft zij te danken aan den bekenden Duitschen geleerde J. Grimm, door velen dan ook niet ten onrechte de „vader der volkskunde" geheeten, wiens arbeid op dit gebied door meerdere der meest vooraanstaande geleerden, zoowel in zijn vaderland als daarbuiten, gesteund en voortgezet werd en nog wordt.
En dat is ook heel begrijpelijk, want de resultaten dér onderzoekingen op het gebied der volkskunde zijn voor meerdere takken van wetenschap van groot belang. )
') Men denke slechts aan het feit, dat meerdere der schoonste voortbrengselen der letterkunde aan de folklore hun ontstaan te danken hebben. Shakespeare's Hamlet en Macbeth wortelen in het geloof aan spoken. De Faust van Goethe, die machtige schepping, is aan een middeleeuwsche sage ontleend. In een groot aantal zijner schoonste balladen heeft Goethe op volksbegrippen gebouwd. Ik denk hier o.a. aan Erlkönig, der F lacher, der treue Eckart, der Zauberlehrling. In ons land was het o.a. Ten Kate, die in menig geval bij de volksmuze zijn inspiratie zocht en vond. (zie Aug. Gittée: Folklore en Poëzie, Volkskunde. Tijdschrift voor Nederl. Folklore, 4e jaargang).
Schiller's uitspraak: „Hoher Slnn liegt oft im kindschen Spiel" is wel te beschouwen als de erkenning van het feit, dat men door studie en vergelijking van verschillende kinderspelen tot voor de kennis der cultuurhistorie waardevolle resultaten kan komen, (zie o.a. Aug. Gittée: Het spel van „Kanonike" in Volkskunde, 4e jaargang).
De spreekwoordenschat is een gewichtig en hoogst belangrijk gedeelte van



184
Geschiedkundigen, letterkundigen, staathuishoudkundigen, rechtskundigen, geneeskundigen,1) taalkundigen en nog vele andere „kundigen" zij putten allen gaarne uit de bron der folklore om hun kennis te verrijken, tot helderd er en dieper inzicht te komen.
Ook voor den „psychical-researcher" is de volkskunde een zeer belangrijke hulpwetenschap. Vooral uit het bijgeloof uit de in het volk levende verhalen en opvattingen
de taal. De philoloog, wiens ernstig streven het is tot een zoo juist mogelijk begrip der taal te komen, kan dit vaak niet zonder kennis te. nemen van gedachten, meeningen en gevoelens, die fat het volk leven, dus zonder bij de folklore om inlichtingen aan te kloppen.
Zie voorts artikelen als Dr. L. Knappert: Overeenkomst tusschen OudBabylonisch en Germaansch bijgeloof (Volkskunde, 12e Jaargang) en Dr. Gallee: Sporen van Indo-germaansche ritueel in Germaansche lijkplechtigheden (Volkskunde, 13e Jaargang) om, voorzooverre dit nog noodig mocht zijn, tot de overtuiging te komen, dat folklore voor schier iederen tak van wetenschap van nut is.
1) Het nut der volkskunde voor de geneeskunde ia voor de lezers van dit werk licht begrijpelijk, gezien het feit, dat een belangrijk deel der volksgeneeskunst berust op waarnemingen van bewust of onbewust occult-begaafden.
Men zie hierover Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland. Utrecht J. van Boekhoven. Zie ook van denzelfden schrijver de cultuurhistorische schets „Magische geneeskunde" in het N. T. v. G. van 6 Aug. 1910 zoomede „Volksgeneeskunde in Vlaanderen" door A. de Cock en andere werken van dien aard.
„Bespreking van eenige oude en nieuwe geschriften over de oorzaak van beri-beri en aanverwante ziekten" ia de titel van een voordracht gehouden door Dr. van Dieren in het genootschap ter bevordering der Natuur-, en Heelkunde te Amsterdam (zie N. T. v. G. 1903 I. No. 24, bladz. 1437). Hierin wordt o-a. het volgende gezegd:
„Sedert 1887 heeft hij (spr.) herhaaldelijk de aandacht gevestigd op een mededeeling van Simmons, dat n.L in Japan de eenige behandelingswijze, door de bevolking aangewend, daarin bestaat, dat in plaats van rijst een kleine boon als voedsel wordt gebruikt en dat zulks met zeer bevredigende resultaten geschiedt fat vele gevallen—" Ook in verband met de mededeeling van Simmons schreef spreker in 1896: „het wil mg wel eens toeschijnen, dat Folklore den medicus nog meer te stade tan komen dan het gemartel van duizenden proefdieren", en toch heeft Dr. Grijns, de opvolger van Eijkman, het in 1900 aangedurfd het gebruik van Katjangboonrjes bij beri-beri aan te bevelen op grond van ervaringen bij... kippen opgedaan!"



185
met betrekking tot het heksenwezen, uit zijn geloof aan geesten en daaraan verwante wezens, uit zijn verhalen over geestenzieners en waarzeggers, uit zijn denkbeelden met betrekking tot den droom, uit zijn verhalen, van bovenzinnelijke genezingen, in 't kort uit al zijn occulte „overleveringen" is veel te putten. Want niet voor niets leven deze voorstellingen, verhalen, meeningen in het volk, niet voor niets hecht het waarde aan zekere handelingen, spreuken, middelen, kruiden en wat dies meer zij.
Zeker, er is veel op dit gebied, heel veel zelfs, wat rim-ram is. „Man darf nicht alles glauben was die Leute sagen" zei de groote Koningsberger geleerde (I. Kant); maar hij voegde er bij: aber auch nicht glauben dass sie alles ohne Grund sagen"') En dit moeten wij goed inzien. Het volk heeft zijn kunde, zijn kennis van occulte dingen, hoe primitief deze ook zijn moge, hoe gekleurd vaak door een overrijpe fantasie en beinvloed door godsdienstige of juister door kerkelijke en sectarische voorstellingen niet aan niets ontleend. Wanneer de Zevenburgsche zigeunermeisjes hun menstruatiebloed met tot stof verbrande appelkernen in de spijs van den door hen tot echtgenoot begeerden jongeling mengen') of de Vlaamsche jongeling, die de liefde van een meisje wil winnen, haar een peperkoek schenkt, die door hem eenigen tijd lang onder de oksels op het bloote lijf gedragen is en zoodoende van zijn zweet doortrokken werd,") om hier twee voorbeelden uit het daaraan zoo rijke gebied der „Liebeszauber" te vermelden, dan is dat zoo maar geen dwaze hocus pocus,
1) Men mag niet alles gelooven wat de menschen zeggen, maar ook niet gelooven, dat zij alles zonder grond zeggen-) Ploss- Barrels, Das Weib I pag. 444.
*) Volkskunde, 12e Jaargang pag. 140 (A. de Cock: Tooverij in Liefdezaken.)



186
integendeel, hun handelingen zijn het bewijs, dat in het volk de wetenschap leeft, dat een deel van de persoon' lijkheid van den mensch overgaat in van zijn lichaam afkomstige stoffen en door hem gedragen voorwerpen en dat deze stoffen c.q. voorwerpen door een geheimzinnigen band (althans gedurende eenigen tijd) met den mensch, waarvan zij afkomstig zijn, verbonden blijven. Voorts dat het onder bepaalde omstandigheden en in sommige ge* vallen mogelijk is, met behulp der bedoelde stoffen (voorwerpen) en door middel van dien geheimzinnigen band zekere gewaarwordingen op den oorspronkelijken eigenaar of drager over te brengen, welke wetenschap door de proeven van o.a. Albert de Rochas1) als juist te zijn erkend is.
Niet geheel het product eener overrijpe volksfantasie zijn voorts die tallooze verhalen van heksen, die men overal en ten allen tijde onder het volk hoort verhalen en waarvan de motieven overal dezelfde zijn. Het volgende, in 1899 te Uitdam in Noord-Holland uit den volksmond opgeteekend, is daarvan een voorbeeld:
Een man was 's avonds aan het pannekoek bakken. Hij had den pot met beslag en het pannetje met kokende olie naast zich staan. Terwijl hij zoo bezig was, komt er een kat binnen en zegt: „Pannekoeken bakken en meel borgen kan ik óók wel". Toen werd de man zoo nijdig, dat hij de kokende olie over de kat gooide. Den volgenden dag vertelde zijn buurman dat zijn vrouw *s avonds gezond te bed was gegaan, maar wakker was geworden overdekt met brandwonden. Die buurvrouw was dus een kol.1)
1) A. de Rochas: L'extériorisation de la sensibilité. Paria, Chamuel-
2) Nederlandsche sprookjes en vertelsels medegedeeld door G. J. Boekenoogen, Volkskunde, 20e jaargang pag. 63-



187
Zooals de lezer(es) ongetwijfeld reeds bemerkt beeft, is hier het motief, waarom de volksfantasie een kluchtig verhaal gesponnen heeft, uittreding uit het lichaam gedurende den slaap, benevens het eigenaardig verschijnsel, dat men repercussie noemt en dat hierj«t bestaat, dat een indruk op het geëxterioriseerde gedeelte der persoonlijkheid van het medium gegeven, of een handeling door dat geëxterioriseerde gedeelte verricht, correspondeert met een overeenkomstigen indruk of dito beweging van het lichaam van het medium, zooals o.a. de Rochas aangetoond heeft.1)
Het motief van dit sprookje is dus geen onzin, integendeel, bevat een wetenschappelijk erkende mogelijkheid, evenals zoovele andere heksenverhalen en heksensprookjes, waar men respectievelijk kennis van toekomstige dingen, verzien in de ruimte, telepathie, het toenemen van de fysieke krachten meer dan met geslacht en leeftijd overeen te brengen is en andere wetenschappelijk geconstateerde occulte verschijnselen als motief
•) Bij Eusapia Palladino werd dit verschijnsel heel vaak waargenomen. Bij Prof. Lombroso lezen wij op pag- 65 van zijn werk: „After Death-What?" „Galeotto zag eens duidelijk uit de linkerzijde van Eusapia twee handen uitgaan — een (de normale) vastgehouden door den controleur en een andere spectraal (of „fluïdiek"), die zich losmaakte van haar schouder, de hand van den controleur aanraakte en dan zich weder terugtrok in het lichaam van Eusapia.
Deze „fhudieke" armen zijn die, waarmede de mediums voorwerpen bewegen van 2 d.m. tot 3 d.m. verder dan het uiteinde hunner gewone leden reiken: bovendien veroorzaken de stooten of steken, daarin gegeven, pijn aan het medium, juist alsof zij haar ware armen warenProf. Ph. Bottazzi (Biologie van den mensch), Hereward Carrington (Eusapia Palladino and her Phenomena) en vele andere bestudeerders der bij Eusapia waargenomen verschijnselen, verhalen ons voorts van de gelijktijdigheid van kloptonen en zwakke drukking door de vingers van het medium uitgeoefend op de hand van den controleur, en andere soortgelijke verschijnselen.
Men zie vooral A. de Rochas; L'extériorisation de la sensibilité, zoomede van den zelfden auteur L'extériorisation de la motricité.



188
kan ontdekken, nu eens meer, dan weer minder en soms zelfs in 't geheel niet omgeven door een fantastisch waas.
Niet geheel en al onzin zijn ook die verhalen van spook- en geestverschijningen, die men door alle eeuwen heen bij alle volkeren aantreft en die een volkomen analogie vertoonen met het door de Society for Psychical Research op dit gebied verzamelde, uitstekend geconstateerde, feitenmateriaal. Dies zeg ik ook met Joseph Glanvil, den bekenden zeventieneeuwschen theoloog, dien wij reeds bij Greaterakes hebben leeren kennen:
„Indien dit alles slechts op fantasie berustte, dan zou het toch al heel wonderbaarlijk zijn, dat de fantasie, die toch onmiskenbaar meer dan iets anders op de wereld aan verandering onderhevig is, altijd maar weer het aanzijn gegeven zou hebben aan een en dezelfde voorstelling, ontelbare malen, ten allen rijde, op verschillende plaatsen."
Ja, die overeenstemming, die men overal ontmoet, hetzij in de motieven der sprookjes en verhalen, dan wel in de beschrijving der verschijnselen of in de verklaringen, die men er aan pleegt te geven, is het die te denken geeft. Mij althans doet zij dit. En ik put dan ook gaarne uit de bron der folklore eensdeels om er mijn eigen waarnemingen en die van anderen mede te vergelijken, indachtig de uitspraak van prof. Charles Richet, den bekenden Parijschen fysioloog, bestudeerder van het occultisme:
„De overeenstemming der verschijnselen is het bewijs hunner echtheid", en anderdeels om de juistheid mijner eigen hypothesen, verklaringen, gedachten, zoomede die van andere onderzoekers te vergelijken met die, welke de volkskunde mij verschaft.
Bij overeenstemming is mij dit een factor te meer om



189
te meenen op den juisten weg te zijn, bij verschil een factor, die tot grooter voorzichtigheid maant.
Zoo is het feit, dat men door alle eeuwen heen, bij nagenoeg alle volkeren de overtuiging aantreft, dat de mensch een fluïde uitstraalt, voor mij persoonlijk een factor, welke mij, in samenwerking met andere factoren, geneigd maakt naar de fluïde hypothese over te hellen, evenals het feit, dat men door alle eeuwen heen, bij nagenoeg alle volkeren de overtuiging aantreft, dat een deel der mediamieke verschijnselen aan spirits (geesten van overledenen) toe te schrijven is, mij naast een aantal andere factoren, mede geneigd maakt te erkennen, dat er iets waars in de theorieën der spiritisten zou kuifBSR liggen (al gaat de groote meerderheid hunner ook veel te ver en schrijven zij veel aan de geesten der overledenen toe, wat in werkelijkheid slechts zijn oorzaak vindt in de normale en supernormale vermogens van den geest van het medium c.q. de geesten der aanzittenden) ofschoon voor beide hypothesen (de fluïde- en de geestenhypothese) nog het absolute bewijs ontbreekt.
En hiermede meen ik mijn opstel te mogen besluiten.
Moge het bij velen de lust tot folkloristische studies ten gunste van het psychisch onderzoek bevorderd hebben.



Bif Uitgeefster dezer verscheen mede: o.a.
W. H. C TENHAEFF
EXPERIMENTEELE PSYCHOLOGIE SUPERNORMALE VERMOGENS
I. GEDACHTEKRACHT II. SUPERNORMAAL WAARNEMINGSVERMOGEN BIJ DIEREN III. GARTOMANCIE (Iets over het kaartlezen) IV. GHIROMANGIE (Handleeskunde) V. DB WICHELROEDE Met een voorwoord van Dr. K. H. E. de Jong. Ingen. / 3.10. Geb. ƒ 4.15
Dr. KA RL DU PREL
STUDIËN UIT HET GEBIED DER GEHEIME WETENSCHAPPEN
■> li jMe' een Woord vooraf van Dr- P- de Koning
l kloeke dln., royaal formaat. Ingen. / 8.— Geb. in een deel ƒ 10.
..P*'J^V' do Prei wat een der groote voorgangen op dit gebied. Geen boek wekt
«JoonT-ïd.^nY'! "7 0?8':merl[, dl1 Dr- *} boek <*m»»t doorb-Jten-
8:re?enhk«T2.i ~v» E^^-&0od■, M 3 A^ufrai? Hanit,Mai ,chr«f >>«eTo-er I» h« awndbhd vu Woensdag .."j"! beT*t h* vooral yoor de geschiedenis vu het occultisme een zeer «root aantal fe. en en opmerkingen, die v«.r de ..„die van hypnotisme, magnetisme, enz.1 vee belang zgn. haonderheid de htotorhche vergelijking van verschijnselen «1, en ."«Ier■ bii * ^ddel-euwen, vertoonden v.n fakirs, de^rschiin.
selen bi, mediums, .omnambulen, enz., geelt nu en dan verrassende resultaten _,„Jf™ we«fn»ea«PPeHik. en toch van het begin tot het
einde boeiend door stijl en rijken inhoud.
L. KELWAY-BAMBER
CLAUDE S BOEK
Mededeelingen van gene zijde, met een brief ter inleiding van Sir Oliver Lodge.
Uit het Engebch vertuid door C E. Koopman-Bensman Ingenaaid ƒ 2.90 Gebonden ƒ 3.75
d^nlb^T.*1"1 °? >ta Engel"<l «r-oten opgug. Het bevat
aan^Hn moeder M Z Ft? 1? V*^™1"* «'"««velden. Engelschen jongeman ™ Tkfl J K-'v«y-Bamber. Na zijn overgang manifesteerde hij zich door
DeStspreYkee„n' vannUn'den 7"^" g-ïdenuSeerd. ,„ f T k • j "*** *"* ""Hr «•»' hrtereatut en de begrippen
en „n iï. k ee\4e 1,0 d0eu' V'" 8en' ^ de' *«» d"id«ISk. logisch en klaar
Z^t^'°TrfÜ*\WiiZf-°D,dï°1 V"n elk overbodig ,entiment.gevoerd.