... EPISTOL^B JACOBI BONTII
SIGEJLUM BONTII
BATAVIA APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXI.



mi









EPISTOL^E JACOBI BONTII
BATAVIA! APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXI.



3





















ERNFESTEN VOORSYENIGEN, ENDE HOOCHGELEERDEN HEERE
Mr. WILLEM BONTIUS
OPPERSCOUT DER STADT
LEI] DEN
MARTI 1 10 1631



0



Anno Saluris Humanae 1631.
harissime frater, cum ultima classe e patria (iteras tuas accepi, quaemihi
^—-' gratissimae fuerunt,- vellem ut crebrius ad me permearent: sed excuso serias occupationes tuas ut mihi scribit Isaacus Vinshemius, quondam affinis meus: nam mihi mors eripuit hoe anno elapso uxorem meam sororem eius, quae e saevis cruciatibus cholerae, quae hic aeque timetur quam pestis, post languorem octo dierum e vivis discessit, quod aegerrime <ut decet> tuli, atque iis, qui mecum idem experti sunt, opinionem de eo relinquo/ circiter mensem ante eins obitum creaverat me Dominus noster Gubernator Jacobus Specx advocatum fisci in Indiis nostris, quod munus etiamsi onerosum sit tarnen honorificum est, et secundum gradum ab Indiae consiliariis solet tueri/ faxit tantum Deus, ut ad salutem animae meae ac reipublicae nostrae utilitatem hanc provinciam exornem. Multa quidem acerba mihi in his locis accidêre: sed credo fortunam malis meis tantisper defatigatam vultum meliorem coepisse ostendere: dum telis suis in me probe confectis ego ei medium digitum coepissem ostendere. Cum autem pro dignitate reipublicae tuendae opus esset ampliorem familiam alere, necesse mihi fuit me tertio matrimonio illigare, ut esset quae praesset rei familiari ac domesticae, itaque bonis avibus cum consensu ac approbatione Domini nostri Generalis conjunxi mihi viduam D. Joannis Cavalerii, olim hic verbi divini praeconis, de cujus mulieris honestissimis ac vita inculpata nil addo, ne videar nimis parum dixisse. Tantum ego hoe reiicio in iudicium Doctissimi ac clarissimi viri D. Antonii Walaei S. S. Theologiae apud vos professoris, in cujus sinu meus antecessor quasi educatus est. Attenta est ad rem, et si mihi Deus vitae spacium largitus fuerit, causa mihi érit, opes honestas conquirendi: nam hoe avertat summus Deus ut ego vel concussionibus ditior studeam evadere, vel corruptionibus succumbam: nam in his scopulis naufragium fecisse video aliquos, quos enumerare animus mihi non est, ne videar illorum malis insultare. Cum certum mihi sit eandem mentem retinere in secundioribus meis rebus, quam coactus sum praestare rebus accisis ac ad ruinam meam tendentibus, et cum nil stabile in mundo videam, illud tempus vitae reliquum quod mihi restat, quod subtrahere negotiis publicis quivero, studebo quam composite cum uxore et liberis traducere, nam paucis mensibus elapsis rursus fortunae insultum passus sum, dum mors mihi eripuit maiorem natu filium Joannem Bontium, qui ex morbillis seu exanthematis istis puerilibus obiit, quae hic non secus ac in patria statis a Deo temporibus populariter grassantur. Minor natus <qui mihi iam solus restat) Cornelius quamvis eodem malo detentus fuerit, viribus valentior evasit. Certe satis dolenda mors ea mihi accidit, praesertim cum reputarem mecum tempus illud praeteriisse, in quo mihi aliquamdo objectum tuit me liberos meos in spem esuritionis educare: sed quid agas, calcanda semel est via lethi, serius ocius vix sapientis referre puto / si modo Deus mihi spacium vitae dederit et bonam mentem, superavi omnem meorum fortunam. Sed desino magnifice me inferre: Sed credo siquis me in tenebris conspurciat, globo servorum ac militum stipatorum abstineat si sapiat manum. Sed omisso ioco mittimus ego et uxor mea uxori tuae ulnas aliquot linteaminis indici, atque id quidem concessu superiorum, plura missuri nisi id prohibitum esset lege ac ego facile cavebo, ne inimicis meis in hoe ansam praebeam male de me sentiendi, loquendi licentiam concedo, quando id prohibere nefas, ac dummodo ego dominis meis placere queam,



pforare cos iubeo. Caeterum armatus adversus quoscunque fortunae ictus conscientia tutus reliqua unius omnia aestimemus assis. Hox interea obnixe a te peto, si quid fraterni in te sit animi, ut diploma a Dominis Septem decem viris negotiis indicis praefectis impetres, ut liceat mihi quotempore libuerit hinc in patriam cum liberis et uxore migrare, non quod sit mihi animus eo redire, nisi re bene confecta: sed ut aliquando vos invisam incolumes: nam dulce est in patria mori, quamvis nee ego de eo admodum sollicitus sum: nam id soium, quod mihi initium bene ac composite vivendi praebuit, dum ex inauspicatissimi prioris matrimonii iabyrintho extricatus essem, etiam in omnem eventum sepulchri spatium non invidebit. Matri nostrae vascula aliquot porcellana mitto, quam mea de causa exosculare, et si quid turbarum inter vos sit, rogo te ut pro iudicio tuo id sedes, scio ego me nullius rei aeque desiderio teneri, quam ut illam aliquando incolumis complectar, quod ob extremum senium credo fata nobis invidebunt. De rebus indicis nihil scribo, quod omnia hic bene sunt, sub imperio Domini Nostri Gubernatoris, Jacobi Specx, cujus auspicüs bene merita urbe matarami minas facile contemnimus, rege ban tam i nobis quoque amico vel certe fidem simulante, quod omnibus mauris ac mahumetanis in more positum sit foedere utilitate metiri. Ille interea hoe scit si nos opprimeremur, se in summo periculo versaturum: nam cum mataramus omnes regulos in Java vel subditos habeat, vel tributarios, praeter regem bantamensem, si illud obstaculum, quod nos ipsi arce ac civitate nostra turn navibus obiicimus, dirutum foret, bantamenses ille facillime suis copiis subderet. Porro si tibi idem animus erga me est ut fuit, quoniam scribis te de faecunditate uxoris tuae non bene sperare, ego tibi meum filium Cornelium offero unicum, tam quod sperem eum melius ibi posse educari quam in militari hoe solo, et si velis eum tibi mitti rescribe cum primis navibus. Uxori meae unica filiola est posthuma, Joanna nomine, pulchra duos annos nata, et ut videre est in ea aetate, bonae indolis. Filius Domini professoris Linderhausen huc ad nos venit ac signifer factus est a Domino Generali, et videtur iuvenis bene moratus, et ei ego bene faciam, si modo bene se gerat, valetudinarius est ex longo itinere et aëris mutatione: sed extra periculum ut confido. Pater ipsius ac reliqui professores amici nostri poterunt mihi aliquando vicem reddere reduci, nam nisi animus me fallit puto ego meis exoticis Indicis hoe effecturum, quod nee Garcias ab Orta nee Chr. a Costa, neque Menardes nee quisquam alius <pace tarnen eorum dixerim) praestavit. Ut, si dignus post videar iis, professoratum in medicina meriturus sim, quam seis cum apud vos essem quam ob causam mihi praereptus fuerit. Habui ego hic penes me Adrianum Min ten, cognatae nostrae Annae Screveliae filium, cui cum ego ex animo bene vellem, ille se ipsum praecipitavit in vitae genus dissolutum, et nisi meis precibus ereptus fuisset, cum primis navibus in patriam sine stipendio missus fuisset/ concessit itaque mihi Dominus Generalis, intercessu amplissimi viri Domini Antonii van Diemen consiliarii In diarum, cum hac classe iam reducis <cui viro ego meam fortunam debeo rogoque obnixe, si ullo modo usu venerit, cum eo amicitiam colas / nam ego, etiam si hinc absit, omnia bene apud Dominos meos de eo spero pro me. Adrianum itaque aliquot tempus intra aedes meas recepi, ubi exotica mea depinxit: verum, cum in anteactum vitae genus relabi caepisset, ego ei honestum locum extra aedes meas feci habere apud Joannem van der Voort, Regentem nosocomii nostri, qui cum multis de causis et praesertim mea ad quaedam ipsius vitia connivisset, ego sub finem temporis, quo reditum in patriam ipsi impetraveram a consiliariis Indiae, rursus in aedeis meas recepi:



sed innata sua ad male agendum natura patientia mea abutens, rursus in ganeum aliquo illapsus est, itaque ego metuens ne ille mihi aliquid dedecoris daret, praesertim cum post tres aut quatuor dies naves in patriam hinc soluturae sirit, misi eum ad navem, ac jussi nautam ut ipsum nullo modo in terram rursus descendere pateretur, praesertim cum minatus sit se veile occulte hic manere, nescioquid frivoli causatus de navi Leaena, et melius erit ut ille artem suam pictoriam in patria exerceat, quam ut ille mihi hic damnum et dedecus det et sic me summo metu liberet: nam posthac non patiar. a talibus bonam fortunam ac tranquillum animum meum interturbari. Nil amplius addo, materia hic deficiënte. Saluta a nobis plurimum matrem, uxorem tuam charissimam, cognatas cum suis maritis, D. Moerbergium, et D. Bylium <si adsit) nam audio ipsum Alcmariam migrasse. Vale charissime frater.
Tuus Frater
J. BONTIUS.






Laus Deo 1631 Batavia.
Mon frere, nae groetenisse dyene dese, dat ick noch cloeck sij Godt lof, den achsten Junij 1630 is mijn tweede huijsvrou Sara Gerardi in den Heer gerust door een vehemente cholera, dye hier so seer regneert als de pest tot onsent, wat verandering my dat in 't gemoet veroorsaect heeft laet ick dije ordeelen, die diergelyke geleden hebben, te meer terwijl mijn heer de generael van Oost Indien Jacob Specx my omtrent een maent te voren gecoren had tot advocaet fiskael van Indyën, 't welk ick nu al ontrent een jaer bedyent heb, godt geve dat ick tot myn siele salicheyt ende tot den meesten dyenst van myn heeren meesteren daerin mach continueren, wat dit ampt in heeft, heb ick liever, dat u een ander rapporteer, dan dat ick tegens mijn natureel soude scynen mijn selven te vanteren, 't is so veel, dat ick na geen hoger en sou willen trachten, ende dat ick nu een der fortuijn egal mijn broederen, so niet gepassert ten minsten geegaleert heb, ende also ick heb nae costume myn familie moeten vermeeren ende ick my bevond met twee kinderen, daer van de educatie alleen meest op mijn vrou gestaen hadde, oock dat ick om de menichvuldige publijcke occupatien op myn particulier niet so seer letten en konde, heb ick met mijn beste vrinden te raden gaende, mij ten derden <male> in huwelycken staet begeven, ende heb met consent van mijn Heer den generael getrout de weduwe van saliger memorie D. Joannes Cavallier in sijn leven predikant alhier, dye een dochterken heeft na haers vaders doot omtrent seven maenden geboren, nu omtrent de twee jaer out, een vrou sonder reproche, eerlyck en van wiens deuchden het beter is te swijgen, als te weynich te seggen, my alleen refereerende aen het oordeel van den hoochgeleerden heer Antonius Waleus professor in de godtheyt tot den welcken haer man gewoont heeft. Wyders in goeden vrede levende so heeft het godt belyeft mij wederom te besoecken mij in syn ryck onthalende myn outste soontkien Jan Bontius vande kinderpoxkens, dye hier op sommige tyden so seer naer advenant regneren als int vaderlant, 't is mij weder een droeve doot geweest dan terwyl het van godt gestiert is, moet het patientelick nemen.
Nieus en is hier niet, dan dat het scijnt dat die Mataram ons weer is dreygende met syn comst, dan hebbende door de voorsichticheyt van den hr Generael tegenwoordich een wel voorsyen casteel ende gemunieerde stadt syn wy hier wel getroost, en sullen hen ten derden male wel verwachten.
Voorders is mijn seer ernstig bidden op UI., dat terwijl daer een Edict van die heeren meesteren is gecomen, dat niemant hier getrout synde met syn familie na het vaderlant en mach vertrecken dan met consent vande Seventhienen aldaer, so bid ick UL, dat gij niet en laet ten aldereersten te procureeren, dat gij voor mijn ende mijn huysvrou ende kinderen licentyn in scripte syen te vercrijgen om na huys te mogen keeren naer ons belyeven: niet dat myn intentie int minsten is mijn goede fortune te verlaten maer op dat in alle voorvallende ongelucken van wereltse saken een recours moge hebben tot het vaderlant, dit recommandeer ick u ten hoogsten 't welk ick mede aen mijn broeder den officyer heb gescreven, dan ick weet dat gyl, beter benaerstigen cont, dit cont gy ons met de eerst comende vloot bescicken. Myn huysvrou Maria Adams stiert aen u vrou mijn beminde suster Maria Bontia een stuxken Indisch linden sult het belyeven in danck te nemen, souden wel wat meer stieren, dan sou myn here daerom niet derven importuneren



als wesende een hooftofficier die dese sendingen moet helpen tegenstaen/ maer wij sullen 'taller gelegentheyt het goed best doen, wij stijeren aen haer broeders elcx een stuxken diergelyck lijnwaet als mede aen de huysvrou van myn broeder den officyer, met elcx eenen particulieren brief, maeckt toch so wel dat het bestelt mach worden. Ick souden aen die heeren meesters voor dit jaer mijn exotica gestiert hebben, dat is bescryvinge van alle bomen planten cruyden ende gedyerte ende andere vreemdichheden in 't vaderlant niet bekent, na het leven met figuren afgeteykent, daer in door toestaen van mijn heer den Generael gebruyckt heb Adrieen Minten, de soon van onse nicht Antieken Screvels, suster van ons cousyn Professor Servatius. Ick had het goet met hem voor, ende soude hem buten twyfel wel te wege geholpen hebben, dan hy heeft hem verlopen, daerom ick oock syn verlof om na huys te trecken voor hem van myn meesteren becomen heb, mach syn, dat hy met syn scilderen beter int vaderlant doet, wy en syn hier sulcke costelycke scilderen niet van node / ick heb daer van mede aan myn broeder den officier gescreven. Ick stier myn moeder eenige porceleijne copkens, met een parlemoer kanneken met coper gebonden, daer bij twee paer parlemoure commekens ick hoop (so sy noch in het leven is) dat het haer sal vermaecken: so Godt haer in syn ryck heeft gehaelt sult gy voor u behouden. Cust se van mynentwegen dusentfout/ Ick wilde mede wel dat gy by Waleus, daer ick mede particulier aen scryff, ende ander goede heeren vryenden toeleyden, dat ick mocht na mijn lang ende moeyelick swerven, eens 'thuys comende een professoraet inde medicynen becomen 'Twelck ick niet en twyfel of sal door mijn Exotica daer yets in meriteren. Want zonder roem nochtans geseyt so een heeft a Costa, noch Monandys, noch de beste van haer allen Garcias ab Orta, in welcken ick oock eenige notas gescreven heb, int vierdepart so veel gedaen, als ick in desen deele gedaen hebbe, daervan ick gaern het oordeel vande geleerden sal verwachten. Mijn hart tuycht mij dat wy malcander noch weer sullen syen, maer ick en com niet weer als re bene gesta, daer ick in verhoop eerlicke middelen toe te hebben. Groet my u huysvrou, myn moeder, broeder nichten ende haer mans suster, mitsgaders u vader ende moeder ende Verdere goede vryenden inde beste form. Ick heb een magnifycke bibliotheek wel by de twee duysent boecken meest uytgelesen autheuren, so dat ick de beste occasye heb om iet fraeijs te doen als ick oyt in Europa soude connen becomen hebben, 't welck oock mijn hoochste solaes in melancholien is, dye myn natureel altemeth so wat innemen als ick begin op de vorige dingen te dencken. Dan naest Godt is myn meeste vermaeck myn vrou en kinderen.
Onse Comelis can prefect maleys ende Portugys spreecken can redlick lesen, heeft een cloeck verstant. Godt geeft dat het hem tot salicheyt mach gedyen. Mijn broeder den officier heeft my in syn vorige bryeven gescreven, dat hy bynae despereerde vande vruchtbaerheyt van syn huysvrou, so hy het op mij begeert sal hem onse Cornelis overstyeren om dat ick te bet verseeckert mocht weesen dat hy wat leren mocht, daer hy hem frier of morgen mocht mede erneren, 't sy studeren, scilderen ofte yets anders eerlix man facture, daer hy sou bequaem toe geordeelt wesen, so con hy by syn leven goet doen en so een grote fortuyn als hy heeft ende syen of hy het meriteert, hem ten deele so hy scryft erfgenaem te laten. Myn huysvrou ende ick groeten UL. met myn suster van harten.
tuus et suus frater JACOBUS BONTJUS.



WIJSE DISCRETEN HOOCH GELEERDEN D. JOANNES AN GILLIS DOCTOR IN BEIJDE RECHTEN MIJN BEMINDE SWAGER TOT
Met een casken geteykent
I. A N G:
LEIJDEN
MARTIJ 10 1631






Lof godt Wt Batavia 1631.
Beminde swager naer groetenisse dyent desen, dat al hoewel LIL. mij onbekent is, so brengt nochtans de verbintenisse des houlix tussen mij, ende UL. suster Maria Adams mede, dat ick al haer vryenden van harten beminne, ick ben met haer nu al by de ses maenden in den huweiycken staet vergadert geweest, god geve dat het lang tot onser syelen salicheyt mach continueren, haer dochterken Joanna Cavalier is, Godt Lof noch gesont. Wy stieren UL. een stuxken Indiaens Lynwaet, een beginsel van onze onderlinge vruntscap, ende swagerscap. dye wy so lang als wy hier in Indyen syn met scryven behoren te onderhouden, t weick aen my niet en sal gebreken verwachtende vanU. L. het tselfde, tot ter tyt toe dat wij eens met Godt in het vaderlant den andere mondeling mogen spreecken ende naeder kennisse maecken. Waer toe ick seer ernstich aen mijn broeder den officier, ende aen mijn swager de secretaris van Soeterwou, Joannes Angillis heb gescreven, dat sy by de camer van seventyen, sullen licentys soecken te becomen, dat wij werom met on kinderkens mogen naer Hollant keer en, ick heb mede maer een soontjen, nu over de ses jaren out, want over etlicke maenden, is my het outste van de kinderpoxkens gesturven, myn huysvrou ende ick styeren mede dergelycke twee stuxkens lynwaet aen U. L. andere twee .broeders ende mijn swagers Peter, en Antonij Adams Dye U. L. desen brief mede sult medelen bidde U. L. altsamen dit in danck te willen ontfangen, wy soude wel yets meer gestiert hebben, dan also het sonder consent van onse heeren niet en mach gescieden, op de verbeurte van hetselve goet, ende ick als hooftofficier, ende fiscael, over sulx gestelt sy om alle insesten tegen te staen derve haer voor desen tyt niet meer lastich vallen, sullen het alle raers verbeteren. Voerders van nieus is hier niet anders, dan dat wy binnen de drye jaeren tyts, tweemael belegert syn geweest van de Javanen, dye wel over de hondert duysen sterek syn geweest, dan sy syn met Gods hulp werkelick afgeslagen, so dat sy met scanden hebben moeten terug keren. De Keyser van Java dye sy den Mataram noemen dreycht ons weer te comen bestoken: maer so wy hem tegen gestaen hebben daer wy maer bycans een open vleck hadde, hopen wy hem wel weder te staen, synde so het casteel, als oock de stadt, en syn volle fortificatijn. Sy moeten meest ter see comen also het gevaerlick is te lant voor haer te reysen want sy wel vyftich mylen van ons gelegen syn om de hoge bergen, bossen, ende vervaerlycke moerassen dije tussen beyden syn, mitsgaders de Tygers dye hier bij menichte syn: maer onse jochten leggen en cruysen op de zee voor de voornaemste rivieren van Java, so dat wij <Godt te voorsten) niet veel noots en sullen hebben. Hiermede beminde swager gaen wij U met U familie, de genaden des alder hoochsten bevelen. Datum anno 1631 febr. 3e.
U.L. dyenstwilligen broeder J. BONTIUS fiscael in Indyen.
Ick soude mede wel gescreven hebben aen de andre broeders ende hare huysvrouwe, dan UL. vertrouwende dat gij haer desen sult mededelen, ende ick niet anders aen haer en soude connen scryven als hetgeen ick airede aen



♦
UL. gescreven heb so bid ick haer dat int goet te willen nemen ter gelegender tyt sullen wij te U lyeden van alles breder scrijven, verwachtende oock het selve van UL.
Het Casken dat ick par desen mynen gewesene knecht Mathys Stiere si geteykent LANG: daer in syn seven stuxkens lijnwaets daer van behaiven den officier mijn broeder, Ende broeders van myn huysvrou noch sal hebben Lysbeth Pelaerts twee in de Bogaert steech, dyn ick mede scrijff, dat daer een van sal bestellen aen Marytjen Samuels haer speelnoot. Doet doch mijn knecht Mathijs brenger deses toch goet: want hy my wel ende getroulick gedyent heeft is oock van eerlycke wel bekende ouders hy sal U van mijn conditiën alles breder mondelinge onderrichtinge doen, so gij ijemant te scryven in U cantoor van doen hebt sou U connen dyenst doen, tgeen gy aen hem doet sal het voor my gedaen houden. Ick heb mede een brief aen Adr: Servaes gescreven ende mede een stuxken linden voor onse Clara nichte syn huysvrou, om dat sy my door vrinden sou mogen procureren een licentyn brief voorst om in alle occasyn my daer mede te prevaleren.



Toevoeging aan de brieven van JACOBUS BONTIUS in oorspronkelijke text, ten deele in fac*simile, uitgegeven door de N. V. G. Kolff Co. te Weltevreden en door haar aange» boden aan de Leden van het Vierde Congres der Far Eastern Association of Tropical Medicine, gehouden te Batavia van den óen tot den 13 den Augustus 1921.
De schrijver dezer brieven is de oudste geneesheer der Oost-Indische Compagnie, wiens geschriften voor ons bewaard zijn gebleven en ook nu nog hunne waarde hebben.
Hij werd te Leiden geboren in het jaar 1592, als jongste zoon van den toenmaligen Hoogleeraar in de Geneeskunde Gerardus Bontius en diens echtgenoote Jacoba Jansdr, uit welk huwelijk ook nog geboren waren Regnerus Bontius <i57Ó*i623>, eveneens Hoogleeraar in de Geneeskunde en opvolger van zijn vader en tevens Lijfarts van Prins Maurits en Willem <Guilelmus) Bontius <i5o8»i64Ó> Hoogleeraar in de Fakulteit der Rechtsgeleerdheid, en later Opperschout te Leiden, alsmede nog een zoon en drie dochters van wie er een Maria heette, aan wier echtgenoot een der brieven gericht is, nl, welke ook in het Duitsch, Engelsen en Fransch vertaald werd doch wiens naam mij niet bekend Is.
Jacobus werd den 5en Mei 1604 als student te Leiden ingeschreven, en promoveerde aldaar tot Doctor medicinae den 22sten Juni 1614, waarna hij zich daar tevens vestigde, en blijkbaar is blijven wonen, want wij weten, dat hij daar in 1624 en 1625 een pestepidemie heeft meegemaakt. Hij zal daar ook getrouwd zijn, want wij weten uit den Latijnschen brief, welke in fao simile werd opgenomen, dat zijn gaan naar Indië hem bevrijd heeft uit het „doolhof van zijn allerongelukkigst eerste huwelijk".
Blijkbaar stond hij toen reeds in Leiden zeer hoog aangeschreven, want in dien zelfden brief heeft hij 't erover hoe een Professoraat in de Geneeskunde indertijd, toen hij nog in vaderland was, hem ontgaan was, om een reden, die zijn broeder Willem bekend was. Zou dat wellicht ook in verband gestaan hebben met dat huwelijk?
Hoe aan dat eerste huwelijk ten einde gekomen is, of door echtscheiding, of door overlijden van zijn vrouw weet ik niet, maar de wijze waarop hij over dat huwelijk schrijft, maakt het eerste/ of althans een overlijden voor zijn vertrek naar Indië wel waarschijnlijker, hoewel Pop in zijn: „De genees» kunde hij het Nederlandsche zeewezen" mededeelt, dat Bontius met vrouw en kinderen zich inscheepte op 't schip „Vianen', dat deel uitmaakte van de vloot, waarmede Jan Pieterz. Coen naar Indië kwam, ten aanvaarding van zijn tweede Landvoogdij. Volgens den juist aangehaalden autheur, zou Mevrouw Bontius echter gestorven zijn aan boord op de reis naar Indië, voor het bereiken van de Kaap de Goede Hoop.
Hoe dit ook zij, Jacobus Bontius werd den 24sten Augustus 1626 door de „Heeren XVII" aangesteld tot doctor, apotheker en opzichter der chirurgijns in Indië, en vertrok daarheen den ïgen Maart 1627, terwijl hij eind Augustus van dat jaar daar aankwam. Uit zijn geschriften blijkt, dat hij hoogstwaarschijnlijk eerst een reis door de Molukken gemaakt heeft, maar de beide



belegeringen van de nieuwe stichting Batavia nl. van 22 Aug. 1628 — 3 December van dat jaar, en van 21 Augustus tot 2 November 1629 heeft hij te Batavia doorgemaakt, en in den tusschen gelegen tijd hebben zijn vrouw en zijn kinderen, evenals hij zelf ziek gelegen aan koorts, dysenterie en beri-beri, gedurende 4 maanden. Het blijkt hieruit, dat hij dus weer hertrouwd was/ zijn tweede vrouw heette Sara Gerardi, die, zooals uit deze brieven blijkt den 8sten Juni 1630 aan de cholera overleden is. Eveneens blijkt daaruit, dat hij een maand te voren benoemd was tot: Fiscaal in Indië, terwijl hij van 15 Oct. 1630 tot 18 Januari 1631 „provisionelijk" het ambt van: Baljuw vervulde. In het begin van 1631 hertrouwde hij voor de derde maal met Maria Adams, weduwe van den aan een heftige dysenterie i> overleden Predikant Cavallier, wiens dood en ziekte Bontius in een zijner werken beschrijft.
Hij was toen nog in het bezit van twee kinderen, Jan en Cornelis, van wie de eerst genoemde, de oudste, korten tijd daarna aan pokken, of zooals het in den Latijnschen brief heet aan de mazelen, stierf, terwijl de jongste Cornelis in overeenstemming met de plannen, omtrent hem in de brieven vermeld, blijkbaar, bij het overlijden van zijn vader, reeds naar zijn oom Willem vertrokken was in het vaderland.
Dr. Jacobus Bontius overleed te Batavia den 30sten Ncvember 1631.
Zijn werk, dat hij aan zijn broeder Willem heeft opgedragen, werd door dezen in 1642 voor het eerst uitgegeven te Leiden bij Franciscus Hackius.
Het droeg tot titel:
Jac.Bontii in Indiis Archiatri de Medicina Indorum Lib. IV.
1. Notae in Garciam ab Orta.
2. De Diaeta Sanorum.
3. Methodus Medendi Indica.
4. Observationes e cadaveribus.
Voor de verdere uitgaven neem ik de vrijheid te verwijzen naar mijne „Historische schetsen", Javasche Boekhandel en Drukkerij, 1921, en naar de bij de firma G. Kolff Co, uitgekomen, door mij verzorgden herdruk van het reeds aangehaalde werk van Dr. G. F. Pop/ en Dr. C. Swaving, ter nagedachtenis van Jacobus Bontius <Nat. Tijdschrift voor Ned. Indië, deel XXX>.
Bontius was, niettegenstaande hij herhaaldelijk het bewijs levert, dat hij niet aan de kwaal der wetenschappelijke menschen van zijn tijd: de lichtgelovigheid ontsnapt was, ontegenzeggelijk een hoogstaand man, met ruimen blik en breede opvattingen, die waard is in de herinnering der menschheid te blijven leven.
Ook hierover kan men het noodige vinden in die juist genoemde werken.
Wel is het nog van belang hier op te merken, hoe zijn karakter terug gevonden wordt in dat van zijn vader, den ouden Professor.
Van hem getuigt Luiscius in zijn „Algemeen Hist. Geogr. en Geneal. Woordenboek, 1725, in voce:
„Hy was een yverig vyand van alle veinzery, schynheiligheid, en gemaakte „gods-dienstigheid, en pleegde te zeggen, dat de religie noodzakelijk was, „doch dat de uiterlyke gedaante der religie, als er geen grond van deugd „was, doorgaans diende om een verdraait inborst en allerlei verhole Iasters te „bedekken. Dit verhaalt Melchior. Adam. <in vit. Med. Gerrn.) dus luidende „woorden van dien schryver: ,/reiigionem esse necessariam, diebat, solam verö „eius speciem, si absit virtus animi ut plurimum conversi ac contecti vitiis
i) Waarbij blijkbaar typhus exanthematicus Wam — v. R.



„asylum esse". Hy was in de boeken der geneeskonst niet min ervaren als „in de oeffening, en weinige artzen zegt Adam hebben zoo=vele zieken genezen. „Hy bezogt de armen zoo neerstig als de vermogenden. Hy was in de Grieksche „tale zeer grondig ervaren/ Hippocrates en Galenus las hy steeds in hunne „oorspronkelyke talen. Hy las ook de werken van Plato, Maximus Tyrius, „Nemesius en op het einde van zijn leven Augustinus Steuchus, de perenni „sapientia, met een grote graagheid. Hij is den 15 Sept. 1599 in den ouderdom „van 63 jaren (juister is 62 jaren, 6 maanden, 6 dagen zooals op zijn grafschrift „aangegeven staat v. R.) aan een maagziekte gestorven.
„Gerard Bontius hadde zeer veel geschreven, voornamelyk over Hippocrates, „maar wilde nooit eenige zyner schriften in 't licht geven / hy pleegde te zeggen, „dat de wereld aan gene boeken maar aan geleerdheid gebrek had." En deze karakteristiek moge nog aangevuld worden door wat Jacobus Kok schrijft in zijn „Vaderlandsch Woordenboek" 2e dr. 1787: „In het algemeen wordt van „hem getuigd dat hij een geleerd man, en in het stuk van den Godsdienst zo
„verre van bijgeloovigheid als van onverschilligheid af was Verder
„was hij in zijn omgang openhartig en zonder de minste verwaandheid. Zaaken, „waarvan hem de reden onbekend was, geloofde hij niet, doch van de „verborgenheden van den godsdienst was hij gewoon te zeggen, dat het voor ,,'t menschdom een geluk was dezelve niet te kunnen bevatten".
Inderdaad deze karakteristiek schijnt mij toe, ook geheel op onzen Jacobus van toepassing te zijn.
Een kort woord over de brieven.
De origineele brieven berusten in het Rijksarchief te 's Gravenhage, waarvan ik door de welwillendheid van den Rijksarchivaris en van Dr. de Hullu doordrukken kreeg, bij de transcriptie waarvan de Landsarchivaris te Batavia Dr. F. de Haan zoo vriendelijk was mij behulpzaam te zijn. Aan hem is ook te danken, dat een foutieve Latijnsche constructie in het origineel: rogo ut te pro iudicio tuo id sedes verbeterd werd in: rogo te ut pro enz.
Daar de brieven alle in den zelfden tijd geschreven zijn, en ongeveer den zelfden inhoud hebben, liet ik slechts een daarvan laten vertalen in het Duitsch, Fransch en Engelsen doch alle werden in de oorspronkelijke taal getranscribeerd, terwijl de Latijnsche in Faosimile-druk werd gegeven, zooals ook 't geval is met de onderteekeningen der beidé andere brieven.
Moge dit boekje een welkome gave zijn voor de Congresleden: dan is de schenkster voldaan, en ik eveneens, omdat, naar ik hoop, de piëteitsvolle herinnering aan dien ouden ambtsbroeder daardoor verlevendigd zal worden!
L. S. A. M. von ROMER.
WELTEVREDEN, 24 Juli 1921.



■









EPISTOLiB JACOBI BONTII
SIGILLUM BONTII
BATAVIA^ APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXI.












EPISTOL^E, JACOBI BONTII
BATAVIA APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXI.






L_


















ERNFESTEN VOORSYENIGEN, ENDE HOOCHGELEERDEN HEERE
Mr. WILLEM BONTIUS
OPPERSCOUT DER STADT
LEIJDEN
MARTII 10 1631






Anno Salutis Humanae 1631.
Charissime frater, cum ultima classe e patria literas tuas accepi, quae mihi gratissimae fuerunt, vellem ut crehrius ad me permearent: sed excuso serias occupationes tuas ut mihi scribit Isaacus Vinshemius, quondam affinis meus: nam mihi mors eripuit hoe anno elapso uxorem meam sororem eius, quae e saevis cruciatibus cholerae, quae hic aeque timetur quam pestis, post languorem octo dierum e vivis discessit, quod aegerrime <ut decet> tuli, atque iis, qui mecum idem experti sunt, opinionem de eo relinquo/ circiter mensem ante eins obitum creaverat me Dominus noster Gubemator Jacobus Specx advocatum fisci in Indiis nostris, quod munus etiamsi onerosum sit tarnen honorificum est, et secundum gradum ab Indiae consiliariis solet tueri, faxit tantum Deus, ut adsalutem animae meae ac reipublicae nostrae utilitatem hanc provinciam exornem. Multa quidem acerba mihi in his locis accidêre: sed credo fortunam malis meis tantisper defatigatam vultum meliorem coepisse ostendere: dum telis suis in me probe confectis ego ei medium digitum coepissem ostendere. Cum autem pro dignitate reipublicae tuendae opus esset ampliorem familiam alere, necesse mihi fuit me tertio matrimonio illigare, ut esset quae praesset rei familiari ac domesticae, itaque bonis avibus cum consensu ac approbatione Domini nostri Generalis conjunxi mihi viduam D. Joannis Cavalerii, olim hic verbi divini praeconis, de cujus mulieris honestissimis ac vita inculpata nil addo, ne videar nimis parum dixisse. Tantum ego hoe reiicio in iudicium Doctissimi ac clarissimi viri D. Antonii Walaei S. S. Theologiae apud vos professoris, in cujus sinu meus antecessor quasi educatus est. Attenta est ad rem, et si mihi Deus vitae spacium largitus fuerit, causa mihi erit, opes honestas conquirendi: nam hoe avertat summus Deus ut ego vel concussionibus ditior studeam evadere, vel corruptionibus succumbam: nam in his scopulis naufragium fecisse video afiquos, quos enumerare animus mihi non est, ne videar illorum malis insultare. Cum certum mihi sit eandem mentem retinere in secundioribus meis rebus, quam coactus sum praestare rebus accisis ac ad ruinam meam tendentibus, et cum nil stabile in mundo videam, illud tempus vitae reliquum quod mihi restat, quod subtrahere negotiis publicis quivero, studebo quam composite cum uxore et liberis traducere, nam paucis mensibus elapsis rursus fortunae insultum passus sum, dum mors mihi eripuit maiorem natu filium Joannem Bontium, qui ex morbillis seu exanthematis istis puerilibus obiit, quae hic non secus ac in patria statis a Deo temporibus populariter grassantur. Minor natus <qui mihi iam solus restat) Cornelius quamvis eodem malo detentus fuerit, viribus valentior evasit. Certe satis dolenda mors ea mihi accidit, praesertim cum reputarem mecum tempus illud praeteriisse, in quo mihi aliquamdo objectum fuit me liberos meos in spem esuritionis educare: sed quid agas, calcanda semel est via lethi, serius ocius vix sapientis referre puto> si modo Deus mihi spacium vitae dederit et bonam mentem, superavi omnem meorum fortunam. Sed desino magnifice me inferre: Sed credo siquis me in tenebris conspurciat, globo servorum ac militum stipatorum abstineat si sapiat manum. Sed omisso ioco mittimus ego et uxor mea uxori tuae ulnas aliquot linteaminis indici, atque id quidem concessu superiorum, plura missuri nisi id prohibitum esset lege ac ego facile cavebo, ne inimicis meis in hoe ansam praebeam male de me sentiendi, loquendi licentiam concedo, quando id prohibere nefas, ac dummodo ego dominis meis placere queam,



plorare eos iubeo. Caeterum armatus adversus quoscunque fortunae ictus conscientia tutus reliqua unius omnia aestimemus assis. Hox interea obnixe a te peto, si quid fraterni in te sit animi, ut diploma a Dominis Septem decem viris negotiis indicis praefectis impetres, ut liceat mihi quotempore libuerit hinc in patriam cum liberis et uxore migrare, non quod sit mihi animus eo redire, nisi re bene confecta: sed ut aliquando vos invisam incolumes: nam dulce est in patria mori, quamvis nee ego de eo admodum sollicitus sum: nam id solum, quod mihi initium bene ac composite vivendi praebuit, dum ex inauspicatissimi prioris matrimonii labyrintho extricatus essem, etiam in omnem eventum sepulchri spatium non invidebit. Matri nostrae vascula aliquot porcellana mitto, quam mea de causa exosculare, et si quid turbarum inter vos sit, rogo te ut pro iudicio tuo id sedes, scio ego me nullius rei aeque desiderio teneri, quam ut illam aliquando incolumis complectar, quod ob extremum senium credo fata nobis invidebunt. De rebus indicis nihil scribo, quod omnia hic bene sunt, sub imperio Domini Nostri Gubernatoris, Jacobi Specx, cujus auspiciis bene merita urbe matarami minas facile contemnimus, rege bantami nobis quoque amico vel certe fidem simulante, quod omnibus mauris ac mahumetanis in more positum sit foedere utilitate metiri, Ille interea hoe scit si nos opprimeremur, se in summo periculo versaturum: nam cum mataramus omnes regulos in Java vel subditos habeat, vel tributarios, praeter regem bantamensem, si illud obstaculum, quod nos ipsi arce ac civitate nostra rum navibus obiicimus, dirutum foret, bantamenses ille facillime suis copiis subderet. Porro si tibi idem animus erga me est ut fuit, quoniam scribis te de faecunditate uxoris tuae non bene sperare, ego tibi meum filium Cornelium offero unicum, tam quod sperem eum melius ibi posse educari quam in militari hoe solo, et si velis eum tibi mitti rescribe cum primis navibus. Uxori meae unica filiola est posthuma, Joanna nomine, pulchra duos annos nata, et ut videre est in ea aetate, bonae indolis. Filius Domini professoris Linderhausen huc ad nos venit ac signifer factus est a Domino Generali, et videtur iuvenis bene moratus, et ei ego bene faciam, si modo bene se gerat, valetudinarius est ex longo itinere et aëris mutatione: sed extra periculum ut confido. Pater ipsius ac reliqui professores amici nostri poterunt mihi aliquando vicem reddere reduci, nam nisi animus me fallit puto ego meis exoticis Indicis hoe effecturum, quod nee Garcias ab Orta nee Chr. a Costa, neque Menardes nee quisquam alius <pace tarnen eorum dixerim) praestavit. Ut, si dignus post videar iis, professoratum in medicina meriturus sim, quam seis cum apud vos essem quam ob causam mihi praereptus fuerit. Habui ego hic penes me Adrianum Minten, cognatae nostrae Annae Screveliae filium, cui cum ego ex animo bene vellem, ille se ipsum praecipitavit in vitae genus dissolutum, et nisi meis precibus ereptus fuisset, cum primis navibus in patriam sine stipendio missus fuisset/ concessit itaque mihi Dominus Generalis, intercessu amplissimi viri Domini Antonii van Diemen consiliarii Indiarum, cum hac classe iam reducis <cui viro ego meam fortunam debeo rogoque obnixe, si ullo modo usu venerit, cum eo amicitiam colas / nam ego, etiam si hinc absit, omnia bene apud Dominos meos de eo spero pro me. Adrianum itaque aliquot tempus intra aedes meas recepi, ubi exotica mea depinxit: verum, cum in anteactum vitae genus relabi caepisset, ego ei honestum locum extra aedes meas feci habere apud Joannem van der Voort, Regentem nosocomii nostri, qui cum multis de causis et praesertim mea ad quaedam ipsius vitia connivisset, ego sub finem temporis, quo reditum in patriam ipsi impetraveram a consiliariis Indiae, rursus in aedeis meas recepi:



sed innata sua ad male agendum natura patientia mea abutens, rursus in ganeum aiiquo illapsus est, itaque ego metuens ne ille mihi aliquid dedecoris daret, praesertim cum post tres aut quatuor dies naves in patriam hinc soluturae sint, misi eum ad navem, ac jussi nautam ut ipsum nullo modo in terram rursus descendere pateretur, praesertim cum minatus sit se veile occulte hic manere, nescioquid frivoli causatus de navi Leaena, et melius erit ut illè artem suam pictoriam in patria exerceat, quam ut ille mihi hic damnum et dedecus det et sic me summo metu liberet: nam posthac non patiar a talibus bonam fortunam ac tranquillum animum meum interturbari. Nil amplius addo, materia hic deficiënte. Saluta a nobis plurimum matrem, uxorem tuam charissimam, cognatas cum suis maritis, D. Moerbergium, et D. Bylium <si adsit) nam audio ipsum Alcmariam migrasse. Vale charissime frater.
Tuus Frater
J. BONTIUS.



J



Laus Deo 1631 Batavia.
Mon frere, nae groetenisse dyene dese, dat ick noch cloeck sij Godt lof, den achsten Junij 1630 is mijn tweede huijsvrou Sara Gerardi in den Heer gerust door een vehemente cholera, dye hier so seer regneert als de pest tot onsent, wat verandering my dat in 't gemoet veroorsaect heeft laet ick dije ordeelen, die diergelyke geleden hebben, te meer terwijl mijn heer de generael van Oost Indien Jacob Specx my omtrent een maent te voren gecoren had tot advocaet fiskael van Indyen, 't welk ick nu al ontrent een jaer bedyent heb, godt geve dat ick tot myn siele salicheyt ende tot den meesten dyenst van myn heeren meesteren daerin mach continueren, wat dit ampt in heeft, heb ick liever, dat u een ander rapporteer, dan dat ick tegens mijn natureel soude scynen mijn selven te vanteren, 'tis so veel, dat ick na geen hoger en sou willen trachten, ende dat ick nu een der fortuijn egal mijn broederen, so niet gepassert ten minsten geegaleert heb, ende also ick heb nae costume myn familie moeten vermeeren ende ick my bevond met twee kinderen, daer van de educatie alleen meest op mijn vrou gestaen hadde, oock dat ick om de menichvuldige publijcke occupatien op myn particulier niet so seer letten en konde, heb ick met mijn beste vrinden te raden gaende, mij ten derden <male> in huwelycken staet begeven, ende heb met consent van mijn Heer den generael getrout de weduwe van saliger memorie D. Joannes Cavallier in sijn leven predikant alhier, dye een dochterken heeft na haers vaders doot omtrent seven maenden geboren, nu omtrent de twee jaer out, een vrou sonder reproche, eerlyck en van wiens deuchden het beter is te swijgen, als te weynich te seggen, my alleen refereerende aen het oordeel van den hoochgeleerden heer Antonius Waleus professor in de godtheyt tot den welcken haer man gewoont heeft. Wyders in goeden vrede levende so heeft het godt belyeft mij wederom te besoecken mij in syn ryck onthalende myn outste soontkien Jan Bontius vande kinderpoxkens, dye hier op sommige tyden so seer naer advenant regneren als int vaderlant, 't is mij weder een droeve doot geweest dan terwyl het van godt gestiert is, moet het patientelick nemen.
Nieus en is hier niet, dan dat het scijnt dat die Mataram ons weer is dreygende met syn comst, dan hebbende door de voorsichticheyt van den hr Generael tegenwoördich een wel voorsyen casteel ende gemunieerde stadt. syn wy hier wel getroost, en sullen hen ten derden male wel verwachten.
Voorders is mijn seer ernstig bidden op UI., dat terwijl daer een Edict van die heeren meesteren is gecomen, dat niemant hier getrout synde met syn familie na het vaderlant en mach vertrecken dan met consent vande Seventhienen aldaer, so bid ick UL, dat gij niet en laet ten aldereersten te procureeren, dat gij voor mijn ende mijn huysvrou ende kinderen licentyn in scripte syen te vercrijgen om na huys te mogen keeren naer ons belyeven: niet dat myn intentie int minsten is mijn goede fortune te verlaten maer op dat in alle voorvallende ongelucken van wereltse saken een recours moge hebben tot het vaderlant, dit recommandeer ick u ten hoogsten 't welk ick mede aen mijn broeder den officyer heb gescreven, dan ick weet dat gyl, beter benaerstigen cont, dit cont gy ons met de eerst comende vloot bescicken. Myn huysvrou Maria Adams stiert aen u vrou mijn beminde suster Maria Bontia een stuxken Indisch linden sult het belyeven in danck te nemen, souden wel wat meer stieren, dan sou myn here daerom niet derven importuneren



als wesende een hooftofficier die dese sendingen moet helpen tegenstaen/ maer wij sullen 'talier gelegentheyt het goed best doen, wij stijeren aen haer broeders elcx een stuxken diergelyck lijnwaet als mede aen de huysvrou van myn broeder den officyer, met elcx eenen particulieren brief, maeckt toch so wel dat het bestelt mach worden. Ick souden aen die heeren meesters voor dit jaer mijn exotica gestiert hebben, dat is bescryvinge van alle bomen planten cruyden ende gedyerte ende andere vreemdichheden in 't vaderlant niet bekent, na het leven met figuren afgeteykent, daer in door toestaen van mijn heer den Generael gebruyckt heb Adriaen Minten, de soon van onse nicht Anneken Screvels, suster van ons cousyn Professor Servatius. Ick had het goet met hem voor, ende soude hem buten twyfel wel te wege geholpen hebben, dan hy heeft hem verlopen, daerom ick oock syn verlof om na huys te trecken voor hem van myn meesteren becomen heb, mach syn, dat hy met syn scilderen beter int vaderlant doet, wy en syn hier sulcke costelycke scilderen niet van node / ick heb daer van mede aan myn broeder den officier gescreven. Ick stier myn moeder eenige porceleijne copkens, met een parlemoer kanneken met coper gebonden, daer bij twee paer parlemoure commekens ick hoop <so sy noch in het leven is> dat het haer sal vermaecken: so Godt haer in syn ryck heeft gehaelt sult gy voor u behouden. Cust se van mynentwegen dusentfout/ Ick wilde mede wel dat gy by Waleus, daer ick mede particulier aen scryff, ende ander goede heeren vryenden toeleyden, dat ick mocht na mijn lang ende moeyelick swerven, eens 'thuys comende een professoraet inde medicynen becomen 'Twelck ick niet en twyfel of sal door mijn Exotica daer yets in meriteren. Want zonder roem nochtans geseyt so een heeft a Costa, noch Monandys, noch de beste van haer allen Garcias ab Orta, in welcken ick oock eenige notas gescreven heb, int vierdepart so veel gedaen, als ick in desen deele gedaen hebbe, daervan ick gaern het oordeel vande geleerden sal verwachten. Mijn hart tuycht mij dat wy malcander noch weer sullen syen, maer ick en com niet weer als re bene gesta, daer ick in verhoop eerlicke middelen toe te hebben. Groet my u huysvrou, myn moeder, broeder nichten ende haer mans suster, mitsgaders u vader ende moeder ende verdere goede vryenden inde beste form. Ick heb een magnifycke bibliotheek wel by de twee duysent boecken meest uytgelesen autheuren, so dat ick de beste occasye heb om iet frarijs te doen als ick oyt in Europa soude connen becomen hebben, 't welck oock mijn hoochste solaes in melancholien is, dye myn natureel altemeth so wat innemen als ick begin op de vorige dingen te dencken. Dan naest Godt is myn meeste vermaeck myn vrou en kinderen.
Onse Cornelis can prefect maleys ende Portugys spreecken can redlick lesen, heeft een cloeck verstant. Godt geeft dat het hem tot salicheyt mach gedyen. Mijn broeder den officier heeft my in syn vorige bryeven gescreven, dat hy bynae despereerde vande vruchtbaerheyt van syn huysvrou, so hy het op mij begeert sal hem onse Cornelis overstyeren om dat ick te bet verseeckert mocht weesen dat hy wat leren mocht, daer hy hem frier of morgen mocht mede erneren, 't sy studeren, scilderen ofte yets anders eerlix man facture, daer hy sou bequaem toe geordeelt wesen, so con hy by syn leven goet doen en so een grote fortuyn als hy heeft ende syen of hy het meriteert, hem ten deele so hy scryft erfgenaem te laten. Myn huysvrou ende ick groeten UL. met myn suster van harten.
tuus et suus frater JACOBUS BONTJUS.



WIJSE DISCRETEN HOOCH GELEERDEN D. JOANNES AN GILLIS DOCTOR IN BEIJDE RECHTEN MIJN BEMINDE SWAGER TOT
Met een casken geteykent
I. A N G:
LEIJDEN
MARTIJ 10 1631






Lof godt Wt Batavia 1631.
Beminde swager naer groetenisse dyent desen, dat al hoewel UL. mij onbekent is, so brengt nochtans de verbintenisse des houlix tussen mij, ende UL. suster Maria Adams mede, dat ick al haer vryenden van harten beminne, ick ben met haer nu al by de ses maenden in den huwelycken staet vergadert geweest, god geve dat het lang tot onser syelen salicheyt mach continueren, haer dochterken Joanna Cavalier is, Godt Lof noch gesont. Wy stieren UL. een stuxken Indiaens Lynwaet, een beginsel van onze onderlinge vruntscap, ende swagerscap. dye wy so lang als wy hier in Indyen syn met scryven behoren te onderhouden, t welck aen my niet en sal gebreken verwachtende van U. L. het tselfde, tot ter tyt toe dat wij eens met Godt in het vaderlant den andere mondeling mogen spreecken ende naeder kennisse maecken. Waer toe ick seer ernstich aen mijn broeder den officier, ende aen mijn swager de secretaris van Soeterwou, Joannes AngiOis heb gescreven, dat sy by de camer van seventyen, sullen licentys soecken te becomen, dat wij werom met on kinderkens mogen naer Hollant keeren, ick heb mede maer een soontjen, nu over de ses jaren out, want over etlicke maenden, is my het outste van de kinderpoxkens ges turven, myn huysvrou ende ick styeren mede dergelycke twee stuxkens lynwaet aen U. L. andere twee broeders ende mijn swagers Peter, en Antonij Adams Dye U. L. desen brief mede sult medelen bidde U. L. altsamen dit in danck te willen ontfangen, wy soude wel yets meer gestiert hebben, dan also het sonder consent van onse heeren niet en mach gescieden, op de verbeurte van hetselve goet, ende ick als hooftofBcier, ende fiscael, over sulx gestelt sy om alle insesten tegen te staen derve haer voor desen tyt niet meer lastich vallen, sullen het alle raers verbeteren. Voorders van nieus is hier niet anders, dan dat wy binnen de drye jaeren tyts, tweemael belegert syn geweest van de Javanen, dye wel over de hondert duysen sterck syn geweest, dan sy syn met Gods hulp werkelick afgeslagen, so dat sy met scanden hebben moeten terug keren. De Keyser van Java dye sy den Mataram noemen dreycht ons weer te comen bestoken: maer so wy hem tegen gestaen hebben daer wy maer bycans een open vleck hadde, hopen wy hem wel weder •te staen, synde so het casteel, als oock de stadt, en syn volle fortificatijn. Sy moeten meest ter see comen also het gevaerlick is te lant voor haer te reysen want sy wel vyftich mylen van ons gelegen syn om de hoge bergen, bossen, ende vervaerlycke moerassen dije russen beyden syn, mitsgaders de Tygers dye hier bij menichte syn: maer onse jochten (eggen en cruysen op de zee voor de voornaemste rivieren van Java, so dat wij <Godt te voorsten) niet veel noots en sullen hebben. Hiermede beminde swager gaen wij U met U familie, de genaden des alder hoochsten bevelen. Datum anno 1631 febr. 3e.
U.L. dyenstwilligen broeder J. BONTIUS fiscael in Indyen.
Ick soude mede wel gescreven hebben aen de andre broeders ende hare huysvrouwe, dan UL. vertrouwende dat gij haer desen sult mededelen, ende ick niet anders aen haer en soude connen scryven als hetgeen ick airede aen



UL. gescreven heb so bid ick haer dat int goet te willen nemen ter gelegender tyt sullen wij te U lyeden van alles breder scrijven, verwachtende oock het selve van UL.
Het Casken dat ick par desen mynen gewesene knecht Mathys Stiere si geteykent LANG: daer in syn seven stuxkens lijnwaets daer van behalven den officier mijn broeder, Ende broeders van myn huysvrou noch sal hebben Lysbeth Pelaerts twee in de Bogaert steech, dyn ick mede scrijff, dat daer een van sal bestellen aen Marytjen Samuels haer speelnoot. Doet doch mijn knecht Mathijs brenger deses toch goet: want hy my wel ende getroulick gedyent heeft is oock van eerlycke wel bekende ouders hy sal U van mijn conditiën alles breder mondelinge onderrichtinge doen, so gij ijemant te scryven in U cantoor van doen hebt sou U connen dyenst doen, tgeen gy aen hem doet sal het voor my gedaen houden. Ick heb mede een brief aen Adr: Servaes gescreven ende mede een stuxken linden voor onse Clara nichte syn huysvrou, om dat sy my door vrinden sou mogen procureren een licentyn brief voorst om in alle occasyn my daer mede te prevaleren.



Laus Deo 1631 Batavia.
Mon Frère, After greetings, this letter is to teil you, that, praise be to God, I am still hale and strong. On the 8th of July 1630 my second wife, Sara Gerardi, entered upon her eternal rest through a virulent cholera, which rages here like the plague at home. The changes this loss has wrought in my heart can only be'judged by those who have suffered in the same way, the more so, as our Governor-General of the East-Indies, Jacob Specx, had appointed me advocate-fiscal of the Indies only a month before. By now I have filled this office for about a year, and God grant that I may continue to do so to the end of my days in the service of the Lord and to the advantage of my masters. I prefer leaving it to others to enlighten you about the impor* tance of this office, as it goes against my nature to seem boastful of myself. It is so important, that Ishould never try to attain to a higher one/ also my fortune and positron are now such as to have equalled if not surpassed of my brothers. And, having to keep my family according to my rank, and having two children, the care for whose education feil chiefly upon my wife <also because my manifold public duties drew me from my private interests), I have entered for the third time upon matrimony, but not without taking advice with my best friends,- and now I have married, with the consent of our Governor General, the widow of Rev. Joannes Cavalier <of sacretmemory), in his lifetime minister in this town. She has one daughter, born about 7 months after her father's demise, and now about two years old. She is a woman of stainless character, honest, and about whose virtues it is better to keep silent, than to say too little. But I refer to the judgment of the learned Antonius Waleus, professor of Theology, with whom her husband used to live. Further more, living in peace and quiet, it has pleased the Lord to visit me once again and to take unto Himself my eldest son, Jan Bontius, who died of Smallpox, which illness, at times rages here as violendy as at home. It was again a sad loss / but, having been sent by God, I must bear it patiendy.
There is no other news here than that Mataram seems to be threatening us again. But, through the foresight and prudence of our Governor General, being provided at present with a well provisioned and munitioned casde and town, we may feel quite safe and expect him for the third time without fear.
And now, my instant prayer to you is, that, whereas an Edict, promulgated by our Masters <the E. I. C> has been received here purporting that no one having married here, in this country, is allowed to return home with his family, unless the consent of the Council of Seventeen has been obtained, again I beg of you most urgendy, that you do not omit to procure for me as soon as possible, a written license, allowing me to return to Holland with my wife and family, whenever we should wish to do so. Not that I have at present any intention of leaving my good fortune here / but should misfortune in my wordly concerns befall me, I shall be able to go home as soon as possible. I •recommend this to you most instantly. I also wrote about this to my brother, the officer/ but I know, you are able to arrange this with more despatch and you can send me news by the next fleet.
My wife, Maria Adams, sends your wife, my beloved sister Maria Bontia a piece of Indian lihen, which I beg of her kindly to accept. We would have sent more/ but, the gendeman who is taking this to you, I, being a officer, of high



rank who have to controll this marters, am afraid of importuning him. We shall do our best to send more on the first occassion that offers,-we send her brothers each a similar piece, and also one to the wife of my brother the officer. We do not sendaprivate letter to each, but we hope, that all will be delivered safely. I should have send to my Masters my Exotica for this year, viz: a description of all trees, plants, herbs, animals and other strange things unknown in our country, with likenesses, drawn from nature, in which I was assisted, with the consent of our Governor General, by Adrian Minten, the son of our cousirl Anneke Screvds, sister to cousin Professor Servatius. I meant well with him, and I would doubdessly have helped him on, but that the life here did not suit him, and so I obtained my Masters' leave for him to return home. May be hewill be more successful over there, here we have no need for such excellent painters. I also wrote on this subject to my brother, the officer.
I send to my mother some china-cups, and a mother-of-pearl-jug, bound with brass and two mother-of-pearl-bowls, which I hope will please her, if she be still living: If God has teken her into his Kingdom, you will please keep them for yourself. Kiss her for me a thousand times.
Also I should be very glad, if jou would exert your influences with Waleus ,<to whom I am writing privately) and with other good friends, to arrange things in such a way, that, should I return to our country after my long and strenuous wanderings, I might obtain a Professorate of Medecine. I don 't doubt but what I have acquired some merit by my exotica, for without being boastful I may say, that neither a Coste nor a Monandis, nor the best of them all, Garcias ab Ortas to whose works I wrote some notes, have done a quarter of what I have performed in this respect. I shall be glad to learn the judgment of my learned friends about this. My heart tells me, that we shall meet again, but I shall not return unless re bene geste, for which I hope to have sufficiënt means.
Greetings to your wife, to my mother, brother, his wife's sister as well as to your father and mother and other good friends.
I have a magnificent library of up to two thousand volumes by the choicest authors, which gives me the opportunity of doing as good work as ever I should have been able to do in Europe, which is my greatest conso* lation in the melancholy that pervades me when I reflect on things of the past. Then, next to God, my greatest joy is in my wife and children.
Our Cornelis speaks Malay and Portuguese perfectly. He can read fairly well and is altogether very bright. God give that, this may lead to his eternal wellfare.
My brother the officer wrote to me in his previous letters, that he almost despaired of his wife ever hearing him children. As he wishes me to do so, I shall send our Cornelis to him, so that I shall be the more assured that he will learn something» by which in the course of time, he may earn his living be it painting, or some branch of science of or anything else an honest man may do, and for which he is judged to be fitted. My brother will do some good work in this during his lifetime with his big fortune, and afterwards, he writes, he will make the boy partly his heir if he deserves this favour.
My wife and I greet you all and my sister most heartely.
. tuus et suus frater JACOBUS BONTIUS.



Addition to the letters of JACOBUS BONTIUS, published by Messrs G. Kolff *3D Co Ltd. at Weltevreden, in the original text, partial in faosimile and by that firm offered to the Members of the fourth Congress of the Far Hastern Association of Tro* pical Medicine, held at Batavia frotn the 6th until the i3th of August 1921.
The Author of these letters is the oldest physician in the East=Indian Company and whose works are preserved to us, still being of valuein the present day.
He was born at Leyden in 1592, being die youngest son of the then Professor of medicai science Gerardus Bontius and his wife Jacoba Jansdr. Other children born from this marriage were Regnerus Bontius (ï^jó^iózp equally Professor of medicai science and successor to his father, appointed as physician in ordinary to Prince Maurits/ Willem (Guifelmus) Bontius 0588= 1646) Professor at Laws, afterwards upper Sheriff at Leyden, furrher one son and three daughters. one of whom was called Maria, to whose husband one of these letters is directed / his name is unknown to me. This letter has been translated.
Jacobus was matriculated as a student at Leyden on the 5th of May 1604 and graduated there as a Doctor Medicinae on the 22nd of June 1614, after which he set up there and evidently remained there, because we know that he went through a plague epidemy in 1624 and 1625. Most probably he was also married there, because we know from his Latin letter <which has been published in facsimile) "that his voyage to the Indies freed him out of the labyrinth of his most unfortunate first marriage".
Evidendy he was already then in very high esteem in Leyden, because in this same letter he speaks about a professorship which escaped him for a reason which was known to his brother Willem. Had this perhaps something to do with his marriage? The finish of this first marriage, by divorce or by death, of his wife, is unknown to me, but the way he treats his question in his letters, makes the first supposition or at any rate the death of his wife before his voyage to the Indies the most probable, although Pop informs us in his: "Medicai science on the Dütch Navy", Bontius, with his wife and children, boarded the ship "Vianen", which was part of the fleet with which Jan Pietersz Coen sailed to the Indies to undertake his second Governorship. According to the above mentioned author, Mrs Bontius died on board ship during the voyage, before reaching Cape of Good Hope.
Be it as it may, Jacobus Bontius, on the 24th of August 1626 was appointed by the "Lords XVII as doctor, apothecary and inspector of the surgeons of India" and sailed thence on the tgth of March 1627, arriving there at the end of August of that same year. From his writing it appears that he most probably made first of all a voyage' to the Moluccas, but he certainly went through the two sieges of Batavia, the new foundatiun, 22 Aug. to 3rd Dec. 1628 and 21 Aug. to 2 Nov. 1629. Meantime he, his wife and children have been sick during four month from fever, dysentery and berrUberri. From this it appears that he was remarried. His second spouse was Sara Gerardi, who,



as is mentioned in these letters, died from cholera on the 8th of June 1630. It equally appears from these letters that, a month previous, he had been appointed: Fiscal in India, fulfilling from the i5th of October 1630 to the i8th of January 1631 "provisionally" the post of bailiff. At the beginning of 1631 he remarried for the third time, to Maria Adams, widow of the pastor Cavallier, who died of a violeni dysentery <i>. Bontius describes this illness and death in one of his works.
He then still possessed two children, Jan and Cornelis, the former of whom died shortly after from smallpox, or, as he called it in his Latin letter, from measles, and the other, Cornelis, lelt already for his uncle Willem in the old country in accordance with his father's wishes, evidently before his father's death.
Dr. Jacobus Bontius died at Batavia on the 3oth of November 1631.
His work, which he dedicated to his brother Willem, was published by the last, for the first time in 1642 at Legden and printed at Franciscus Hackius'. It was titled:
Jac. Bontii In Indiis Archiatri: de Medicina Indorum Lib, IV.
1. Notae in Garciam ab Orta.
2. De Diaeta Sanorum.
3. Methodus Medendi Indica.
4. Observatie-nes E Cadaveribus.
För the further editions I beg to refer to my "Historical Scetches" at the Javasche Boekhandel en Drukkery 1921 and to the reprint, reviewed by myself and published by Messrs G. Kolff <© Co Ltd. of the already mentioned work by Dr. G. F. Pop and Dr. C. Swaving "To the memory of Jacobus Bontius <Phys. Period. for Neth. India Vol. XXX>.
Although Bontius did not escape the complaint of scientiftc men of his age, viz: the Credulity, which he proves repeatedly, he was doubdess a very high minded man of broad views and wide conception, who is quite worth to remain to the remembrance of mankind.
Concerning this the necessary data may be found in the above mentioned volumes.
It is of importance to point out how his character is found pictured in that of his father, the old Professor.
Luiscius bears witness for him in his: "Algemeen Hist. Geogr. en Geneal. Woordenboek 1725, in voce:
"He was a zealous ennemy of all hypocrisy, sanctimony and sham=devotion "and he üsed to say that religion was a necessity, but that the outwardly "signs of religion, if without the foundation of virtue, served generally to "mask a turned disposition and all kind of concealed calumny. This is repeated "by Melchior Adam <in vit. Med. Gerrn.) and the following are the words "of this author:" religionem esse necessariam, diebat, solam vero eius speciem "si absit virtus animi ut plurimum conversi ac contecti vitiis asylum esse. "In books on medicai science he was not less skilled than in the excercise "thereof", says Adam, "and few physicians have cured so many sick. He "visited the poor with same assiduty as the wealthy. He was very learned "in the Greek language, Hippocrates and Galenus he read in their original "tongue. He also read with much delight the volumes of Plato, Maximus
< 1 >. Evidently Typhus Exanthematicus occurred herewith. — v R.



"Tyrius, Nemesius and, at the end of his life Augustinus Steuchus De Perenni "Sapientia. He died on the i5th September 1599 at the age of 63years<more "correct: 62 years 6 months and 6 days, as is mentioned on his epitaph.... "v. R.> He died of a disease of the stomach.
"Gerard Bontius has written many books, especially about Hippocrates "but he did not want to publish any of his work. He used to say that the "world was not in want of books, but of science." This characteristic may be completed by what Jacobus Kok wr:tes in his "Vaderl. Woordenboek" 2nd edition 1787: "Generally evidence is born to him that he was a learned "man and as regards religion, he was far from superstitiousness as from indifference. "Further, he was very open in his intercourse and without the least presumption. "He did not believe things of which he did not know the reason, but of the "secrets of religion, he was want to say, that it was a Messing to mankind "that they were unable to grasp them."
It seems indeed tP me that this characteristic applies wholly to our Jacobus.
A brief word about his letters.
The original letters rest with the Governments Archiva at The Hague, copies of which I received by the kindliness of the keeper of the archives and of Dr. de Hullu. Dr. F. de Haan, Governments Keeper of the records was so kind as to help me in the transcribing. We also have to thank the last for a correction of a wrong Latin construction in the original: "Rogo ut te projudicio tuo id sedes" into: "Rogo te ut pro etc."
Because all the letters were written during the same period, and have about the same contents, I had only one translated but all of them were transcribed, the one in Latin was given in facsimileprint as is also the case with the signature on the two other letters.
May this booklet be a welcome present to the Members of Congress: in that case the donor will be content as also I will be, because, as I sincerely hope, the pious remembrance of this old colleague will be revived.
L. S. A. M. VON ROEMER.
WELTEVREDEN 2401 July 1921.


















EPISTOL^E, JACOBI BONTII
SIGILLUM BONTII
BATAVIA! APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXL









■



EPISTOL^E JACOBI BONTII
BATAVIA! APUD GUALTHERIUM KOLFF MCM XXI.









1















ERNFESTEN VOORSYENIGEN, ENDE HOOCHGELEERDEN HEERE
Mr. WILLEM BONTIUS OPPERSCOUT DER STADT
L E IJ D EN
MARTII 10 1631






Anno Salutis Humanae 1631.
Charissime frater, cum ultima classe e patria literas tuas accepi, quae mihi gratissimae fuerunt,- vellem ut crebrius ad me permearent: sed excuso serias occupationes tuas ut mihi scribit Isaacus Vinshemius, quondam affinis meus: nam mihi mors eripuit hoe anno elapso uxorefn meam sororem eius, quae e saevis cruciatibus cholerae, quae hic aeque timetur quam pestis, post languorem octo dierum e vivis dis ces sit, quod aegerrime <ut decet) tuli, atque iis, qui mecum idem experti sunt, opinionem de eo relinquo, circiter mensem ante eins obitum creaverat me Dominus noster Gubernator Jacobus Specx advocatum fisci in Indiis nostris, quod munus etiamsi onerosum sit tarnen honorificum est, et secundum gradum ab Indiae consiliariis solet tueri,- faxit tantum Deus, ut adsalutem animae meae ac reipublicae nostrae utilitatem hanc provinciam exornem. Multa quidem acerba mihi in his locis accidêre: sed credo fortunam malis meis tantisper defatigatam vultum meliorem coepisse ostendere: dum telis suis in me probe confectis ego ei medium digitum coepissem ostendere. Cum autem pro dignitate reipublicae tuendae opus esset ampliorem familiam alere, necesse mihi fuit me tertio matrimonio illigare, ut esset quae praesset rei familiari ac domesticae, itaque bonis avibus cum consensu ac approbatione Domini nostri Generalis conjunxi mihi viduam D. Joannis Cavalerii, olim hic verbi divini praeconis, de cujus mulieris honestissimis ac vita inculpata nil addo, ne videar nimis parum dixisse. Tantum ego hoe reiicio in iudicium Doctissimi ac clarissimi viri D. Antonii Walaei S. S. Theologiae apud vos professoris, in cujus sinu meus antecessor quasi educatus est. Attenta est ad rem, et si mihi Deus vitae spacium largitus fuerit, causa mihi erit, opes honestas conquirendi: nam hoe avertat summus Deus ut ego vel concussionibus ditior studeam evadere, vel corruptionibus succumbam: nam in his scopulis naufragium fecisse video aliquos, quos enumerare animus mihi non est, ne videar illorum malis insultare. Cum certum mihi sit eandem mentem retinere in secundioribus meis rebus, quam coactus sum praestare rebus accisis ac ad ruinam meam tendentibus, et cum nil stabile in mundo videam, illud tempus vitae reliquum quod mihi restat, quod subtrahere negotiis publicis quivero, studebo quam composite cum uxore et liberis traducere, nam paucis mensibus elapsis rursus fortunae insultum passus sum, dum mors mihi eripuit maiorem natu filium Joannem Bontium, qui ex morbillis seu exanthematis istis puerilibus obiit, quae hic non secus ac in patria statis a Deo temporibus populariter grassantur. Minor natus <qui mihi iam solus restat) Cornelius quamvis eodem malo detentus fuerit, viribus valentior evasit. Certe sads dolenda mors ea mihi accidit, praesertim cum reputarem mecum tempus illud praeteriisse, in quo mihi aliquamdo objectum fuit me liberos meos in spem esuritionis educare: sed quid agas, calcanda semet est via lethi, serius ocius vix sapientis referre puto/ si modo Deus mihi spacium vitae dederit et bonam mentem, superavi omnem meorum fortunam. Sed desino magnifice me inferre: Sed credo siquis me in tenebris conspurciat, globo servorum ac militum stipatorum abstineat si sapiat manum. Sed omisso ioco mittimus ego et uxor mea uxori tuae ulnas aliquot linteaminis indici, atque id quidem concessu superiorum, plura missuri nisi id prohibitum esset lege ac ego facile cavebo, ne inimicis meis in hoe ansam praebeam male de me sentiendi, loquendi licentiam concedo, quando id prohibere nefas, ac dummodo ego dominis meis placere queam,



plorare eos iubeo. Caeterum armatus adversus quoscunque fortunae ictus conscientia tutus reliqua unius omnia aestimemus assis. Hox interea obnixe a te pefo, si quid fraterni in te sit animi, ut diploma a Dominis Septem decem viris negotiis indicis praefectis impetres, ut liceat mihi quotempore libuerit hinc in patriam cum liberis et uxore migrare, non quod sit mihi animus eo redire, nisi re bene confecta: sed ut aliquando vos invisam incolumes : nam dulce est in patria mori, quam vis nee ego de eo admodum sollicitus sum: nam id soium, quod mihi initium bene ac composite vivendi praebuit, dum ex inauspicatissimi prioris matrimonii labyrintho extricatus essem, etiam in omnem eventum sepulchri spatium non invidebit. Matri nostrae vascula aliquot porceliana mitto, quam mea de causa exosculare, et si .quid turbarum inter vos sit, rogo te ut pro iudicio tuo id sedes, scio ego me nullius rei aeque desiderio teneri, quam ut illam aliquando incolumis complectar, quod ob extremum senium credo fata nobis invidebunt. De rebus indicis nihil scribo, quod omnia hic bene sunt, sub imperio Domini Nostri Gubernatoris, Jacobi Specx, cujus auspiciis bene merita urbe matarami minas facile contemnimus, rege bantami nobis quoque amico vel certe fidem simulante, quod omnibus mauris ac mahumetanis in more positum sit foedere utilitate metiri. Ille interea hoe scit si nos opprimeremur, se in summo periculo versaturum: nam cum mataramus omnes regulos in Java vel subditos habeat, vel tributarios, praeter regem bantamensem, si illud obstaculum, quod nos ipsi arce ac civitate nostra turn navibus obiicimus, dirutum foret, bantamenses ille facillime suis copiis subderet. Porro si tibi idem animus erga me est ut fuit, quoniam scribis te de faecunditate uxoris tuae non bene sperare, ego tibi meum filium Cornelium offero unicum, tam quod sperem eum melius ibi posse educari quam in militari hoe solo, et si velis eum tibi mitti rescribe cum primis navibus. Uxori meae unica filiola est posthuma, Joanna nomine, pulchra duos annos nata, et ut videre est in ea aetate, bonae indolis. Filius Domini professoris Linderhausen huc ad nos venit ac signifer factus est a Domino Generali, et videtur iuvenis bene moratus, et ei ego bene faciam, si modo bene se gerat, valetudinarius est ex longo itinere et aëris mutatione: sed extra periculum ut confido. Pater ipsius ac reliqui professores amici nostri poterunt mihi aliquando vicem reddere reduci, nam nisi animus me fallit puto ego meis exoticis Indicis hoe effecturum, quod nee Garcias ab Orta nee Chr. a Costa, neque Menardes nee quisquam alius <pace tarnen eorum dixerim) praestavit. Ut, si dignus post videar iis, professoratum in medicina meriturus sim, quam seis cum apud vos essem quam ob causam mihi praereptus fuerit. Habui ego hic penes me Adrianum Minten, cognatae nostrae Annae Screveliae filium, cui cum ego ex animo bene vellem, ille se ipsum praecipitavit in vitae genus dissolutum, et nisi meis precibus ereptus fuisset, cum primis navibus in patriam sine stipendio missus fuisset/ concessit itaque mihi Dominus Generalis, intercessu amplissimi viri Domini Antonii van Diemen consiliarii Indiarum, cum hic classe iam reducis <cui viro ego meam fortunam debeo rogoque obnixe, si ullo modo usu venerit, cum eo amicitiam colas / nam ego, etiam si hinc absit, omnia bene apud Dominos meos de eo spero pro me. Adrianum itaque aliquot tempus intra aedes meas recepi, ubi exotica mea depinxit: verum, cum in anteactum vitae genus retabi caepisset, ego ei honestum locum extra aedes meas feci habere apud Joannem van der Voort, Regentem nosocomii nostri, qui cum multis de causis et praesertim mea ad quaedam ipsius yitia connivisset, ego sub finem temporis, quo reditum in patriam ipsi impetraveram a consiliariis Indiae, rursus in aedeis meas recepi:



sed innata sua ad male agendum natura patientia mea abutens, rursus in ganeum aliquo illapsus est, itaque ego metuens ne ille mihi aliquid dedecoris daret, praesertim cum post tres aut quatuor dies naves in patriam hinc soluturae sint, misi eum ad navem, ac jussi nautam ut ipsum nullo modo in terram rursus descendere pateretur, praesertim cum minatus sit se veile occulte hic manere, nescioquid frivoli causatus de navi Leaena, et melius erit ut ille artem suam pictoriam in patria exerceat, quam ut ille mihi hic damnum et dedecus det et sic me summo metu liberet: nam posthac non patiar a talibus bonam fortunam ac tranquillum animum meum interturbari. Nil amplius addo, materia hic deficiënte. Saluta a nobis plurimum matrem, uxorem tuam charissimam, cognatas cum suis maritis, D. Moerbergium, et D. Bylium (si adsit) nam audio ipsum Alcmariam migrasse. Vale charissime frater.
Tuus Frater
J. BONTIUS.






Laus Deo 1631 Batavia.
Mon frere, nae groetenisse dyene dese, dat ick noch cloeck sij Godt lof, den achsten Junij 1630 is mijn tweede huijsvrou Sara Gerardi in den Heer gerust door een vehemente cholera, dye hier so seer regneert als de pest tot onsent, wat verandering my dat in 't gemoet veroorsaect heeft laet ick dije ordeelen, die diergelyke geleden hebben, te meer terwijl mijn heer de generael van Oost Indien Jacob Specx my omtrent een maent te voren gecoren had tot advocaet fiskael van Indyën, 't welk ick nu al ontrent een jaer bedyent heb, godt geve dat ick tot myn siele salicheyt ende tot den meesten dyenst van myn heeren meesteren daerin mach continueren, wat dit ampt in heeft, heb ick liever, dat u een ander rapporteer, dan dat ick tegens mijn natureel soude scynen mijn selven te vanteren, 'tis so veel, dat ick na geen hoger en sou willen trachten, ende dat ick nu een der fortuijn egal mijn broederen, sq niet gepassert ten minsten geegaleert heb, ende also ick heb nae costume myn familie moeten vermeeren ende ick my bevond met twee kinderen, daer van de educatie alleen meest op mijn vrou gestaen hadde, oock dat ick om de menichvuldige publijcke occupatien op myn particulier niet so seer letten en konde, heb ick met mijn beste vrinden te raden gaende, mij ten derden <male> in huwelycken staet begeven, ende heb met consent van mijn Heer den generael getrout de weduwe van saliger memorie D. Joannes Cavallier in sijn leven predikant alhier, dye een dochterken heeft na haers vaders doot omtrent seven maenden geboren, nu omtrent de twee jaer out, een vrou sonder reproche, eerlyck en van wiens deuchden het beter is te swijgen, als te weynich te seggen, my alleen refereerende aen het oordeel van den hoochgeleerden heer Antonius Waleus professor in de godtheyt tot den welcken haer man gewoont heeft. Wyders in goeden vrede levende so heeft het godt belyeft mij wederom te besoecken mij in syn ryck onthalende myn outstë soontkien Jan Bontius vande kinderpoxkens, dye hier op sommige tyden so seer naer advenant regneren als int vaderlant, 't is mij weder een droeve doot geweest dan terwyl het van godt gestiert is, moet het patientelick nemen.
Nieus en is hier niet, dan dat het scijnt dat die Mataram ons weer is dreygende met syn comst, dan hebbende door de voorsichticheyt van den hr Generael tegenwoordich een wel voorsyen casteel ende gemunieerde stadt syn wy hier wel getroost, en sullen hen ten derden male wel verwachten.
Voorders is mijn seer ernstig bidden op UI., dat terwijl daer een Edict van die heeren meesteren is gecomen, dat niemant hier getrout synde met syn familie na het vaderlant en mach vertrecken dan met consent vande Seventhienen aldaer, so bid ick UL, dat gij niet en laet ten aldereersten te procureeren, dat gij voor mijn ende mijn huysvrou ende kinderen licentyn in scripte syen te vercrijgen om na huys te mogen keeren naer ons belyeven: niet dat myn intentie int minsten is mijn goede fortune te verlaten maer op dat in alle voorvallende ongelucken van wereltse saken een recours moge hebben tot het vaderlant, dit recommandeer ick u ten hoogsten 't welk ick mede aen mijn broeder den officyer heb gescreven, dan ick weet dat gyl, beter benaerstigen cont, dit cont gy ons met de eerst comende vloot bescicken. Myn huysvrou Maria Adams stiert aen u vrou mijn beminde suster Maria Bontia een stuxken Indisch linden sult het belyeven in danck te nemen, souden wel wat meer stieren, dan sou myn here daerom niet derven importuneren



als wesende een hooftofficier die dese sendingen moet helpen tegenstaen/ maer wij sullen 'taller gelegentheyt het goed best doen, wij stijereri aen haer broeders elcx een stuxken diergelyck lijnwaet als mede aen de huysvrou van myn broeder den officyer, met elcx eenen particulieren brief, maeckt toch so wel dat het bestelt mach worden. Ick souden aen die heeren meesters voor dit jaer mijn exotica gestiert hebben, dat is bescryvinge van alle bomen planten cruyden ende gedyerte ende andere vreemdichheden in 't vaderlant niet bekent, na het leven met figuren afgeteykent, daer in door toestaen van mijn heer den Generael gebruyckt heb Adriaen Minten, de soon van onse nicht Anneken Screvels, suster van ons cousyn Professor Servatius. Ick had het goet met hem voor, ende soude hem buten twyfel wel te wege geholpen hebben, dan hy heeft hem verlopen, daerom ick oock syn verlof om na huys te trecken voor hem van myn meesteren becomen heb, mach syn, dat hy met syn scilderen beter int vaderlant doet, wy en syn hier sulcke costelycke scilderen niet van node/ ick heb daer van mede aan myn broeder den officier gescreven. Ick stier myn moeder eenige porceleijne copkens, met een parlemoer kanneken met coper gebonden, daer bij twee paer parlemoure commekens ick hoop <so sy noch in het leven is> dat het haer sal vermaecken: so Godt haer in syn ryck heeft gehaelt sult gy voor u behouden. Cust se van mynentwegen dusentfout/ Ick wilde mede wel dat gy by Waleus, daer ick mede particulier aen scryff, ende ander goede heeren vryenden toeleyden, dat ick mocht na mijn lang ende moeyelick swerven, eens 'thuys comende een professoraet inde medicynen becomen 'Twelck ick niet en twyfel of sal door mijn Exotica daer yets in meriteren. Want zonder roem nochtans geseyt so een heeft a Costa, noch Monandys, noch de beste van haer allen Garcias ab Orta, in welcken ick oock eenige notas gescreven heb, int vierdepart so veel gedaen, als ick in desen deele gedaen hebbe, daervan ick gaern het oordeel vande geleerden sal verwachten. Mijn hart tuycht mij dat wy malcander noch weer sullen syen, maer ick en com niet weer als re bene gesta, daer ick in verhoop eerlicke middelen toe te hebben. Groet my u huysvrou, myn moeder, broeder nichten ende haer mans suster, mitsgaders u vader ende moeder ende verdere goede vryenden inde beste form. Ick heb een magnifycke bibliotheek wel by de twee duysent boecken meest uytgelesen autheuren, so dat ick de beste occasye heb om iet frarijs te doen als ick oyt in Europa soude connen becomen hebben, 't welck oock mijn hoochste solaes in melancholien is, dye myn natureel altemeth so wat innemen als ick begin op de vorige dingen te dencken. Dan naest Godt is myn meeste vermaeck myn vrou en kinderen.
Onse Cornelis can prefect maleys ende Portugys spreecken can redlick lesen, heeft een cloeck verstant. Godt geeft dat het hem tot salicheyt mach gedyen. Mijn broeder den officier heeft my in syn vorige bryeven gescreven, dat hy bynae despereerde vande vruchtbaerheyt van syn huysvrou, so hy het op mij begeert sal hem onse Cornelis overstyeren om dat ick te bet verseeckert mocht weesen dat hy wat leren mocht, daer hy hem frier of morgen mocht mede erneren, 't sy studeren, scilderen ofte yets anders eerlix man facture, daer hy sou bequaem toe geordeelt wesen, so con hy by syn leven goet doen en so een grote fortuyn als hy heeft ende syen of hy het meriteert, hem ten deele so hy scryft erfgenaem te laten. Myn huysvrou ende ick groeten UL. met myn suster van harten.
tuus et suus frater JACOBUS BONTJUS.



WIJSE DISCRETEN HOOCH GELEERDEN D. JOANNES AN GILLIS DOCTOR IN BEIJDE RECHTEN MIJN BEMINDE SWAGER TOT
Met een casken geteykent
I. A N G:
LEIJDEN
MARTIJ 10 1631






Lof godt Wt Batavia 1631.
Beminde swager naer groetenisse dyent desen, dat al hoewel UL. mij onbekent is, so brengt nochtans de verbintenisse des houlix tussen mij, ende UL. suster Maria Adams mede, dat ick al haer vryenden van harten beminne, ick ben met haer nu al by de ses maenden in den huwelycken staet vergadert geweest, god geve dat het lang tot onser syelen salicheyt mach continueren, haer dochterken Joanna Cavalier is, Godt Lof noch gesont. Wy stieren UL. een stuxken Indiaens Lynwaet, een beginsel van onze onderlinge vruntscap, ende swagerscap. dye wy so lang als wy hier in Indyen syn met scryven behoren te onderhouden, t welck aen my niet en sal gebreken verwachtende van U. L. het tselfde, tot ter tyt toe dat wij eens met Godt in het vaderlant den andere mondeling mogen spreecken ende naeder kennisse maecken. Waer toe ick seer ernstich aen mijn broeder den officier, ende aen mijn swager de secretaris van Soeterwou, Joannes Angillis heb gescreven, dat sy bydecamer van seventyen, sullen licentys soecken te becomen, dat wij werom met on kinderkens mogen naer Hollant keer en, ick heb mede maer een soontjen, nu over de ses jaren out, want over etlicke maenden, is my het outste van de kinderpoxkens gesturven, myn huysvrou ende ick styeren mede dergelycke twee stuxkens lynwaet aen U. L. andere twee broeders ende mijn swagers Peter, en Antonij Adams Dye U. L. desen brief mede sult medelen bidde U. L. altsamen dit in danck te willen ontfangen, wy soude wel yets meer gestiert hebben, dan also het sonder consent van onse heeren niet en mach gescieden, op de verbeurte van hetselve goet, ende ick als hooftofBcier, ende fiscael, over sulx gestelt sy om alle insesten tegen te staen derve haer voor desen tyt niet meer lastich vallen, sullen het alle raers verbeteren. Voorders van nieus is hier niet anders, dan dat wy binnen de drye jaeren tyts, tweemael belegert syn geweest van de Javanen, dye wel over de hondert duysen sterck syn geweest, dan sy syn met Gods hulp werkelick afgeslagen, so dat sy met scanden hebben moeten terug keren. De Keyser van Java dye sy den Mataram noemen dreycht ons weer te comen bestoken: maer so wy hem tegen gestaen hebben daer wy maer bycans een open vleck hadde, hopen wy hem wel weder te staen, synde so het casteel, als oock de stadt, en syn volle fortificatijn. Sy moeten meest ter see comen also het gevaerlick is te lant voor haer te reysen want sy wel vyftich mylen van ons gelegen syn om de hoge bergen, bossen, ende vervaerlycke moerassen dije 'tussen beyden syn, mitsgaders de Tygers dye hier bij menichte syn: maer onse joch ten leggen en cruysen op de zee voor de voornaemste rivieren van Java, so dat wij <Godt te voorsten) niet veel noots en sullen hebben. Hiermede beminde swager gaen wij U met U familie, de genaden des alder hoochsten bevelen. Datum anno 1631 febr. 3e.
U.L. dyenstwifligen broeder J. BONTIUS fiscael in Indyen.
Ick soude mede wel gescreven hebben aen de andre broeders ende hare huysvrouwe, dan UL. vertrouwende dat gij haer desen sult mededelen, ende ick niet anders aen haer en soude connen scryven als hetgeen ick airede aen



UL. gescreven heb so bid ick haer dat int goet te willen nemen ter gelegender tyt sullen wij te U lyeden van alles breder scrijven, verwachtende oock het selve van UL.
Het Casken dat ick par desen mynen gewesene knecht Mathys Stiere si geteykent LANG: daer in syn seven stuxkens lijnwaets daer van behalven den officier mijn broeder, Ende broeders van myn huysvrou noch sal hebben Lysbeth Pelaerts twee in de Bogaert steech, dyn ick mede scrijff, dat daer een van sal bestellen aen Marytjen Samuels haer speelnoot. Doet doch mijn knecht Mathijs brenger deses toch goet: want hy my wel ende getroulick gedyent heeft is oock van eerlycke wel bekende ouders hy sal U van mijn conditiën alles breder mondelinge onderrichtinge doen, so gij ijemant te scryven in U cantoor van doen hebt sou U connen dyenst doen, tgeen gy aen hem doet sal het voor my gedaen houden. Ick heb mede een brief aen Adr: Servaes gescreven ende mede een stuxken linden voor onse Clara nichte syn huysvrou, om dat sy my door vrinden sou mogen procureren een licentyn brief voorst om in alle occasyn my daer mede te prevaleren.



Laus Deo 1631 Batavia.
bn firère, Dich grüssend, teile ich Dir mit, dass ich gesund und wohl bin, dafur sei Gort gelobet!
Im achtsten Juni 1630 starb im Herrn meine zweite Ehegattin Sara Gerardi, an einer vehementen Cholera-Epidemie die hier wie die Pest regiert. Dass all dies grosse Veranderung in mein Gemüt brachte, lass ich diejenigen beurteilen die soiches schon erlitten haben, umsomehr da mein Herr und Vorgesetzter, der General von OsJ>Indien, Jacob Specx, mich einen Monat zuvor zum AdvokatFiskal von Indien gewahlt hatte, welches Amt ich nun schon ungefahr ein Jahr bekleide. Gott gebe, dass ich zu meiner Seele Heil u. Seligkeit im Dienst meiner Herren Vorgesetzten darin fortfahren darf . Was dieses mein Amt und meine Würde betrifft, möchte ich lieber, dass Ihr das von jemandem anderen vernehmet als dass ich,—was gegen meine Natur ist—mich selbst rühmen möchte.
Es geht alles so nach meinem Wunsch, dass ich nach nichts Höherem trachten möchte/ mein Vermogen ist gleich demjenigen meiner Brüder, wenn es nicht noch mehr ist. Deshalb habe ich auch wieder geheiratet. Da bis jetzt die Erziehung meiner Kinder durch meine Frau geleitet wurde und ich der vielfaltigen, öffendicher Beschaftigungen willen, nicht so sehr auf mein Privadeben Rücksicht nehmen konnte, habe ich mit meinen Freunden beratschlagt, um mich zum drittenmal in den Ehestand zu begeben. So habe ich denn mit Zustimmung meines Vorgesetzten, des Generalen, die Witwe des D. Joannes Cavallier, seligen Angedenkens der hier Predikant war, geheiratet. Sie hat ein Töchterchen, das sieben Monate nach des Vaters Tod geboren und nun ungefahr zwei Jahre alt ist. Die Mutter ist eine Frau ohne Tadel ehrlich und deren Tugenden man besser nich erwahnt, als zu wenig darüber zu sprechen. Hierin richte ich mich nach dem Urteil des hoch gelehrten Herrn Antonius Waleus, Professor in der Gottgelehrtheit, bei welchem ihr Mann gewohnt hatte.
Im volstem Glück lebend, hat es Gott wiederum behagt, mich heimzusuchen und nun mein altestes Söhnchen an den Kinderpocken, wegzurufen, die hier manchmal gerade so herrschen wie bei uns im Vaterland. Es war solch ein trauriger Tod, aber da Gott uns diese Prüfung geschickt hat, müssen wir sie in Geduld empfangen.
Viel Neues gibt et hier sonst nicht. Es scheint dass Mataram uns wieder mit seinem Kommen droht. Wir haben jedoch durch die Klugheit und Vorsichtigkeit unsres Herrn General ein wohl befestigtes Kastell und die Stadt ist mit Munition versehen. So sind wir denn getrost, und werden den Feind zum driften Mal erwarten.
Da hier ein Edikt von den Herren Vorgesetzten herausgegeben ist, (autend dass niemand der hier verheiratet ist und Familie hat, nach dem Vaterland zurükkehren darf, ohne die Zustimmung der „Siebenzehn" dort bitte ich Euch ernstlich, mir, meiner Hausfrau und Kindern eine schriftliche Eriaubnis zu verschaffen, so das wir nach unserem Belieben nach Hause zurückkehren dürfen. Es ist jedoch nicht meine Absicht, mein Glück hier zu verlassen, sondern mehr eine Vorsichtsmassregel, dass wir in allen eventuellen Unglücken die der Welt Lauf sind, eine Hilfe am Vaterland haben/ dieses empfehle ich Euch dringend. Dasselbe schrieb ich auch meinem Bruder, dem Officier, weil ich weiss, dass Ihr das eher in Ordnung machen könnt und uns das Schreiben mit der erst einlaufenden Flotte senden werdet.



Meine Hansfrau Maria Adams sendet Eurer Frau, meiner geliebten Schwester Maria Bontia ein Stück Indisch-Leinen, das sie mit Dank entgegen nehmen möchte. Wir würden wohl noch mehr senden, aber es ist nicht erlaubt, und so darf ich es nicht fragen, da ich ein Haupt-Offizier bin, der diese Sendungen kontrollieren muss / wir werden jedoch bei jeder Gelegenheit, unser Möglichstes tun. Wir schicken Euren Brüdern, jedem ein Stück solche Leinwand sowie der Hausfrau meines Bruders, des Offiziers, aber nicht für jeden einen particulieren Brief, sorge aber bitte dafur dass alles gut bestellt wird.
Gerne würde ich dieses Jahr meinen Vorgesetzten meine „Exotica" schicken, die eine Beschreibung aller Baume, Pflanzen, Krauter, Tiere und anderer fremder Dinge, die im Vaterland unbékannt sind, enthalt; Die Figuren sind nach dem Leben gezeichnet durch Adriaen Minten, Sohn unserer Nichte Anneken Screvels, die Schwester unsres Cousin Prof. Servatius, den ich mit Erlaubnis unsres Generals dafür gebraucht habe.
Ich wollte sein Bestes, und wurde ihm sicher weiter geholfen haben, er aber benahm sich so wiederlich, und ich habe deshalb die Zustimmung seiner Heimreise von meinem Vorgesetzten erhalten. Es kann sein, dass er mit seiner Malerei im Vaterlande mehr Erfolg hat, denn wir haben hier solche köstliche Maler nicht nötig. Dies schrieb ich ebenfalls meinem Bruder, dem Offizier.
Ich schicke meiner Mutter einige Porzellan*Tasschen, mit einem PerlmotCerKannchen das mit Kupfer verarbeitet ist, dazu zwei Paar Perlmutter*Töpfchen und hoffe, so sie noch lebt, dass es ihr Freude bereitet. Wenn Gott sie schon zu sich genommen hat, möget Ihr das alles behalten. Küsst die Gute von mir tausendmal. Ich möchte gerne, dass Ihr bei Waleus, dem ich hierbei persönlich schreibe und bei anderen gütigen Herren ein gutes Wort für mich einlegtet dass ich nach meinen langen und mühseligen Wanderen, wieder éinmal nach Hause kommend eine Professur in den Medizinen bekame. Ich zweifle nicht daran, und glaube, dass ich das mit meiner „Exotica" wohl verdient habe.
Ohne mich selbst rühmen zu wollen, so muss ich doch bekennen, dass, weder a Costa, noch Monaudis, noch der Beste von Allen Garcias ab Orta, zu dessen Werke ich auch einige Anmerkungen schrieb, im vierten Teil so viel getan hat, als ich fertig brachte. Darüber möchte ich gerne das Urteil der Gelehrten erwarten. Mein Herz sagt mir, dats wir ein ander wieder sehen werden, aber ich komme nicht wieder als „re bene gesta" sondern hoffe, mit ehrlichen Mitteln im Vaterland zurück zu gelangen. Grüsst mir Eure Hausfrau, meine Mutter Bruder, und ihres Mannes Schwester, sowie Euern Vater und Mutter und ferner gute Freunde im besten Sinn der Wortes.
Ich besitze eine Pracht-Bibliothek mit beinahe 2000 Büchern der meist gelesenen Autoren sodass ich die Gelegenheit habe, etwas schönes zu vollbringen, wenn ich je nach Europa kommen solite.
Diese Bücher sind auch mein höchster Trost in Zeiten der Melancholie die mein Gemüt öfters bedrückt, wenn ich an vergangene Zeiten denke. Denn neben Gott ist meine grösste Freude meine Frau und Kinder. Unser Cornelis spricht perfekt Maiaisch und Portugiesisch, kann ziemlich gut lesen und hat einen hellen, klaren Verstand. Gott gebe, dass er ihm zur Seligkeit gedeihe. Mein Bruder, der Offizier, hat mir in seinen letzten Briefen geschrieben, dass er fürchtete dass seine Frau nicht mehr auf Kindersegen hoffen könne.
Wenn er es wünscht, werden wir ihm unseren Cornelis schicken, denn dann weiss ich genau, dass er besser etwas erlernen wird, es sei dann studieren, malen oder irgend ein anderes ehrliches Handwerk. So kann er bei



seinem Leben etwas gutes mit seinem grossen Vermogen ausrichten und wenn der Junge einen guten Lebenswandel führt, und es sonst auch verdient, wird er ihn teilweise zu seinem Leibes»Erben machen, so schreibt er.
Meine Hausfrau und ich grössen Euch und meine Schwester von Herzen.
Tuus et suus frater JACOBUS BONTIUS.






Erlauterungen zu den Brieven des Jacobus Bontius durch die G.m.b.H. G. Kolff rS) Co. in Weltevreden herausgegeben und durch diese Firma den Mitgliedern des 4 Kongresses der Far Eastern Association of Tropical Medicine, angeboten, welcher Kongress in Batavia von 6^13 August 1921 stattfindet.
Der Verfasser dieser Briefe ist der alteste Arzt aus der Zeit der Ost Indischen Kompagnie, dessen Schriften bewahrt blieben und auch heute noch ihren Weit haben.
Er wurde im Jahre 1592 in Leiden geboren und war der jüngste Sohn des damaligen Professors der Medizin Gerardus Bontius und desser Gattin Jacoba Jansdr. Aus dieser Ehe wurden noch geboren Regnerus Bontius <i57Ó-iÓ23> der ebenfalis Professor der Medizin also Nachfolger seines Vaters und zur* gleichen Zeit Leibarzt des Prinzen Maurits war, Willem <Guilelmus> Bontius <i588=iÓ46> Professor der Fakultat der Rechtsgelehrtheit und spater „Opperschout" in Leiden/ ausser deisen beiden besassen sie noch ienen Sohn u idre Töchter, von denen eine Maria hiess und an dessen Gatte der eine der Briefe gerichtet ist der übersetzt worden ist,- der Name dieses Gatten ist mir jedoch nicht bekannt.
Jacobus wurde am 5 Mai 1604 als Student in Leiden eingeschreiben und promovierte daselbst zum Doctor medicinae am 22 Juni 1614. Er liess sich in Leiden nieder und wahrscheinlich blieb er da auch wohnen, denn wir wissen dass er in den Jahren 1624 und 1625 eine Pest*epidemie miterlehe.
Dort verheiratete er sich auch/ was wir aus seinem lateinischen Briefe, der auch in Faksimile gedrückt wurde, erfahren, und woraus man liest, dass seine Abreise nach Indien ihm aus dem Labyrinth seiner unglückseligen ersten Heirat befreit hat. Wahrscheinlich stand er damals schon in hohem Ansehen in Leiden, denn in demselben Brief schreibt er wie er auf einen Professorsstuhl in der Medizin verzichten musste, zur Zeit, da er noch daheim war. Der Grund dafur kannte nur sein Bruder Willem. Ob das vielleicht im Zusammenhang mit dieser Heirat gestanden ? Wie seine erste Ehe gelost wurde, ob durch Scheidung oder durch Absterben seiner Frau, weiss ich nicht, doch die Art und Weise, in der er über diese Ehe schreibt, lasst uns das Erstere oder wenigstens der Tod seiner Frau vor seiner Abreise nach Indien wahrscheinlicher erscheinen, wiewohl Pop in seinem Buch „De Geneeskunde bij het Nederlandsche Zeewezen" uns mitteilt, dass Bontius mit Frau und Kinderen sich auf dem Schiff „Vianen" einschiffte, welches einen Teil der Flotte bildete, womit Jan Pieterz Coen nach Indien fuhr, um sein Ambt als Landvogt zum zweitenmale anzutreten. Dem obenerwahnten Autoren zufolge soll Frau Bontius jedoch an Bord des Schiffes auf der Reise nach Indien gestorben sein vor Ankunft am Kape dergutenHoffnung. Wie dem auch sei, Jacobus Bontius wurde am 24 August 1626 durch die Heeren XVH <Rat der ziebenzehn) zum Doctor Apotheker und Aufseher der Chirurgen in Indien ernannt, wohin er am 19 Marz 1627 fuhr und wo er Ende August, desselben Jahres anlangte. Aus seinen Schriften erfahrt man dass er sehr wahrscheinlich erst einen Reise durch die Moiukken machte, die beiden Belagerungen des neu gegründeten Batavias, namlich vom 22 August—3 Dez. 1628 und vom 21 August—2 November 1629 in Batavia selbst mit erlebte und



in der Zwischenzeit lagen seine Frau u Kinder, sowie er selbst 4 Monate krank darnieder an Fieber, Dysenterie und BerUBeri. Daraus ersieht man also dass er sich wieder verheiratet hat / seine zweite Frau hiess Sara Gerardi und ist laut diesen Briefen am 8 Juni 1630 an der Cholera gestorben.
Man liest daraus ebenfalls, dass er einen Monat zuvor zum Fiskal in Indien ernannt wurde, wahrend er vom 15 Okt. 1630 bis zum 18 Januar 1631 provisorisch der Tatigkeit eines Amtmannes oblag.
Im Anfang des Jahres 1631 verheiratete er sich zum drittenmal mit Maria Adams, Witwe des an einer heftigen Dysenterie <wobei wahrscheinlich tfiphus exanthematicus noch hinzukam v. R.> gestorbenen Pfarrers Cavallier, dessen Krankheit und Tod Bontius in einer seiner Arbeiten beschreibet. Er besass damals noch 2 Kinder, Jan und Cornelis, vón welchen der erstgenannte, der alteste, kurze Zeit darauf an den Biattem, oder wie es im lateinischen Brief heisst, an den Masern starb, dieweil der jüngste Cornelis in Uebereinstimmung mit den Planen, die in den Briefen über ihn handeln, offenbar vor dem Ableben setnes Vaters zu seinen Onkel in die Heimat geschikt wurden war.
Dr. Jacobus Bontius starb in Batavia am 30 November 1631.
Sein Werk, das er seinen Bruder Willem gewidmet hat, wurde durch diesen im Jahre 1642 zum erstemale in Leiden bei Franciscus Heckius herausgegeben.
Es war betitelt:
Jac Bontii in Indiis Archiatri de Medicina. Indorum Lib. IV.
1. Notae in Garciam ab Orta.
2. De Diaeta Sanorum.
3. Methodus Medendi Indica.
4. Observationes Cadaveribus.
Was die weitere Herausgaben betrifft erlaube ich mir auf meine „Historische schetsen" Javasche Boekhandel en Drukkerij 1921 hinzuweisen, und auf die bei der Firma G. Kolff Co herausgegebene und von mir verbesserte neue Auflage des schon erwahnten Werkes von Dr. G. F. Pop.
Bontius war, trotzdem er manchmal dem Beweis lieferte, dass er an dem Fehler seiner wissenschaftlichen Zeitgenossen, — der Leichtglaubigkeit — litt, unleugbar ein hochstehender Mensch mit weitem Horizont und grosszügigen Auffassungen, ein Mann der wert ist in der Erinnerung der Menscheit fort zu. leben.
Man sehe darüber auch die eben erwahnten Werke.
Von Wichtigkeit ist noch die Uebereinstimmung seines Karakters mit demjenigen seines Vaters, des alten Professors.
Ueber diesen verlautet Luiscius in seinen „Algemeen Hist. Geogr. en Geneal. Woordenboek, 1725,
,Er war ein Feind aller Heuchelei, Scheinheiligkeit und falsetten Gottes* dienstes/ er pflegte zu sagen, dass die Religion eine Notwendigkeit sei, doch dass die ausserliche Form der Religion, insofern die Tugend nicht geübet wurde zum grössten Teil als Deckmantel für ein falsches Innere und für allerlei verborgenen Laster diente. Dies erzahlt Melchior Adam <in vit. Med. Germ> und die Worte dieses Autoren lauten also: religionem esse necessariam, diebat solam vero eius speciem si absit virtus animi ut plurinum conversi ac contecti vitiis asylum esse." In den medizinischen Büchern war er nicht wenig erfahren, so auch in der Prazis, denn Adam erzahlt, dass es wenige Aerzte gab die so



vide Kranken genesen haben wie er. Er besuchte die Armen ebenso pünkdich wie die Reichen. Im griechischen besass er reiche Kentnisse, und Hippocrates sowie Galenus las er stets in ihren ursprünglichen Sprachen. Ebenso las er die Werke von Plato, Maximus Tyrius, Nemesius und an seiner Lebensabend, Augustinus Steuchus „de perenni sapientia" mit grosser Vorliebe. Er starb am 15 Sept. 1599 an einer Magenkrankheit im Alter von 63 Jahren <genauer ausgedrückt 62 Jahre, 6 Monate und 6 Tage, so wie die Inschrift auf seiner Grabstein lautet v. R.)
Gerard Bontius hatte sehr viel geschrieben, hauptsachlich über Hippocrates, er wollte jedoch seine Schriften nicht in die Oeffendichkeit bringen und pflegte zu sagen, „dass die Welt nicht an Büchern doch wohl an praktischer Gelehrtheit zu kurz Kame."
Diesen karakterischen Worte möge noch hinzugefügt werden, was Jacobus Kok in seinen Vaterlandsch Woordenboek 2e dr. 1787 schreibt: „lm Aligemeinen erzahlt man von ihm, dass er ein gelehrter Mann, und was den Gottesdienst
betrifft, fern von Abeglauben und Gleichgültigkeit war Er
gab sich in Umgang mit Menschen offenherzig und besass nicht den mindesten Eigendünkel.
„Dinge deren wahren Sachverhalt er nicht wusste, glaubte er nicht, von den Verborgenheiten der Religion pflegte er zu sagen, dass es der Menschheit Glück ware, dieselben nicht erfassen zu können.
Diese Karakteristik scheint mir vollkommen in Übereinstimmung mit unserm Jacobus.
Noch eine kurze Bemerkung über seine Briefe. Die Orginal-Briefe sind im Reichsarchiv in 's Gravenhage aufgehoben. Durch die Güte des ReichsArchivars und Dr. De Hullu erhielt ich Kopien dieser Episteln und bei ihrer Transkription hatte der Lands-Archivar in Batavia Dr. F. de Haan die Freund* lichkeit mir behülflich zu sein. Ihm ist es auch zu danken, dass ein Fehler im lateinischen Satzbau des Orginals entdeckt und „rogo ut te pro iudicio tuo id sedes" verbessert wurde in : rogo te ut pro „u. .s w."
Da die Briefe alle aus derselben Zeit datieren und ungefahr den gleichen Inhalt haben, liess man nur einen davon übersetzen ,• alle Briefe wurden jedoch fn der ursprünglichen Sprache transcribiert wahrend der Lateinische im Faksimile-druck herausgegeben wurde, ebenso die Unterschriften der beiden anderen Briefe.
Moge dieses Büchlein den Kongressisten eine willkommene Gabe sein! Dann ist die Geberin hinreichend belohnt und ich ebenfalls, wenn diepietatsvolle Erinnerung an diesen alten Amtsbruder dadurch verlebendigt werden wird!
L. S. A. M. VON RÖMER.
WELTEVREDEN 24 Juli 1921.