1
ooorCörneuMth
i
sijs
i£#<
VÖ UIT6EVEf\S-MAATSCHAPPU M
&<tFI ftFVIFR'i* AM<=,TFRr>AM€«l


















SPORT EN SPEL IN DE KUNST






SPORT EN SPEL IN DE KUNST
DOOR CORNELIS VETH
MET 7 PRENTEN IN KLEUREN EN 200 ILLUSTRATIES IN ZWART EN WIT OF IN EEN TINTDRUK
UITGEGEVEN DOOR DE UITGEVERS-MAATSCHAPPY „ELSEVIER' TE AMSTERDAM IN HET JAAR MCMXIX






WINTER









SPELEVAREN. SN EEUWGEZICHT BIJ DEN MI-MEGURI INARI: DE SHINTO-TEMPEL VAN INARI, DE RIJSTGODIN, TE MI-MEGURI, IN HONJO, DISTRICT TOKYO. NAAR EEN JAPANSCHE KLEURHOUTSNEDE VAN UTAGAWA KUNINAO (BEGIN 19D5 EEUW). VERZ. R. W. P. DE VRIES Jr.



INLEIDING.
Ja, wat is Wintersport, wat zijn Winterspelen?
De vraag, wat sport is, en wat spelen zijn, valt alleen reeds moeilijk te beantwoorden. De benaming sport zou ik liefst alleen toegepast zien op lichaamsoefening, en dus niet doen als zij, die van schaaksport en dergelijke spreken. Is schaken sport, dan is het hersensport, en wat zou dan hier het woord „sport" opzichzelf moeten beduiden ? Alleen: oefening? Maar men spreekt toch niet van piano-sport, schrijfmachinesport (soorten van vinger-sport dus)? Men doet dat niet, denk ik, omdat de benaming sport insluit oefening omderwille van de oefening. Ook dit is weer niet geheel en al juist, omdat menigeen aan sport doet met een bepaald doel: om zijn gezondheid te bewaren of te verbeteren, zijn of haar leest slank te houden of te maken, den geest te verzetten. Zulke sportslieden echter zijn waarschijnlijk niet de ware. Deze bedrijven de sport om zichzelf, zooals de kunstenaar de kunst om zichzelf beoefent, de wetenschappelijke de wetenschap. De Sport is een Muze, door de Grieken, die niettemin sportief genoeg waren, vergeten; zij wil om zichzelf gediend zijn, met een onbaatzuchtige liefde. Al wat zij daarvoor geeft: sterking der spieren, behoud van lenigheid en jeugd, frissche lucht, aangenaam gezelschap, ontspanning van den geest (indien aanwezig) is toegift en mag niet worden geeischt; zij is geen dokter, geen schoonheidsmasseuze, geen huwelijksmakelaarster (of makelares?) van beroep.
Sport dus, wordt beoefend om zich zelfs wil, en zelfs niet om de eer — zeker niet om gewin, en het is daarom dat in deze verzameling afbeeldingen niets zal gevonden worden, dat de onwillekeurige lichaamsoefening betreft, die behoort bij het een of ander bedrijf. Evenzeer zal worden gemist alle spel, dat geen spel meer is, doch uit zucht naar emotie en uit geldbejag wordt gespeeld (want het woord „spel" is in deze nog duidelijker).
Ik vind in R. K. Kuipers' Geïllustreerd Woordenboek der Nederlandsche Taal: Sport, „Vermaken, spelen in de open lucht, waarvoor kracht en vaardigheid wordt vereischt". Ik wil me daaraan houden, en noem dan spel „uitspanning binnenskamers", die — eigenlijk



2
niets eischt, maar waarbij wakkerheid en behendigheid toch wel zeer wenschelijk zijn.
De onderscheiding is ook al weer onzuiver, want zeer veel spelen worden niet binnenskamers beoefend en de turnsport weer wel. Of is de laatste (het Müllern b.v.) weer meer een kuur ? Maar voor den winter is de grenslijn toch wel bruikbaar. In de eerste plaats vallen onder die benaming toch het biljarten, kegelen, kaartspelen, dammen, schaken, de dans en andere gezelschapsspelen.
Maar er is een betere grens tusschen sport en spel ook in de open lucht: de sport is een spel dat aan bepaalde regelen gebonden is, aan min of meer rigoureuze voorschriften en wetten, door de traditie en de zucht tot orde vastgesteld; het lichamelijk spel, het spel, voorzoover het geen sport is, kan volkomen anarchistisch worden genoemd. Zoo is bijvoorbeeld sneeuwballen gooien een spel (zelfs somtijds verboden), het maken van sneeuwpoppen een spel (in de verte verwant aan de beeldhouwkunst). De regelen, waarvan ik sprak, zijn niet altijd alleen door de traditie vastgesteld of door een geest van orde aangeduid, ze zijn soms zuiver praktisch, ze hebben niet zelden hun oorzaak in het spel zelf. Iedereen kan sneeuwballen gooien (ofschoon niet elk zijn doel treffen kan), iedereen kan een sneeuwman maken (meer of minder schoon) maar niet ieder kan schaatsenrijden, ski-loopen, een arreslede besturen, of zelfs baantje glijden! Dat zouden dus sporten zijn.
Maar ook niet iedereen kan kaartspelen, dammen, schaken of biljarten, zal men weer zeggen. Ziehier spelen die wel degelijk aan regelen gebonden zijn, en wel degelijk bekwaamheden vorderen. Maar wij zijn overeengekomen (met Kuipers) sport een openluchtspel te noemen — en bovendien een uitspanning! Ik ken er echter genoeg voor wie ze deugdelijk een inspanning is... '
Zoo draaien we in een kringetje rond, en ik ben blij, dat ik niet geroepen ben, een definitie van beide begrippen te geven. Zoo bepaal ik me er dan in het vervolg toe, alles spel te noemen, wat ik niet gevoeglijk onder de sporten rangschikken kan.
Gaan we er nu toe over, even vast te stellen, welke sporten en welke spelen hier als wintersch beschouwd zijn. Er zijn stellig veel lichaamsoefeningen en spelen, al of niet gereglementeerd, die evengoed 'swinters als zomers bedreven worden; er wordt zelfs 'swinters in bedekte en verwarmde bassins gezwommen; er wordt 'szomers zoowel als 'swinters rolschaatsen gereden; er wordt 'szomers gereden op



HOUTSNEDE UIT: J. BRUGMAN, VITA SANCTAE LIDWINAE DE SCHIEDAM; SCHIEDAM ^98 (HOLLANDSCH). KON. BIBLIOTHEEK, DEN HAAG.
HETER VAN DER BORCHT <I545-l6o8), DE MAAND JANUARI; GRAVURE (HOIXANDSCH) S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.



CHRISTOFFEL VAN SIGHEM, DIE NIEUWE SEIJLENDE SCHUIJT, WELKE MET VOLCK GHELADEN DOOR HET GHEVROOREN IJS EN DAT GHELAT LANDT SEIJLT. VAERENDE IN TWEE UREN SEVEN MIJLEN; GRAVURE IÓOO (HOLLANDSCH).. 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.



kunstijs; er wordt 'szomers gevoetbald en gejaagd (al is dit laatste ongeoorloofd), in het zweet des aanschijns gebiljart en gedanst, gekaart, gedamd, geschaakt (ik bedoel het spel) onder de lamp en ver van de' frissche lucht. Maar ik moet me houden aan uitingen van het gezond verstand.
Daarom is hier onder Sport en Spel in den Winter verstaan: die sport en dat spel, die bij voorkeur en met reden in den winter alleen, of evengoed in den winter worden uitgeoefend, en dan uitsluitend sport en spel als zoodanig, niet in verband met een beroep of als blijken van ongezonde passie. Om te preciseeren: onder deze afbeeldingen is niets opgenomen dat betrekking heeft, bijvoorbeeld op het jagen door beroepsjagers of stroopers, het arren of sleêrijden, waarbij de ar, prikof baksleê voor het vervoer gebruikt worden, en ook niets, dat betrekking heeft op de speeltafels te Monaco of elders, op het rouge-et-noir of andere kansspelen. Niet om moralistische, maar om zuiver practische beweegredenen (want waar is de grens?) zullen behalve^stroopers ook kaartspelers van beroep onder de hier op te treden figuren vergeefs gezocht worden, evenzeer als trouwens beroepsdansers en -danseressen, hoe kunstig of kunstzinnig ook, of ze het ballet dan wel den diepzinnigen modern-klassieken dans dansen, zonder aanzien des persoons geweerd zullen worden. Van zelf is dan ook bij „spel" het tooneelspel uitgeschakeld;. ofschoon logischerwijs het dilettantentooneelspel weer wel tot de uitspanningen behoort, die (althans naar men voorgeeft) wel om zich zelf alleen worden beoefend. Maar nog eens, waar is de grens?
Bij het zoeken naar kunstwerken, die sport en spel afbeelden, doet men opmerkelijke ervaringen op. Wat is er op sommig gebied weinig! De Grieken bijvoorbeeld, bij wie toch de lichaamsoefening zoo in eere was, wat hebben ze weinig kunstwerken aan de afbeelding van sport of spel gewijd! In kwistige mate beeldden zij goden of godinnen af, of krijgers, groote geleerden en denkers, staatslieden, vorsten, maar hoe luttel is er om ons te herinneren aan de vermaarde Olympische spelen. De discuswerper is bijna een alleenstaand voorbeeld, en voor het overige zal men hen wel paarden- en wagenrennen, grootsche optochten en athletische kampen zien uitbeelden, maar zoo zelden is de demonstratie zelf het onderwerp. Ja het is de vraag of de sport öm de sport wel een erkend en geëerd begrip was, zóó erkend en zóó geëerd dat ze de vereeuwiging waard was. Nog minder was dit wel het geval bij de



4
Romeinen, bij wie de spelen eerst laat en trots veel tegenstand werden ingevoerd. Hoe kenschetsend is het, dat uit het Cultuurtijdperk, waarin de kracht en de behendigheid dermate werden op prijs gesteld en zulk een groote factor waren voor het welslagen der individuen, ons niet of nauwelijks monumenten bewaard zijn, ter verheerlijking van een daarin uitmuntend personnage I Het is misschien een wijze les aan hen, die op sportgebied wel geneigd zijn tot een soort heldenvereering over te slaan, dat de Grieken, die ons de beeltenissen nalieten van Homerus en van Sophocles, van Socrates en Alexander, ons nauwelijks een naam hebben bewaard van een overwinnaar in sportieve wedkampen.
Wat overigens aan afbeeldingen van spelen en spelers, zelfs waar het sporten betreft, die hier en nu 's winters worden uitgeoefend, werd gevonden, kon nog meestal bezwaarlijk ingevoegd, want in een werk, gewijd aan afbeelding van wintersport, kon niet veel plaats worden gegeven aan voorstellingen, die geen enkele aanwijzing geven van het seizoen, en waarbij de naaktheid der figuren in elk geval suggestief werkt... in de averechtsche richting.
Daarom kan aan klassieke kunst hier zoo bitter weinig ruimte worden gegeven; wat zeker jammer is.
Maar als we dan aan de Middeleeuwen komen, blijken deze voor ons doel al heel „duister". Werd er nauwelijks aan een andere sport dan de vechtsport gedaan? Het is niet aan te nemen, en wij weten trouwens dat de kwaal der ontevredenheid bij het volk, ook toen, behandeld werd naar Caesar's recept: met brood en spelen. De wedstrijden van boogschutters, de tournooien, waren ontegenzeggelijk sportieve vermaken, waarin de sport louter om zichzelfswil werd bedreven, en de ruwe volksspelen als tonnetjes-loopen, het klimmen in glibberige masten, het happen naar worst en dergelijke werden toen, als tot in onzen tijd gegeven. De leemte is hier stellig veel meer ^an de kunst te wijten dan aan de sport: de kunst die de roeping had den godsdienst te dienen, en die slechts een enkele maal afdaalde tot meer populaire en somtijds zelfs vulgaire onderwerpen, de kunst die meestal verheerlijkte, somtijds hekelde, maar zelden het dagelijksch leven afbeeldde, louter uit schik er in en belangstelling ervoor.
Dat deed wél ■— en vooral in Holland — de in de renaissance ontstane realistische kunst, die behalve in haar schoonste lyrische uitingen een zuivere vertelkunst werd en ons de zeden en gewoonten van het volk op een uitvoerige, levendige en gezellige wijze afbeeldt, alsof haar



TEGEL IN BLAUW, SCHAATSENRIJDER, BEGIN XVIIDE EEUW ChDI T Avnsrn fittt t?tc/~u\
PIETER VAN DER HEIJDEN, NAAR HANS BOL, DE WINTER; GRAVURE I570 (hOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
III



HENRICUS HONDIUS, NAAR JOANNES WILDENS 1586—1653, IJSVERMAAK J GRAVURE 1614 (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
GUTEKUNST, STUTTGART, MEI I9O3.
IV



5
roeping was ons, het nageslacht, te doen zien, hoe de oude tijd er uit zag. Uit die kunstperiode hebben we dan ook een groot deel van onze prenten geput.
Zonderling is het, daartegenover, dat in onze eigen periode weer, het aantal kunstwerken, gewijd aan de sport, in geen enkele verhouding staat tot den tijd, de aandacht, de beschouwingen, die er aan worden gewijd, de verwachtingen die er van worden gekoesterd. Terwijl het soms wel schijnt, alsof de lichamelijke opvoeding, in allerlei vormen, geheel in eere hersteld is, alsof van haar de wedergeboorte van den gezonden, sterken en schoonen mensch wordt verwacht — schijnt de kunst zich luttel aan dezen tijdgeest te laten gelegen liggen. Waar zij zich tot het afbeelden van eenige sport of eenig spel zet, schijnt het wel, alsof zij het terloops en eenigszins schaamachtig doet: zij blijft illustratief, of geeft den humor van het schouwspel. De humor — maar waar blijft de verheerlijking van de sport? Waar zijn de monumenten, in dezen tijd, gewijd aan de lichamelijke renaissance, aan den organisatiegeest die de sporten beheerscht, aan de enkelingen, die uitblinken? Waar blijven de rythmisch begrepen schilderingen en friezen van het voetbalspel, het spel van de orde, de regelmaat, de organisatie ? Waar blijven in stadion of clubgebouwen, de standbeelden der kampioenen?
Maar dit negatief verschijnsel staat niet op zichzelf, en bij het bezien der vele illustraties van dit boek zal men het telkens kunnen constateeren: de kunst heeft bijna nooit de tafreelen die sport en spel bieden, weergegeven om zichzelf, doch om het beeld dat zij gaven van het leven, om de schoone of boeiende aspecten die zij opleverden, en zoo goed als nimmer, zelfs in de zakelijk documenteerende prenten der vroeg zeventiende-eeuwsche Hollanders, leende zij zich zonder meer tot het voorstellen en verklaren, nog minder tot het idealiseeren van spel of sport als zoodanig. Zij vertelde er van, zij speelde er mee, zij liet er zich door inspireeren, zij gebruikte de gegevens, leende de vormen, had voor den toevalligen toeschouwer evenveel oog als voor den beoefenaar. Zij bleef zichzelf, volgde haar ^igen lusten, leefde naar haar eigen wetten.
Over het algemeen is hier dan ook meer gelet, bij de keuze der illustraties, op de kunstwaarde dan op de zakelijke juistheid der voorstellingen, en zijn die voorstellingen bij voorkeur van dien aard, dat zij als kunstwerken kunnen gelden. Een enkele maal is om der curiositeitswil een illustratie toegevoegd die strikt genomen geen kunst mag heeten.



IJS- EN SNEEUWVERMAKEN.
„Er wordt niet meer gevroren", klaagde niet zoo lang geleden een geestig journalist, en inderdaad, het heeft er wel wat van. Geheele winters kunnen onze schaatsenrijders zelfs niet aan den slag komen, en de korte perioden, waarop de ijsbanen open kunnen worden gesteld, kunnen nauwelijks een behoorlijken leertijd opleveren voor de beginnelingen. Nauwelijks beginnen ze het schaatsenrijden in zooverre te kennen, dat ze zich althans warm kunnen rijden, of de dooi treedt alweer in, en het volgend jaar moet zoogoed als overnieuw worden begonnen. Het is te vreezen, dat het volgende geslacht in dit opzicht althans gedegenereerd zal zijn, als de ouderwetsche winters (de laatste was in 1890) niet weer in eere worden hersteld. Doe er maar eens wat tegen.
Daar veel water bij vorst veel ijs oplevert, vooral als het zoet is en aan niet te sterken stroom onderhevig, was er in die ouderwetsche winters met vorst, in ons land met zijn vele sloten, beken, kanalen, plassen en kleine riviertjes altijd veel gelegenheid tot schaatsenrijden. De ijssport was dan ook een echt nationale, al zeer vroeg, en wij hebben zelfs een heilige, in wier geschiedenis het schaatsenrijden een belangrijke rol speelt. De legende, die van deze vrome vrouw verhaalt, en die van een ontróerenden eenvoud is, verscheen in een boekje van J. Brugman, in 1498 te Schiedam uitgegeven onder den titel Vita Sanctae Lydwinae de Schiedam, met een houtsneetje geïllustreerd, dat zoover ik kan nagaan de eerste afbeelding van ijsvermaak is, welke men kent. Opmerkelijk is, dat hier ook alweer de wedergave van het dagelijksche leven slechts ter wille van de zakelijkheid in de middeleeuwsche kunst treedt, en er een heiligenlegende aan te pas moet komen, om ons de eerste herkenbare afbeelding te geven van een zoo algemeene en blijkbaar reeds lang in zwang zijnde uitspanning des volks.
St. Lidwina, ook Lidwigis of Lidia genaamd, is in de kerkgeschiedenis van het Nieuwe Testament een even klassiek voorbeeld van heldhaftig geduld en verootmoediging geworden als Job in het Oude. Zij werd in 1380 te Schiedam geboren, werd reeds op haar 13de jaar ten huwelijk gevraagd wegens haar groote schoonheid. Zij bad God en de Heilige



JAN van der velde (± 1593-na 1641), wintergezicht met schaatsenrijders; gravure (hollandsch). 's rijks prentenkabinet, amsterdam.
pieter nolpe (+ idi^—io^ï. tanitart- cmavttptt (imrTAvncrn\ v diivc 001?»™»
kabinet, amsterdam.



HENDRIK AVERCAMP (1585—1663), IJSVERMAAK BIJ KAMPEN; SCHILDERIJ. VERZ. PROF. MR. A. C. VISSER VAN IJZENDOORN, LEIDEN.
AART VAN DER NEER (1603—1677), SCHAATSENRIJDEN EN KOLVEN OP HET IJS; SCHILDERIJ
(HOLLANDSCH).
VI



7
Maagd haar een dusdanige lichamelijke gesteldheid te geven, dat geen man meer in haar behagen zou vinden.
Dit gebed werd op haar 15de levensjaar verhoord. Toen zij zich op den dag van Maria Lichtmis naar landsgebruik met meisjes van haar leeftijd op het ijs met schaatsenrijden vermaakte, brak zij bij een val de korte ribbe aan de rechterzijde.
Het werd een lijdenstijd van 38 jaar. Zij leefde, naar de legende zegt» !9 Jaar lang zonder voedsel en ook zonder slaap, slechts door de heilige communie in het leven gehouden.
Zoo moet ik mijn relaas van ijsvermaak met een tragedie beginnen! Trouwens de straffe ernst der boetprediking heeft zich ten allen tijde het gevaar ten nutte gemaakt, dat aan het verblijf op dit onveilig element — onveilig en onbetrouwbaar, want glad en broos — verbonden is.
'tEn is geen ijs
Of 't kost menschevleijs
klaagden de oude Hollanders.
In het Winter-Liedt van het „Amsterdamsche Spinhuys ofte Lusthof der Adelijcke Jufferen" (1680) spreekt het ijs:
Daer wordt mij soo veel toebetrout
Als iemand hieromtrent.
Al ben ick maer drie dagen oudt,
lek worde straks berent.
Van eersten af heb ik geen vree:
Siet hoe mijn saecken staen,
En leef ick dan een dagh of twee,
Dan gaet het harder aen.
Men druckt mij met soo groote magt
Dat alles scheurt en kraakt
Dus wordt ick haest te niet gebracht:
En 't eenemael mismaeckt:
Daer gij die daer soo vluchtig rijt
lek bid u denck het vrij,
O vrienden, dat U levenstijdt
Veel snelder loopt dan gij.
Jan Luycken, de vrome en wijze dichter en knappe graveur van zoo menige kostelijke prent, neemt in zijn „Spiegel van het Menschelijk Bedrijf" (1694) ook den „Schaatsemaaker" op, wiens werkplaats en arbeid hij op zijn gezellig-vertellende manier weergeeft; voorover gebogen is hij bezig de schaats te slijpen, een helper, op den achtergrond, schaaft het hout, de schaatsen in den winkel zijn op rijen planken uitgestald,



8
en hangen voor de deur, een mand met materiaal staat op den voor-r grond, niets ontbreekt aan het genoeglijke tafreel van rustigen arbeid. Maar een vers, waarvan het motto is: „Om ligt behaagen, een wigtig waagen", wijst slechts op het, gevaar van het gebruik dier sierlijke en kunstig gemaakte instrumenten:
De idelheid om vreugd te raepen
Wijl 's werelds hert naer uitvlucht dorst, .
Begeeft zich op de waterkorst,
En laat de dood van onder gaapen
Zoo speelt de mens op 't aardse wel,
Als over 't gaapen van de hel.
En tegenover het prentje heeft de graveur-dichter naar zijn gewoonte eenigszins toepasselijke teksten verzameld: Job XXXVII: 10, Door (zijn) geblaas geeft God de vorst, zodat de breede wateren verstijfd worden. Psalm CXLVII:i7, Hij werpt zijn ys heenen als stukken: wie zouw bestaan voor zijne koude? Spreuken IX:i8, Maar hij weet niet dat aldaar dooden zijn, hunne genoode zijn in de diepten der helle.
Een prent, eveneens een Hollandsche kopergravure, uit omstreeks dienzelfden tijd, is al even weinig bemoedigend. Courage saa! de Doot volgt na, zegt het opschrift. Twee rijders, erg wijdbeens, worden gevolgd door den dood, die ook op schaatsen is, en het onderschrift luidt:
Hoe ligtlijk waagt men lijf en leven Op 't ijs, om kortswijl, zonder noot! En dus bevint men zig pas even Een duym twee drie maar van de Doot.
Zij komt voor in „het Schouwtooneel des Doods" van Salomon van Rusting, uitgegeven ongeveer 1707.
In een anderen Doodendans: „An English Dance of Death" van William Combe, geïllustreerd door Thomas Rowlandson, meer dan een eeuw later verschenen, is evenmin het ijs... vermaak vergeten: een heele groep sneuvelt er in een te zwak gedeelte. De dood zelf is ter plaatse aanwezig — op schaatsen!
Away, in vain the skaiters skim, 't Is all in vain that they can swim. If he but waves his mystic dart, Th'obedient Ice begins to part; And while the opening chink receivcs The happless groupe, he~grins.. . (etc.)
Dit alles is al zeer weinig opwekkend, maar ook wel wat onbillijk



JAN VAN GOIJEN (1596—1656), IJSVERMAAK; TEEKENING (HOLLANDSCH). VEILING R. W. P. DE VRIES, AMSTERDAM, APRIL I908.
ADRIAAN VAN DE VENNE (1589—1662), BOERENFEEST, MET IJSVERMAAK, GANZENTREKKEN ENZ.; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH), 's RIJKS MUSEUM, AMSTERDAM.
vir



HESSEL GERRITS (1581—1632), NAAR DAVID VINCKBOONS (1578—1629), SCHAATSENRIJDEN OP DE GRACHT OM HET KASTEEL ZUIJLEN; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
GERRIT GRASDORP (TWEEDE HELFT XVIIDE EEUW), WINTERVERMAAK; AQUAREL (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
VIII



CORNELIS JANSSEN, NAAR DAVID VINCKBOONS, WINTERVERMAAK; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
IX



JOHAN SAENREDAM ( ± 1565—1607), NAAR HENDRIK GOLTZIUS (1558—l6l6), SCHAATSENRIJDEND PAAR, UIT DE REEKS DER VIER JAARGETIJDEN ; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.



9
tegenover het ijs, dat niet meer slachtoffers maakt dan het niet-verstolde element zelf.
Om tot ons eerste prentje terug te keeren: ofschoon de maker ervan onbekend is en de geheele trant weinig pretentieus; hoewel het een primitieve en eenigszins naïeve voorstelling van het voorval geeft, zou ik er op Willen wijzen, dat dit simpele illustratietje lang niet het minst kunstvolle is van de vele, waarmee wij dit beknopt hoofdstuk kunnen opluisteren. De val van het meisje zelf, de houding der hulp biedende gezellinnen, zijn reeds niet kwaad uitgedrukt (gezien de beknopte en stroeve trant), de lijnen zijn expressief, gaaf, en niet zonder gratie. Maar het vrouwefiguurtje daarachter met den wegwaaienden doek, en de verschrikte uitdrukking op het gezicht is toch nog beter, en het best is de schaatsenrijder, wiens zwierige beweging bijzonder goed is, en die een van de beste schaatsenrijdersfiguurtjes is, welke wij zullen ontmoeten. Want het weergeven van deze beweging, vooral wanneer zij met losheid en zekerheid wordt uitgevoerd, is geen gemakkelijk werk voor den teekenaar; vele voorbeelden hier bewijzen het. De straks geciteerde prent met den dood achter de rijders, is vrij wat onbeholpener dari deze, al heeft de maker alle middelen van schaduw en modelé uitgeput: dat rijden is wijdbeens hardloopen. Bij andere teekeningen denkt men aan een voorzichtig, voetje voor voetje krabbelen, of ziet men alleen, dat schaatsenrijden bedoeld is, doordat de figuren schaatsen aan de voeten hebben.
In het handschrift dat in de Koninklijke Bibliotheek te den Haag aanwezig is, worden de schaatsen van Lidwina tscoloedsen genoemd; het waren, naar uit de gegevens valt op te maken, reeds ijzeren, geen beenen schaatsen.
Jrl. Baron Collot d'Escury zegt in „Hollands roem in Kunsten en Wetenschappen": „Het rijden op het ijs met een soort van schoeisel van gladde en scherpe ijzers voorzien, is een kunst, welke hier bepaald thuis hoort, en reeds in de veertiende eeuw beoefend werd". In Noorwegen, een land waar het ijsvermaak nog meer inheemsch was en is, waren in de XVIde eeuw nog beenen schaatsen in gebruik; de ijzeren schaatsen waren toen daar nog zeer onvolmaakt. In deze industrie ging Holland dus voor.
In Rusland werd het schaatsenrijden, merkwaardig genoeg, eerst in het begin van de 19de eeuw gebruikelijk. In Frankrijk Werd het eerst in de 18de eeuw een vermaak van het hof en de aristocratie; onder de



IO
hartstochtelijke beoefenaars in weer wat later tijd noemt men den Chevalier de St. Georges, Isabey père, de schilder, en de Lamartine, de dichter, die wenschte dat het altijd winter ware, om altijd te kunnen schaatsenrijden. In Duitschland, waar het schaatsenrijden al heel vroeg inheemsch was, vond het een groot minnaar in den dichter Klopstock. Lessing schreef in 1771: „Klopstock is in Hamburg. Ik weet niet hoeveel vrouwen en meisjes hij reeds overreed heeft te leeren rijden om hem gezelschap te houden". Toen hij den tijd zag naderen, dat dit vermaak hem zou worden ontzegd, dichtte hij:
Also muss ich auf immer, Kristall der Ströme dich meiden ? Darf nie wieder am Fuss schwingen die Flügel des Stahls? Wassercothurn, du warest der Heilenden einer; ich hatte, Unbeseelet von dir wèniger Sonnen gesehen! Manche Rose hat mich erquickt; sie verwelkten! und du liegst Auch des Schimmers beraubt, liegest verrostet nun da!
Minder dichterlijke lieden hadden deze verzuchting kunnen slaken. Gevallen van 85-jarige en zelfs honderd-jarige mannen en vrouwen zijn geboekt, die, als het eventjes kon, zich nog op de schaatsen bewogen.
In Engeland bracht Karei II, die vele jaren ten onzent in ballingschap had doorgebracht, het schaatsenrijden in de mode. Samuel Pepys, de beroemde kroniekschrijver, getuigt dat hij op 1 December 1662 voor het eerst zag schaatsenrijden.
Het schaatsenrijden, ook in den vorm van loopen op een soort plankje onder den voet gebonden, werd in den strijd met de Spanjaarden, en later met de Franschen in 1673 veelal met succes toegepast, en gansche scharen boeren en burgers maakten het den vijand dikwijls geducht lastig met hun strooptochten.
Het kolven op het ijs was reeds in Breero's tijd veel in gebruik, zooals blijkt uit zijn „Moortje", waarin Lambert de Vader, die naar de ijspret is komen kijken, maar op het voetpad langs het platte Amsteldijkje is blijven staan, omdat hij wanneer hij op het ijs ging, aan de ruigemaats een duit moest geven, ook ziet, dat een vrouw een kolfbal tegen 't hoofd krijgt.
Natuurlijk is dit echt nationale en opwekkende vermaak door Hollandsche dichters veel en aardig beschreven en bezongen. Breero, Huyghens, Cats, van der Goes, Six van Chandelier, Onno Zwier van Haren, Le Franck van Berkhey, Potgieter, Tollens, Bogaers hebben er veel verzen aan gewijd. Bij Breero en Huygens vindt men uitvoerige



ROMEIN DE HOOGHE (1645-I708), KOLVEN OP HET IJS; ETS (HOLLANDSCH).



Menselyk Bedryf. <59 De SCHAATSEMAAKER. Om ligt behaagen, Een wigtig waagen.
De idelheid om vreugd te raapen Wyl 's werelds herc naar uitvlucht dorfl, Begeeft zich op de waterkorft,
En laat de dood van onder gaapen : Zo fpeelt de mens op 't aardfe wel, ATs over 'c gaapen van de hel.
JAN LUIKEN, DE SCHAATSENMAAKER, UIT: SPIEGEL VAN HET MENSELYK BEDRYF, TE AMSTELDAM BIJ JAN ROMAN I749; GRAVURE (HOLLANDSCH



II
en geestige beschrijvingen, onschatbaar voor de kennis van hun tijd en volk als de prenten van Van der Venne, Van der Velde, Averkamp en vele anderen.
Van Breero, den schalken beschrijver van ons 17de eeuwsche volksleven, die veel te weinig meer wordt gelezen, mag wel het eerst een proeve worden aangehaald. Men ergere zich daarbij vooral niet aan de goedronde Oud-Hollandsche platheden, die ook op veel der prenten op te merken zijn, vooral waar hier en daar een vrouwspersoon komt te vallen met de beenen in de lucht. De reeds genoemde Lambert staat het rijden aan te kijken en geeft zijn commentaar:
Wat was daer een ghedoen, een gheraes, een ghescherm?
Mijn oogen schemerde, wat quam daer een gheswerm
Van jonges en van goet omtrent de kooren-dragher!
Hoe drock haddet Nies Kaeckt, die bromde met heur swagher!
Hier, hey! Hermen Hooch-hart, die soo weyts rijt en snort
Die haecken in heur schaets, so dat de goet-hart stort
En viel een harde smack, o dat ik mij niet doot lach;
Wangt sij viel op haar neus, so dat mer aelkorf bloot sach
Daer quam Jeuriaen met sien siecke lijf op het ijs,
Die arme breeckebien, die reet met lange Lijs,
Sij ree harder dan hij, hij liet hum moytjes slepen,
En schranckelde soo voort: ochl hij hadt sulcke grepen!
Hij hompelden, hij sprong, en maeckten niet veel vaerts,
De lui saghen een jeucht in Jeure Jannen naerts,
Soo ghenoechlijk ging die, als hij hum liet glissen trouwen,
Het volk stond en lachten datse heur bepissen wouwen.
Daar hadje stijve Dirck mit sijn nieuw-backe wijf;
Hoe bevrooren gaat hij sijn hoofd staat hem soo stijf
Oft op een staeck stong, in hij het ien paar bienen
Tros yemets in het langkt, hier Lobbrich plech te mienen
Dat hij 't puyck was van de stadt; maar noch onse Machteld
Die hetse hum emaeckt vannen stick vannen swachtelt,
Maar om van den man met de valsche kuiten afscheid te nemen, hier is nog een ander tafreel van Breero's hand:
En bij de Diemer-meer daer reden ienghe paertjes, Mit noch ien hiele streeck van ouwe drooghe vaertjes, Al after annenkaer, die rijen dattet giert, Sig hebben deuse kunst de gangsen ofeliert.
Natuurlijk maakte men, als op alle plaatsen waar veel menschen lieele dagen zich vermaken, er een soort van kermis van. Hier verkocht men schaatsenlint, daar zat ,,Aeitje Krimpkous mit mantels en mit



12
huycken". Men zag er stalletjes, tentjes, er liepen kerels met marsen aangebonden, en hier en daar klonk geschreeuw. Rijmpjes, die ons doen denken aan die welke de leerlingen van meester Pennewip maakten, werden geïmproviseerd:
Leg reis an, leg reis an, Bij den koek- en zoopjesman! Kom bij mijn, kom bij mijn: Zoete koek en brandewijn.
Het dobbelen, weliswaar in de stad en haar gebied en nog een mijl in 't rond te land en te water verboden, werd op het ijs, dat ,,land noch water" was, toegestaan.
IJsschuiten zag men ook. In 1600 kreeg Adriaen Terriër, wonende buiten Haarlem, een octrooi ervoor. De zeilwagen van Prins Maurits stond op ijzers; Pieter Jansz. Twisck getuigt dat daarmee „soo veerdighe 't welck swaerlijck te ghelooven is, in de wint op, over ende weer over laveerende, can ghezeylt worden".
Kwakzalvers lieten zich op groote ijssleden door de menigte duwen, er werd op de fiedel gespeeld, koorddansen werden vertoond, er werd koekgehakt en zakgerold, katgeknuppeld, gansgetrokken, gebald, men zag er ringsteken ; sommige ambachtslui brachten hun werk over op het ijs, de kuiper stond er te kuipen, de schoenmaker zat den pikdraad te trekken. Het wemelde van koetsen, speelwagens en kalessen. De schutterij kwam op het ijs, om er naar den papegaai of de schijf te schieten. Er was een draaimolen van sleedjes.
Constantijn Huygens heeft den nederigen vriend en schutspatroon der schaatsenrijders, den Baenveger, bezongen.
Ben ick der kindren vriend; voor Kamerling der Vissen En gaen ick niet wel uyt, in 't vegen dwars en langhs: Voor seker 't soete volck en weet mij niet veel dancks Als ick 't Quicksilver van haer spiegel-glas kom wissen.
Een groot lofzanger van het schaatsenrijden is Six van Chandelier, van wien gansche bladzijden aangehaald zouden kunnen worden. Hier is het portret van een „baaivanger":
Ginds komt een sterk gevolghde Boer, Volwindig gereen, uit 't Veener moer, Ruigh om zijn ongekemde kin, Met lange keegels ijs er in, Dat als een kraalbos, om het haair, Gelaasich ramm'lend wiewauwt swaar.



CASPAR LUIJKEN (1672—1708), JANUARIUS; GRAVURE (HOLLANDSCH). !S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.



i
W. ESSER, NAAR W. H. HOOGKAMER, GEZICHT OP EEN IJSBERG BIJ HARLINGEN, ZIJNDE HOOG 70 VOETEN EN BREED 80 VOETEN, ZO ALS DEZELVE ZICH VERTOONDE OP DEN 26 JANUARI 1823; AQUATINT (HOLLANDSCH). 's RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
XIV



13
Hij heeft een blauwen raagbol op, Van schaapen, als een tweede kop, Hij houdt een bootshaak op den nek, En slingert fraai een staagen trek Van halve maanen, of gelijk Een paalingh bochtich woelt in slijk, Wijl voet voor voet, fel zijdlinks roeit, En girst in ijs, en locht, geschoeit Op yzers scherp, en smal, en langh. Voor krom, gelijk een halve tangh,Gedekt van wilgen, na 't fatsoen Van sijne koussooi, of sijn schoen, Die hij onroerlijk daarop bindt En snellik zoo steekt door den wind.
Na dit bijna heroïsch beeld, dit gemoedelijker:
Twee boeremeisjes van Abkou, Die stooven ook, met douw op douw Met handen en gezigt vooruit; Haar rokken, waar veel wind op stuit Draaistaarten als een drabbelende eend, Haar troni, door den wind, beweend Gloeit, als van winterroos gekweld, Haar lip berst open en vervelt.
Andere dichters hebben de vrijerij op het ijs bezongen, want van oudsher knoopte men op schaatsen de losser of hechter liefdesbetrekkingen aan en ontstond daar een vrijer verkeer dan op het land veroorloofd was.
Cats wist het natuurlijk ook al te zeggen:
Het is wel eer geweest een wijs in onse landen, Dat midden in de kou de jonge lieden branden. Het ijs was als een perck daer in de liefde joegh, En meenigh aardigh wilt na synen tempel droeg.
Potgieter's „Wijs Klaertjen op 't Ijs" behandelt hetzelfde thema met meer zwier:
Igjk'?-: Schalk zoetje!
Nu moet je Met mij op de baan: Wij kunnen niet jonger een flikkertjen slaan.
Minnaars schrijven met hun bogen de letters van den naam der geliefde, en op een Fransche prent geeft een juffer op deze wijze haar adres op.



14
Niet altijd levert de sport zoo'n gratieuse vertooning:
Lijs Draaigat, rond van aars, en met gehoepte rokken,
is zeker meer komisch dan elegant geweest, en de schaatsenrijder van Huygens:
Jan rijdt op schaatsen plomp en snel, De beste moeten achterleggen; Magh ik hier op de waerheit seggen? Jan rijdt wel, maar hij rijdt niet wel,
heeft stellig geen zwierige bochten gemaakt. Maar de echte schoonrijders hebben menigen vreemdeling als van een wonder vervuld doen staan. Een Franschman, A. P. Covilbeaux, denkt zeker niet aan boerinnen met ronde aarzen en woeste hardrijders als hij dicht:
Amis, parcourons la surface De ce miroir de volupté Chacun s'élance, et sur la glacé Règnent 1'Amour et la Beauté!
Mendoza, Henri Havard, en andere vreemdelingen wijdden geestdriftige beschrijvingen aan het schaatsenrijden der Hollanders. Van de nieuwere Hollandsche verzen is wel het meest bekend „De Schaatsenrijder" van Mr. A. Bogaers. Dezelfde dichtte ook „Kermis op de Maas". In sommige gedeelten van zijn Schaatsenrijder geeft hij wel levendig en teekenachtig weer, wat hem in deze sport zoo bevalt:
Welk een genot, op die ijzers te drijven! 't Ruim te doorkruisen in gonzende vlugt Bogen op 't galmend kristal te beschrijven, Zacht gedodeind, als gewiegd op de lucht! Reiger, hoe vaak, bij uw zwaai door de wolken, Wenschte ik, benijdend, uw wieken voor mij; Maar nu ik zweef langs de blauwende kolken, Houd uw gevleugelt, ik vlieg er als gij!
En:
Ett'lijken weven, bij 't hellen en gieren (Hollandsche Kunst) een bevalligen dans; Andren, gekromd in het spannende pogen, Snelte bejagend voor konstigen zwier, IJlen, als pijlen, den bogen onttogen Regt naar het doel, op de Friesche manier.
Laat ons, om een tegenhanger van al deze vreugde en verrukkingsontboezemingen te geven, en om onze citaten van dichters en schrijvers voorshands te besluiten, nu nog eens een vijand van het ijs aan het



FRANCISCO DE GOIJA (1746—1828), SCHAATSENRIJDERS; TEEKENING (SPAANSCH).
ISAAC DE WIT JZN. (1744—1809), NAAR JACOB CATS (174I—1799), DECEMBER; ETS 1807 (HOLLANDSCH). 's RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
XV



H. BECKWTTH, NAAR SAYER: „CURLING"; ETS OP STAAL 184O (ENGELSCH).
THOMAS ROWLANDSON (1756—1827) ILLUSTRATIE UIT: „AN ENGLISH DANCE OF DEATH" BY W. COOMBE l8l5; MET DE HAND GEKLEURDE AQUATINT (ENGELSCH).
vx



15
woord laten komen, één die zelfs uitdrukkelijk van het schaatsenrijden gewaagt, en het betrekt in zijn vloek; toch een echt en zeer Hollandsen schrijver: Hildebrand.
In zijn schets Het Water (Camera Obscura) zegt hij aan het eind: „Zoo stond ik op menigen schoonen zomeravond aan uwen rand, liefste aller vijvers! gij weet, of ik u liefheb. Thands! — (helaas, ik schrijf dit alles bij een groot kolenvuur!) thands zie ik treurig naar u uit! — gij zijt een ijsklomp; gij zijt verstijfd, roerloos, dood. Voor weinige dagen zag ik de bleeke westerzon nog schijnen op uwe golving en de groene dennen ter linker, de lommerrijke groepen van acaciaas en beuken ter rechterzijde in uw spiegel weêrkaatst; en met welgevallen rustte mijn oog op het zonnige plekjen, dat hoenders en duiven plachten uit te kiezen, om zich te verkwikken aan uw vocht. Helaas! wat is er van u geworden, wat anders zijt gij dan
't Misvormde lijk van 't uitgebloeide schoon!
Wat is het harde, het gevoellooze ijs? Stof, koude, ziellooze stof als de logge aarde. Shakespeare noemde het water valsch, maar hij lasterde, het water is zoo oprecht als doorschijnend; het vleit niemand met de onmogelijkheid van gevaar, wie het waagt zijn heiligdom in te gaan; het is het ijs, dat valsch en verraderlijk is. — Het ijs! O het is dubbelhartig, het is een bastaart, het is, om het met een woord te noemen, dat ik aan een onzer beroemdste hoogleeraren verschuldigd ben, en dat een verschrikkelijk vonnis van veroordeeling uitspreekt, het ijs is hybridisch. —- Ik wenschte ditzelfde wintertooneel te zien, maar zonder dat ellendige deksel op hetgeen de natuur schoonst en liefelijkst en bezieldst heeft. Doch werwaarts ik mijne oogen wende, nergens ontdekken zij het voorwerp mijner liefde; het ligt onder dezen dikken, nijdigen, blauwen zark begraven, en ijdele slaven van het vermaak dartelen over dat graf!
Neen, gevoellooze, onvermurwbare korstr beeld van onverschilligheid en koude wreedheid! Neen, ellendig namaaksel van glas! Mijn voet zal u niet betreden! Ik zal niet, als een lichtzinnige dwaas', mijne zolen met ijzer schroeien, om u te vereeren, en de rustplaats te ontwijden van mijne dierbare! Lig daar, en mest u met het kostbare bloed der aarde! Maar wee u, huichelaar! die uit valsche schaamte uw afkomst verloochent, en voor uw minderen door wilt gaan. Roemt vrij op uw sterkte, op uw geweld! Die boeien zullen verbroken worden. Ik zeg u,



ï6
het zal dooien! In den lieven lentewind zal het triomflied der vrijheid weerklinken; en de schoone dochter der natuur zal haren kerker uitbreken, en opnieuw schitteren voor het aangezicht der zonne! Laat ons nu nog eens stoken."
N.B. Hildebrand kon geen schaatsenrijden, hij had immers het ijs nooit betreden, zich de, voeten nooit met ijzers geschroeid; hij wist dus niet wat het was, schaatsen te rijden, en kan niet als een verachter van het vermaak zelf gelden; hij is een hater van het ijs; men kan zijn tegenzin een principieele noemen; zij is geen argument tegen het vermaak .zelf, maar uit de pen van een Hollandsen schrijver toch curieus genoeg om aangehaald te worden op een plaats, waar zooveel geestdrift en verrukking ons herinneren aan de ouderwetsche winters en hun verkleefde minnaars, aan de sport van het schaatsenrijden en aan de tafreelen van Oud-Hollandsche pret en jool — en platheid, die de toeschouwers boden aan een vermaak, even oud en even „volksthümlich" als de kermis. Om deze beschouwing over het schaatsenrijden te besluiten, zij nog even aangestipt dat in den goeden ouden tijd het schouwspel, zoo jolig en vreugdig beschreven en bezongen, op de ijsbanen der steden, niet altijd verheffend was. Prenten, die we betamelijkheidshalve (hoe vrijzinnig wij ook in deze gaarne zijn) niet konden opnemen, laten met nauw smaakvolle openhartigheid zien, hoe het gezonde bewegen in de open lucht tooneelen van de grofste en zwoelste onvoegzaamheid niet uitsloot, hoe deze kermissen en samenkomsten druk werden bezocht, niet slechts door zakkenrollers, maar ook door vrouwen, die zich aan de in den roes vrijgevige mannen van buiten kwamen aanbieden, waarbij dan gebaren en handgrepen geteekend zijn die aan duidelijkheid niets te wenschen overlaten. Zoo heeft alles hier op aarde zijn „zijden en keerzijden"... In Schotland wordt of werd veel gespeeld op het ijs van de groote meren, een spel dat veel van kegelen heeft, en dat „curling" genoemd wordt. Het is een heel oud spel, waarin de verschillende clans met hun baronnen aan het hoofd wedstrijden hielden.
Groote steenen, plat, wegende 40 a 70 pond met een ijzeren of houten handvatsel, worden van den eenen oever naar den anderen met kracht over het ijs geschoven. Het ijs moet mooi vlak zijn, de steenen zijn glad gepolijst. Gewoonlijk zijn er zestien steenen, elke partij heeft er acht. Aan beide kanten is een merkteeken, een gat in het ijs, waaromheen cirkels zijn getrokken om den afstand te berekenen. Vroeger gebruikten de spelers, om bij het werpen (of schuiven, of doen glijden)



OUD-DELFTSCH PLATEAU IN DE COLLECTIE LOUDON
'S RIJKS MUSEUM, AMSTERDAM






THOMAS RÓWLANDSON (1756—1827), DR. SYNTAX SKATING; AQUAREL (ENGELSCH).
GEORGE CRUIKSHANK (1792—1878), FROST-FAIR, UIT: „THE COMIC ALMANACK"; ETS
(ENGELSCH).
XVII



ANDREAS SCHELFHOUT (1787—1870), AAN DEN MAASKANT; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH). 'S RIJKS MUSEUM, AMSTERDAM.
GEORGE HENDRIK BREITNER (1857), IJSVERMAAK; AQUAREL (HOLLANDSCH). FIRMA C. M. VAN GOGH, AMSTERDAM.



RANDOLPH CALDECOTT (1846—1886), A HIT, EFFET DE NEIGE; UIT: NOÜVELLES SCÈNES HUMORISTIQUES (ENGELSCH).
RANDOLPH CALDECOTT (1846—1886), SKATING; UIT: A SKETCH BOOK (ENGELSCH).
XIX



E. VERMORCKEN, NAAR CHARLES ROCHUSSEN (l8l5—1894); ILLUSTRATIE UIT WILLEM MESSCHERT: DE GOUDEN BRUILOFT; HOUTSNEDE (HOLLANDSCH).
„PHIZ" (HABLOT KNIGHT BROWNE, 1815—1882), MR. PICKWICK ON THE ICE; ILLUSTRATIE UIT DICKENS: POSTHUMOUS PAPERS OF THE PICKWICK-CLUB; ETS (ENGELSCH).
XX



LINLEY SAMBOURNE (1845—1910), SKATES; ILLUSTRATIE UIT PUNCH (ENGELSCH).
CHARLES KEENE (1823 1891), AGGRAVATING! ILLUSTRATIE UIT PUNCH (ENGELSCH).
XXI



SUZUKI HARUNOBU (H">e HELFT XVIIIDE EEUW), VOORSTELLING VAN EEN KIND DAT HET OOG IN EEN SNEEUWHOND SCHILDERT; HOUTSNEDE (jAPANSCH). 'S RIJKS ETHNOGRAFISCH MUSEUM, LEIDEN.
XXII



KIKAGAWA YEIZAN (BEGIN^ XIX™ EEUW), VOORSTELLING VAN EEN COURTISANE BIJ EEN DARUMA- SNEEUWPOP; HOUTSNEDE (jAPANSCH). 'S RIJKS ETHNOGRAFISCH MUSEUM, LEIDEN.
XXIII



J. H. TOOROP, (1858), IJSVERMAAK; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH). KUNSTHANDEL ESSHER SURREY.
H. ZILLE, BERLINER RODELBAHN I9O9; UIT: LUSTIGE BLXTTER (DUITSCH).
XXIV



17
vast te staan, een soort van ijzers om in te staan, met vier punten die in het ijs boorden, na dien tijd heeft men een soort goten in het ijs gemaakt, waarin de spelers gingen staan.
In groote matches werden soms naast elkaar in verschillende „rinks", zes partijen gespeeld.
Het doel is natuurlijk het merkteeken te bereiken, waarbij men ook poogt de steenen van de tegenpartij, die dicht daarbij liggen, uit den weg te stooten met zijn eigen steen.
In de nabijheid van Londen werd het spel in het begin der negentiende eeuw wel gespeeld, doch verboden wegens het gevaar, toen door een te grooten toeloop van publiek het ijs dreigde te begeven.
Men beweert dat het spel ongeveer in het begin van de 16de eeuw door de Vlamingen werd ingevoerd, maar hoe het dan in Vlaanderen zou heeten, blijkt nergens, ook zag ik er nooit een afbeelding van.
Het gaat niet aan, allerlei spelen, die ook op het ijs voorkomen, hier te noemen. In den laatsten tijd wordt polo op de schaats veel gespeeld, men kan op het ijs zien ballen, en bij een orgel dansen.
Het skie-, ski- of sneeuwschoen-loopen is ouder dan het schaatsenrijden, ja zelfs dan het rijden op beenen schaatsen, dat feitelijk niet meer dan sullen of glijden was.
In de oude Noorsche gedichten wordt het skindfara voortdurend vermeld, het was een van de meest gewaardeerde kundigheden der helden, o.a. in de Edda. Nossa, de schoonste der godinnen, was de schutspatrones van het skiloopen. De Finnen schijnen reeds vóór de Noren deze kunst te hebben verstaan, en de Friezen hebben waarschijnlijk ook deze houten glijplanken gekend. Op de jacht werden ze veel gebruikt. De ééne sneeuwschoen moest een voet langer zijn dan de andere.
Deze wijze van zich voortbewegen in de sneeuw, waarbij men bijzonder snel vordert, en ook tegen de hoogten op kan, heeft zich in den huidigen tijd vooral als sport gehandhaafd in de Skandinavische landen, en op de met sneeuw bedekte gebergten van Zwitserland.
De Wintersport in Zwitserland is een aparte plaats waardig, al was het alleen daarom, dat ze bij voorkeur 's zomers wordt beoefend.
In een „Zwitsersch kiekje" teekent een correspondent van de N. R. Ct. de ski-sport beoefend door de rijke vreemdelingen die te St. Moritz komen, meer voor vermaak dan voor gezondheid, aldus:
„Gloeiende zonnewarmte priemt dag aan dag op huizen en straten. Waar mogelijk schuifelen de voetgangers in de zwarte schaduwstrepen



i8
langs de blakerende gevels. Maar ook daar broeit het over de dertig graden heen. Zelfs de traditioneele musschen gapen niet meer op den gootrand, maar slapen. Alleen de sproetige krantenvrouw op de Bahnhofstrasse schreeuwt: Züuzi Zitti (Neue Zürcher Zeitung). En als reclame schreeuwt ze er nog bij: „Ski-rennen in St. Moritz".
Even grijp je als vreemdeling naar den rechterknobbel op je voorhoofd. Ski-rennen, dertig graden en meer op doorstoofde asfaltwegen. Toch, pas op, hier hebben we het Zwitsersch kiekje."
En dan: „Een vroolijke bonte schaar van meer dan 300 sportvrienden had zich daar ondanks deri snerpenden noordenwind vereenigd, deels om mee te loopen, deels om bij de prachtige sport toe te kijken...
Het veld was in den besten staat. Voor zonsopgang nog hard als marmer, werd de sneeuw al spoedig korrelig als droog zout en stoof bij iederen draai in prachtige witte wolken over de rij der kijkers." „Een opgewekt bal besloot het wintersche feest." In verband met de beenen schaatsen door onze voorouders tot de 14de eeuw ongeveer gebruikt, is hier reeds gesproken van het gewone sullen of baantje glijden op het ijs. Men vindt het op een enkele prent van schaatsenrijden door kinderen bij wijze van accompagnement uitgeoefend, en in de Pickwick-Papers laten de vroolijke oude heeren Pickwick en Wardle zich door het voorbeeld van den knecht van eerstgenoemde ertoe verleiden, kort nadat de soi-disant sportsman Mr. Winkle op de schaatsen zulk een droevig echec heeft geleden. De primitieve sport, die intusschen niet weinig animeerend is, was altijd meer het deel van kinderen en ouderen van dagen.
Het zou eenigszins beneden de waardigheid van deze beschouwing zijn, veel te zeggen over het sneeuwballen gooien en maken van sneeuwpoppen, maar dat deze ongereglementeerde, apocriefe winterspelen menigen teekenaar hebben geboeid zal niemand verwonderen. De sneeuw geeft aan een landschap of stadsgezicht een vroolijk, pittig aspect, de lijnen die te zien blijven, zijn scherp afgeteekend, de sneeuw bedekt de vormen zonder ze te vermoffelen, als versierend, de bewegingen der menschen zijn druk, hun winterkleeding is schilderachtig, sneeuwvlokken, warrelend dóór de lucht verleenen kleur en trilling aan het geheel.
Wat de ar betreft, men vindt ze, in primitieven vorm, al op onze tweede (zwarte) prent en later vindt men ze herhaaldelijk terug; men vindt ze ook op den tegel, hier jn kleurendruk weergegeven, in de collectie Loudon, die pas in het Rijksmuseum is ondergebracht.



D. H. W. FILARSKI, SKISPRINGWEDSTRIJD; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH).
XXV



WILLY SLUITER (1873), BANDYSPELER TE ST. MORITZ IQIO; PASTEL (HOLLANDSCH).
XXVI



E. HEILEMANN, SKILAUFER, I912 j UIT: SIMPLICISSIMUS (üUITSCH).
xxvii



daniël chodowiecki (1726—l8oi),
der schneemann; gravure (duitsch).
XXVIII



/
19
De ar heeft ook haar zanger gehad, en wel in onze moderne litteratuur: de kernachtige prozaschrijver en dichter Jac. van Looy gaf onder den titel „Nieuwe Bijlagen" een berijmd verhaal, waarin het volgende voorkomt:
Het vroor en vroor en al die sneeuw Leek daar te liggen voor een eeuw. En 't was toen of in wijden kring De klare ruimte aan 't zingen ging. Want wat des winters buiten woont, In heerenhuis of villa troont, Kwam plotseling tot een besluit. Hun arren togen klinkend uit Hun hekken die in vreemde talen Veel vaderlandsche deugd verhalen En langs de wegen, slag op slag Vertoonde zich toen als gevlag Lijk bloemen in het zomer-ruim De kleuren van een paardenpluim; Ter kop, ter haam, wijl bij de schoer Danste ten pooten 't bellensnoer. De voerman op zijn achterstand, De voeten schrijdelings geplant, Het bovenlichaam stram op zij, Als een die zeilt en helt ter lij, Met snor en staartmuts als een pop De pelskraag tot zijn ooren op, Bestuurde 't ros, langs kijkend heen, Die hij deed toeren meer of een. Geknuffeld in de schulp der ar, Met mardermof en voor het bar Zoo lange stil te zitten moeten, Een waterstoofje bij de voeten; Roówangig en een wijle wel De knieën onder 't tijgervel. En soms ter kant staand van de sleed' Nog 'n zwartgepelsde medegleed. Zoo togen zij door 't witte land Den winter vierend naar den trant Met zilverige rinkeling En kristalijne tinkeling.
Met deze mooie beschrijving — op zich zelf een oud-Hollandsch schilderij — kan ik dit relaas van allerhande ijssport wel besluiten. Uit de oud-Hollandsche prenten, oneindig in getal, is slechts een kleine keus gedaan, en sommige, wat al te oubollig-plat, moesten om die reden al uitblijven.



ATHLETISCHE SPELEN EN VOETBAL.
In Griekenland waren, zooals ieder weet, de athletische oefeningen en wedstrijden zeer in eere. Wij kunnen er echter hier geen speciale aandacht aan wijden, omdat er in dat land stellig geen bijzondere Sport voor den winter bestond, want de winter was, als hij al kwam, kort van duur. Het worstelen zal misschien bij voorkeur bij niet te hooge temperatuur zijn bedreven, maar er blijkt weinig van, en zeker weinig in de kunstwerken. Van boksen heb ik geen sporen kunnen vinden, en het eenige wat nog in aanmerking zou kunnen komen, is het wagenrennen.
In zooverre als de oorsprong der athletische sporten in Griekenland te vinden is, moet er hier melding van worden gemaakt.
In Rome werden de spelen eerst laat overgebracht. Gedurende de republiek werden ze slechts zeer zelden uitgeoefend, de praktische en strenge Romein kende slechts de voor den krijgsdienst noodzakelijke oefeningen. Zwaardvechter-wedstrijden waren gedurende de republiek en het keizerrijk nog het meest in trek, maar deze vallen meer onder de vertooningen. Cicero schreef aan Marius dat hij wel niet wenschen zou athleten aan het werk te zien, daar hij zelfs gladiatoren versmaadde. In den tijd van keizer Augustus werd meer aandacht aan deze sport gewijd; men bleef van „Grieksche wedstrijden" spreken, en deze werden vooral bij feesten gegeven.
Worstelen, wedloop en ... vuistgevecht (dus boksen) waren weliswaar van oudsher te Rome inheemsen, maar ze waren niet kunstig als de Grieksche spelen, eer woest. De tegenzin der Romeinen tegen de athletische spelen kwam ten deele ook voort uit hun gevoel voor betamelijkheid, waardoor het naakte voor onfatsoenlijk werd gehouden, en uit het onpraktische ervan. Die oude Romeinen waren, men ziet het, al een heel weinig „sportief" volk. Men hield het er voor dat sport aanleiding gaf tot leegloopen, en dat dit leegloopen der jeugd voor een deel had bijgedragen tot het verval van Griekenland. Eerst toen de Grieksche zeden onder het Keizerrijk het land meer en meer binnenkwamen; eerst toen het volk onder de pracht- en vermaaklievende keizers verbasterde, werden de spelen algemeener.
Maar ook dan nog zijn de athleten, die voor het oog c[es keizers



21
en van het volk zich oefenen en wedstrijden houden, meest „professionals"; zij vormen een afzonderlijken, in het eigenlijke Rome niet zeer geeerden stand.
Men ziet het: aan de klassieken hebben we voor dit onderwerp niet veel, en de betrekkelijk vele gevallen, waarin beeldhouwers athleten of zwaardvechters hebben afgebeeld, bieden ons nauwelijks bruikbaar materiaal. Met de middeleeuwen is het niet veel anders gesteld.
Bij de onmondigheid van het volk in de feodale tijden kunnen slechts die enkele spelen algemeen genoemd worden, die door landheeren en overheden werden aangemoedigd. Daaronder behoort wel in de eerste plaats het boogschieten, dat echter stellig niet bij voorkeur 's winters plaats had. In Scott's „Ivanhoe" wordt het tournooi der ridders gevolgd door een wedstrijd voor het volk, in het boogschieten. In Hofifmann's „Meister Martin der Küfner und seine Gesellen" noemt de schrijver als de spelen, die op de Allerwiese bij Neurenberg werden uitgevoerd: het vuistgevecht, het wedrennen, hec speerwerpen, het schermen met stompe zwaarden. Het seizoen voor zulke schouwspelen was altijd wel vooral het voor- of najaar, en wij lezen dan ook elders, dat bij dit soort feestelijkheden kramen en tenten waren opgericht op de velden, waarop geschreven stond met krijt dat men wijn, bier en andere dranken krijgen kon. Ruwe balladen werden gezongen, er werd gedobbeld, de beste plaatsen werden verhuurd. Het waren een soort van extra-kermissen. Onder de volksvermaken die ongetwijfeld tot de middeleeuwen teruggaan, was er één dat een soort averechtsche verwantschap had met de Grieksche wagenrennen, en dat met zijn woeste en kluchtige incidenten wel een geliefd schouwspel moet hebben opgeleverd. Het werd nog in het laatst der 18de eeuw in Engeland vertoond, en bestond in een wedloop van bereden sleeperspaarden. Niemand der deelnemers zat op zijn eigen Paard, elk had een lange zweep in de hand, en moest de andere paarden daarmee slaan om ze aan te vuren. Wie het laatst aankwam was de winner! Het was een geschreeuw en gebrul, een geschop, gehinnik, gegaloppeer, en gestruikel van belang, en moet wel een allerzotst schouwspel hebben opgeleverd.
De soorten van athletische spelen, waarmee de boeren zich ten allen tijde hebben vermaakt, zijn al even weinig zachtzinnig als het geliefde gans- of palingtrekken en katknuppelen, en het moet gezegd worden, dat de deelnemers eraan evenmin sentimenteel waren voor zich zelf als voor de arme gemartelde dieren. Zoo was daar het stokken- of knuppel-



22
gevecht, waarbij de strijders het bij voorkeur gemunt hadden op eikaars hoofden, want de winner was hij die een zekere hoeveelheid bloed uit den kop van zijn tegenstander had geklopt. Bij een goed geanimeerd gevecht gingen de slagen op de hoofden zóó rad, dat men ze nauwelijks met de oogen volgen kon. Deze landelijke sporten werden vermoedelijk eenigszins clandestien uitgeoefend. Met de verzachting der zeden kreeg ook dat „stokkenspel" waarschijnlijk een minder bloedig verloop, ofschoon de Squire in Washington Irving's „Old Christmas", die de ouderwetsche gebruiken zoozeer aanmoedigde, moest toegeven dat de stokkendans, die de jonge boeren op het grasveld uitvoerden, nog wel eens op bakkeleien en bebloede koppen uitliep. Een andere Squire, waarvan Clarke (schrijver van „Three Courses and a Dessert") vertelt, noodigde jaarlijks op den naamdag , van hun heilige de schoenmakers uit de naburige dorpen uit, om uit een vat sterk bier te drinken, waarin een brandende kaars was geplaatst; eenigszins gewijzigd wordt ditzelfde spelletje nog gespeeld met rozijnen in brandewijn, waarbij men echter alleen de vingers kan branden, niet het gezicht. Maar hier zijn we voorbariglijk bij de gezelschapsspelen aangeland; er zijn nog athletische sporten, die zeer de aandacht verdienen: Het boksen bijvoorbeeld.
Eigenlijk heèft het voor mij een punt van twijfel uitgemaakt, of het boksen, zooals het tegenwoordig wordt uitgeoefend, wel een sport mag heeten. De boksers toch, naar wier praestaties men komt kijken, en wier verminkingen men komt toejuichen, zijn vrijwel uitsluitend beroepsboksers, die de geheele wereld rondreizen en elkaar uitdagen, en op wie wordt gewed. Zij oefenen dus hun sport uit om geld te verdienen, om te bestaan, omdat zij niet anders kunnen dan dat. Men zou dus kunnen zeggen dat zij, in den puristischen zin van het woord, geen sportslui zijn. Het spraakgebruik echter heeft reeds langen tijd zoo niet hen, dan de toeschouwers, beschermers en wedders, sportslieden genoemd; het zijn althans sportliefhebbers, al laten ze de lichaamsoefening door anderen bedrijven. Zij zijn te vergelijken met de reeds in de 18de eeuw talrijke liefhebbers die kwamen kijken naar hanengevechten, de rattenjachten door fox-terriers en dergelijke edele schouwspelen en naar de stierengevechten in Spanje.
In de „Almanack of Twelve Sports", met houtsneden van William Nicholson, waarnaar elders wordt verwezen, vindt men het volgende gedichtje van Kipling:



23
BOXING.
Read here the Moral roundly writ
For him that into battle goes —
Each soul that, hitting hard and hit,
Encounters gross or ghostly foes:
Prince, blown by many overthrows
Half blind vvith shame, half choked vvith dirt.
Man cannot teil but Allah knows
How much the other side was hurt!
In Thackeray's „Vanity Fair" beslechten op school de jonge Dobbin en een andere jongen een twist door boksen, en hetzelfde ziet men telkens terug in de verhalen van Engelsche kostscholen; het boksen was dus, en is misschien nog, het primitieve, gereglementeerde duel bij de jeugd. De getuigen heetten „bottle-holders". De ronden waren vele in getal, en eerst de laatsten brachten de beslissing. Het belangstellend publiek schreeuwde „Go it" tot den favoriet, en „Well hit, by Jove" als een stomp raak was. Het memorabele duel in „Vanity Fair" tusschen „Figs" en Cuff duurt dertien ronden. Figs (Dobbin), misschien de held van dezen „Novel without a Hero", is linksch en weet zijn linkerarm goed te gebruiken. Bij de twaalfde ronde weet zijn tegenstander eigenlijk niet goed meer waar, wat en wie hij is, maar hij geeft het nog niet op. Een Spartaansch ras, dat van de Engelsche schooljongens in het begin der 19de eeuw!
Maar het boksen, zooals dat reeds op de scholen wordt gedaan, bij wijze van duel, gereglementeerd, om een jongenstwist uit te vechten of een supprematie te vestigen, het boksen, meestal eindigend in een bloedneus, of een blauw oog, na de zooveelste „ronde", is eigenlijk nauwelijks minder ruw dan die stokkengevechten. Noch deze bokspartijen, noch, als gezegd, die van beroepskampioenen zijn eigenlijk sport, toch hebben we, om ook de bokssport hier een plaats te geven, er een paar illustraties aan gewijd.
Wat het worstelen betreft, het is zeker wel met hardloopen de eenvoudigste en edelste athletische sport. De Japanners, die er bepaalde truc's op na houden, en bij wie dus van een kunstige worstelmanier sprake kan zijn, hebben tevens, knappe teekenaars van vorm en beweging als ze zijn, zeer fraaie en karakteristieke prenten met worstelaars gemaakt. Wie beter dan zij zou het spannen en slapliggen der spieren, de veerkracht der contours, de dreiging der houdingen, het schrapzetten der beenen kunnen uitdrukken?



24
Van de athletische sporten, kunnen we dus, als we het gezondheidsturnen met gestrengheid weren en ook alle beroepsathletiek er buiten houden, hier alleen denken aan de worstelaars der oude Grieken, de uitvoerders van enkele volksspelen met houten zwaarden en stokken in de Middeleeuwen en later, aan de tournooien der ridders, die ofschoon geharnast, toch wel voornamelijk in kracht en behendigheid wedijverden, het boksen van den huidigen tijd en het worstelen der Japanners. En dan nog blijft de benaming wintersport hier erg willekeurig en is alleen verdedigbaar met het oog op onzen weerzin om in den zomer groote krachtsinspanning van de spieren te vergen.
Van de balspelen zijn kaatsen en kegelen heel oud. Het eerste werd door de Grieken en Romeinen gespeeld, het kegelen is waarschijnlijk van Germaanschen oorsprong. Het waren vooral volksspelen en in den feodalen tijd kwamen de landheeren op de feesten naar de wedstrijden kijken en loofden prijzen uit. Maar de edelen schijnen zelf ook wel gekaatst te hebben en evenals bij de meeste sporten moet ook bij deze het misbruik van het wedden hebben bestaan; er zijn gevallen van edellieden, die er hun gouden ketting (het laatste wat men placht in te zetten) bij verspeelden. Dat het kaatsen veel binnenshuis werd gespeeld, en dus ook wel vooral in het koude seizoen, blijkt uit het bestaan der kaatsbaanzalen, in één waarvan de beroemde Eed van de Kaatsbaan (Ferment du Jeu de Paume) door de afgevaardigden van den derden stand onder voorzitterschap van Bailly werd afgelegd — een der belangrijkste gebeurtenissen in de geschiedenis der volkeren.
In de steden, op straat, waren die spelen meestal verboden; soms echter uitdrukkelijk toegestaan op een behoorlijken afstand van de wallen.
Football is, naar de Engelschen beweren, ongetwijfeld het oudste van hun nationale sporten. „Zes eeuwen lang", zegt Montague Shearman, „heeft het volk den élan en den strijd van het ruw en mannelijk spel bemind, en koningen met hun edicten, priesters met hun preeken, geleerden met hun verfijnden smaad, geestige mannen met hun spot hebben vergeefs getracht het volk van zijn geliefd spel af te houden".
Zooals men weet, wordt zelfs in het Engelsche leger aan het front gevoetbald, en werpt men soms, bij het offensief, een bal vooruit, die de soldaten dan volgen. Is er niet bijna iets subliems in, en klinkt het niet als een barbaarsch sprookje, dat men zoo het spel brengt in dingen van bloedigen ernst? Maar het spel, en vooral het voetbalspel zelf, is voor velen bloedige ernst.



ONBEKENDE MEESTER, GROEP VAN TWEE WORSTELAARS, IIIde EEUW V. CHR.; BEELDHOUWWERK (GRIEKSCH). UFFIZIEN, FLORENCE.
ONBEKENDE MEESTER, GROEP VAN WORSTELAARS, V™ EEUW V. CHR.; BEELDHOUWWERK (ETRUSKISCH).
LANDESMUSEUM, DARMSTADT.
XXIX
I
IH9D



ATTISCH GRAFRELIEF (± 40O V. CHR.), VOORSTELLENDE DRIE VAZEN ZOOALS DIE BIJ DE GRAVEN GEZET WERDEN. OP DE EENE VAAS, DE OVERLEDENE, PANAITROS, AFGEBEELD ALS RUITER TEGENOVER ZIJN VADER; OP DE ANDERE VAAS EEN HERINNERING UIT DE KINDERJAREN. BEELDHOUWWERK (GRIEKSCH) MUSEUM TE ATHENE.
XXX



SCHILDERING IN ROOD OP EEN ATTISCHE DRINKSCHAAL (W>e EEUW V. CHR.), VOORSTELLING VAN TWEE KNAPEN SPELENDE MET HOEPEL EN DRIJFTOL; TERWIJL EROS OP HEN KOMT AANVLIEGEN. (GRIEKSCH) ANTIQUARIUM, BERLIJN.
1
GRIEKSCHE VAASBESCHILDERING (V™ EEUW V. CHR.), MEISJE MET DRIJFTOL. MUSÉE DU CINQUANTENAIRE, BRUSSEL. AFBEELDINGEN VAN TWEE DRIJFTOLLEN (GRIEKSCH), DE LINKER IN HET N ATI ON AL-MUSEUM, ATHENE ; DE RECHTER IN H£T BRITISH MUSEUM,
LONDEN.
XXXI



KATSUSKIKA HOKUSAÏ (1760—1849), WORSTELAARS, UIT DEEL II VAN DE MANGWAJ HOUTSNEDE (jAPANSCH).
XXXII



25
Reeds de Grieken hadden een spel, dat groote gelijkenis vertoont met het huidige voetbalspel. De spelers aan den éénen kant moesten den bal over een lijn krijgen, die door de andere groep werd verdedigd. Dit was een kleine bal; de Romeinen hadden een grooten, opgeblazen bal, de follis, die echter met de hand werd geworpen. Er is geen reden om aan te nemen, dat deze bal, die zoo groote overeenkomst met den voetbal vertoont, ooit naar de regels van het spel geschopt werd, of dat er eenig eigenlijk voetbalspel bij de Romeinen bestond.
De eerste bal, waarmee in Engeland op deze wijze werd gespeeld, te Chester, was, naar de chroniqueurs zeggen, het hoofd van een Deen, dien men gedood had. Fitz Stephen, een schrijver in de 12de eeuw, vertelt van een spel, dat elk jaar op een bepaalden dag door de jongens werd gespeeld, en dat ongetwijfeld „football" moet geweest zijn. Gedurende de regeering van Edward II was het spel populair in Engeland (1307—1327). Het werd zoo druk gespeeld in de straten, dat vreedzame kooplui er in hun bedrijf door werden gehinderd, en in 1314 verbood de koning het spel als leidende tot vredebreuk. „Bijaldien er een groot lawijd in de stad wordt veroorzaakt door het slingeren van groote ballen, waaruit vele kwade gevolgen zouden kunnen voortkomen, hetgeen God verhoede; bevelen en verbieden wij in naam des konings, op straffe van hechtenis, zulk een spel in de stad." In Edward III's regeering werd „football", toen voor het eerst zoo genoemd, verboden om een andere reden, en wel daar het de oefening van het schieten in onbruik deed geraken, die zoo veel waarde had voor de militaire macht van het land. Telkens weer werd het spel in Engeland en Schotland door verbodsbepalingen getroffen. Hendrik VIII verbood het, te zamen met kaartspelen en dobbelen, en dreigde hem, die het in zijn huis of op zijn grond liet spelen, met de doodstraf.
Het spel werd dan ook in die tijden woest gespeeld, en schijnt nog weinig georganiseerd. In 1583 noemt Stubbles, een puritein, schrijver van „Anatomiè of Abuses in the Realme of England", als een der teekenen van een spoedig eind van de wereld „football playing and other develishe pastimes on the Sabbath day". Andere spelen, als kaartspel, dobbelspel, tennis en balspel noemt hij slechts „dwaas".
Shakespeare zegt in „Comedy of Errors" :
Am I so round with you as you with me
That like a football you do spurn me thus?
You spurn me hence and he will spurn me hither;
If I last in this service you must case me in leather.



26
waaruit men kan opmaken dat de bal toen reeds van leder is geweest. Ook heeft men elkaar toen wel onvermijdelijk tegen de hielen getrapt:
Steward: . I'll not be strucken, my lord.
Kent: Nor tripped neither, you base football player?
(tripping up his heels) King Lear: I thank thee, fellow.
Sir Walter Scott schijnt veel belang in het spel te hebben gesteld, en schreef twee gedichten ter gelegenheid van een match in 1815:
Then strip lads and to it, though sharp be the weather, And if by mischance, you should happen to fall There are worse things in life than a tumble on heather And life is itself but a game of football.
Inderdaad wekt het ook hier weer verbazing, dat zoo weinige beeldende kunstenaars of litteratoren dit oude en veel gespeelde spel tot onderwerp van een of andere kunstuiting hebben gemaakt. In onzen tijd herinner ik mij een gedicht van A. Heyting, in klassieken vorm, waarin de helden van de tegenwoordige matchen met hun populaire namen worden verheerlijkt, maar overigens is de litteratuur van het voetbalspel gewoonlijk beperkt tot verslagen:
„De lichte, doch aal-vlugge Volharding-voorhoede ontwikkelt alras een alleraardigst samenspel — de veel zwaardere Ajaxiden knoeiden geweldig — A en B gaven voortdurend kamp, terwijl C een paar maal zeer mooie ballen verwerkte — D doet een pittigen uitval, en schiet keihard... waarna scheidsrechter E een minuut later tijd floot". Verder hoort men van „prachtschoten", goede spelers heeten „sterren". De terminologie is niet bepaald rijk en oorspronkelijk. Wat de beeldende kunst aangaat, zooals ik reeds in den beginne opmerkte, heeft deze zich weinig geïnspireerd getoond, hetzij door het spel, hetzij door de geestdriftige en opgewonden menigte die het volgt. De weinige afbeeldingen zijn van eenigszins luchtig-komischen aard.



XXXIII



RANDOLPH CALDECOTT (1846—1886), STOKKENSPEL; ILLUSTRATIE UIT WASHINGTON IRVING: OLD CHRISTMAS (ENGELSCH).
WILLIAM NICHOLSON, BOXING; UIT: AN ALMANACK OF TWELVE SPORTS; HOUTSNEDE 1898 , ... (ENGELSCH)..
XXXIV



OTTO VAN TUSSENBROEK, BANDY- GEORG O. ERLER, OTTO VAN TUSSENBROEK, BANDYSPELERS; PENTEEKENING IQIÖ KEGELAAR SPELERS; PENTEEKENING IQl6
(HOLLANDSCH). (DUITSCH). (HOLLANDSCH).
GEORG O. ERLER, KEGELAAR; OMSLAGTEEKENING VOOR OTTO HAHNER, DIE KEGLERPARTIE
(DUITSCH).
XXXV



WILLY SLUITER (1873), YOETBALSPELERS', UIT DE SPORT-KALENDER IQl6, UITGAVE DER FIRMA SCHELTENS EN GILTAY, AMSTERDAM; LITHOGRAPHIE (HOLLANDSCH).
XXXVI



DE JACHT.
Van de jachten, die des winters worden gehouden, behoort die op het wilde hert in de Europeesche landen vrijwel tot het verleden. Zij werd met behulp van troepen honden bedreven. De jagers in mooie roode rokken en met groote koperen blaasinstrumenten, die zoo'n decoratief figuur op oud-Engelsche prenten maken, hebben afgedaan. Een echte wintersport is de konijnenjacht.
Konijnen komen vooral in de streken met halftropische en gematigde temperatuur voor, niet of zelden in de koude landen. Zij leven in zanden heigronden, daar de kleigrond of de steenachtige bodem zich natuurlijk niet leent tot het maken van holen. Deze lieve diertjes worden als zeer „schadelijk" beschouwd en daar een wijfje vier jaar lang jaarlijks zeven maal in de kraam komt van vijf babies, is de vervolging wel de moeite waard.
Dit jagen is een zeer animeerende en niet gemakkelijke sport, want het beest is zeer schichtig en buitengewoon vlug. Een konijn is zelfs op het open veld een moeilijk schot, en als het in de heuvels wordt ontdekt, heeft het een groote keus van holen om zich te verbergen en den jager het spoor bijster te maken.
De winterjacht bij uitnemendheid is echter die op den vos, den grooten vijand van het konijn, verslinder tevens van ratten en muizen en allerlei schadelijke kevers, en daarom eer nuttig dan het omgekeerde. Voor de vossenjacht, die zeldzaam animeerend schijnt te zijn, bestaat voor nuttigheidsbegrippen geen enkele goede reden; als de vos het reeds genoemde schadelijke gedierte kan vinden, zal hij noch op schapen, noch op hoenders, fazanten of ganzen aanvallen. Toch is dit dier zeer impopulair en wordt hem de enkele haan of gans, die hij wel kaapt, dubbel en dwars nagehouden, stellig omdat de mensch op dit punt een slecht geweten heeft.
De vele verhalen van de slimheid der vossen schijnen allerminst legendarisch te zijn, het dier is werkelijk zeer listig, zoowel bij het jagen als bij het gejaagd worden, en speelt dikwijls aan heele jachtgezelschappen, menschen, paarden enJ honden aardige parten. Hij komt overal voor, behalve in Australië en op de Zuidzee-eilanden, en neemt graag de



28
kleur van zijn omgeving aan; vooral in Amerika komen vossen van alle kleuren voor, zoodat de benaming de Blauwe Vos in de overigens niet bepaald nuchter-zakelijke Indianen-romans van Aimard c.s. volstrekt niet fantastisch is.
De vos heeft zijn natuurlijke gaven en hulpbronnen wel noodig, want hij heeft behalve den sportieven mensch nog veel andere onverzoenlijke vijanden. De hond is verschrikkelijk op hem gebeten, kraaien en eksters waarschuwen elkaar, als zij hem in het vizier krijgen, vergezellen hem en maken leelijke geluiden boven zijn hoofd, "waardoor ze hem dikwijls aan zijn vijanden verraden.
Van alle vermaken in de open lucht is er geen, naar sportboeken verzekeren, te vergelijken met de vervolging van den vos, zooals de Engelschen die kennen (in Duitschland wordt de vos veelal met het geweer gejaagd). Men heeft er surrogaten voor bedacht, o.a. in de steeple chase, maar de paarden, die gewillig den troep honden op de wilde jacht volgen over heg en steg, voelen niets voor de kunstig opgestelde hindernissen, zij weigeren niet zelden te springen, en vele ongelukken zijn het gevolg van hun gebrek aan animo.
Meer dan één andere jacht is dus de vossenjacht een sport, die om zichzelfs wil wordt beoefend; het gaat er al heel weinig om het wild, om het arme, kleine, geestige en slimme beest, dat zoo weinig kwaad doet en welks dood zoo weinig profijt oplevert. Het is het prikkelende, jachtige gedoe, het vlugge en behendige rijden, het overwinnen van allerhande hindernissen, dat deze sport zoo geliefd maakt. Meer dan eenige andere jacht maakte dan ook die op den vos van oudsher aanspraak op den naam sport: de vossenjager is de „sportsman" bij uitnemendheid, hij is gezond, sterk, lenig, een behendig rijder, een groot kenner van paarden en honden, een vroeg opstaander. Hij heeft ook zijn gebreken. Fielding, de eerste romanschrijver van de Engelsche litteratuur (18de eeuw) voert in zijn „Tom Jones" een echt vossenjager op in den persoon van Squire Western. Het portret is niet aantrekkelijk. Deze landedelman slaat de gemeenste taal uit, hij is door en door onontwikkeld, hij drinkt, hij tyranniseert vrouw en dochter, hij heeft woeste driftbuien; slechts zijn onafhankelijkheid, zijn moed en zijn apenliefde voor zijn dochter komen op zijn moreel credit.
Een aardig staaltje van den hartstocht der vossenjagers geeft de auteur, als deze Squire Western, wiens dochter weggeloopen is, bij zijn poging om haar terug te halen een troep honden op de vossenjacht



PIETER BREUGHEL, DE OUDE (OMSTR. 1525—1569), JAGERS IN DE SNEEUW; SCHILDERIJ (VLAAMSCH). KEIZERLIJK MUSEUM TE WEENEN.
KLEINOODIËNKISTJE VAN LINDENHOUT MET TIEN GEPOLYCHROMEERDE RELIËFS, XII" EEUW NAAR EEN PLEISTERAFGIETSEL (HOLLANDSCH). NEDERLANDSCH MUSEUM TE AMSTERDAM. '
XXXVII



JOHN EVERETT MILLAIS (1829—1896), THE MEET; ILLUSTRATIE UIT ANTHONY TROLLOPE: ORLEY FARM 1862. PENTEEKENING (ENGELSCH).
EEN DER RELIËFS VAN HET KLEINOODIËNKISTJE (PAG. 37) ; VOORSTELLING VAN EEN VOS MET TWEE CENTAURACHTIGE JAGERS.
XXXVIII



JOHN LEECH (l8l8—1864) : MR. BRIGGS HAS ANOTHER GLORIOUS DAY WITH THE HOUNDS, AND GETS THE BRUSH (FOR WHICH HE PAYS HALF A SOVEREIGN—ONLY DON'T TELL ANYBODY). PENTEEKENING UIT „PUNCH" (ENGELSCH).
JOHN LEECH (l8l8—1864): TABLEAU, REPRESENTING MR. BRIGGS OUT FOR A DAY'S RABBIT-SHOOTING; PENTEEKENING (ENGELSCH).
XXXIX



RANDOLPH CALDECOTT (1846—1886), DE VOS WORDT IN HET HOL GEJAAGD; PENTEEKENING (ENGELSCH).
HONORÉ DAUMIER (1808—1879), JACHTSCÈNE. CROQUIS DE CHASSE: QUELLE FICHUE IDÉÉ j'AI EUE DE VENIR CHASSER DANS CES SATANÉES PLAINES SANS BIEN CONNAlTRE LE PAYS. LITHOGRAFIE (FRANSCH).
XL



JANUARY (HUNTING); REPRODUCTIE NAAR EEN HOUTSNEDE VAN WILLIAM NICHOLSON



Li



29
ontmoet. Fielding vergelijkt deze passie met die van de poes in de fabel van Aesopus, die, in een vrouw veranderd, het echtelijke bed verliet om te muizen. „De honden liepen heel hard, en de squire vervolgde deri vos over hek en greppel, met al zijn gewone geschreeuw en zijn gewone vlugheid, en met al zijn gewone genot, en de gedachte aan Sophia kwam geen enkele maal in hem op om de voldoening te verstoren die hij smaakte in de jacht, die naar hij zei, een van de mooiste was die hij ooit meemaakte, en die hij zwoer dat wel een rit van vijftig mijlen waard was."
Een grappig commentaar op den echten vossenjagershartstocht geeft Punch, als twee jagers spreken over het eind van het seizoen (in het voorjaar) en de een zich beklaagt, dat die vuile stank van al die bloemen en dat jonge gewas het voor de honden onmogelijk maakt den vos te ruiken. De geur van den vos is, zooals ieder weet, die Artis bezocht, nu juist niet voor elk zoo genietbaar.
Een tijdgenoot van Fielding, Tobias Smollett, laat ons zien, hoe ook het paard, dat aan de vossenjacht gewend is, de verzoeking niet kan weerstaan, er op het meest ongelegen moment aan deel te nemen. Een zeeman, Commodore Trunnion, heeft de gril, om bij zijn huwelijk te paard te verschijnen; tot zijn ongeluk echter blijkt zijn ros een echte fox-hunter te zijn; en als er een jachtpartij voorbij komt, vliegt het -achter de honden aan, en brengt zijn feestig uitgedosten berijder, die een Zondagsruiter is op den koop toe, mijlen van zijn doel af.
Het doorkruisen van het land met spoorwegen, de aanwas der bevolking, hebben het vossenjagen in den huidigen tijd tot zeer geringe proporties teruggebracht.
Het mooie album houtsneden van William Nicholson, een modern Engelsch kunstenaar, die de kleurhoutsnede weer in eere heeft gebracht en als een van de Brothers Beggarstaff mooie affiches maakte, (hij is o.a. door de moderne Duitsche afficheteekenaars op nogal brutale wijze nagevolgd), „An Almanack of Twelve Sports", brengt „Hunting" thuis in Januari. Rudyard Kipling heeft er gedichten bij de prenten gemaakt, die een eenigszins gewrongen indruk maken, en wel eenige verklaring behoeven:
HUNTING.
Certes it is a noble sport
And men have quitted selle and swum for 't
But I am of a meeker sort
And I prefer Surtees in comfort.



3
Reach down my "Handley Cross" again My run, where never danger lurks, is With Jorrocks and his deathless train— Pigg, Binjimin and Arterxerxesl
Kipling zegt hier, dat de menschen uit den zadel komen en zwemmen op de jacht naar den vos, maar dat hijzelf, van een zachter en weeker soort, liever „Surtees" op zijn gemak leest. Surtees, wiens naam hier wel wat gezocht als tegenstelling wordt gebruikt tot het bijna evenzoo uitgesproken „Certes", is de schrijver van eenige indertijd zeer populaire jachtgeschiedenissen: „Mr. Sponge's Sporting Tour" — „Handley Cross, or Mr. Jorrock'sjaunts"—„Mr. Facey Romford's Hounds", by R. W.Surtees.
In „February", zelfde Almanack, zinspeelt Kipling op dezelfde sportromans:
C O U R SIN G.
Most men harry the world for fun—
Each men seeks it a different way
But "of all daft devils under the sun
A grey'ound 's the daftest" said Jorrocks J.
Een „harrier" of greyhound is een hazewind, „to harry" wil zeggen met de hazewinden op de jacht uitrijden, en, in het algemeen, voortjagen. De heer Jorrocks, een plat-Londensch pratend en de h weglatend jager uit Surtees' boeken, zegt dus dat van alle vlugge, behendige duivels, een hazewind de rapste is.
Ten onzent heeft niet lang geleden mevrouw Jeanne Kloos— Reyneke van Stuwe een jachtroman geschreven, waarin als altijd, de kennis van het onderwerp zeer verrassend is.
Thomas Hood, de bekende dichter van „The Song of the Shirt", schreef „The Epping Hunt", eveneens geheel gewijd aan de jacht. In -Meredith's roman, „The Amazing Marriage" vindt men een zeer geestig debat onder dorpelingen in een streek, waarin veel gejaagd wordt, over het aristocratisch vermaak en zijn vóór en tegen.
De Engelsche litteratuur is vol van de vossenjacht. Het was blijkbaar het fashionable vermaak bij uitnemendheid van de landaristocratie. Punch, het deftigste komische weekblad, wijdt er eveneens veel plaats aan. John Leech de teekenaar, van wien we hier een paar plaatjes nemen, beoefende zelf de sport. Van allerlei plaatsen uit dé buurt kwamen de deelnemers samen, ook veel dames, die dan dikwijls met het rijtuig werden gebracht, doch bij de „Meet" te paard stegen. Oude heeren, te zwak en te stijf om veel te loopen, kwamen volledig uitgerust ter jacht



3i
om over velden en wegen te galoppeeren. De „muziek" van de honden, als zij het beest opjoegen van den eenen kant van het woud naar den anderen, was even opwekkend en aanvurend voor de rijders als de krijgstrompet voor ruiterij in den oorlog. Greppels en hekken werden overgesprongen, men moest tegen hoogten en gevaarlijke slootkanten op, er behoorde een vergevorderde rijkunst toe om een jacht tot het eind te volgen.
Onder de beoefenaars van deze sport was menig dominé, en zelfs bisschoppen deden er niet zelden aan. Meer strenge geestelijken waren er tegen, en over de toelaatbaarheid van de sport voor predikanten is evenveel getwist en geschreven als over menig kerkelijk dogma. Ook waren er altijd genoeg kringen die de sport voor een meisje niet betamelijk vonden.
De vossenjacht is een echte wintersport, en niet zelden gaf de algemeene uittocht uit de stad in de Kerstweek de gelegenheid om de landhuizen te vullen met jachtlustige gasten. Er was een leider: een „master of the hunt".
Wij zullen hier geen relaas van een vossenjacht in optima forma overschrijven; geen serieus, en niet die beroemde van Baron Von Münchhausen, die den vos uit zijn vel ranselde. Dat verhaal van Münchhausen toont trouwens aan, dat de vossenjacht — wat ook wel van zelf spreekt, maar zoo weinig blijkt — ook in Duitschland en elders (Rusland?) werd bedreven, zij het ook niet door zoo georganiseerde troepen als in Engeland. De avonturen van dezen vorst der jagerlatinisten zijn namelijk hoogstwaarschijnlijk geschreven door Bürger, Karstner en Lichtenberg.
De ijsberenjacht van dezen baron, ofschoon ontegenzeggelijk een wintersport, is eveneens te apocrief om in deze bloemlezing een plaats te vinden. Men weet, hoe hij zich tusschen de witte monsters bewoog in de pels van een hunner. De werkelijke jacht op den ijsbeer, die wel gewoonlijk öf uit noodweer, öf uit belustheid op pels en vleesch door de Eskimo's en andere bewoners van het hooge Noorden zal geschieden, behoort hier evenmin thuis, en zoo is het ook gesteld met de jachten der Canadeezen, bewoners van Siberië enz. op hermelijnen, bevers, en wat dies meer zij.
En hiermee kunnen we dan gevoeglijk ons relaas van de jachtsport afsluiten, wanneer we ons — wat wel gewenscht is — onthouden van het noemen der jachten, die in herfst of voorjaar plaats hebben.



GEZELSCHAPSSPELEN.
Het komt mij voor, dat naast de afbeeldingen van kaartspelende menschen hier de kaarten zelf, die in verschillende perioden zijn gebruikt, en die in vroeger tijd dikwijls merkwaardige proeven van kunstnijverheid waren, eens vertegenwoordigd mogen zijn. De tegenwoordige kaarten zijn fabrieksproducten, altijd hetzelfde. Zij hebben een conventioneelen vorm, die nog slechts enkele sporen over heeft van het eigenaardig karakter, dat vroeger aan de figuren gegeven is.
De geschiedenis van de Speelkaart is tot zekere hoogte die van den smaak der volkeren, en niet zelden draagt zij de kenteekenen van den tijd en de daarin overheerschende gedachte.
De speelkaart — en dus ook het kaartspel — komt, als zooveel zeden, gewoonten en vormen die hier burgerrecht hebben verkregen, uit het Oosten. De oude benaming naïbi-eeb, of na-ib, beteekent in het Hindostansch onderkoning of luitenant. Tegen 1400 kwamen de speelkaarten voor het eerst in Europa voor, en wel, volgens Feliciano Bussi, in 1397 voor het eerst te Viterbo. Het spel, dat later fortuinen zou maken, en nog meer vernietigen, dat zulk een gemakkelijk middel van bedrog zou worden in handen van flesschentrekkers en kwartjesvinders, maar dat ook zoo fijn kan worden gespeeld en zulk een inspannende uitspanning kan zijn voor van staats- of zakenzorgen verpoozende hersenen, werd in het eerst beschouwd als een kindervermaak. Een spel door het burijn van een Italiaansch meester gegraveerd (men noemt den naam Mantegna of Baldini) bestaat uit vijftig afbeeldingen, verdeeld in vijf groepen. De series zijn aangeduid met de vijf eerste letters van het alphabet, en stellen voor: het wereldsysteem, de deugden, de kunsten en wetenschappen, de muzen, de standen; van den arme af tot den paus toe. Het oudste Italiaansche kaartspel is Venetiaansch. Het bestond uit 78 kaarten, waarvan 56 waren verdeeld in vier series, elk met een eigen teeken; elke serie bevatte: den koning, de koningin, den edelman, den dienaar. De 22 overige kaarten bevatten zinnebeeldige voorstellingen, waaraan een hoogere waarde werd toegekend; behalve aan één, de Gek genaamd.
De spelen, waartoe deze verschillende reeksen werden gebruikt,



SCHAAKSPEL-FIGUREN VAN WALRUS-IVOOR, GEVONDEN TE HIG, LOUIS-EILAND (XV°e EEUW).
OUD PERZISCH SCHAAKSPEL VAN IVOOR.
J. J. DE GRAAFF, ONTWERPEN VAN GEBEELDHOUWDE SCHAAKFIGUREN, IQI4 (HOLLANDSCH).
XLI



SPEELKAARTEN, XVIDE EEUW; HARTEN-TIEN, EN ACHT VAN BELLETJES. (DUITSCH).
DRIE KAARTEN UIT HET BEKENDE TAROT VAN MANTEGNA OF BALDINI (XV°= EEUW, ITALIAANSCH), VOORSTELLENDE DE VOORZICHTIGHEID, DE KRACHT EN DE ZON.
XLII



RUITEN-BOER.
G. WESTERMANN, ONTWERPEN VAN SPEELKAARTEN (IQT.4); AQUAREL (HOLLANDSCH).
XLIII



PAUL CÉZANNE (1839—1899), DE KAARTSPELERS; SCHILDERIJ (FRANSCH).
XLIV



33
waren natuurlijk verschillend van aard. Zoo had Francesco Fibbio, vorst van Pisa, een spel uitgevonden, dat bestond uit 62 kaarten; de Minchiate van Florence bestond uit 97 kaarten. Men kent in de oude kaartspelen bekers (geestelijkheid), degens (adel), goudstukken (burgerij), stokken (volk), daaruit ontstonden harten, ruiten, klaveren. De Duitsche kaarten hadden weer andere emblemen: harten, belletjes, wingerd- of klimopbladeren, en eikels, of wel konijntjes en akoleien. De vroegste kaarten waren uit de hand geschilderd, de oudste die bewaard bleven zijn door Jacquemin Gringonneur geschilderd voor Karei VII. Spoedig, toen het spel meer algemeen werd, zocht men natuurlijk naar een snellere en goedkoopere voortbrenging. De houtsnee, zoo dikwijls voor populaire doeleinden het beste reproductiemiddel gebleken, bleek beter dan de kopergravure geschikt. In Duitschland werd het speelkaarten maken het eerst een industrie, hoewel nog altijd kunstenaars het ontwerp maakten. Een spel naar een onbekende, „der Meister von 1466", werd zeer bekend. Het bestond uit vier series van dertien kaarten: de koning, de koningin, de oppervalet (knecht), de ondervalet, en negen kaarten met punten van één tot negen. In Frankrijk kregen de kaarten speciale namen: Koningen: David, Alexander, Caesar, Charlemagne; Koninginnen: Pallas, Juno, Rachel en Judith; Hector, Lanceloet, Hogier, Lahire: de knechts.
De politiek maakte zich in de revolutie meester van het kaartspel, als van zooveel. De koningen werden republikeinsche grootheden, de koninginnen deugden, de boeren sansculotten. Napoleon liet kaarten ontwerpen door den schilder David.
Deze gegevens zijn ten deele ontleend aan een artikel van Van Herwaardt in de Amsterdammer van 1908; de toenmalige redactie teekende daarbij aan: „Is er geen uitgever, die bij den huidigen opbloei der sierkunst, een modern kaartspel bij een decoratief kunstenaar bestelt en er door goedkoope en groote oplage verbreiding aan geeft?" Of een uitgever dit alsnog deed, weet ik niet, wel exposeerde de schilder G. Westermann voor eenigen tijd op een tentoonstelling van St. Lucas een reeks ontwerpen voor speelkaarten, die zeer interessant zijn. De teekenaar heeft zijn groote kennis van type en costuum uit ouden tijd hier doen spreken, iets bepaald decoratiefs heeft hij niet gemaakt, en hij wijkt volkomen af van het eenigszins heraldieke karakter der tegenwoordige kaarten. Een drietal van zijn ontwerpen is hier afgebeeld.
Ik geloof, dat het aan de spelers op de andere illustraties bij dit hoofdstuk, zelfs voor den besten kenner der verschillende kaartspelen



34
niet of nauwelijks te zien zal zijn, aan welk spel de deelnemers zich wijden- whist, omber, écarté, piket, kruisjassen of een ander ernstig en de gemoederen in spanning houdend spel, hoogstens zou men het wellicht uit de gelaatsuitdrukking kunnen constateeren, als de personen zich bezig hielden met een of ander luchtig en kinderlijk spel als Zwarte—Pieten
Ook durf ik niet te zeggen, aan welk spel onder de meer ernstige de voorkeur moet worden gegeven, als het ernstigste en nobelste Als men een autoriteit mag gelooven, door Charles Lamb aangehaald (met instemming en bewondering), dan moet whist als het edelst kaartspel worden beschouwd. „
In zijn Essay: „Mrs. Battle's opinions of whist" vertelt deze „blia ons van een oude dame, die „hield van een goed spel whist" en wier oordeel over dit spel, zijn deugden, zijn karakter, zijn eischen, en de voorwaarden waaraan de deelnemers moeten beantwoorden, in elk geval dat van een overtuigde is.
Zij was niet één van die lauwe, die halfslachtige spelers, die er niets'tegen hebben om een spelletje mee te doen als er iemand noodig is om een robber te maken; die verzekeren, dat ze geen plezier hebben in het winnen; dat ze er van houden het eene spel te winnen en het andere te verliezen; dat ze heel aangenaam een uurtje zoek kunnen maken aan de speeltafel, maar dat het hun niet schelen kan of ze spelen of niet; die een tegenstander, welke een verkeerde kaart heeft opgegooid, verzoeken ze terug te nemen en een andere neer te leggen. Deze onverdragelijke beuzelaars zijn de vloek van een partijtje. Van hen kan gezegd worden, dat ze geen kaart spelen, maar slechts spelen dat ze
kaart spelen. ,
„Zij leidde nooit conversatie over koetjes en kalfjes in gedurende een spel en stond ze evenmin toe: Kaarten waren kaarten, zooals zij met nadruk opmerkte; en als ik ooit onvermengden weerzin in haar mooi gezicht van een vorige eeuw zag, was het om de airs van een jongen meneer van litteraire neigingen, dien men met moeite had overgehaald om een partijtje mee te doen; en die met overdreven oprechtheid verklaarde, hoe hij vond dat er geen kwaad in stak, nu en dan na ernstige studies, in zulk soort vermaken den geest wat te ontspannen! Zij kon het niet verdragen, dat haar geliefkoosde bezigheid, waarvoor zij al haar gaven in werking bracht, in dat licht werd beschouwd Het was haar werk, haar taak, dit was waarvoor zij op de wereld



35
gekomen was — en wat ze deed. Zij zocht daarna ontspanning — in een boek.
„Quadrille, vertelde zij mij vaak, was haar eerste liefde geweest, maar whist had de achting van haar rijper leeftijd. Het eerste spel! zeide zij, was er een vol vertoon en schoonen schijn, en juist geschikt om jonge menschen te verlokken. Whist was solieder, dat was haar woord. Een ernstige eenvoud, dat was wat zij vooral bewonderde in haar lievelingsspel. Er was niets oppervlakkigs in, niets overtolligs.
„Zij hield piquet voor het beste kaartspel voor twee personen. Maar zij voelde nooit veel voor spelen van twee of zelfs drie. Zij hield van het kwadraat of vierkant. Men verheft zich op een verrassenden slag die uit bekwaamheid of goed geluk voortkomt, — niet omdat een koud of zelfs belangstellend toeschouwer er getuige van is, maar omdat uw Partner er deel aan heeft. Gij wint voor twee. Gij triomfeert voor twee Twee menschen zijn in verrukking. En ook zijn er twee verslagen hetgeen hun schande door twee deelt...
„Niets kon haar ooit overhalen om eenig spel, waarbij kans te pas komt, voor niets te spelen. Kans, zoo placht zij te redeneeren — en. let hier weer eens op de fijnheid van haar conclusie — kans is niets als niet iets anders er van afhangt. Het is duidelijk dat dit andere niet de eer kan zijnl Welke eer kan iemand met een gezond verstand er in stellen, dat hij honderd maal troef-aas opgooit, tegenover zichzelf of voor de toeschouwers, als er geen inzet van afhangt?
„Pope was haar meest geliefde schrijver, zijn „Rape of the Lock" haar lievelingswerk. Zij deed mij eens de eer met mij zijn beroemd omber-spel in dat gedicht met de kaarten over te spelen."
Hét is misschien niet onaardig dat omberpartijtje van Pope in „The Rape of the Lock" hier even na te slaan, waarvan de grappige bee'ldenrijkheid en de ironisch-pompeuze verhaaltrant een aardigen tegenhanger vormen met Lamb's gemoedelijker schertstoon. Het typisch achttiendeeeuwsche gedicht geeft Belinda's spel met twee „avontuurlijke ridders".
Behold, four Kings in Majesty rever'd, With hoary Whiskers and a forky Beard And four fair Queens whose hands sustain a Flow'r Th'expressive Emblem of their softer Pow'r Four Knaves in Garbs succinct, a trusty Band, Cabs on their Heads, and Halberts in their Hands And particolour'd Troops, a shining Train, Draw forth to combat on the Velvet Plain.



36
The skilful Nymph reviews her Force with Care;
Let Spades be Trumps' she said, and Trumps they were.
Now move to War her Sable Matadores
In Show like Leaders of the swarthy Moors
Spadillio first, unconquerable Lord!
Let off two captive Trumps, and swep't the Board.
As many more Manillio forc'd to yield,
And march'd a Victor from the Verdant Field
Him Basto follow'd, but his Fate more hard
Gain'd but one Trump, and one Plebeian Card.
With his broad Sabre next, a Chief in Years,
The hoary Majesty of Spades appears;
Puts forth one manjy Leg, to sight reveal'd,
The rest, his many-colour'd Robe conceal'd.
The Rebel-/T«<jw, that dares his Prince engage.
Proves the just Victim of his Royal Rage.
Ev'n mighty Pam that Kings and Queens o'erthrew,
And mov'd down Armies in the Fights of Lu
Sad Chance of War! now, destitute of Aid,
Falls undistinguish'd by the Victor Spade.—
Thus far both Armies to Belinda yield.
Maar ik wil het geheele spel hier niet overschrijven, wie er belang in stelt, moet „The Rape of the Lock" maar eens lezen, het wonderlijk geaffecteerd en toch geestig gedicht zal hem boeien, en hij kan, als Elia en Mrs. Battle, het partijtje naspelen.
Om nog even op de opinies van Mrs. Battle terug te komen: spelen waarbij alleen bekwaamheid (dus geen toeval) de beslissing gaf, waren niet naar haar smaak. Twee personen die schaakspeelden in een hoek van de kamer, terwijl in het centrum whist de geesten in beroering bracht, veroorzaakten haar onzeggelijken huiver en ergernis. Die mooi gesneden beelden van kasteelen en ridders, de imagerie van het schaakbord, placht zij te beweren, waren geheel en al misplaatst en onzinnig. Zulke kampen in koele schranderheid kunnen geen gemeenschap hebben met de fantasie. Zij verwerpen vorm en kleur. Een griffel en een lei (placht zij te zeggen) waren de geschikte kampplaats voor zulke strijders.
Daar de antipathie van Mrs. Battle voor ons geen criterium behoeft te zijn, zullen we overgaan tot eenige bijzonderheden over het schaakspel.
Het spel, waarmee volgens Homerus, in het eerste boek van de Odyssee, de brutale vrijers van Penelope zich vóór haar deur bezig hielden, kan misschien meer op schaken dan op dammen hebben geleken. Het spel, of een verwant spel, wordt genoemd en geprezen door Herodotus, Euripides, Sophocles, Philostrates, Virgilius, Aristoteles,



37
Seneca, Plato, Ovidius, Horatius, Quintilianus, Martialus, enz. Zij schrijven de uitvinding meestal aan Palamedes toe, maar waarschijnlijk kwam het ook al van elders. Het zou volgens anderen uitgevonden zijn door Sersa, raadsheer van een koning van Babylonie, die dezen vorst op deze wijze van zijn neiging tot wreedheid wilde afleiden. Een edel doel voorzeker. Lessing laat het in zijn „Nathan der Weise" door den sultan spelen. Men beweert dat Karei de Groote er een voorliefde voor had. Karei XII, de heldenkoning van Zweden, die alle spelen haatte, zonderde het schaakspel uit, dat hij gaarne speelde met generaal Poniatowski en met zijn schatbewaarder Grothusen. Voltaire speelde met den Jesuiet Adam; Jean Jacques Rousseau met den musicus Philidor, een van de grootste schaakspelers, die ooit geleefd hebben. Napoleon I had geniale momenten, doch schijnt op het levend schaakbord der slagvelden fortuinlijker te zijn geweest.
In het Oosten, waar ook dit spel reeds zeer vroeg bekend was, zijn waarschijnlijk de fantastische vormen ontstaan, die meer of min gewijzigd, tot nu toe zijn behouden. In Perziö en Indie zijn tallooze fraaie schaakspelen, soms zeer sterk afwijkend van de traditioneele vormen, gemaakt, waarbij de kasteelen dan soms door olifanten worden gedragen en andere figuren evenzeer nog fantastischer zijn dan de gewone. Een aardig sprookje waarin het schaakspel is gebruikt, en de figuren als levende wezens optreden, is Lewis Carroll's „Alice in the Looking Glass House"; de eerste illustraties, van Tenniel, blijven voor mij het mooist.
Het afbeelden van menschen als schaakspelfiguren is natuurlijk in de politieke caricatuur een graag gebruikt middel van uitdrukking.
Op een in Januari 1802 te Londen bij S. W. Fores verschenen prent door C. Ansell ziet men Napoleon schakende met Lord Cornwallis.
Bonaparte zegt: „Check to your King; remember it is not the first time and I think a very few Manoeuvers will completely convince you that I am better acquainted with the Game I am playing than you are aware of".
Cornwallis zegt: „Curse it, I shall lose this Game, you are too much for me".
In het politieke schaakspel muntte Napoleon stellig evenzeer uit als in het strategische, hij had Talleyrand en Cambacérès naast zich, en zijn aartsvijanden waren verstandig genoeg die macht niet te onderschatten.
Soms ziet men het schaakspel in oude litteratuur als het koningsspel aangeduid.



38
In Shakespeare's „Tempest" spelen de koningskinderen Ferdinand en Miranda schaak. Miranda zegt:
Sweet Lord, you play me false.
Ferdinand antwoordt:
No, my dearest love,
I would not for the world.
Wat men eigenlijk bij schaken als valsch spelen moet verstaan, beken ik niet te weten. Men kan hoogstens stiekum een zet te veel doen.
Wij hebben gezien dat sommige groote strategen, o.a. de Zweedsche koning Karei XII liefhebbers van schaken waren, dat Napoleon prachtige zetten deed, nu en dan. Hoe stond het met de diplomaten, wier ambt zeker evenzeer het vooruit zien, het combinatievermogen en de kunst om een goeden zet te doen eischt? Ik heb niet te weten kunnen komen of Machiavelli, Johan de Witt, Richelieu, Talleyrand, Metternich, Bismarck, Edward VII of Grey groote schakers zijn geweest, dan wel of zij, evenals de veldheer Bonaparte eerst goed plannen en combinaties konden maken en besluiten nemen, wanneer zij levend materiaal in de hand hadden. Het laatste is zeer wel mogelijk, want het blijkt niet, dat b.v. groote wiskundigen in het schaakspel hebben uitgemunt, zooals men toch denken zou, terwijl veel en goed geschaakt wordt door schilders, musici en dichters. Het menschelijke intellect werkt soms onregelmatig en plaatst ons voor vreemde verrassingen.
Het dammen is waarschijnlijk even oud als het schaakspel, zoo niet ouder, al waren de regels van het spel niet precies dezelfde als die van het tegenwoordige. Reeds door Homerus wordt gewaagd van een soort van spel, met schijven op een bord gespeeld; het was waarschijnlijk öf uit Egypte öf uit het Oosten afkomstig. Op Creta werd voor eenige jaren een fayence dam- of schaakbord gevonden. Een beschildering van een Grieksche vaas stelt Ajax en Achilles voor, met een soort damsteenen spelend, en een beeldje van gebakken klei geeft zeer duidelijk damschijven te zien, waarmee eenigszins grotesk voorgestelde menschen spelen.
Het z.g. stedenspel, dat zoowel in Griekenland als in Rome gespeeld werd, moet veel weg gehad hebben van het damspel. Een ander spel, evenals dit door twee menschen gespeeld, bevatte voor ieder vijf steenen, terwijl het dambord door vijf schuinsche lijnen was ingedeeld, die verticaal tegenover de deelnemers stonden. Een zesde streep liep daardoor heen,



39
de steenen, die daarop stonden, mochten slechts in het uiterste geval gebruikt worden. Meestal werden deze vernuftspelen gecombineerd met het werpen van dobbelsteenen; ze werden daardoor echter niet geheel en al kansspelen, daar de worp wel bepaalde wie zetten moest, niet welken steen hij moest verschuiven.
Er zijn twee soorten damspelen: a la francaise en a la polonaise; het eerste is het eenvoudigste: het heeft 64 vakjes, het andere honderd.' Het damspel a la francaise heeft twaalf witte en twaalf zwarte schijven, het andere van elk twintig. Bij het eerste mogen de dammen maar één pas doen, achter- en vooruit; het wordt niet veel meer gespeeld.
Het domineeren schijnt niet heel oud te zijn. Volgens^ sommigen zou het niet verder teruggaan dan de 18de eeuw. Voor de herkomst van het woord — dat weinig te maken kan hebben met den domino op het gemaskerd bal — wordt een ondeugende verklaring gegeven. Twee monniken zouden het spel in een kloostergevangenis hebben gespeeld, om zich niet te vervelen. Wanneer zij iemand hoorden aankomen, hieven ze, om zich te houden alsof ze in vrome overpeinzingen gestoord werden, den zang aan:
Dixit Dominus Domino meo.
Deze afleiding zou dan weer in strijd zijn met die, welke aan het woord een Spaansche afkomst toekent.
Een wel grappig prentje, te weinig authentiek om op te nemen, dient vermeld. Het stelt oermenschen voor, die een soort aardkluiteri met takken voortstooten, en is één van de „Prehistorie Peeps", een serie platen, door den teekenaar E. T. Reed in Punch langen tijd volgehouden; te langen tijd om aardig te blijven. Gesteld dat er in den voorwereldlijken tijd iets zou hebben bestaan, dat in zooverre op biljartspel leek, dat het gespeeld werd met ballen, die met stokken voortgestooten werden — en waarom niet — dan zouden die ballen evengoed rond en de stokken evengoed recht geweest kunnen zijn. De houding van de twee voorhistorische individuen is echter geheel en al die van moderne biljartspelers, en levert een komisch effect op, dat wel te waardeeren is. De ruige heeren behandelen echter de zaak, in de oogen van den echten biljarter, veel te veel als een lolletje, en misschien was het effect wel zoo grappig geweest, als ze ernstige sportsmenschen hadden geleken.
Het biljarten is immers, wegens de behendigheid en oefening van



40
oog en hand, die het eischt, wel een van de meest sportieve binnenkamerspelen: er komt nauwelijks kans bij te pas. Het is tevens een mooie sport, omdat het meer een zaak is van zekerheid en berekening dan van groote lichamelijke inspanning, hetgeen mede één van de redenen is, waarom het reeds in vroeger tijden ook door vrouwen gespeeld werd.
Het biljart zelf zag er niet altijd zoo uit als thans, en het spel, zooals het vroeger gespeeld was, moet nog wel zoo moeilijk geweest zijn.
Shakespeare spreekt al van het biljartspel als van een vrouwensport. In Antonius' afwezigheid zegt Cleopatra tot haar hofdame:
Let us to billiards, come Charmian.
Maar al eeuwen vóór hem moet Cathure More (Conn Catchathach), een Iersche koning, 54 biljartballen hebben nagelaten. Anacharsis zag, naar verluidt, 400 jaar v. Chr. een dergelijk spel in Griekenland, maar het kan, in zijn eenvoudigen vorm, wel op verschillende plaatsen tegelijk ontstaan zijn.
Natuurlijk is het biljart zelf, de biljarttafel niet altijd bij het spel te pas gekomen. Het werd wel op den vloer gespeeld, ook, buiten, op een gladgemaakte baan, evenals croquet. Men kan zich voorstellen, dat het stooten veel minder fijn was, als het van boven af moest worden gedaan, en dat een tafel, die de ballen op de hoogte van den arm bracht, een groote vooruitgang beteekende. Die tafel werd in den loop der tijden nog zeer gewijzigd.
Fransche schrijvers in de 17de eeuw, die het spel noemen, houclen het voor een Engelsche uitvinding. Het werd aan Lodewijk XIV door zijn arts aangeraden. Deed de Zonnekoning het met talent? In elk geval zal een zijner hovelingen hem na een slechten stoot niet hebben toegesproken als Foker in Thackeray's „Pendennis" zijn deftigen oom (dien hij een stoot in de ribben gaf): „Zeg, ouwe pisang, ik heb menigen slechten stoot van mijn leven gezien, maar nog nooit zoo'n beroerden als die". Misschien eischte de etiquette veeleer, dat men Z.M. liet winnen.
\



ADOLF OBERLANDER, SKATSPELERS; PENTEEKENING UIT DE „FLIEGENDE BLATTER" (DUITSCH).
LUCAS VAN LEIDEN (1494—1533), SCHAAKSPELERS; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH).
XLV



LEEUW EN EENHOORN SCHAAKSPELENDE. HUMORISTISCHE PAPYRUS; TEEKENING (EGYPTISCH). BRITSCH MUSEUM.
AJAX EN ACHILLES DAMSPELENDE; BESCHILDERING VAN EEN AMPHORA DOOR EXEKIAS, TWEEDE HELFT VIDK EEUW V. CHR. (GRIEKSCH). VATIKAAN, ROME.
XLVI



FRITS JÜRGENSEN (1867), SKAK ; PENTEEKENING (DEENSCH).
F. HART NIBBRIG (l866—1915), DE SCHAKER; SCHILDERIJ (HOLL.), EIGENDOM VAN DEN HEER G. A. BRENDER A BRANDIS, TE BLARICUM.
XLVII






HUISHOUDELIJKE SPELEN.
De gezellige gezelschapsspelen, die vooral binnenshuis gespeeld worden, hetzij aan tafel, of staande of zittende op den vloer, kunnen gevoegelijk tot de ^winterspelen gerekend worden. Het zijn meestal voornamelijk kinderspelen, en de meesten gelijken veel op elkaar. Zoo bestaan kransje-leggen en slofje-onder beide daarin, dat een voorwerp door een niet-ingewijde moet worden opgezocht uit een kring personen, die er alles van af weten. Zulke eenvoudige spelen zijn natuurlijk heel oud en onsterfelijk; ze hebben natuurlijk altijd aanleiding gegeven tot groote vroolijkheid om de pienterheid van den één, de onnoozelheid van den ander, om allerlei incidenten bij het verstoppen en zoeken. In Goldsmith's „Vicar of Wakefïeld" wordt de familie van den goeden dominé bij een gemoedelijk slofje-onder verrast door hoofsche juffers uit de stad, en schaamt zich (ten onrechte) geducht. Het zal bij dit spel, en verwante spelen wel niet altijd zoo onschuldig zijn toegegaan als in het gezin van den braven Vicar; de zeden van onze voorouders (en die van anderen!) waren onderhevig aan een soort van wildheid en ongegeneerdheid bij feesten, waarop hun degelijk en zedig gedrag van alle dagen nauwelijks schijnt voor te bereiden. Een prent van den Engelschman Rowlandson, waarbij het dartel slofje-onder aanleiding geeft tot handtastelijkheden van hoogst onbehoorlijken aard, mag gelden als een bewijs, — ze is van dien aard dat ze, hoe mooi ook van teekening, hier niet kan worden gereproduceerd. Wat het „blindemannetje" betreft, ongetwijfeld evenzeer van ouden datum, ik kon geen enkele karakteristieke prent vinden, waarop het binnenshuis gespeeld wordt, en de vele achttiende-eeuwsche prenten, van de Franschen als Fragonard of van Chodowiecki, geven zomersche' tafreelen, waarbij dit vermaak in den tuin wordt voorgesteld. Wij zullen maar denken, dat zorg voor het meubilair hiervan de oorzaak was.
Allerlei soorten pandspelen waren in de 17de en i8de eeuw al volop in gebruik. „In die spelletjes vinden Messieurtjes en Juffertjes beide een levendig vermaak, omdat de verbeurde panden gemeenlijk door menigvuldige en ongeweigerde zoentjes gelost worden", zegt Justus van Effen, de man van den „Spectator".



42
In Drente en hier en daar elders was een spel, genaamd „spinnerijen" in tel, waarbij men trachtte de plaats naast een meisje in te nemen door dengene, die op het oogenblik daar zat, op de hand te slaan met een plak, tot hij niet meer kon blijven zitten.
Voor kinderen, die heel veel op straat speelden, waren in de bepaalde seizoenen, zooals dat nog gaat, verschillende spelen gebruikelijk* Zoo spreekt een almanak van Duitje pletsen en kunzeren voor Februari, soldaatje spelen en hoepelen voor Maart. Wat het niet nader aangeduide, maar blijkbaar prettige spel mag geweest zijn, dat wordt voorgespiegeld in het versje:
Van avond met een kaarsje En een lichtje aan de deur hoezee!
weet ik niet.
Als spelen met de dobbelsteenen worden muizebruizen, triktrakken en verkeeren genoemd.
Een van de oudste gezelschapsspelen, waarbij men aan tafel zit, is het Ganzenbord. Het is later verbasterd, telt bovendien veel eenigszins onwaardig nakomelingschap: het tramwegspel, het panopticumspel, het tentoonstellingsspel, enz.
Dit ganzenbord, waarbij dobbelsteenen te pas komen, en dat in den ouden tijd ook wel om een misschien niet onbelangrijken inzet gespeeld zal zijn, werd waarschijnlijk als „kansspel" in 1342 te Brussel verboden. Hugo de Groot spreekt er in een van zijn geschriften van.
Wat de gans in het spel eigenlijk beduidt, is niet bekend. Of ze een herinnering is aan de ganzen, die het Kapitool gered hebben, of wel dateert uit den tijd der Germanen, die haar beschouwden als het zinnebeeld van Verstand (bij het raadplegen van haar fysionomie zou men het eerder houden met de latere opvatting) dan wel eenvoudig als lekkernij gehuldigd wordt?
Het spel is een beeld van het menschelijk leven. De figuren in de hoeken, harlekijns, zotskappen, hansworsten wijzen er op, en de ganzen, in hun verschillende houdingen, beteekenen: dwaasheid, domheid enz.
Het ganzenspel telt 63 nummers, van oudsher het omcieele gemiddelde van den menschenleeftijd.
Allerlei moeilijkheden staan aan het verloop in den weg. Bij 6 moet men tol betalen, op den jongelingsleeftijd komt de verleiding (19: de herberg). Men moet blijven tot de schuld betaald is, en moet zijn beurt,



HONORÉ DAUMIER (1808—1879), JOUEUR DE BILLARD; PENTEEKENING (FRANSCH).
JOHANN ESAIAS NILSON (172I—1788), DAS BILLARDSPIELEN : DAS A LA GUERRE SPIEL KANN ZWAR VERGNÜGEN GEBEN. DOCH LASZT UNS AUSER DEM NICHT A LA GUERRE LEBEN.
GRAVURE (DUITSCH).
XLIX



GEORGE CRUIKSHANK (1792 1878), „HUNTING THE
SLIPPER"; ILLUSTRATIE UIT OLIVER GOLDSMITH, THE VICAR OF WAKEFIELD. PENTEEKENING (ENGELSCH).
NIEUW EN VERMAECKELIJK GHANSE-SPEL. GRAVURE (HOLLANDSCH).



ADRIAAN VAN DE VENNE, KRANSLEGGEN ; UIT JOHANNES DE BRUNE: EMBLEMATA (1624). GRAVURE (HOLLANDSCH).
JOHN EVERETT MILLAIS (1829—1896), BLIND MAN'S BUFF; ILLUSTRATIE UIT ANTHONY TROLLOPE : ORLEY FARM. PENTEEKENING (ENGELSCH).



DANIËL CHODOWIECKI (1726—l8oi), DERTANZ; GRAVURE (DUITSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.



43
het geluk, eens voorbij laten gaan. Op 26 jaar begint de mannelijke leeftijd. Wie drie en zes werpt, hetgeen volmaakte getallen zijn, komt zonder ongelukken op 26. Maar op 31 kan men weer in den put komen, en op 42 dwalen in den doolhof; het beste is dan maar terug te keeren, en door ondervinding wijzer geworden, een nieuw leven te beginnen. Lukt dit niet best, dan is men bij 52 in de gevangenis. Wel kan men nog verlost worden, maar met 53 bereikt men den ouderdom. Men kan echter 53 ook gemakkelijk bereiken, door 4 en 5 te werpen: 4 is een geluksgetal, omdat het 2 + 2 of 2 X 2 is, en wijst op harmonie; 5 omdat het, met zichzelf vermenigvuldigd, altijd een 5 oplevert, d.w.z. blijf u zelf gelijk. Wie fortuinlijk speelt, of gelukkig speelt, komt zonder stoornis op 63, de dood kan hem echter overvallen bij 58. Rondom den pot behooren volgens de traditie kalme figuren te staan, het zijn zij, die het leven nuttig hebben doorgebracht. In den linkerbovenhoek van het Ganzenbord trekt een man een langen neus, en rechts-boven zit iemand te treuren: wie verkeerd leefden, ontmoeten spot of eindigen in wroeging.



DE DANS.
De Dans, die, althans in zijn meest ongekunstelden vorm en uitgeoefend door liefhebbers, een gezelschapsspel kan genoemd worden, zou in al zijn verschillende vormen zelf wel een boek kunnen opeischen, en de keeren, dat hij in beeld gebracht is, zijn ontelbaar.
De geschiedenis van dit spel is wel zeer verschillend van die der andere. Ongetwijfeld zal de dans in het eerst een ongedwongen, spontaan en vormloos springen en huppelen zijn geweest. Men kan zich voorstellen, dat dit huppelen en springen aanstekelijk was; als er één aan den gang was, ging een ander al gauw meedoen, maar dat gaf botsingen en leverde een te dwaas schouwspel op. Vandaar dat men (dit alles is hypothese!) al spoedig bepaalde passen en lichaamshoudingen ging voorschrijven, waarbij de dansers elkaar niet hinderden, en zelfs samen een vroolijke en behoorlijke vertooning gaven. Wie daarin nu weer zeer ging uitmunten, ging zijn. leven aan den dans wijden, en werd danser of. danseres, een beroep, zoowel bij de Ouden, als nu. nog bij minder geciviliseerde volken veel uitgeoefend.
Bij de Grieken werd veel gedanst, zij waren een vroolijk en schoonheid-lievend volk; de Romeinen echter, praktisch, zakelijk, streng en deftig (ik spreek van de Romeinen der republiek, de onverbasterden) waren niet huppelachtig en springerig van zin. Nemo saltat sobrius, was hun uitspraak: „Niemand danst nuchteren", en wij moeten dan ook naar de beruchte Bacchanalien zien, om mannelijke en vrouwelijke Romeinen, gansch verbasterd van hun degelijken aard, aan den dans te vinden, die echter meer op een verwilderd springen én buitélen dan op den kunstvollen, smaakvollen pas gelijkt.
Behalve een volksvermaak was de dans in de middeleeuwen en nog later een — plechtigheid. In 1667 verbood het parlement te Parijs de gewijde, maar vaak door wereldschheid ontwijde dansen der geestelijken. Het verwereldlijken van den dans geschiedde op het voorbeeld van Italië, waar gedurende de Renaissance het gecostumeerde bal in trek gekomen was. Richelieu, de groote staatsman en kardinaal, danste in een potsenmakerscostuum voor het hof. Lodewijk XIV was een groot danser, en deze kunst behoorde in zijn tijd tot de opvoeding van den









45
edelman. De dansen in dien tijd en nog tot diep in de 18de eeuw, waren enkel figuurdansen, geen rondedansen; men hield elkaar hoogstens bij de hand, en van het omvatten van eikaars middel was geen sprake. Toen de wals, uit Bohemen afkomstig, in 1750 ongeveer werd ingevoerd, riep men er schande van, zoo goed als later van de polka, en in onzen tijd van de tango.
Bij de menuet werd een serpentine gevormd door de groepen. De couraftte was nog deftiger, en werd de doktorsdans bijgenaamd. De Engelsche country-dance — met een domme klanknabootsing, die aan „appelflauwte" herinnert, verkeerdelijk in andere landen contra-dans geheeten — was eveneens afgepast en keurig. Horace Walpole, de fijne chroniqueur, deed er op zijn ouden dag nog aan mee. De cotillon en de allemande waren evenzeer figuurdansen. Men danste in die dagen niet voor zichzelf maar voor anderen; van de entree af tot de slotfiguur toe was alles sierlijk en rustig. De gavotte werd eveneens bijna plechtig uitgevoerd, evenals de quadrille. Uit dezen laatsten dans ontstond door overdrijving van sarabanden en capriolen de woeste cancan. In de „Beschreibung wahrer Tanzkunst" klaagt Johann Paschen, dat aan de edele kunst door „greuliche Abusus heutzutage mancher Tort und Schandfleck zugezogen werden".
Tegen de polka, die eerst ongeveer 1830 algemeen werd, is heftig geijverd. Men zag er nog meer verwildering in dan in de wals. De „Comic Almanac" van 1847 spreekt van de Polka-Plague.
De deftige oude dansen kenden zoo goed als de latere lichtzinnigere hun hartstochtelijke zeloten. Een zekere Lord Lanesborough was zoo'n liefhebber, dat hij op zijn ouden dag en te midden van hevige jichtaanvallen, placht te dansen. Pope dicht in zijn epistel aan Lord Cobham :
As neat, as earnest and as gravely out, As sober Lanesb'ro dancing in the gout.'
Dezelfde oude lieer vroeg een audiëntie aan bij Koningin Anna, toen haar gemaal, de Prins van Denemarken gestorven was, om haar aan te raden zijn voorbeeld te volgen, en te dansen om haar gezondheid te bewaren en haar leed te verdrijven.
Het is de vermelding waard, dat in dien tijd introducties op een bal onnoodig werden geacht. Elke heer kon elke dame ten dans noodigen, zonder aan haar voorgesteld te zijn. Soms wierpen de dames, als zij gingen zitten, haar waaier op een tafel; de heer, die ze opraapte, was haar partner.



46
Dit is intusschen zeker: Het bal was dan ook nog tot diep in de achttiende eeuw iets vormeiijkers en zedigers dan wat men nu daaronder verstaat; verreweg de meeste dansen gedoogden niet, dat danser en danseres elkaar nader kwamen dan op één pas afstands, van het omvatten der middels was geen sprake, het zijn van partner bracht dus volstrekt geen intimiteit mee. De bals waren zelfs aan het Fransche hof naar veler oordeel te statig en koel, men vond de bals-champêtres uit om de losser dansen der landlieden in gebruik te brengen.
Natuurlijk heeft, om het pittoreske van de verkleeding, de maskerade, het gecostumeerd bal, den kunstenaars altijd het meest geïnteresseerd en talloos zijn dan ook, vooral in de Fransche prentkunst, de geestige, zwierige en fantastische afbeeldingen van carnavalfiguren.
Het carnaval — in zijn meest dollen en woesten vorm — denkt men in de 16de en 17de eeuw gevierd door de ééns in het jaar de bloemetjes buiten zettende kleine burgers en boeren. Schilderijen van Van de Venne en van Vlamingen laten ze ons zien, zooals ze dikwijls in bekkensnijderijen verliepen, en over het algemeen een rauw tooneel van volksvermaak opleverden. Eigenlijk stelt men zich het carnaval het luchtigst en aardigst voor, zooals het gevierd zal zijn door de Mimi Pinson's van de Musset en de Bohèmes van Murger, wier onvermoeide, geestige en niet onwijsgeerige schilder Gavarni is geweest.
In Duitschland, ook in niet-Katholieke kringen, viert men het feest gewoonlijk met veel animo.
Es war im schonen Carneval, Wo, wie auch sonst und überall, Der Mensch mit angenehmer List Zu scheinen sucht, was er nicht ist,
zegt Busch in „Maler Klecksel", maar andere dichters en schrijvers hebben van die hebbelijkheid der menschen, om te schijnen wat ze niet zijn, op het carnaval en elders, in goeden ernst gebruik gemaakt: Fielding in zijn „Amalia", Balzac in zijn „Père Goriot", om een paar illustre voorbeelden te noemen. Het gemaskerd bal was, — laat ons romantisch genoeg zijn om het aan te nemen, ook zonder het gezag der romanschrijvers — altijd het oord voor intrigue, amoureuze en politieke, bij uitnemendheid.
Misschien moet men, om de meest mogelijke variëteit van bals te vinden, naar de wereldsteden in Duitschland gaan. In Berlijn en München worden in den carnavaltijd de zonderlingste soorten van bals gegeven,



ONBEKENDE MEESTER, NAAR ADR. V. D. VENNE (1589—1662), BOERENCARNAVAL; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
JEAN ANTOINE DUCLOS (1742—1795), NAAR DE SCHILDERIJ VAN AUGUSTE DE ST. AUBIN (1736—1807), LE BAL PARÉ; GRAVURE (FRANSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
LUI



J. PHILIPPE LE BAS, NAAR DE SCHILDERIJ VAN PHILIPPE CANOT (17IO—1777) LE MAlTRE DE DAN SE; GRAVURE 1745 (FRANSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET AMSTERDAM.
LIV



RICHARD DOYLE (l822—1883), THE POLKA (MANNERS AND CUSTOMS OF YE ENGLISHE), UIT „PUNCH" ; PENTEEKENING (ENGELSCH).
J. E. MARCUS, NAAR J. SMIES, „DE DANS" UIT: DE WERELD IN DEXIXD* EEUW, 1803. GRAVURE (HOLL.).






47
men ziet speciale „Künstlerball's" aangekondigd, en, wonderlijker en smakeloozer nog, „Gesindeball's" (bals van dienstbaren). Het „Witwenball", waarvan een komisch lied gewaagt, zal wel een verzinsel zijn van den smaakvollen maker, maar zeker is het, dat in Frankrijk, kort na den val van het Schrikbewind, bals werden gegeven, waarop alleen toegang hadden zij, wier nabestaanden op de guillotine het hoofd hadden verloren.
De nieuwere dansen, uit alle streken der aarde ingevoerd, en dikwijls door kleine kinderen op straat bij het orgel al heel aardig gedanst, kunnen hier niet alle besproken of afgebeeld worden. Merkwaardig is het, dat sommige daarvan weer eenige verwantschap vertoonen met de statiger en kunstiger dansen der achttiende eeuw, hetgeen in zekeren zin een renaissance kan genoemd worden. Verder dan de tango, de one-step en de two-step kon men in het onverholen zinnelijke en handtastelijke dan ook niet gaan, en tot de Apachen-dansen (die der moderne, blanke Apachen) is men gelukkig nooit algemeen afgedaald.



SLOTBESCHOUWING.
Als wij in de kunst van modes kunnen spreken — er behoort eenige moedwil toe om dien term te gebruiken, maar geheel en al onbillijk is hij toch niet — dan is die mode na te wijzen, evengoed als in de uitbeeldingswijs, in de keuze der onderwerpen. Bepaalde soorten van onderwerpen hebben altijd in zekere perioden de menschen geboeid, en de ontdekkingen, die de meesters deden, van het schoon in een bepaald gegeven, worden altijd door minder oorspronkelijke geesten uitgebuit. Er kwam dan ook steeds vraag naar alles, waarin successen waren behaald; had A een zeegezicht van een groot meester, dan wou B ook een zeegezicht hebben, en als hij den grooten meester niet betalen kon, nam hij er een van een wat minder beroemden en minder grooten, — als hij ook maar een zeegezicht had.
Wanneer is nu het sport-onderwerp mode geweest? Zelden. Wij kunnen eigenlijk maar in twee gevallen daarvan spreken. De eerste van die twee perioden valt samen met die, waarin de schilders, teekenaars en graveurs in ons land zich geheel en al hadden afgewend van de uitbeelding van bijbelsche onderwerpen en heiligenlegenden, waarin ze ook reeds voor een groot deel de werkelijkheid van hun eigen tijd hadden weergegeven*. Het eenvoudige, zakelijke vertellen van het in hun eigen omgeving opgemerkte, leidde er een Jan van de Velde, Pieter Balten, Vinckebooms, Averkamp toe, ook het ijsvermaak, in hooge mate genoegelijk en karakteristiek, eindelooze malen af te beelden, om den kijk dien het gaf op het volksleven, om de incidenten, om het landschap, om de menigte der toeschouwers. Er zal zeker ook vraag naar zijn geweest, maar buiten kijf was het onderwerp naar hun gading.
Het andere geval is dat van de Engelsche sporting-prints in het eind der achttiende en het begin der negentiende eeuw. Hier was stellig de vraag het eerst.
De vraag naar prenten — meest gekleurde (met de hand gekleurde) gravures en etsen — was in dien tijd, toen het geïllustreerde boek en het tijdschrift zeldzaamheden waren, groot De prentenwinkels stelden die prenten, politieke en andere, voor de straatvensters ten toon, en het kijken



49
daarnaar was een van de genoegens der menigte. Ter afwisseling van politiek en schandaalkroniek zag men natuurlijk gaarne de sport, toen reeds populair, in aardige prenten voorgesteld. Portretten van beroemde boksers, en van beroemde paarden werden druk gekocht. Zulke prenten, slechts bij uitzondering tot het eigenlijk gebied der kunst behoorend, (zeer vele zijn van Henry Alken) hebben een eigenaardige charme van kleur en zijn als documenten voor de kennis van het maatschappelijk leven wel het bekijken waard.
In onzen tijd van druk sportleven is dergelijke actueele kunst van luchtig en voorbijgaand karakter vrijwel verdrongen door de fotografie. Het is jammer, want de tafreelen van het sportleven bieden aardige problemen. Eén van die problemen, en wel één, dat toch in deze kunstperiode en* de direct aan deze voorafgaande de gemoederen veel heeft bezig gehouden, is de uitdrukking van de beweging. Impressionist en futurist, beide hebben ze zich er op geworpen, en toch als men nagaat, wanneer deze toch voor de hand liggende opgaven van het moderne leven hen hebben geroepen, is de oogst schaarsch.
Zou er dan toch altijd in de praktijk van het leven een moeilijk te overbruggen kloof zijn tusschen den man van de actie, van het bezige streven, en den kunstenaar die, hoezeer hij de stof, die de werkelijkheid biedt, weet te gebruiken, toch in zijn. verbeeldingen een ander, eigen leven leidt?
In mijn inleiding heb ik het een en ander gezegd over de beteekenis' en het gebruik van de woorden sport en spel op zich zelf.
Over sport en spel in de kunst blijven nog vele algemeene opmerkingen te maken. Hoezeer men het ook oneens moge zijn over de beteekenis der woorden en over het gebied van menschelijke actie, dat ze bestrijken, dit is toch wel zeker, dat ze altijd doelen op beweging, actie, handeling.
Het duidelijkst is dat het geval bij alle open luchtsporten en spelen en bij alle binnenhuisspelen waarbij men niet aan een tafel zit. Bij schaatsenrijden, slee-rijden, balspelen van allerlei aard, en bij jachten en dansen is de beweging zelfs een snelle, verplaatst zich de speler voortdurend en vlug. Wij zullen dadelijk zien, dat dit voor de behandeling dier onderwerpen in de kunst van groot belang is.
Maar ook bij het zittende spel is een minimum, van lichamelijke actie steeds vereischt, het zou anders geen spel zijn. Spel is altijd een soort van bezigheid, en nooit uitsluitend van de hersenen, van het



/
50
denkvermogen. In theorie zou misschien nog wel een spel mogelijk zijn, waarbij alleen de gedachten werkten, en bv. het geheugen het resultaat die gedachten vasthield, maar in de praktijk komt het toch daar op neer, dat er iets te verzetten, te verschuiven, te verleggen, iets neer te werpen, iets weg te nemen valt. Neem kaartspel, dammen, domineeren, schaken. neem zelfs sommige van die impassibele spelen der Oosterlingen, waarbij men b.v. kalm zit af te wachten, waar een aan een draad gehangen spin op een bord met cijfers zal neerkomen, altijd is of komt de mensch toch nu en dan in beweging.
Welnu, de kunst die sport of spel afbeeldt, is dus altijd een kunst die den mensch in beweging geeft. De monumentale kunst der Egyptenaren, die de rust, de wijze, ernstige rust van den mensch in contemplatie weergeeft, kent zulke afbeeldingen nauwelijks: ze kent die alleen in haar kleinere, illustratieve en satirieke uitingen, zooals op papyri. Maar men kan nog veel verder gaan, en verklaren, dat een van oudsher veel beoefende kunstsoort vanzelf nooit, in geenerlei periode, iets van sport of spel weergeeft: de portretkunst. Zoodra de geportretteerde iets doet, een handeling verricht, is zijn beeltenis niet langer een zuiver portret, maar wordt een genre-stuk. Zoo zijn de schakers vari Lucas van Leyden, hoe mooi en doordringend ze ook elk voor zich getypeerd zijn, geen portretten in den strikten zin van het woord, zij zijn in actie, en die handeling is voor het geheel even gewichtig als, ja nog belangrijker dan, hun persoon. lil het voorbijgaan dient nog opgemerkt dat de schilder blijkbaar zelf niet schaakte, daar het spel op tafel een volkomen onmogelijken stand der stukken geeft. In een primitieven en vooral Hollandschen meester is deze onnauwkeurigheid buitengewoon vreemd.
Maar, zal men zeggen, als men nu^ijvoorbeeld van iemand te paard zittend een portret schildert, zooals Fan Dijck, Velasquez, Potter dat in bekende gevallen hebben gedaan; is die beeltenis dan geen portret? Zoodra de actie waarlijk weergegeven is, zou ik willen zeggen, is het kunstwerk al dadelijk eenigszins aan het genre-achtige verwant; maar, wat er hier meer op aan komt: het kan nooit als typeering van het rijden gelden, en zou dus geen dienst kunnen doen als voorbeeld van behandeling van paardensport.
De kunst heeft slechts in bepaalde perioden zich bezig gehouden met de beweging, en vooral met de natuurlijke actie.
Nemen we bijvoorbeeld de historie-schildering, die zoekt naar een zekere dramatische voordracht, en wel — totdat Delacroix met de



5i
romantiek naar het natuurlijke drama streefde — altijd een eenigszins gewild-indrukwekkende, gestyleerde, zelfs verstarde actie. Het is ook daardoor, dat zij zich weinig gelegen laat liggen aan de losse, levendige bewegingen, die de sport veroorzaakt, want zij heeft geen zin voor het natuurlijke als zoodanig en geen behagen in de actie, die geen symbolische beteekenis heeft.
Om voorbeelden van sport en spel in kunstwerken te vinden, moeten wij dus ten allen tijde terecht komen bij het realisme, dat schik heeft in de tierigheid der menschen, dat hen in onbevangen oogenblikken bekijkt en dat de beweging der ledematen en organen bestudeert als uitingen van het leven, dat boeit en weer boeit.
Zulke realisten zijn — bij alle groote verschillen, die tusschen de opvattingen en stijlen verder mogen bestaan — de Grieken geweest, zulke realisten zijn de Japanners in hun achttiende-eeuwsche houtsneden; zijn de begin-zeventiende-eeuwsche Hollanders geweest, en wel in het bijzonder de zedenschilders en makers van zedeprenten onder hen; zoo zijn de Fransche schilders en graveurs uit de 18de eeuw geweest, de Engelsche illustrators uit de eerste helft der 19de eeuw en de impressionistische schilders en teekenaars uit onzen eigen tijd.
Zooals ik zei: natuurlijk bestaan er enorme verschillen van aard, opvatting, stijl en trant.
Dat de Grieken realisten waren, is niet te ontkennen. Zij waren het niet alleen in die luchtiger manifestaties der versieringen van vazen en andere ceramiek, waarvan hier eenige specimina gegeven zijn, .maar ook in hun groote beeldhouwwerken. Van hun goden en godinnen maken zij — ongelijk aan Egyptenaren, Indiërs en Chineezen — geen vreemde, fantastische wezens, organisch verschillend van al wat de natuur oplevert, maar menschen, slechts in zooverre ideëel, als alle volmaaktheid ideëel is, of ons nu zoo voorkomt.
Het lag dus in hun lijn, het spel even goed af te beelden als b.v. den krijg, want het behoorde tot datzelfde animale leven, dat hun goden, geen toonbeelden van wijze bezonnenheid of ascetisme waarlijk, even sterk of nog intensiever leefden als zij zelf, een leven van begeerten, strijd en mededingen. En in hun eigen maatschappelijk bestaan nam het een* groote plaats in. Zelfs het tollen en hoepelen van hun kinderen, nog zonder belang voor den lichaamscultus, die bij hen zoo hoog aangeschreven stond, werd afgebeeld; een sterk bewijs voor den zin hunner kunstenaars voor de werkelijkheid als zoodanig.



52
In sterker mate nog dan de historieschildering, die in later tijden voor de groote kunst bij uitnemendheid is versleten, maar dan uit zuiverder beweegredenen en gevoel, is de middeleeuwsche kunst in Europa dramatisch van aard, of wil men liever: zij is vertellend, maar zij vertelt dan toch alleen van datgene, wat haar als van supreem belang voorkomt: uit de gewijde geschiedenis of het leven der heiligen.
Het is daarom een bijzonder feit: het ongeluk van St. Lidwina op het ijs, dat aanleiding moet geven aan een houtsnijder uit zoo vroegen tijd, om een geval van sport af te beelden, maar toch hoe realistisch was de zin van den Hollandschen kunstenaar reeds toen, dat hij ons een tafreel kon geven, nu nog treffend als gezien, echt waargenomen.
Het is dan ook kenschetsend voor den Nederlandschen primitief, dat hij, als de Renaissance nog niet of nauwelijks komende is, reeds meer en meer in zijn afbeelding van het Bijbelsch verhaal of de heiligenlegende aandacht gaat besteden aan de inkleeding, aan de bijzaken, die meer en meer van realistischen aard worden. Op voorstellingen van de "N kruisiging zal men bijvoorbeeld gansche volksmenigten, zelfs een soort _van kermissen zien, en niet zelden zal van de dobbelende en tuischende soldaten bij die tragische scène de karakteristiek en de levenswaarheid minstens even groot of grooter zijn dan in de hoofdfiguur zelf. Zoo is in- die zonderling fantastische voorstelling van een vossenjacht met de centaurachtige jagers op het gothische kistje, dat hier gereproduceerd werd, de vos zelf volkomen reëel, nauwkeurig geobserveerd in zijn voorkomen en actie.
Toen de Hollandsche schilders en graveurs uit het laatst der 15de en het begin der 16de eeuw dus op hun gemoedelijke, zakelijke wijze, en zonder eenig bijoogmerk het dagelijksch leven gingen teekenen, als opgelucht, omdat niet anders dan dat van hen vereischt werd, vond het realisme de Nederlandsche kunst niet onvoorbereid. Voor dien tijd had echter vooral de oudere Brueghel, machtig teekenaar en wijsgeerig waarnemer van het leven die hij was, reeds dikwijls met de traditie gebroken.
Men kan niet zeggen, dat zijn schaatsenrijdersprent, en nog minder dat zijn jagers in de sneeuw, in een bepaald humoristischen, laat staan een satirieken geest gedaan zijn, zooals zijn spreekwoorden of boerentafreelen nog al eens, maar de scherpte van observatie, de sterke typeering maakt vooral de eerste prent tot een bij uitnemendheid als geestig genoten kunstwerk.



53
Met den voorlooper van Jan Steen en Adriaan van Ostade: Adriaan van der Venne, één van de vroegste der Hollandsche schilders van het volksleven, is dit evenzeer het geval. Hij teekent en schildert ons het volk van zijn tijd in zijn nog vaak barbaarsche pret en combineert een landschap met ijs en schaatsenrijders, met een carnavalscène en een vechtpartij, of wel doet ons de dolle, primitieve verkleedpartijen van den vastelavond en het kinderlijke vermaak van den boer of handwerksman daarin zien. Ook bij hem is de karakteristiek soms snijdend, hij is niet slechts de objectieve verteller, hij staat een beetje boven dat gedoe, evenals later Jan Steen zou doen, maar heeft een artistiek genot in het onopgesmukt-menschelijke.
Eenigszins anders is het met enkel aardige, genoegelijke vertellers als Jan van de Velde, Nolpe, v. d. Borcht, Hans Bol, Cats, gesteld, die misschien, bij al hun prettige eigenschappen en al hun trouwhartige mededeelzaamheid, een tikje meer illustratief zijn, ideaal-bronnen schijnen voor de kennis van tijd en zeden; men kan op hun prenten precies" alle teekenende en epische details aanwijzen, maar alles is daarin dan ook van gelijke waarde en van gelijkmatige nuchterheid. Averkamp is in zijn teekeningen en schilderijen van denzelfden aard, terwijl Van Goyen en Van der Neer de echte schilders zijn, door den toon, de kleur, de fijne stemming en het grillig beweeg op het ijs aangetrokken.
Wat de sport aangaat; het ligt geheel in den onbevangen, argeloozen aard van deze schilders en graveurs, dat zij wel is waar zoo goed mogelijk de actie der schaatsenrijders weergeven, doch dat het hun toch nooit daarom te doen is. Op vele hunner prenten is het schaatsenrijden, of het kolven, sullen en sleetjerijden of arren nauwelijks te zien, louter stoffeering, en vormen pratende en kijkende of kermishoudende en ventende figuren den voorgrond. Geen van hen gaat uit om nu eens een zeer treffende afbeelding van de voortbeweging, den zwaai, den draai, de golving van het schaatsenrijden te maken, zooals in onzen tijd geschetst wordt (zie onze voetbal-illustraties bijvoorbeeld) naar de actie van een voetballer, met de wetenschap dat zoo'n teekening (zoo'n krabbel — het woord duidt al de vlugge werkwijze aan, die erbij nöodig is) gecritiseerd wordt, door kenners, door sportslui.
Als de Spanjaard Goya in het begin der 19de eeuw schaatsenrijders etst, waarschijnlijk in Noord-Frankrijk, want in Nederland is hij vermoedelijk nooit geweest, dan is het hem wel degelijk te doen om te laten zien, hoe die beweging, in zijn land onbekend, er eigenlijk uitziet,



54
en dit maakt dat hij veel meer dan de oude Hollanders een impressie geeft. Waartoe zouden zij een impressie geven van iets, 'dat hun en hun publiek gemeenzaam was; zij gaven het genoegelijke, zij putten zich uit in de uitdrukking van de gevallen.
Eenigszins aan hen verwant zijn de achttiende-eeuwsche Fransche meesters, uit de school van Watieau en Boucher, van Chardin en Moreau 'jeune. Zfj bewegen zich, als zij den dans weergeven, op een terrein hunzelf en-rhun publiek overbekend, en bij allen populair. Zij demonstreeren niet, maar vermeien zich in de schoonheid, laten zich gaan in de verrukking om de elegance van den dans, zij vestigen hun aandacht niet op een ding: de beweging der ledematen, de figuren door de passen gemaakt, zij laten ons documenten na, maar het zijn documenten voor de zeden hunner tijdgenooten, voor hun kleeding en hun verhoudingen, niet in het bijzonder voor de actie als teekenkunstig probleem Zij zijn argeloos, in dit opzicht althans, het komt niet m hen ^p deze taak: „het geven der beweging" als een bij uitnemendheid moeilijke te beschouwen en zich het hoofd te breken met de vraag of hun lijn wel die beweging geeft. Misschien zijn zij juist daardoor zoo raak in hun uitbeelding.
Tegenover hen staat, zooals hij ook in zijn gansche levensopvatting tegenover hen stond, hun scherp-satirieke en moraliseerende Engelsche tijdgenoot William Hogarth, die zijn country-dance gebruikt als middel om te demonstreeren hoe schutterig, lomp en ongracieus de meeste menschen zich bewegen, welke hoekige en, harkerige lijnen zij vormen en hoe komiek zij zijn/als zij hun ongetrainde, stijve, weinig sportieve lichamen dwingen tot den dans, die lenigheid vraagt. Ook een document dus, maar een dat allerminst geschikt is om de schoonheid van spel en sport te helpen verheerlijken! ( Iets van- dezen geest ligt nog in de gezellige prent „Frost-Pair (kermis op het ijs) van George Cruikshank, maar toch zie ik in deze prent meer dan in eenige andere, verwantschap met de gemoedelijk vertellende, als neerschrijvend karakteriseerende oude Hollanders. De tusschen Hogarth en Cruikshank in levende Rowlandson kan dan weer in zijn Doodendansprent met de tuimelende bende schaatsenrijders als de moedwillige satirieke worden gezien, en in zijn „Dr. Syntax op het ijs" ligt daarentegen juist weer alle bekoring van het vlugge en gracehjke der actie De Duitscher Chodowiecki, Hogarth's tijdgenoot sluit zich, in zijn teekeningen van den dans, bij de genoemde Franschen aan, alleen staat



55
zijn werk misschien nog hooger, en geeft hij in de elegance ook nog eenige fijne karakteristiek, die hun, louter amuseurs als zij waren, ontging. Zijn tijd- en landgenoot Nilson, staat hem hierin nabij.
Het satirieke element komt weer sterk boven in een prent als de , .Polka" van Richard Doyle, één van de meest comische Engelsche teekenaars uit het midden der 19de eeuw, en ontegenzeggelijk een virtuoos in het weergeven der beweging van vele door elkaar dartelende figuurtjes. Er ligt in zijn teekening nog iets van dien onwil en den spot, waarmee de Polka bij zijn entrée in Noordelijk Europa werd ontvangen. In Caldecotfs prent daarentegen is niets dan leute om het feestelijke van die pastorale, waarin de oude heer meedanst, om het gezellige, fleurige aspect van de zaal en om de plechtige jool der dansers, terwijl wij in een dans als die van Tooroft weer alleen de bewondering en de gratie der zwevend-bewegende meisjes herkennen.
Eigenlijk zijn de Japanners met de moderne Europeesche impressionisten de eenigen, wien het bij het teekenen van de verschillende lichaamsoefeningen of spelen te doen schijnt te zijn geweest om de actie als zoodanig, om de spanning en verschuiving der spieren, om het aspect der losheid, beweeglijkheid, om het doen uitkomen van de verandering en wisseling der houdingen, die samen de beweging vormen. In hun worstelaars ziet men dat duidelijk, even duidelijk als in de teekeningen van IVilly Sluiter of van de Engelsche of Duitsche sportillustrators. Het spreekt van zelf, dat ook een Breitner op zijn mooie aquarel de beweging van het schaatsenrijden prachtig weergeeft, al is het hem niet in de eerste plaats daarom te doen; hij kijkt zoo'n schouwspel toch op gansch andere wijze aan dan een Van der Neer, voor wien de stemming, de sfeer van het landschap zoo in hooge mate hoofdzaak was.
Zoo zou men kunnen zeggen, dat de groote Fransche caricaturist Honoré Daumier, al komt het in zijn litho „Domino" vooral op de uitdrukking der gezichten aan, en ligt de humor van het geval in zijn biljartscène toch ook in iets anders, zich met echt moderne aandacht wijdde aan het weergeven van de actie, den stand, de lichamelijke situatie van zijn biljarter. De beweging als zoodanig was ook hem eert probleem, een hoogst belangrijk teekenprobleem, en daar men hem meer en meer is gaan erkennen als een der grootste teekenaars van de 19de eeuw, in zijn beknopte aanduiding van vorm en houding soms gelijk aan Michel Angelo, is het de moeite waard zijn behandeling van het gegeven te zien.



56
De beeldende kunstenaar, die het een of andere gegeven van sport of spel behandelde, zocht uit den aard der zaak altijd de beweging uit te drukken. '<r<%ï
Maar het parool, de bewuste en luide verkondigde intentie om de beweging, de actie weer te geven, het voorbijgaande, de voortbeweging, het moment waarop het lichaam niet in rust is, en wel zoo, dat men dit dadelijk gevoelt en geen oogenblik denkt aan een evenwichtigen toestand, is eerst van den laatsten tijd.
Misschien heeft de fotografie, en in het bijzonder de momentopname, het instantanée die eerzucht bij den kunstenaar gewekt. En juist de eerzucht, om deze te verbeteren. Het is immers duidelijk gebleken, juist door de fotografie, dat de beweging, zooals wij die zien, altijd een opeenvolging van bewegingen is, nooit een enkele alleen. Wil de geteekende óf geschilderde actie duidelijk en overtuigend zijn, dan moet er altijd een rest van de vorige beweging in liggen, en een begin van de volgende.
Want bekijk maar eens momentopnamen met loopende menschen, hoe onmogelijk zien ze er uit. Wij zeggen dadelijk; zóó loopt men niet, het ziet er uit of men danspassen maakt, of men onvermijdelijk moet struikelen, of men zijn evenwicht verliezen moet. Zelfs bij een cinematografische reeks lijkt het loopen of bewegen vaak nauwelijks natuurlijk, omdat er toch altijd hier en daar een schakel aan ontbreekt en het beeld samengesteld is uit beelden van een moment.
Dit nu ondervangt de teekenaar, en hij is in staat het te doen, omdat zijn oog ongelijk aan de lens van het fototoestel, nooit een afzonderlijk moment opneemt, maar altijd een complex van momenten, van bewegingen.
Het is onmogelijk, dat de kunstenaars van vorige eeuwen anders zouden hebben gezien of zelfs dat zij niet onbewust die waarheid^zouden hebben erkend. Te zeggen, dat zij niet zeer goed en zeer treffend de beweging hebben uitgedrukt: de oude Hollanders in hun schaatsenrijders en dansende boeren, de Fransche achttiende-eeuwers en hun dansen, zou onzin zijn.
Maar de foto, de instantanée, heeft toch iets, dat den modernen kunstenaar heeft opgewekt om nog iets anders te zoeken dan de aanduiding van een bepaalde soort bewegingen, die te zamen een handeling, bv. een sportieve uitmaken.
De momentopname suggereert in hooge mate, juist door haar onvol-



57
maaktheid, het vervluchtigen, het voorbijgaan van het gebaar, van de houding, en ook het onevenwichtige, drukke van de levensuiting.
Iets dergelijks hebben de impressionisten eigenlijk eerst gepoogd te geven, en door hun manier van aanduiden, met vlekken en strepen, die tevens zooveel mogelijk den vorm weergeven, beantwoorden zij vaak voor ons gevoel beter dan kunstenaars van vroegere scholen de opgaaf om het beweeglijke, het voortvlietende van het leven te geven; maar ook om te suggereeren wat aan de beweging nog verbonden is: bij den dans de muziek, bij het schaatsenrijden het doorklieven van de lucht, de wind, die door de kleeren ruischt, de bochten en zwierige cirkels, die de schaats trekt. Het is daarom, dat de sport en het spel voor de moderne kunst (ik spreek hier van het impressionisme en van zijn zonderlinge consequentie, het futurisme) zulke buitengewoon interessante problemen bieden, en dat ons dikwijls de behandeling van deze stof door onze tijdgenooten meer aan doet dan die in klassieke werken.
Maar wie zal zeggen, of wij het daarin bij het rechte eind hebben? Een ander geslacht zal deze dingen misschien anders zien, en ten slotte beter inzien, wat de hoofdzaak is.
Want er is voorzeker wel het een en ander aan te merken op het streven, om juist het vluchtige, vliedende leven, de beweging weer te geven, en het is zeer de vraag, of de rust, de zwijgende, geruischlooze, voldane en wijze rust niet hooger is, ook in aesthetischen zin.
Er is misschien reden te over, om in de uitbeelding van een snel voorbijgaand gebaar van een voetballer, op één been staande, met het andere woest slingerend, en met de armen wild daarbij reageerend, hoe goed ze ook de actie en het karakter van het spel weergeeft, iets al te stijlloos, te onaesthetisch te vinden, en te oordeelen, dat eigenlijk de bewegingen en gebaren der Grieksche worstelaars en hardloopers, die wij niet zoo grif herkennen, en waarbij men niet zulk een onmiddellijke impressie krijgt van vlugheid en wisseling, meer veelomvattend en in hoogeren zin karaktervoller zijn.
Zoo kunnen er bij de afbeeldingen van zulk een luchtig onderwerp als sport en spel beschouwingen van kunsthistorischen aard zich aanmelden, maar wij zullen daarin niet verder treden en hopen, dat de vele en velerlei prenten den beschouwer nader zullen brengen, zoowel aan de gezonde en karaktervormende spelen als aan de kunst.



INHOUD.
INLEIDING
IJS- EN SNEEUWVERMAKEN
Illustraties:
PL. I: Houtsnede uit J. Brugman, Vita Sanctae Lidwinae de Schiedam.
Pieter v. d. Borcht, De Maand Januari (gravure). PL IT Christoffel van Sighem, Die Nieuwe Seylende Schuyt, enz. (gravure).
FransHuys (naar Pieter Brueghel den Oude). Ijsvermaak bij de St. Joris-poort te Antwerpen (gravure). PL. Hl: Tegel in blauw, Schaatsenrijder, begin XVII<k eeuw (Delftsch).
Pieter van der Heyden (naar Hans Bol). De Winter (gravure). PL. IV: Henricus Hondius (naar Joannes Wildens), Ijsvermaak (gravure).
Hendrick Avercamp, Ijsvermaak (aquarel). PL. V: Jan van der Velde, Wintergezicht mat schaatsenrijders (gravure).
Pieter Nolpe, Januari (gravure). PL. VI: Hendrik Averkamp, Ijsvermaak bij Kampen (schilderij).
Aart van der Neer, Schaatsenrijden en kolven op het ijs (schilderij). ■ PL. VEE: jan van Goyen, Ijsvermaak (teekening).
Adriaan van de Venne, Boerenfeest, met ijsvermaak, ganzentrekken, enz. (schilderij). PL. VILT: Hessel Gerrits (naar David Vinckboons), Schaatsenrijden op de gracht om het kasteel Zuylen
(gravure).
Gerrit Grasdorp, Wintervermaak (aquarel). PL. IX: J. Aliamet (naar Adriaan v. d. Velde), Les amusements de 1'biver (gravure).
Cornelis Janssen (naar David Vinckboons), Wintervermaak (gravure). PL. X: Johan Saenredam (naar Hendrik Goltzius), Schaatsenrijdend paar (gravure). PL. XI:.Romein de Hooghe, Kolven op het ijs (ets). PL. XII: Jan Luiken, De Schaatsenmaaker (gravure). PL. XIII: Casper Luyken, Januarius (gravure).
PL XIV: W. Esser (naar W. H. Hoogkamer), Gezicht op-een ijsberg bij Havlingen, enz. (aquatint}.
Wintervermakelijkheden op den Amstel, met gezicht op den Ysbreker; 1784 (fragment). Gravure. PL. XV: Francisco de Goya, Schaatsenrijders (teekening).
Isaac da Wit Jzn. (naar Jacob Cats), December (ets). PL XVI: H. Beckwith (naar Sayer), „Curling" (ets op staal).
' Thomas Rowlandson, illustratie uit: „An Euglish dance of death», by W. Coombe (met de hand
gekleurde aquatint). PL. XVII: Thomas Rowlandson, Dr. Syntax Skating (aquarel).
George Cruikshank, Frost-fair, uit: „The- comic Almanack" (ets). PL. XVIII: Andreas Schelfhout, Aan den Maaskant (schilderij).
George Hendrik Breitner, Ijsvermaak (aquarel). PL. XIX: Randolph Caldecott, A hit, effet de neige; uit: Nouvelles Scènes Ilumorfsliques.
Randolph Caldecott, Skating; uit: A Sketch Book. PL. XX: E. Vermorcken (naar Charles Rochussea) ; uit Willem Messchert: De Gouden Bruiloft (houtsnede).
' „Phiz" (Hablot Knight Browne), Mr. Pickwick on theice; uit Dickens: Posthumous papers, etc. (ets). PL. XXI: Linley Sambourne, Skates; uit „Punch".
Charles Keene, Aggravatinj; uit „runch". PL. XXH: Suzuki Harunobu, Voorstelling van een kind dat het oog in een sneeuwhoud schildert
(houtsnede). , .
PL. XXni: Kikagawa Yeizan, Voorstelling van een courtisane bij een Darüma-sneeawpop (houtsnede).



PL. XXIV: J. H. Toorop, Ijsvermaak (schilderij). B,z*
H. Zille, Berliner Rodelbahn; uit: „Lustige Blatter". PL. XXV: Carl Larsson, Esbjörn op ski's (aquarel).
D. H. W. Filarski, Ski'springwe-strijd (schilderij). PL. XXVI: Willy Sluiter, Bandyspe'er te St. Moritz (pastel). PL. XXVII: E. Heilemann, Skilaufer; uit „Simplicissimus".
PL. XXVIII: J. B. Hëukelom, Sneeuwpop; uit: „Op en om het krabbelbaantje" (lithografie). Daniël Chodowiecki, Der Schueemann (gravure).
ATHLETISCHE SPELEN EN VOETBAL 2(>
Illustraties:
PL. XXIX: Onbekende Meester. Groep van twee worstelaars, lilde eeuw v. Chr. (beeldhouwwerk)
Onbekende Meester, Groep van worstelaars, Vde eeuw v. Chr. (beeldhouwwerk). PL. XXX: Attisch Grafrelief, ± 400 v. Chr., (beeldhouwwerk).
PL. XXXI: Schildering in rood op Attische drinkschaal (Vde eeuw v. Chr.): voorstellW van twee knapen spelende met hoepel en drijftol.
Grieksche vaasbeschildering; meisje met drijftol en afbeeldingen van twee drijftollen PL. XXXn: Katsuskika Höktisaï, Worstelaars; uit deel II van de Mangwa (houtsneden). PL. XXXIH: Katsuskika Hoknsaï, Worstelaars; uit deel II van de Mangwa (houtsneden). PL. XXXIV: Randolph Caldecott, Stokkenspel; uit: Washington Irving, Otd Christmas.
William Nicholson, Boring; uit: An Almanac of twelve Sports (houtsnede). PL. XXXV: Otto van Tussenbroek, Bandy-spelers (2 penteekeningen).
Georg 0. Erler, Kegelaar (3 teekeningen). PL. XXXVI: Willy Sluiter, Voetbalspelers; uit: De Sportkalender 1916 (lithografie).
27
DE JACHT
Illustraties:
PL. XXXVII: Pieter Brueghel, De Oude, Jagers in de sneeuw (schilderij).
Kleinoodiënkistje van lindenhout met tien gepolychromeerde reliëfs (Xlldc eeuw) PL. XXXVIII: John Everett Millais, The Meet; uit: Anthony Trollope, Orley Farm (penteekening).
Eett der rehefs van het kleinoodiënkistje van pl. 37, voorstelling van een vos met tWee centaur-
acntige jagers.
PI" ïncï J°hn Lee°h' ^ Brigg9 hM an°ther 8l0riOttS Jay With lhC h0VCDis' etc' Penteekening uit
PI 5?°^', rePreSentin8 Bri«gs out for a day>s rabbit-shooting (penteekening).
PL. XL. Randolph Caldecott, De vos wordt in het hol gejaagd (penteekening). Honoré Daumier, Jachtscène (lithografie).
GEZELSCHAPSSPELEN . . \
32
Illustraties:
PL. XLI: Schaakspel-figuren van Walrus-ivoor (XVde eeuw).
Oud Perzisch schaakspel van ivoor.
Gebeeldhouwde schaakfiguren door J. J. de Graaft". PL. XLII: Speelkaarten (XVIde eeuw). Drie kaarten uit het bekende Tarot van Mantegna of Baldini
(Xvoe eeuw).
PL. XLTH: Speelkaarten, ontworpen door G. Westermann (aquarellen).
?L" Adriaan Va° de Venne' K^^Pel"! «it: Johannes de Brune, Emblemata (gravure).
raul Cezanne, De kaartspelers (schilderij). PL. XLV: Adolf OberlSnder, Skatspelers; penteekening uit de „Fliegende Blatter".
Lncas van Leiden, Schaakspelers (schilderij). PL. XLVI: Leeuw en eenhoorn schaakspelende; humoristische papyrus.
Pi tï^rr1 A^iUeS damsPelende: ^schildering van een amphora door Exekfas (2de helft Vide eeuw v.Chr.). VL.. XLVH: Fnts Jurgensen, Skak (penteekening). '
F. Hart Nibbrig, De Schaker (schilderij). PL. XLVIII: Gó-spelers (Japansche aquarel).
Honoré Daumier, „Domino!" (lithografie). PL. XLIX: Honoré Daumier, Joueur de billard (penteekening).
Johaan Esaias Nilson, Das Billardspielen (gravure). Eslsfö



HUISHOUDELIJKE SPELEN
Blz. 41
Illustraties:
PL. L: George Cruikshank, „Huating the slipper"; uit: Oliver Goldsraith, The Vicar of Wakefield (penteekening).
Nieuw en vermaeckelyk ghansespel (gravure). PL. LI: Adriaan van de Venne, Kransleggen; uit: Johannes de Brune, Emblemata (gravure). John Everett Millais, Blind man's bun"; uit: Anthony Trollope, Orley Farm (penteekening).
Illustraties:
PL. LH: Daniël Chodowiecki, Der Tanz (gravure).
Johann Esaias Nilson, Der gewöhnliche Tanz, (gravure). PL. LUI: Onbekende meester (naar Adr. v. d. Venne), Boerencarnaval (gravure).
Jean Antoine Duclos, (naar Auguste de St. Aubin), Le Bal paré (gravure). PL. LIV: J. Phillippe Le Bas (naar Phillippe Canot), Le maitre de danse (gravure). PL. LV: Richard Doyle, The Polka; uit „Punch" (penteekening).
J. E. Marcus (naar J. Smies), „De Dans"; uit: De Wereld in de XIXde eeuw (gravure).
William Hogarth, Country-dance; uit „Analyses of Beauty" (gravure). PL. LVI: Jan Toorop, De Kruispolka (teekening).
F. von Rezniceck, Cake-walk; uit „Album der Tanz" (téekening).
DE DANS
44
SLOTBESCHOUWING.
48
PRENTEN
KLEUREN.
Spelevaren, sneeuwgezicht (Japansche prent) . . .
Oud-Delftsch plateau
„Hunting"; kleur-houtsnede van W. Nicholson . . „La Pastourelle"; kleur-houtsnede van R. Caldecott
tegenover 1 16 28
44












FANCIULLA CORRIERA, WEDLOOPEND MEISJE (BIJ DEN „START")', VOLGENS ANDEREN EEN DANSEND MEISJE. COPIE IN MARMER NAAR EEN BRONZEN BEELD, VD« EEUW V. CHR. (GRIEKSCH). VATIKAAN-MUSEDM, ROME.
I



INLEIDING.
De kalender zegt, dat de zomer duurt van 21 Juni tot 21 September, maar ik vraag verlof het met dien termijn hier evenmin nauw te nemen, als de werkelijkheid van klimaat en weder dit doet.
De zomer is voor ons bewoners der gematigde gewesten bijna een even vaag begrip als de winter; hoe koud, nat en guur kan het in de maanden Juli en Augustus zijn, en welke prachtige zomersche, ja warme dagen zijn er soms in Mei, April en October.
Ook al was dus de. beoefening der sporten van zomerschen aard streng bepaald tot de maanden Juli—September van klokslag twaalf middernachts tot klokslag twaalf middernachts, dan nog zou ik mij het recht nemen oefeningen en spelen in de open lucht van lente en herfst hier tevens te behandelen. Maar dit is, wat de spelen der Volwassen menschen betreft althans, niet het geval. Lawntennis, cricket, croquet en andere spelen worden bij goed weer van winter tot winter gespeeld, zoolang het maar eenigszins kan, en het watersport seizoen duurt ook lang.
Merkwaardig genoeg, zijn de kinderen in die dingen zeer veel orthodoxer. Wel las ik in Ter Gouw, waar deze schrijver de seizoenen voor knikkeren, bikkelen, hoepelen, tollen, vlieger oplaten enz. aangeeft, dat de kinderen zich daar niet aan storen, maar ik heb wel degelijk het tegendeel kunnen opmerken.
Er is een hoepelseizoen, na afloop waarvan men geen hoepel meer ziet of hoort, er zijn maanden, waarop de dijken volstaan met vlieger oplatende jongens, jongetjes en pa's, en het klepperen is mij telken jare een welkom voorjaarsgeluid bij gebreke aan meer buitenachtige tonen.
Een ondeugend versje in Tak's Kroniek van 1904, van mij welbekende hand, welker anonymiteit ik niet zal schenden, is geïnspireerd op deze ongeschreven wetten in het kinderrijk.
Daar was eens een heele slimme jongen,
Die heette Jan. Terwijl zijn makkers knikkerden en sprongen
Was hij een man.
1



2
Want wat deed onze flinke slimme kwant?
Hij had bedacht, Dat als de knikkertijd is in het land,
De tol is veracht.
Tsa, dacht hij, als ik in den knikkertijd
De tollen opkoop, Dan wil ieder zijn tol voor een schijntje kwijt
En ik krijg er 'n hoop.
En als dan de tijd van het tollen weer komt,
Verkoop ik-ze duur: Dat ik daaraan verdien een sommetje rond,
Staat vast als 'n muur.
En toen de knikkerkoers en hausse was,
Ging 't net als toen, Jan kwam door overleg en speculeeren ras
In goeden doen.
Hij werd een handelsman naar d'ouden aard,
Alom bekend, Ziet kinderen, wat gij in uw jeugd hebt vergaard,
Draagt vrucht in 't end.
Deze strenge regels in de kindersport geldende, zullen ons natuurlijk niet verhinderen om de mooie schilderij van Pieter Brueghel den oude te reproduceeren, waarop alle mogelijke kinderspelen zijn afgebeeld, en waarbij de schilder zelf het stellig niet te nauw genomen zal hebben met de vraag, of werkelijk al die spelen in den zelfden tijd naast elkaar te aanschouwen zijn.
Maar in andere gevallen zullen we hier ook niet te precies kijken, en als zomersport en spel beschouwen, al wat beoefend en gespeeld wordt in den tijd dat de dagen lang zijn en de lucht niet te koud om stil te blijven staan; kortom zomersport en spel zal voor ons doel alles zijn wat niet bepaald wintersport en spel is of niet bepaald alleen in herfst of lente gespeeld wordt. Met uitzondering dan van de jachten, die volgens algemeen geldende wetten tegenwoordig althans alleen in den herfst mogen worden gehouden. Dit voorbehoud moet dus worden gemaakt wat de verhouding van tekst en platen in dit boek tot den titel betreft. Ook nu zal ik mij, ten spijt van alle eigenwijze opmerkingen van eenzij digen aard, niet bij voorkeur bezighouden met de eigenlijke sportieve illustraties, bijvoorbeeld die in Engelsche of Hollandsche Periodieken van specialer^ aard. Er zijn onder de teekenaars van zulke bladen werkelijke kunstenaars, en ik hoop hun



3
recht te doen wedervaren, maar ik vind het toch over het algemeen interessanter, als men in deze een vondst doet, nX als een kunstenaar, die zich niet speciaal toelegde op dit werk, zulk een onderwerp heeft behandeld wijl het hem trof. Men krijgt dan werkelijk een geval van sport en spel in de kunst, en niet, de illustratie van sport en spel. Voor den sportsman is het laatste misschien belangrijker, niet voor den lezer en beschouwer met meer veelzijdige verlangens. Gesteld dat een kunstenaar door weinig kennis van de sport in kwestie, een incorrect beeld geeft van een spel, dan is zijn fout toch altijd nog opmerkelijker dan de juistheid van iemand, voor wien die juistheid geen verdienste is, omdat hij over alle faciliteiten beschikte om ze zich eigen te maken, en bij wien die juistheid de eenige deugd is.
Als men van goede sportprenten spreekt, denkt men wel in de eerste plaats aan Robert Seymour, die heel veel tafreelen van hengelaars, cricketers, paardrijders, roeiers in zijn seriën komische prenten heeft uitgegeven, aan Alken, aan Charles Ambrose.
Maar van de antieke kunst, met name die der Grieken, blijft in verhouding tot de plaats die de lichaamsoefening in het leven der Grieken innam, niet zoo heel veel te geven. De Attische kunst, verheven en ideëel van aard, legde zich voornamelijk toe op de afbeelding der goden en helden; de Peloponnezische heeft meer aandacht aan sport en athletiek gewijd, maar behalve dat zooveel verloren is gegaan, waarvan ons alleen de roep blijft, zijn de standbeelden en portretten der overwinnaars in kampspelen geen wedergaven van de sport zelf en dus voor ons doel niet zeer geschikt. Het is wel voornamelijk de indruk die de lichaamsbeweging en die de momenten van het spel op den kunstenaar hebben gemaakt, die ons hier interesseert
Nu zijn er bij de zomersporten en spelen, of om precieser te zijn bij de niet-wintersche sporten en spelen, verscheidene, waarbij de beweging gering of nauwelijks op te merken is. Het hengelen b.v. is niet zeer bewegelijk, de stoot tegen den bal bij het croquetten brengt niet veel spieren in beweging en is wel in slechts geringe mate een object van teekening. Het zwemmen, dat onder water geschiedt, wordt zelden, voorzoover ik kan nagaan, eenigszins demonstratief uitgedrukt, de handgrepen van het zeilen worden niet zoo vaak geteekend als de zeilboot zelf, het water en de lucht het onderwerp van afbeelding zijn. Waar wij het wielrijden geteekend vinden, is het vaak meer om de fiets dan om de beweging.
De meest elementaire en misschien ook wel de meest beoefende



4
watersport is wel het zwemmen. Ja, het baden is stellig nog meer elementair en wordt nog meer beoefend,.... maar, is het sport? Na rijpelijk overwegen en eenige experimenten ben ik tot de conclusie gekomen dat het dat niet is. Het is wel lichaamsbeweging in de open lucht, maar het is geen oefening en er behoort niets toe. Niet iedereen kan zwemmen, maar elkeen kan baden, zoowel in de zee als in een tobbe. Als men maar in het water gaat staan, baadt men, en het springen en huppelen of wel bukken en plonzen, dat wij de menschen aan het strand in het ondiepe gedeelte zien doen, mag gezond wezen en prettig, het heeft, om een hier bijzonder gepasten term te gebruiken, niets om het lijf. Deze onweersprekelijke waarheid ontheft ons meteen van een moeilijkheid, al ontneemt ze ons tegelijkertijd aardige motieven. Om met het laatste geval te beginnen, er zijn vele mooie en aardige schilderijen, teekeningen en prenten, die ons het gedoe aan het strand der badplaatsen doen zien. Ik denk hier aan werk'van vele Hollandsche schilders en teekenaars, en Franschen van Forain en Oaran d'Ache af tot Mars toe, aan talrijke fashionabele du Maurier's en vroolijke Caldecott's. Het is nu eenmaal niet anders. Van de zee tot de badkuip il n'y a — in dit geval — qu'un pas. En in waarheid vereischt het zaterdagavond bad nog meer lichamelijke inspanning dan het stappen door een beetje zee.
Wat de moeilijkheid betreft, hier ontgaan, het is deze, dat we, zoodra we ook alle »baden in de kunst" tot ons onderwerp gingen rekenen, niet zouden kunnen nalaten uit de badende vrouwen en badende knapen, in alle tijden meer of minder academisch geschilderd, terwille van de lichtwerking op hun huiden, de soepelheid harer vleezen of de forschheid hunner spieren, een ruime keuze te doen. En het was niet het doel, hier zooiets te geven als »le Nu au Salon" of »le Nu a travers les Ages". Daarentegen kunnen we natuurlijk alles tot ons onderwerp rekenen wat bij de zwemsport behoort. Niet alleen ons gewone, ik zou bijna zeggen sportief zuivere zwemmen, waarbij de handen voor de borst worden gevouwen en dan uitgeslagen tegelijk met de eerst opgetrokken beenen, op het commando één, twee, één, twee, en dat eerst hangende in de riemen, dan (hoogere klasse) aan den hengel wordt geïnstrueerd, om na afgelegd examen (met pak zwemmen) vrij te kunnen geschieden met achterlating van den pierenbak, — maar ook het negerzwemmen, waarbij men zich telkens omgooit en de armen beurtelings naar voren slaat, en het hondjes-



5
zwemmen, en het op den rug zwemmen zijn toegelaten. Verder behooren natuurlijk tot de sport het schieten en duiken, zelfs het springen.
Wat de wandelsport betreft, na rijp beraad is besloten, deze niet in behandeling te nemen. Als ik een loopje ga doen, een kuiertje of een wandeling, dan is dit feitelijk wandelsport, maar als ik de gelegenheid waarneem om onderweg sigaren te koopen, dan is het een boodschap. Neen, neen, met zulke finesses en haarkloverijen houden we ons maar liever niet op. Hoe kan ik aan een teekening of schilderij zien of een wandelaar dan wel een wandelend gezelschap wellicht een zeer zakelijk doel heeft? Het wandelen wordt dus verbannen, maar het hardloopen, in zoover het niet op de kermis en uit winstbejag geschiedt, zal onze aandacht hebben. Landlooperij van welken aard ook, valt natuurlijk niet in de termen; het gaat niet aan er hier zelfs maar een loopje mee te nemen.
Ook over de paardensport moeten we het eens worden. In tegenstelling tot de hondensport, die geen enkel recht op dezen naam kan doen gelden, daar hoogstens de honden, doch nooit hun eigenaars als zoodanig sportieve handelingen bedrijven, is ze werkelijk een lichaamsoefening die bijzondere kunstvaardigheid vereisent, en wel een van de oudste.
Maar terwijl dus eigenlijk elk ruiter op het oögenblik dat hij het is (zelfs de Zondagsruiter zoolang hij geen zandruiter is) aan paardensport doet, moet men ons waarlijk excuseeren zoodra iemand te paard het krijgsbedrijf uitoefent, of als bode fungeert. Wij zijn daar in dit speciale geval niet van gediend: men zal door de houding of bijomstandigheden duidelijke en stellige waarborgen moeten geven, dat men met geen enkel nuttig doel is uitgereden en niets anders in den zin heeft dan te rijden. Het is noodig hier man en paard te noemen, d. w. z. duidelijk de grenzen van ons terrein aan te geven. Het lijkt bijna onmenschlievend, maar als iemand al zwemmende een ander uit het water redt van een wissen dood, keerenwij hem den rug toe, als iemand te paard of per fiets bode is, desgelijks. Wandelritten zullen, in tegenstelling met gewone wandelingen, hier • geldig zijn, omdat het paardrijden op zichzelf als sport te beschouwen is; evenwel zal ik geen notitie nemen van hobbelpaarden (al wordt ook eenige behendigheid vereischt om daarbij in den zadel te blijven) noch van iemands stokpaardje. Dit laatste is trouwens een houding die de meest elementaire levenswijsheid toch al gebiedt.
Van stokpaardjes gesproken.... maar zal ik er mij nu toch, tegen



6
mijn principe mee bezighouden? Het moet, om er bij dezen en voor het vervolg eens vooral mee te hebben afgedaan.
Sportlieden zijn maar menschen, en er zijn ook onder hen die stokpaardjes berijden. Wel allerminst voor deze categorie is dit boek bedoeld! Hun stokpaardje is dan bijvoorbeeld dit, dat alleen sport is, die sport welke hun voorkeur heeft, of dat zij spelen per se minderwaardig achten aan sport Voor hen mag dat zoo zijn, voor den kunstenaar, die onderwerpen als deze kiest terwille van de beweging die ze veroorzaken of de gespannenheid van vermogens die ze vereischen, is een kind dat hoepelt, of een oude heer die schaakt een precies even belangrijk object als de beoefenaar van de meest krachtvereischende of strengst gereglementeerde sport
Naast het paardrijden — en het ezel of muilezelrijden, dat voor ons doel hetzelfde is, — wij zullen van kameel of olifant berijden nu maar niet spreken, daar het toch wel zelden voor plezier zal worden gedaan — is er nog van den bok rijden, naast riding, driving. Dit geschiedt vooral in den tegenwoordigen tijd nog meer dan het paardrijden in de eerste plaats om te vervoeren, met verkeersoogmerken, maar het is en was toch ook een sport en mag als zoodanig niet worden vergeten.
Hetzelfde geldt voor fietsen en automobielrijden, familiaar genaamd tuffen. Het is waar, dat een slagersjongen, die op de fiets van zijn baas bestellingen bezorgt vaak bezield is met een waarlijk sportieven geest, en door zijn spurten, capriolen en kunsten een waardiger object oplevert voor den teekenaar van het menschelijk lichaam in actie, dan de heer of dame van middelbaren leeftijd, die zwoegend en tobbend zoo'n beetje voortsukkelen om hun overtollige vet kwijt te raken, toch doen zij het in hoogste instantie voor plezier en hij niet.
Het vliegen, tot voor eenigen tijd algemeen beschouwd als een bij uitstek edele sport, gevaarlijk, zooals een sport behoort te zijn, alleen voor wie ze beoefende, is een min of meer doeltreffend middel in het krijgsbedrijf gebleken, maar het heeft naar te hopen is, daarom den naam van sport nog niet verbeurd.
Alpensport, voorzoover het den toerist betreft behoort eveneens tot ons gebied, en het schommelen, wippen en dergelijke, hebben recht zoo niet op den naam van sport, dan toch op dien van spelen, en wel van zomerspelen, want in den winter bezoekt men den theetuin of de uitspanning of den speeltuin, hoe men die gelegenheid noemen wil, niet bij voorkeur.



LOOPEN.
Van deze meest eenvoudige en natuurlijke der sporten is in de inleiding een en ander gezegd. Nog iets over het hardloopen. Het uiterlijk van iemand, die zeer hard loopt, bijvoorbeeld om den trein te halen, is bij ons decadente menschen alles behalve schoon. Wij loopen niet hard volgens de regelen der kunst, halen niet op de goede momenten adem, hollen met sprongen, in onregelmatig tempo, wij houden den mond open en de tong veelal daaruit, wij zweeten vooral in de buurt van ons haar, op en om den schedel, ons voorhoofd ziet purperrood. Dat moet alles heel anders zijn en het zijn alweer de Grieken, die het mooie hardloopen of wedloopen hebben verstaan, en uitgebeeld. Het hardloopen van een groep dorpers in de Middeleeuwen, zooals de graveurs ons dat afbeelden, is weinig mooier dan het onze, en zal ook wel alles behalve gezond en rythmisch in zijn werk gegaan zijn. De boer, in gewone tijden meer een taaie dan een snelle looper, een winner en volhouder op de lange baan, spant hier zijn uiterste krachten in om den een of anderen prijs te winnen, tot groote pret van het publiek van meerderen en gelijken, dat zich aan zijn onwaardige bewegingen vergaapt. In onzen tijd van fietsen, treinen, auto's enz. zijn we meestal hardloopers van luie Kees, maar den laatsten tijd is deze sport, die trouwens ook bij voetbal zijn waarde heeft, weer wat in eere gekomen. Tot voor eenigen tijd was eigenlijk de hardlooper op de kermis, die onderwijl centen opnaaide, de eenige, die het behoorlijk en gezond hardloopen demonstreerde; met gebogen armen, de vuisten naast de borst, bewoog hij zich gestaag en zonder onregelmatigheid op een schijnbaar kalm sukkeldrafje voort. De praktijk had hem geleerd hoe hij het langst en het snelst zich voort kon bewegen zonder buiten adem te raken of moe te worden, plaatselijk, zooals iemand die niet weet hoe het moet.
Deze verzameling geeft slechts een paar specimina van werkelijke hardloopers in ver uiteenliggende perioden.
De Alpensport, het stijgend, klimmend en klauterend loopen behoort als sport bij het hardloopen aan te sluiten. Het bergbeklimmen is een sport, die natuurlijk ook haar geschiedenis heeft, doch daar men daarbij niet van een bepaalde technische evolutie spreken kan, schijnt het mij



niet noodig haar hier te releveeren. Van Hannibal af tot Tartarin de Tarascon toe hebben krijgslieden, reizigers en sportslui de bergen beklommen, de eersten om aan den anderen kant te komen, de sportsman louter om het gedaan te hebben. Jaarlijks wagen nog altijd velen hun leven bij het bestijgen van hooge en steile bergen, maar de kronieken van de beoefenaars dezer sport wijzen op veel meer gevallen van lieden, die niet uit wilde eerzucht steeds hooger willen klimmen en ontoegankelijke toppen bereiken, doch werkelijk genieten van de opwekkende bewegingen, de schoonheden der oorden en belangstelling hebben voor het leven, de zeden, het karakter der landslieden.
Rudolf Töpfer, de Zwitsersche schrijver en teekenaar, heeft zich vaak tot tolk van zijn landslieden gemaakt voor de critiek, die deze onwillekeurig uitoefenen op den sportlievenden toerist, zijn eigenaardigheden, zijn eischen en vooroordeelen; daartegenover beschrijft menig toerist de bergbewoners, hotelier, gids en handelaar als uitgeslapen in trucs om te profiteeren van zijn argeloosheid en gulheid, zoo als dat niet te verwonderen is in een volk dat een deel van het jaar op de vreemdelingen en hun uitgaven teert.
Als Alpensport — ze geeft ons niet heel veel materiaal — beschouwen we hier dan alleen het bergbeklimmen van den voetganger, niet het bergbestijgen op ezels of muildieren.
De wandelsport als zoodanig kan ons in verband met het onderwerp niet interesseeren. Het kan voor een kunstenaar geen verschil maken als hij iemand afbeeldt die wandelt, of deze daarmee misschien een sportief doel heeft. Wandelen geeft daarenboven iets te kennen van rust, van op zijn gemak zijn, van den tijd hebben, en wij zouden dus eer van loopsport moeten spreken, daar, waar iemand »op tijd" wandelt of den grootst mogelijken afstand wil afleggen.



CHARLES BENNETT (1830—1867), A WALKING GENTLEMAN; PENTEEKENING (ENGELSCH).
EEICH GRÜNER, WANDELAAR; OMSLAGTEEKENING (DOITSCH, 1915).






HENRY PISCHER—HINNEN, TÜRNPLATZ; TEEKENING (ZWITSERSCH, 1879).






TURNEN.
Het Turnen, d. w. z. het werken aan allerlei instrumenten als ringen, rekstok, bok, springplank, halters, en de z.g. vrije- en ordeoefeningen wordt, als vele lichaamsoefeningen, behalve voor de gezondheid, of noodgedrongen als onderdeel van een leerprogramma, ook voor pleizier, dus als sport uitgeoefend, en dan zoowel 's winters in zalen als 's zomers buiten. Het woord »gymnastiek", dat tegenwoordig algemeen wordt gebruikt voor de hier genoemde lichaamsoefeningen, slaat eigenlijk op alle sport die de Grieken kenden, dus evengoed op allerlei werpen vangspelen, op athletische sport enz.
Voorzoover ik kan nagaan heeft het turnen, en dan in het bijzonder het turnen buitenshuis, tot dusverre weinig kunstenaars geïnspireerd. Vindt men al eens ergens iemand aan een rekstok of ringen werken, dan is dit in een uitspanning of op een dergelijke plaats, te midden van spelen, die meer bepaald onder de kinderspelen thuis behooren, als schommelen, wippen en dergelijken.
Trouwens, over het algemeen vindt men dergelijke onderwerpen weinig afgebeeld. Wie zou dan ook in vroeger tijd zich op die afbeelding hebben toegelegd? Juist het geregelde, het »classicale" dat de gymnastiek kenmerkt, heeft de realistische en impressionistische kunstenaars, die veelal de sport hebben weergegeven, natuurlijk niet geïnspireerd, en het zou onder de hedendaagsche, naar stijl en rythme soms wel wat dogmatisch en opzichtig strevende Duitschers bijvoorbeeld moeten zijn, dat men voorstellingen van rijen zich oefenende of figuren vormende turners zou moeten zoeken. Ik ken die echter niet, en waarschijnlijk zouden ze in een vroolijke collectie als deze misstaan. Het turnen als sport is bovendien van den laatsten tijd, en men zal het daardoor niet behoeven te zoeken bij de oude Hollanders, die overigens wel zoowat alles wat los en vast was hebben geteekend.
Het gymnasium, waar bij de Grieken de gymnastiek werd beoefend, stond onder staatstoezicht. De oefening betrof wel vooral wat wij thans athletische sport noemen, en het woord komt van gymnos, naakt, want de gymnastiek werd naakt bedreven. De Romeinen achtten deze soort sporten verkeerd, als leidend tot luiheid en onzedelijkheid (!)



10
bovendien onnut voor de militaire opleiding, terwijl juist de Spartanen ze daarvoor zoo noodig hebben gevonden.
Misschien wel doordat het nut van de lichaamsoefeningen in het algemeen voor het krijgsbedrijf langen tijd niet werd ingezien, hoort men dan verder vele eeuwen lang niets van een gereglementeerde en aangemoedigde gymnastische sport (in den engeren zin). JeanJacques Rousseau wees in zijn »Emile" op de opvoedkundige en hygiënische waarde van het onderwijs in de gymnastiek, maar de revolutie, in zoo vele zijn geesteskind, heeft deze wenken niet stelselmatig gevolgd.
Het eerst gedurende het latere beschavingstijdperk heeft men in Duitschland, door het streven van F. L. Jahn en de zijnen, dat door minister Stein werd aangemoedigd, de gymnastiek als deel van een opvoedkundig systeem in eere hersteld, en de Turnplatze, door deze mannen opgericht, hebben in den vrijheidsoorlog tegen Napoleon's overheersching goede diensten bewezen.
Het woord turnen houdt verband met het Angel-Saksisch tornen, tournen, tyrnen, turnian, oud-Engelsch tyrnen, timen oefenen, en heeft waarschijnlijk niets te maken met »to turn", draaien, wel misschien met »training" en met »tournooi".
In Engeland, het land van de sporten en spelen, is het turnen of de gymnastiek eerst in het laatst van de 18e eeuw op eenigszins methodische wijze ingevoerd. Erg populair is het ook als vrije sport daar nooit geweest, vandaar dat onder de vele Engelsche sportprenten niet of nauwelijks één dit onderwerp behandelt



ZWEMMEN.
Kan de mensch van nature zwemmen ? Hij kan niet in het water leven, zelfs niet ten halve, zelfs de badmannen en badvrouwen aan het strand zijn geen eigenlijke amphibieën. Maar heeft hij althans van de natuur het instinctmatig vermogen meegekregen om het hoofd boven water te houden, mits het water niet te woelig is en de stroom niet te sterk?
Men zou hierop al dadelijk kunnen antwoorden, dat eigenlijk iedereen het zwemmen leeren moet. Gooi een hond te water, en hij zwemt, al is hij er nog nooit in geweest, maar een mensch weet niet w^at hij doen moet; hij spartelt, maar zijn spartelen houdt hem niet boven. Het is curieus dat hij, zoodra hij wèl zwemmen kan, zich op velerlei manier zonder veel moeite in stil water drijvende kan houden, ook door het onregelmatigst spartelen. Een zwemmer begrijpt niet, hoe men het 'm levert zoo maar te zinken in stil water. Is het 't bewustzijn, desnoods te kunnen zwemmen, dat hem boven houdt, terwijl het bewustzijn het niet te kunnen, en de daaruit voortkomende angst den ander doet zinken? Maar in elk geval kan de mensch zich niet instinctmatig drijvende houden en in zooverre heeft de natuur hem niet op het water aangewezen, zelfs maar voor een oogenblik.
Daartegenover staat dat hij het zwemmen dan toch zichzelf geleerd heeft en er een eigen wijze van zwemmen op na houdt, van geen dier afgekeken. Hij staat bovendien tot het water in een eenigszins andere verhouding dan tot de lucht, waarin hij zich alleen maar met behulp van vernuftige machines bewegen kan (en dat nog maar sinds korten tijd, en dan nog hoe: hij is een speelbal van eiken wind). Hij heeft, om zich in het water voort te bewegen, slechts zijn natuurlijke vervoermiddelen noodig, en het hangt slechts van zijn kracht af, of hij ook bij niet te hevige tegenwerking van het element zich in de richting die hij wil, kan verplaatsen. De oermensch heeft waarschijnlijk al spoedig kunnen zwemmen, onze geachte voorvaderen, de Batavieren en Kaninefaten die niet zoo heel ver van hem afstaan, konden het zeker; wilden kunnen het, als ik het wel heb, altijd. Het zwemmen is dus een zeer natuurlijke en eenvoudige sport, en dat is maar waar ik op komen wil Het is best mogelijk, dat wij vroeger instinct-



12
matig ons boven water konden houden, en dat de truc (het negerzwemmen b.v. schijnt toch al een hoogst eenvoudige manier) later door onze degeneratie is verloren gegaan, evenals het vermogen om de ooren te bewegen. Watervrees is stellig geen menschelijke eigenschap, ons aangeboren zooals ze den katten aangeboren is, en zij die er aan lijden, moeten ze als een teeken van ontaarding bestrijden. Het zelfde moet ongetwijfeld geschieden met die zeer onlogische en toch zeer algemeene vrees om zich aan koud water te branden.
De geschiedenis verhaalt niet veel van groote praestaties van zwemmers, maar de mythe van Hero en Leander blijft nog altijd een van de waarste en meest ontroerende liefdesdrama's.
Men weet hoe Hero, priesteres van Venus, aan den oever van den Hellespont woonde in een toren, Leander aan den anderen kant, en hoe hij bij het zwemmen om de geliefde te bereiken verdronk, waarop zij eveneens te water sprong om hem niet te overleven. De Engelsche dichter Leigh Hunt heeft deze tragedie bezongen in twee canto's, in het eerste van welke hij den eersten gelukten overtocht van den jongeling verheerlijkt en aldus een stukje beschrijving van het zwemmen geeft:
Smooth was the sea that night, the lover strong And in the springy waves, he danced along He rose, he dipped his breast, he aimed, he cut With his clear arms, and from before him put The parting waves, and in and out the air, His shoulders feit, and trail'd his washing hair; But when he saw the torch, oh! how he sprung And thrust his feet against the waves, and flung The foam behind, as though he scorn'd the sea And parted his wet locks, and breathed with glee, And rose, and panted, most triumphantly!
Dit is, of ik moest mij zeer vergissen, de beschrijving van iemand die zelf zwemmen kan, en het graag doet; vooral dat moment, waarop de jongeling het licht ziende, dat hem een sein en een baken is, met de voeten zich afstoot tegen de golven, is gevoeld!
Het ligt wel voor de hand, dat het zwemmen zelf niet zoo dikwijls geteekend is, althans niet op die wijze, dat wij de beweging precies kunnen nagaan. Het geschiedt n.1. onder water; wie zijn armen en beenen voortdurend boven water laat komen is zelfs een slecht zwemmer, en wat is er aan om slechte zwemmers te schilderen of te teekenen?



13
Voor het meerendeel laten teekeningen van badplaatsen, zwemscholen of zwempartijen in de open lucht, dan ook weinig van de beweging zien. Op zwemscholen wordt, zooals ieder weet, die er gebruik van gemaakt heeft, veel gelanterfant, gekeuveld en gespeeld, de naaktheid heeft, als het klimaat meewerkt, een opwekkenden invloed, en het water evenzeer. Teekenachtig is dit alles zeker, en men ziet de zweminrichting dan ook wel door schilders tot onderwerp gekozen, maar ook op zulke schilderijen vindt men dan zelden eigenlijke zwemmers aan het zwemmen. Het duiken, schieten, springen is natuurlijk beter weer te geven en de meeste prenten die we konden gebruiken, geven dan ook zulke houdingen.
Er zijn weinig goede beschrijvingen van zwemmen in poëzie of proza, opwekkend, zooals ze behooren te zijn, want het zwemmen is meer dan opwekkend, het is verheffend en maakt brooddronken, het doet iemand zich verlicht voelen en versterkt tegelijk. Die van Frits Hopman in zijn »In het Voorbijgaan" is voortreffelijk: »Anton ging nu ook te water en Free volgde. Met voorzichtige stappen liep hij over het zand met de scherpe steentjes en over de vette modder, die hem smijdig tusschen de teenen gleed. Het was een zeldzaam genot, zoo naakt door het landschap te loopen en de lauwe wind en zonnewarmte te voelen aan het ontbloote lijf. Het was hem of die aanraking met lucht en water eindelijk de verinniging had gebracht met de ondoorgrondelijke machten der natuur, waarnaar hij in donkere aandrift steeds had gestreefd. En ook hij voelde de kinderlijke vreugde en ook hij genoot van het stoeien met het sterke, koele water en was trotsch op de kracht zijner leden. Het was heerlijk om in de dichte, weerstrevend-omgevende, maar dragende materie sterk te bewegen en naar de glazige luchtbellen te kijken, die oprezen uit het ongekende diep. Op den rug drijvend, met roeiende armen en trappelende beenen, veilig in het vertrouwde element, dat hij borrelend wegblies van voor den mond, zag hij tusschen de vochtige wimpers op in den hoogen luchtkoepel van zonnig mat blauw, waarin ijle kolkje^ zweefden. Ja, dit was de zaligheid op aarde, deze innigste, liefelijkste gemeenschap met het wijde Al."
Van Deyssel geeft in zijn schets »In de Zwemschool" de volgende impressie:
»Hij gaat door de deur-opening en is op het gaanderijtje. De waters vlakken stoer, troebele groene vloeren. In blanke zilverscheuten schiet snelt en ijlt pijlig het tintelende licht in kolke-kelken tegen



14
het lichaam, wikkelt het in blank-zilveren lichtwolken. In het hoofd merkt hij nog dat min, ziet de naaktheid gewoon, leelijk het vel, rooderig de voeten. Hij nu niets meer in de opstorming van breede grijze-vlaggen-wankel-muren, die de luchtlichtwind, waartusschen hij.
»De baas gespt het zwemlesding over borst en rug, hij stapt op het trapje, af. In het hoofd van kan-nog-terug, naar het bovene, naar het leven-zoo-heerlijk-gewoon-zwak; maar nu willen-en-doen; het is er-van vroeger, het gaat buiten hem om. Nu zich-overgeven, in het groote-algemeene, in het alle-niet-weten. De innige haarpiekken aan de oksels bloot-makend in de overgave, struischen de armen langs het hoofd op, de binnenhand-vlakken open, zonder houding en weg. Het lichaam in daal-sprong, weet niet van-wat achter, heen en uit in de week-koude overgegevenheid."
In een artikel in één van die albums met beschrijvingen van plaatsen en menschen, door houtgravuren geïllustreerd, welke in het midden der 19de eeuw in Frankrijk in zoo grooten getale verschenen: »Le Diable a Paris", schrijft Eugène Brissault over »Une journée a l'école de Natation."
Hij geeft er de volgende schets van den zwemmeester:
»De zwemmeester heeft de ij delheid die Molière heeft gegeven aan zijn schermmeester, dansmeester, muziekleeraar en leeraar in de wijsbegeerte; hij stelt de zwemkunst boven alle andere. Wat haar ouderdom betreft, laat hij haar bestaan van vóór den zondvloed af, omdat de menschen toen in het water hebben gezwommen dat de aarde overstroomde. Die goede opinie omtrekt de »wetenschap", die hij beoefent, wordt weerspiegeld in al zijn gevoelens en al zijn uitdrukkingen. Hoewel hij een zoetwater-zeeman is, doet hij niet aan beschaafde manieren, vernedert zich niet en bukt zich onder geen enkele hand, hij heeft een superbe onafhankelijkheidsgevoel, maar wordt nooit ruw. De zwemmeester gelijkt, als hij zijn functie uitoefent, veel op den drilmeester van recruten; hij heeft er de stem en de intonaties van, hij gelijkt ook op den schermmeester.
»Kom, meneer (of jongmensch) opgepast! De ellebogen tegen het lichaam! Stevig, en u niet verroeren! De eerste beweging is de armen flink uitstrekken naar voren en een flinken schop met de beenen wijd uit elkaar. Een, twee, ferm! Niet bang zijn! Kom, meneer (of jongmensch) nu stevig de beenen naar elkaar toe» gebracht; gestrekt, handen plat uitstrekken op het water. Een, twee, drie, vooruit. Goed zoo. Nu gaan we over tot de tweede beweging, om adem te halen.



15
Armen in een halven cirkel, op het water steunen, haal adem, beenen buigen, hielen in, in den vorigen stand terug."
Het gebeurt niet zelden dat de zwemmeester hen, die hem niet een glas wijn laten drinken, een slok water te drinken geeft."
De zwemmeester van de goede soort is, volgens deze schets, tegen alle mogelijke hulpmiddelen als zwemgordels en zwemvesten. Die zwemmeester, hier zoo naar het karakter beschreven, wordt door Van Deyssel kleurig geschilderd in zijn straks geciteerde »In de Zwemschool".
»De baas, helder dik, het lijf in vlaggefeest-kleuren-kleêren onder het blank-rood water-man-gélaat, de oogen, in het hoofd over zich en de baas-oogen en den héelen baas, blauwsel-oogen, effen oogen, klaar van altijd met water in water, blauw-water-oogen. — In het hoofd over zeelui, erge-verten-turend, wijde boven-hemel-blauw daar in af — maar te pletter het in-binnen-hoofd zien van wijde helderheid tegen het buiten, de baas zeide, de lippen dribbelden; maar toen weêr aan, nu in het donkerder binnene."
Het is nu, na zoo langen tijd, misschien veroorloofd te vragen, wat de futuristen toch nog meer willen ? Want is dit niet de moedwillige verwarring van indrukken van buitenaf en binnenuit die zij geven?
De auteur van het fransche artikel beschrijft ook de manieren van in het water springen door zwemmers, die zoo verschillend zijn. De eene maakt de plank, de anderen springen er staande in, of in zittende houding, soms de beenen gekruist als een kleermaker. De vrouwen zwemmen, volgens dezen schrijver, minder dan de mannen; meestal kiezen ze de houding van drijven op den rug. Zo houden ook van rondedansen, hand aan hand, als de Najaden om de kar van Amphitrite.
Een andere schrijver, Charles Fries, klaagt dat het publiek meer en meer onverschillig is geworden op het punt van mooi zwemmen. Vroeger stelde men prijs op den naam van een goed zwemmer te zijn, tegenwoordig mist men het feu sacré, men zwemt »burgerlijk" en als een echte schoolzwemmer er eens verschijnt, wekt hij nauwelijks belangstelling. Men kan bemerken dat dit geschreven is" in den zelfgenoegzamen en weinig sportieven tijd van het burgerkoningschap. Een meneer komt uit een hokje met een wijde zwembroek aan, een linnen muts op het hoofd en een thermometer in de hand. Hij gaat met een zekere ongerustheid op het water af, laat er zijn instrument in zakken, om te zien of het warm genoeg is. Deze proef bevredigt



16
hem niet, naar het schijnt, want hij vraagt nog om inlichtingen aan een zwemmer, wien hij de vraag stelt of het water goed is (warm genoeg). Op het antwoord van dezen, dat het uitstekend is, legt hij zijn thermometer weg, en gaat met kloek besluit de ladder af. Nauwelijks heeft hij het water met zijn voet aangeraakt, of hij roept uit: »Verduiveld, wat is het koud!" gaat gauw terug,kleedt zich weer aan, en gaat weg zooals hij gekomen is.
De zwemmer in Van Deyssel's stuk heeft ook niet den waren zin: »Nu is het er weer geheel, daar beneden in het niet weten was het gelukkig; nu is het er weer, geheel, in hooge wreede koelte: het weten i'van wat-ook-weêr: de zwemles, de zwemles, om te gieren, van hihaho, maar lijnen, staallicht, van moet. Een ander leven, koud leven van lijnen, een hel-koele wereld, iets anders, een ander mensch, ik ik niet meer."
En hiermee kunnen we dit onderwerp gevoegelijk laten.... zwemmen.



D. BUENO DE MESQUITA, RUGBY IN HET ZÜIDERBAD; PENTEEKENING (HOLLANDSCH, 1913).






HANS BOL (1534—1593), GANZENTREKKEN; KOPERGRAVURE (HOLLANDSCH). S RIJKS PRENTENKABINET.
vn









DRIE KLEURENDRUK NAAR EEN AQUAREL VAN H. C. A. VAN KAMPEN



WATERSPORT.
Dat de Grieken roeibooten hadden, mag als bekend worden beschouwd; reeds Homerus spreekt van die, welke de oorlogsschepen vergezellen. Roeiwedstrijden zijn naar alle waarschijnlijkheid ook voorgekomen, hoewel men daarvoor geen bewijzen vindt, en zullen een onderdeel gevormd hebben van de Panatheensche en Isthmischë spelen.
' De Ohineezen moeten in deze, als in veel andere zaken, de rest van het menschdom vóór zijn geweest, en bij groote feesten werden Draakboot-wedstrijden gehouden.
Wat het zeilschip betreft, dit moet in vroeger tijden zelden voor zuiver sportieve doeleinden gediend hebben. Yachten hadden in het Angelsaksische tijdperk in Engeland enkele koningen; zoo kreeg Athelstane er een present uit Noorwegen. Koningin Elizabeth had een yacht, en na haar alle Engelsche koningen.
Het woord yacht is rechtstreeks afgeleid van het Hollandsche jacht (jachten = zich haasten). In 1720 werd in Engeland een zeilclub opgericht. Het gulden tijdperk van de yachtwedstrijden viel in 1870—1880.
Een almanak in 1848 drijft den spot met het yachten door dames. »Het voorbeeld, door de koningin gesteld, heeft alle dames dol gemaakt op het hebben van een yacht. Het is nu de gewoonte, het ameublement van de »drawing room", als de familie uit de stad is, in plaats van het op te bergen, aan boord te laten brengen, waar het op het dek wordt geplaatst, en de kajuit tot een salon maakt. Het Perzisch tapijt bedekt de grove planken, de bellekoorden worden inplaats van de gewone touwen aangebracht, en stoelen, ingelegd met parelmoer, staan op de plaats van gewone. Meestal wordt het geheele huishouden eveneens overgebracht, hoewel de dikke overvoede lakeien dikwijls al den eersten dag deserteeren, daar zij liever op halve kost thuis blijven dan voor de hoogste loonen op de Middellandsche zee meevaren."
In Guy de Maupassanf s »Sur 1'eau" is een zeiltocht mooi beschreven. De dichter Percy Byshe Shelley, die zooals men weet, op een zeiltocht is verdronken, wijdde een gedicht, »The Boat on the Serchio" aan de zeilboot, waar in een soort van cadans gevoeld wordt als van een stilliggend, dobberend vaartuig. Dit is een fragment:
2



18
»What think you, as she lies in her green cove
Our little sleeping boat is dreaming of?"
»If morning dreams are true, why I should guess.
That she was dreaming of our idleness And of the miles of watery way We should have led her by this time of day."
»Never mind!" said Lionel
»Give care to the winds, they can bear it well
About yon poplar tops. And see!
The white clouds are driving merrily
And the stars we miss this mom will light
More willingly our return to night
How it whistles, Dominic's long black hair!
List my dear fellow the breeze blows fair:
Hear how it sings into the air"
»Of us and of our lazy motions,"
Impatiently said Melchior
If I can guess a boat's emotions,
And how we ought, two hours before,
To have been the devil knows where."
In dit gesprek tusschen den droomerigen en dichterlijken Lionel en zijn practischen, meer nuchter sportievén vriend toont Sheiley ons, tevens een juist bij, alle soort van sport in de vrije natuur veel voorkomende tegenstelling. Wat het rythme. betreft is misschien dit stukje uit het gedicht nog mooier:
The stars burnt out in the pale blue air,
And the thin white moon lay withering there;
To Tower and Oavern and rift and tree
The owl and the bat fled drowsily.
Day had windled the dewy woods
And the rocks above, and the stream below
And the vapours in their multitudes
And the Apennines' shroud of summer snow,
And clothed with light of aery gold
The mists in their eastren caves uprolled.
Day had awakened all things that be.
Van roei- of zeilwedstrijden is mij weinig belangrijke litteratuur bekend. Maar natuurlijk zijn de üniversiteits-wedstrijden wel hier en daar in min of meer geestdriftige taal beschreven.
In een eens zeer bekend boek »Tom Brown's School-days" geeft T. Hughes een uitvoerige beschrijving van een University-boat-race in de iweede helft der 19de eeuw.



19
«Hoor! — het eerste schot. Verscheidene van de booten staken dadelijk af m den stroom, de menigte op den oever begon zich te agiteeren, als het ware door de schaduw van de emoties die zouden komen."
Bij het tweede signaalschot bemerken de roeiers van Tom's boot tot hun schrik, dat de boot terug drijft
»Daar komt eindelijk het signaal van de start Lang voordat het geluid van het schot de rivier oprollen kan, wordt alle energie, die de laatste zes minuten als het ware opgeschort is, losgelaten en breekt los met een sprong en een élan, dat ieder die het gevoeld heeft zich zijn leven lang zal herinneren, hoewel hij nooit meer iets zal voelen dat daaraan gelijk komt. De touwen vallen uit de hand van den stuurman, de riemen zwiepen het water in en glinsteren in het schuim, de vlokken vliegen er af en de booten springen vooruit.
De groepen aan wal worden verstrooid en hollen mee, elk zoo dicht als het kan, blijvend bij de eigen boot."
De merkwaardige houtgravure naar Sandercroft toont ons het meehollen van de geagiteerde toeschouwers, die armen, stokken en hoeden zwaaien.
Behalve het oude Admiraalzeilen en andere manoeuvres en wedstrijden, kende men in de 17de en 18de eeuw het spiegelgevecht te water en ook een ander, een wreed spel, werd in roeibooten uitgeoefend, n.1. het ganzentrekken, waarbij hij die «mis" trok of wiens hand van den gladden hals van het arme dier afgleed, te water viel



HET RIJDEN.
Hoe het paard in dienst van den mensch is gekomen, laat La Fontaine het ons, in navolging van Aesopus, vertellen:
De tout temps les chevaux ne sont né pour les hommes.
Lorsque le genre humain de glands se contentoit.
Ane, cheval, et mule, aux forêts habitoit;
Et 1'on ne voyoit point, comme au siècle que nous sommes.
Tant de selles et taut de bats,
Tant de harnois pour les combats,
Tant de chaises, tant de carosses;
Comme aussie ne voyait on pas
Tant de festins et tant de noces.
Or, un cheval eut alors différend
Avec un cerf plein de vitesse
Et ne pouvant 1'attraper en courant,
II eut recours a l'homme, implora son adresse
L'homme lui mit un frein, lui sauta sur le dos,
Ne lui donna point de repos
Que le cerf ne fut pris et n'y laissat la vie.
Et cela fait, le cheval remercie
L'homme son bienfaiteur, disant: Je suis a vous;
Adieu; je m'en retourne a mon séjour sauvage.
Non pas cela, dit l'homme; il fait meilleur chez nous;
Je vois trop quel est votre usage,
Demeurez donc, vous serez bien traité,
Et jusqu'an ventre en la litière.
Hélas! que sert la bonne chère
Quand on n'a pas de liberté?
Le cheval s'apercut qu'il avoit fait folie;
Mais il n'etoit plus temps: déja son écurie
Etoit prête et toute batie
11 y mourut en trainant son lien:
Aldus is de paardensport, volgens Aesopus, ontstaan, en wij kunnen er voor dit geval aan toevoegen dat ze een echte sport is, omdat ze vooral van den berijder, de mensch, bedrevenheid vereischt en hem zelf mee laat doen aan de lichaamsbeweging.
Dit is niet het geval met andere z.g. sporten, waarbij de mensch een dier op de een of andere wijze voor zijn vermaak, tot streeling van zijn ijdelheid of om er nut van te trekken, gebruikt. Toch wordt



21
er gesproken van hondensport, waarmee honden fokken en onderhouden bedoeld wordt, en van hoendersport. Met meer recht zou men het duifjesmelken duivensport kunnen noemen en zeggen dat de kinderen in het voorjaar aan meikever-sport doen.
»Je werd geboren voor het zadel", zegt de zigeuner paardenkooper in Mrs. J. H. Ewing's Jackanapes tot het jongetje. »Je hebt de vlakke dij, de sterke knie, den slappen rug en de lichte streelende hand. Aï wat je nog hebt te leeren is het gefluisterde woord." En hij zegt het hem zachtjes. Wat is dat gefluisterde tooverwoord? Ik denk dat ook goede ruiters het zonder dat stellen en dat misschien de genoemde eigenschappen voldoende zijn.
In een boekje, naar de 8e Engelsche uitgave uit het Fransch vertaald (sic), in 1816 verschenen, »De Ellenden des Menschelijken Levens, of de Klagten en Zuchten, uitgeboezemd te midden van Feesten" enz. (de titel is veel langer) vindt men de volgende Ellende:
»Met een onlangs gekocht paard, hetwelk u zeer handzaam voorkomt, een toertje doende, een enkel oogenblik af te klimmen, om uwe zweep op te rapen, en juist dan, wanneer gij u op de goede trouw verlatende, den toom op deszelfs nek laat rusten, dit paard eensklaps in galop met uw valies, uwen mantelzak en jas te zien voortvliegen: meer dan twee uren hetzelve, zonder ophouden te volgen, en op het punt te zijn van het in een bosch uit het oog te verliezen, wanneer het, door een bijzonder geluk, vanzelf ophoudt en zijn rekkerigen tred herneemt."
Het is alleen te verwonderen dat het paardrijden den schrijver niet veel meer stof heeft opgeleverd. Intusschen, het is één van die gevallen, waarin de machtspreuk niet gefluisterd zou kunnen worden.
In een interessant artikel over het houden van paarden, dateerend van een veertig jaar terug, en dat, naar de schrijver meedeelt, niet is bedoeld voor hen die van het onderwerp op de hoogte zijn, maar voor hen die lust hebben zich aan( de paardensport te wijden (tegenwoordig denken rijk geworden personen het eerst aan een auto met een chauffeur en een laag nummer) leest men o.a. het volgende:
Men schaft zich, zeg, vier paarden aan, twee voor het rijtuig en twee rijpaarden, en een stal, zoo nabij zijn woonhuis als maar mogelijk is. Alle versiering en grappenmakerij moet daarbij vermeden worden, maar de stal moet hoog van verdieping zijn en wel geventileerd, hij kan niet te zindelijk gehouden worden. Boven elke ruif moet de naam van het paard, wit op zwart, geschilderd worden.



22
De schrijver zegt verder iets, wat ons nu zonderling mag voorkomen. Eerst stelt hij vast, dat een koetsier die in een groote stad goed kan mennen, en tegelijkertijd de verzorging van de paarden verstaat, zijn loon in hooge mate waard is, en dan voegt hij er bij dat een goede helper, palfrenier, »groom" eveneens moeilijk gevonden wordt, en dat deze niet te groot en te leelijk wezen kan. Dit slaat op de malle gewoonte om als palfrenier een klein, aardig jongetje er op na te houden, een z.g. »tiger'\ een/decoratieve figuur die voor het zware werk ongeschikt is.
Goede paarden zijn zelden ergens anders te koopen dan in de stoeterijen van de groote handelaars, en halen hooge prijzen. De opinie van een veearts inroepen is bij den koop zeer gewenseht Op de markt koopen is voor iemand, die er geen verstand van heeft, geriskeerd. Toen de spoorwegen kwamen, werd overal geprofeteerd, dat het ras zou degenereeren en dat de vraag naar paarden zoo zou verminderen, dat de boeren het fokken zouden gaan nalaten. Die sombere voorspelling is toen niet in vervulling gegaan, maar rijwiel, motorfiets en automobiel zullen meer kwaad aan het ras hebben gedaan. Intusschen blijft het paardrijden en ook het rijden in een rijtuig nog altijd een meer gedistingeerde sport, die er, ook om de opwekkende ^eweging in de open lucht en de vereischte kunstvaardigheid, wel nooit geheel uit zal gaan.
Het rijpaard — om daarop terug te komen — wordt ongetwijfeld liever door een goed, dan door een slecht ruiter bereden. Dat van John Gilpin, den «linendraper bold" uit Oowpers onsterfelijke ballade
What thing upon his back had got Did wonder more and more,
en het moet dan ook een rare sensatie voor zoo'n beest zijn, iemand te dragen die niet weet hoe zich in den zadel te houden en de manen pakt in plaats van den teugel.
Het is hier niet de plaats om veel te zeggen over de vereischten waaraan een goed rijpaard moet voldoen. Bovendien zullen de geleerden het daar wel niet altijd over eens zijn. Een paardenkooper weet altijd een aanmerking op de eigenschappen van een paard met groot talent en overtuiging te weerspreken.
Bijvoorbeeld: »Zijn zijn beenen niet wat te dun voor zijn lijf?
O, neen, als u er maar wat op gereden hebt, zullen zijn beenen wel aandikken, wees u daar maar gerust op,"



23
of: »Wel, natuurlijk heeft een paard zijn goede zijden en zijn kwade. De kwade zie je dadelijk, maar de goede — je kunt nooit weten hoeveel goeds er in een paard zit, voor je het goed en wel kent."
Of wel men heeft aanmerking op den kop gemaakt, die niet mooi is:
»Goed, ik stem u toe dat zijn kop niet heel mooi is, maar kijk nou eens naar Gladstone, dat is de knapste man in heel Engeland, en wat heeft die nu voor een kop!"
Het paardrijden is een lichaamsbeweging, die om zoo te zeggen zoozeer is opgegroeid met het menschdom, dat het ons nauwelijks vreemd voorkomt, te vernemen hoe volgens de tradities allerlei wezens uit de geestenwereld eveneens van paarden gebruik maakten, terwijl wij ons toch niet zouden kunnen voorstellen dat zij aan andere sport, tenzij dan bezemsteelrijden hadden gedaan. Zelfs schijnt bij die wezens een paard dikwijls een zoo begeerlijk bezit te zijn geweest, dat ze zich onder de menschen begaven en er zich een voor groote sommen aanschaften. De kroniekschrijver Reginald Scot verhaalt van een boer die op de markt zijn paard niet had kunnen verkoopen voor den prijs dien hij vroeg, en die bij zijn terugkeer een vreemdeling ontmoette, die op een melkwit paard gezeten was, en die hem vroeg mee te gaan en den vollen prijs voor zijn paard bood. De vreemdeling noemde als zijn thuis een plaats waar de boer nooit van gehoord had. De man vertelde toen nog, dat hij een zekere Learmonth, een profeet was, waarop de man wel wat bang werd, vooral omdat de weg dien ze bereden hem zoo vreemd voorkwam. Hij zette echter door, en werd onder den grond gebracht, bij een schoone vrouw die zonder een woord te zeggen, het geld gaf. Hij werd toen uit de grot gebracht langs een leger van zes honderd man in volle wapenrusting, die op den grond lagen, en toen hij in het open land terug was, bevond hij zich op de zelfde plaats waar hij den vreemdeling had ontmoet, en het geld was het dubbele van wat de vrouw hem gegeven had.
Er zijn meer zulke verhalen, maar meestal bleek het geestengeld bij aankomst in het rijk der menschen verdwenen, zoodat deze boer er buitengewoon goed afkwam.
Ik zal hier een klein stukje van E. J. Potgieters Gedroomd Paardrijden aanhalen; niet te veel, want het gedicht, hoeveel moois het ook bevat, is bijna te zwaar om hier geciteerd te worden. Hij geeft hier het portret van twee paarden, een hengst en een merrie:



24
Mijn renpaard overtrof wat ooit the turf zich droomde
Van veerkracht, daar 't alleen in slankte boog voor riet, —-
Schoon hoog de haag mocht zijn, schoon wild de woudbeek stroomde
Geen sprong voor wie de zoon van zulken huize schroomde!
Zijn oogen.straalde 't uit, verslinders van 't verschiet:
Laat toch die teugels los, aan mij het luchtgebied!
Hoe echter hij van zelf meer voorwaarts schreed dan snelde
Verheugd ontwarend' dat Mimosa ons verzelde,
Mimosa hem terzij de vlugge hoeven zacht
En sierlijk nederzette of zij haar schreden telde,
Mimosa die haar schoon de hulde zal gebracht
Dat rappe Robin Hood niet botvierde aan zijn kracht.
Ten volle was zij 't waard! Mocht hij op luister bogen Zooals de zomerzon dier bruine vruchten geeft Wier bloesem, wit of rood, den vorm eens ruikers heeft, En hief zijn forschen hals een flikkergloed ten hoogen Door wien hem 't voorhoofd ook in vlokken bleek omzweefd Van verw de veer gelijk der ravenwiek onttogen;
Innemender loeg zij door smetteloosheid aan,
Wie louter zilverglans de leên zoo mild omvloeide
Dat, waar 't een sprank azuurs die kringend door zag gaan
Of 't hoogsel was van 't wit, te meer haar blankheid boeide;
Wier manen, als haar trots die suizlende uit liet slaan,
Naar zeeschuim zweemden, daar het morgenrood mee stoeide.
In dat zeer lange gedicht met zijn moeilijke zinswendingen en gedrongen, soms zelfs gewrongen volheid van beelden, spreekt Potgieter herhaaldelijk van het boek »LTnstruction du Roi et 1'Exercice de Monter a cheval par Messire Antoine de Pluvinel, scn sous-Gouverneur, conseiller en son consul d'Etat, Chambellan Ordinaire et son Escuyer principal" in 1625 verschenen, waaruit wij een prent weergeven. Hij noemt de Pluvinel hier
De ruiter daar Euroop haar rijschool mee begon,
Hem dien »trois rois de France" eerbiedig meester heetten,
Die chambrière en min, het van hun schepter won.
Jeanne Reyneke van Stuwe, die in haar sportroman Arl zoo veel van het sportleven toonde te weten, geeft in haar kiekje »Het Ruiterfeest", (jeu de rose) het volgende beeld van een weer in zwang geraakten paardensport
») Henri IH, Henri IV, Louis XHI.



E. M. EDEN, MOTORJACHT; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH),
LX



ATHEENSCHE KUITEBS, FRAGMENT VAN HET PARTHENONFRIES; MARMER BEELDHOUWWERK, vdk EEUW VÓÓR CHR. (GRIEKSCH). BBITSCH MUSEUM, LONDEN.
CHRISPIJN VAN DE PASSÉ (1589—1637), PAGINA UIT: „L'lNSTRUCTION DU ROY EN l'eXERCICE DE MONTER A CHEVAL, PAR MESSIRE ANTOINE DE PLUVINEL"; GRAVURE (HOLLANDSCH).
X






J. B. CLEEMANS, HARDDRAVERIJ IN HET BOSCH VAN ALKMAAE; LITHOGBAFIE (HOLLANDSCH, 1825). 'S BUKS PEENTENKABINET, AMSTEEDAM.
THOMAS ROWLANDSON (1756—1827), „DOCTOR SYNTAX LOSING HIS MONEY AT THE RACES"; ILLUSTRATIE UIT W. COOMBE „TOUR OF DOCTOR SYNTAX". MET DE HAND GEKLEURDE AQUATINT (ENGELSCH).
xn



ISAAO ISEAËLS (1865),. HYDE PARK ; SCHILDERIJ (HOLLANDSCH).
X1U



GUSTAVB DORÉ (1832—1883), LA COUBSE COMME ELLE APPABÜT A UN SPECTATEUE QUI N'AVAIT JAMAIS VU UNE TELLE CHOSE; PENTEEKENING (FRANSCH).
EDOUARD MANET (1833—1883), COURSES DE CHEVAUX, ÉTUDE; TEEKENING (FRANSCH).
XIV



MAX LIEBERMANN (1849), POLOSPEL; ETS (DUITSCH).






25
Een vlugge jongen, overmoedig jachtend, Draagt op zijn schouder, vlamrood, een roset, En de andren rennen om hem henen, trachtend Dien af te rukken, wat hij steeds belet! Met zwenken, wenden, weert hij eiken roover, En keert en deinst in driftigen galop, En steigert wild, en buigt zich achterover, En richt zich lenig weer in 't zadel op.
En hoofd-aan-hoofd, lang-slank gestrekt de lijven, Zoo zwieren langs elkaar de paarden voort. Kinkettings, bitten rinklen. In het drijven Naar het begeerde doel, wordt slechts gehoord Het suizen van karwatsen, zadel-kraken, Een kreet, een roep, die dadelijk weer verstomt, In 't woest vervolgen, 't aldoor hèm genaken Den jongen man, die dreunend wordt omdromd.
Het mennen van een rijtuig wordt gaandeweg verdrongen door het auto-en, waarbij de eigenaar immers, zoo Tiet hem lust, zijn eigen chauffeur kan zijn evenals de bezitter van een rijtuig zijn eigen koetsier. Alleen in dat geval kunnen we hier van sport, spreken, en voorop komen dus in onze schatting, na de wagenmenners der Grieken bij de Olympische spelen, de sportieve heeren die, zooals in het begin der 19e eeuw mode was, in Engeland dan vooral, met de four-in-hand reden, en eigenlijk een meer nabij voorbeeld, den koetsier van de postkoets uit hun eigen tijd naar de kroon staken. De niet ongevaarlijke liefhebberij werd door het publiek niet zeer gunstig beoordeeld.
De rijke jonge man in Oombe's »Dance of Life", die zijn gelden energie op allerlei wijs verspilt, geeft er zich ook aan over:
Thus Fashion, as the story tells, Bedeck't him with a cap and bells For oft, although of different name, Folly and Fashion are the same. Hence he was shortly seen to own The most compleat stage-coach in town And when were four such horses seen, As he drove over Turnham Green. But though each trick he had been shown By three mail-coach men and his own; He ne'er was able to command In a right style, his four in hand.
en onder het plaatje van Rowlandson staat:



26
Of four in hand he joins the vulgar rage Wields the long whip, and overturns the stage.
een nog korter en bondiger veroordeeling dus van deze sport.
Het rijden met een vierspan is als sport, na dien tijd niet zoo algemeen meer in zwang geweest, hoewel het veelal de gewoonte is gebleven, op deze wijze de wedrennen te bezoeken. De millioennair Vanderbilt deed eenige jaren geleden van zich spreken door zijn mennen van een coach and four.
De prent van Caran d'Ache bewijst, dat men nog niet lang geleden in Frankrijk op deze wijze landelijke tochten maakte.
Rudyard Kipling, die trouwens in al zijn bijschriften van de platen van Nicholson in de »Almanach of twelve Sports" een beetje smadelijkheid mengt, zegt:
The pious Horse to church maytrot A maid may work a man's salvation. Four hourses and a girl are not, However, aids to reformation.
Laat ons daartegenover eens zien wat de »Sporting Almanack" voor 1840 van het driving four in hand zegt.
De ouden hadden hun wagen-rennen; maar, als hanteerders van de zweep waren zij zeer veel minder bekwaam dan hun sportbroeders van de moderne school. In zooverre als een opinie gevormd kan worden uit de voorstellingen die ons gebleven zijn, waren hun wagens zeer verschillend geconstrueerd van die elegante voertuigen die den tegenwoordigen tijd karakteriseeren. Hun paarden waren blijkbaar beter, maar het schijnt dat zij geen twee aan twee loopende vierspannen menden. Welk genot ook de ouden geschept mogen hebben in deze sport, het wedrennen met wagens is voor den modernen tijd niet gewenscht; wanneer paarden in tuig tot een galop worden gedwongen, bieden zij een onoogelijk schouwspel, de lenigheid en bekoorlijkheid van bewegingen die door den draf wordt veroorzaakt, verdwijnt geheel.
De schrijver in deze Almanack verzet zich -— zooals dat tegenwoordig ook veel gebeurt, — tegen de oogkleppen. De oogkleppen, zegt hij, veroorzaken juist de schrikachtigheid die men er door wil doen beteren.
Hij vergelijkt de mate van nauwkeurigheid van verband tusschen oog en hand bij het mennen, met die bij het visschen of boogschieten.



27
De paarden moeten bij dit rijden in hooge mate gevoelig in den bek zijn. Wat de paarden zelf betreft, zoowel voor rennen als voor de jacht is het volbloed raspaard ten zeerste verkieslijk.
De meeste paarden gevoelen wel degelijk verschil, of hun baas dan wel een bediende hen berijdt, meent deze schrijver.
Onhandelbare en kurige paarden moeten door uitstekende ruiters bedwongen worden, maar blijven altijd gevaarlijk; de berijder moet bedenken dat een paard het in kracht altijd van een mensch wint, en dus zijn takt en verstand gebruiken.
Steigeren leeren paarden, die daartoe neiging hebben, nooit heelemaal af. Oudere paarden, b.v. van 13 of 14 jaar houden het op den duur bij een lange vermoeiende rit beter uit dan paarden van zeven jaar. Voor het zevende jaar moet een paard niet voor rennen of voor de jacht getraind worden, hetgeen echter vaak geschiedt.
Het echte Arabische paard wordt door dezen auteur als het schoonste raspaard beschouwd, maar het komt eigenlijk in Europa niet meer voor, omdat het bloed reeds bij het begin van zijn verblijf hier vermengd is geworden door paring met paarden van minder edel ras.
In het aardige boekje »Uit 't Leven van een Leurder" door Jos.Goudswaard (Uitgevers-Maatschappij »Elsevier", Amsterdam), vindt men een hoofdstuk gewijd aan de ervaringen, die de schrijver — dien wij hier een colporteur zouden noemen — opdoet bij het aanbieden van prenten van paardensport.
»In vele kringen is men het eens, dat het slecht met de kunst gaat, dat men de straten met kunstschilders «kasseien" kan, maar dat goede paardschilders zeldzaam zijn als witte raven. Noemt mij in België anderen dan Clarys en Geo Bernier.
In Holland waren, met tekst van Quadecker, de gesteendrukte 40 raspaarden van Eerdman uitgegeven, en men zou dat werk ook doen verschijnen in België, waar zooveel aan de edelste aller sporten geofferd wordt.
In 't Vlaamsche land, waar de menschen die fr. 300 voor zoo'n boek uitgeven kunnen, geen Vlaamsch, geen Nederlandsch kennen, zou de Hollandsche uitgave dus niet verkocht worden, daarom dacht men van een Duitsch uitziend boek een Fransch te maken, en verscheen het onder den titel van «L'espèce chevaline par le colonel Chevalier Heynderick de Theulegoet. Edité sous la protection de la société royale hippique de la Belgique."



28
Met geen ander boek heb ik zooveel moeite van plaatsing gehad als met dat beroemde paardenboek.
Een Duitsche jockey vond het toch «grossartig wunderbar, mit schonen Malereien."
Een nieuwe wereld deed zich aan me voor.
Bij uitzondering kwam ik bij «paniers percé's", maar in 't algemeen heb ik nooit een wereld gekend, waar zoo verfijnd heftig geleefd wordt als in mijn uit te baten omgeving.
Jammer dat de sportsman is «l'homme du dehors", die thuis 't liefst goed, gezellig slaapt en ontbijt, maar geen tijd vindt een boek te waardeeren.
De verkooper heeft schoon den naam van schrijver en opdracht van het werk aan te wijzen, »300 francs voor een paardenboek, men koopt bekanst een levend dier voor dat geld."
De heer Goudswaard had dus in België niet heel veel succes met zijn paardenprenten, al ontmoette hij een jockey die zei: «C'est beau! Qa me plait, je viendrai faire souscrire mon maitre" — als uitzondering.
In Engeland, het land trouwens waar men weet wat een boek waard is, en zeldzame prenten op prijs weet te stellen, hebben teekenaars van prenten op de hippische sport — en andere sporten vooral in het begin der 19de eeuw, altijd veel opgang gemaakt. Beroemde prentseriën maakte onder anderen Charles Ansell, b.v.in 1784 »Death of a Race-Horse", terwijl de platen van Henry Alken een tijd lang groote beroemdheid genoten en nog steeds veel geld opbrengen. In de eerste helft der 19de eeuw ziet men onder de Fransche prenten tusschen de mode-caricaturen en de «galante" prenten die bij Martinet en andere bekende handelaars verschijnen, ook wel zulke, die het paardrijden of het van den bok rijden tot onderwerp hebben, b.v. «Le Mercredi de la Promenade de Longchamps" en «Allons Messieurs pour Versailles," maar veel komen ze niet voor. De Fransche sportliefhebbers kochten waarschijnlijk de Engelsche prenten.
Het rijden van geheele families, des morgens in Rotten Row, in het Bois de Boulogne, in den Tiergarten is en blijft een van de fraaiste en opwekkendste schouwspelen die de sport kan opleveren, al zijn er dan ook, naar Punch opmerkt in «Wotten Wow" jonge heeren, die de rijkunst zóó opvatten, dat hun knecht het paard heen en weer laat loopen, terwijl zij op een stoel gaan zitten kijken, en die tot het paardrijden in dezelfde verhouding staan als de heer met den thermometer,



29
die straks beschreven is, tot het zwemmen. Een prachtig gezicht is het, ze langs te zien rijden, op hun mooie, ranke paarden, de statige, wel geconserveerde oude heeren, de rustige amazones, de kinderen.
Het schouwspel dat een wedren of harddraverij oplevert, is van geheel anderen aard, en wordt door een gansch ander soort van paardenliefhebbers genoten. Ongetwijfeld heeft het zijn eigen schoonheid, en is het even mooi, een dier zijn uiterste krachten te zien inspannen en een mensch zich als het ware daarbij een tweede rol te zien toebedeelen, meegevend en zich ondergeschikt makend aan de eischen der snelheid, als het is, den mensch als bedwinger van het edele dier te zien.
Al wat er om de wedrennen heen is, en meer bij het wedden dan bij den ren behoort, moet beschouwd worden als die minder fraaie aanhang, die aan veel andere sporten: biljarten bijvoorbeeld, vast is, doch aan die sport zelf geen afbreuk doet.
Aan de bijzonderheden, verbonden aan een »race", zoo vroeger als nu, zullen we dan ook hier geen aandacht wijden, doch slechts constateeren dat ze voor veel kunstenaars zoowel om de schoonheid der tengere, fijne, nerveus sterke paarden, de kleurigheid van de jockeyfiguren, als om het mondaine publiek dat ervoor uittrekt, een geliefkoosd onderwerp is geweest. Bij Degas, den teekenaar per excellence, zijn het vooral de paarden zelf geweest, die hem boeiden, en in dat opzicht interesseeren ons hier ook de wedrennen het meest
Bij de Perzen werden nu en in oude tijden wedrennen gehouden op de feesten ter eere van Mithra, den zonnegod. Ook bij de oude Germanen moet een wedren tot de eeredienst behoord hebben.
De Grieken hadden drieërlei wedrennen. le Het wedrennen met wagens, 2e het wedrennen van paard met ruiter, ten derde dat, waarbij de ruiter bij den eindspurt van het paard sprong, en daarnaast naar het doel liep.
Bij de Romeinen had men behalve het gewone wedrennen van paard onder den man, nog een soort rennen, waarbij een man, twee paarden berijd, van het een op het andere springend.
Engeland is echter in den nieuweren tijd het land van de wedrennen bij uitnemendheid geworden. In 1780 werd door Lord Derby daar de z.g. Derby day ingesteld, nog altijd in geheel Europa de voornaamste wedren.
Te Epsom, een klein dorp, beroemd door zijn purgeerende zouten, was een zeer veel bezochte herberg, de Oakstavern. Die herberg werd



30
eerst gekocht door generaal Burgoyne die er een pied-a-terre voor jachtgezelschappen van maakte. Lord Derby kocht het van hem en bouwde het om tot een waar kasteel, waarvan Lady Hamilton, die hij huwde, chatelaine was. Hij gaf er een groot landelijk feest, waaraan wedrennen verbonden waren.
Zooals men weet, is voor veel menschen het wedden, niet het rennen hoofdzaak. Bij ons werd de totalisator in 1910 verboden.
Het is hier niet de plaats om over de termen »turf', «bookmaker" «totalisator" uit' te wijden, of een pleidooi te houden voor of tegen het wedden, dat precies even zedelijk of onzedelijk schijnt als het spelen om geld, met kaarten of in de loterijen. Zeker is het dat wedders niet de ware genieters van de sport der courses zijn, het paard is voor hen slechts een nummer dat winst of verlies beteekent. Voor andere toeschouwers is noch paard noch winner van belang, zij komen er om hun nieuwste toiletten te laten zien en die van anderen te beschouwen en te becritiseeren: veniunt spectentur ut ipsae.
Ongeveer 1776 kwam de mode van de wedrennen van Engeland over naar Frankrijk; waar ze gehouden werden te Vincennes, te Fontainebleau en in de vlakte van Sablons.
De revolutie deed de «courses" ophouden, Napoleon I stelde ze weer in, maar eerst tusschen 1830 en 1840 werden ze werkelijk populair.
Het is merkwaardig dat juist veel Fransche schilders en teekenaars ons mooie wedergaven van wedrennen leveren. Vóór de impressionisten, Guys, Manet, Degas, is het reeds de modieuse, handige chroniqueur van de beau-monde en de sport in het tweede keizerrijk Eugène Lami, aan wiens werk we een zeer representatieve afbeelding van een renbaan kunnen ontleenen.
In Duitschland, waar deze sport nog later heen kwam, vond zij eerst in dezen tijd een waardig schilder in Ludwig Hohlwein, die van huis uit architect is. Humoristische teekenaars als Oberlander, Meggendorfer e. a. hebben aardige renbaanfantasiën geteekend, die evenzeer de vermelding waard zijn.
De eigenlijke wedrennen kwamen ook in ons land eerst in het begin der negentiende eeuw, wat niet zeggen wil, dat voor dien tijd geen hardrijderijen, ringrijderijen enz. zijn gehouden.
Behalve het renpaard zelf, heeft de jockey, het meestal kleurig gekleede, meestal kleine, vlugge kereltje, met zijn strak gezicht, waarin slechts bij de emotie van den rit de oogen koortsachtig schitteren, met zijn gespierd mager lichaam, de teekenaars en schilders dikwijls geboeid.



31
Gustave Flaubert beschrijft in zijn »Education Sentimentale" in enkele woorden de courses, die toen (ongeveer 1840) in Frankrijk nog betrekkelijk nieuw waren. Hij spreekt van de tribunes.
»Oelle du Jockey-Club contenait exclusivement des messieurs graves. — Les plus enthousiastes s'étaient placés, en bas, contre la piste, défendue par deux lignes de batons supportant des cordes: dans 1'ovale immense que décrivait cette allee, des marchands de coco agitaient leur crécelle, d'autres vendaient le programme des courses, d'autres criaient des cigares, un vaste bourdonnement s'élévait; les gardes municipaux passaient et repassaient; une cloche, suspendue a un poteau couvert de chiffres, tinta. Cinq chevaux parurent, et on rentra dans les tribunes."
»Les jockeys, en cassaque de soie, tachaient d'aligner leurs chevaux et les retenaient a deux mains. Quel-qu'un abaissa un drapeau rouge. Alors, tous les cinq, se penchant sur les crinierès partirent lis restèrent d'abord serrés en une seule masse, bientöt elle s'allonga, se coupa; celui qui portait la cassaque jaune, au milieu du premièr tour, f aillit tomber; longtemps il y eut de 1'incertitude entre Filly et Tibi; puis Tom Pouce parut en tête; mais Clubsticks, en arrière depuis lê départ, les rejoignit et arriva premier, battant Sir Charles de deux longueurs, ce fut une surprise; on criait, les baraques de planches vibraient sous les trépignements."
De hier beschreven wedren valt ongeveer in den zelfden tijd als die welke door Eugène Lami geteekend werd.
Wij gaan van het paardrijden afscheid nemen.
Nog een paar bijzonderheden over het rijden van vrouwen.
Op vele oude Hollandsche afbeeldingen ziet men vrouwen bij mannen op het paard zitten, en dan dwars. Daarentegen geeft een oud liedje van een Duitsch M. S. dezen raad:
Eine Prau soll sich, das glaubt, Kehren gegen des Pferdes Haupt. Wenn Sie reitet soll man wissen Sie soll nicht ganz quer sitzen.
«Sitzlings kann man nicht rennen" heet het in een anderespreuk. Het dwars zitten op het paard is, zooals men in Hyde Park kan zien, ook nu weer minder algemeen.
De ezel is, voor zoover men kan nagaan, ten allen tijde het voorwerp geweest van smaad en hoon, en zelfs van barbaarsche vervol-



32
einden In de middeleeuwen was het een «sport" van de bewoners der Alpen, het arme dier op den rand van een afgrond te brengen en daar af te dringen. Maar nog altijd houdt men vol, zonder eemgen redelijken grond, het dier voor buitengewoon dom te houden. Zelfs de Mohammedanen, die altijd boven alle andere sekten hebben uitgemunt door hun goede behandeling van dieren, hebben den ezel aUer ei beleedigingen aangedaan, en uit de klassieke oudheid komen allerlei verhalen fan menschen, die voor straf in een ezel werden veranderd. Volgens een der fabelen van Aesopus zou de muilezel, verwaand op zijn afkomst van het paard, zijn vader den ezel verloochend hebben, en niet voor niets was het in die andere fabel geen paard maar een ezel, waarmee de boer en zijn zoon al die mislukte proeven deden om
de critiek te bevredigen. Zffe , aJx* <™
Toch zijn er menschen geweest, gelukkig, die dit onschadelijk en buitengewoon bruikbaar dier hebben hoog gehouden. Tahessm, de 6ae-eeuwsche profeet, zei dat zijn ziel eerst gehuisd had m het lichaam van een slang, een hert, een kraanvogel en een ezel. De drie eerstgenoemde dieren Varen beroemd wegens hun wijsheid, kennis van medicijnen en huiselijke deugden, en de ezel geniet hier de eer met hen gelijk gesteld te worden.
Als rijdier heeft de ezel echter ongetwijfeld onaangename eigenschappen; hij wil op een gegeven oogenblik niet voort, metge en stokken, schopt achteruit, enz. Dit evenwel aan domheid toe te schrijven is wel een staaltje van menschelijke verwatenheid; want is het zoo bijzonder schrander van paard en hond om zich te laten africhten en tot slaaf maken? De ezel heeft deze dwaasheid m allen geval met den geitebok gemeen, die echter, ofschoon aanmerkelijk dommer van physionomie, niet in zijn kwaden roep deelt
Hoe het zij, de ezel blijft in een kwaden reuk staan, en de geheele literatuur zoowel als de beeldende kunst hebben er aan mee gedaan en blijven er aan meedoen hen te honen. Als een anoniem gebleven caricaturist uit het begin van het Christendom deze leer wü smaden, beeldt hij een gekruisigden ezel af, en Shakespeare laat Titania in »A Midsummer Night's Dream" ook al verliefd raken op een man met een ezelskop - als uiterste van bespotting. En kinderen kregen op de school voor straf ezelsooren op.
Is de arme langoor intusschen wel ooit in woord en beeld harder en smadelijker bejegend dan in de praktijk door den onnoozelen burgerman of burgerjuffrouw, die niet wetende wat zij doen, het dier,



caban d'ache (emanuel poiré, 1859-1909), foub in hand; penteekening (fbansch).
„Of four in hand he joins the vulgar rage, Wields the long whip, and overturns a stage."
THOMAjï BOWLANDSON (1756—1827); ILLUSTBATIE UIT W. COOMBE, AN ENGLISH DANCE OF LIFE. MET DE HAND GEKLEUBDE AQUATINT (ENGELSCH).
XVII






TRIMOLET, UNE PARTIE DE CAMPAGNE; ALMANACH COMIQUE 1842. ETS (FRANSCH).
WILHELM BUSCH (1832—1908), ILLUSTRATIE; PENTEEKENING (DUITSCH).
ISAAC ISRAËLS (1865), EZELRIJDEN; PENTEEKENING (HOLLANDSCH).



CAROLINE NAUDET, LES PLAISIRS ET LES DÉSAGRÉMENTS DES VELOCrPÈDES ET DES CHEVAUX ORIFÈBES (OMSTREEKS 1830); MET DE HAND GEKLEURDE AQUATINT (FRANSCH).
JOHN STURGESS, „NOT AFRAID OF ANYTHING*'; SPOBTING AND DRAMATIC NEWS 1884. PENTEEKENING (ENGELSCH).
XX



POLOSPEL. PERZISCHE MINIATUUR (XVIde EEUW). VERZAMELING H. VEVER.






33
toch na verwant aan het edel ros, gebruiken om een soort van malloterij, surrogaat van de rij sport, uit te oefenen! Daar aan het strand, te Scheveningen, Zandvoort, Boulogne sur Mer, Margate en hoe al die badplaatsen heeten, daar wordt door den dikken, loggen man of de gratielooze juffrouw op zijn rug, en door den krijschenden stokzwaaienden en meppenden jongen naast zich, de ezel eerst goed bestraft voor zijn ietwat groteske gelijkenis op den grootsten vriend der menschen, en wie hem daar, in zijn tijden van verpoozing en rust, stil en geduldig ziet staan wachten op zijn verdwaasde vrachtjes, getuigd en gezadeld, met zijn ietwat hulpeloozen blik in de wijde ruimte, gevoelt toch iets anders dan verachting en spot voor het beest, dat toch altijd nog wel een gaver onderdeel der schepping is dan de wandelstok of parasol-zwaaiende, wanstaltige, gillerige, domwreede wezens, die zijn kracht straks zullen misbruiken.
Verschillende teekenaars hebben iets van deze beschouwing gegeven in hun tafereelen van ezelrijdende strandbezoekers, anderen hebben een gracelijker onderwerp gekozen en een aardig jongetje of meisje, een meer passende vracht, op den rug van het ezeltje gezet. Als sport voor groote menschen blijft het ezelrijden wel wat verachtelijk.
Busch beschrijft de ezelrijderij van een jonkman, die door nichtjes wordt overgehaald eens rond te rijden, aldus:
Schon sitzt er drauf und kommt nicht weiter, Worob die Basen aüszerst heiter. Er denkt: »Ja wart! du wirst schon gehn Ich muss dich mal beim Schwanze drehn!"
dan brandt hij het onwillig beest met zijn sigarenpuntje:
Jetzt brennt er ihm am Kreuz herum Den Esel zieh'n die Schmerzen krumm Und er, der eben noch verstookt, Ermuntert sich, und springt und boekt.
En zoo geeft hij een drastische demonstratie van het groteske, idioterige gedoe van een Zondagsruiter op een ezel, van een onbekwaam hanteerder van een ontoeschietelijk instrument.
Hoewel het ezelrijden niet als een mooie en ernstige sport beschouwd kan worden, is het zóó vaak geschilderd en geteekend, dat er hier eenige woorden aan moesten worden gewijd. Zoo geen sport, dan is het althans een spel, dat veel beoefend wordt door kinderen en volwassenen.
3



34
Nu de fiets langzamerhand een zoo gewoon en zoo nuchter vervoermiddel is geworden, en het wielrijden als sport zelfs reeds mt de mode, nu zelfs de groote tijd van «allemaal op de fiets" over is, die de sport tijdelijk althans tot een te weinig deftige maakte naar de meening van velen, nu doet ons die malle samenspraak over de »velocipède" in de Gedichten van den Schoolmeester bijna antidiluviaansch aan.
A.
Vindie d'er ook een been in om eens een bluf je te slaan
En in 'tHaagsche bosch of in de Plantagie eens uit toeren te gaan
En de voetgangers verstomd te doen staan?
B.
Daar heb ik volstrekt niets tegén; het staat mij zelfs bijzonder aan, Maar het moet zijn met de trekschuit of diligence; Want ik hou om den dood niet van onnutte dépense.
\ A. Neen, het kost je geen cent
En 'tis heel plezierig, als je eerst de manier maar kent.
B.
Hoe meen je dat?
A.
Ik meen een velocipède op twee wielen. Je stuurt met je handschoenen en je duwt met je hielen, En je zweet als een koetspaard; want 'tgaat ongemakkelijk gauw.
B.
Dat 's mooglijk, maar ik kan toch niet zeggen, dat ik er veel van hou En als ik toch met de beenen werken moet Ga ik wat mij betreft liever heelemaal te voet.
Het antwoord van B. is, zal men mij toegeven, dat van iemand die de voordeden van het fietsen onderschat, en misschien typisch voor een tijd, toen snelheid nog niet zoo op prijs gesteld werd, met zoo noodig was, als nu. Ook is de beweging met de beenen, het «werken" een geheel andere dan bij loopen en kon hu te voet geen blufie slaan. Wat men op de fiets ook al niet meer kan
Er is hier - bij den Schoolmeester - sprake van twee wielen. Inderdaad deed de velocipède reeds vroeger dan in zijn tijd zijn intree. Ja het was een terugkomst, want even na het midden der 18de eeuw vertelde Ferguson, de sterrekundige, aan den beroemden Dr Samuel Johnson, «van een nieuw uitgevonden machine, die zonder paarden zich voortbewoog - een man die er in zat draaide aan een



35
handvat waardoor een veer in beweging werd gebracht die het voortdreef." »Dan, meneer," antwoordde de Doctor, »is dit het voordeel daarvan: de man heeft de keus of hij zichzelf alleen wil voortbewegen, of zichzelf en zijn machine tevens." Waarschijnlijk bracht dat bewerkelijke apparaat nog niet het voordeel mee, dat eigenlijk alleen het gebruik van de velocipède wettigt: de snelheid. Het raakte dan ook in het vergeetboek, tot ongeveer 1819 verbeterde vormen werden uitgevonden. Verscheidene Engelsche platen uit dien tijd doen ons kennis maken met het z.g. Dandy- of Hobby-Horse, dat uit Frankrijk werd ingevoerd, waar het den naam velocipède droeg. Dandy-horse werd het genoemd omdat het onder de dandies van dien tijd spoedig mode werd er zich op te vertoonen, en hobby-horse, stokpaardje, omdat de lange stang van zadel naar stuur op een stok gelijkt waarop men gaat zitten. Deze rijwielen hadden geen trappers, men bewoog ze voort door met de voeten, die even den grond reikten, zich licht af te zetten en kon zoo zeven of acht mijlen in een uur afle ggen. De fantasie der teekenaars maakte zich op allerlei wijze meester van dit artikel. Een kreupelrijm uit dien tijd spreekt van:
— patent pedestrian accel erators, The fleeting Vélocipèdes-perambulators, Or Hobbies—which so much at present the rage are That asses they'11 banish from Brighton I'll wager.
Dit soort van vélocipèdes, dat eigenlijk zoo goed als niets te maken heeft met den driewieler en tweewieler van later, maar meer gelijkt op een verfijnde editie van het gewoon stokpaardje (hobby-horse) wordt dus evengoed als zijn kinderlijk prototype, getroffen door den hoon van den goeden Jan Luyken
De onnoosele rijd op 't houten Paerd, Met bei zijn voetjes op der aard, Waar over 't beter weeten lachten. O Houten Paerd, van werelds goed, Waar op de Ruiter gaat te voet, Gij zijt tot spot en tot verachten.
Heeft dit vervoermiddel, waarmee men zich ondertusschen zeer vlug kon verplaatsen, voor ons iets voorwereldlijks, de hooge fiets, die wij voor een groot deel zelf nog gekend hebben, ziet er ook al belachelijk-ouderwetsch uit. Wij zouden nu zeker niet graag meer op zoo'n hooge stellage klimmen om te gaan rijden. In een boekje, gewijd aan de sporttentoonstelling te Scheveningen in 1892 staan van die



36
hooge fietsen en van de latere met dunne banden, die op die expositie
zelf echter ontbraken. , .. . *
»De ruime collectie die wij zien," zegt de schrijver van deze .herinneringen", »bewijst echter voldoende welk een ontzaggelijke vlucht de rijwiel-fabricage den laatsten tijd heeft genomen, een bewijs tevens, hoe populair de wielersport in betrekkelijk weinig tijd geworden is. Men moet werkelijk toegeven wanneer men een machine van de nieuwste constructie ziet, dat hier wat lichtheid en zorgvuldigheid van bewerking betreft, de grens van volkomenheid bijna is bereikt. Hij maakt echter de aanmerking dat men wel eenigszins getracht heeft door de massa te vergoeden wat aan belangwekkendheid ontbreekt. — Het meerendeel der bezoekers had zeker, in plaats van die opeenhoopmg van moderne machines, een historische ontwikkeling van het rijwiel gezien, hetzij in model of teekening, deze ontbreekt geheeL"
Tweewielers en driewielers, door de menschen zelf voortbewogen, vindt men reeds op Egyptische basreliëfs zoowel als op Babylonische en op Pompejaansche frescoes. Men weet evenwel niets van de snelheid en doelmatigheid daarvan.
In 1690 is reeds sprake van een celifère, later m 1779 duikt de machine weer op als velocipède. Het voorste wiel van dit instrument, waarbij men dan altijd nog eigenlijk loopt, was draaibaar ; het gaat ook door onder den naam celeripède. In 1817 wordt weer een stap verder gedaan met de draisine van Freiherr Karl Drais von Saüerbronn te Neurenberg. Het rijwiel heet in dezen tijd ook bivector, bicipedes, pedestrian curricle, en als gezegd, dandy-norse of hobby-horse Het schijnt dat het van de voeten te groote krachtsinspanning vergde, op den duur, en dat ziekten daarvan het gevolg waren. Louis Gompertz vond in 1821 een instrument uit, waarbij het voorste wiel door de handen in beweging werd gebracht. In 1834 past een Schotech smid, Kirkpatrick Mc. Millan het eerst pedalen toe, terwijl m 1865 het eigenlijke rijwiel, nog bestaande uit hooge wielen van verschillende grootte, wordt gemaakt door Pierre Lallement of Ernest Michaux. Deze twee hebben elkaar de eer der uitvinding bestreden.
Hoewel de oude velocipède, waarbij men met de voeten den grond raakte en eigenlijk liep, zeer weinig meer met de fiets zooals wij die kennen te maken heeft, zoo is toch de moderne machine wel degelijk gaandeweg ontstaan uit het zoeken naar verbetering op het vroegere artikel. Ook deze uitvinding is dus niet opeens, maar bij'schokken en met sprongen tot stand gekomen, en het geringschattend oordeel van



37
Dr. Johnson, die nooit gedacht heeft dat de mensch zich zelf op deze wijze als het ware lichter kon maken, werd beschaamd.
Van onze illustraties valt op te merken dat, zooals dat dikwijls het geval is, het oude hobby-horse en de hooge fiets van later, pittoresker blijken dan het weinig teekenachtige geperfectionneerde moderne ding.
Frits Hopman geeft in een van zijn mooie en orgineele schetsen, hier reeds geciteerd, die gebundeld zijn onder den titel »In het Voorbijgaan" een beschrijving van de beweging van een auto en een fiets, die buitengewoon bondig en evocatief is.
»Heel in de verte werd een klein donker rechthoekje zichtbaar in een blinkend wolkje stof. Een flauw getoet werd gehoord. Dat was de auto die haar werk kwam doen.
De auto joeg aan; van alles wat zich vrij op straat bewoog het eenige wat doelbewust en krachtig voorwaarts -streefde, als een eerzuchtig, talentvol man in een wereld van twijfelaars en zwakken. Zulk een moet vernietigen een ieder die niet ruim baan maakt. De fietser nu, was een droomer, een poeët. Voor hem was er geen plaats op den grooterl Heirweg. Het wereldbestel wil ons wakker, zelfbeheerscht, en krachtig.
»Hij had een geheelen morgen op zijn fiets gezeten — doodstil gezeten met de ronde handvatten van het stuur in zijn palmen. Er was niets geweest dan het zachte knetteren van de banden in het fijne kiezelgruis op het harde fietspad; het murmelend ruischen van de gewrichtskogeltjes en het fladderend windschokken, zacht dreunend in de oorschelpen. Beneden gleed de weg zachtjes onder hem. Hij was één geworden met zijn machine, het gestadige trappen op de pedalen niet bewuster meer dan het kloppen van zijn hart — zijn lichaam was uitgebreid; de beweegzenuwen schenen te reiken tot in de verste deelen van het rijwiel, dat iederen halfbewusten wensch gehoorzaamde."
Dit is wel het ideale fietsen, dat slechts kort bij de allergunstigste omstandigheden alleen genoten kan worden. Het geluk schijnt voor het oogenblik bereikt en gegrepen voor dezen wielrijder, die nog slechts zestig seconden te leven had; immers »de wereld hernam haar rechten", hij raakt verward tusschen een stoomtram, een janplezier, en de auto, en een keffende hond verbijstert hem bovendien. »Een koel, wakker man had kunnen ontkomen."
De automobiel, d. w. z. het zelfbewegend rijtuig als zoodanig was in het begin een gewone toepassing van- de stoomkracht. Het komt reeds in 1769 voor, en wordt weer in 1802 in weinig veranderden vorm



38
gebruikt. In 1885 bezigde Butler voor het eerst stoom van benzine als beweegkracht. .
Hier zou, hadden we daarvoor bij de illustraties plaats, een aardig overzicht te geven zijn van de denkbeelden, die kunstenaars hebben gehad van het zelfbewegend rijtuig, waarbij zij meestal rijen voertuigen, zooals zij ze kennen, met stoompijpen voorzien naar hun fantasie het hun ingeeft. De evolutie van den vorm van de automobiel is trouwens zeer langzaam gegaan en nog met geheel tot staan gekomen, waarschijnlijk: nog altijd gelijkt een »auto" vaak te veel op een afgespannen rijtuig, al komt daar verandering m. Hetzelfde was vroeger het geval met spoorwegwagons, die er eveneens uitzagen als rijtuigen, doch gaandeweg een geheel eigen vorm hebben gekregen. Een belangwekkend object voor den schilder of teekenaar is de automobiel eigenlijk niet, om redenen die in de slotbeschouwing nader zullen worden gegeven.
De verschillende soorten van »rijden" in dit hoofdstuk saamgebracht, hebben betrekkelijk weinig met elkaar uitstaande. Onze in velerlei opzicht zoo rijke taal kent voor het voortbewegen op den rug van een dier, in een rijtuig, waarvoor een dier is gespannen, op of in een machine, maar één woord, en ik heb hiervan gebruik gemaakt om alle vormen van voortbewegen op den beganen grond, behalve het loopen, onder een hoedje te vangen. Eén soort van rijden heb ik verzuimd te behandelen, niet zonder bedoeling. Het is de z.g. motorfiets. Ik heb nooit een kunstwerk gezien dat op dit afzichtelijk, schoon in vele gevallen nuttig, product van techniek geïnspireerd was, en dit verwondert mij allerminst. A>t* „
In een modern-neo-romantische novelle, Blankensee, heb ikzelf getracht geluidsindrukken van den auto aldus weer te geven:
»snorde, daverde, sleepte, rammelde, snoof de auto, bij tusschenpoozen geluiden uitstootend of men honderd kippen tegelijk den hals omdraaide.
»De wagen bleef eenigen tijd voor- en achteruit schuifelen, aanloopjes nemen, terugstruikelen, strompelen, puffend, blazend en schrapend als iemand die niet op adem kan komen, bibberend om meelij mee te hebben en barstte toen met een schorren ruk weg, sputterend en vloekend om het oponthoud, om dan weer brutaal en verwaand te kakelen toen alle getuigen van zijn stumperig doen weg waren."



JAGEN EN VISSCHEN.
De mensch heeft ten allen tijde, en oorspronkelijk wel steeds om zich te voeden, jacht gemaakt op dieren, zoo als alle roofdieren op elkander of op andere. Maar die jacht animeerde zoo, en had op zichzelf, als mannelijke lichaamsoefening en vermaak, en om de emotie die ze meebrengt, zooveel bekoring, dat ook zij, die het niet behoefden te doen, zooals vorsten en edelen, al vroeg gingen jagen.
Het terrein, indien we ons daarop willen begeven, is dus alweer uitgestrekt, want er is bijna geen in vrijheid levend dier, waarop de mensch niet gejaagd heeft voor ontspanning en vermaak. Op het groote wild, leeuwen, tijgers enz., hebben vorsten en aanzienlijke personen van koning Assurnaszirhabal af tot Mr. Theodore Roosevelt toe jacht gemaakt, en het jagen op alle mogelijke soorten herten, hazen, otters, beren, zwijnen heeft altijd als een grootsch tijdverdrijf gegolden. Wij zouden dan ook maar te kiezen hebben tusschen tallooze afbeeldingen op miniaturen, schilderijen en prenten, wilden we hier een eenigszins volledig overzicht van de jacht in de kunst geven. Maar hoewel het reglementeeren van de jacht van later tijd is, en uit het landschap op veel afbeeldingen opgemaakt zou kunnen worden, dat het zomer is, vinden we bij schier elke soort van jagen, vóór of najaar, wanneer de jongen de hulp der ouders niet behoeven, genoemd als het seizoen, waarin het bij voorkeur werd gedaan. Wij zullen dus maar niet een enkele jacht, die wellicht ook wel 's zomers werd beoefend, b.v. die op roofwild, hier bespreken en afbeelden, en alleen een uitzondering maken voor een vrijwel in onbruik geraakten vorm, die dikwijls mooi is afgebeeld: »de valkenjacht", omdat deze wel in het bijzonder gedurende het warme jaargetijde plaats vond.
De valkenjacht, d. w. z. de jacht op allerlei vogels door daartoe afgerichte en daarop losgelaten valken was al in overoude tijden in Azië bekend; in Ohina en Japan tenminste 600 jaar voor Christus. Ook in Afrika komt ze veel voor en in Egypte word^ er nog aan gedaan.
In Europa moet al ongeveer in de 8ste eeuw van valkenjacht sprake zijn geweest. Voor verschillende soorten vogels worden verschillende soorten van valken gebruikt Het vrouwtje is bij den valk grooter en sterker dan het mannetje. Het africhten van den valk wak



40
natuurlijk een zaak van veel zorg, en vooral was veel takt en kennis van het dier noodig om hem te doen gewennen aan den mensch.
De valkenjacht geraakte in de 17de eeuw meer en meer in onbruik en werd, ondanks enkele opflikkeringen van populariteit, nooit meer algemeen. In de Middeleeuwen was het de meest gezochte uitspanning der edelen.
Naar het schijnt kwamen de valkenjachten door de kruistochten uit het Oosten naar hier. Men maakte er zelfs een vrij wetenschappelijke studie van, en de werken in Perzische en Arabische faal over dit onderwerp werden ten behoeve van de Europeesche ridderschap vertaald.
Keizer Friedrich II van Duitschland (1212—1250) schreef zelf een werk, het eerste Europeesche leerboek voor jagers »üeber die Kunst, mit Voeglen zu jagen," en zijn zoon heeft het met kantteekeningen voorzien. Dit werk is in meerdere manuscripten bewaard, het mooiste is in het Vatikaan. In de »Manesaische Liederhandschrift (begin 14de eeuw) is zijn kleinzoon, Konrad de Jonge afgebeeld, op de jacht met IJslandsche valken.
In het jaar 1328 verscheen in Frankrijk het »Livre du Roy Modus et de la Reine Pratis", van onbekende hand, dat vol aanwijzingen en afbeeldingen is.
De valkenjacht werd ook veel door vrouwen bedreven. Zij droegen dan de valk op groote handschoenen, evenals de mannen, en zaten meestal schrijHngs te paard.
Verscheiden prenten in oude handschriften vertoonen op eenigszins humoristische wijze ruzies en gevechten, waarbij de voorrang die de valkenjacht boven andere jachten, het strijdobj eet is: Op een van deze is de jager met een hoorn, de valkenier met een touw, waaraan een vleugel, voorgesteld; hun strijd ziet er nogal onhandig uit. Aan weerskanten bevinden zich twee de partijen aanmoedigende collega's.
Het hengelen is een schoone zaak, En geeft het menschdom veel vermaak
aldus zingt een der veelbelovende leerlingen van Meester Pennewip, en, naar het schijnt, in het geheel niet ten onrechte. Het hengelen schijnt inderdaad een sport, om zichzelfs wil beoefend, zoo goed als eenige andere. Er zijn gevallen van menschen, die op een killen, regenachtigen dag den heelen dag hebben zitten hengelen en niets (of hoogstens bot) hebben gevangen en zich nochtans uitstekend hebben



OVER Q> SCHÊfcYEN PUIN EN
A3PH AUT-WAfe:---
ko doncker (1875—1917), uit een reclameboekje voor het „gazelle"-rijwiel ;
teekening (hollandsch).
antoon molkenboer (1873), bekende tijdgenooten in het vondelpark; plaat uit „de kroniek".
lith0grafd3 (hollandsch).
XXI



XXII
LOUIS MORIN, L'AUTOMOBILE AU VILLAGE; LITHOGRAFIE (FRANSCH).



DIRK MAES (1656—1715), VALKENJACHT; TEEKENING (HOLLANDSCH). ATLAS VAN ZEDEN EN GEWOONTEN, KONINKLIJK OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP.



„FYSHYNGHE WYTH AN ANGLE," UIT „BOOK OF ST. ALBANS," GEDEUKT DOOR WYNKYN DE WORDE IN 1496; HOUTSNEDE (ENGELSCH).
ADRIAAN VAN OSTADE (1620—1685), HENGELAARS OP EEN BRUGGETJE; ETS (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
XXIV



G. KEATING, NAAR GEORGE MORLAND (1763—1804), „A PARTY ANGLING"; GRAVURE (ENGELSCH).
XXV



XXVI
AMAZZONE CAMPIDOGLIO, V™ EEUW V. CHR.; BEELDHOUWWERK (GRIEKSCH). VATIKAAN-MUSEUM, ROME.



GEORGIANA BOWERS, ARCHERY MEETING; PUNCH 1867. PENTEEKENING (ENGELSCH).
GEORGE CRUIKSHANK (1792—1878), THE ARCHER (NOT VENUS' SON DIVINE); ETS (ENGELSCH).
XXVII



D
ANONIEM, UIT: JOH. G. BBUCHIUS, GRONDIGE BESCHRIJVINGE VAN DE EDELE EN RIDDERLIJKE SCHERM- OF WAPEN-KONSTE; LEIJDE 1671. ETS (HOLLANDSCH).
LUCAS CRANACH (1472-1553), HET TOURNOOY, 1509; HOUTSNEDE (DUITSCH).
xxvin



The finest, biggest fish, you see, Will be the trout that's caught by me; But if the monster will not bite, Why, then 1*11 hook a little mite.
HOUTGRAVURE IN KLEUREN VAN EDMUND EVANS NAAR KATE GREENAWAY (1846—1901). UIT „UNDER THE WINDOW".






14
geamuseerd. En ook bij wat meer geluk vraagt men zich wel eens af, of de vangst ooit de moeite en het geduld van den hengelaar geheel loont. De zaak is, dat men hengelt, om te hengelen, niet zoozeer om het maaltje visch. Het rustig en gelaten wachten tot men beet heeft, mag dan ook voor velen een zenuwstillende ontspanning zijn, terwijl het voor anderen, die niets te verzuimen hebben, toch altijd nog een meer boeiende bezigheid is dan baliekluiven of kringetjes spuwen.
-Het hengelen wordt op verschillende tijden van het jaar bedreven, men ziet zelfs in den winter hengelaars van een tocht huiswaarts keeren, maar de voor vermaak of ontspanning visschende kiest toch liefst een minder streng jaargetij.
De Leidsche peuëraar van Hildebrand, die zijn vangst dadelijk op een test met vuur in een koekepan bakt en opeet, en rijkelijk met Schiedamsch vocht besproeit, en als hij thuiskomt door zijn vrouw begroet wordt met een »Luilak! kom je weer uit je smulschoit?" is geloof ik thans een zeldzaamheid. Het Schiedamsche vocht wordt, als men naar den toestand bij het naar huis gaan mag oordeelen, nog altijd veel aangewend, doch slechts als stimulans voor het geduld, en niet langer ter besproeiing van de visch, die werkelijk in een ben wordt meegebracht.
Intusschen, wij zijn sinds Lord Byron, die zei dat een hengelaar geen goed mensch kan zijn, sentimenteel geworden, en zullen ons niet verdiepen in de martelingen van den visch of van het aas.
Hildebrand herinnert er in zijn Leidsche peuëraar ook aan, dat de Engelschen bij voorkeur met kunstmatig aas — nagemaakte vliegen — visschen. Zij beweren, dat het niet alleen op deze wijze minder wreed, maar ook wetenschappelijk is en meer genoegen verschaft. Een door mij op dit punt geraadpleegde schrijver beveelt aan de lijn dwars over den stroom te werpen, maar dan nogal beneden stroom, en dan langzaam naar zich toe te trekken. Anderen, zegt hij, zeggen dat men stroomopwaarts moet visschen, maar hij raadt dat niet aan omdat de visch die met den kop stroomopwaarts ligt, dan eerder schrikt. Kleine visschen springen naar het aas, grootere heffen hun neus alleen op om het op te zuigen. Soms zijn de visschen slechts een half uur per dag boven in het water, om de rest van den dag beneden te blijven.
Het maken van kunstmatig aas is natuurlijk een apart werk. Men kan er handleidingen voor vinden. De groote moeilijkheid schijnt te zijn, dat men moet weten welke vlieg in een bepaalden tijd van het jaar in die streek en dat water voorkomt, want de visch wordt



42
gewaarschuwd, als hij een vlieg ziet, die niet in dat seizoen thuis behoort. Daarentegen schijnt hij geen notitie te hebben van de afmeting, en hapt naar aas dat grooter is dan in de natuur.
Er zijn natuurlijk allerlei verschillende methoden en handleidingen voor het hengelen, ook in verband met de soort van visch die men vangen wil. De forel, de snoek, de zalm, de baars vereischen elk een andere behandeling en taktiek. Het is merkwaardig, in de beschouwing der menschen de verandering in zeden en opvattingen na te gaan. Lord Byron liet zich, zooals we gezien hebben, zeer ongunstig uit over den hengelaar, maar de wilde romantische dandy en dichter zal op andere punten misschien weer niet zoo zachtzinnig en vreedzaam zijn geweest als de goede Isaac Walton, de 17de-eeuwsche schrijver van een klassiek geworden boek over het hengelen, welke brave man een hartstochtelijk liefhebber van het »wreed vermaak" moet geweest zijn. » Treckt als 't nopt, visscher" zegt Cats, en rijmt:
DE GENEN, DIE BIJ DEN VISSER STAET, SPREECKT.
Wel,, maet, hoe sit ghij dus en gaept,
Mij dunckt voorseker dat ghij slaept;
Want siet de vis bijt aen het aes,
En ghij sit als een rechte dwaes,
Ghij sit gelijok een quack en siet,
En dat u raeckt en doet ghij niet.
Ick bid, en gaept niet hier of daer,
Maer neemt in tijds uw saken waer:
Een goede kans is glibberglat,
Sij dient met haesten opgevat,
En 't is voorwaer geen handigh man
Die sijn geluck niet vatten kan;
Want die het voordeel eens ontglijt,
Die is het al sijn leven quijt,
En schoon hij naemaels anders wou,
Hij wint niet anders dan berou.
Al wie dan niet in tijts en vist,
Is waert dat hij de sode mist.
Ghq, daerom, vrient, let op uw stuck,
En past wel op het vluchtigh Luck.
Terwijl het voor uw deure klopt;
Treckt, visscher, treckt, terwijl het nopt.
't Geluck
Is vlugh
Die het vat
Die het hadt,
Die het quist
Die het mist



43
Na deze wijsneuzigheden zal »De Hengelaar" van Jacobus van Looy ons weldadig aandoen.
»Hij stond in zijn eentje te hengelen. Droog, lang, hoekig van magerte, maar in zijn degelijke waterproef jas, in de lenden met een trekker dichtgehaald, als in een huid voor hem veel te wijd: op het oude vondertje thuis, stevig op zijn schuitvormige laarzen voeten, stond hij te loeren in het natte geklots van het Amstelwater. Naar het gespoel van zijn rooden dobber, een eind ver in den stroom, hield hij zijn rustigen rentenierskop gekeerd, met kalm geknepen oogen kijkend uit een door niets van zijn stukken te brengen aangezicht, met turende oogjes uit een gelooid vel als van leer, verdroogd door rust en veel buitenlucht."
»'t Weer was buiïg, het regende bij vlagen, doch hij stond aldoor hetzelfde, den buik een beetje vooruit, ongevoelig voor nat of droog, als vergroeid met zijn verweerd vlondertje.
»En 't hinderde hem volstrekt niet als de regen tegen zijn rug aansloeg; telkens kwamen er nieuwe buien van uit het zuidwesten drijven, de wind was bijna vlak zuid, juist goed weer om te hengelen.
»Maar hij stond al-maar-door, stuursch in zijn natte vischachtigglimmende zwarte huid, kalm turend in het grauwe, opgeruide water, waarin de regen soms spikkelspatte; de stroom ging als gestuwd, ook wanneer de wind niet flakkerde, onder hem voorbij, met donker opschuivend watergevlak; de Amstel beroerd door buien hobbelde voort, de deining klotste en sloeg witte schuimstrepen voor de palen van zijn vlondertje uit, zijn dansende dobbers vroegen al zijn aandacht."
Ik heb uit deze schets alleen de zinnen genomen, die den hengelaar zelf kenschetsen in zijn geduldig staan; wie ze als geheel wil genieten sla ze in het fProza" op.



SPORTIEF WAPENBEDRIJF.
In Griekenland vervulden de Olympische wedkampen vaak een vredebrengende rol; een volle maand lang werden de twisten tusschen al de kleine elkaar benijdende en bestrijdende staatjes vergeten. Er was slechts één punt van belangstelling en gesprek in die periode; de wedstrijden der hardloopers, worstelaars, discuswerpers, wagenrenners, vuistvechters, op de velden van Elis. Zelfs zou het Orakel te Delphi eens op de vraag van Iphitos, hoe een eind moest komen aan de twisten in het Grieksche land, hebben geantwoord, dat hij de Olympische spelen in eere moest brengen.
De periode van eendracht en rust, die door herauten vooruit werd afgekondigd, heette »Ekècheiria, of Therma, of Hieromèna, (Godsvrede). Athene en Thebe heten hun vinnigen strijd om den voorrang varen, zelfs Sparta dacht in dat tijdperk niet aan oorlog.
Die Godsvrede, welke te verbreken voor een soort heiligschennis werd gehouden, leidde wel eens tot een werkelijken meer duurzamen vrede ook, de partijen ontmoetten elkaar op neutraal gebied, spraken met elkaar, bespraken de kwesties waarover strijd was, en kwamen daar bovendien in een soort van feeststemming.
Verstandige bestuurders hebben ook later, in de middeleeuwen bijvoorbeeld, gezorgd voor volksspelen in bepaalde perioden, al waren die spelen dan ook meestal veel minder zuiver sportief dan die der Grieken, en hadden ze meer van een soort van kermis weg. Zeer dikwijls was ook de sport in de middeleeuwen een wedstrijd en vertooning van behendigheid en kracht, die allereerst in het krijgsbedrijf te pas kwam, zoo bijvoorbeeld het riddertournooi met de steekspelen, het boogschieten voor het volk en wat dies meer zij. Wij hebben reeds in het vorig nummer gezien,'dat andere sporten, het voetbalspel b.v. werden tegengegaan, omdat zij de mannen te veel afleidden van het boogschieten, dat hen weerbaar moest maken.
Wie herinnert zich niet, hoe in Walter Scott's Ivanhoe, na de tournooien der ridders de volksspelen aan de beurt komen ? Het volksspel was tegelijk minder fier en minder gevaarlijk dan het ridderspel, dat dikwijls, zelfs bij die feesten, het leven tot inzet had.
Voor den besten boogschutter was, op dat tournooi, een prijs uit-



45
geloofd, zijnde een jachthoorn, met zilver beslagen, met een medaillon van St. Hubert, den schutspatroon van de woudsport. Eerst bieden dertig mannen zich aan, maar dat getal slinkt tot acht, wegens de vermaardheid van sommige der deelnemers, met wien niet elk het wagen durft zich te meten. Een van de mededingers van Locksley, een der aliassen van Robin Hood, is Hubert, wiens overgrootvader »een lange boog spande bij Hastings." Scott laat deze sportslieden onder onaangename condities werken; dreigementen, smaad, onwil van de zijde van Prins John begeleiden hun schoten. Robin Hood verscheen nog lang als »nummer" bij de boogschuttersfeesten op het land.
Het boogschieten, dat blijkens veel van onze Oud-Hollandsche prenten ook hier te lande druk beoefend werd, bleef lang een geliefkoosde zomersport, en in Engeland zien we het in de 19e eeuw bij uitnemenheid als fashionable vermaak, ook door dames gebeuren. Het doel was vaak een houten vogel, maar er zijn ook variaties, en zoo zien we soms gekke poppen, waarin de volksfantasie spreekt, als zoodanig gebruiken. Bij de ruwe volksvermaken in de middeleeuwen was het doel niet zelden een levende vogel die vastgebonden was.
In George Eliot's Daniël Deronda komt een Archery Meeting van een aristocratisch gezelschap voor, waarbij verscheidene dames prijzen behalen. In het tijdperk, waarin dit verhaal ongeveer speelt, 1860—1870, is deze sport blijkbaar veel beoefend. Nicholson heeft dan ook zijn boogschutteres de crinoline-rok van het tweede keizerrijk aangetrokken.
De Japanners waren groote boogschutters.
Behalve het boogschieten is het schieten met buks of geweer een veel beoefende zomersport. In Zuid-Duitschland, Oostenrijk en vooral Zwitserland zijn de Schützenfeste in de provinciën de mijlpalen van het zomerseizoen. Gottfried Keiler beschrijft er één in zijn »Das Fahnlein der Sieben Auf rechten" — en bijna elk die wel eens een zomer in een Duitsch dorp of stadje doorbracht, woonde er bij.
Van het schermen als sport valt niet veel op te merken. De kunst is natuurlijk oud, zoo oud als het gebruik van het zwaard. Tot voor korten tijd kon echter eer dan van een sport gesproken worden van een vak, een accomplishment — dat iemand van stand behoorde te verstaan. De Bourgeois Gentilhomme haastte zich het te leeren.



WERP- EN VANGSPELEN.
Verschillende balspelen zijn in de 16de en 17de eeuw in zwang, zooals de platen uit dien tijd vertoonen. Het kaatsen, dat in Friesland en in België nog veel wordt gedaan, en kolven, en maliëen (zie de plaat van Romeyn de Hooghe), het raketten, met bal of vederbal. Voor het kolven was eerst meestal de grond met schelpen bestrooid, het perk was vierkant afgeschut en de kolf was een stok met een houten klik, terwijl de bal van haar was en gezet werd op een tuitje van zand. Later werd de grond vaster gemaakt, werden de ballen zwaarder, en van sajet, de klikken en de kolf stelen van koper en het perk met zware palen afgezet. Golf is een ander spel, waarbij een kleine bal in zoo min mogelijk slagen over een lange baan wordt geslagen.
Het kaatsen geschiedde zoowel door de aanzienlijken als door de lagere standen; en dikwijls speelden de heeren in kaatsbanen, die vaak niet eens overdekt waren. Zoo werd op verzoek van prins Maurits een dak geplaatst op de kaatsbaan te Arnhem, waar hij veel met de Geldersche jonkers kwam spelen. Bij de Romeinen — het spel is oud — speelde de patriciër in zijn »Sphaeristerium" het volk op plein en in straten. Verschillende Fransche koningen hielden zich met het kaatsen bezig, zoo waren Hendrik IV en zijn minister Sully er zeer bekwaam in. Ook verschillende Hollandsche graven en edelen werden geschetst als groote kaatsliefhebbers. Willem van Oosterwant verspeelde in 1398 zijn gouden halsketting; Karei van Gelre, Philips de Schoone, de Markgraaf van Bergen, Prins Maurits waren groote kaatsers.
Onder de »tijdverdrijven", die zooals Jan Luyken het noemt, »niet van noode" zijn, maar het menschdom toch veel onschuldig vermaak verschaffen, zijn er ettelijke, die worden uitgeoefend met een bal en een stok die aan het eind gekromd of van een klik voorzien is, zooals het malieën, het kolven en het golfspel en hockey. Wordt een dergelijk spel te paard gespeeld, dan heet het polo.
Al die soort spelen komen in allerlei variaties voor. Verwant aan onze balspelen, maar nog meer aan het sjoelbakken, is bijvoorbeeld het discuswerpen der ouden; in plaats van met ballen heeft men ook wel met stokken geworpen, zooals een niet eens oude Engelsche prent



47
van Doyle ons toont; het jeu de grace, waarbij men hoepeltjes op een stok vangt, is evenzeer een proef van behendigheid in werpen en opvangen, en zoo zijn er natuurlijk tallooze. Het raketten is een soort kaatsspel; Cats rijmt dan ook bij het prentje, dat we hier reproduceeren:
Kaets of min en heeft geen val, Zonder overgaenden bal.
Het raket is het strakgespannen netje in een houten omraming aan een steel, waarmee men werpt, en de bal is of rond, of langwerpig met veeren eraan, maar in ieder geval elastisch, terwijl de bal van het kaatsspel hard is.
Tennis is aan het raketspel ook weer verwant. Het schijnt heel oud te zijn. De dauphin van Frankrijk zond — Shakespeare heeft het in zijn Henri V verteld — aan den jongen Engelschen koning tennisballen, om zijn verachting te toonen voor den vorst en den krijgsman, en dezen te herinneren aan zijn lichtzinnige jeugd.
De naam wordt al eerder genoemd, n.1. in een ballade »unto the worthy and noble kynge Henry the Fourth" van Gower in 1400.. Voor dien tijd wordt het spel »luens pilae" genoemd. Het tennissen had plaats in besloten ruimten," overdekte binnenplaatsen, en heet, daar het een geliefkoosd vermaak van veel koningen was: royal-tennis of courttennis. De naam lawn-tennis, en het spel in dien vorm dateeren eerst van 1874, en merkwaardig genoeg heeft du Maurier er in dat jaar een plaat van.
Onder de groote tennissers wordt Sir Edward Grey genoemd. Balfour is een golfer.
In den loop der jaren en eeuwen zijn al zulke spelen steeds meer aan wetten en regels onderworpen, zoodat spelen, die in den aanvang veel op elkaar geleken, al meer verschillen gaan aantoonen.
Daarbij komt dat men het vroeger niet zoo erg nauw nam met de namen der spelen. Trouwens, hoe zou elk der tallooze soorten balspelen, in de verschillende gewesten weer op andere wijze gespeeld, een vasten naam hebben, dien ieder begreep en goed toepaste? "Wij vinden bijvoorbeeld zelfs bij een voortreffelijk kenner van zijn tijd als Adriaan van de Venne een soort van kaatsen, dat door de echte kaatsers als maar half wordt beschouwd: het raketten; het kaatsen behoort met de hand te geschieden, en de bal is zoo hard, dat in Friesland, als men aan het spelen is, de ruiten van horren worden voorzien. Op een prent van van de Velde vindt men de kaatsbaan geteekend,



48
van buiten; geen kijkje binnen de muren wordt ons gegund. Dan is er een spel, dat met groote ballen over den grond naar een doelpaaltie wordt gegooid, en dat een beetje op kegelen lijkt; soms wordt het op een hellend vlak gedaan. Het klotsen dat op een prent van Ostade voorkomt, schijnt niet zoo algemeen te zijn geweest als kolven en beugelen; het laatste ziet men op de apen-prent van Van der Borcht Het slaan geschiedde met een kort plakje. Het maliën, genoemd naaide »maü"-hamer, werd wel met, maar , ook zonder den beugel gespeeld, en het kegelen geschiedde ook wel met drie kegels.
Het kolven schijnt bepaaldelijk een boerenspel te zijn geweest, ook het beugelen (waarvan de uitdrukking »het kan niet door den beugel" wel komt); het maliën was deftig. Beschrijvingen, zooals die welke Querido van het biljarten gaf: litteraire, ken ik van geen
deZGHet toOTd cricket wordt in het jaar 1550 het eerst aangetroffen Over den oorsprong is men het niet eens, waarschijnlijk heeft het niets met den »cricket" (krekel) te maken, doch is het spel genoemd naar den criquet, het stokje. Het spel, dat vroeger vooral door de lagere standen werd gespeeld, is evenals voetbal, onder de regeering van Edward IV door een verbod getroffen, omdat het't boogschieten te veel concurrentie aandeed. Rabelais noemt het als een der spelen
van Gargantua. , , . ,, . ,
In de bibliotheek van den koning van Engeland bevindt zich een handschrift »Ohronique d'Angleterre depuis Ethelherd jusqu aHenry III uit de 13de eeuw, waarop twee cricketers met bat en bal zijn vooreesteld In de Bodleyan Library is een ander manuscript «Romance of the Good King Alexander" uit 1344, met cricketspelende monniken.
Het cricketspel, het zomerspel bij uitnemendheid, zal oorspronkelijk, wel veel eenvoudiger zijn geweest, en eenvoudig met een knots of dikken tak en een bal gespeeld zijn. '
Dat het spel in het begin van de 18*» eeuw reeds zeer populair was, schijnt een versje van het jaar 1719 te bewijzen.
He was the prettiest fellow At football or at cricket At hunting chase, or nimble race How neatly he could prick it.
De regels van het cricketspel zijn het eerst in het openbaar vastgesteld in 1784 door een club, die te Hambledon, in Hampshire, was opgericht



m






ADOLF HILDEBRAND (1847), DER KUGELSPIELER; MARMER BEELDHOUWWERK (DüITBCH).



honoré daumier (1808—1879), jeu de boccia; penteekening
(fransch).
gustave doré (1832—1883), au jardin du luxembourg; penteekening (fransch).
xxxn



DAVID TENIERS D. J. (1589—1662), BALSPELENDE BOEREN; ETS (VLAAMSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
ROMEIN DE HOOGHE (1645—1708), BOULEGRIN MET DES KONINGS THUYN; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKABINET, AMSTERDAM.
XXXTII



PETER ROLLOS.VITA CORNELIANA EMBLEMATIBU8 IN ACS ARTIFICIOSA INCISA.1639; KOPERGRAVURE (HOLLANDSCH).
RICHARD DOYLE (1822—1883), A MORNING PARTY. SHEWING THE NOBILITY AND GENTRY PLAYING THE FASHIONABLE GAME OF THE PERIOD (bIRD'S EYE VIEWS OF SOCIETY); PENTEEKENING (ENGELSCH).
XXXIV



„DE OUWE GBrEP"; ZILVEREN KAATSBAL IN 1794 GEWONNEN DOOR DE BEWONERS VAN LIEVEN VROUWEN PAROCHIE, FRIESLAND,
Kaets of min en heeft geen val, Sonder overgaenden bal.
ADRIAAN VAN DE VENNE (1589—1662), ILLUSTRATIE VOOR JACOB CATS: SPIEGEL VAN DEN OUDEN EN DEN NIEUWEN TIJD; GRAVURE (HOLLANDSCH).






GEORGE DU MAURIER, „NEW AND INGENIOUS IDEA OP CROQUET. IE MEN WILL FLHtT IN STEAD OP
PAYING ATTENTION TO THE GAME, MAKE HOOFS OP THEM"; PUNCH 1867. PENTEEKENING (ENGELSCH). XXXVII



O, would I were a ball, That I might fly to all.
GEORGE DU MAURIER, PUNCH 1874; PENTEEKENING (ENGELSCH).
xxx vin.



A. MIRANDA, TENNISSPELER J PENSEELTEEKENING (HOLLANDSCH).
W. S. GILBEBT, THE PHANTOM CUBATE ; UIT „BAB BALLADS". PENTEEKENING (ENGELSCH).



hockey; uit pigouchet's horae ad usum sacrüm, omstreeks 1498. houtsnede (fransch).
adolphe willette (1857), au golf; penteekening (fransch).



49
Matches werden in die vroege dagen geheel uitgespeeld, een tijdgrens was er niet De bat was in den aanvang een hout dat van boven smal was en van onderen breed, het had geen «schouders". De maat was ook niet vastgesteld, tot er eens een speler een bat gebruikte die het cricket meer dan bedekte, waarop men de noodzakelijkheid inzag een maat voor te schrijven.
De evolutie kenmerkt zich nog door andere verschillen. Eerst waren er maar twee stumps of sticks, later drie, terwijl de »pads"en «gloves" noodig zijn geworden door het overhands bowlen.
Een bepaald sportcostuum kende men langen tijd in het geheel niet, men speelde zelfs «swell matches" met den hoogen hoed op; natuurlijk zijn we hier al in de 19de eeuw, die dat fraaie hoofddeksel invoerde.
Het werd vroeger in het geheel niet onbehoorlijk geacht voor geld te spelen. Rijke clubs wilden alleen spelen om een groote som gelds, b.v. een pond sterling per persoon. Ook kwam het voor dat de verliezers aan de winners slechts een bal hadden cadeau te geven. De op deze manier gewonnen ballen werden met de clublinten versierd in het paviljoen opgehangen en bleven daar gedurende den winter uitgestald, tot ze den volgenden zomer werden gebruikt.
In het jaar 1797 werd een dames-cricketwedstrijd gespeeld tusschen getrouwde en ongetrouwde vrouwen. De getrouwden wonnen het, en een dame van 60 jaar, Anna Baker, bleek de beste bowlster en runster. Een heer had een prijs uitgeloofd van elf paar handschoenen.
W. S. Gilbert, de librettist, zingt in zijn Bab Ballads de English Girl toe:
At cricket, her kin will lose or win She and her maids, on grass and clover Eleven maids out — eleven maids in — (And perhaps an occasional >maiden over") Go search the world and search the sea, Then come you home, and sing "with me There's no such gold and no such pearl As a bright and beautiful English girl! With a ten mile spin she stretches her limbs She golfs, she punts, she rows, she swims.
Lawn-tennis may share her favours fair Her eyes a-dance and her cheeks a-glowing — Down comes her hair, but what does she care? It's all her own, and it's worth the showing.
Er zijn vele spelen waarin mannen en vrouwen gezamenlijk



50
kunnen meedoen, zooals lawntennis, croquet, en de natuurlijker vrije omgang, waartoe deze aanleiding geven, brengt zeker een betere verhouding tusschen de sexen, dan een waarbij men elkaar met anders ontmoet dan onder het licht van de balzaal, of, zooals dit voor met langen tijd in Frankrijk was, eigenlijk nooit Andere soorten van sport bedrijven de meisjes meer op zichzelf, zooals het roeien - althans het eigenlijke wedstrijdroeien - en waarschijnlijk ook het crickettenWat het croquetspel aangaat, dat is, zoover men kan nagaan, oorspronkelijk Fransch. Het woord komt van eroc, een kromme stok Het spel werd in de 13-» eeuw reeds in Languedoc gespee d. Ongeveer in 1852 kwam het naar Ierland en van daar in 1856 in Engeland. Het heette ook wel jeu de la crosse of crosserie.
Naar aanleiding van het deelnemen van geestelijken, bisschoppen van de Anglikaansche kerk en dominé's aan vossenjachten, heb ik over den priester als sportsman het een en ander gezegd
W S Gilbert, de reeds genoemde geestige librettist, die ook een voortreffelijke illustrator van zijn eigen dwaze verzen is, heeft het onderwerp op fantastische wijze behandeld in zijn >>The Phantom Curate". Een bisschop die er vreeselijk tegen is, dat de hem ondergeschikte geestelijken aan wereldsche genoegens als schouwburgbezoek sport enz. deelnemen, maar zelf niet naar deze regels handelt vindt telkens als hij om een pantomime zit te lachen, op straat stilstaat bij een'poppenkast of een dansje meemaakt, plotseling tegenover zich een dominé die hetzelfde doet: zijn geweten. *
Het plaatje, dat Gilbert hierbij teekent, geeft even iets van het stooten tegen den bal, maar die stoot is bij croquet zoo weinig uitgesproken, zoo weinig een lichaamsbeweging die zich afteekent, dat men al tevreden moet zijn. De afbeeldingen van dit spel zijndan ook schaarsch, schaarscher dan die van het verwante oude malieen. Een spel dat oud en niet lang geleden weer in eere gekomen is, is diabolo Verder is er bilboquet, het balletje dat met een koord aan een stokje met een bakje vastzit en wordt uitgeworpen en opgevangen. Hendrik III van Frankrijk speelde het en in het Directoire groette men elkaar op deze wijze. Die spelen zijn echter niet bepaald zomerscn.



KINDERSPELEN EN VOLKSSPELEN.
Het aantal kinderspelen dat dient tot vermaak van de jeugd op straat en plein en op het land, is natuurlijk legio. Al die rondedansjes en spelletjes, vooral van meisjes, met bijbehoorende wonderlijke folklore hebben natuurlijk ook in de beeldende kunst hun bewonderaars gehad.
Wij moeten ver teruggaan, om bepaalde uitvoerige afbeeldingen van kinderspelen in schilderkunst of andere beeldende kunst te vinden. Het schilderij van Brueghel geeft er zoo veel, dat wij naar weinig andere spelen behoeven te zoeken, als wij niet in herhaling willen vervallen, en daar zij steeds hetzelfde blijven, is dat ook ter wille van het historisch overzicht niet noodig.
Zonder ons te vermeien in de bekoring van »Maria, waarom weent gij zoo?" of »Savez-vous planter les choux?" geven we hier alleen spelen van uitgesproken karakter, dat het oog opmerkt en de teekenaar noteert
Het ruwe volksspel, waarbij of een dier wordt mishandeld, of het volk zelf zich op de een of andere onwaardige manier tentoonstelt, dateert natuurlijk al van de vroegste tijden. De ezel was vaak het slachtoffer van wreede vermaken; ik vertelde reeds hoe hij in de bergstreken van een hoogte werd gedrongen, zeker wel een van de verachtelijkste der vele verachtelijke uitingen van de laffe plaagzucht der menigte. Het ganstrekken, het palingtrekken, het katknuppelen en dergelijke zijn daarmee vrijwel gelijk te stellen. Iets meer naar het sportieve toe is het vermaak van de rattenjacht door bepaaldelijk daarvoor afgerichte terriërs, of het hanengevecht dat men behalve op Engelsche prenten uit de achttiende en het begin der negentiende eeuw, veel op Japansehe ziet afgebeeld. Er is echter niets zomersch aan die spelen, die meestal in muffe en volle lokalen werden vertoond.
Het stierengevecht dat in Spanje nog zoo populair is, dat er wel vooreerst geen sprake zal zijn van een verdwijnen of zelfs van een wettelijk verbod, en dat vroeger ook in Zuid-Frankrijk inheemsch was, heeft, in gewijzigde vormen, ook elders bestaan, hoewel de aanwijzingen, die men daarvoor vindt, schaarsch zijn.
Deze sport is althans in zooverre veel minder verachtelijk dan



52
het gereglementeerde dierenplagen, dat hier ten minste de mensch zelf een groote vaardigheid en moed behoeft, en groot gevaar loopt. Een sport, die met onze begrippen strookt is het niet, omdat de stierenvechter zelden of nooit amateur is, en zijn bedrijf eenvoudig een broodwinning. Ik neem het op bij de volksspelen, omdat het behoort tot de spelen, die voor het volk (in den uitgebreidsten zin) gegeven worden; de circenses waarvan Caesar hield.
Zoo juist verneem ik, dat het stierengevecht in Mexico is verboden. In dat land is men overigens, meende ik, niet zoo bijster zachtzinnig uitgevallen, maar ééns moet de eerste keer zijn.
Wij hebben hier echter het stierengevecht niet uit een zedelijk oogpunt te bezien, doch te trachten, het, door middel van onze illustratie, met dat van den kunstenaar te doen. Door middel van onze illustratie, zeg ik, want daar ik nooit een stierengevecht heb gezien, kan ik zelfs geen poging wagen, er een. indruk van te geven. Wie dien door het woord wil ontvangen, leze Van Looy's beschrijving, en die van Theophile Gautier.
Aan het stierengevecht zit in Spanje overigens een gansche cultus vast, dieper geworteld in het volk dan zelfs die van de paardensport of van voetbal in Engeland. De toreador, en hoe al de spelers in dit bloedig drama mogen heeten, is een figuur, zoo populair als geen andere, hij heeft een geheele hofhouding om zich heen, men overlaadt hem met geschenken, vleit hem, moedigt hem aan, men bluft op hem, wedt op hem, kleeft hem aan. Ik spreek hier van een »men", het is de Spaansche sportliefhebber, de meestal leegloopende, en zelf niet eens sportieve dandy, voor wien de stierenvechter is wat voor den hartstochtelijken verzamelaar zijn collectie is, of voor den tooneelenthousiast zijn favoriete speler of actrice — en meer. De stierenvechter is gewoonlijk een man van weinig ontwikkeling en beschaving; heeft hij succes, dan verdient hij zeer veel geld, dat hij op een grillige wijze besteedt; hij is de prooi van vele en groote verleidingen, ook omdat de vrouwen vaak even enthousiast of even verdwaasd zijn in hun veréering van zijn kracht, behendigheid en moed als de mannen, hij sterft in veel gevallen een gewelddadigen dood of wordt voor het leven verminkt Daar tegenover staat, dat hij een kunstenaar is in zijn vak, dat hij de wetten en de aesthetica ervan kent en eerbiedigt dat hij zijn geluk vindt in de dolle emotie van het door duizenden en duizenden ademloos gevolgde gevecht.
In Engeland schijnt nog in het begin der 19de eeuw een thans



53
geheel verdwenen spel bull-baiting te zijn geweest, waarbij bloedhonden op een stier werden aangehitst.
De andere spelen, die hier bedoeld worden, zijn te allen tijdeniet zoozeer op zichzelf, om zichzelf den volke aangeboden, als ter verpoozing na of bij het nuttiger schouwspel van tournooi of boogschieten, dat de weerbaarheid ten goede kwam. Men wilde, na zooveel bewondering te hebben gegeven aan de behendigheid en kracht van de mededingers in de ernstige wedkampen, ook eens hartelijk lachen, en aldus ontstonden die meer of minder woeste grappen van het loopen in tonnen of hoepels, het klimmen in met groene zeep besmeerde masten, het bij drie tegelijk of met den rug naar den kop zitten op paarden of ezels, waarbij de toeschouwers groote pret hadden om het vallen en allerlei andere malheurs van hen, die door de prijzen of door een zonderlinge ^eerzucht genoopt waren mee te doen. Het toppunt van trieste verdwazing in dit opzicht wordt misschien bereikt door het volksspel in Spanje, waar blinden een stokkengevecht houden tegen varkens.
De dans, dien ik hier niet afzonderlijk bespreken zal, was van oudsher het gebruikelijk besluit van alle mogelijke feestelijkheden; ook wel 's zomers vooral als het laat werd, het weer koeler en de stemming uitgelaten. Kan iets feestelijker zijn dan de fantastisch verlichte dans van Gaston la Touche, of deftiger-opgewekt dan Watteau's dansfeest?



DE LUCHTVAART.
Er is tweeërlei luchtvaart: de vaart met den ballon en het vliegen. Het vliegen is eigenlijk ouder, zelfs al beschouwt men de legenden der antieken en de enkele afbeeldingen van vliegende menschen als pure fantasie. Zoo vloog in de 15<ie eeuw Giovanni Battista Dante van Perugia over het meer Trasimene, als men de kronieken gelooven mag, en een alchimist vloog in de 16<ïe eeuw van Engeland naar Frankrijk — tenminste, hij nam op zich dat te doen, maar viel spoedig. Dit geschiedde evenwel, naar zijn zeggen, omdat hij in zijn vleugels kippeveeren had, die een neiging hebben om de mesthoopen te naderen; had hij arendsveeren gebruikt, dan was het beter gegaan.
Op een beteren weg kwam men, toen men schroeven ging gebruiken, zooals Penaud deed in de 18de eeuw. In het begin van de 17de eeuw kwam men er toe, bij die schroeven springveeren aan te brengen. In 1863 vlogen te Parijs op het Champ de Mars, Gustave de Ponton d'Ancourt, G. de la Sandelle en A. Nadar, voor een groote menigte, maar hun vlucht duurde slechts enkele seconden. De eerstgenoemde zette later de proeven voort, en gebruikte daarbij stoom als drijfkracht
De eigenlijke vliegmachine werd ongeveer 1893—1894 uitgevonden ongeveer tegelijkertijd door Professor S. P. Lanley, een Amerikaan en door Sir Hiram Maxim.
Wat den ballon betreft, de vliegende duif van Archytas, die gevuld was met verborgen en opgesloten lucht, moet reeds een voor-vlieger van den lateren gas-bailon zijn geweest — als hij bestaan heeft In de Middeleeuwen kwam men dit probleem met veel nader, maar curieus is dat Jozef Galien voorstelde lucht uit de hoogere sferen, die licht en ijl is, op te vangen en in een ballon te persen. Oyrano de Bergerac, in het begin van de 17de eeuw, fantaseert reizen naar de zon en de maan — als Jules Verne later zou doen — met lichamen, opgevuld door water of flesschen met morgendauw. In 1783 gebruikte J. A. 0. Charles hydrogeen-gas en steeg op voor een groote menigte. De niet-bestuurbare ballon is in het einde der 18de en de grootste helft der 19de eeuw vaak een deel van het programma bij allerlei schouwspelen.



PIETER BRUEGHEL DE OUDE (1525—1569), KINDERSPELEN (1560); SCHILDERIJ (VLAAMSCH). KEIZERLIJK MUSEUM TE WEENEN.



KAKL ITSCHNER, DAS STÖCKLISPIEL; SCHILDERIJ (ZWITSEBSCH).
PIETER VAN DER BORCHT (1545—1608), „HET MENSCHELIJK BEDRIJF DOOR APEN VOORGESTELD", KINDERSPELEN; GRAVURE (HOLLANDSCH). 'S RIJKS PRENTENKAB., AMSTERDAM.
XL1I



HENRI FANTIN LATOUR (1836—1902), „SARAH LA BAIGNEUSE"; LITHOGRAFIE (FRANSCH).
RANDOLPH CALDECOTT (1846—1886), THE SEE-SAW; TEEKENING (ENGELSCH).
xLrn



XLIV
DON FRAN CISCO JOSÉ DE GOYA (1746—1828), DE CID CAMPEADOR STEEKT DEN STIER MET DE LANS; PLAAT XI UIT SERIE LA TAUROMAQUIA, 1855. ETS (SPAANSCH). FIRMA R. W. P. DE VRIES, AMSTERDAM.



joh. theodoor de bry (1528—1598), de eierdans, uit emblemata seculakia; gravure (vlaamsch). 's rijks prentenkabinet, amsterdam.
bachus voorafgegaan door bachante en faun, reliëf uit herculanum; beeldhouwwerk
(romeinsch).
XLV






LAUEENT CAES (1682-1763) NAAR JEAN ANTOINE WATTEAU (1684—1721), FÊTES VÉNITIENNES; GRAVURE (FRANSCH).
PHIL MAY (1863—1903), HOW THE POOR LIVE; PENTEEK. (ENG.).
THE REV. MR. SMIRK HAS BROUGHT AN AMERICAN MTLLIONAIRE FRIEND TO XL VU
SEE FOB HIM8ELF TEE DI3TRESSED STATE OF THE PEOPLE IN HTS PARIBH.



M F
i
A. DEVAMBEZ, LA COUESE A LA GLOIRE. — TU T'ESSOÜFFLES EN VAIN, PAUVEE PÉGASE ! A NOTKE ÉPOQUE, IL PAUT ALLER TROP VITE (1912).
TEEKENING (FRANSCH).



SLOTBESCHOUWING.
Men kan zich voorstellen, dat een teekenaar, wien het te doen is om het geven van veel beweging, veel drukte, veel gebaren en veel standen, wel eens minder lust heeft dan in een ander geval om alle figuren op zichzelf te typeeren; vooral, waar de schaal klein is, wat hun gelaat betreft. Een graveur als de oude van der Borcht heeft daarop de in het groot wel eens vervelende manier uitgevonden, om apen, en wel één enkel soort apen de velerlei spelen te laten doen, die hij wil afbeelden. Op deze wijze kon hij zich geheel geven aan de uitdrukking van gebaar en houding, de figuur is als het ware een telkens terugkeerend cijfer. Dezelfde methode paste, eveneens in een serie prenten, de Zwitser Fischer veel later toe, door beren (het dier is een soort symbool van de stad Bern) de rollen van menschen te laten vervullen. Zie zijn overigens levendige en het onderwerp welhaast uitputtende gymnasten-prent. Intusschen staat de kunstenaar stellig hooger, als hij, zooals Brueghel deed, zooals de oude Hollanders over het algemeen deden, wel degelijk in de menigvuldigheid van figuren blijft karakteriseeren.
Een waarlijk niet op te lossen moeilijkheid zou voor hem, die de zwemsport, op waarlijk kunstzinnige wijze en toch duidelijk, in beeld wou brengen, het feit zijn, dat bij het zwemmen de ledematen onder water behooren te blijven. De kunstenaars hebben zich die dubbele taak echter wel nooit zoo precies gesteld — onbekend als zij waren met den opzet van dit boek kunnen we hun dit niet euvel duiden — en zoo was er onder de vele afbeeldingen van baders en zwemmers bitter weinig van onze- gading. Is het overigens niet of de vlotte Fransche teekenaar van »Tous les Sports", die zich achter het pseudoniem O Galopp schuil houdt, ons in het ootje heeft willen nemen, en eens heeft willen laten zien, hoe weinig er te zien is van den zwemmenden mensch, en hoeveel van het water, waarin deze, behalve zijn stukje zwembroek en zijn hoofd, geheel verdwijnt?
Het hengelen is heel wat meer afgebeeld! Moesten we de echte heuschelijke zwemmers met moeite opdiepen, de hengelaars in soorten verdrongen zich voor ons, en we hadden gemakkelijk tienmaal zooveel van deze geduldigste aller sportslieden kunnen laten zien.



56
Zwemmen en hengelen worden niet officieel tot de watersport gerekend, hoewel ik wel eens zou willen weten wat ze zonder water zouden moeten aanvangen. Wij hadden onze reeks watersportprenten kunnen kruiden — of in casu pekelen — door illustraties met zeezieke of op andere wijze verongelukkende gezelschappen in roeiboot of jacht, maar bij een zoo klein getal als hier noodzakelijkerwijs plaats kon vinden, is meer gezocht naar een zoo veel mogelijk historische reeks. De watersport is niet oud, en het zou niet passen, hier de Grieken en Romeinen of de Phoeniciërs in hun karakteristieke vaartuigen af te beelden, of den Indiaan in zijn kano. Van het zeilen is het levendige gedoe in de open lucht de charme, en voor het overige behoort deze sport niet tot die, wier afbeelding van den kunstenaar dat oog voor actie vergt, dat wij hem hier het liefst zien toonen. Er moet iets onvoorziens en ongewenschts gebeuren, zooals op de prent van Raven HUI — een van de knapste der moderne sportteekenaars — eer wij de menschen hier in actie zien.
Het paard, met den mensch door Dürer het mooiste object voor den beeldenden kunstenaar geacht, is in onze collectie nergens het eenig onderwerp van belangstelling. Het is ons om het rijden te doen, om de rijsport, die, zooals Caran d'Ache het noemt, »la plus grande conquête de 1'homme" manifesteert. Behalve de serie, waarin de rijlessen van den Franschen koning Lodewijk XIII worden geteekend, is er bij ons die van den zeventiende eeuwer Dirk Maes, van wien we hier een Valkenjacht weergeven. De »peintre de la vie moderne", zooals Baudelaire hem noemde, de dikwijls als teekenaar zwakke, maar fijn impressionistische Constantin Guys heeft vaak ruiters en amazonen op zeer pittige wijze in hun actie weergegeven; de elegance van zijn menschfiguurtjes en de ranke kracht van zijn paarden is door weinig knapper teekenaars geëvenaard.
En nu komen we op de harddraverijen en wedrennen. De Hollanders, verklaarde realisten en levendige opmerkers als zij zelf s in de 18e eeuw eenigermate bleven, zijn, wat de uitbeelding van wedstrijden in het rijden betreft, andere naties vóór geweest. De harddraverij van La Fargue, waar de paarden juist ongeveer het doel hebben bereikt, is stellig één van de vroegste prenten met dit onderwerp.
De begin-negentiende-eeuwsche Engelsche prenten van Henry Alken genoten niet slechts destijds een groote populariteit, zij zijn nog steeds zeer gezocht en worden met grof geld betaald. Van een zuiver kunstzinnig standpunt is dit dwaasheid, want zij zijn niet bijzonder



57
mooi van teekening, staan beneden die van zijn vroegere en latere tijdgenooten als Rowlandson en Leech, maar het is mogelijk dat zij zeer vakkundig zijn. Alken begon naar verluidt zijn loopbaan als »huntsman", »studgroom" of »trainer" in dienst van den hertog van Beaufort, en kan dus zooveel verstand van paarden en van de jacht gehad hebben als weinig anderen-
De wedren van Eugène Lami geeft, op de wijze, die wij van den chroniqueur van het tweede keizerrijk gewoon zijn, een getrouw, bijna fotografisch' beeld van het wereldsch schouwspel, waarbij de eigenlijke paardensport veel minder dan bij Alken voor alles hoofdzaak is. Daarentegen merken wij bij Edouard Manet zoowel als bij Edgar Degas meer van den kunstenaar zelf, van zijn kijk op het geval, dat bij den één geheel kleur en toon, bij den ander geheel vorm is, beiden drukken stellig veel meer dan de anderen de beweging uit die van een algemeen standpunt den beschouwer frappeert, maar het is den sportsman misschien niet euvel te duiden, als hij aan het werk van Lami meer houvast meent te hebben, want juist voor hem is de impressie niets meer, de werkelijkheid, zooals hij ze weet te zijn, alles. Wanneer een machine snel in beweging is en de leek niets anders ziet dan een vormeloos complex van draaiende lichamen, ziet de kenner nog altijd de machine, zooals hij ze weet te zijn, en de impressionist zegt dus altijd maar een betrekkelijke waarheid wanneer hij de elkaar snel afwisselende beelden vaag weergeeft. Dit is een van de redenen, waarom de consequentie der futuristen, die geen enkelen vorm meer vasthouden of op zijn plaats houden, onzinnig is; de grenzen van wat wij waarnemen en wat wij weten dat er is, zijn niet vast te stellen, zoodat wij nooit kunnen zeggen: wij geven wat wij zien, om het feit te verdedigen dat wij iets verwards geven. Wanneer wij weten dat een paard vier pooten (of beenen) heeft, zien wij er nooit acht, of wij moesten dronken zijn, en kon al een fout in ons gezicht of een spiegel ons er acht toonen, dan is ons brein er bij om ons dat anders te vertellen.
Die duizendkunstenaar, de ongehoord productieve Gustave Doré, meester ook in het groteske, heeft in zijn grappig prentje van voortrennende jockey's op renpaarden een veel meer plausibele impressie gegeven van een vaart die het oog niet meer vasthouden kan, dan welke futurist het met zijn methode doen kan. Zie ook de overtuigende actie in Liebermann's polo-spelers.
De fiets is in dezen tijd een zooveel gezien artikel geworden dat



58
de kunstenaar die ze teekent dit, tenzij hij de opdracht heeft een bepaald merk te portretteeren, wel niet meer zal doen om te laten zien hoe ze er uit ziet, hoe ze werkt, maar om den berijder. Dat was anders toen de velocipède of het hooge rijwiel, en alle soorten die er tusschen liggen, nieuw waren en er nog allerlei glossen gemaakt werden op deze wijze van voortbewegen, of wel de prent alleen diende om haar te doen bewonderen. Het teekenen van een fietsend mensch gaat den kunstenaar dus allengs vlotter af, de actie en houding zijn hem meer vertrouwd, en hij komt er meer toe, de persoon van den fietser te karakteriseeren en ook zijn wijze van berijden aan kritiek te onderwerpen. Wat het automobielrijden betreft, het wil mij voorkomen alsof in de meeste gevallen de auto zelf voor den kunstenaar weinig bekoring heeft opgeleverd, en hij ze het liefst maar wat wegmoffelde, of zoo beknopt mogelijk aanduidde, waarbij hij vooral zijn aandacht wijdde aan de zonderlinge uitrusting van den chauffeur of de chauffeuze. De berijder van een motorfiets, met zijn kromme knieën en stijfstil gehouden beenen is een nog minder aantrekkelijk object
Dat het tournooi der middeleeuwsche ridders, dat het boogschieten en het schieten met geweer de kunstenaars hebben aangetrokken is begrijpelijk. Vooral ook om al wat er aan vast was, om het pubhek dat toezag, om de zeden en gewoonten die er bij op te merken waren. Wat het schermen betreft dat heel zelden in het openbaar en voor toeschouwers is geschied, dit is op zichzelf een zoo fraaie en gracelijke beweging, dat men zich verwondert het niet meer geteekend te zien; het is veel meer geteekend dan wij hier kunnen laten zien, maar in zijn niet sportieven vorm van het heuschelijk en ernstig duel, en kon dus dan hier niet meedoen.
De actie der lichamen bij het werpen of vangen van allerlei voorwerpen en met allerlei voorwerpen, schijf, bal, stok, racket, bat hamer, is van de vroegste tijden tot de allermodernste veel en boeiend uitgedrukt De naakte jongelingen van de echte en de latere klassieken, de boertjes van Teniers, de rococo-juffers en heertjes die Menzel bij het hoepelstokspel weergeeft, de lawntennissende ladies en gentlemen van du Maurier, bij allen is naar typeering der beweging gezocht maar een echt sportteekenaar als Charles Ambrose of als de veel vroegere Robert Seymour heeft dit nog met meer vooropgezette bewustheid gedaan. Robert Seymour was in zijn tijd, ongeveer 1820—40, de sportteekenaar bij uitnemendheid, maar dan de teekenaar van de Cockneysporten, zijn karakteriseering behandelt vulgaire menschen op een wijze



59
die zelf niet altijd van een tikje poenigheid is vrij te pleiten. Het is karakteristiek voor den tijd, dat het in zijn vele »Humorous Sketches" altijd de onbekwame, de dilettant-sportsman is, die geteekend wordt, de Londensche kantoorklerk of handwerksman, en dat hem altijd een malheur overkomt, de geheele serie lijkt meer op een waarschuwing aan het adres van knoeiers om zich niet op het terrein van de sport te begeven dan op een aanmoediging voor den beginner en een lof der sporten. Hierin ligt echter meer van den nog niet geheel verdwenen invloed der oudere, ruwere zeden en van den moedwilligen handtastelijken spot, dan een minder vriendelijke kijk op de sport zelf. Welk een verschil overigens met de schetsen uit onze dagen van Charles Ambrose en anderen! Zij zijn waarschijnlijk zelf sportslieden, geestdriftige zelfs, zij bestudeeren de houding, de speelmethode, de eigenaardigheden van een bepaalden speler; zij kennen het spel door ; en door, zitten er, zooals men het noemt, geheel in, en hebben waarschijnlijk geen belangstelling, eer weerzin voor den slechten, onhandigen en ruwen speler. Zij teekenen niet gaarne voor den door onhandigheden en kleine catastrofe's vermaakten leek, maar voor den sportsman zelf, die hun impressies controleert en er zijn eigene in hoopt te herkennen.
Bij du Maurier, de Franschman van geboorte, die de teekenaar bij uitnemendheid van de Engelsche society werd, zal men het spel weer op een andere wijze geteekend zien. Hier is het meer het geheel, dat de kunstenaar ziet, het geheele gezelschap, dat bij tennissen en croquetten zich vermaakt, flirt en converseert. Den slechten, den onverschilligen of luien speler, hem die eigenlijk voor alles behalve voor het spel zelf gekomen is, treft slechts een lichte, maar half gemeende spot; de teekenaar zelf acht het spel slechts een voorwendsel om te geven wat hij wil, een tranche de vie.
Wat ons in deze prentenreeks interesseert, is toch altijd of bovenal de mensch als beoefenaar van sport en spel, zijn houding, zijn bewegingen, zijn gemoedstoestand. De machine is dus niet — behalve in het geval van de fiets, waar inderdaad de geheele sport door de veranderingen van het instrument een ander karakter kreeg — het voorwerp van onze belangstelling.
De teekening van den dans, den dans buiten, moet voor den kunstenaar wel vooral beteekenen de uitdrukking van de vroolijkheid in de uitdrukking der beweging. Zet voor vroolijkheid vervoeringen ge komt misschien den geest in de Grieksche dansvoorstellingen nader,



60
maar de dans van boeren is er wel echt een van blijheid. In sommige gevallen, als bij den eierdans, is hij bijna een kunststuk, een tour de force, maar toch altijd een van bedwongen uitgelatenheid. Als de I8de Eeuwsche Fransche schilder, wiens kunst zooveel borgde van de gratievolle en luchtige dartelheid der Italiaansche schouwspelen, een dansfeest schildert, wordt de vroolijkheid elegant, opgemaakt en romanesk, terwijl eindelijk in de straatscene van Phil May de toon uitgelaten wordt, de pret spontaan, en de vroolijkheid overslaat tot jool.
Een overzicht, hoe beknopt ook, van de sport en het spel in de kunst, geeft ons, en dit is er het leerzame en boeiende van, te zien hoe een groot aantal kunstenaars, uit allerlei land en tijd, de werkelijkheid van het leven de moeite waard hebben gevonden om in hun werk neer te leggen. En tegelijkertijd laat het ons zien op hoeveel verschillende wijze, in hoe verschillende stemming, met hoe velerlei materiaal dit mogelijk is.



INHOUD.
INLEIDING
LOOPEN
Illustraties:
PL. I: Charles Bennett, A walking gentleman (penteekening).
Erich Grüner, Wandelaar (teekening).
Hans Burgkmaier, „Der Wettlauf" (gravure). PL. II: Adolf Oberlander, „TJnerwartete Wirkung" (teekening).
TURNEN
Illustratie:
PL. III: Henri Pischer-Hinnen, Turnplatz (teekening).
ZWEMMEN
Illustraties:
PL. IV: Henricus Hondius naar David Vinckebooms, „De Zomer" (gravure).
Nicolaas Maes, Badende Jongens (schilderij). PL. V: O'Galopp, La Natation (penteekening).
Bertall, A 1'école de Natation (penteekening).
D. Bueno de Mesquita, Rugby in het Zuiderbad (penteekening).
WATERSPORT
Illustraties:
PL. VI: L. W. R. Wenckebach, Zeilwedstrijd op het IJ (penteekening).
Simon Pokke, Zeiltochtje op het IJ (kopergravure). PL. VII: H. Sandercock, The boat race (penteekening).
Hans Bol, Ganzentrekken (kopergravure). PL. VIII: R. Seymour, „Now then Jem, let's show these gals how we can row" (teekening).
Louis Raven Hill, Trials of a Novice (penteekening). PL. IX: Willy Sluiter, Roeiwedstrijd (lithografie).
E. M. Eden, Motorjacht (schilderij).
HET RIJDEN \
Illustraties:
PL. X: Atheensche Ruiters, Parthenonfries (beeldhouwwerk).
Chrispijn van de Passé, L'instruction du roi en Pexercice 'de monter a cheval, enz. (gravure).
PL. XI: Constantin Guys, Gentlemen-riders (sepiateekening). Constantin Guys, Au Bois (sepiateekening).
Simon Pokke, naar P. C. la Pargue, Hardrijderij om den gouden zweep (gravure).



Blz.
PL. XII: J. B. Clermans, Harddraverij in het Bosch van Alkmaar (lithografie).
Thomas Rowlandson, Dr. Syntax losing his money at the races (aquatint). PL. XIII: Caran d'Ache (Emanuel Poiré), La plus grande conquête de l'homme (teekening).
Isaac Israels, Hide Park (schilderij). PL. XIV: G-ustave Doré, La course comme elle apparut a un spectateur, enz. (teekening).
Eduard Manet, Courses de chevaux (teekening). PL. XV: Max Lieberman, Polospel (ets).
Carle Vernet, La course (aquarel). PL. XVI: Renwagen (Grieksch beeldhouwwerk).
Renwagen (beschildering op een Attische roodfigurige Amphora). PL. XVH: Caran d'Ache (Emanuel Poiré), Four in hands (teekening).
Thomas Rowlandson, ill. uit W. Coombe: „An english dance of life" (aquatint). PL. XVHI: Edgar Degas, Avant la course (schilderij).
Eugène Lami, Courses de Chantilly (aquarel). PL. XIX: Trimolet, Une partie de campagne (ets).
"Wilhelm Busch, illustratie (teekening).
Isaac Israels, Ezelrnden (teekening). PL. XX: Caroline Naudet, Les plaisirs etc. des vélocipèdes (aquatint).
John Sturgess, „Not afraid of anything" (penteekening). PL. XXI: Ko Doncker, illustratie (teekening).
Antoon Molkenboer, Bekende tijdgenooten in het Vondelpark (lithografie). PL. XXII: Louis Morin, L'automobile au village (lithografie).
JAGEN EN VISSCHEN 39
Illustraties:
PL. XXIII: Dirk Maes, Valkenjacht (teekening). PL. XXTV: „Fyshinghe wyth an angle" (houtsnede).
Adriaan van Ostade, Hengelaars (ets). PL. XXV: Katsushika Hokusaï, Visschers (houtsnede).
G. Keating naar George Morland, „A party angling" (gravure). PL. XXVI: Amazzone Campidoglio (Grieksch beeldhouwwerk). PL. XXVII: Georgiana Bomers, Archery meeting (penteekening).
George Cruikshank, The Archer (ets).
SPORTIEF WAPENBEDRIJF. . 44
V Illustraties:
PL. XXVIII: Anoniem, uit: Joh. G. Bruchius „Edele en ridderlnke scherm- of wapen-
konste" (ets).
Lucas Cranach, Het Tournooy (houtsnede).
WERP- EN VANGSPELEN 46
Illustraties:
PL. XXIX: Anoniem, Volksvergnügen bei Nürnberg (gravure).
Romein de Hooghe, Maliebaan (gravure). PL. XXX: Mjron, Discuswerper (beeldhouwwerk). PL. XXXI: Adolf Hildebrand, Der Kugelspieler (beeldhouwwerk). PL. XXXH: Honoré Daumier, Jeu de Boccia (teekening).
Gustave Doré, Au jardin du Luxembóurg (teekening). PL. XXXIII: David Teniers D. J., Balspelende Boeren (ets).
Romein de Hooghe, Boulegrin met des Konings Thuyn (gravure). PL. XXXIV: Peter Rollos, Vita corneliana emblematibus (kopergravure).
Riqhard Doyle, A morning party (penteekening). PL. XXXV: „De ouwe griep", zilveren kaatsbal.
Adriaan van de Venne, illustratie uit Jacob Cats: „Spiegel van den ouden en nieuwen
tjjd" (gravure).



Blz.
PL. XXXVI: Adolf Menzel, Das Reifspiel (schilderij). PL. XXXVII: Robert Seymour, Cricket (penteekening).
George Du Maurier, Croquet (penteekening). PL. XXXVIII: Charles Ambrose, Cricketer (teekening).
Charles Ambrose, Tennis-player (teekening).
George Du Maurier, Tennis (penteekening). PL. XXXIX: A. Miranda, Tennisspeler (penseelteekening).
W. S. Gilbert, The phantom Curate (penteekening). PL. XL: Hockey, uit Pigouchet's Horae ad usum sacrum (houtsnede).
Adolphe Willette, Au golf (penteekening).
KINDERSPELEN EN VOLKSVERMAKEN 51
Illustraties:
PL. XLI: Pieter Brueghel de Oude, Kinderspelen (schilderij). PL. XLTI: Karl Itschnor, Das Stöcklispiel (schilderü).
Pieter van der Borcht, Kinderspelen, door apen voorgesteld (gravure). PL. XLIII: Henri Fantin Latour, Sarah la Baigneuse (lithografie).
Randolph Caldecott, The see-saw (teekening). PL. XLIV: Henri Alken, Bullbaiting (aquatint).
Don Francisco José de Goya, plaat XI uit: La Tauromaquia (ets). PL. XLV: Joh. Theodoor de Bry, De Eierdans (gravure).
Reliëf uit Herculanum (beeldhouwwerk). PL. XLVI: Maurice Boutet de Monvel, Rondedans (teekening).
Gaston la Touche, Avondfeest (schilderij), PL. XLVII: Laurent Cars naar Jean Antoine Watteau, Fêtes Vénitiennes (gravure).
Phil May, How the poor live (teekening).
DE LUCHTVAART 54
Illustratie:
PL. XL VELT: A. Devambez, La course a la gloire (teekening). SLOTBESCHOUWING 55
PRENTEN IN KLEUREN.
Fanoiulla Corriera, Grieksch beeldhouwwerk tegenover 1
„De Regenboogklasse"; naar een aquarel van H. C. A. van Kampen . . „ 17
Polospel; Perzische miniatuur op 33
Visschertjes, uit: „Under the Window", door Kate Greenaway „ 40



7X