11












EEN VLAAMSCHE VROUW
DOOR
JAN VELTMAN
SÏI2
N.V. DRUKKERIJ UNIVERSITAS - UTRECHT






EEN VLAAMSCHE VROUW
DOOR
JAN VELTMAN-
Da-fnm van terugbe zo rging
Drukkerij Universitas. — Utrecht.






I
In die wijde, groote, grijsblauwende lucht stond nu nog alleen de machtige, geweldige zon, hoog en ongenaakbaar. Alles boog voor haar heerschappij en niemand waagde 't, het gelaat tot haar op te heffen. Ze was nu heerscheresse en meesteresse over de wijde velden en de enge steden en dorpen, 't Vee in de weiden vreesde haar gestrengen, grammen blik en verborg zich voor haar in 't donker der boomen. De vogels dachten aan spel noch zang, en alsof een wreedaard hen in ruwe hand hield omkneld, hijgden ze en hapten naar adem.
En de menschen — de menschen! — 't Stadswerkvolk had het middagmaal binnen, en zocht nu naar koelte buiten, om nog een uurtje te rusten, liefst liggend op hun buik, met het hoofd op de samengeslagen armen. Ze lagen elk vóór zijn huis in de schaduw, op de straat, of in 't zand, of in *t gras, overal, waar maar schaduw was. En de kinderen gingen dan ook daar, omdat het zoo curieus was: ze keken naar hun vaders en groote broers en legden zich op hun buik naast hen, maar ze konden niet stil daar liggen, omdat ze kinderen waren. Eerst wiegelden ze met hun bloote beenen omhoog, maar dat hinderde niemand en daarom begonnen ze de een den ander te schoppen, 't Was dan .even een
3



leutig spel, maar eer iemand wist, hoe 't gekomen was, stonden de jongens te vechten en de meisjes te schelden.
De vaders en groote broers konden dat zóó niet laten: ze zochten naar leelijke woorden, of pakten maar, wat er hun voor de lippen kwam en bromden of schrilden er geweldig mee naar 't jonge gespuis. En al meteen waren ze boos op al wat er zich om hen roerde, omdat ze hun rust in onrust hadden verdaan, en omdat ze 't zoo warm, zoo heet hadden.
Aan de kaai was 't anders dan in de nauwe straten. Daar was ruimte; ruimte ook voor de zonnehette, die er zich tot groote bollen kon wentelen, die dan rollen gingen langs de pakhuizen, en over de haven tusschen de schepen door of er over heen, en dan botsten tegen 't station. Dat hettespel maakte, dat de menschen soms hun adem voelden afgesneden, maar daarna kwam dan iets als tocht, dat aangenaam was, omdat het niet zóó heet was als dat andere.
Vóór de gesloten deuren van Petersens scheepsmakelarij zaten op leege tonnen drie kerels. Max, de jongste, was de vaste pakhuisknecht; de beide anderen, Flippe en Sarei, waren er maar, als er werk voor hen was. Vroeger had Max een sleutel van 't pakhuis, en kon er dan in als hij wilde, maar — mijnheer Petersen had reden, om den knecht te wantrouwen. Max was niet eerlijk; maar 't bewijs? — De sleutel was hem ontnomen, en hij moest nu, evenals de beide anderen, wachten op mijnheers komst. Anders hadden ze nu in den koelen pakkelder kunnen zitten. Nu zaten ze te braden, want de schaduw was aan den overkant der haven.
„Algelijk is 'ne getrouwde mensche maar 'nen halven mensch."
Natuurlijk hadden ze 't weer over hun „wijvers". ,,'t Is, lijk gij zegt, Max!" zei Sarei, doch Flippe lachte:
4



,,'nen getrouwd man is min als half: dat zeggen 'k ik!"
,,G' hebt gelijk, Flippe! op 'n punt; maar 't is ook beterder alzoo. 't Is den vent, die verdienen moet, eu 't is 't wijf, die moet schaveelen (') om rond te komen. Ware 't de man, die den heelen kindcrkweek moeste zorgen, de kleers héél houden, en 's noens de patatten genoeg (2), a wel, 'k en weten ik niet, of 't geen rampe zou zijn!"
Dat zei Max met zijn vleierig gezicht en valsche lippen. De anderen, die een uurtje buiten de stad woonden en wat land in pacht hadden, om er de, voor 't gezin noodige aardappelen, te verbouwen, benijdden Max, omdat hij altijd vast zijn weekloon had. Hij kon wel tevreden zijn met zijn makkelijk baantje en zijn vrouw met de vaste ,,inkomste". Maar zij ,,in den buiten" verdienden niet altijd. En hoe minder geld ze inbrachten, hoe meer ruzie dit veroorzaakte.
,,En g'en meugt niet vergeten, Max! we zitten wij, in den buiten, met den Pastor aan onzen hals. G'en kent gij datte niet in stad. Je doet in stad, al datje wilt, maar ten onzen is 't alzóó niet."
,, Den paster! a wa! 'k vegen ik den pastor aan m . . . Oeie, oeie! Kijkt 'n keer dare!"
Alle drie sprongen overeind. Er was een matroos, van hoog uit de touwen, in 't wijde diepe water gevallen.
„Kijkt 'n keer, kijkt!" twee, drie, vier, zes kerels sprongen terstond van 't schip den drenkeling na. En dan kwamen er nog eenige kolensjouwers, zwart als negers, uit het ruim, en wierpen zich ook naar beneden, 't Was dan een geplons en een gespeel als in een kikkersloot. De drenkeling was onder 't schip
') Regelen. -) Gaar,
5



door gezwommen, klom weer omhoog en sprong nog eens in 't water. Ze zwommen, ze dreven, ze doken . . . daar kwam een politieagent.
„Ehwel! ge weet gij allegare, als dat het verboön is, van in den bassin te zwemmen! Allée, d'r uit! of 'k ga u allegaar voor 't tribunaal doen komen!"
Slaggelings waren allen weg, en 't water werd stil, en op 't groote kolenschip kwamen allerlei koppen te voorschijn, om te zien, wat er daar wel in 't water mocht gebeurd zijn. Eén riep den agent toe :
,,Awel, is d'r entwat gebeurd?"
„Sloebers!" bromde de agent, en de bleeke kerels, die er zooeven nog als echte Moorventen uitzagen, lachten hun luidst. De drie mannen vóór 't pakhuis lachten mee.
,,'k Verschoot doch serieus! 'k peisden ik, dat 't 'ne rampe ware; maar 't en is nieten als gespeel!"
Max zag uit, maar mijnheer kwam nog niet. Liza met haar pander naderde, en dan begon 't voor mijnheer ook tijd te worden!
„A wah Flippe! daar komt Liza! Z' is van uw parochie!"
„Liza is wél gekomen hier in stad, Max! 'n weevrouwe kan in stad beterder vorsdoen als in den buiten."
De werkvrouw kwam voorbij en groette stil.
De mannen groetten luidruchtig weer.
„Dag Liza! A wah, heb je gij koud?"
„Ze zal zij heur bekomste hebben van den pastor 1" zei Max.
„Waarvan danne?" vroeg Flippe.
„Warevan? Ge moest gij datte wel weten, gij getweeën!"
,,'k En wete van nieten. Watte dan?"
„Luistert, 'k ga 't u uiteen doen. — Heur vent — wéét wel — is dan gestorven, en z' heeft 'm schoone doen begraven, maar 't geld voor de messe en had
6



ze niet. Maar ze had 'n zwijn in 't kot, en ze beloofde den pastor te zullen betalen, als 't zwijn vet ware en 't verkocht wierd. De pastor was daarmee content, maar hij kwam dan al te mets kijken naar 't zwijn. En als 't dan vet ware, hij zette uit met een koopman naar Liza, en de koopman nam 't zwijn mee, en den die zou 't geld wel aan den pastor afgeven. Zoo, als 't zwijn nu verkocht was, ging Liza naar den Pastor om 't geld, dat er nog overschoot voor heur. En raadt 'n keer, wat? De pastor zegt toe heur: A wel Liza! 'k ga 't bewaren voor u, als er nog 'ne keer 'ne messe te lezen is voor u: 't is dan op voorhand betaald! 'k Vragen ik, of 't schoone manieren zijn, van met 'n arme weevrouwe alzóó te doene."
Sarei was bleek geworden. Zijn lippen beefden. Hij sprak zelden, doch nu kon hij zich niet inhouden. Zoo even ook al had hij zich geërgerd aan wat Flippe van de pastors zei.
,,'t En zal alzóó niet zijn!" bitste hij Max toe.— ,,'t Zijn palullen, die gij klapt! Zegsels van kinders, die niet weten, wat klappen."
„Palullen? Palullen?" — hakkelde Max — „laat Flippe zeggen, dat het gelogen is!"
Maar Flippe voelde zich tusschen twee vuren: hij meesmuilde, en dat prikkelde Sarei te meer.
„Dat Flippe zwijge" ! — zei hij — ,,'k zeggen ik u, Max, dat gij liegt. Ge zijtgij 'nen viand van de heilige kerke en van de pastors! Ge zijt gij 'nen Geus!"
Flippe bleef meesmuilen. En Max vatte nu het woord.
,,'t Is van Flippe, dat ik 't wete."
Maar dat loog Max. Doch Flippe geloofde, dat als hij niet met Max heulde, deze kwaad van hem zou spreken bij mijnheer, en hij dan hier zijn werk zou verliezen.
„Flippe, newaar? 't is gij, die 't mij alzóó hebt vermond."
7



„Ja 'k! 't is ik!"
„Gij liegt dan getweeën!" — zei Sarei — „en t' avond, of morgen, te noenè, als Lize langs hier komt, ik ga 't heur vragen. En algelijk is Flippe 'nen weerhane: in stad 'nen Geus en ten onzent, en in z'n huis Christlijk.'
Hij spoog tegen den grond, om zijn verachting van zulk gedoe te toonen En Flippe zette een wijs gezicht en glimlachte. Max klopte hem op den schouder en zei:
,,'t Is alzoo fijn belegd, Flippe! en 't is alzóó, dat ge best van al door de wereld geraakt. En ware ik Sarei, 'k en zou . . ."
Daar kwam mijnheer. Haastig sprongen de kerels recht en begonnen aan vaten en kisten te sjorren, alsof ze aan ernstig werk doende waren.
's Avonds was er juist gesloten en mijnheer al op stap naar huis, toen Lize juist aankwam. „Ze is daar !" zei Sarei.
„Dat ze!" zei Max en wilde haastig heengaan; en Flippe zei:
,,'t Is avond nu, en 't is laat! Komt Sarei, 't wijf wacht nu, en we kunnen 't morgen aan Liza vragen, 't En zijn geen treflijke manieren, met een weevrouwe staan klappen in stad. Past op, dat het uw wijf niet en ziet! Komt!"
Sarei bleef alleen staan wachten op de werkvrouw met haar pander aan den arm.
,,Lize! 'k moeten u entwat vragen."
Hij vertelde, wat Max hem van den pastoor had verteld.
,,'t En is alzóó niet, Sarei! De menschen klappen geerne, en z'en weten niet, wat klappen. Maar 'k waarschuwe u, dat ge Max niet en betrouwt! Den vent en deugt niet! Ge zult hem hiere nog zien
8



buiten geschupt! Ware 't niet van zijn gladde tongé, hij hadde al lange buiten gelegen. Doe uw beste voor meneere en gij gaat er wél mee zijn; maar en betrouwt u aan Max niet!"
„Zij wel bedankt, Lize! zeere bedankt! 'k ben blij, dat ik 't u gevraagd hebbé; zóó, ze liegen 't: 'k ga 't heur zeggen!"
„Zegt, dat ze 't liegen!"
Ze gingen elk hun kant.
De zon was nu al weg, gedoken achter de hooge huizen, op reis naar verre landen. Even wierp ze nog hier en daar een wreeden blik in de zijstraten en over de daken. Ver, ver was ze weg ; maar wat ze gedaan had, hier, den langen dag, lag nog opgestapeld in de straten: de hette, de zware hette. De huizen waren ook volgepropt, en de menschen en kinderen bleven dan maar liever op de straat, om er te zitten, te liggen, te babbelen hier, of te schelden op hun kinderen daar. Wie nog drinkgeld had, zocht verkoeling en afleiding in de estaminet, en de opgeschoten jongens en meisjes vonden in de benauwende warmte een goede gelegenheid om „minninge te maken".
Liza vond haar beide kinderen Mathilde en Emiel vóór haar huis staan uitzien naar haar. ,,Ha, dag moedere!" „Dag Thilde, dag Miel!"
Beiden hadden ze al hun eerste communie gedaan; Miel ging nog school, doch 't zou spoedig voor 't laatst zijn.
't Was een zeer eenvoudige kamer, waarin de weduwe Colombe woonde, doch behagelijker dan in honderden betere kamers. Want de vrouw was door en door zindelijk, en mocht ze arm zijn, ze had een goed oog voor 't schoone.
9



Dat was het, wat het hier zoo aantrekkelijk maakte, 't goede oog van de huisvrouw. Niets van opdirkerij en pronkerij; maar sober netjes, en rein.
Vond men bijna overal een geschuurden, ongeverfden vloer zonder een enkel matje, hier lagen voor deur en kasten kleedjes, uitgesneden en omboorde stukken van vloerkleeden, die bij de rijkeren waren afgedankt. Want om er geld voor uit te geven, dat zat er bij de weduwvrouw niet aan. Vond men overal aan den wand of op den schoorsteenmantel of op de kast een Christus-beeldje en een Onze Lieve Vrouw — meer niets, niets — hier was dat ook aanwezig, maar bovendien sierden „wereldsche beeldekens" de schouwe. Ze waren van gebakken steen: één, een jong meisje, met het Engelsche onderschrift: The favorite of the village; en één, een paard, bereden door een vrouw en aan den teugel geleid door een man, met het onderschrift: Going to market.
Op een geverfde kast stonden een beker met nagemaakte bloemen onder een glazen stolp en een stelletje met bonte vlinders, wiegelend bij 't geringste tochtje. En aan den wand hingen behalve het algemeene „Geloofd zij Jezus Christus, Amen !" een portret van wijlen haar man, toen die — voor zijn eigen nummer — soldaat was; een militair ten voeten uit, in getrouwe kleuren en met den echten gefotografeerden kop van Alfons Colombe. Ook hingen er een paar stadsgezichten in zeer eenvoudige lijsten, 't Was hier wat eenigs: dat toonden ook de heldere, heele gordijnen voor de beide ramen, 't Zwarte ijzer aan de Brabantsche „stove" was glimmend gepotlood ; 't blanke ijzer er aan als zilver, en de koperen knoppen als goud blinkend gewreven.
Maar — kuischen, en schuren en blinken, dat was ook 't alledaagsche werk van Liza, in 't „Hotel Charlemagne" en 't was dus geen wonder, dat ze 't thuis ook proper had.
10



„Heb je gij ook warm, kienders?" vroeg ze, toen ze, binnengekomen, den pander (') op de tafel zette.
„Oeie, oeie, moedere L't was zoo heete vandage!" zei Thilde met een gebaar alsof ze nog midden in de vlammen stond.
Maar Miel hield zich.groot.
„Naam je gij dat heete? 'k Hebben ik 't van mijn leven al wel heeterder geweten!" Moeder lachte:
„Gij zijt gij ook al zulken ouden vent! Maar 'k peize, dat je gezwommen hebt."
,Ja hij, moedere! Miel heeft gezwommen."
Miel keek zijn zuster verwijtend aan.
„Peisje, dat ik zelf niet klappen en kan ? 't Is ik, aan wien moeder vraagt."
„Ba ja, ge zijt gij al 'nen ouden vent! 't Is maar met u, dat moeder klapt. 'kBen 'k ik noge en kiendetje!"
In eens begon ze luide te lachen:
„Wat 'nen bémel! Hij en kan zijn handetjes van den pander niet afhouden! Moedere! geeft 't kiendetje 'nen hapsje ! Hij gaat dan subiet 'nen grooten vent zijn!"
Met een verknepen lach en een gepresten zuren blik strekte hij zijn rechterarm fier naar haar uit.
,,Ha! 't is gij, die moeder in't gemoet zijt geloopen om te rieken, wat er in den pander ware!"
Moeder wist, dat dit gekrakeel louter spel was, niet van te voren overlegd, maar als een onwillekeurige uiting van verlangen om te weten, wat moeder uit het hotel in de bekende mand meebracht. Nooit kwam ze thuis zonder kleine gedeelten van allerlei overschotten, doch — vaak wat anders en immer wat goeds, 't Prettigst voor de vrouw was, dat ze gewoon-
') Hengselmand.
11



lijk zelf niet wist, wat men haar in den pander had gestopt.
Nu lichtte ze de deksels op en haalde de mand leeg. Er was meer dan genoeg voor een avondmaal.
,,A wa, Thielde! hoe gaan we 't gaan schaveelen voor morgen? Kijkt 'ne keer; datte gaat morgen bedorven zijn, en datte! We nemen 't nu met een boeterhamme, en 't ander is dan goed voor 't noenmaal van morgen, weer met 'nen boeterhamme!"
„Ja 't moedere! 't zal alzoo 't best geschaveeld zijn !"
Miel trok zijn lip op, kunstmatig.
,,'t Ware algelijk beterder, dat we de rijstebrij nu gingen eten. Waren ik morgen ziek, of dood, 'k en hadden er dan nieten aan !"
Thilde lachte weer:
„Moedere ! horkt onzen ouden vent! A wah, bemel! en waarvan en zijt ge geen chef de menage in 't Hotel ?"
De guitige jongen klapte in eens in de handen en sprong op.
..Juist, het is datte! Ha, 'k wete nu al med-een, wat voor stijl (') ik ga leeren! Moedere! 'k ga chef de menage willen zijn! Newaar? de chef eet er eerst van al van?"
Dat was nu maar een inval. Al lang wist hij wat goed, waaraan hij 't meest zin had: varen, zeeman worden!
Moeder Colombe rustte wat uit op een stoel en Thilde zorgde, dat de avondmaaltijd gereed kwam. Voor den levenslustigen jongefi was er nu niets te doen of te zien.
„Moedere! raadt 'ne keer, wat!"
Ze bekeek hem van top tot teen. Dan in eens zei ze:
J) Vak.
12



.„Raadt 'ne keer? — A wa, dat gij'ne trunte zijt!"
,.'Ne trunte? — 'ne trunte? — En gij zegt dat gemeenstig — wat heb je gij, moedere ?"
,,J' en hebt je schoên nog niet geblonken!"
Ha, dat had hij vergeten. Roef! trok hij zijn schoenen uit en ging' er mee naar buiten om ze te poetsen. Maar intusschen dacht hij nog aan wat hij moeder wilde vragen. En als hij weer binnen kwam, was de eenvoudige tafel gedekt.
,,Miel! leest uw gebed!"
Dan begonnen ze te eten en koffie te drinken, en tusschen de hapjes in babbelden moeder en dochter over werk en kleeren en eten. Emiel at en dacht. Hij had geklapt met Guusten, heel serieus over zijn vader en over 't vagevuur en over de mis en 't geld voor de mis. Wat moeder daar nu wel van zou denken! De jongens hier in de stad babbelden over zulke dingen, alsof 't maar niemendal was, en alsof ze 't beter wisten dan de pastoors. En ze hadden toch allen hun eerste communie gedaan! Toen ze nog buiten woonden, spraken ze ook soms onder elkander van zulke zaken, maar 't ging dan heel anders,
„Moedere ! raadt 'ne keer wat!"
„Ba jonk ! zegt het ! Wat hebje gij ?"
„Moedere! de doön — — de doön — —"
Zijn „vader zaliger» wilde hij niet noemen.
„Nu, doe vors ! Wat moe'n de doön ?"
,,A wel, moedere ! — van 't vagevier — — —
en van de messe en de gebeên voor de doön
weet je gij dat allegaars ?"
„Weten ? weten ? — 'k en weet niet. wat ik zou moeten weten. Wat klapje gij doch ?"
Ja, maar om dat nu ook zóó te zeggen. Mathilde zou 'm wel helpen. Zij wist er van, want hij had het haar ook al gevraagd.
„Moedere! wéét wel — de pasters doen messen,
13



en lezen voor de doón, en allegaar lees je altemets voor de doön, dat ze mochten verlost geraken uit 't vagevier. En 't is maar, dat Miel zou willen weten, hoe of je nu weet, dat ze niet meer in 't vagevier zijn."
Nu wist Miel 't in eens zelf wel, hoe hij 't zou zeggen.
,,'t Kost vele geld, newaar moedere ! van de messen ? En 't kost (') doch zijn, dat 'ne ziel niet meer in 't vagevier ware, en warevoor zou je gij dan nog lezen en messen laten doene? Daaraan en versta 'k mij niet. 't Moet doch ééns gedaan zijn! En is 't dat wij 't niet en weten, den pastor algelijk zou 't moeten weten! Warevoor zijn ze dan pastor?"
De vrouw had dit soort praat hier in stad wel meer gehoord, doch altijd met tegenzin. Nu dacht ze plots aan haar overleden man, met wien ze zoo gelukkig een tiental jaren had geleefd. Voor dien goeden, braven Fons las ze nog altijd gebeden. En als nu eens haar Fons niet meer in 't vagevuur was ? En zij wist dat niet, zij en de kinderen, die hem zoo lief hadden, en van wie hij zooveel hield!
„Moedere 1 heb je gij van al uw leven gehoord, dat er entwien uit het vagevier verlost ware? — Luistert, moedere! wat 't jonk van Michel (*) Vanneste — wéét wel, Michel den brouwer — wat het jonk zegde: dat er geen doön in 't vagevier zijn, en dat er heelegansch geen vagevier en is en dat— "
„Zwijgt! zeggen ik u! 'k en wille geen zotternijen hier hooren van u 1"
De jongen kreeg een kleur als bloed, en zweeg terstond, 't Speet hem erg, dat het zóó liep. 't Had toch geen kwaad gekund, als ze daarover nu eens ernstig met elkander hadden gesproken, 't Zou toch voor moeder ook zulk een geruststelling geven, als J) Kon.
-) De Vlaming zegt: Mizjél.
14



ze wist, dat vader niet meer in de vreeselijke vlammen van 't vagevuur lag te kermen. Dat jonk van Michel Vanneste had het toch zoo ernstig en met zooveel zekerheid gezegd. Als moeder dat ééne npg maar wist! Welnu, wat zou ze hem doen, als hij 't zei?
,,A wel, moedere! en mag 'k ook niet klappen van ons Heer, dat Hij aan 't kruis geslegen is voor onze zonden?"
Ba ja 'g! waarvan en zou je gij darevan niet meugen klappen?"
„Luistert, moedere! als ons Heer d'r voor geleên heeft, waarvoor moeten de doön nog zelf lijden, en waarvoor moet je nog messen doen lezen en vele geld betalen! En d' armen en hebben geen geld, en ze moeten blijven branden. Waarvoor is 't dan, dat ons Heer geleên heeft?"
Dat Miel ernstig over >Ons Heer» sprak maakte 't voor f moeder goed. En Thilde, die ook evenals moeder en broer aan Vader dacht, waagde 't nu, er zich ook in te mengen.
„Moedere ! heb je gij nog van al uw leven gehoord van entwien, dat de pastor zegde: 't is nu genoeg! 't is nu wél! g' en moet nu geen messen meer doen lezen!"
,,'k En hebbe dat nooit gehoord, Thilde!"
Miel werd driftig.
,,'t Is darevan, moedere! dat de messen vele geld kosten. Ware 't voor nieten, ze zouden zeggen : ba, g'en moet geen messen meer doen lezen: 't is al lange, dat de zielen uit het vagevier verlost zijn ! 't Is voor 't geld, voor 't geld."
„Miel! 'k en wille niet, dat gij alzóó spreekt, gij, schamel jonk!"
't Kon hem nu niet meer schelen, 't Was nu alles gezegd. En morgen of later zou hij er weer over beginnen. Dat „Ons Heer" 't om niet had gedaan, en de pastors lieten er zich voor betalen !
15



En Guusten Vanneste zou nog wel meer weten! De jongens in de stad wisten alles veel beter dan die van buiten. Ze wisten dat zeker van al die menschen, die uit andere landen naar hier kwamen. Varen wou hij, varen! Naar de verre landen! Dan zou hij veel komen te weten, 't misschien wel zéker weten, dat vader niet in 't vagevuur was!
Ha, varen naar verre landen, over de groote zee, waarin hij vandaag had gezwommen!
't Was bedtijd.
Ze baden „Onze Vaders en Wees Gegroetent en legden zich in hun bed. Thilde sliep meteen; Miel dacht nog lang aan varen, en als ook hij al sliep en in den droom over de groote zee voer, lag moeder Colombe nog wakker.
„Ons Heer* had het voor nieten gedaan en geleden en de pastors lieten er zich voor" betalen : daarover dacht ze, dacht ze, en als nu Fons niet meer in 't vagevuur was! En als — — — Wel, zulken jongen toch! Dat je van al die dingen toch zoo weinig wist!
II
In „Hotel Charlemagne" was een gast gekomen, die daar den eersten dag nogal eenig opzien wekte. Hij was aan de boot afgehaald geworden en daardoor wist men, dat hij uit Engeland kwam. Zijn naam, Wenzel, verried Duitsche afkomst, en de taal, die hij sprak, was Nederlandsch, maar soms met een Duitschen, soms met een Engelschen tongval. Dat echter was niets bijzonders, ook niet, dat hij zeer klein van gestalte was, hoewel men, om deze laatste bijzonderheid, hem — in zijn afwezigheid — „meneerke* noemde. Toch had men dat opzienwekkende, misschien onbewust, het best gekarakteriseerd met het woord „meneerkec.
16



Want mijnheer Wenzel was geen meneer, slechts een meneerke, want hij kleedde zich hoogsteenvoudig, was vriendelijk en gemeenzaam zelfs jegens de minste in 't hotel, en voorkomend jegens allen. Voor iemand, die in „Hotel Charlemagne" logeerde, was hij in elk opzicht veel te weinig meneer. Wat zoo'n manneke hier wel kwam doen? Hij logeerde hier dag in, dag uit en ging zeer gemeenzaam om met al het hotel personeel. Zoo iets waren ze niet gewend ; de logees zagen gewoonlijk laag op hen neer. Ze waren daaraan zóó gewoon, dat ze het tegenovergestelde in „meneerke" als een gebrek beschouwden: 't was maar een manneke van zoo, zoo ; iemand, die niet wist hoe 't behoorde! En zoo iemand logeerde hier! Hij had toch veel goedkooper terecht gekund!
Stilaan echter begonnen ze goede vrienden met meneerke Wenzel te worden, en langzamerhand zelfs hoog tegen hem op te zien. Want hoe langer hoe meer voelden ze 't, dat die man meer leefde voor anderen dan voor zich zelf. Wat die hier in de stad toch uitvoerde! Want een handelsman was 't niet. En toch was hij den heelen dag uit: slechts voor de maaltijden kwam hij thuis.
En ingetogen en matig dat de man leefde! Ja, en als zij Gods Naam misbruikten, vermaande hij hen vriendelijk, dat ze dat niet meer moesten doen!
Wie weet, of 't geen geestelijke was, een pater misschien, maar vermomd in wereldsche kleeren; iemand, die, in dienst van de H. Kerk waarschijnlijk iets had op te sporen! De één vermoedde dit, en de ander dat.
En jawel, daar kwam eindelijk al iets uit. Meneer Wenzel had aan den hotelier gevraagd, of die ook Protestanten kende, hier in de stad, en dan was al het personeel met dezelfde vraag gemoeid geworden. O, ze kenden allen wel Protestanten hier; maar —
17



wie weet, in welke moeilijkheden ze zouden geraken, indien ze hun kennissen verrieden.
Dan kwam de oplossing van 't raadsel.
De chef verklaarde 't: mijnheer Wenzel was een Protestantsch priester, en er zou hier in de stad een Protestantsche Kerk gebouwd worden. Maar allereerst moesten nu de Protestanten gekend zijn.
De vrees, om iemand te verraden, veranderde nu in overmatige bereidvaardigheid, om namen van Prostestanten op te geven. Wenzel kreeg een heele lange lijst vol. En den anderen dag kenden z'er nog meer, want om 't vriendelijk meneerke van dienst te zijn, had men nog meer namen opgespoord met behulp van huisgenooten en kennissen. Den derden dag wisten ze nóg meer, maar toen verklaarde de Protestantsche priester, dat hij er nu vooreerst genoeg had.
Want — hij had al aan verschillende hem opgegeven adressen een bezoek gebracht. En —
No. i, was een bierbrouwer, R.-Katholiek, doch bekend als Spiritist.
No. 2, een gazetten-(couranten) verkooper, geboren R.-K., doch Socialist.
No. 3, een reeder, R.-K., doch Vrijmetselaar.
No. 4 en 5, R.-K., maar Liberaal.
No. 6, Spiritist.
No. 7, Atheist.
No. 8, 9 en io, R.-K., doch Liberaal.
No. 11, Jood.
Enzoovoort.
Eerst dacht Wenzel, dat men hem voor den mal hield. Dpch nadat hij met zijn raadgevers één voor één had gesproken, bleek hem ten duidelijkste, dat de lui ter goeder trouw hadden gehandeld. Ze waren, de Chef ook, allen in den waan, dat al wie niet te
18



zuiver op den Roomsch-Katholieken graad was, tot de Protestanten behoorde.
Nu kwamen ze 't te weten, dat ze 't glad mis hadden, en dat was een prikkel, om te weten te komen, wat dan wel een rechte Protestant was.
Op een daartoe geschikt half uurtje kreeg dan Wenzel gelegenheid om het hun eens uit te leggen. De Bijbel lag vóór hem, en om de tafel zaten of stonden een paar kelners, een picolie, de kok, en intusschen kwamen ook nog een dienstmeisje en Liza, de weduwe Colombe.
Nu hoorden ze 't allen, duidelijk en klaar, wat een geloovig Protestant geloofde: alles wat ons in de H, Schrift werd geleerd. Toen hij sprak van Vader, Zoon en Heilige Geest, keken ze vreemd op, want immers, de Protestanten geloofden in 't geheel aan geen God ! En aller verbazing steeg ten top, toen de prediker van Christus sprak, den volkomen Zaligmaker, Die door zijn lijden en sterven had voldaan voor de zonden van wie in Hem geloofde, en voor hen het eeuwige leven had verworven.
,,A wa! 't is 'ne goê geloove!" zei er één en de , anderen stemden dit met gebaren toe. Toch trok niemand hunner zich iets aan van eenig geloof: zij waren Katholiek en daarmee wél. Wat de Katholieken en Protestanten werkelijk geloofden of niet geloofden, kon hun verder niet schelen: zij waren Katholiek: dat was goed; en mijnheer Wenzel was Protestant, dat was ook goed. Alle gelooven waren goed, als de menschen maar braaf waren.
Allen voerden een hoog woord ; alleen Liza, de weduwvrouw zei niets. Ze had goed geluisterd, en ware ze nu alleen hier bij den ,,Protestantschen priester» geweest, dan zou ze hem terstond wat gevraagd hebben. Nu wachtte ze, tot een geschikte gelegenheid zich daartoe aanbood. En dat was niets
19



moeilijk, want Wenzel werd hier zoo vrij, alsof hij zelf tot het personeel behoorde.
Toen nu kort daarna Liza op de cour bezig was, en hij daar langs kwam, hield ze hem staande.
„Meneere, wat geloof je gij van 't vagevier?"
Hij lachte vriendelijk en zei, dat er volgens de leer der Heilige Schrift geen sprake kon zijn van een vagevuur; maar dat de zielen der geloovigen, terstond na hun dood de geestelijke zaligheid in de' geestelijke gemeenschap met Christus genoten en wachtten op de vereeniging met het lichaam in den dag van Christus' wederkomst en de opstanding der geloovigen.
De vrouw had intusschen met een boender in de hand staan luisteren, maar toen hij uitgesproken was, nam ze dat werktuig en gooide 't met heftigheid in een emmer en zei:
,,Sa! 'k gelooven ik ook niet meer aan't vagevier. 'c Onrecht ware al te wreed!"
„Wat voor onrecht, vrouwe ?"
,,A wa! dat ons Heer 't zou betaald hebben en wij 't zelf ook nog 'ne keer zouden moeten betalen!"
De vrouw raapte de boender weer op en zette haar werk voort. Anderen kwamen daar langs en dan spraken ze af, dat ze daarover nog wel eens zouden spreken.
't Was niet tevergeefsch, dat mijnheer Wenzel aan de meeste der hem opgegeven adressen een bezoek bracht. Wel trof hij geen enkelen Protestant aan behalve een paar, die er nog trotsch op waren, dat hun ouders of grootouders Protestant waren geweest en Roomsch waren geworden uit dwang; maar hij was nu aan de weet gekomen, dat een officier der infanterie een beslist Protestant was, luitenant Vanhoorne.
20



En ja, dat kwam uit, en reeds den volgenden dag had hij het voorrecht, den luitenant op zijn kamer te kunnen spreken. Vanhoorne was een echte Vlaming.
Wenzel deelde hem mee, met welke plannen hij hier naar de stad was gekomen. Een vereeniging had hem opgedragen, hier de Evangelisatie onder de Roomschen aan te vangen, en nu had hij gemeend, allereerst de hulp der Protestanten te moeten inroepen.
Vanhoorne was een zwaargebouwde kerel met een kop, die van zeldzame onversaagdheid sprak. Zijn blik scheen gewoonweg met alles te spotten. Wie voor 't eerst met hem in aanraking kwam, kreeg het gevoel, dat die breedgeschouderde militair met minachting op hem neerzag. Wenzel, 't manneke, voelde iets van vrees voor dien krijgsman, die daar tegenover hem zat met zijn breede lijf tégen, en met zijn ellebogen óp de tafel leunend, den onversaagden kop hoogop Want zóó zat hij 't liefst, als hij een ernstig gesprek verwachtte.
„Gij durft vele, zulle! als gij dat durft. En gij zult nog vele moeten leeren," zei de officier.
't Manneke zag hem vragend aan.
„G'en zijt geen Vlamink, en g'en kent gij de Vlamingen niet, peizen ik. Z en kennen God, noch Zijnen gebod. Ze zijn Roomsch en z'n kennen nieten van 't Roomsche gelooven."
„Dat «zou in 't voordeel van 't Evangelie zijn!" merkte Wenzel op.
De officier wierp zijn zware lichaam een kwart slag om, kneep zijn oogen bijna toe, sloeg met den vuist op de tafel en zei:
,,'t Is datte! G'en kent de Vlamingen niet! Heur gebrek gaat voor U 't gróótste gebrek zijn: 't is dat, hetgeen gij moet weten!"
Wat dat gebrek dan was!
21



„Ehwel! 'k hebben het u gezeid: zen weten nieten, nieten van heur eigen geloove. Ze zijn zoo Roomsch lijk de koeien en de schapen in 't land. En hoe komt datte ? Daarvan 't geloove heur nieten belangt. Z'en peizen op God niet, en z'n vragen niet naar Hem. Geeft de menschen bier en leute, en 't is dan al wel; ge meugt gij zelf den hemele houden!"
Wenzel zette een verlegen gezicht. Hij vroeg zich, of deze officier met zijn minachtende gelaatsuitdrukking zelf de ware kennis aan 't Evangelie had.
„Welken raad zoudt gij mij dan geven?" vroeg hÜ> en dan begon de luitenant luidruchtig te lachen „Gij zijt ^ij nen Evangelist, en 'k ben ik 'nen soldaat, en 'k zou ik U moeten avies geven. Ha—ha-hafMaar t is wel, meneere Wenzel! 't is wel! 'k Ga u helpen, 'k Ga mee werken. En wat ik rade, is maar dit: Verwacht hiere nieten van de menschen, maar alles van God, die de doón kan levende maken.' Newaar, dat verstaat ge ?"
Ha, ja, nu was 't goed. Wenzel lachte gelukkig en kreeg terstond het volste vertrouwen in den luitenant. „Ik versta u — zei hij — en denk er evenzoo over!" ,,'t Is dan wél, mijn vriend! anders en hadde gij hiere ook niet moeten komen. Zoo, ge moet dan weten, dat Christus gezeid heeft: Predikt het Evangelie! en 't is Hij, Die tot u zegt: Predikt het Evangelie aan de doó Vlamingen! 't Is Hij, Die gezeid heeft: De dooden zullen hooren de.stemme des Zoons van God, en die ze gehoord hebben zullen leven. Verstaat gij datte ?"
Wel, wat had het manneke een schik: dit was de rechte broeder.
„Zeker versta ik dat, luitenant!" „Sa, 't is dan wel! A wa, doet subiet 'n gebed! 't Is Christus, die gezeid heeft, dat waar d'r tweeë of dreië in Zijnen Name vergaard waren, Hij daar in
22



't midden wilde zijn. Zoo, doet subiet 'nen gebed!"
De officier vouwde de handen tot eerbied en sloot de oogen. Wenzel moést nu wel bidden.
Zóó plotseling! zoo geheel onverwacht! 't Greep hem zelf aan. Hij bad als een kind. Hij smeekte, dat God Zijn almacht zou bewijzen aan de doode Vlamingen. Dat Christus eigen stem in de harten de dooden mocht ten leven wekken. Dat zij, de beide broeders, getrouw mochten zijn om altijd in wandel en woord Christus te belijden. Dat hier het Woord Gods mocht geopend worden en velen toegebracht tot de gemeente, die zalig zal worden.
Als; hij het Amen had uitgesproken, zei ook de officier met krachtige stem: v
„Amen!" »•_* *
Dan waren ze beiden een poosje stil, heel stil, alsof elk voor zich het gebed voortzette. Spoedig echter stond de officier op, nam zijn Bijbel, en legde dien voor mijnheer Wenzel neer.
„Leest nu entwat, en doet het mij dan een beetje uiteen!"
Wenzel vond den officier een aardigen kameraad, ,en toen hij — een weinig verlegen — in den Bijbel bladerde, zei Vanhoorne:
„Slaat het maar zóó open en begint maar; 't is heelegansch het Woord van God en van Christus!"
De prediker liet nu den Bijbel ongeveer in 't midden openvallen, en dan lag vóór hem 't laatste gedeelte van Ps. 119 en verder Ps. 120, 121, 122, 123, 124, 125 en 126.
Vlug zocht hij om den kortsten Psalm en las dan den I2 3sten:
£m Ueö Jkmmttaloffj. 3f §<f mijne oogen op (of U, öte in De gemeten \\t lie, gelijf De oogen Der fnecfifen gijn op oe fiant»
23



Hunner fjeeren; geUjf De oogen oer DtenSfmaagD $n oj De jjanD garer nroun?, alioo #n onje oogen oj$ Den £eere, onjen ëoD, fofDaf Bi\ om genaDig
lijf on§ genaDig, o Üeere! ;ijf ons genaDig, nsanf n»ti |ijn Der neraefjfing neet fe \aU
Onje lid i§ neet U \at DeS tyvtè Der nseelDigen, Der tieracgfutg Der goouaarDigen.
„Schoone, schoone!" zei de luitenant, die met gevouwen handen had zitten luisteren, en dan begon Wenzel het gelezene „uiteen te doen".
Dat opheffen der oogen tot God in den hemel was een bede uit het diepst des harten, onuitgesproken, de allerkrachtigste bede om genade. De oogblik van den slaaf op de hand zijns meesters en die van de slavin op de hand harer meesteres was een smeeken om genade. In die handen lag het leven en het geluk van slaaf en slavin. Die hand kon den slaaf dooden, maar ook hem met geluk overladen. Recht had de slaaf niets op den meester, de slavin niets op de meesteres. Zij konden alleen smeeken om genade.
„Zóó, broeder! zijn onze oogen op den Heere, onzen God, totdat Hij ons genadig zij. Wij vragen Hem om de genade, dat Hij in Zijn toorn over onze zonden ons niet verdoe, om Zijn genade, dat we altijd al onze hoop stellen op onzen Heere Jezus Christus; om genade, dat we altijd in ootmoed voor Zijn Aangezicht mogen wandelen en Hem gehoorzamen naar Zijn Woord ; om genade, dat we nimmer twijfelen aan Zijn eeuwige liefde en trouw. . Wij smeeken Hem om genade, dat we in den arbeid voor Zijn Koninkrijk Hem Koning laten en zelf niets meer willen zijn dan Zijn slaven, die op al Zijn wenken letten, altijd alleen Zijn eere zoekend. Wij smeeken Hem ook om den zegen over den arbeid, dien we hier reeds hebben aangevangen, dat Hij door Zijn.
24



Heiligen Geest de harten opene voor Zijn Woord, tot bekeering en geloof in Christus tot Zaligheid. En dat we volharden mogen in het smeekend opheffen onzer oogen tot God totdat hij ons genadig
zij, totdat Hij ons onze bede heeft gegeven
Zijt ons genadig, o Heere! zijt ons genadig! Uw machtige hand beschikt over de verachting van het Evangelie van Uw Woord in dit land, over de vereenzaming der enkelingen, die naar Uw Woord bégeeren te leven. Hef Uw machtige hand op, om de heerlijkheid Uwer oneindige genade te openbaren aan velen in dit land — — — — —"
„Amen !" zei de officier, en even daarna ging hij opstaan, zocht een cacaobus, ledigde dien in een glazen suikerpot, en na met zijn zakmes een gleuf in het deksel gewrongen te hebben, zette hij het ding op de tafel.
„Onzen offerbus," zei hij, en wierp er een geldstuk in.
Wenzel begon hoe langer hoe meer schik te vinden in den zonderlingen officier, en dacht nog in 't geheel niet na over de beteekenis van dat doen. Hij wierp nu ook zelf een geldstuk in de bus.
,,'t Is voor 't Evangelie — zei Vanhoorne — en als ge nu de dankzegging wilt doen, 't is dan met één keer geschaveeld."
De prediker deed dan de dankzegging, en daarna zei de officier weer: „Amen!"
En als ze dan een poosje elkander in de gelukkige oogen zagen, zei de officier:
j,Zóó, meneere Wenzel, we hebben hiere nu kerke gehouden: 't werk isbegost. Dat den Heer 't verder zegen!"
Ja, nu in eens zag Wenzel, wat zijn militaire vriend met dat zonderlinge doen had bedoeld.
„Zóó, meneere! overmorgen is 't Zondag, en als ge wilt, gij meugt in deze kamer kerke houden. Ik ben dan hiere, en vrage hier nog vijve zesse soldaten,
25



viere Walons en tweeë Vlamingen, allegaar Protestanten. En gij meugt gij hiere brengen zoovele gij wilt."
„Wel, dat is een kostelijk idee ! Ik dank u daarvoor zeer. Wel, wel, dat de Heere al dadelijk zóóveel voorspoed geeft. Zullen we 't dan maar stellen op Zondagmorgen tien uur?"
,,'k Hebbe 't alzoo gepeisd."
„En 's avonds, zes uur?"
„We gaan dat Zondagmorgen schaveelen. Kwesje zal er 's navends entwien kunnen komen! We gaan dat zien!"
„Maar ik weet hier in de stad niemand, die met mij mee zou wijlen gaan!"
„Ehwel? En zijt gij nog bij niemand geweest?"
O, zeker! hij had al velen bezocht, die men hem als Protestanten had opgegeven.
De luitenant begon hard te lachen.
„Ha, ha! allegare vra macons ! en spir'turen, Joden en Atheïsten! Ha, ha! allegare Protestanten!"
Even moest de militair zich eens goed uitlachen, en Wenzel liet het hem doen.
„Eh wel! en hebje gij hier geenen vriend of vriendinne, of kennisse?"
„Niemand buiten u, mijnheer Vanhoorne!"
De luitenant schudde het hoofd.
„Uw vrouwe is nog in Engeland?"
„Ja!" ^
„En gij eet en slaapt hiere niet?" Wat was dat nu ?
„Ik ben thuis in 't hotel Charlemagne !"
Vanhoorne fronsde 't voorhoofd.
„Luistert, meneere Wenzel! Vraagt den Chef, dat hij meegaat, 't Is 'ne kennisse van u. Zegt, dat ge entwien mee móét hebben. En zegt het aan de garcons!"
„Maar 's Zondags kunnen die niet weg!"
26



,,Eh wel! gaat dan naar uw gebuurs, of loopt langs de kaai! Klopt 'nen vent of 'nen wijf op zijn schoer en zegt: Eh wel, vriend! gaat een beetje met mij mee ! Gij gaat entwat schoons hooren, lijk gij 't van al uw leven niet en gehoord hebt!"
De angst sloeg den man, die hier was gekomen om onder de Roomschen te evangeliseeren, om 't hart. Als hij zóó zou moeten doen, als deze krijgsman het zei — — — Wat was hij toch begonnen! Ja, zóó zou 't misschien moeten, maar daartoe ontbrak hem de vrijmoedigheid. Hij was maar een klein manneke, maar nu werd hij nog veel kleiner; zijn toch niet bolle gelaat versmalde nu geheel, en hij zag bleek, alsof de angst hem in zijn klauwen had.
De officier zag het, begreep het, en pakte den Bijbel. Hij sloeg dien open bij Psalm 123 en legde hem zóó voor den prediker neer, met den vinger den Psalm aanwijzend. En terwijl Wenzel, meerendeels werktuigelijk de zoo bekende woorden las, zei de officier:
„Gelijk het oog der knechten op de hand hunner heeren!"
Dan werd de kleine man beschaamd, en de officier reikte hem de hand en zei:
,,'t Is wél, alzoo! 'k moete weg. Gij moet het maar met den Heere schaveelen!"
Samen gingen ze de deur uit, en nog eens elkander de hand drukkend, gingen ze elk hun weg met de woorden :
„Toe Zondag ten tienen, als God wil!" ,Ja, tot Zondag, als God het wil!"
III
Wenzel zat in zijn kamer in 't hotel. Hij voelde zich, alsof hij dezen avond in een andere wereld was over-
27



gegaan : uit de wereld der droomen in die der werkelijkheid. De eerste Evangelieprediking hier had hij tot nu toe nog slechts in de schemerende verte gezien.
't Zou iets groots, iets indrukwekkends zijn, iets, dat zich hoogstens éénmaal in een menschen-leeftijd voordoet. O, dan! Maar eerst was nog zooveel te doen: menschen bezoeken in hun woningen en hen bewegen om dan, later, naar de kerk te komen. Eerst zien en berekenen, of er genoeg bijeen te brengen zouden zijn. En stond de rekening goed, dan een gebouw zien te krijgen en het voor kerk in te richten. Zóó zou het eigenlijke werk aanvangen!
Wat was hij al druk geweest! Wat 'n menschen had hij reeds bezocht, en nog geen enkelen Protestant gevonden, nog niemand, op wien hij zou kunnen rekenen. De moed was hem al gaan ontzinken, en daar in eens — — —
,,'t Werk is al begost," had luitenant Vanhoorne gezegd. En overmorgen, Zondag, zou hij daar in die kamer het Evangelie prediken! Dat was heerlijk, maar — hij meest menschen meebrengen. Vanhoorne bracht er zes mee. Wat zou hij gelukkig zijn, zoo hij er één wist te vinden, één slechts! De chef, had de luitenant gezegd. Wie weet! Maar hij durfde den chef niet vragen. Toch, 't moest!
Schoorvoetend zocht hij de kamer van den chef, klopte er op de deur, en zoodra hij binnen was, zei hij, waar het hem om te doen was. Maar die arme Wenzel! Wat lachte de chef hem uit.
„Gaat de strate op, Zondag 'n ochtend, en geeft de menschen 'nen franc: gij kunt er krijgen zoovele gij wilt!"
't Manneke sprong verontwaardigd op. Menschen koapen om naar de Evangelieprediking te gaan! Maar hoe hij zich ook inspande, om 't slechte, 't dwaze van zulk gedoe den chef aan 't verstand te brengen, het lukte hem niet.
28



Zoo iets gebeurde toch overal, meende de chef, en 't was billijk. Als je voor iemands pleizier, in 't belang van zijn succes, ergens naar toe ging, dan mocht je daarvoor toch worden betaald, en als 't om succes te doen was, dan kon je daarvoor de menschen koopen! Wel, waarom niet?
Wenzel begon dan over 's menschen eeuwige belangen te spreken, geestelijke belangen. En de chef luisterde zoo ernstig, alsof hij met een wijnhandelaar te doen had, en beantwoordde hem ook.
„Meneere, wij doen wij allegare onzen best en klappen om schoonst, ik voor mijnen hotel en gij voor uw kerke. Gij hebt gelijk! Gij moet dat doen: 't i& uw brood!"
Met geen mogelijkheid kon de Evangelieprediker den hotel-man aan 't verstand brengen, dat er voor de menschen nog een hooger belang was, dan zijn broodbelang.
Zuchtend verliet hij de kamer, en zuchtend ging hij naar zijn bed. Waar ter wereld zou hij iemand vinden, om Zondagmorgen met hem mee te gaan?
Wenzel bracht dien nacht meer uren biddende door dan slapende. En immer krachtiger drong het » zich aan hem op, dat hij niet de man was voor dezen moeilijken arbeid. De overtuiging, dat God hem voor dit werk hier bestemd had, was enkel inbeelding geweest. Wat hij meende, dat in hem had geleefd, was niets meer geweest dan een leege droom. Wat deed hij hier dan toch! Hier, waar men moest durven, en hij durfde niet! Hij had er ook de gave niet voor ! O, dat God het hem toch verhinderd hadde, om naar hier te gaan!
Doch — misschien zou de Heere Zijn kracht in zijn zwakheid volbrengen: de Heere beschikte over de menschen en over de harten; over 't zijne, maar ook over 't hart der menschen hier. Wie weet! Morgen
29



zou hij toch maar een paar kelners aanklampen! Van huis uit beginnen was toch de weg!
Toen hij opstond, voelde hij zich als iemand, die al jaren aan een hopeloozen arbeid bezig was en nog nooit eenige vrucht had gezien.
Dan — o, daar begon zich Gods macht waarschijnlijk al te openbaren! — dan — kwam Adler, kelner, met tranen in de oogen naar hem toe.
„Mijnheer Wenzel! mag ik u even spreken?"
Dit was natuurlijk wat goeds! tranen!
Adler was gisteravond uit geweest, en 't was laat, heel laat geworden, en hij was al zijn geld, over de veertig franc, kwijt geraakt. Hoe? Ja, hoe raakte je 's nachts je geld kwijt! Je deed beter om niet uit te gaan, maar je wilde je dan toch eens verzetten. Hij zou 't wel niet weer doen, doch 't was nu gebeurd. Zijn geld was weg, en van avond moest hij geld hebben, of hij zou de ongelukkigste van alle menschen zijn. En waarlijk, de man wist zóó roerend te spreken, dat hij tien franc van Wenzel los kreeg. En deze was zelfs blij, dat hij voor tien franc van den kelner af was. Maar natuurlijk wilde hij hem nu niet vragen, om morgen de prediking bij te wonen. En dat niet alleen, maar nu wilde hij ook aan niemand van 't hotelpersoneel daarover meer spreken: zij zouden meenen, dat hij daardoor geldelijke verplichtingen aan hen kreeg, en dat juist moest hij in de allereerste plaats zien te voorkomen.
Zoo spoedig mogelijk begaf hij zich de stad in: misschien zou de Heere hem iets doen ontmoeten, dat van belang kon zijn voor morgen. En hij stapte maar voort altijd ver voor zich uitziend. Ginder stonden eenige mannen, die blijkbaar geen werk hadden: ■ daaronder waren allicht een paar te snappen voor morgen! Doch als hij ze naderde, had hij veel meer hoop, een goeden slag te slaan onder eenige metse
30



laars, die, een eind verder, hun boterham zaten te verorberen. Maar als hij vóór het in aanbouw zijnd huis stond, overlegde hij, dat het doelmatiger was, iemand in zijn eenzaamheid aan te spreken.
Dan, plotseling, schrok hij op, want in eens bedacht hij, dat hij morgen zou moeten het Evangelie prediken. Hij behoorde zich daartoe toch wel voor te bereiden! En dan ging hij haastig naar zijn hotel, nam zijn Bijbel en begon terstond te zoeken naar een gedeelte als onderwerp.
Maar dan kwam de werkvrouw, Liza, hem storen, door, naar Zaterdagsche gewoonte, hier een en ander onder handen te nemen,
,,'k Peisden ik, meneere, dat ge op bezoek waart! Maar gij zit gij weer al in dienen boek!"
In eens was het, of 't hem opgedrongen werd, deze vrouw voor morgen te vragen.
„Kent gij dit boek, vrouwtje? 't Is de Heilige Schrift!"
„A wa, 't is dan 'nen goê boek!"
,,'t Is 't beste boek van alle boeken. Ik ga morgen daaruit preeken,"
De vrouw keek vreemd op.
„In welke kerke ga je gij preeken danne?"
„Moet er dan juist in een kerk worden gepreekt? Gij weet toch, dat de Heere Jezus en de Apostelen wel overal predikten: in de woestijn, op een schip, in de straten, en overal waar er maar menschen wilden komen luisteren. Weet ge de Rue de Bruges ?"
„Ja 'k!"
,,En weet ge daar den ijzerwinkel?" „Ba ja 'k!"
„En 't hooge huis daarnaast, waar zoo 'n pot met groote paarsche bloemen voor 't raam staat?"
„Ba ja 'k! ik kome vier keeren daags door de Brugschestraat: 'k wete dat allegaars."
31



,,Nu, in dat huis ga 'k morgen preeken. En gij moogt daar ook komen."
Vrouw Colombe scheen er niet op in te willen gaan.
„Ik zou zeer blij zijn, als gij morgen om tien uur daar zoudt willen komen."
„A wa! gij zijt gij 'ne goê meneere: 'k ga gaan, morgen! 't Is ten tienen zeg je gij ?"
„Ja. En met een uur zal 't gedaan zijn. Als ge wilt, gij moogt ook anderen meebrengen."
Ze zou dan wel eens zien.
Wenzel was nu erg in zijn schik, en in eens had hij veel moed: alles zou goed gaan 1 En de vrouw zou nog wel anderen meebrengen ook! Nu kon hij ook beter zich voorbereiden voor het gewichtige uur !
Maar Liza kwam met zich zelf in strijd. Meneerke was wel een goed man, doch — hij was niet van 't Katholiek geloof: hij zou wel geen slechte dingen leeren, maar 't was waarschijnlijk toch beter om hem niet aan te hooren. Wat zou er de pastoor wel van zeggen, als die 't kwam te weten! Doch hier in stad keken ze niet zoo nauw. En als een mensch geen grooter kwaad deed dan een uur naar de leeringe van dat goê meneerke te luisteren, was 't waarlijk niet erg. Dan was er wel grooter zonde. En daarbij — zij leefde met haar kinderen van 't hotel, en 't was dus wel de moeite waard, iets te doen in 't belang van 't hotel. Mijnheer Wenzel logeerde er al zoo lang, en de dienst aan hem was dienst aan 't hotel.
't Voorzichtigst evenwel was het, om er maar met niemand over te spreken: geen mensch zou 't dan komen te weten, 't Speet haar wel, dat ze 't beloofd had, maar haar woord wilde ze niet breken, vooral niet aan een logée van 't hotel: ze zou hem alle dagen ontmoeten, en 't zou haar niet aangenaam zijn, indien hij haar iets kon verwijten.
32



Waar meneerke toch wel over preeken zou! vast niet over 't vagevuur, want daaraan geloofde hij niet: dat wist ze nu reeds. Ja, wie weet, hoeveel er was, waaraan hij niet geloofde. De H. Schrift was een goed boek; zeker, al 't Christengeloove was uit de H. Schrift. Maar de ketters haalden daaruit ook hun ketterijen. En als mijnheer Wenzel nu eens een ketter was! Hij kwam uit Engeland! En in Engeland — dat had een kelner, die 't wist van een Engelschman, haar gezegd — waren de Roomschen heel anders dan in België, 't Was niet waar, wat men haar altijd had voorgehouden, dat de Roomschen over de heele wereld hetzelfde geloof hadden. En 't ware dus heel wel mogelijk, dat de eene Roomsche den ander voor kettersch hield. Wie weet, of 't geloof van Wenzel niet beter ware dan dat van de Engelsche Roomschen.
Nu ja, Wenzel was getrouwd; maar de Engelschman had gezegd, dat in zijn land de Roomsche geestelijken ook trouwden. En als dat hier in België gebeurde, zou 't de grootst denkbare zonde zijn.
Tut, tut! wat zonde kon er nu in trouwen zitten? En er was zooveel in de Kerk, waarvan heel wat gemaakt werd en dat toch niets beteekende: een mensch, die een beetje nadacht, voelde dat vanzelf. Wenzel was een goed manneke ; die zou haar niets verkeerds leeren. En deed hij het toch, welnu, zij was geen kind meer!
Toch — hoe meer ze nadacht, hoe meer het haar speet, dat ze beloofd had, morgen te zullen gaan. En hoe later 't werd, hoe meer ze den weerzin voelde. Anders was de Zaterdagavond immer zulk een aangename tijd, de voorbereiding voor den heerlijken, vrijen Zondag, en nu voelde ze zich beklemd. En terwijl ze aan 't zinnen was, of er geen mogelijkheid bestond, om iemand in haar plaats te zenden, zei Thilde:
33



j,A wa, moedere! gen klapt niet: hebt g'entwat ?" En dan kwam het er resoluut uit: „Ja 'k, Thilde!"
Meteen zag de vrouw een uitweg. Ze vertelde, dat mijnheer Wenzel morgen zou preeken in een huis in de Brugschestraat en dat zij beloofd had, daar te zullen komen.
„Ge zoudt gij voor mij kunnen daar gaan, Thilde !"
Miel sprong ineens op.
„A wa, moedere! 'k gaan 'k ik gaan! 'k Zou 'k ik willen 'nen sermoen van meneerken hooren."
De vrouw zag hem ontevreden aan.
„G'en meugt dienen heere geen meneerke namen, 'k En wille niet, dat ge 'nen braven mensche blarniert."
„A wa, 'k blamieren hem niet. Elk-end-een naamt hem zoo."
„Elk-end-een? Wat weetje gij darevan?"
„Alle jongers weten 't, dat hij 'nen Ketterschen priester is en ze namen hem allegare meneerke."
„Zoo, 't is wel; maar 'k en willen dat van u niet meer hooren!"
„Moedere, 'k ga ik 't niet meer doene. Mag g'en ik morgen naar 't sermoen van meneere Wenzel gaan ?"
„Als Thilde zou willen mee gaan!"
Miel sprong in eens zijn zuster op 't lijf, sloeg de handen om haar hals en vleide :
„Ja, newaar, Thilde ? gij gaat mee gaan ? Ge gaat dan entwat hooren, dat je van al j'n leven nog niet en gehoord hebt. Ne waar moedere?"
't Meisje maakte Miels handen los en zei: „Zot jonk!" — en dan tot haar moeder:
„Daarvan gij 't geerne hebt, moedere,'k ga gaan."
Miel sprong weer omhoog, klapte in zijn handen en jubelde:
„Sa, wij gaan dan tweeën! 't Gaat schoone zijn, wei!" Moeder kwam weer in haar humeur en zei:
34



,,'t Is wél geschaveeld alzóó : meneere Wenzel gaat er dan tweeë hebben voor ééne. Hij zal er content van zijn."
Thilde scheen er niet veel mee op te hebben: 't zou zoo vreemd zijn! Maar Miel was er geheel mee in de wolken. Nu zou hij eens wat komen te hooren van 't geloof van die heeren en dames, die uit verre landen voor een tijd naar „de Belgique" kwamen, 't Moest wel een heel ander geloof zijn, want die vreemdelingen schenen wel 't meeste nieuws te zien in de kerken hier, in oude kerken vooral, 't Was zeker een geloof zonder kerken. Ha, ha! een sermoen houden in een gewoon huis in de Brugschestraat! Guusten van Michel Vanneste had hem al zoo veel verteld van de Geuzen, en die hoorde 't maar van anderen. Nu zou hij Guusten eens wat kunnen vertellen : dat hij zelf een sermoen van een ketterschen priester had gehoord! Hij, Miel Colombe, een jongen nog maar, en met al die vreemde heeren en dames zitten luisteren naar 't sermoen van een vreemd geloof! Wat zou hij zijn ooren openzetten !
„Moedere, wat voor sprake klapt meneere Wenzel ?"
„Ah wel, Vlaamsch! Schoon Vlaamsen !"
„Schoon Vlaamsch ? Hollandsch ? Ha, ik hoore dat geerne!"
't Was voor den jongen of 't morgen een groot feest zou zijn. Zijn uitgelatenheid stak zelfs Thilde aan, zoodat ook zij begon te verlangen naar den komenden dag. Zoo gingen ze alle drie in blijde stemming naar bed.
IV
Den anderen morgen waren de beide kinderen al vroeg op, om naar de vroegmis te kunnen gaan. Want moeder wilde, dat ze hun eerste plicht aan
35



de kerk zouden volbrengen. Zij zelf zou later haar kerkgang doen.
Doch toen eindelijk, om half tien, Thilde en Miel gereed stonden, om op te stappen naar de Brugsche straat, kwam plots dat eigenaardig resolute in de vrouw op en met een blij gelaat zei ze:
,,Wacht een beetje! ik ga meegaan! Wij gaan gedreiën. Meneere Wenzel gaat er zijn leute aan hebben. Kwesje ga 'k nóg occasie hebben, 'nen sermoen van hem te hoo ren. 'k Ben curieus van te weten, wie dare gaan."
Gezwind kleedde ze zich en trok haar schoenen aan. Dan — uit gewoonte, en omdat Thilde en Miel er ook een in de hand hadden — zocht ze haar misboek En daar gingen ze. Ze zouden er juist „ten tienen" kunnen zijn.
Wat een wondere gang was dat: ze vreesden en verlangden. Dat onbekende!
Zenuwachtig stonden ze voor de deur naast het raam met de groote paarsche bloemen, en — terwijl ze aarzelden, om aan de bel te trekken, ging de deur al open en daar achter stond, half verscholen, — een soldaat.
„Zijn we hier . . . ."
,.Ja, ja, madam! Entréz! 't Is hier! Bonjour madam! Bonjour mam'sél! Bonjour vriendje!"
Hij deed de deur toe, en leidde dan het drietal naar boven, naar de kamer van den luitenant. En daar stak mijnheer Wenzel, met blij gelaat, beide handen uit naar vrouw Colombe.
,,Ha madam, dat is goed! En zijn dat uw kinderen?"
,.Ja z', meneere!"
„O, dat is goed!'gij maakt mij recht gelukkig!" Hij gaf nu ook Thilde en Miel de hand, doch Miel klopte hij bovendien vriendelijk op den schouder.
36



De luitenant stond dat met zichtbare vergenoeging aan te zien, en als mijnheer Wenzel hem had gezegd, dat hij „madam Colombe" al goed kende, kwam hij ook naar de vrouw toe en gaf dan haar en haar kinderen ook de hand. Dan kwamen ook de soldaten, zes, hetzelfde doen, en als ze in een wijden kring bij elkander stonden, was 't allen, of ze broers en zusters waren. De luitenant richtte zich naar de vrouw:
„Hebt ge nog van al uw leven een Evangelisch sermoen gehoord, madam?"
„Neen 'k meneere ! 'k ben curieus van 't te hooren."
„Ge moet maar goed horken! Ge gaat er content mee zijn. En gij ook, mam'sel! en gij ook, mijn ventje! Hoe heet je gij?"
,,'k Heeten ik Emiel Colombe, meneere!"
„Sa, Emiel Colombe. 'k Ga 't niet vergeten. En gij zijt al naar de messe geweest?"
,.Ja 'k, meneere!"
„En wat heb je gij daar gehoord?" . De jongen kleurde en de officier lachte.
„Ah wel, mijn ventje! als ze u over tien of twintig jaar gaan vragen: wat hebje gij op de kamer van luitenant Vanhoorne gehoord, als meneere Wenzel daar zijn eerste sermoen hield, ge gaat het dan nog heelegansch weten. En luistert, mijn ventje! 'k bidden ik van den Heere in den hemele, dat, als geen een van ons meer op de wereld gaat zijn, we allegare nog met blijdschap gaan peizen op 't sermoen, dat wij hiere gaan hooren."
Nu richtte hij zich tot den prediker:
„Sa, meneere, 't kost nu beginnen."
„Kunnen we zingen, nu, hier?" —vroeg de aangesprokene, en de officier zei:
„Hebben we boeken?"
Miel liet hem zijn misboek zien; maar dan schudde Vanhoorne lachend het hoofd.
37



„Neen Miel! dat en gaat hiere niet!"
De soldaten hadden geen boek bij zich, en daar de officier maar over één kerkboek beschikte, zou men dus nog niet samen kunnen zingen. De prediker zou dan de verzen maar voorlezen.
Nu zou 't beginnen.
Hij had zijn plaats vóór de tafel, en daarom heen zaten, op stoelen, de hoorders met hun tienen.
Na het gebed las de prediker vóór: Hand. 16: 16 tot 34, de aanleiding tot de gevangenneming van Paulus en de zijnen, en de bekeering van den stokbewaarder. Daarna begon hij aan zijn sermoen.
Vrouw Colombe had dit op de andere aanwezigen vóór, dat ze, door haar omgang met Wenzel, zijn spraak tamelijk goed verstond, 't Was nu en dan, of, wat hij sprak, in haar ziel gegoten werd, heel stil en rustig, maar vaak ook was zijn redeneeren alsof hij haar een volle mand vruchten toereikte, waaruit zij slechts te grijpen had, om er haar schort mee te vullen
„Van 't Evangelie, j' hebt mij dat gezeid, en 'k weten ik 't nog, dat 't de presentatie Gods is, dat Hij om de wille en deur de gratie van Christus ons 't eeuwig geluk schenken wil. — 't Is alzoo, 'ne minsch, die jonk en gezond is, hij en peist niet vele op 't geen d'r later komt, en 't religie belangt hem letter ('). Juist, als je ouder wordt, en vele tegenkomt in 't leven, je peist meer op God. — Oeie! dat gaat Miel gaan: rijke zijn en altijden op voyage! — 't Is waar, de minschen zoeken dat om meest: goê eten en drinken en schoone kleers. — — —'
„Toch zijn er menschen, die wat anders zoeken. Gister zag ik een kindje, dat door de moeder alleen gelaten was. En 't schreide en schreeuwde, of het
') Weinig.
38



zich diep ongelukkig gevoelde. Een zusje wilde het kindje troosten en gaf het een pop eerst en dan een wagentje en dan nog ander speelgoed, maar 't ongelukkig kind stootte alles verachtelijk van zich weg, en bleef schreien ,,De kleine heeft honger," zei een andere zuster en gaf het kind melk en goede spijs, maar 't kind weerde 't lekkerste, dat er in huis was, van zich, en bleef schreeuwen. Nog een oudere zuster was wijzer en troostte het kind met te zeggen, dat moeder kwam. Dan was de kleine even stil en gluurde naar alle kanten heen; doch als het nergens moeder zag, begon het op nieuw droevig te schreien. En als dan eindelijk moeder werkelijk kwam, was het kind gelukkig en blijde en vergat al de geleden smart. Dat kind vroeg naar mooi noch lekker, noch rijk ; 't kon alleen maar gelukkig zijn bij moeder. Maar méér dan moeder is — God. En er zijn menschen, die alleen maar gelukkig zijn in Gods nabijheid. Zoo zeide David: Gelijk een hert schreeuwt naar de waterstroomen, alzoo schreeuwt mijn ziel tot U, o God! Mijn ziel dorst naar God, naar den levenden God! Had David moeten kiezen tusschen God en de wereld met al haar begeerlijkheid, hij had God gekozen, God zelfs met ellende en armoede daarbij. Hoe komt dat? Wel, David was een kind van God. — — —"
,,Ah wa! als je geen kiend van God en zijt — ja 't, je zijt dan 'nen kiend van de wereld, van den kwade, en j hebt genoeg aan dat, 't geen de wereld en de kwade je geven. En als 't op is — 'nen dookist en eeuwig verwijt! — 't is alzóó, je'n hebt niet anders gezocht en j' hebt nieten te reclamieren, als je dan eeuwig rampzalig zijt — — —"
,,— — — Maar God zoekt wel de menschen, om hen eeuwig gelukkig te maken. En daarom laat Hij hun het Evangelie, de Blijde Boodschap, brengen "
39



— — — ,,'t Is dat 'n schoone tijdinge, dat een kiend van de wereld 'n kiend Gods kan worden. — Gods Zoon — — door Zijn bitter lijden en sterven — voor mij — — —"
— — — Paulus zelf was een vijand van God, een vriend der wereld, een dienaar des duivels. Hij was wel een voortreffelijk mensch, en nam trouw zijn kerkelijke plichten waar, en had veel in de kerkelijke leeringen gestudeerd, en meende wel, dat hij een kind van God, en braaf en vroom was, maar werkelijk was hij een vijand van God en een dienaar van den Duivel. Want toen hij het Evangelie van Jezus Christus hoorde, en dit in strijd achtte met de kerkelijke leeringen, waarin hij was opgevoed, en in plaats van te onderzoeken, of dat Evangelie de waarheid was, begon hij te woeden tegen degenen, die dat Evangelie hadden aangenomen. En hij meende, dat de Heere daarin behagen had. Maar dan verscheen hem Christus zelf, en dan wist hij meteen, wie Christus was — — —"
k— — — — Alzoo, 'ne minsch strijdt tegen God en tegen de waarheid, en hij en weet het zelf niet; en hij peist dan nog, dat hij van 't ware religie is. — Juist, als hij datte maar weet, dat hij tegen God strijdt. — Maar, meneere Wenzel! de menschen weten datte ah sa! — als de Heilige Geest "
„En nu in eens was alles anders bij Paulus. Waarvoor hij zoo geheel had geleefd, werd nu schade en vuil voor hem, en God werd zijn Vriend, Christus al zijn heil, en hij zei j Heere! wat wilt Gij, dat ik doen zal? "
„— — — 't Evangelie verkondigen — — — Troas — een vrouwe, lijk ik — ja, dat den Heere ook mijn herte mochte openen! — — — 'k Gaan ik ook willen, den Heere getrouw zijn. — — Lijk hiere de minschen. Ware 't, dat Paulus en Silas
40



hiere in stad kwamen, de minschen zoün zeggen, dat 't ketters waren, en heur slaan en in 't prison (') steken. — Oeie, oeie! in 'nen vuil, donker kot en met ketens aan heur armen en beenen. — Sa, den Heere was daar, en Hij was Hij heur Vriend, en 't was darevan, dat ze nog kosten zingen. — Baja'k, 'k verstaan datte; als den Heere bij je is, wat wou je meer! J' en zoudt niet anders kunnen als zingen. — — 'Nen aardbevinge. — Ze kosten nu allegare zien, dat den Heere daar was. En almeteen, de gevangenbewaarder was verdutst, en de simpelare en wist niet beter te doene als zijn eigen om hals brengen: dat was al, dat 'n nu wiste, 't Is dat de laatste wijsheid van de wereld. — Ja 't, voorzeker was 't gelukkig, dat daar 'n kiend van God was met beter wijsheid. Doe j'n eigen geen kwaad! — "
)t— — De gevangenbewaarder wist dan, dat Paulus en Silas mannen Gods waren, en dat God daar was. En wie God ziet, of aan God denkt, die denkt aan zijn zaligheid. Want dat zit in den mensch, dat God
en de eeuwige Zaligheid bij elkander behooren. —
Lieve heeren, wat moet ik doen, opdat ik zalig worde? — Dit was de vraag naar de blijde boodschap. Wat moet ik doen, om zalig te worden ? "
n— — — Beevaarten — op je bloote knieën naar Rome — 't en raakt je ziele niet. — Je zelf kastijden — geld geven aan de kerke — vasten — ah wa, meneere Wenzel! kende je 't Roomsche religie, je zou wel entwat anders namen. — Zegt 't tanne! — 't Is veel gemoeielijker als dat allegare, en 't is veel gemakkelijker, zeg je gij ? Ah wa, zegt het! 'k Moeten
ik datte weten en Thielde en Miel moên
't weten! Zegt het tanne!— — —"
— — — Hoort, wat Paulus op die vraag ant-
*) Gevangenis.
41



woordt: Geloof in den Heere Jezus Christus, en gij zult zalig worden, gij en uw huis. Meer niets, en minder . niets! Het is bijzonder treffend, dat hetgeen de gevangenbewaarder had te doen, de daad was van een zeer kort oogenblik. Want nog dienzelfden nacht — zoo lezen we in vers 34 — verheugde hij zich, dat hij met al zijn huis aan God geloovig geworden was. Wat had hij dan gedaan? — "
i)— — — Ja, je ziet, dat de man slaggelings heelegansch anders is. Eerst heeft hij de apostels geslegen en vele leed gedaan, en nu gaat hij heur curieren en eten geven, en hij luistert naar 't Evangelie. Zoo, — 't is lijk gij zegt, d'r moet entwat in z'n herte veranderd zijn — zijn herte heelegansch anders — — —"
— — — Wat is er dan in zijn hart gebeurd? Hij heeft gehoor gegeven aan het woord van Paulus: geloof in den Heere Jezus Christus. — Hij heeft terstond geloofd in Christus. Dat moet voor den heiden wel een zeer eenvoudige zaak geweest zijn, want zoodra was 't hem niet geraden, of hij deed het, en hij deed het ineens goed. Alsof tot hem gezegd was: eet! en hij at; of: drink! en hij dronk. Is de zaak dan zóó gemakkelijk ? Op de vraag: wat moet ik doen, opdat ik zalig worde? — is ook nu geen ander antwoord dan: Geloof in den Heere Jezus Christus! Wat is dat dan : in Christus gelooven? Och, het is wezenlijk niets anders dan een volkomen betrouwen hebben in Christus; het kinderlijk betrouwen, dat Hij alleen ons volkomen zalig maakt "
j,— — — Ah wel, 'k en zou niet weten, in entwien anders ik mijn betrouwen zou moeten hebben, 'k Hebben ik al mijn betrouwen in Hem. — 'k Weten ik datte, dat God de Rechter is, en dat Hij al mijn zonden kent, en 'k weten het, dat den Heer Jezus Gods gramschap en mijn zonden gedregen en 't al
42



volbracht heeft. Maar dat 'k nieten zou moeten doen, als in Hem betrouwen — in leven en sterven — ah wel, 't ware gemakkelijk — — — en 't is alzoo: heeft Hij 't gedaan, 't is al gedaan, en goed gedaan. Ja Hij! dat heeft Hij gezeid aan 't kruis: Het is volbracht! Hij heeft het al betaald, wat er te betalen was — — —"
— — — Onze Heere Jezus Christus heeft dus onze zaligheid in Zijne handen, onzen vrede met God, onze heiligheid en rechtvaardigheid, onze verzoening en 't eeuwige zalige leven. Maar wat Hij in zijn handen heeft, moet persoonlijk het eigendom worden van ons. De gevangenbewaarder, zoodra hem dat alles werd aangeboden, nam het in eens aan, en toen was 't meteen zijn eigen, en dan was hij een kind van God en had de ware Christenen lief en leefde als een Christen. Christus was in hem levend geworden, en nu leefde hij voor Christus "
,,— — — Ah sa! voor Hem leven! J' en zou niet anders kunnen. Waarvoor hadde Hij dan voor je geleên! En hoe kost je geerne naar den hemele willen, ware 't, dat j' op eerde niet geerne en voor Hem leefde! — — —"
,,— — — Wat moet ik doen, opdat ik zalig worde. — Hebt gij ooit ernstig die vraag gedaan? — — —"
,,'k En gaan ik datte nu niet meer vragen. Dat ik 't eerder hadde moeten weten! En Fons! Och Heere ! Fons hadde dat moeten weten ! Maar hij en wist het niet, en algelijk hadde Hij zijn betrouwen in 't lijden en sterven van Christus Ja, 'k weten 't nu, en ik en de kinderen, wij zijn er wél mee. Ja 'k, Hem alleene — — —"
— — Neem Hem en zijn heil met heel uw hart geloovig aan, en gij zult u terstond kunnen ver heugen, dat gij aan God geloovig zijt geworden.
43



Aan God geloovig — ook, even als de gevangenbewaarder, met geheel uw huis! — O, dat zou dubbele zaligheid zijn!— — —"
,,— — — Ja z', Thielde en Miel kijken naar mij. Ze verstaan zij dat wel. Och, dat den Heere 't gave, dat ze ook mochten geloovig zijn ! Och Heere —
„O, welk eene verheuging, welk een blijdschap des geloofs! — En wie als de gevangenbewaarder doet, die zegt het ook Paulus na: Ik leef, doch niet meer ik, maar Christus leeft in mij. En hetgeen ik nu leef, dat leef ik door 't geloof des Zoons van God, die mij liefgehad heeft en -
„— : Ja, G', Heer Jezus! G' hebt Gij ons liefgehad •— — —"
Na het dankgebed gingen de soldaten opstaan en maakten ze zich gereed om te vertrekken. Vrouw Colombe en hare kinderen begrepen dan, dat de plechtigheid was afgeloopen en dachten het voorbeeld der soldaten te volgen. Doch de officier begon de soldaten toe te spreken. Hij vroeg eerst de beide Vlamingen, of zij den predikant hadden verstaan, en toen deze een bevestigend antwoord hadden gegeven, vroeg hij hetzelfde aan de Walen. Allen wisten, waarover gesproken was, doch twee hunner kenden te weinig van 't Nederlandsch, en hadden bijna nooit een heelen zin kunnen verstaan. De officier herhaalde toen voor hen in 't Fransch een en ander uit het sermoen, datgene, wat hem bijzonder had getroffen.
Mijnheer Wenzel stond intusschen te praten met de moeder en haar kinderen. En toen de vraag gedaan werd, of men van avond om zes uur weer zou samenkomen, was vrouw Colombe de eerste, die zei, dat zij dan gaarne terug zou komen.
's Avonds om zes uur was het weer „dienst".
44



Op drie Waalsche militairen na waren weer allen aanwezig, en vrouw Colombe had haar buurvrouw meegebracht.
't Was, of Wenzel er een voorgevoel van had, dat hij aan vrouw Colombe veel hulp en steun zou hebben. Veelzeggend, blijde, knikte hij haar toe, omdat ze reeds een vreemde had meegebracht, en de vrouw had dien knik verstaan en op gelijke wijze, met een bijna onmerkbaren wenk naar haar buurvrouw, beantwoord. De officier was al weer in druk gesprek met den levendigen, leuken Emiel, tot hij den prediker den wenk gaf, dat het tijd was. Alles ging weer als dezen morgen. Alleen het onderwerp van den prediker was een ander, n.1.: De gedaanteverandering van den Heere Jezus op den berg, Markus 9 : i — 8. Nu werd de nadruk gelegd op vers 7 en 8: de stemme Gods uit de wolk : ,,Deze is mijn geliefde Zoon; hoort Hem!" en het slot: zij zagen niemand meer dan Jezus alleen bij zich.
Vrouw Colombe's hart scheen de Heere reeds geopend te hebben, dat ze met alles wat in haar was, opnam, wat de prediker, als waren 't de eigen woorden van Christus, sprak. Alles was haar nu al duidelijker dan dezen morgen, en raakte haar nog meer. 't Was alles zoo juist voor haar hart, wat uit dat groote Boek, door Wenzels mond, tot haar kwam. *Dit was nog wél zoo kostelijk als wat ze van morgen had gehoord; en 't Boek was zoo dik! Mijnheer Wenzel — docht haar — zou heel zijn leven noodig hebben, om 't Boek uit te preeken, en 't zou alles zijn voor haar!
,,'t Is schoone, kienders! zei ze, toen ze met haar dochter en zoon alleen was we gaan daar rijke mee zijn! Rijke voor onze herten!"
,,Ja w', moedere!" zei Thilde. Meer niets: stil had ze geluisterd, en stii overlegde ze, wat ze had gehoord.
45



't Was zoo geheel anders dan ze had geleerd; 't was wel beter waarschijnlijk, maar — in elk geval moeilijker: je kon gemakkelijker een Katholiek zijn!
Emiel was één massa vuur, jongensvuur.
„Ah wa, moedere! wat hebben ik u gezeid! Weet wel, danne, van 't vagevier!"
Hij scheen beide sermoenen zoo goed als van buiten te kennen, en herhaalde nu en dan een gedeelte. Zijn moeder zei:
„Miel, ge klapt gij te vele daarvan; ge moet er meer op peizen!"
Hij meende, dat moeder dat zei uit vrees voor de menschen, en antwoordde met vuur;
,,'t Is wèl! Laan ze zeggen, dat ik 'nen Ketter zij! De menschen van heur tijd hebben gezeid, dat de heilige Apostelen ketters waren, en ze hebben z' in 't prison gesteken. Ze meugen mij ook in 't prison steken: 't is al, wat ze kunnen doen!"
„Och jonk, zwijgt! G'en weet niet, wat ge klapt, gij !" zei Thilde, een beetje bar, doch Miel stoorde er zich weinig aan, en sprak, alsof de martelvuren reeds voor hem ontstoken werden; maar niets zou hém ooit van 't ware geloof kunnen aftrekken!
,,'Nen kind klapt lijk 'nen kind," zei moeder ernstig, en Miel had er dan geen aardigheid meer in, over ,,'t waar Christelijk geloove» te sprekea: die beide menschen voelden niet, wat hij voelde; hij zou wel voor dat geloof willen sterven!
V
Mijnheer Wenzel zocht niet meer om Protestanten : dat gat tóch niets. Hij zou nu elke gelegenheid aangrijpen, om met de menschen, onverschillig wie, te spreken over hun hoogste belangen, en hen aansporen, naar de prediking van het Évangelie te komen
46



luisteren. Met een bundel traktaatjes in de hand zou dat gemakkelijk gaan: bij 't aanbieden er van was er allicht gelegenheid, met de menschen een woordje te wisselen.
Hij zocht de stilste terreinen op, waar slechts nu en dan iemand passeerde, en een eindje met de menschen meeloopend, vond hij nu en dan een luisterend oor. Wat hij waarnam, bemoedigde hem zeer, want de menschen stemden hem meestal in alles toe, en beloofden, den volgenden Zondag te komen luisteren. Hij begon zelfs te vreezen, dat de kamer van den officier de menschen onmogelijk zou kunnen bergen, en wilde al naar een ruime plaats omzien. Maar geheel buiten zijn weten werd ook door anderen propaganda gemaakt. Vrouw Colombe had weer eens Sarei, die ook van haar parochie was, ontmoet, en wat haar 't zwaarste was, moest ook het zwaarste wegen: ze sprak met Sarei over de goéde woorden, die ze had gehoord. Met Filippe had ze ook wel kunnen spreken, maar dien kende ze wel als een man, waar geen ernst in zat, en aan hem zou elk goed woord verspild zijn. En Sarei, omdat hij Lize kende, had met belangstelling naar haar geluisterd. Met een dienstmeisje sprak ze ook lang, en kreeg haar toezegging, dat ze, zoodra ze in de gelegenheid" was, eens mee zou gaan naar de prediking.
Luitenant Vanhoorne klampte een kennis aan, van wien hij wist, dat onder zijn familie elders besliste Protestanten waren, en die vriend, Longbert, toonde zijn ingenomenheid met het reeds aangevangen werk: hij zou er gebruik van maken!
De ijverigste propagandist evenwel was Emiel Wat wist hij zijn kornuiten te begeesteren! Meneere Wenzel predikte de waarheid, zooals ,,in geen duist jaar hier in de Belgique was gepreekt». Dat moest je hooren ! De priesters en paters konden niet preeken
47



èn kenden de waarheid niet; maar meneere Wenzel 1 „Van al uwen leven en hebt gij 't alzóó niet gehoord, Schoone! Schoone!"
Een der jongens noemde Wenzel „meneerken» ; maar hij kreeg op z'n lijf van den jongen apostel, 't Werd dan vechten en Emiel kreeg dubbel zooveel als hij gegeven had. En als hij afzakte in de richting van zijn huis, troostte hij er zich mee, dat hij al „martelarieë had geleên om 't geloove, lijk den heiligen apostel Paulus". Evenwel 'was hij voorzichtig genoeg, om de „martelarieë c voor zijn moeder en zijn zuster verborgen té houden.
Mieletje had nu leergeld gegeven: den anderen dag meed hij elk jongenstroepje. Eén voor één zou hij met hen spreken: er was dan minder kans op slaag! In elk opzicht zou hij zich beter kunnen verdedigen !
Bij Pol Biliaard, wiens vader een groote scheepswerf had, vond hij een luisterend oor, en hem deelde hij mee, wat hij wist. 't Scheen dat Pol, die een jaar jonger was dan Emiel, zeer veel belang stelde in wat hij gehoord had, want den anderen dag kwam bij naar Emiel toe en deed hem allerlei vragen over hemel, hel en vagevuur, over „ons Heer en onze lieve Vrouwe», en Miel wist op elke vraag een antwoord, al was het niet immer het juiste. Pol scheen tevreden gesteld, en beloofde, den komenden Zondag mee te gaan.
Er was nu kans en hoop ook, dat de prediking door heel wat meer menschen zou bezocht worden dan den eersten keer. Mijnheer Wenzel rekende er zelfs vast op, wat ook wel bleek uit het veel grooter aantal zitplaatsen.
't Kwam echter geheel anders uit, want 's morgens waren er precies dezelfde hoorders als den eersten keer, en nog een forsch gegroeide knaap van een
48



jaar of zestien, een ouder broer van Pol Biliaard, die er uitzag als iemand van bij de twintig. Vanhoorne en Wenzel beiden spraken hem vriendelijk toe, doch de jonge kerel, nog al deftig gekleed, hield zich zeer stug en deed, of die vriendelijkheid hem niet aanstond. Onder de prediking luisterde hij wel goed, doch het leek, dat hij met tegenzin daar was, en zoodra de dienst ten einde was, maakte hij haastig, dat hij weg kwam.
Die zou wel nooit terug komen!
's Avonds stonden zes jongens, kennissen van Emiel, dezen bij de deur, waar de officier woonde, op te wachten. Nu was de jongen in zijn schik: dje zes waren door hem aangeworven!
Of ze met Miel mee naar binnen mochten! Zeker!
Dat vulde, 't Was wel noodig ook, want er waren nu van de militairen alleen maar de beide Vlamingen, De buurvrouw van vrouw Colombe was nu ook weer meegekomen. En juist toen de prediker beginnen zou, kwam het stugge jonge heerschap weer binnen.
Emiel kon niet nalaten, het groote gehoor te tellen: drie, negen — — — ze waren nu met hun veertienen, nee, met vijftien! Eerst maar elf, en nu al vijftien, dat ging goed vooruit! Maar die jongens! Een paar er van kende hij als slechterikken; hij zou ze een beetje in de gaten houden. Maar ze luisterden toch goed! Zoo goed als al de anderen!
De eerste, die na 't eindigen, haastig maakte, dat hij wegkwam, was de jonge Biliaard, en dan volgden, even haastig, de zes jongens. De anderen bleven nog een poosje bij elkander. Vanhoorne en vrouw Colombe spraken gemoedelijk samen, terwijl de overigen om hen heen naar hen luisterden. Een der soldaten echter bukte zich plotseling en als hij iets van den grond had opgeraapt, en zag, wat het was, trok hij aller aandacht door een heftigen uitroep: „Oeijef toch!"
49



Hij hield een schoenpoets-doosje in de hand, en' dan het dekseltje oprapend, sloot hij haastig het doosje.
,,Sa! gaat zoeken! Maakt ze kapot! Ze gaan je bijten!"
Men zag de platte beesten over den vloer. Bah! Allen gingen aan 't zoeken en moorden. Nu en dan schudde iemand van afgrijzen den breed uitgezetten mond. De officier was toornig.
,,Die droefaards ') zouden heel je huis vergeven met die vuile beesten!"
De beide soldaten en Miel kropen zoekend over den vloer, elk hoekje, elk reetje en gaatje naspeurend, of zich daar mogelijk reeds een ,.platje" had verstopt.
„Meneire! slaapt er gerust op. d'r is geen eene meer! Ze zijn allegaars kapot!"
Dat zei Miel, die 't laatst aan 't zoeken was gebleven.
,,'k Heb d'r nog vele hier!" zei de soldaat, die 't doosje in de hand hield.
„Gaat het doozetje met al dat er in is, plat stampen op de kalseiën 2) ried Miel, en beide soldaten stapten naar beneden, en op straat trapten ze het doosje met hun zware hakken zoo plat, dat all' leven er in onmogelijk werd.
Allen verdachten het stugge heerschap, doch Miel verdedigde hem.
,,'t En is Baaf Biliaard niet! Den dien zat dare, en 't doozetje lag dare, waar dé jongers zaten: zoo, 't doozetje en kost niet loopen, en 't moeten de jongers geweest zijn, die dat uitgesteken hebben !"
Onaangenaam gestemd, verliet men de kamer, nadat de officier allen had verzocht, om tot niemand er ook maar iets van te zeggen: 't moest strak geheim gehouden worden!
:) Deugnieten. -) Straatkeien.
50



Miel kreeg van zijn moeder, thuis, een schrabeering, omdat hij die jongens daar had gebracht. Wenzel begreep, dat hij niet langer de kamer van zijn militairen vriend er aan wagen mocht.
Den anderen dag wisten het de bewoners, van wie de luitenant zijn kamers huurde, en zeiden, dat ze hem niet meer de vrijheid konden toestaan, om op die manier de kamer te gebruiken.
Door bemiddeling van mijnheer Longbert huurde Wenzel nog diezelfde week een oud leegstaand huis, liet er een heel groote kamer gauw wat op knappen en van zitplaatsen voorzien, en kon daar voortaan 's Zondags het Evangelie prediken. Hier was zóóveel ruimte, dat hij niet behoefde te vreezen voor plaatsgebrek. Want al liep de kamer vol, dan konden er nog twee deuren open gezet worden, waardoor de ruimte verdubbeld werd.
Met moed toog hij er weer op uit, om menschen voor 't Evangelie te winnen. Hij had nu een aanzienlijke bezending Bijbels en Nieuw Testamenten uit Londen ontvangen, en begreep, hoe gemakkelijk hij voortaan als boekenkoopman de huizen zou kunnen binnengaan. Vrouw Colombe kocht den eersten Bijbel, en haar kinderen kozen elk een Nieuw Testament.
Uit Holland kwamen Kerkboeken, genoeg voor een huis vol bezoekers, zoodat men nu ook bij de prediking kon zingen. Een katheder kwam er ook en dan begon het er al een weinig als een Kerk uit te zien. Vrouw Colombe en haar kinderen beloofden, dat zij gratis het huis zouden schoonhouden ; maar ze deden veel meer; ze knapten het van binnen op, zooveel ze konden en maakten het er recht gezellig.
Mijnheer Wenzel stak om de veertien dagen even de zee over naar Engeland. Telkens hoopte hij, dat
51



zijn vrouw eens mee zou komen om kennis te maken met de stad en de menschen, in wier midden ze eerlang zou moeten verkeeren. Doch immer kwam hij alleen terug, omdat zijn vrouw het bezoek steeds uitstelde tot een volgenden keer. Hij voelde zeer goed haar tegenzin, om naar een vreemd land, en dan een Roomsch land, te verhuizen, en begon zelf te twijfelen, of hij hier zich duurzaam zou vestigen.
Want het ging met het werk niet, zooals hij zich dat had voorgesteld. Hij had verwacht, spoedig een groot kerkgebouw noodig te zullen hebben, en — behoudens een enkele uitzondering — zou de kamer van den officier nog altijd groot genoeg zijn geweest. In het nu gebruikte oude huis had de daarvoor bestemde groote kamer altijd de hoorders kunnen bergen.
Vijf menschen behalve de bekende soldaten bezochten al de bijeenkomsten: de officier, vrouw Colombe en haar beide kinderen, en de stugge Bavo (Baaf) Biliaard, die altijd als een dief kwam, en als een dief wegsloop. De overigen van het gehoor waren grootendeels altijd weer-aan menschen, die slechts ééns of maar nu en dan kwamen. Wenzel begon het reeds een hopeloos werk te vinden, doch luitenant Vanhoorne was telkens bij vernieuwing hoog verrast, als hij de kamer weer bezet vond. Hij had een moed, alsof hij er zeker van was, dat heel Vlaanderen het Evangelie zou aannemen, en wat hij zoo van harte wenschte, zag hij in 't stadig groeien der hoorders tot een groote kamer vol.
„We moên den Heere van den oest ') bidden, meneere Wenzel! 't Is Hij, die de herten van de Vlamingen moet openen!"
Men was dan overeen gekomen, om 's Zaterdagsavonds een biduur te houden. En nadat dit 's Zondags
>) Oogst.
52



den aanwezigen was meegedeeld, waren er den volgenden Zaterdag tegenwoordig: Wenzel, Vanhoorne, vrouw Colombe en haar beide kinderen.
Wenzel toonde weer zijn moedeloosheid, doch Vanhoorne fluisterde hem in 't oor:
„Madam Colombe telt voor duist ')!''
Bedoelde hij, dat ze zooveel waard was als duizend Vlamingen ? Of dat zij voor duizend bidders gold ? — Zeker was het, dat de zaak van het Evangelie van Christus haar nog inniger ter harte ging dan den officier en den predikant, 't Was, of zij zelf stond voor het groote werk, of 't haar meer, veel meer belangde dan Vanhoorne en Wenzel. Want die beiden konden elk oogenblik elders geroepen worden, maar zij zou blijven; zij met haar kinderen in 't midden van haar volk, dat ze lief had. Zij kende dat volk nog beter dan de luitenant het kende. Nu ze zelf gevonden had den vrede, die alle verstand te boven gaat, wist ze, wat allen ontbrak en wat velen ten hoogste gelukkig kon maken in leven en sterven.
Over haar gelaat lag iets zeldzaam bekoorlijks voor ieder, die oog had voor de schoonheid van den ernst. Wie haar niet kende en haar voor 't eerst bezag, dacht te doen te hebben met een weduwvrouw, een moeder van een twaalftal kinderen; een moeder uit den werkmansstand, en die al die kinderen met hartelijke, oprechte liefde verzorgde; verzorgde uit haar armoe, maar — met zeldzaam overleg. Dat overleg, dat verzorgen uit liefde las men haar van 't gelaat, en wie bleef doorlezen in die karakter- en gemoedslijnen, die wist het dan ook, dat ze er zeker van was, niet tegenstaande alles, er „met God en met eere" te zullen komen. Die blijde moed, dat kinderlijk vertrouwen overwaasden haar gelaat, dat anders
*) Duizend.
53



enkel van voortvaren en doortasten zou gesproken hebben, met lieflijke rust.
Doch wie haar kende, en wist, dat ze slechts twee kinderen had, wie haar kende, nu, nadat ze Christus had gevonden en met heel haar hart en al wat in haar was had aangenomen, die wist het, die kon het weten, dat al haar zorg, haar liefde, haar blijdschap, haar ijver, niet slechts die beide kinderen, maar evenzeer, en in zeker opzicht nog meer, de zaak van het Evangelie, het Koninkrijk Gods betroffen. En ze kende zoo goed haar plaats.
In 't hotel was zij, als werkvrouw, aller ondergeschikte. Thuis was zij het hoofd des gezins, de weduwe, op wie zoowel de plichten van den vader als die van de moeder rustten. En in den kleinen kring, waarin het Evangelie haar had gebracht, was zij de vrouw, die zweeg, en verstandig antwoordde, als haar gevraagd werd.
Moeder en kinderen gingen reeds ter Catechisatie met nog twee leerlingen: een bejaarde vrouw en — Baaf Biliaard. Doch Baaf kwam maar te hooi en te gras, en even als 's Zondags, als een dief. Thilde en Miel kenden immer de vragen en antwoorden glad van buiten. Hun moeder gaf altijd een vrij, eigen antwoord, en toonde daarmee, de zaken goed te verstaan. De andere vrouw was gewoonlijk erg verlegen en hakkelde er maar wat heen. Baafs antwoorden kwamen meest overeen met die van vrouw Colombe, dnch omdat hij niet geregeld kwam, geraakte hij ver bij de vrouw ten achter.
Wenzel telde deze Catechisatie voor zeer weinig, en deed zijn uiterste best, om het getal te vergrooten, doch 't lukte hem niet. Dat hij met deze weinigen toch doorging, was te danken aan het beter inzicht van den luitenant, die er den prediker op wees, dat elke boom eerst een twijgje was geweest, en het
54



twijgje bij goede verzorging en onder den zegen Gods eens een groote boom zou worden
Wenzel echter begon in zijn ijver te verflauwen, zooals Vanhoorne en vrouw Colombe opmerkten, en toen ze daarover met hem spraken, zei hij, dat zijn vrouw beslist niet naar Vlaanderen wilde komen, en hij dus genoodzaakt was, naar Engeland terug te keeren, hoewel hij wel gaarne hier had willen blijven.
Eenige weken daarna deelde hij mee, dat men hem benoemd had voor Evangelist onder Protestanten, en dat zijn vrouw hem bad, die benoeming te aanvaarden: zij zou er terstond met hem heentrekken.
Een maand daarna was Wenzel voor goed vertrokken. VI
De luitenant ontmoette op straat de werkvrouw, en haar de hand reikende, hield hij haar staande.
,,Ehwel, madam Colombe! Onzen predikant is nu weg, en hoe gaat het nu gaan gaan!"
,,Ah wel, meneere! 't is den Heere, die hem hiere heeft gebracht, en 't is den Heere, die hem van hiere heeft gehaald. Wij kunnen daar nieten aan doen. Maar algelijk blijft den Heere bij ons, en wij hebben Zijn Woord. We zullen moeten wachten, tot den Heere ons een ander predikant bezorgt."
,,A sa, madam! gij hebt gij nog courage! Maar hoe gaat het nu Zondag gaan gaan?"
,,Ah wel, meneere! we gaan gaan, waar we altijden Zondags gaan. We zijn dan bij mekare om 't Woord Gods te hooren, en toegare te bidden: bidden kan elk-end-een, en zingen ook. Zóó, 't is al vele, dat den Heere ons wilt geven, als we daar bijmekare zijn!"
55



„Zoo, madam, gij peist dan, van Zondag doch kerke te houden, en te komen met uwe kienders. Sa! 'k gaan ik ook komen. Kwesje, gaat Baaf er zijn!"
„Ah wa, meneere! en warevan zou Baaf niet gaan komen! Baaf is den besten van al! Toe toe toe toe, ge moet gij niet peizen, dat Baaf zoo maar'nen jonk is lijk allegaar — — —"
,,Gij kent gij hem?"
„Ba neen 'k! 'k En kennen hem niet; maar je ziet het aan zijn wezen, dat het 'nen harden kop is. 'kZou ik niet geerne met hem in ruzie zijn! Maar 'k en gaan ik met hem niet in ruzie komen, en gij ook niet, gij! — — —"
„Ewel ?"
„Ziet, meneere! 'k geloove ik, dat het jonk aan 't Evangelie houdt. En — je meugt dat niet vergeten ! — 't is 'nen Biliaard. De Biliaards zijn allegaars harde koppen: ze gaan heuren eigen weg, en ge moet ze in den weg niet komen. Kijkt, meneere, hoe ik 't gepeisd hebbe: Baaf z'n vader en moeder zijn stijf ') katholiek: 'k weten ik datte. En 't jonk gaat luisteren naar kettersche sermoenen. Wat peisje gij ! dat en gaat dienen ouders niet! Ze zouden 't jonk liever doodslaan! Ah wa, en zie je gij dan niet, dat 'n komt en gaat lijk 'nen dief? Zijn ouders en meugen 't niet weten !"
„En de Biliaards zijn rijk, newaar?"
,,Hoh! óf ze rijke zijn! — En 't is darevan, dat Baaf 't zal weten, moesten 't zijn ouders hooren, dat heur zoon 'nen ketter is!"
De officier zag somber peinzend.
„Luistert, madam! gij, klapt wijze; en als Baaf Zondag in de kerke komt, en dan nog herkeert, 'k
') Streng.
56



ga u geluoven | 'k ga zeggen, dat gij wijder kijkt als 'k ik. Maar gij meugt niet vergeten, dat onzen predikant er niet gaat zijn, en we geen sermoen gaan hooren."
„Geen sermoen hooren - - Ah wa, meneere, wat is 'nen sermoen! Sa! wat is 'nen sermoen? Toogt mij 'nen keer, wat 'nen sermoen is!"
Zij stak de handen naar hem uit, open, alsof hij daar nu iets in of op moest leggen. En hij lachte welgevallig.
„Luistert, meneere! Als 't sermoen entwat anders is als 't Woord Gods, 't en is geen goê sermoen, 't En is maar 't Woord Gods, dat we moeten hebben als een vertroostinge voor 't herte. 't En is maar 't Woord Gods, dat 'nen zondaar moet hooren; niet meer en niet min. Maar algelijk is 't goed, dat entwien 'je dat Woord Gods uiteen doet omdat je 't niet altijden verstaat. En luistert, meneere! — Meneere Wenzel was een goê predikant, een fijn predikant, en hij heeft veel schoone sermoenen gehouden; 't en kost niet beterder. Maar algelijk, als bij tijden 't Woord Gods gemoeielijk was om te verstaan, ah wel, als hij 't uiteen deed, ik peisde: den uitleg is nog gemoeielijker als 't Woord Gods. Zoo, als je maar klapt, om 't nog gemoeielijker te maken, 't Woord Gods zonder den uitleg is dan beterder."
De officier knikte haar toe.
„Zoo, je peist, madam, als we Zondag entwat uit het Heilige Schrift lezen, en bidden en zingen, 't is dan wel?"
„Ba ja 't! den Heere zal doch in ons midden zijn, en 't is Hij, die 't verstand en 't herte opent voor Zijn Woord \ —"
Hij onderbrak haar, omdat hij geen tijd meer had.
,,'t Is dan wel, madam! we gaan kerke houden."
Hij reikte haar de hand ten afscheid.
57



„Eén woordetje nog, meneere ! 'k ben ik 'ne vrouwe, en als ik in mijn huis 't Heilig Schrift leze, als 'k alleene ben, 'k doe 't dan mijzelf uiteen; en als de kienders er bij zijn, als we 't Heilig Schrift lezen, 'k doen ik 't dan voor de kienders uiteen. En als we Zondag bij mekare zijn — 'k ben ik een vrouwe, maar gij zijt 'nen man, en gij kent gij 't Heilig Schrift, en gij kent gij den Heere en gij bemint Hem. Zoo, 'k en zeggen u niet meer. En algelijk, Zaterdag 'n avend houden we biduur!"
Gauw een handdruk, en elk ging zijn weg.
Er kwam gemurmel onder de Roomsche schare: sommigen zeiden, dat het Evangelie goed was, doch anderen, dat het de menschen verleidde. De priesters begonnen in de kerken hun parochianen te waarschuwen voor de ketters, die deden, wat ze konden, om de menschen van ,,'t Ware Religie" af te trekken, 't Gerucht verspreidde zich, dat men voor veel geld de lieden omkocht en ze aan den Duivel overleverde, en de fanatieken zouden elk middel tegen de ketterij goed gevonden hebben.
Vrouw Colombe had al hier en daar gehoord, wat er gebabbeld werd, en men had ook haar al gewaarschuwd: want als allen het wisten, dat zij en haar kinderen de ketterij aanhingen, zou niemand haar nog een stuk brood laten verdienen De vrouw nam dat echter lachend op.
„Toe toe toe toe! 'k Hebben ik altijden mijn dagelijksch brood gevraagd aan mijn Vader in den hemele, en 'k blijven het vragen aan Hem. 't Zijn de menschen niet, die mij 't leven geven: 't is den Heere in den hemele "
Zij zag duidelijk in, dat het tusschen Baaf en zijn Ouders vroeger of later tot een botsing zou komen. Ze dacht dikwijls aan den knaap, die zich zoo stug
58



hield, en als ze bad om den voortgang van het Evangelie hier, dan bad ze ook voor Baaf, dat hij standvastig mocht blijven. Ze vroeg zich gedurig af, hoe hij voor 't eerst op de kamer van Vanhoorne was gekomen, en wie of wat hem daartoe had aangespoord Ze vroeg haar Miel: ,,Miel, ken je gij Baaf?"
„Ba ja 'k, moeder, lijk gij! — 't Is 'nen broere van Pol, maar hij is veel ouderder als 'k ik." „Zoo, g'en hebt niet met Baaf geklapt?" „Neen 'k, moedere!" „Met Pol?"
„Ba ja 'k, altemets klappen ik met hem."
„En warevan klapje gij danne ?"
„Warevan? 'k Hebben ik hem in lange niet gezien, maar danne, weet wel, van die platjes! 'k hadde dan met hem geklapt van 't Evangelie!"
„Zoo? Pol was dan ook bij die jongers?"
„Neen hij, moedere! maar Baaf was er-dan."
„En gij hadde niet met Baaf gesproken ?"
„Neen 'k, maar 'k peize, Pol zal't gezeid hebben."
Miel vond, dat zijn moeder alles zoo met nadruk vroeg. Daar zat zeker wat achter!
Toen hij den volgenden dag door. de stad liep, scheen Pol Biliaard naar hem uit te zien en op hem te wachten, want hij kwam regelrecht naar hem toe.
„Ah wa, Miel, 'k hebben ik u in langen niet gezien!"
„Ik u ook niet! Ga je gij nog naar schole?"
,,Ba ja 'k! En gij leert gij 'ne stijl ')! 'k Hebben u gezien, danne met 'nen kordewagen 2). Wat doe je gij danne?"
,,Ba ja, als je van school zijt, je doet, wat er te doene is ; altemets dit, en altemets wat anders, 'k Zou
2 Vak.
2) Kruiwagen
59



willen gaan varen, maar 'k moet nog 'n letje patiëntie hebben."
,,En meneerken is weg, newaar?"
Miel kwam plots tot bezinning. Wat had Pol met mijnheer Wenzel te maken? En meteen kreeg het opzet van moeders vragen veel meer beteekenis voor hem. Daardoor bedachtzaam geworden, zei hij:
„Meneere Wenzel is weg!"
,,En keert 'm niet weere?"
„Neen hij."
„En wien gaat er nu komen; om sermoenen te houden, daar, weet wel!"
,,'k Weten ik daar nieten van: 'k peizen ik, dat er niemand in zijn plaatse komt."
„Zoo, als gij 't niet en weet, weet het niemand."
Miel zette een gezicht, alsof hij zei: wie denk je, dat ik ben? Waar zie je mij voor aan?
„Uw moeder is doch daaraan, en uw zuster, en gij ook! Zoo, gij peist, dat het nu gedaan gaat zijn! Bonjour!"
Pol liep de straat in, die naar de werf leidde. Miel zag hem zoo lang mogelijk na, en kreeg den indruk, dat zijn schoolkameraad zeer in zijn schik was met het vertrek van Wenzel, en dat er nu geen sermoenen meer zouden gehouden worden.
Toen moeder 's avonds was thuis gekomen, en haar mand had uitgepakt, even als immer onder de nieuwsgierige blikken harer kinderen, zette ze zich rustig neer en zei:
„Dat de menschen doch zoovele klappen, en 't beterder weten als den dien, die 't eerst van al 't zouden moên weten!"
„Wat zeggen ze, moedere?" vroeg Thilde met meer dan gewone belangstelling, en kleurend, alsof het nieuws wel haar kon gelden. Moeder zag dat, en begreep, dat ze ter bekwamer tijd eens met haar dochter onder vier oogen moest spreken.
60



,,'t Is van u niet, kiend, dat ze klappen. Ze zeggen, dat we geen kerke meer gaan houden: dat het gedaan gaat zijn, en we allegare weer naar de Roomsche kerke gaan gaan."
Miel voelde zich warm worden, en stak al zijn hand uit, om met de krachtigste gestes te zeggen, dat, zoo lang hij leefde, hij nooit, nooit weer naar de Roomsche Kerk zou gaan. Doch meteen hield hij het voor zeer waarschijnlijk, dat, wat de menschen klapten, ze wisten van Pol, die hém had uitgehoord. En uit vrees, dat moeder weer met zooveel nadruk zou gaan vragen, wenschte hij het gesprek in een andere richting.
„Dat ze klappen ! J'en moet daarnaar niet luisteren !" zei hij, terwijl hij opstond, de deur open deed en even in de lucht keek.
„We gaan slecht weer krijgen: de mane heeft zooveel vuil aan z'n lijf!"
Thilde begon te lachen.
„Moedere! horkt onzen stuurman: hij kan al zien aan de mane, dat het de mane is!"
Parmantig, guitig lachend, kwam hij weer binnen. Moeder keek hem aan en zei:
„Jonk, ik zou willen, ik, dat je dat varen uitje'n hoofd stak!"
Miel werd op zijn manier terstond ernstig.
„Moedere! den Heere is overal, en kan mij overal bewaren."
„Ja gij, — zei ze — gij met uw groot geloove! Als 't maar entwat is naar uw goestinggij kunt dan schoone klappen, gij. Kwesje, ga je je geloove thuis laten bij moeder, als je scheep gaat!"
VII
't Was Zaterdagavond Luitenant Vanhoorne zat met den Bijbel voor zich in zijn kamer. Nu en dan
') Lust.
61



legde hij altijd hetzelfde blad om, óf naar links, óf naar rechts. Soms lag hij met het hoofd op het opengeslagen boek: 't leek, dat hij dan bad. Nu las hij weer hoorbaar:
<£n Scffrijft aan Den engel Der gemeente, Die fe -5iiaDel|"ia t§: Sit ^egf De iettige, De Saeraejfttge, Die Den §teufet SaniDS leeft; Die opent, en niemanD Sluit, en fjij §iuit en niemanD opent: weet urne merten; |ie, if fjef3 een geopenDe Deur noot n gegeuen, en niemanD fan Die Stuiten: mant gii fie6t fteine tnt$t, en gij leöl mijn moorD üemaarö, en fje6f mijn naam niet uerioocfjenD-
Even legde hij nu het voorhoofd op zijn linker vuist, die op den Bijbel rustte.
,,Dat ik doch 'nen boek hadde, dat den uitleg van t Heilig Schrift geeft!"
In heel de stad zou hij zulk een boek niet vinden ! Hij keek om zich heen, alsof 't toch mogelijk ware, dat er daar in de kamer, tegen 't plafond, achter een schilderij, tusschen de plooien der gordijnen, of waar dan ook, zich ergens zulk een boek verscholen hield. En dan schudde hij weer het hoofd.
Hij las de volgende verzen en stapte daarna de kamer op en neer, alsof hij het gewenschte boek ergens op den vloer zou vinden.
„Wacht een beetje!"
Hij herinnerde zich, dat een officier, die Atheïst was geworden, hem eens een boek had gegeven, een heel oud boek. De officier had het zeker voor een Protestantsch boek gehouden, want met opzet had hij 't gegeven aan Vanhoorne, omdat deze bekend stond als Protestant. Vanhoorne had het boek dankbaar aanvaard, doch toen hij er thuis in begon te lezen, merkte hij, dat het een een R.-Katholiek Nieuw
62



Testament was met korte verklaringen. Even had hij er toen in gelezen, maar het dan spoedig onder in de kast gelegd, om, als hij eens meer tijd had, er in te lezen.
Doch tot nu toe was 't zoover niet gekomen, en lag het boek nog altijd ongelezen op zijn plaats. Wat had hij noodig met een Roomsche verklaring!
Nu echter dacht hij in eens aan 't oude boek. 't Zou hem allicht iets kunnen helpen ! Hij haalde 't uit de kast, legde 't open vóór zich, en zocht naar den naam des schrijvers.
,,U.L. dienaar in den Heere Franciscus Costerus, Priester der Societeyt Jezu." Dan bladerde hij voort tot hij zijn hoofdstuk had gevonden, Openb. 3:7 en las:
£nbe tot ben £nnjel bet <He**fe nnn pfiitabdpfjien §cljrtjft: Dit §eoJt ben legtigen en roaehiojtiijen, bie Santbi» §teufet fjeeff: bie open boet, enbe niemanbt en giugt: bie èlugt, enbe niemanbt en boet open: $ M mete urne nwffen-
Dan las hij de verklaring:
Dit is het tweede deel des capitels, ende den zesten brief. Dezen Bischop schijnt eenen H. man gheweest te zijn. Sommighe meynen dat hij was den H. Quadratus, eenen seer geleerden man: maer die was Bischop van Athenen, daer hij oock door martelie ghestorven is, soo H. Hieronymus bekent. Christus gheeft sij-selven vier tijtels:
1. dat hij heylich is, sonder sonde.
2. waerachtich, sonder dwalinghe.
3. dat hij Davids sleutel heeft, dat is, volle macht over de H. Kercke ....
63



4. dat hij sluyt ende open doet, het welck niemandt en kan ontsluyten oft sluiten. Ende i. hij opent den hemel allen denghenen, die in sijne gratie sterven: 2. hij laat in de H. Kercke alle de ghene, die door het doopsel daer binnen komen: 3 hij opent het waerachtich verstandt der Schrifture, soo hij op den Paeschdach sijnen Apostelen dede; ende opent de herten, om Godt in te laten: 4. hij opent het vaeghvier allen denghenen, die daer voldaen hebben: 5. hij heeft het voorgeborcht der helle hem selven gheopent, als hij daer quam, ende de H. Vaders daer uyt nam. —
Hij sluyt 1 : de helle allen rechtveerdighen, om daer niet in te gheraken; en den verdoem den, om daer niet uyt te komen: 2. den hemel allen sonderen: 3. het oprecht verstandt der Schrifturen den ongheloovighen, Joden, ende ketteren : 4 hij sluytse alle buyten de H. Kercke. die door hunne Prelaten wettelick daer uyt gheworpen worden.
8. Ick wete uwe wereken.
Dry dinghen seght hij. 1. Uwe wereken behaghen mij. 2. Ick hebbe u groote oorsake ghegeven om veel menschen te bekeeren, openende ende beroerende hunne herten, het welck niemandt en sal konnen beletten. 3 Dit hebbe ick ghedaen om u te helpen; 1. om dat ghij arm zijt van tijdelicke macht ende goedt; 2. om dat ghy mijne gheboden onderhouden hebt; 3. omdat ghy in de vervolghinge volstandich ghebleven zijt.
Voordt, seght hij, sal ik sommighe bekeeren uyt de Synagoge der Joden: die nu niet meer dien naem, Joden, en moeten voeren: dien Christus den Christenen ghegheven heeft, maken-
64



de hen d' oprechte kinderen Abrahams. Van dese. seght hy, sal ick tot u brenghen, ende hen alsoo beweghen, dat sy u op hunne knieën sullen aenbidden ; niet als Godt, maer als hunne Oversten, begheerende u in alles onderworpen ende ghehoorsaem te wesen. Noteert dat men door Christi ordinantie voor de Bischoppen op de knieën valt, om hen op die maniere eere te bewijsen. Dus berispen ons de ketters ongheleerdelick, en teghen de Schrifture, als wy deze eere onsen Bischoppen aendoen ; ende besonder onsen Paus, die 't hoofdt der H. Kercke is. Ende aenghesien ghij mijn ghebodt onderhouden hebt, seght hy, dat ick van de patiëntie in 't lijden bevolen hebbe, soo sal ick u oock bewaren in de toekomende der vervolghinghe onder Tratano, die over het gheheel Keyserrijck teghen de Christenen, die in alle landen leven, opstaen sal. Deze sal een' ure duren, dat is: niet seer langh: ende ick sal-se laten komen, om te proeven wie oprechte ende volstandige Christenen zijn. Van deze tentatie sal ick u bewaren, oft vromicheidt gheven om die volstandighlick te verdraghen: ja, ick sal u korts komen Ioonen. Daerom houdt vast hetghene dat ghij hebt, u gheloove, uwe goede wereken, uwe verdiensten: opdat niemandt in uwe plaatse en kome. Noteert dat daer veel geroepen zijn tot d' eeuwige kroone, ende daer en is niemandt hij en kan daeraen gheraken: nochtans zijn daer veel, diese verliesen, in der wekker plaetse andere komen, ghelijck de menschen in de plaetse der Enghelen ; de Christenen in de plaetse der Joden; Matthias in de plaetse van Judas, veel Heydenen nu in Japan, China, Brasilën, ende andere nieu-ghevonden landen, in de plaetse van onse kettersche provinciën,
P5



etc. Dese verkrijghen de kroone der afghevallene, die sy souden verkreghen hebben, waren sy volstandich gebleven. Hier uyt en volght nochtans niet dat de ghepredestineerde hunne kroonen sullen verliesen : maer dat sy-se konnen verliesen, door hunnen vrije wille; nochtans niet verliesen en sullen, om Gods predestinatie en gratie, die hunne herten bekeert ofte bewaert.
Wat was de luitenant rijk met deze verklaring! Wat een uitredding was dit oude Roomsche boek voor hem!
Nu zette hij zich rustig neer, en las en dacht en overdacht, en maakte korte aanteekeningen. «* Nu zou de Heere hem ook morgen bijstaan.
VIII.
Vrouw Colombe en hare kinderen waren Zondagmorgen de eersten in wat zij ,,hun kerck" noemden. Neen, toch niet — — — die man in 't zwart laken daar!
Wat was dat nu ? Was er dan nu reeds een nieuwe predikant?
„Ha ha, madam! G'en zoudt mij niet verkennen alzoo in 't zwart."
„A wa, meneere Vanhoorne, 't is gij! 'k En verkende u zoo rap niet. 'k Peisden, dat het 'nen nieuwen predikant ware. Ahwel, 't gaat goed gaan ! G'en moet niet bevreesd zijn: den Heere gaat het wél maken."
Zij had reeds opgemerkt, dat hij „zemenachtig" was.
„Peis je madam, dat er nog menschen gaan komen ?"
„Niet vele, meneere ! — Ze klappen in stad, dat het nu hiere gedaan is, en dat we allegare weer gaan gaan naar de Roomsche Kerke. Zoo, 'k verwachten ik niet vele menschen hiere."
66



Juist kwamen er een paar binnen, die men hier al meer had gezien ; en dan volgden spoedig nóg enkelen. Dan de beide Vlaamsche soldaten met nog een viertal onbekenden.
Vrouw Colombe en hare kinderen hadden reeds plaats genomen, en 't scheen, dat het nog wel vol zou loopen, waarover de vrouw zich zeer verblijdde In elk geval toch zou er gebeden, uit het Woord Gods gelezen, en gezongen worden!
't Was tijd om te beginnen. De luitenant stond op, nam plaats achter den zeer eenvoudigen lessenaar, deed een stil gebed, en gal op te zingen:
Hoe lieflijk, hoe vol heilgenot, O Heer der legerscharen God! Zijn mij uw huis- en tempelzangen!
Daarna ging hij voor in 't gebed. O, wat was dat bidden! Want de oorlogsman voelde zich nu zoo zwak en hulpbehoevend, zoo arm naar den geest en zoo geheel ongeschikt. Zelfs Miel biggelden de tranen over de wangen.
En zoo waar als 't gebed was, zoo kort was 't.
„Laan we nu gaan lezen uit het H. Schrift: Openbaringe van Johannes, 't eerste capittel."
Hij herhaalde 't nog drie maal, en wachtte een poosje, tot allen het hadden gevonden.
,,Openbaringe, 't eerste hoofdstuk."
Dan begon hij langzaam en duidelijk te lezen, en als hij 't hoofdstuk uit had, liet hij de aanwezigen een blad in hun boek omslaan, en verwees hen naar 't derde hoofdstuk, vers 7 tot 13, en als hij ook dat had voorgelezen, sprak hij, heel op zijn gemak:
„Mijne vrienden en vriendinnen !
't Is wel triestig, dat onzen predikant ons verlaten heeft; maar algelijk, wien ook ons verlaat, den Heere
67



blijft bij ons met zijn H. Geest en met zijn H. Woord, en Hij is hiere bij ons. Zoo, wij kunnen toe Hem spreken in ons gebed en in onze dankzegginge, en Hij spreekt toe ons als wij Zijn Woord, 't H. Schrift, lezen, 'k Hebben ik u 'nen brief voorgelezen; 't is den brief aan den predikant van de kerke te Filadelfia. Want het woordeke engel zegt predikant, en de gemeente is de Kerke. En Filadelfia was een stad, verre van hier. 't Is al bijkans twee duist jaar geleên, dat den brief geschreven is, 't is al 'nen ouden brief. Maar omdat wij hiere bij mekare zijn, lijk in een kerke, w'en doen niet kwaad, dat we peizen: 't is 'nen brief voor ons allegare hier, en 't is 'nen brief voor mij en voor u. Zoo, we gaan goed horken.
Van wien is 't 'nen brief? 't Is dat hetgeen we eerst van al moeten weten.
Leest, wat er staat in 't zevenste vers:
„Dit zegt de Heilige, de Waarachtige, Die den sleutel Davids heeft; Die opent en niemand sluit, en Hij sluit en niemand opent."
Zoo, 't is 'nen Heilige, 'nen Waarachtige, en Die den sleuter heeft.
Wat zegt dat: entwien, dien heilig is.
't Zegt, dat 'n geen enkele zonde gedaan en heeft, en dat 'n d' heiligheid bemint
Zoo, d'r is maar éénen Heilige. Wij namen wel vele menschen heilig, 'maar z' en zijn niet heilig, 't Heilig Schrift zegt, dat alle menschen zondaren zijn: St. Pieter en St. Paul waren ook zondaren. Wij zijn allegare zondaren, ik en gij, en de pastore en de bisschoppen en de Paus.
Zoo, 't en is geen brief van 'nen mensche, maar van Den Heilige, dat is onzen Heere Jezus Christus, die zonder zonde was, 'daarmee hij, alschoon als mensch uit de maagd Maria geboren, de eeuwige
68



Zoon van God was, Hij was God en mensch gelijk, daarmee Hij ons zou kunnen verlossen van de zonde en d' helle, en ons kost goê vrienden maken met God, en burgers van den hemel.
Wijder staat er, dat Hij waarachtig is, dat zegt, dat Hij nooit en liegt, 't Is al waar, al dat 'n zeit. Je meugt er je betrouwen in hebben, dat Hij doet, al dat Hij zeit. Woordeke voor woordeke gaat zeker waar zijn. De menschen allegaar, ik en gij en de pastors en de bisschoppen en de Paus zijn leugenachtig, en w' en betrouwen wij zelf ons eigen woorden niet. Maar Christus en kan niet liegen. Hij zou eer kunnen dood gaan en uit den hemel vallen, eer dan hij liegen kost. Hemel en eerde gaan in mekare storten, maar 't kleinste woordeke van Hem en valt niet.
Zóó, Die dezen brief schrijft is den Heilige en den Waarachtige, en — lijk er staat in 't H. Schrift: Hij heeft den sleuter.
D'r staat niet, dat Hij 'nen sleuter heeft, lijk gij en ik sleuters hebben van ons kasten en van ons huis; maar hij heeft den sleuter. Lijk Hij alleene den Heilige en alleene den Waarachtige is, zoo heeft Hij alleene den sleuter; d'r is maar ééne sleuter, lijk zijn sleuter.
Peist er doch wel op! Christus heeft entwat, daar Hij alleene maar den sleuter van heeft. Wilt ge in mijn huis, of in mijn hart, gij moet toe mij komen, toe mij alleene, daarvan ik alleene den sleuter hebbe. En wilt ge datte, wat Christus heeft, wij allegare moeten komen toe Hem, want Hij heeft den sleuter.
Wat voor sleuter dat toch wel is? Leest 'ne keer in 't eerste hoofdstuk vers 18 :
„En Ik heb de sleutels der hel en des doods."
Ge ziet, vrienden, eerst van al, dat Christus wel 'nen sleuter heeft van d' helle, en eene van den dood; maar in 't gansche H. Schrift en staat nieten
69



van 't vagevier, en als d'r 'nen vagevier ware, dan zou d'r hiere wel staan, dat Christus de sleuter hadde ook van 't vagevier.
Ehwel, onzen Heere Jezus heeft de sleuters van helle en dood, en in onzen brief staat, dat Hij den sleuter heeft van David, en dat Hij opent en niemand sluit, en sluit en niemand opent. Ziet vrienden! als je in den oorloge 'nen stad inneemt, den overste krijgt dan de sleuters van de stad, dat zegt, dat hij er dan meester is van al. En David hadde den sleuter van heel zijn koninkrijk, want hij was de keunink. En zijn keuninkrijk was 't grootste en beste en sterkste van al, zoo d'r was maar één zulken keunink lijk David, en d'r was maar één zulken sleuter lijk van David.
Dat onzen Heere Jezus Christus dezen sleuter heeft, 't zegt, dat Hij de Keunink is van alle keuningen, de Priester boven alle priesters, en de predikant boven alle predikanten, 't Zegt, dat Zijn keuninkrijk grooter is dan hemel en eerde, en dat Hij Keunink is over alle menschen, alle herten, alle engelen.
Wil je in den hemel, Christus draagt er den sleuter van : zoo je moet daarvoor bij Hem wezen j Hij alleene kan u den hemele ontsluiten. Wil je niet luisteren naar den Heere Jezus, en Hem niet beminnen en dienen, wil je je niet van je zonden laten wasschen door Hem, ge moet het dan maar weten: Hij heeft de sleuters van d' helle en van den dood. Hij gaat je wel gaan vinden, want Hij is heilig en waarachtig.
En ik ga je nog entwat zeggen: een rijken heere heeft alles in zijn huis: goê eten en drinken en kleers en bedden en medicamenten, en van al dat schoon is en waar je profijt van hebt. Maar den rijken heere heeft den sleuter van 't huis, en wil je entwat, heb je honger of dorst, j' en kunt aan nieten geraken, of je moet bij den dien zijn, die den sleuter heeft.
70



Onzen Heere Jezus is den rijksten en grootsten van al. Al 't geen, dat je noodig hebt voor eiken dag en voor eeuwig, 't is Hij alleene, Die 't te geven heeft. Zoo, je wilt van dien rijken heere brood of kleers of 'n goê woord, je moet dan niet gaan naar den peerdeknecht, of naar den stalknape, niet naar de maarte ') of naar de naaiigge 2), maar naar hem, die den sleuter heeft, den heere van 't huis. Maar Christus is den rijksten Heere en den grootsten Keunink: Hij heeft den sleuter; en Hij heeft al 't geen gij van noode hebt. Zoo gij moet het niet gaan vragen aan wat de Roomsche kerke de heiligen naamt, want al kosten ze u hooren, ze zouden zeggen: 'k ben ik maar de peerdeknecht, of 'k ben ik maar den koeier, of de maarte: 'k en hebben ik geenen sleuter ; gij moet gij zijn bij den Heilige, den Waarachtige, die den sleuter heeft! J' en moet ook niet gaan naar 't kapelletje van hiere of 't kapelletje van dare, om entwat te vragen, wat den Heere je overal en altijden kan en wil geven; 't ware gelijk, of je ging vragen bij 'nen kippekot of keunekot3): je moet gaan naar den Dien, die den sleuter heeft, naar den Heere zelf, die overal is, waar je gaat en waar je staat.
J' en moet ook niet gaan met keersen en offranden, om entwat te ontvangen, dat je geerne hebt: 't ware gelijk, of je naar een rijken heere gingt om 'nen koe, of 'nen peerd, of 'nen huis, en dat je tot den rijken heere zei: Sa, meneere! 'k geven ik u een duitje, 'nen centiem; geeft gij mij nu 'nen peerd!
't Ware om te lachen ! — Als 't een kiend ware van dreie, viere jare; maar menschen, die Christenen heeten!—
Zoo, de menschen loopen naar 'n kippekot of naar
Dienstbode. *) Naaister. 3) Konijnenhok.
71



'n keunekot, of naar de knecht of naar de maarte, en ze laten den Dien, die den sleuter van al heeft, en die 't al al'eene heeft te geven, in de deure staan en kijken niet naar Hem.
Ja, maar Hij, die de Heilige en de Waarachtige is, zal ze wel vinden, allegaar die Hem blamieren, en niet willen leven naar 't H. Schrift. Hij heeft den sleuter ook van d' helle!
Maar degene, die recht toe Hem gaan, toe den Heere Jezus, ze zijn er wél mee. Want Hij is overal; overal met zijn Goddelijke macht en gratie, overal met al dat, hetgeen wij van noode hebben, en altijden heeft Hij den sleuter in den zak. Zoo, als we Hem kennen en ons door Hem laten dienen, we zijn de gelukkigste en rijkste menschen, want Die den sleuter heeft van al, is altijden bij ons.—
— Maar aleer we lezen dat, hetgeen de Heilige en Waarachtige Sleuterdrager toe ons zegt, we gaan wat zingen— — —"
Miel had zóó geluisterd, dat hij geen enkelen keer had omgezien, en niet bemerkt, dat Baaf was binnengekomen. Nu zag hij hem en docht: Baaf is weer lijk 'nen dief komen ingeslopen. Hij heeft zijn broere en zijn vadere weer fijn gehad! Ze peizen, dat 't gedaan is en 't gaat nu nog maar rechte beginnen
Na het zingen zette de luitenant zijn rede voort:
„Luistert, wat den Heere Jezus schrijft in den brief, 't Staat in vers 8 :
Ik w$et uwe werken.
Vrienden en vriendinnen! Den Heere kan alles weten, want Hij heeft Den sleuter. Hij kan overal in: in uw huis, in uw hert, zoo, Hij weet alles. Hij Weet, wat gij gedaan hebt al uw leven, en dezen dag: al uw peizen, al uw klappen, al uw doen van al uw dagen en van al uw nachten. Wij weten dat van mekare niet, en 't is goed alzoo, want wij zouden
72



op strate niet durven komen, en hiere «iet, als we al mekaars zonden wisten. Maar die den sleuter van d' helle en van den dood heeft, weet het, en Hij ziet ook nu in ons herte. Zoo. als w'n ons nog niet en bekeerd hebben, of niet en bekeeren, 't gaat slecht gaan met ons, zulle! ') W' en gaan hem niet ontkomen; w' en gaan Hem niet ontloopen.
Dat we liever met ons zonden gaan toe den Heere Jezus en Hem bidden om genade, dat Hij ons verlosse van alle zonde en straffe, en ons herten vernieuwen, dat we geerne heilig leven, en strijden tegen de zonde. Dat we toe Hem komen met vol betrouwen, dat Hij onze zonde gedregen, onze straffe aan 't kruis geleên heeft, en 't eeuwige leven voor ons verdiend.
W' en moeten niet peizen, dat wij Hem kunnen dienen met allegaar dingen, daar je de priesters mee dient; maar je moet er op peizen, dat Hij in de wereld is gekomen, om ons te dienen, om ons eeuwig zalig te maken, en alle dagen ons bij te staan met al, dat we voor ziel en lichaam van noode hebben, om met blijdschap en liefde voor Hem te leven. En ik ga je nog entwat zeggen.—
D'r staat in 't achtste vers: Zie, Ik heb eene geopende deur voor u gegeven, en niemand kan die sluiten.
Wat zegt datte ? Dat de Heere ons hiere gegeven heeft, dat we Zijn Woord meugen hooren. 't Is de deure van 't Evangelie. De Roomsche Kerke is 'nen viand van 't Evangelie, en van 't Woord Gods. Ze zal de deure willen sluiten, maar z'en zal niet kunnen. Want de Heilige en Waarachtige heeft den sleuter, en zal de deure open houden.
Je leest dan wijder: want gij hebt kleine kracht.
•) Hoor!
73



Je moet dat wél verstaan. Als d'r een grooten vent langs de strate loopt tusschen peerden en wagens, je laat hem loopen; maar als 't een kiendetje is, ehwel, je vreest, dat het aan een rampe zou kunnen geraken, en je pakt het vaste, en je helpt het kiendetje.
Zoo, dien grooten sterken Heere uit den hemele weet het, dat we maar kleine kracht en hebben, en dat de vianden ons zouden vertrappen, 'k Zal ik u bewaren — zegt Hij — als gij Mijn Woord bewaart. Daarvan, vrienden en vriendinnen! bewaart Zijn Woord! Leeft naar dat Woord en uit dat Woord, en Christus zal u bewaren.
'k Ga u nog entwat moeten zeggen.
Kijkt, d'r staat in vers 9:
Zie, Ik geef u eenigen uit de Synagoge des Satans, dergenen, die zeggen, dat zij Joden zijn, en zijn het niet, maar liegen; zie, Ik zal maken, dat zij zullen komen, en aanbidden voor uwe voeten, en bekennen, dat Ik u lief heb
Kijkt, wat in dienen tijd de Joden waren, dat zijn nu de Roomschen. De Joden zegden, dat ze de ware dienaars van God waren en ze logen het. De Roomschen zeggen, dat ze de ware Christenen zijn, en' zij liegen het. Maar eenigte van heur zal den Heere het herte openen, dat ze gaan luisteren naar 't Evangelie. Ze zullen dan zien, dat degenen die naar Gods Woord leven de ware Christenen zijn. En ze zullen aan die ware Christenen groote eere bewijzen. Belet het wel, dat er staat, dat ze zullen aanbidden voor uwe voeten!
Je zou peizen, dat we wel meugen bidden aan de heiligen, omdat datte hiere zoo staat. Maar ge moet het wél beletten '). Luistert! De H. Apostel Paulus
') Opmerken.
74



en Barnabas kwamen entwaar in 'nen heidensche stad, en ze preekten daar en deên 'nen mirakel aan 'nen kreupelen, dat 'n weer loopen kost. De menschen zagen datte en ze zegden dan j Ehwel, Paulus is 'nen Heilige of 'nen God, en Barnabas is ook 'nen Heilige of 'nen God: we gaan heur ofFranden brengen en we gaan ze aanbidden ! Maar de Apostelen sprongen onder de menschen en zegden: G' en meugt datte niet doen: wij zijn menschen lijk gij ; maar gij moet den levenden God aanbidden, die den hemel en de eerde gemaakt heeft.
Zoo, de Roomschen zijn lijk de heidenen: zij zijn gewend, de doö menschen, die ze heiligen namen, te aanbidden. En als heur herten open gaan voor 't Evangelie, ze zien dan, dat die ze ketters namen de ware Christenen, de ware kinderen Gods zijn, en daarvan ze niet beterder weten, en 't altijden gewend zijn, van te aanbidden al 't geen geen God en is, ze gaan dan die ware Christenen eeren en heur aanbidden. Maar als ze 't doen, de ware Christenen doen dan lijk Paulus en Barnabas, en zeggen i Ehwel! wat peisje gij! Wij zijn menschen lijk gij! G' en meugt ons niet aanbidden! God heeft het verboón. Aanbidt God! —
Vrienden! 't zou te lange duren, zoude ik den uitleg geven van den heelen brief. We gaan 't van den avend verder doene. Wij moeten ons aan den tijd houden.—
Als we nu maar subiet ons bekeeren en niet en wachten met Christus aan te nemen als onzen Zaligmaker en met heel ons herte in Hem te be trouwen. We gaan dat nu aan Hem vragen "
Dan vereenigden zich allen voor 't aangezicht des Heeren, en als er nog eens gezongen was, gingen de meesten heen.
Vrouw Colombe stonden de blijde tranen in de oogen: 't sermoen was voor haar ver boven ver
75



wachting geweest. Alles zoo gepast, zoo eenvoudig en voor de hoorders zoo nuttig; voor de Roomschen, doch ook voor haar zelf. De Heere had de deur des Evangelies geopend hier, en zou die niet weer sluiten, want de enkelen daar, zij en hare kinderen, en de luitenant, en Baaf' en misschien nog een enkele, ze hadden zoo kleine kracht. Maar de Heere was zoo groot, zoo rijk en zoo sterk: dat had Hij nu weer getoond daarmee, dat Hij den luitenant zulk een schoon sermoen had doen houden!
Zij reikte Vanhoorne de hand.
„Proficiat, meneere ! Den Heere heeft u bijgestaan. Ik bedanke u vriendelijk, 'k Hadde wel gepeisd, dat ge 'nen woordetje zoudt spreken, maar 'k en hadde 't alzoo niet kunnen peizen."
„Ehwel, madam! 'k geloove, gij zoudt gij 't ook kunnen. Gij zijt gij 'nen vrouwe, 't is waar, maar als gij 'nen man waart, gij zoudt het ook kunnen. W' en kunnen 't niet van ons zelf, maar daarvan er geen predikant is, den Heere maakt, dat wij 't een beetje kunnen. En den Heere kan 't nog zegenen. Toe van den avend, madam!"
Hij reikte moeder en kinderen de hand en ging heen, en dan volgden ook de anderen.
Miel kon nu zijn hart luchten.
„Moedere! dat is 't schoonste sermoen, dat ik van al mijnen leven gehoord hebbe."
Thilde was ook best tevreden, maar zij hoorde 't „schoon Vlaamsch", 't Hollandsch van mijnheer Wenzel toch liever. Toch, de luitenant had beter voor de Katholieken gesproken. Je kon in alles merken, dat hij de menschen hier beter kende dan mijnheer Wenzel. Moeder Colombe zei j
„Wij zijn gelukkig, kienders, dat we weeral het Evangelie hebben gehoord. Kwesje, gaan we nog vele sermoenen meer hooren!"
76



Miel gesticuleerde druk.
„Kwesje, kwesje! ah wa, en 't staat in den brief, dat niemand de deure gaat sluiten. Ge gaat het zien, dat het hiere nog 'ne groote Protestantsche kerke gaat worden!"
,,Bij den Heere is alles meuglijk, mijnen jongen; maar 'k vreeze, dat het lange gaat wachten, aleer 't hier 'ne groote kerke gaat zijn. 'k Peize, dat het gaat blijven*-bij „kleine kracht". Laan wij maar blijven bij 't Woord Gods; den Heere moet weten, wat Hij doen wil. Wij en hebben den sleuter niet."
Zoo pratend, langs de straat, zacht, kwamen ze in hun kleine woning, waar ze nog even het gesprek voortzetten, en dan allen een handje hielpen, om spoedig koffie te hebben.
's Avonds liep de kamer stampvol. Den anderen Zondag, 's morgens, moest er een deur geopend worden, opdat, wie in de kamer geen plaats meer vonden, in een nevenvertrek toch ook het sermoen zouden kunnen hooren. En 's avonds moest ook de tweede deur worden open gezet.
„Zie je wel, moedere! En wat hebben ik u gezeid? We gaan een groote kerke moeten hebben! Den Heere gaat al eenigte van de Satansche tempel toe ons brengen. Maar als ze voor me zouden gaan knielen, ze gaan 't van me krijgen, wei! 'k Ga ik 't heur op heuren lepel geven!"
Thilde lachte haar broer uit.
„Bah ja z'! Ze gaan knielen voor u! Gij klapt gij, lijk 'nen apostel!"
„Ah wa! en watte moe'n w' anders klappen ? 't Zijn de apostelen, die 't Woord Gods geschreven hebben. Zoo, als we uit het Woord Gods spreken, wij klappen dan lijk d' apostelen. Maar 'k hooren u darevan maar letter1). Newaar moeder? 't is juist en gelijk, of 't heur niet aanbelangt." ') Weinig.
77



„Mijn niet aanbelangt? — Eh la la! als je veel van entwat klapt, 't gaat je dan vele aan! Woorden en zijn geen oorden, mijn ventje! Onthoud datte! Toogt dat je aan 't Evangelie houdt, en klapt niet meer dan van noode is!"
„Zóó? 'k klappen ik weer al te vele. 't Is altijden ik, die misdoe. Zeggen ik nieten, ik klappe te letter en zeggen ik entwat, ik klappen ik te veel. Kun je wel lijden, gij. dat ik naast u ga?"
Moeder had naar de woordenwisseling met aandacht geluisterd, 't Was nu genoeg.
„Kienders, alzóó niet! Dat en deugt voor nieten. We moen mekare beter verdragen !"
„Zegt dan, moedere, wie gelijk heeft: Thilde of 'k ik?"
Moeder lachte.
„Gelijk? Awa, die de Waarachtige is, Die heeft gelijk. Wij menschen hebben altijden ongelijk."
Miel kwam nu heel dicht naar zijn zuster toe en fluisterde haaf in 't oor, terwijl hij vriendelijk haar hand pakte:
,,Moedere heeft gelijk!"
Thilde kneep even zijn hand, en zei:
„Nu hebje gij gelijk!"
Toen ze weer rustig om de tafel zaten, begon Miel opnieuw.
„Maar moeder, zegt 'n keer entwat van dat er nu zoovele menschen in de kerke komen."
„Ja jonk, wat ga 'k darevan moeten zeggen! Ik ben blijde en ik vreeze. 'k Hooren ik zooveel menschen klappen. Meneere luitenant Vanhoorne is 'nen officier van 't leger. Gaan de oversten 't zoo laten, dat hij 't Evangelie preekt? Hoe lange gaat het duren? En de menschen, ah wel, voor wat komen ze naar de kerke? Is 't, om 't Evangelie te hooren, of is 't om 'nen officier te hooren 'nen sermoen doen?
78



J' en mag de menschen niet betrouwen; en toe ons zegt de Heere: Gij hebt kleine kracht. Zóó, ik hope en ik vreeze: 'k en kan er meere niet van zeggen. Den Heere zal 't wel schaveelen, zoo 't best is."
IX
Emiel bleef er bij, dat hij wilde gaan varen.
En zijn moeder, nu ze het leven zag belicht door 't Woord van God, had er meer dan ooit tegen, dat haar jongen de wijde wereld zou ingaan. Zij had altijd maar alleen het lijfsgevaar daarvan gezien ; nu zag ze ook het zielsgevaar. Zij bracht hem dat onder 't oog, doch hij beweerde op zijn eigendommelijke jongensgronden, dat in andere landen de menschen beter waren dan ,,in den Belgique". Dat had hij nu wel lang gezien en gehoord van de duizenden vreemdelingen, die hier gewoonlijk een poosje toefden. Zijn lijf kon God overal even goed bewaren als bij moeder in huis, en „voor zijn herte en zijn geloove was 't overal beterder als hiere".
Moeder gaf eindelijk toe, op voorwaarde, dat hij op een schip zou gaan, waar de kapitein en de manschappen Protestanten waren. En na lang overdenken gaf ze 't niet maar — half gedwongen — toe, doch meende zelfs, dat dit in elk geval 't allerbeste was voor haar jongen. Want indien hij hier een vak zou leeren, kon hij nergens anders dan bij Roomschen te recht komen.
En Miel had, met die voorwaarde van zijn moeder, nog veel meer zin in varen. Altijd in een kring van Protestanten zijn, dat was het ideaal in top. Menschen als zijn moeder, en als de luitenant, en als mijnheer Wenzel! En daarmee altijd omgaan, zie, zijn geloof was dan zoo veilig als in den hemel zelf.
„Moeder, 't ware goed, dat 'k 'nen keer meneere
79



Petersen ging vragen:, of den dien niet 'nen Protestantschen kapting zou weten."
„Zoo? Ware dat goed? 'k Peizen ik, dat het beterder ware, dat je moeder dat zorgde."
„Ja 't, moedere! dat ware beterder. — Als je 't maar doet!"
Hij vreesde, dat moeder er weinig haast mee zou maken.
„Zoo? Als je 't maar doet! Je moeder en doet maar letter voor heur kienders, newaar?"
„Ah wel, gij zijt gij de beste moeder van allegare de moeders, 't Is maar, dat gij zoovele te doene hebt; en 'k zou ik dit zelf kunnen doen."
,,'t Is wél. Laat mij maar begaan!"
Emiel zweeg, doch dacht, dat hij zelf beter dan zijn moeder zijn eigen belangen kon behartigen 't Zou er zelfs beter om zijn, dat hij eerst den weg bij Petersen ging banen. Den anderen dag zou hij trachten, mijnheer te ontmoeten, om hem dan eens aan te klampen. Vóór negenen was hij al in de straat, waar Petersen gewoonlijk langs kwam naar zijn kantoor. Hij wachtte tot tien uur, en dan — kwam mijnheer daar langs op weg naar huis.
„Meneere Petersen! 'k zou ik geerne een letje met u klappen — — —"
De deftige, statige heer zag met verontwaardiging neer op den knaap.
„Wie zijt gij?"
„k Heeten ik Emiel Colombe, en 'k zou ik geerne — — — '
„Ik doe geen zaken op straat met jongens, die een verstandige moeder hebben."
Pats! wat voelde Mieletje dat: hij werd vuurrood. Een flinken draai om zijn ooren zou hem minder pijn hebben gedaan. Hij groette mijnheer Petersen beleefd en zakte af als een gebeten hond.
80



Oeie! oeie! gelukkig, dat er niemand bij was geweest ! Want als moeder en Thilde eens wisten, hoe hij hier terecht was gekomen, zou hij haar niet onder de oogen durven komen
't Was Maandag: Thilde had het druk. Hij zou haar maar wat helpen.
„Thilde! en kan 'k u niet aan entwat helpen?"
„Ba ja g', Mieletje! Kuischt een beetje de cour l): 'k hebbe cokes gestort2) en als je zoo goed zoudt willen zijn, van de stove een beetje te blinken!"
Wat was Miel ijverig. En toen moeder thuis kwam, wilde hij ook haar allerlei diensten bewijzen, en vroeg haar, of hij van avond haar zou afhalen, om „den pander c te dragen. Zijn gedrag was al te opvallend, dan dat moeder daar niet iets achter zocht, en 't reeds meende gevonden te hebben Doch zij hield zich goed.
Toen de vrouw weer weg was, bleef Miel maar steeds de gedienstige van zijn zuster, zoodat ze, met wasch en al, heel vroeg gereed was en weer aan haar naaiwerk kon beginnen. Moeder merkte bij haar thuiskomst, dat het geen gewone Maandag was.
„Ge zijt zeere aan tijd, Thilde! Je hebt je goed geweerd!"
,,'t Is Miel, moedere! die mij bijgestaan heeft!"
O, Miel was zoo braaf! Maar moeder zei er niets van. Doch na 't boterham-eten begon ze :
„Miel! — 'k ben ik van den morgen, aleer dat ik naar 't hotel ging, bij meneere Petersen geweest - "
De kerel kleurde geweldig, en 't werd nog erger, toen zijn moeder de oogen op hem richtte en vroeg:
„Hebje gij ook zelf met hem gesproken?"
Plots doorzag hij alles, en herinnerde hij zich alles,
') Plaats. 2) Qemorscht.
81



ook de woorden, die zijn moeder en hij gisteravond hadden gewisseld. De tranen kwamen in zijn oogen : als een arm zondaar stond hij voor haar.
„Moedere! gij zijt gij slimmerder als 'k ik. 'k Vrage pardon, dat ik met meneere Petersen gesproken hebbe."
Zij glimlachte.
,,'k Zie, dat je gemeenstig ') pardon vraagt. Zoo, ik geven u pardon en 't is nu wél. En 'k ga je zeggen, dat meneere Petersen meuglijk wel 'nen Prostestantschen kapting weet. Maar je moet een beetje patiëntie hebben. Hij gaat het mij komen zeggen."
Miel was nu wel een weinig blij, maar 't speet hem zoo dat hij zijn moeder in haar voortvarendheid gewantrouwd en haar raad niet opgevolgd had. En dan dat snijdend compliment van mijnheer Petersen ! — Of — zou moeder — den anders zoo vriendelijken en bescheiden man die woorden in den mond hebben gelegd?
In elk geval, nooit, nooit zou hij vergeten, wat de man had gezegd, en voortaan in alles met zijn moeder raadplegen.
Thilde was zoo half en half „naaiïgge"; nu en dan ging ze een halven, soms een heelen dag uit naaien. Ze had wel veel meer dagen kunnen uitgaan, maar haar moeder wilde dat niet, omdat ze 't druk genoeg had.
Dinsdagnamiddag was het meisje uit naaien bij Desmet, den bierbrouwer. Vrouw Colombe was, toen ze 's avonds het hotel verliet, een anderen weg gegaan dan gewoonlijk, omdat ze een boodschap had te doen in een ijzerwinkel, in een stillen hoek van de stad,
') Oprecht gemeend.
82



waar ze zelden kwam. Zóó zelden, dat ze nu bij 't sobere licht der lantaarns soms twijfelde, of ze niet „op den dool" liep. Even had ze nog maar den ijzerwinkel verlaten, toen ze, den hoek om, een jongen en een meisje naast elkander voor zich uit zag loopen. Nu zou dat niets bijzonders zijn geweest, omdat men nergens in de stad kon loopen om dezen tijd, of men ontmoette overal zulke paren. Maar wat de vrouw opmerkzaam' maakte, was de stille, stemmige wijze, waarop deze beiden hun weg vervolgden en met elkander spraken. Zij voelde respect voor de jonge menschen, die zich zoo gunstig van anderen onderscheidden. En daar die twee veel sneller stapten dan zij, en ze gaarne haar oogen dat genot gunde, verhaastte ze haar schreden, zoodat ze slechts weinig afstands verloor.
Zonderling! Dat tweetal ging immer, straat uit straat in, denzelfden weg, dien ook zij had te volgen. En als ze op één straatje na haar woning had bereikt, hoorde ze den jongen, terwijl hij het meisje verliet, zeggen:
„Ge vindt nu den weg wel alleene."
Dan bleef hij in 't donker staan, en keek haar na. En dan eerst dacht de vrouw aan haar dochter.
Thilde! — Ja, zij was het! Zij ging haar eigen woning in ! Thilde!
Vrouw Colombe bleef plotseling staan, om tot bezinning te komen. Maar omdat haar dat niet op-eens lukte, en ze niet in 't oog wilde loopen, ging ze terug, alsof ze iets had vergeten. Ze liep een andere straat om naar huis.
,,Ha! dag moedere!" jubelde Miel, die bezig was met een touw, om er knoopen en lussen in te leggen, om nu al vast te leeren, wat hij spoedig noodig zou hebben om 't te kunnen.
„Dag moedere!" groette Thilde vroolijk, terwijl
83



ze nog bezig was, aan den afgezetten hoed iets te verbuigen*
„Dag kienders! — Zóó, ge zijt nog levende en gezond! Ja 't, kienders, één van ons hadde aan 'nen rampe kunnen komen! 't Is den Heere, Die ons overal en altijden bewaren moet, en 't zijn wij, die 't moên beletten dat Hij ons bewaart. En 't zijn wij, die in_ rechte wegen moên wangelen, waar we den Heere kunnen vragen, dat Hij ons bewaart."
Miel vertelde, dat hij van twee „rampen" had gehoord. Een timmerknecht had een balk op zijn lijf gekregen en een been gebroken. En ,,'t vliegende melkboertje" was uit zijn wagen getuimeld en had zijn arm gekneusd.
• „Ja 't kienders, 'ne mensch en kan niet te voorzichtig zijn, en we kunnen nooit zonder den Heere."
Zoon en dochter vonden, dat moeder in een zeer bezorgde stemming was.
„Heb je entwat gehad, moedere?" vroeg Thilde.
„Gehad, Thilde? Als je 't belet, je hebt altijden entwat. 't Leven is lijk 'nen boek. Maar als je 'nen boek hebt, en j' en leest er niet in, j' en wordt er niet wijzerder van."
Miel scheukte gelukkig. Hij dacht aan de groote reizen naar verre landen, die zijn levensboek vol zouden schrijven. Hij wou iets zeggen, doch vreesde terstond, dat wat hij zou zeggen, ongepast, voorbarig zou zijn. En terwijl hij nog steeds druk aan zijn touw bezig was, leefde hij inwendig zijn toekomstig avontuurlijk zeemansleven.
Thilde ook scheen iets zoets te hebben inwendig, waaraan ze nu liefst alleen bezig was. En dat kon zooveel te beter, omdat moeder ook zoo stil was. Onder 't nuttigen van den avondmaaltijd werd er
Opmerken.
84



niet zoo druk gebabbeld als anders, en toen na 't gemeenschappelijk avondgebed Miel naar zijn bed was gegaan, zoodat moeder en dochter nu alleen waren, werd het zóó stil, dat het pijn deed.
De vrouw worstelde, als om 't eerste woord te bemachtigen. En Thilde begon een benauwdheid te voelen als bij een naderend onweer. Doch 't scheen weer af te zakken.
,,Ja 'k, Thilde, 'k peisde van den avend aan mijn jonkheid, als ik zoo oud was lijk gij. Je vader was dan 'nen snel') jonk. 'k Zag 'm zoo geerne, en hij zag mij geerne. Wel, ah wel, wat ik gelukkig was, als 'k hem zag, en hij naast mij liep. 'k Geloofden ik altijden dat hij 't beste en braafste jonk was van allegare, en hij was den braafsten. J' hebt 'nen vader gehad, kiend, lijk d'r op heel de wereld niet eene meer is. Maar den Heere heeft hem jonk weggenomen, en 'k hebbe gekreschen, en pijn gehad aan m'n herte, dat 'k peisde, dat 'k 't besterven zou. En 'k had willen sterven, maar den Heere hadde mij twee lieve kienders gegeven. Vader ook zag u en den kleinen Miel zoo geerne. Maar den meesten zorg hadde hij voor u. En als hij wist, dat hij sterven moest, hij zegde: Lize! gave ons Heer, dat Thilde mochte worden lijk gij, en Miel beterder als 'k ik. — Maar beterder als vader en kost het niet; 't ware onmeuglijk; en 'k zegde: Fons, mijnen vent! dat Miel mochte half zoo brave zijn lijk gij, 'k zal er ons Heer voor danken als voor 't beste, dat Hij geven kan. En Thilde — zegden ik — 'k zal over heur waken zooveel ik kunne. En je vader is dan gerust gestorven, en 'k hebbe gewaakt over u. Want een meisen komt eer toe schande als een knape. Kiend! ik bidde en hope van God, dat ge met eere
T) Fleurig, schoon.
85



moeder zult worden, als 't Gods tijd is. En als je zelf moeder zijt, je zult dan beterder verstaan, wat het zegt, over een dochter te moeten waken. Want een dochter brengt de schande in 't huis van heur ouders; maar een zoon — ah wah! — je weet. hoe 't gaat. — — — Den Heere heeft over mij gewaakt, als 'k 'n meisen was. 'k En hadde geen moeder meer en geenen vader, 'k En kost met niemand spreken over uw vader, 'k En hadde geen moeder, om heur te zeggen, dat ik Fons zoo geerne zage, en om heur raad te vragen. En 'nen meisen heeft dat van noode: 'k was lijk gij nog 'nen kiend; oud genoeg, om verkeerd te gaan, en te jonk, om 't perijkel te ziene. Maar algelijk ik voelde, dat ik hulpe van noode hadde, en ik kreesch, daarvan ik zonder moeder was, om er met heur over te spreken, 't Eenigste wat ik kost doen, was hulpe te zoeken bij Onze Lieve Vrouwe: 'k en wist dan niet beterder. En 'k hebbe toe heur gebeên, vele, vele keers. Maar den Heere heeft compassie met me gehad, en mij gegeven, wat ik van entwien vroeg, die ik niet mochte vragen, en die mij niet helpen en kost. — — — Zoo, Thilde, mijn lieve kind, je weet nu, waarop ik heel den avond gepeisd hebbe, en waarvan ik zoo stille was. En 'k hebbe den Heere gebeên, dat hij u zoude bewaren en over u waken. — Laan we nu naar ons bedde gaan!"
Het meisje zat als een marmerbeeld op haar stoel. Alleen in haar oogen scheen iets te leven, en dat om hulp vroeg, en wilde weenen. Die marmeren mond wilde zeggen : moeder! — maar kon het niet. Haar armen wilden moeder om den hals vallen, maar ze waren van marmer.
„Kom kiend! naar bedde!"
Ja, opstaan kon ze, en zich ontkleeden ook, en dan ook kon ze zeggen:
86



„Genacht, moedere!"
Maar dat andere zat in haar ziel vast en kon er niet uit. En als 't er niet uitkwam, o, ze zou die lieve moeder niet in haar liéve gelaat durven zien. Bidden — neen, ze zou ook niet kunnen bidden, zoolang ze moeder 't niet had gezegd
Onder de dekens, met het laken in den mond geduwd, versmoorde ze haar snikken.
't Sloeg elf, en nog sliep ze niet.
't Sloeg twaalf, en nog snikte ze.
't Sloeg één, 't sloeg twee, 't sloeg drie Dan stapte ze 't bed uit.
„Ja Thilde! wat is d'r?"
„Moeder ! ik beminne Charl Verlingen, en 'k hebben het u niet gezeid. Moeder! vergeeft het mij!"
Ze lag met haar aangezicht tegen dat van moeder en schreide 't gerimpeld gelaat zoo nat als haar eigen.
De vrouw richtte zich op.
,;En bemint Charl u ?"
„Ja hij, moedere!"
„En hebt gij gezondigd?"
„Neen, w' neen w', moeder! Den Heere zal ons bewaren!"
De moeder kuste haar dochter en omhelsde haar teer.
„Zoo, kind! gaat nu naar uw bedde. Nu zult ge kunnen slapen!"
Ja, nu zou zij 't kunnen, maar moeder niet. Moeder hoorde de klok vier slaan en merkte, dat Thilde sliep.
Thilde sliep als een roos. en moeder bad voor haar tot de dag door de gordijnen drong.
X
Op weg naar 't hotel voelde vrouw Colombe zich als dronken; ze zag alles als in een nevel, en ze wreef nu en dan in de oogen, als om er een ver-
87



donkerenden aanslag af te vegen. Haar gang was dwarrelend, en onwillens maakte ze nu en dan een te korten tred. Ze had ook in't geheel niet geslapen !
Doch de frissche morgenlucht deed haar goed ; stilaan werd haar tred zekérder en 't zien helderder. Alleen met het denken wilde 't nog niet. Thilde — ja, wat zou ze ook weer met Thilde bespreken ! Ze
had een vrijer! Charl Verlingen — Verlingen
Vandaag nog zou ze onderzoek doen naar Verl ....
,,Sa, madam Colombe! a la bonheur, 'k hadde u 'nen briefje willen schrijven, en "k hebbe nu uzelf."
„Maar meneere luitenant Vanhoorne! is dat 'nen mensch doen verschieten1)! Bonjour! 'k Ben blijde, van u te ziene!"
Ze. gaven elkander lachend een hand.
,,Madam, ik ga de stad verlaten !"
De vrouw schrok.
„Maar meneere doch! 't en is doch geen waar?"
,,'k Ben ik verplaatst, madam! 'k Reize nu subiet naar Brussel."
, Zoo subiet ? Maar meneere doch ! En gij gaat ons voor altijden verlaten? Eerst meneere Wenzel, en nu gij — — — Och, Heere!"
Zij kreeg tranen in de oogen. De officier zag dat, en kon het begrijpen.
,,'t Is triestig, madam! triestig, 'k Hebben ik gister 'n avend 'nen depêche g' had. 'k Moete nu weg, of ik kome te laat. Als ik meer wete, ik ga 't u in 'nen brief doen weten. Madam! vertrouwt op den Heere! Hij blijft bij u."
Dit was al te plotseling.
„Maar meneere toch! En hoe gaat het nu hiere gaan gaan met het Evangelie?"
') Schrikken.
88



„Madam! de Heilige en Waarachtige heeft den sleuter. 't Is Zijn zaak! Hij blijft bij u" Hij kreeg haast.
„Meneere! dat den Heere altijden met u zij!"
Een stevige handdruk en de officier liep op een drafje' weg, zoover mogelijk nagezien door de vrouw.
't Evangelie. — Met Thilde zou 't wel terecht komen, maar — 't Evangelie — — —
„Och Heere, en sluit het niet! Als Gij opent, en kan niemand sluiten. Och Heere!"
En hoe zou 't nu Zondag moeten ! Met wien kon ze raadplegen? Aan mijnheer Longbert had het Evangelie niets. Nu ja, hij had het huis gehuurd, maar dat was ook alles. Baaf — — — maar die had het al moeielijk genoeg met zijn ouders: die kon niets uitrichten, of hij moest het doen als een dief. Als er maar één man — — —"
„Liza! is uwen Miel thuis ?"
„ja hij n
„Zoude hij kunnen met 'nen heere gaan van dage?" „Ba ja hij; geerne!" ,,'k Gaan 'm halen."
,,'t Is wél, Arrie! loopt zeere; ge gaat hem dan nog thuis vinden."
Henry, een picolie uit het hotel, liep in draf heen om Miel. Als een handelsreiziger iemand noodig had, om een monsterkoffer te dragen of te kruien door de stad, werd er in 't hotel altijd eerst aan Miel van Lize gedacht.
De vrouw was de achterpoort door gegaan en begon haar werk. Maar waaraan ze ook bezig was, heel den dag dacht ze alleen aan Thilde en haar vrijer, aan 't Evangelie, en hoe 't nu Zondag zou moeten gaan.
Eerst toen moeder 's middags thuis kwam, had z' er
89



maar erg in, dat Miel niet aan 't middagmaal zou deelnemen, omdat hij er met een heer op uit was. En vrouw Colombe dacht toen terstond haar voordeel uit deze afwezigheid te halen. Zoo onder 't eten weg zou 't zoo gemakkelijk gaan, om eens met Thilde te spreken.
„Thilde, hoe oud is Charl?''
„In zijn twintigste, moedere! — een jaar ouder als 'k ik."
„En moet 'n soldaat worden?" „Neen hij, moedere! — hij is vrij." „Warevan ist 'n afgekeurd?"
„Hij en is niet afgekeurd, moedere! Hij heeft'nen hoog nummer gehaald."
,,En wat doet 'n van stijl?"
Hij is smid, moedere! Hij is in de smisse van Venne-Terkule."
„En wat doet zijn vader?"
„Zijn vader heeft een goê positie bij de douane. Maar 'k weten ik niet juist wat 'n dare is of doet " „Zijn ze Katholiek?" „Ja z', moedere!" „Stijf?"
,,'k En kan datte niet zeggen, moedere! 'k En hebbe met Charls ouders nog niet geklapt."
„Charl zelf, is dien stijf Katholiek?"
,,'k En wete niet, hoe zeggen, moedere! Van scapuliers en al dienen bucht en wilt 'n niet weten. Kietekeer, moedere! 'k gelooven ik, dat hij geerne zou in onze kerke willen komen -— — —"
„Warevan en ist 'n dan niet gekomen?"
„Ah wa, — — 'k peize, daarvan 'k ik daar ook
kwam, en hij en wilde 't niet weten, of kwesje
was hij beschaamd voor u."
„Zoo, j' hebt met hem geklapt van 't Evangelie ?"
„W en hebben niet anders geklapt, moedere, als
90



van 't Evangelie, en hij zegt, dat mijn geloove beterder is als 't zijne."
Thilde haalde even een nagerechtje van achteren en daardoor kwam er een andere richting in 't vragen.
„Is 't al lange, dat gij met mekare loopt?"
„Met mekare loopen ? A wah, wij loopen wij niet met mekare. 't Is, dat ik naar huis ga, of iewers naar toe, en hij loopt dan altemets een beetje met mij op. En gaan we naar huis, we gaan altijden den kortsten weg. 'k Hebbe soms gepeisd, dat hij met ander meisens ook alzoo zou doene, maar 'k zien ik hem altijden alleene, en nooit met 'n ander meisen."
„En is 't al lange, dat 'n alzoo doet?"
„Lange — moedere! o, lange — 'k en weten zelf niet, hoe lange, 'k En peisde nog op nieten, hij wachtte dan al achter mij, hiere of dare, als hij mij zag. 'k Peisden ik, dat ik zijn vriendinne ware, en hij was mijn vriend. En allengerhand, ik wierd bij tijden beschaamd, als de menschen ons te gare zagen loopen. En somm'gten peizen, dat Charl mijn broere is. Maar danne — lang geleên — ik hadde er niet om gegeven, hadde gij, of Miel, ons tegare gezien. En van langerhand, ik verschoot als ik peisde, dat gij ons zoudt zien. En 'k ben nu blijde, moedere, dat ge alles weet. En 'k ga nu doene, wat gij mij zegt." ^{J$k
Even zat de moeder in gepeins, 't Eten was af geloopen en de dochter nam den Bijbel in de hand om een gedeelte daaruit voor te lezen. Toen ze daaraan zou beginnen, zei de vrouw:
„Thilde, kiend! luistert! Overdag en heeft Charl geen tijd: 't is maar 's navends. Zoo, ware ik u, ik ging nu in den eersten tijd 's navends niet op strate. En • als g' entwaar zijt na den noene te naaien, ik kome u daar dan 's navends afhalen. We kunnen dan zien, hoe doen. Leest nu maar in den Bijbel!"
91



De middagmaaltijd had door 't praten veel langer geduurd dan gewoonlijk, zoodat de vrouw zich nu moest haasten, wilde ze op tijd in 't hotel zijn.
Thilde, nu alleen, overdacht, wat moeder had gezegd, en was zeer in haar schik, dat ze haar niets had verweten en niets verboden. Uit zichzelf had ze zich reeds voorgenomen, om Charl geeri gelegenheid te geven, om met haar te loopen, alvorens moeder haar goeden raad zou hebben gegeven.
Om zes uuV kwam Miel thuis. Hij had drie franc verdiend en op kosten van den heer in een logement gegeten. Maar nu had hij ook praats voor tien. Drie franc per dag, en met het eten er bij was wel vier franc: dat was — als hij alle dagen zoo werk had — vier en twintig franc in de week!
,,A la toe, Thilde! ga gij mijn schoens 'n keer blinken !"
Nu kon 't meisje haar lachen niet meer houden.
„Wat belieft er meneere nog meer? 'k' Ben ik nu meneere Miels maarte '). Meneere Miel heeft drei franc verdiend!"
„Zoo, ge zijt gij den besten Thilde van allegare!"
,,'k En hebben ik aan uw pluimen niet vele. Geeft liever drinkgeld2) lijk het'nen heere betaamt."
Hij zat lui op zijn stoel en zei in lang geen woord meer, hoewel het hem moeite kostte, zich in te houden. Want hij wist Wat, dat noch Thilde noch moeder wist. Hij snakte er naar, om 't te vertellen; maar als hij 't nu deed, wist zijn zuster 't ook, en die zou 't dan aan moeder vertellen en de eere van 't nieuws hebben. Toch brandde 't hem
„Thilde, 'k hebben ik entwat gehoord vandage!"
't Meisje kleurde.
1) Dienstbode.
2) Een fooi.
92



„Je hoort wat, zulken dag, langs de strate. Thilde, als je wist!"
't Meisje verkleurde. Zouden ze dan nu al over haar spreken? Wie weet, wat rabbe'ltongenreeds van haar zeiden. Want zoo waren de menschen!
,,A wah, j' en moet niet luisteren naar 't comeeren van lange tongen!"
,,Ja, ja, maar 't is de waarheid! Peisje gij, dat de mans zulke comeeren zijn lijk de wijvers?"
Zij lachte.
„De mans! de mans ! — En meneere Miel daarbij !"
„Maar meneere Miel heeft goê ooren aan zijn hoofd. Als de mans entwat zeggen, 't is altijden serieus, en klappen de vrouwen, 't zijn palullen."
,,G' hebt datte gehoord van 'nen droenkaard ! Was je wijs, j' en zoudt alzoo niet klappen !"
„Sa, 'k en ben ik niet wijs! 'k En klappe dan ook niet meer."
Hij zweeg, nu en dan guitig lachend. En Thilde brandde van verlangen om 't nieuws te weten. Hij zag dat en had er zijn schik van.
„Toe jonk! zegt, wat de menschen klappen!"
,,'k En doe!"
„Zegt dan, van wien!"
,,'k En doe!"
,,Is 't van moedere?"
„Neen 't!"
„Van u?"
„Neen 't!"
„Van mij?"
„Neen 't!"
„Is 't van 'nen zeeman?" „Neen 't!" „Van 'nen boer?" „Neen 't!"
„Van 'nen ambachtsman?"



„Neen 't!"
Hij voorzag, dat ze nu een soldaat zou noemen, en dan — —-«*— zou hij zijn mond houden : dan wist ze nóg niets. Maar nu ze wist, dat er niet was geklapt over haar noch over een ambachtsman, nu kon 't haar weinig meer schelen.
Eindelijk kwam moeder. Maar dan stond het bij Miel ook op overkoken.
„Moedere, hebje gij 't al gehoord?"
„Watte?"
„Dat meneere onzen luitenant gedetacheerd is naar 't Walenland, en dat 'n al weg is. En dat het darevan is, dat 'n Zondags 't Evangelie preekt. En ze zeggen, dat het nu hier gaat gedaan zijn met de ketterije, en 't huis, waar we kerke houden, gaat afgebroken worden!"
Niettegenstaande zijn oud-manachtigen toon en ernst, die aan 't potsierlijke grensde, trof het meisje het nieuws toch zoo, dat ze verbleekte en angstig haar moeder aanzag.
De vrouw zette haar pander neer en zei niets: 't scheen, dat die tijding haar koud liet.
„Moedere! wat zegje gij darevan?"
,,'t Is waar; meneere Vanhoorne is weg ;'k hebben hem zien vertrekken, 'k Hebben ook met hem gesproken ; maar dat het is, omdat hij preekte, en heeft hij niet gezeid. Maar 't is meuglijk."
„En hoe gaat het nu gaan, moedere, met de kerke?"
„A wel, geenen mensche kan sluiten, wat den Heere opent."
„Zoo, je peist, dat het kerke blijft?" ^'fc»^
„Ba ja! Warevan niet?"
Vol gedachten zocht elk zijn bezigheid, zoodat men niets hoorde, dan 't leven, dat bewegende mouwen en voeten maakten. Tot Miel aan zijn drie franc dacht. Hij legde 't geld voor haar neer.
94



„A wel, jonk, dat is vele! Dienen heere heeft het goed gemaakt!"
,,En 'k hebbe in 'nen logement geëten! Goê kost, wei!''
Moeder streek het geld op, en dan viel de stilte weer in. Miel dacht zich uit de naden: telkens wierp hij zich om, nu eens met de oogen stijf toe, en dan weer wijd open.
,,Newaar moedere ? 'Ne vrouwe en mag niet preeken in de kerke, 't Staat dat in den Bijbel."
Moeder en dochter begrepen heel goed, waarover hij zoo druk ,,peisde". Beiden schenen over dezelfde zaak te denken en achtten een antwoord daarop waarschijnlijk overbodig.
„Wat peisje moedere, zou Baaf meugen preeken en zoud' hij 't kunnen ?"
Ja, moeder had ook reeds aan Baaf gedacht. Ze zei:
„J en mag van Baaf nieten verwachten: z'n vader en moeder zouden hem. Hoe dat met 't jonk terecht gaat komen, den Heere weet het!"
„Wat is 't dan met Baaf, moedere?" vroeg Thilde.
,.A wel, en hebje nog niet belet, als hij in de kerke zit, iederen keer, als er leven aan de deure komt, dat hij verschiet1)? 't Is zeker, dat zijn ouders entwat weten, en hem hebben verdreigd, maar hij en gaat het niet laten van naar de kerke te komen. En 't is zeker, dat hij weet, dat ze hem nagaan. Zoo, hij komt altijden als 'nen dief, stille en rap geslopen en gedoken En hij schiet weg, en j' en ziet hem niet meer. Als je voor entwien bidt, je moet bidden voor dat jonk. t Ware mij veel weerd, dat 'k 'nen letje met hem kost klappen!"
Miel wist nu genoeg. Als een vrouw niet mocht
l) Schrikt.
95



preeken, en Baaf deed het niet, dan — was hij aan de beurt.
O, wat zou hij graag moeder vragen, wat die daarvan dacht! Maar Thilde zou hem uitlachen, en moeder. — Doch moeder zou, eer 't Zondag was, zelf wel over de zoo gewichtige zaak beginnen! Daar zat hij weer, opspringend soms, zich omwerpend van links naar rechts of van rechts naar links, de oogen toenijpend of openspalkend.
Moeder en Thilde spraken soms samen, doch hij hoorde 't niet. En toen hij, na den avondmaaltijd naar bed was gegaan, lag hij daar wakker. Want het zou Zondag zéker kerk zijn, en hij was de eenige „man", die — — —
O, maar wacht een beetje! Achter in 't kerkboek stonden gebeden en dankzeggingen — hij had ze wel gelezen! — voor morgen en avond, maar ook voor in de kerk! Hij zou die van buiten kunnen leeren! — En een hoofdstuk uit den Bijbel vóórlezen, dat kon hij zoo goed als mijnheer Wenzel! 't Was dan alleen maar de preek. Doch hij zou wel drie of vier hoofdstukken kunnen lezen uit den Bijbel, en 't duurde dan ook allicht, alles met elkaar, een uur. Maar wacht een beetje! Achter in 't kerkboek stond nog meer! Ja, wat stond er ook weer boven — zieken — ziekentroost, en belijdenis — — — Hij wist heel goed, dat het „schoone was om lezen" en 't zou voor een preek kunnen dienen. Jammer, dat er geen boeken in de wereld waren, waar preeken in stonden, die je maar kon voorlezen! Dan kon desnoods een jongen wel predikant zijn! De preek was toch het Woord van God, en 't kwam er niet op aan, wie 't voorlas.
„Als je 'nen brief leest, 't en zijn niet je «igen woorden: 't zijn de woorden van den dien, die ze geschreven heeft!"
96



Morgen — als moeder weg was, en Thilde ook — morgen zou hij nog eens alles nalezen, wat er achter in 't kerkboek stond!
Hij vtel in slaap en droomde, dat hij met een kruiwagen door de stad reed. Op den kruiwagen lag een kerkboek, en hij reed er mee in een logement, waar hij zou eten; en terwijl hij op 't eten wachtte, veranderde de zaal, waar hij was, in „heur" "kerk, waar hij bidden zou uit het kerkboek. Hij stond achter den lessenaar, maar kon nergens in 't boek het gezochte gebed vinden, en intusschen liepen de menschen weer heen.
En als hij nog alleen daar stond, kwam een groote, zware kerel, Baafs vader, driftig en boos naar hem toe, greep hem — — —
Moeder hoorde een angstschreeuw.
„Miel! scheelt er u entwat?"
Zij kreeg geen antwoord. De jongen zou gedroomd hebben!
XI.
Emiel stond Zondagmorgen tegen tienen achter den lessenaar, 't Was in zijn moeder zelf opgekomen, dat — tenzij er een geschikter persoon aanwezig mocht zijn — haar jongen een formuliergebed en daarna den Eersten Brief van den Apostel Petrus zou lezen, en aan 't eind een dankzegging. Zij zelf had ook gepaste versjes gezocht, om op tijd te zingen.
't Was bijna tien uur, en de jongen werd met elke minuut zenuwachtiger. Hij verblijdde er zich over, dat er niet veel menschen waren: als 't eens verkeerd ging!
't Was al tien, doch hij wachtte op een wenk van moeder. En moeder bleef maar door 't raam naar buiten kijken. Hij zag, dat ze blij begon te lachen en haastig naar de deur stapte.
97



De luitenant was gekomen! Enkel maar, om hier de bijeenkomst te leiden.
,,'t Was, of ik 't voelde, meneere Vanhoorne, dat gij zoudt komen, en 't was darevan, dat 'k in m'n eigen zegde: we moên nog maar 'n letje wachten."
Miel was haastig op een bank gaan zitten, en de luitenant, in 't zwart, nam achter den lessenaar plaats. De dienst begon nu terstond. Baaf kwam te kwart over tien. De prediker was één en al vuur, zoodat Miel 't nu betreurde, dat er maar zoo weinig hoorders waren.
Na den dienst spraken Vanhoorne en de vrouw nog even samen: 's avonds zou hij weer de vergadering leiden, doch kon niet de minste verzekering geven, dat hij den volgenden Zondag zou terug komen, hoewel hij wist, dat hij enkele dagen hier in de stad zou moeten zijn.
Den volgenden Zondag echter kwam de officier niet, zoodat Miel zijn plaats achter den lessenaar niet behoefde af te staan, en zoo stichtelijk mogelijk deed, wat hij te doen had. Er waren nu nog minder menschen dan den vorigen keer, doch wat hem 't meest verblijdde, was, dat Baaf kwam, en — bleef tot het einde. Dat was het beste bewijs, dat het, ook zóó, hier nog wel een uurtje uit te houden was. Moeder was best tevreden, en kon, bij 't heengaan, niet nalaten, aan een paar menschen, die hier wel meer waren geweest, te vragen, hoe ze 't zóó hadden gevonden. En één gaf ten antwoord:
„A wa, vrouwe! in de Roomsche Kerke je ziet meer, maar hiere hoor je meer, en 't is beterder."
's Avonds nam Miel ook den dienst waar, en las dan den tweeden brief van Petrus. Even liep het druk, doch dat lezen scheen den menschen toch niet erg te bevallen, en de meesten gingen spoedig weer heen.
98



In huis, tegen Thilde, had Miel weer heel veel praats: hij had nu 't zelfde werk gedaan als mijnheer Wenzel en de officier. Doch zij stopte fijn zijn mond: ,,Maar de menschen, als ze u hooren, ze gaan weer heen!"
„Baaf is doch tot het ende gebleven, en Baaf is den besten van allegaar."
Juist darevan, dat 'n den besten is, blijft 'n, ware 't, dat er nieten gedaan wierd als bidden en zingen, Baaf is met zijn herte aan 't Evangelie: je ziet datte aan 't jonk."
Dinsdag kwam er bericht van mijnheer Petersen, dat er een schip was voor Emiel. De kapitein en de stuurman waren beiden Protestant. Donderdagochtend moest de knaap present zijn. Moeder had allang er voor gezorgd, dat zijn uitrusting in orde was, en nam er den tijd af om zelf eens met den kapitein te spreken en hem de goede zorg voor haar zoon op 't hart te binden.
Kapitein Schonk, een Hollander, maakte een goeden indruk op haar. Hij was vriendelijk en openhartig en sprak zeer vertrouwelijk met haar. Van de Roomschen moest hij niets hebben; van ouder tot ouder was hij Protestant en zou wel zijn best doen, dat haar zoon goed Protestant werd. In alles scheen hij het geheel met de vrouw ééns te zijn, en toen ze thuis kwam, zag Thilde terstond, dat moeder goed in haar schik was. Dat bleek nog meer uit haar woorden :
„Den Kapting gelijkt juist luitenant Vanhoorne. 't Ziet er 'nen goê man uit!"
Niemand was méér in de wolken dan de knaap. Nu eerst zou zijn leven aanvangen! Nü zou hij een man worden en de wereld beginnen te zien, de groote wereld!
Vroeg genoeg bracht hij, wat hij noodig had, aan
99



boord, en telkens als hij terug kwam, om meer te halen, kreeg Thilde een nieuwe loftuiting op „den Kapting" en op den stuurman. Aan moeder vroeg hij, om een Bijbel en een Kerkboek mee aan boord te nemen, en 't bleek, dat zij daarop had gerekend, hoewel ze zijn verzoek had afgewacht. Ook enkele korte vermaningen scherpte ze hem in, en hij beloofde plechtig, dat hij ze zou opvolgen.
Donderdagmorgen baden ze voor 't laatst samen. Dan gingen ze met hun drieën naar de haven, waar 't schip lag.
„Mijnen jongen! den Heere is overal! Hij ziet en hoort u altijden, en uw moeder zal voor u bidden, zoo lange ze bidden kan."
't Afscheid was warm : met twee, drie weken konden ze elkander weer ontmoeten.
Miel ging aan boord, en moeder en dochter begaven zich naar de pier, het havenhoofd, om het schip te zien uitvaren en den jongen schepeling en den kaptein toe te wuiven.
Toen z'er kwamen, voer juist een vischkotter uit. Aan 't havenhoofd gekomen, om de zee in te steken, sloegen de manschappen een kruis en wipten tegelijk een borrel naar binnen. Een ander vaartuig volgde, en weer had het zelfde plaats.
„Allegaar Roomsch!" zei Thilde.
Moeder zei niets; ze zou er op letten, wat er op Miels schip gebeurde. Zie, daar kwam het!
Op zee stond een stevige golfslag; doch hier aan aan den havenmond holde en bolde 't geweldig. Het schip ruiterde als een hobbelpaard. De beide vrouwen hadden dat al vaak gezien, en altijd als iets heel gewoons, maar nu - ! Thilde pakte plots moeders hand, alsof ze in ééns een heel schip in de diepte zag wegzinken.
„Daar staat hij! — Hij ziet ons!"
100



't Wuiven begon. De kaptein stond nu zelf aan 't roer en wuifde ook.
Poemmm! Een berg van schuim boogde over 't schip, dat van voren schuin omhoog stak alsof het de lucht inwilde.
Thilde vatte weer moeders hand, alsof ze dan 't schip vasthield, dat het niet zou zinken.
Miel lachte en wuifde, en dat deed moeder en dochter goed.
Neen, ze hadden geen kruis geslagen en geen borrel genomen ! — De vrouwen zagen het schip na tot het niet grooter geleek dan een klomp, en als ze heengingen, keken ze nog telkens om. En hoewel ze den heelen dag aan hun Miel dachten, voelden ze eerst 's avonds recht zijn afwezigheid, 't Was nog niet gebeurd, dat ze zich ter ruste begaven, en hij niet bij hen was : nu was hij op zee, wie weet waar.
Vooral de eerste dagen wekte 't bij beiden somberheid, dat ze zich den knaap zoo ver weg dachten, en telkens werd dat met den avond erger.
Ze troostten elkander wel, dat Miel nu geheel zijn zin had, dat hij bij een goeden Protestanschen Kapitein was, en de Heere hem overal kon bewaren; ze brachten elkander wel aan 't verstand, dat de jongen toch niet altijd bij hen zou kunnen blijven ; ze meenden 't zoo goed met hem, met elkaar en met zichzelf; — maar ze voelden, ze zagen, ze hoorden, dat ze hem misten, en al hun praten en redeneeren verlegde daaraan niets, 't Zou moeten slijten !
En 't sleet.
Een avond sprak vrouw Colombe met Thilde over Charles Verlingen. Zij had veel goeds van hem en de zijnen gehoord.
Maar de menschen waren Roomsch. En dat was het. waar Thilde rekening mee moest houden — meende de moeder. Doch het meisje geloofde vast, dat Charles
101



met blijdschap het Evangelie zou aannemen, en ze altijd één van zin en wil zouden zijn.
Moeder ried haar aan, om hem te bewegen, dat hij er met zijn ouders over zou spreken, en dat hij dan ook zelf bij haar, vrouw Colombe, aan huis zou komen. Thilde volgde dien raad getrouw op, en zij had er pleizier van; alles liep vlot En van dan kwamen de jongelui over en weer in elkanders huis; en ieder zag, dat ze 't elkander goed meenden en ze bij elkander behoorden.
XII.
Tegen den eersten Zondag van Vanhoorne's afwezigheid en na het scheepgaan van Miel, zat vrouw Colombe er danig over in, hoe 't den komenden Zondag moest gaan met de ,,de kerk". Zij bracht een bezoek bij mijnheer Longberd, in de hoop, dat die misschien minstens dat zou kunnen en willen doen, wat Miel had gedaan: lezen.
Doch de man wilde er niets mee te doen hebben. Ten slotte hoopte ze, dat de officier haar nog eens zou verrassen.
En zóó werd het Zondag. Om tien uur was er bijna niemand, en de vrouw bleef wachten. Eindelijk kwam Baaf, en dan zei de vrouw, dat er niemand was gekomen, en ze dus maar naar huis zouden gaan. Doch ze zouden dan eerst nog samen eens zingen. Vrouw Colombe gaf een versje op, en nog een; en — bij elkander zitten — de als in hun huis — werd Baaf zoo vrij, dat hij ook een versje aanwees. Thilde had daarna ook nog een versje, en daarna gingen ze naar huis. 's Avonds zouden ze maar niet meer samen komen.
Nu liep het gerucht door de stad, dat het gedaan was met de ketterij hier en er niet meer zou gepreekt
102



worden. Vrouw Colombe evenwel kreeg in den loop der week een br.ef van den officier, dat er den aanstaanden Zondag iemand zou komen prediken, 's morgens en 's avonds: hij had daarvoor zijn best gedaan.
De vrouw en haar dochter zorgden, dat de bekende belangstellenden deze blijde tijding kwamen te weten en — 's Zondags liep. beide keeren de kamer weer vol. De prediker was een Hollandsch „Evangelist", die over een paar vrije Zondagen beschikte, en al de hoorders verblijdden zich zeer, toen hij meedeelde, dat hij den volgenden Zondag, indien de Heere 't wilde, hoopte terug te komen.
's Dindags daarop kreeg — in 't middaguur Vrouw Colombe bezoek van — Baai. Geheel gereed voor de reis kwam hij binnen.
„Madam, ik ben hier. 'k Gaan ik op voyage; maar 'k wilden ik eerst komen u den goeden dag geven
De vrouw zag den hoogen ernst in zijn gelaat.
„Maar meneere Biliaard! G' hebt entwat! Ge gaat verre! Zet u doch 'n beetje! Waar ga je gij naar toe ?"
De stoere jonge kerel kreeg vochtige «ogen.
„Madam, 'k maggen ik in mijn huis niet meer zijn, of 'k moeten het Evangelie verzaken. Vader en moeder zien me liever dood, als dat ik 'nen ketter zij. En ik wil liever sterven als Roomsch zijn. Ik houde aan Christus en aan 't Evangelie. Zóó, ik moete weg, en ik ga weg."
Dat kwam de vrouw al te plotseling, hoewel ze voorzien had, dat het hierop eens zou uitloopen. Ze stond te beven op haar beenen, en ook Thilde was geheel ontdaan.
„Madam, 'k moete nu weg. Gij weet het nu!"
Hij stak haar de hand toe, en de vrouw begon te snikken.
„Mijnen jongen ! den Heere zal met u zijn!"
103



Thilde schreide nu ook, en als Baaf ook haar een hand had gegeven, ging hij heen.
„Schrijft mij 'ne keer, als 't er u belieft!» riep zij hem na, en hij knikte terug, dat hij 't zou doen.
Baaf nu ook weg: 't werd de vrouw te veel. Zij en haar dochter bleven alleen over! Nu zou de Heere dan toch sluiten ! Al haar hoop liep op niets uit!
't Werd haar zoo donker. Straks zou ze alleen staan in deze groote Roomsche stad; zij alleen, de arme werkvrouw! Wat had ze. zich idealen gemaakt, en niet haar, maar haren Heere ter eere. Dat Hij ook hier Zijn Koningschap zou toonen, Zijn Gemeente zou bouwen, o, ze had er zoo vast op gerekend. Dat de honderden, de duizenden het Evangelie van Jezus Christus zouden aannemen, dat was haar blijde hoop geweest. En nu — alleen bleef ze over!
Ze wachtte nog met eenige hoop op den Evangelist, die Zondag zou komen. Hem zou ze vragen, of hij in Holland niet iets voor dit land zou kunnen doen. Hier was het werk begonnen, en nu zou 't op een einde loopen ! In Holland waren zooveel predikanten, zooveel mannen, die hier het Evangelie zouden.kunnen verkondigen. Indien er slechts één naar hier kwam, dan zou de deur open kunnen blijven.
En — daar kwam Donderdag in 't middaguur de eigenaar van 't oude huis, waar ze kerk hielden, vragen om den s'eutel, want de huurtijd was om, en nu had hij het huis verkocht — — — Of ze nu maar gauw de banken en boeken er uit wilden halen ! Want men zou terstond beginnen met het huis af te breken.
De arme vrouw !
„Och Heere !"
Zij en Thilda zouden juist eten ; de tafel stond gedekt. ,,'k Ga u den sleuter brengen, als de banken ge-
104



haald zijn, subiet !" zei ze tot den eigenaar, die nu heen ging, en dan tot Thilde :
,,Eet maar alleene, Thilde ! 'k en kan ik niet eten."
,,lk ook niet, moedere !'' zei 't meisje.
Even zaten beiden daar als verweesd, met de handen slap in den schoot, alsof ze niet meer wisten, waartoe ze op de wereld waren. Doch even slechts.
„Laan we vors doen, Thilde ! — Komt! we gaan de boeken halen, en we vinden wel entwien, die de banken kan dragen. Komti kiend !"
Ze lieten de gedekte tafel staan, en gingen heen. Onderweg ontmoetten ze een man met een leege kar, die wel wilde meegaan-, om de banken naar huis te halen. Och, wat was dat een triestige gang !
Met één tocht waren ze klaar. De man hielp mee, de banken en wat er meer was op den zolder te brengen, en als hij zijn loon had ontvangen ging hij heen. Moeder en dochter stonden elkander treurig, met slaphangende armen, aan te zien. De vrouw liet een zwaren zucht.
„Laan we vors doen, Thilde! We moên doch een letje eten, anders en zou 'k mijn werk niet kunnen doen!"
Ze had nu nog maar enkele minuten vrij. Ze deden een kort gebed, en de vrouw sloeg dan haastig iets naar binnen, het oog al maar op den minuutwijzer gericht.
„Zoo, kiend ! eet gij nu maar wijder voor mij j 'k moete weg!"
's Avonds overlegden beiden, of luitenant Vanhoorne niet met het geval in kennis moest gesteld worden. Ze zouden hem wel kunnen schrijven, maar — ze wisten zijn adres niet. En hoe moesten ze datinrichten,een brief aan een officier van 't leger? En als dan de brief nog maar terecht kwam! Eigenlijk was 't beter, dat Vanhoorner 't nog maar niet wist, want
105



dan bleef de kans, dat de Evangelist kwam, en zij zou dan met hem kunnen spreken! Dus deze week 't nog maar zoo laten!
Maar den anderen dag was er een officier in 't hotel: ze kwam te weten, dat die naar Brussel ging, en verzocht hem, een korte boodschap voor den luitenant mee te nemen De officier was een kennis van Vanhoorne, en beloofde, hem de boodschap te zullen overbrengen.
Zondagmorgen om halftien reeds stond vrouw Colombe voor „de kerk", die reeds bijna geheel verstopt was achter een heistelling.
Zij wandelde daar wat heen en weer, om, wie ze daar van de kennissen mocht ontmoeten, te zeggen, hoe 't er voorstond, en dat haar huis steeds voor allen open was, iederen avond en 's Zondags den heelen dag. Tot bijna half elf bleef ze daar, altijd in de hoop, dat de Evangelist nog zou komen, doch hij kwam niet.
Thuis gekomen, zette ze zich op haar plaats neer tegenover Thilde, die in. den Bijbel zat te lezen.
„Thilde! — zei ze — leest 'ne keer datte van den sleuter; 't staat in de Openbaring!"
•'t Meisje zocht Openb. 3:7 tot 13, en las dat gedeelte voor. Ze spraken samen over de „ure der verzoeking, die over de geheele wereld komen zal", en dachten, dat die ure reeds was ingetreden. Beiden herinnerden zich, met hoeveel hoop voor 't Evangelie ze de toekomst hadden ingezien, toen de luitenant er zoo allen nadruk op had gelegd, dat de Heere hier een geopende deur had gegeven, en dat niemand die kon sluiten. Maar nu scheen het, dat de Heere zelf die deur weer had gesloten.
Houdt, dat gij hebt, opdat niemand uw kroon neme!
,,'t Is algelijk vele, dat wij hebben — zei de vrouw
106



met een glimlach — 'k hebben den Heere Jezus, en 'k hebben 'ne krone. 'k Hebben het geloove en 'k hebben 't Woord Gods. We zijn nog rijke Thilde! ,,Ja w', moedere!"
„Gij moet ook houden, Thilde! dat, hetgeen je hebt — zei de vrouw, en even nadenkende, ging ze voort — als j' ent wat hebt!"
„Ja 'k moedere!"
Moeder vreesde, dat Thilde veraf was met haar gedachten.
„Thilde ! — dien andere deur is gesloten, maar den onzen is open, en we gaan ze niet sluiten. Luistert, we zouden voor van den avond entwien kunnen hier vragen, en entwat van kerke kunnen houden."
,,'k Zou Charles kunnen vragen, moedere?"
De vrouw dacht even na.
„Charles mag hiere komen, zooveel als 'n wilt, als ik thuis zij. En we gaan hem dan onderwijzen uit het H. Schrift. Maar als 't entwat van Kerke is, 't en moet niet entwat van vrijage zijn : gij moet Charles niet vragen voor kerke mee te houden!"
Thilde keek een weinig verontwaardigd.
„Ah wah, moedere! wat peisje gij danne?"
,,'t En is van U niet kiend, en 't en is van Charles niet. Maar 'k ben ik 'n weevrouwe en gij zijt 'n meisen: de menschen zouden kunnen kwaad spreken van ons. En dat ze kwaad spreken ! Maar wij moeten wij 't Evangelie heilig houden! Zóó, als we kerke houden hiere, en d'r en is geen manvolk om vóór te gaan, 'nen treflijk man, 'nen man met 'nen goê name, en die Christlijk is. en wijs en brave — zóó, me moên dan heelegare hier geen mannemenschen hebben, Charles ook niet. Wij zitten dan met vrouwen en meisens gerust bij mekare, en niemand en zoude er kwaad van kunnen spreken. Maar Charles kan komen vóór de kerke en na de kerke!"
107



Nu had Thilde moeder goed begrepen. Ze spraken af, dat ze ,,na den noene" er beiden op uit zouden gaan : moeder naar de vrouw, die mee gekatechiseerd had, Eugenie, en als deze er in bewilligde, zouden ze samen nog een kennisse, die ook wel in de kerk was geweest, vragen. Thilde zou — met of zonder Charles, dat moest ze zelf weten — haar beide vriendinnen vragen.
„Thilde, luistert! G' en moet niet zeggen, dat we kerke gaan houden, want w' en. houden geen kerke; zegt, dat w' entwat uit het H. Schrift of uit de Bijbelsche historie gaan lezen, en te gare 'nen schoon Christlijk lied zingen !"
XIII.
Zondagsmorgens om tien, en 's avonds om zes uur was de kamer van Vrouw Colombe gewoonlijk vol. Sommigen kwamen een heel, anderen een half uur van te voren, en gingen ook zoo weer heen, de één lang na de andere, zoodat alle schijn van 't gemeenschappelijke voor 't oog der wereld verborgen bleef.
In 't eerst las vrouw Colombo altijd een formulier gebed, doch toen de vrouwen en meisjes meer van de waarheid begonnen te verstaan, bad ze vaak een eigen gebed, een , gebed uit het herte". En met de dankzegging ging het evenzoo.
Met het zingen bepaalde men zich tot enkele bekende wijzen, en diG waren er weinig. Gewoonlijk las de vrouw voor, eerst een historisch gedeelte uit het Oude Testament, van de Schepping en den val, van Noach, Abraham, Jozef, Mozes enz , en daarna een gedeelte uit het N. Testament.
Wie iets te vragen of op te merken had, mocht dat doen en werd er van die vrijheid wel eens gebruik gebruik gemaakt, vrouw Colombe zelf zorgde
108



altist voor een ernstig vermanend of Vertroostend, een leerend of bestraffend woord, en altijd spoorde ze allen aan tot geloof in den Heere Jezus Christus.
Het was treffend, hoe geregeld die vrouwen eo meisjes samen kwamen: van verzuim was bijna geen sprake, 't Scheen voor allen een groot genot, zóó samen te zijn, want de meesten verlangden vooral om deze bijeenkomsten naar den Zondag. Een ,,offerbus" was er wel, nog van de „kerk", maar vrouw Colombe was zoo wijs geweest, die achterwege te laten, doch een paar jongeren hadden eindelijk gevraagd om zoo iets, om daarin een vrijwillige gave te storten: men kon met het geld dan eens iemand „vertroosten", iemand helpen, die in nood verkeerde. Dan had de bus een plaats op de tafel gekregen.
De interessantste der bezoeksters waren twee zusters, weezen. De oudste der beiden was reeds lang een vriendin van Thilde, en 't eerst voor deze bijeenkomsten door haar gevraagd. De jongere zuster had dan gaarne mee willen komen en was er zeer mee vereerd, dat Thilde ook haar uitnoodigde.
Beiden konden „klappen", dat het een lust was, ze te hooren. Men zou denken, dat ze al hun leven lang daarin door de allerbekwaamste praters en praatsters waren onderwezen. Bij beiden ging iedere zinswending gepaard met een eigen, passende geste, een beweging met een vinger, een hand, of twee handen, met het hoofd of heel het bovenlichaam.
Bertha, de oudste, was lang en slank, hand een fijn-besneden gelaat en een spitsen mond, haar stem was schel, en haar woorden waren puntig spits, haar zinnen slank en lenig. Haar verwijt, haar berisping, haar bestraffing was als 't zwiepen met dun, heel dun metaaldraad j 't klapte niet, maar siste, floot; den slag zag je niet, maar je voelde 'm. Als ze iemand trachtte te overreden, klonk het als fluistermuziek.
109



Flora, de jongste, was korter en gezetter. In haar gelaat was alles rond, zacht gebogen, en haar mond geleek een roos. Haar stem was week, mollig, en haar woorden waren als van fluweel. Voor alle berisping, bestraffing, vermaning, overreding had ze maar één woord, één enkel woord, en altijd hetzelfde, maar op immer andere wijze uitgesproken, steeds smeltend teer, het eene woord: Och !
Beide meisjes namen steeds plaats links en rechts naast „moeder Colombe".
„Newaar Thieldetje, 't mag één ure in de week? Ja, newaar moedere Colombe?" Zeker mochten ze dat van beiden ! Een zeldzame verschijning was vrouw Vandeurne, een weduwvrouw, moeder van eenige kinderen, waarvan de jongste een jaar of twaalf was. Haar man was vuurwachter op een lichtschip geweest, had het leven op zee verloren, en liet haar onder meer een pensioentje na. In den kleinen kring hier sprak ze nooit een enkel woord ; haar groet was zelden iets anders dan een zeer vriendelijke knik. Als een beeld zat ze roerloos al den tijd, dat ze hier was, en slechts als ze vermoedde, dat niemand het merkte, wierp ze steelsch een zeer scherpen blik op de aanwezigen, en dan alleen stond haar anders altijd glimlachende mond strak en bits. Na 't zingen van 't laatste vers was zij altijd de eerste, die haar gave in de bus stortte.
Vrouw Colombe en Bertha konden maar moeilijk haar wantrouwen jegens vrouw Vandeurne, die er zod achterdochtig uitzag, onderdrukken, doch tusschen Eugenie en de stille weduwe scheen een innige vriendschap te bestaan : ze zaten altijd naast elkander.
Zoo eensgezind allen hier vergaderden, zoo eenparig waren ze in hun streven, om anderen, van hun kennissen of familie, naar de Zondagsche bijeenkomsten te lokken. Meermalen kwam een nieuwelinge in den
110



kring; en trokken zich enkelen weldra weer terug, anderen bleven trouw in 't geregeld bezoek.
Gelukkig had vrouw Colombe niet alleen de vrije beschikking over de banken en kerkboeken, maar ook over een aantal Bijbels en N. Testamenten. Onder al haar kennissen maakte ze er werk van, om haar een Bijbel of N. Testament niet te verkoopen, doch te leenen. Al de bezoeksters der bijeenkomsten hadden dan ook reeds een Bijbel in huis, en de vrouw spoorde haar gedurig aan, er een goed gebruik van te maken. Vrouw Vandeurne en nog een moeder waren reeds zoo ver, dat ze op geregelde tijden hun kinderen uit den Bijbel voorlazen.
Al die menschen hadden met elkander eigenlijk niets dan hun Bijbel: alleen vrouw Colombe, Thilde en Eugenie hadden de prediking van Wenzel en Vanhoorne gehoord. Op de bijeenkomsten werd zeer weinig gesproken, doch onderling, als ze met hun beiden of drieën waren, hadden ze het soms zeer druk over zaken, het geloof belangende. En dan werd een treffende gelijkgezindheid openbaar.
Voor allen was de H. Schrift de volle waarheid, en wat daarmee niet overeenstemde, deugde niet. Deze stelling hadden ze niet maar den laatsten tijd aangenomen, maar ze kenden ze even oud als de kerk. Ook die zich streng aan de Roomsche Kerk en leer hielden, huldigden de alleen-waarheid der Schrift, en geloofden, dat elk Roomsch leerstuk op de Schrift was gegrond. Doch — de Schrift zelf lazen ze niet, was niet onder hun bereik, en zij konden er dus niet over oordeelen. Doch nu ze zelf de H. Schrift lazen, kwamen ze tot de ontdekking, dat er in de R. Kerk veel dwaalleer was niet alleen, maar veel, dat opzettelijke terzijde stelling van Gods Woord bedoelde, en eer heidensch was dan Christelijk. Het aanroepen en vereeren van de H. Maagd en
111



van al de heiligen liep nu, bij 't licht der H. Schrift, evenzeer als afgoderij in 't oog, als de vergoding van den ouwel. Dat Christus de eenige en volkomen Zaligmaker is, scheen voor hen wel met hel glanzende letters in de Schrift te staan. Aangaande de leer der goede werken ook zag men spoedig het groote verschil tusschen wat Gods Woord en wat de R. Kerk leert.
Andere zaken kregen vaak eerst beteekenis, als de omstandigheden ze onder hun aandacht brachten, en dan handelde elk naar het »inzicht, dat hij er van had. Deze menschen toch gingen immer verder van de R. Kerk af, naarmate ze meer verlicht werden door Gods Woord. Maar nu stonden ze voor't geval, dat een kind moest gedoopt worden, of iemand als meter daarbij moest optreden: dan was er voor haar nog altijd maar één kerk, die dien doop kon bedienen. Ook bij 't huwelijk en zelfs bij 't begraven meende men de Kerk noodig te hebben. En vandaar, dat men, hoe men zich ook immer verder van de kerk en haar leer verwijderde, toch telkens tot haar wederkeerde.
XIV.
Een dag of tien nadat Baaf afscheid van vrouw Colombe had genomen, ontving ze een kort briefje, waarin hij haar meedeelde, dat hij nu te Marseille was, en zich inscheepte naar een ander werelddeel. Zoodra het schip zijn bestemming had bereikt, zou hij haar weer schrijven. De Heere was met hem en zou hem naar ziel en lichaam bewaren en hij wenschte de vrouw en hare kinderen toe, dat zij standvastig bij 't Evangelie zouden blijven, en de Heere ook hen bewaren en zegenen zou.
,,'t Is lijk ik gepeisd hebbe — zei vrouw Colombe tot haar dochter — 't jonk en gaat nooit schrijven,
112



waarheen hij gaat; alleene, waar hij is, en hij schrijft het maar dan, als hij weere vertrekt. En wat'n doet, en kom je ook niet te weten. Maar eerlijk en recht lijk 'nen geloovigen Christen betaamt, zal hij door de wereld gaan, ware 't, dat hij moeste werken lijk een slave. Maar moet hij van honger sterven, hij en zal geen brokkeling brood van zijn ouders vragen. En zijn ouders en geven ook nieten toe. Die Biliaards zijn zulke harde koppen! Maar 't jonk gaat het winnen: dat ga je zien! 't Evangelie maakt 'nen mensch lijk van ijzer en staal!"
„Ze zeggen, moeder, dat zijn vader hem gaat onterven, en dat de ander kienders alles alleene krijgen !"
„De menschen klappen vele, kiend! J' en meugt dat alles niet gelooven. Maar algelijk is meneere Biliaard 'nen man, die alzoo zou doene Want het is 'nen harden kop, maar 't is ook den fanatieksten van allegare de menschen, die ik van al mijn leven nog hebbe gekend. Zie, als je mochte weten, wat 'nen dommen fanatieken mensche dat is, sa, j' en zoudt er niet van slapen. En doch 'nen mensche, die verstand heeft van zijn werk, wei! Zijn jongers ook; maar fanatiek, dom fanatiek! Sa, je zoudt peizen, dat het koeien waren!"
Thilde zat stil te denken; maar ze kon 't alleen niet af.
„Moedere! — hoe Baaf doch aan 't Evangelie gekomen is!"
„Ba ja, kiend! hoe ben ik d'r aangekomen! 't Is den Heere, Die dat doet. J' en kunt niet zeggen, hoe dat gaat. 'k Begrijpen ik 't van mij zelf niet, hoe kunne ik 't begrijpen van 'nen ander?"
„Zou je peizen, moedere! dat Charles ook wel'nen geloovige wordt?"
„Ja kiend, wat ga 'k darevan kunnen zeggen! 't jonk hoort geerne klappen, als 't uit het H. Schrift
113



is. En vraagt hij entwat, en je geeft hem antwoord, hij gelooft het dan; maar algelijk is 't, of 't zijn herte niet en raakt, 't Is 'nen goê jonk, maar 't en is geenen Baaf."
„Gij ziet Baaf geerne, moeder!"
„Ja 'k, daarvan hij 'nen geloovige is!"
„En Charles danne?"
„Charles — Charles — ah wah, 'k zien ik Charles ook geerne; zijnen karakteere staat mij beterder aan als van Baaf: 't bevalt mij beterder,'t is aangenamer. Maar 't karakteere en is 't geloove niet. 't Karakteere is vele weerd voor de wereld en voor de menschen; maar als je niet meer en hebt, j' en gaat er den hemelen niet mee in."
't Meisje begon somber te zien, doch moeder scheen het niet te merken.
„Kijkt 'n keer, Thilde! 'k Ga je nog entwat zeggen en je moet dat wel overpeizen. 'nen Goê, 'nen aangenaam karakteere van 'nen man is vele weerd voor 'ne vrouwe en voor de kienders, en voor elk end-een, maar — alleene als alles voor den wind gaat. Maar moet je vele tegenkomen, armoe, rampen, ziekte, 't karakteere alleene en draagt datte niet; 't breekt. Maar 't geloove draagt het, en breekt niet; 't wordt er sterker van, en 't geloove maakt dan 'nen slechten karakteere nog goed!" .
't Meisje zag nog somberder. En nu zag moeder dat zeker wél.
„Kiend, luistert! 'k ga je 'nen goê 'n aviesgeven. Verzekert uw eigen, dat je 'nen geloovige zijt»of niet: 't is dat het meeste van al. Zijt ge zelf 'nen geloovige, ge gaat dan vele kunnen dragen. Maar en weet gij 't van uw eigen niet zeker, en is dan Charles lijk gij, g' en draagt dan tegare niet veel. 't Leven gaat dan zwaar zijn, wei! En 't sterven — — — ! Ah wel, 't sterven — ! Kiend! j' en moet
114



geen ruste willen kennen aleer je weet, dat de Heere Jezus je 'n eigen is! Op Charles zijt gij gerust, dat hij u bemint. A wa! zoekt en bidt, dat j' er nog geruster op meugt zijn, dat de Heere Jezus u bemint!"
Thilde wist wel, dat ze niet zoo was als moeder; maar evenzeer, dat ze zoo worden moést, wilde 't goed met haar komen. Zij was echter nog jong, en eer ze zoo oud was als moeder, meende ze, zou alles van lieverlede wel terecht komen. En Charles stond nu al heel wat dichter bij 't Evangelie dan voor een jaar; dat zou ook langzamerhand wel tot volle rijpheid uitgroeien! Moeder zette ook altijd zoo door. Altijd: dadelijk! dadelijk!
't Zou wel terecht komen!
XV.
Na een reis van negentien dagen was Miel thuis gekomen, 't Huis daverde van zijn drukte. Moeder en Thilde waren zeer in hun schik, dat het zeemansleven hem zoo goed beviel, en hij in elk opzicht hoogst tevreden was. Over de deugden van den kapitein, die „hem zoo geerne zag", raakte hij niet uitgepraat. De stuurman was óók wel goed, doch die was niet zóó Protestantsch als de kapitein.
Toch geloofde hij, dat de kapitein maar zoo geworden was, sedert hij aan boord kwam! Want den eersten dag reeds had hij een matroos telkens hooren vloeken, en hem gezegd, dat hij dat niet mocht doen. Maar de matroos ging door met vloeken, en toen had hij gezegd, dat als hij 't niet liet, hij 't aan den kapitein zou zeggen.
„En Hendriks, de matroos loech dan of hij wilde zeggen, dat hij er nieten om gaf. Zoo, 'k zegden het aan den kapting, Kapting! — zegden ik — Hendriks vloekt en hij en wilt .het niet laten! Ah wa, moedere,
115



je hadde dan den kapting moeten zien, zoo dul ') als hij wierd. En met 'nen zwaren vloek zegt hij: Wien vloekt er hier 1 — Zoo, 'k verschoot, omdat 'n zelf vloekte en 'k zegde: Ah wel, Kapting, 't is gij, die vloekt! — 'k Zage dan, dat 'n beschaamd wierd, en hij zegde: 't Komt, omdat ik zoo boos ben — weet wel, moedere, als wij zeggen dul, den Hollander zegt dan boos. — Dan zegden hij, 'k moeste aan allegare zeggen, dat ze niet meer en mochten vloeken. Zoo, als ze vloekten, 'k zegden het, dat ze 't niet en mochten doen; dat de kapting 't hadde verboön. Ze loechen dan nog, maar algelijk z' en vloekten niet meer." . Ook moest hij een paar maal daags den kapitein wat voorlezen uit den Bijbel.
„Hij zegde, dat hij zelf niet goed kost de kleine lettertjes uit den Bijbel zien, dat zijn oogen te slecht wierden, enzoovors. Zoo, ik peize, dat hij niet meer in den Bijbel las, en dat ik 't moest doene. Ziet, moedere, hij is wel 'nen harden Protestant: hij en wilt nieten weten van de beelden en van de maagd Maria en van biechten enzoovors, en hij zegt, dat het allegare bedriegerije is. Maar algelijk en hoor je 'm niet van 't Evangelie, 'k Wete wel, wat 'n niet gelooft, maar 'k en weet ik niet, wat 'n wél gelooft. Hij en klapt daar niet van; geen een aan boord en klapt van 't geloove. Ziet, moedere! ze zijn allegare Protestant, maar ze zijn doch juist en gelijk Roomsch: 't geloove en belangt heur niet, de Roomschen en belangt het geloove ook niet: 't is maar in de kerke, dat ze Roomsch zijn. En geen een gaat er naar 'n kerke, als ze aan wal zijn, geen een. 'k Hebbe 't aan allegare gevraagd. En 'k hebbe dan gezeid: Ah wah! de Roomschen zijn maar
') Boos.
116



Roomsch in de kerke, maar de Protestanten en gaan niet naar de kerke, zoo, ze zijn dan nooit Protestant, 'k En versta mij daar niet aan, dat het Protestantsch geloove maar zulk een deerlijken geloove is. 't Is lijk nieten!"
Moeder vroeg, of ze aan boord „genever en brandewijn" dronken, en hij zei, dat hij daarvan weinig zag.
„Algelijk, Miel! 'k willen ik niet, dat gij dreupels drinkt, gij!"
,,'k Wete dat van lange, moedere. en gij meugt er u van verzekerd houden, dat ik 't niet en ga doene. 'Zeggen ik aan elk end-een: mijn moeder en wilt het niet. en 'k en willen ik ook niet; en den kapting heeft aan allegare gezeid, dat ze mij geen dreupels en meugen geven."
„Drinkt den kapting zelf?"
„Neen hij, moedere! maar eten dat 'n doet! En wij krijgen wij goê eten, wei!"
Over één zaak gaf hij moeder weinig inlichting. Zij meende, dat hij meer wist, dan hij wilde of mocht zeggen. Wat bevoeren ze eigenlijk?
Eerst hadden ze de Hollandsche visschersvloot gezocht ; doch wat ze daarmee te maken hadden, wist hij niet, want toen ze de vloot waren genaderd, had de kapitein hem gelast, in de kajuit te gaan om pap te roeren: hij moest altijd maar doorroeren tot de kapitein bij hem zou komen om te zeggen, dat er genoeg geroerd was. Toen hij dan eindelijk weer de kajuit had kunnen verlaten, hadden ze de vloot al weer achter zich. Ze waren dan Noordelijk doorgevaren tot ze een Engelsche visschersvloot naderden, en dan had hij weer de kajuit in gemoeten om op nieuw pap te roeren, altijd maar roeren. Ondertusschen had hij wel vreemde stemmen gehoord, zeker van Engelschen, doch toen de pap klaar was, leek het, of er niets was gebeurd. Dan voeren ze
117



naar Engeland, waar ze goederen innamen en dan hadden ze weer een visschersvloot gezocht, maar of dat Hollanders of Belgen of Franschen waren wist hij niet, want hij had weer pap moeten roeren. En dan waren ze weer hier binnen geloopen.
„Den Kapting zeit, dat hij nog nooit entwien heeft gehad, die zoo goed de pap kost roeren lijk ik."
„Toe toe toe toe! — 'k peizen ik, dat als je heelegansch niet en roert, den Kapting je doch wel prijst lijk den besten, als je maar in de kajuit blijft. Ware ik u, 'k zou ik willen weten, wat ze doen, als ik in de kajuit wierd gesteken!"
Miel keek onverschillig rond en maakte er zich van af met de woorden:
„Ba ja, als we weer uitvaren, 'k ga 't een beetje goed beletten, wat ze uitsteken." 't Zou nu wel tien weken duren, eer ze weer naar hier kwamen, had de kapitein gezegd. Thilde zei rondweg, dat de kapitein een smokkelaar was. Moeder wilde niet, dat ze dat zei, hoewel ze vreesde, dat ze gelijk had. Ze maande Miel tot uiterste bedachtzaamheid, en dat hij in alles naar de geboden Gods zou leven.
„En ge zijt gij altijden in perijkel, voor je ziele en voor je lichaam, en 't is darevan, dat je altijden moet bereid zijn, en al je betrouwen hebben in den Heere Jezus."
Miel zei daar niet veel op; hij was braaf en geloofde aan 't Evangelie, hij dronk niet en vloekte niet: wat kon een mensch nu al meer! Hij had nu wel gaarne den moedigen, onverschrokken zeeman uitgehangen, maar vreesde, dat zooiets moeder niet erg zou bevallen, en daar hij toch liefst het woord alleen had, vertelde hij nuchter allerlei ervaringen.
Doch toen hij den anderen dag een paar uur met Thilde alleen was, nee maar, wat hij toen opsneed! En Thilde, die haar broer goed kende, vatte het ook
118



wel als opsnijerij op, doch hoorde hem toch gaarne vertellen. Van zijn vriendschap met den kapitein deed hij verbazend hoog op. Eigenlijk deed de kapitein niets, zonder eerst met hem overlegd te hebben!
,,De pap roeren !" zei Thilde en lachte luid. Doch hij liet zich wel gaarne door haar uitlachen, als ze hem eerst maar een poos het genot gunde, om naar hem te luisteren, alsof ze alles geloofde.
Bij 't uitvaren waren moeder en zuster weer aan 't havenhoofd, -om hem, den kapitein en al 't scheepsvolk een laatste vaarwel toe te wuiven. Dit afscheid viel haar heel wat lichter dan het eerste. Spoedig toch zou hij wéér terugkomen, en misschien wel wéér vroeger, dan ze hem nu hadden thuis verwacht. Daarbij wisten ze nu, dat hij 't goed had, en in zijn hart een zeeman was. En de vrouw zond geen gebed omhoog, of een bede voor haar jongen en voor Baaf ging er mee.
Na een afwezigheid van bijna twee maanden keerde, weer vroeger dan men verwacht had, Miel terug. Het schip was nu niet hier, doch aan den Hoek van Holland binnen geloopen, en van Rotterdam was hij met den spoortrein gekomen. Wat was er groote blijdschap! Maar nu wist Miel de beteekenis van het paproeren: het schip voer bijna uitsluitend voor den smokkelhandel. Onder de visschers, Hollandsche, Engelsche, Belgische en Fransche, had kapitein Schonk zijn handlangers.
Tweemaal was Miel in Amsterdam geweest, en beide keeren op een Zondag, zoodat hij telkens, doch hij ook maar alleen van de bemanning, tweemaal naar kerk had kunnen gaan. Maar nu wist hij ook, dat de naam Protestant niet heel veel had te beteekenen: dat had hij klaar genoeg gezien, aan den Hollandschen wal nog beter dan aan boord.
Hij kon, daar hij 't Nederlandsch aan boord had
119



geleerd, aan moeder en zuster vrij goed den hoofdzakelijken inhoud der vier verschillende predikaties meedeelen. Hij had al dien tijd ook niets anders gehoord.
„Moeder, als 'k voor 't eerst in een Protestantsche kerk kwam, en 't gezank hoorde van zóóvele menschen gelijk, wel duist en nog meer, 'k peisde, dat ik in den hemele ware. Je hadde dat moeten hooren !— Hoe lieflijk, hoe vol heilgenot, o Heer, der legerscharen God! Zijn mij Uw huis en tempelzangen. Zie, moeder, mijn herte smolt, en ik kreesch. 't Was zoo schoone, zoo schoone! En 'k peisde, als ik daar stierve, 'k ware dan in den hemel "
,,En als je nü stierve?" vroeg de vrouw.
,,'k En zou niet geerne, moeder! 't En zou niet goed met me zijn. Maar laan we daarvan niet klappen : 'k moeten u eerst nog vele vertellen. Moeder, luistert! en Thilde, gij ook! Zie, als je moest één keer in 'nen kerke in Holland zijn, en bij 'nen goe predikant, zie, je zegde met één keer: 'k blijven ik hiere in Holland. Maar algelijk, ik hoore liever 'nen sermoen van luitenant Vanhoorne als van 'nen Hollandschen predikant!"
Dat ging Thilde boven haar begrip.
,,Ah wah! 'k en verstaan ik mij niet aan u! Je zoudt in Holland willen zijn om de kerke, en je hoort liever den officier. Versta je gij datte, moedere ?"
Miel maakte het haar duidelijk.
„Luistert Thilde! Zoovele geloovige menschen bij mekare, dat is zoo schoone. Zie, j' en kunt niet zeggen, hoe schoone dat is. Maar 'k peizen ik, dat er niet vele predikanten zijn, die zulke schoone predikaties kunnen doen lijk onzen officier!"
,,'k Verstaan ik datte-, mijn jongen ! — zei moeder — w' en weten wij maar letter ') van 't H. Schrift, ') Weinig.
120



daarvan we Roomsch geweest zijn. Maar de Protestanten zijn altijden uit het H. Schrift geleerd: zij weten zij alles, lijk heur predikanten, en 't is darevan, dat die predikaties voor ons te diepe zijn."
Miel sloeg met zijn hand op de knie.
„Sa, moeder, 't is datte! de menschen weten alles, wat heur predikanten weten, en 't is darevan dat vele menschen in de kerke niet luisteren: ze weten 't allegaar al van lang, al dat den predikant heur zegt. 'k Hebben ik al gepeisd: hoe komt datte doch, dat de kienders bijkans allegare stille zitten spelen en [luisteren, en 't jonkvolk naar mekare zit te kijken ? Ze weten 't allegare al! — Maar algelijk, als ze zingen, o, 't is zoo schoone, zoo schoone!"
Wat had hij nu veel te vertellen, doch een groot deel van zijn ervaringen kwam alleen Thilde maar te hooren.
Moeder was al heel spoedig besloten, om Miel niet meer met Kapitein Schonk te laten varen, en hij zelf wilde ook liever op een schip, dat geregeld voer. Met moeders toestemming ging hij zelf eens er op uit en kwam dan in aanraking met een matroos, die een oude vriend was van vrouw Colombe, en dien ze kende als een oppassend man. Ferdi Vlok — zoo stond hij bij name bekend — zou er voor zorgen, dat de jonge Colombe niet in verkeerde handen viel.
Nu had mijnheer Petersen de noodige bemanning te zoeken, om een leeg schip naar Portugal te brengen, en toen hij daarvoor ook Vlok aanwierf, zorgde deze, dat Miel meeging. Op deze reis werden beiden, hoewel ze een twintig jaar in leeftijd verschilden, zulke dikke vrienden, dat Vlok alles aanwendde, om, waar hij aangemonsterd werd, Miel bij zich aan boord te krijgen. Zoo voeren ze meestal samen, en 't beviel vrouw Colombe zoo goed, dat ze zei:
,,'k Hebben ik liever een goê Roomsche als 'nen slechten Protestant."
121



't Gebeurde nu, dat hij soms in geen maanden thuis kwam, maar ook, dat hij weken aaneen bij moeder in huis bleef. Waar hij kwam, bezocht hij, indien hij in de gelegenheid was, uitsluitend Protes tantsche kerken. Overal meed hij slecht gezelschap, en sterken drank kon men aan hem niet kwijt raken. Zijn Bijbel ging immer met hem mee, en als hij 's Zondags thuis was, zat hij devoot in den kleinen vrouwenkring. Maar om daar vóór te gaan en te lezen, daartoe liet hij zich niet bewegen.
Van Charles Verlingen, die veel in huis kwam bij moeder Colombe, hield hij niet bijzonder: hij vond hem te saai, zooals hij zeide. Charles verweet hem meermalen, dat hij alles overdreef. Zeer zeker zouden die twee elkanders vijanden zijn geworden, indien vrouw Colombe niet gedurig nu den een en dan den ander even onderhanden nam, om hen hun (outen, die in hun samenzijn op den voorgrond traden, onder 't oog te brengen, en tot toegeven en waardeefen van elkander te manen.
XVI.
Tusschen Vrouw Vandeurne en Bertha bpterde 't liet te goed meer; 't begon hoe langer hoe meer te spannen tusschen beiden, tot ze elkander niet meer groetten, en dan bleef de vrouw weg van de bijeenkomsten. Dan trok vrouw Colombe er op uit, 3m bij vrouw Vandeurne de reden te vernemen.
,,'t Is darevan, dat Bertha mij niet en groet."
Zij had Bertha in niets misdaan, maar zij was ;eker te min voor een gezelschap, waar Bertha hotus ïn totus was; goed, zij wilde daar niet tot iemands tanstoot zitten, en bleef dus thuis.
,,En hebje gij niet met Bertha gesproken?"
„Ha, ikke spreken met die keuniginne! 'k Ben ik
122



'n al te schamele vrouwe voor heur. Zc zou gebaren, dat ze me niet en hoorde!"
„Vrouw Vandeurne, g' en doet niet wel. Den Heere en wil niet, dat w' alzoo met mekare leven. G' en meugt niet in ruzie zijn met entwien, die aan 't Evangelie houdt. Gij zijt den oudsten, gij ! en 't betaamt u, dat gij Bertha vermaant. Ge moet dat doen, en g' en meugt Zondag niet thuis blijven. Den Heere Jezus zegt, dat we moên liefde hebben ondereen. Ware Bertha uw kiend, en zoudt gij heur niet vermanen?"
„Ba, ja 'k! Maar z' en is mijn kiend niet!"
,,'t Doet! Z' is meer als uw kiend, dare/an gij beiden aan de leere van Christus houdt, maar gij zijt den oudsten. De jongen moeten zien naar de ouden, en de ouden moeten 'nen exempel zijn voor de jongen." Dat betaamt onder serieus Christene menschen lijk gij. Geeft Bertha 'nen goê exempel! Dat ze van u leere, hoe Christene menschen vrede maken. Doet het, vrouwe Vandeurne! en g' en meugt niet meer thuis blijven Zondags!"
Vrouw Colombe moest nu, om den tijd, heen, en gaf de andere de hand, en deze zeide:
„Ik bedanke u, vrouw Colombe, voor uwe goê woorden! En 'k ga Zondag weere komen!"
Nu begreep vrouw Colombe, dat ze zich haasten moest, om met Bertha te spreken, anders kon het nog mis loopen, want ze geloofde, dat vrouw Vandeurne heel spoedig zou doen, wat zij haar had geraden. Ze wist, dat Bertha alleen thuis was.
„Den goeden dag, Bertha! Ik komen u spreken over madam Vandeurne. 'k Hebbe het belet '), dat gij heur niet en groet!"
*) Opgemerkt.
123



,,Ah wah, moedere Colombe, z' en groet zij mij niet!"
,,A, sa sa! 't is datte! 'Nen kind zou niet moeten zijn moeder groeten, of te wel de moeder moet het eerst doen!"
Bertha schoot rood, en bitste:
,,Z' en is zij mijn moeder niet!"
, Sa, madam Vandeurne en is uw moeder niet, en z' en is den oudsten niet! En we weten wij, die aan 't Evangelie houden, en door den Heere zélf geleerd worden, wat aan jongen en ouden betaamt, 't Is maar voor onze leute, dat we 't Heilig Schrift lezen; 't is doch maar naar ons eigen hooveerdig gedacht, dat we willen leven, 't En is niet van noode, dat ik U zegge, wat uwen plicht is: gij weet dat beterder als entwien. Toogt aan alle menschen, dat gij 'ne Christene meisen zijt, maar toogt het eerst van al aan madam Vandeurne."
„Wat zou je gij dan willen, moeder Colombe, dat ik zou doene?"
,, k wiuen ik nieten, ik — maar den Heere wilt het."
„Watte dan?"
„Dat ge subiet gaat naar madam Vandeurne, en heur zegt, dat j' ongelijk hebt, en dat je vergevinge vraagt!"
Bertha stond beschaamd en verlegen naar den grond te kijken. Haar oogen werden vochtig, en haar handen naar die der vrouw uitstrekkend, zei ze :
„Vergeef gij mij eerst, moeder Colombe!'
De vrouw kuste haar, en daarna zei Bertha:
,,'k Ga subiet naar madam Vandeurne gaan."
Tot aan den hoek liepen ze met elkander voort, doch dan gingen ze elk hun weg. Het meisje sloeg een enge straat in, en nauwelijks was die ten einde geloopen, of daar kwam — vrouw Vandeurne. Ze liepen recht op elkander in.
124



,,'k Zou ik naar u toe, madam Vandeurne!"
„En 'k ik naar u, Bertha! 'k Hadde geerne met j willen spreken, daarvan — — —"
„Madam, 'k en hebben ik niet wèl gedaan met i; en 'k wilde naar uw huis, om u vergevinge te /ragen."
„A la toe, en klapt er niet van! 'k ben ik den sudsten en 'k hadde — — —"
„Maar 'k ben ik den jongsten, madam! En 't en !s niet Christlijk, dat ik alzoo gedaan hebbe met u. k Beloven u, dat het niet meer en zal gebeuren "
„Toe toe toe toe! 't is al vergeven en wij klappen wij niet meer darevan. Komt mee naar mijn huis en drinkt 'nen tasse kaffee met me!"
Ze gingen samen, dronken koffie en praatten over niets en niemand dan over vrouw Colombe.
„Ah wa, Bertha! hadde vrouw Colombe geleeid, toen ons Heer nog op eerde ware, en hadde ze 'nen man moeten zijn, ze ware dan den heiligsten van illegare de Apostelen geweest. Zie, 'k en hebbe van al mijn leven zulken wijze vrouwe niet gekend."
En Bertha deed voor de vrouw niet onder in lof voor moeder Colombe. Allen van de bijeenkomst aerden haar zeer; maar om haar naar waarde te kunnen schatten, moest men eerst door haar vermaand, geraden of getroost zijn. Nu en dan kwam er wel hapering in de vriendschap hier en daar, doch vrouw Colombe was altijd gereed, om, zoodra er iets smeulde, het twistvuur te blusschen. En zij slaagde altijd.
XVII.
Tusschen Charles Verlingen en Thilde bleef het Ejoed aan: ze zinspeelden al soms op trouwen, en moeder begreep, dat het vroeger of later daartoe
125



komen zou. Toch dacht ze daarover weinig en merkte niet, voor welke moeilijkheden ze dan zou komen te staan, omdat het nog zoo onbepaald ver van haar af lag.
Maar nu had Charles een betrekking gekregen aan de „gaze", de gasfabriek, en behoefde er om 't inkomen niet langer met trouwen gewacht te worden. De jongelui hadden al zoolang met elkander omgegaan en waren er, evenals moeder, zeker van, dat ze 't met elkander goed meenden. Met hun drieën bepaalden ze, ten naasten bij, den tijd.
En dan kwam het! Dan begon de vrouw onoverkomelijke moeilijkheden te zien. Immers, ieder mensch trouwde in de kerk. Maar de Roomsche Kerk hield het huwelijk voor een Sacrament, en de verloofden moesten eerst biechten ! En heel de plechtigheid van het kerkelijk huwelijk was van dien aard, dat geen overtuigd Protestant daarin kon bewilligen zonder gevaarlijke kwetsing van zijn karakter, zonder verloochening van wat hij voor- waar hield.
Dat kwam nu in eens de ernstige vrouw helder voor den geest, en ze schrok op. Als ze alles goed had nagedacht, sprak ze er met haar dochter over, en 't bleek dan, dat deze dat alles reeds had overwogen, en ook besproken met Charles, die alle bezwaar had weggepraat.
Dat geriefde de moeder 't meest, dat Thilde reeds bereid was, alles ten offer te brengen, en ze zocht dan allereerst raad, om dit te voorkomen. Zelf was ze niet wijs genoeg. Ze meende er bijna zeker van te zijn, dat naar 's lands zede een huwelijk, dat niet in de kerk bezegeld was, voor onwettig moest worden gehouden.
Mijnheer Longbert, die volgens zeggen van luitenant Vanhoorne een geboren Protestant was, zou 't wel nauwkeurig weten, en haar misschien een weg
126



kunnen aanwijzen, om het bezwaar te ontgaan. En deze raadsman zei, dat het Roomsch kerkelijk huwe lijk volstrekt niet noodzakelijk was. Haar dochter mocht evengoed in een Protestantsche kerk trouwen, en wilde ze 't zonder kerk doen, ze was daarin geheel vrij : de burgerlijke wet rekende alleen met het burgerlijk huwelijk.
Allereerst voelde nu de vrouw diepe smart over de afwezigheid zelfs van 't allerminste, wat Protestantsche kerk kon geheeten worden in haar stad. En de naaste Protestantsche kerk was uren sporens van hier verwijderd!
Thilde zou er best voor te vinden zijn, om niet in een kerk te trouwen, maar Charles — — — ? De vrouw begon er eens over met haar dochter.
,,'t En is niet noodig, Thilde, dat ge in 'nen kerke trouwt. Meneere Longbert zegt, dat als je getrouwd zijt op 't stadhuis, 't is dan wel: je zijt dan wettig getrouwd."
„Maar moedere doch! Wat peisje gij ! Alle menschen zeggen, dat 'ne meisen, dat niet en trouwt in de kerke, 'nen slechte vrouwe is!"
Moeder wist ook wel, dat de menschen zoo spraken, en dat de Roomsche kerk dat leerde. En een oogenblik voelde ze 't een schande, die haar zelf gold, dat men Thilde voor een slechtaard zou houden.
„Ja 't, kiend! 't is 'nen gemoeielijk dingen. Gave den Heere uitkomste!"
Thilde sprak er ook met Charles over, doch deze wilde, om de familie, zooals hij zei, beslist in de Roomsche kerk trouwen. Hij kon zich in 't minst niet voor stellen, welke bezwaren zij daartegen kon hebben. Immers, zoodra ze getrouwd waren, kon ze voorgoed afscheid nemen van de kerk, en behoefde z' er, om hem, nooit een voet weer in te zetten. Biechten? Wel, wat stak daar in voor een enkelen keer! Ze
127



behoefde dat niet meenens te doen: ze kon zeggen en zwijgen wat ze wilde! Nu, en de reliquiën kussen, wat was dat nu meer dan kinderspel; wat wist de pastor er van, dat ze al die dingen al of niet met de „rechte intencie" deed!
„Loopt zeere, gij ! 't Zijn al lachedingen ! We gaan getweeën in de kerke, en getweeën d'r weer uit, en we maken dan leute met wat w' in de kerke gedaan hebben! G' en moet al dat gedoen niet serieus nemen! Toe toe toe toe! en klapt er niet meer van."
Voor vrouw Colombe werd de zaak bij den dag gewichtiger, en toen ze er nog eens met haar dochter over sprak, vroeg deze:
„Wat zou je gij doene, moedere, ware je in mijn plaats?"
„Ik? Ba, 'k hadden ik liever, dat alle Roomschen mij 'nen slechtaard naamden, als dat ééne Christen kost zeggen, dat 'k niet getrouw en ware aan mijn geloove !"
„Maar als Charles dan niet en zou willen trouwen met u ?"
„Ah wel, 'k liet 'm vliegen zoo wijd hij wilde! Maar hij en zou niet gaan vliegen: hij zou met mij gaan trouwen, en niet in de Roomsche kerke."
Thilde meende, dat Charles even veel recht had, om te willen trouwen naar zijn geloof, als moeder naar 't hare. Doch de vrouw haalde de schouders op en zei:
„Charles, Charles, — wat voor geloove heeft Charles? Ware Charles goed katholiek, ah wel, 'k zou zeggen, 't jonk en kan niet anders, maar hij lacht met zijn eigen religie. En 't Evangelie is voor hem zoovele weerd als heel de Roomsche kerke: hij kan 't allegare missen. Zoo, warevoor wil hij in de kerke trouwen ? Alleen voor 't ooge van de menschen.
En als je getrouwd zijt, en je moet 'nen kiendetje koopen, hij zal 't willen gedoopt hebben in de Room-
128



sche kerke. En waarvan wilt hij datte ? Alleene voor 't ooge van de menschen! Charles en heeft geen God, en hij en heeft geen geloove. Maar met u wilt hij trouwen. En ware ik u, ik zegden hem : Gharles, 'k trouwen ik niet in de Roomsche kerke. Ge zoudt het ziene, dat hij dan wel uwen wille zoudt doene. Zoo, gij weet nu mijn gedacht, en gij moet gij nu zelf weten, wat gij doet. Maar 'k zeggen u i geeft gij den eersten keer toe, gij zijt dan voor altijden voor 't Evangelie verloren."
Even voelde Thilde iets van strijd in haar ziel, doch al spoedig wist ze, wat ze wilde : met Charles trouwen! Weigerde ze, in de RoomsrAe kerk te trouwen, dan vreesde ze, hem te zullen verliezen, en daarom nam ze zich voor, hem en zijn (familie ter wille te zijn. Roomsch worden zou ze daarmee todh niet: 't was enkel maar een daad terwille van de menschen. En zij zou bij de waarheid van Gods Woord blijven, en stil aan ook Charles daartoe wel overhalen.
Thilde had nóg wel iets, maar daarmee zou ze wachten, tot kort voor de huwelijks-plechtigheid: dan zou ze trachten, moeder er mee te overvallen. Alsof moeder zich liet overvallen door haar dochter!
In de bruidsdagen merkte niemand iets van de zware triestigheid, die moeder Colombe het hart vervulde. Dat Miel, die juist een reis mee deed naar de kust van Afrika, deze akelige geschiedenis niet mee doormaakte, was nog een lichtpunt in haar somberheid.
Eén dag vóór 't huwelijk zei Thilde, terwijl ze aan haar kleeren bezig was, heel onnoozel, maar opzettelijk:
„Wat doe je gij morgen aan, moedere, naar de kerke?" „Naar welke kerke? 'k En kennen ik geen kerke hiere!"
129



,,A wa, moedere! En ga je gij dan niet mee gaan ?"
„Naar 't stadhuis, ja 'k! Maar j' en moet niet peizen, dat ik reliquieën kusse, en ander afgoderijen doê. Zijt ge niet beschaamd van te peizen, dat je moedere den Heere zou verloochenen ? Als ik 't zou willen doen, zoudt gij moeten d' eerste zijn van te zeggen: moeder! g' en meugt gij datte niet doen!"
De bruid begon te schreien. Moeder zag het, hoorde 't, en 't deed haar pijn. Ze voelde, wat het voor haar dochter zou zijn, als die daar alleen zou zijn, alleen met heel die Roomsche familie. Moeder had zich Miel gedacht, alleen op de groote zee, alleen, heel ver, in den geweldigen storm, en zij had haar jongen gerust aan den Heere toevertrouwd. Maar Thilde, haar lieve Thilde, was in veel grooter gevaar, ook alleen, en in haar geest nog veel, veel verder weg. Waar Miel was, kon hij bidden, maar waar Thilde was, bad het niet. Thilde verliet haar huis, haar moeder, haar God. Nu schreide de moeder ook, en dat zag en hoorde nu Thilde, die haar aan
de borst viel, snikkend snikkend —
De Christinne hoopte een oogenblik, dat haar dochter — — —
„Moeder, moeder! ga doch mee morgen! Moeder! dezen eenen keer!''
Dan — smolt het moederhart — — —
Doch plots lieten ze elkander los; moeder snelde naar 't achterhuis, snikkend, schreeuwend bijna, en in haar binnenst kwamen, na een lange worsteling, de woorden:
„Gaat achter mij, Satanas!"
Ze droogde haar betraand gelaat, ging eindelijk weer naar Thilde en zei:
„Kiend! rekent er vast op: 'k en ga ik niet mee gaan naar de kerke. En vnaag je 't nog 'nen keer,
130



't zal zijn, of je mij 'nen priem in 't herte steekt." De bruid had ook haar tranen gedroogd en zei: „Moeder, 't is wél! 'k En zal 't u niet meer vragen. Gij hebt gelijk!"
Den anderen dag trouwden de jongelui, en moeder ging wel mee naar 't stadhuis, maar niet naar de kerk. Toen ze met de familie van Charles, na den afloop der kerkelijke plechtigheid, in haar eigen huis de reden opgaf, waarom ze niet mee naar de kerk was gegaan, gaven ze haar allen gelijk. Niemand hunner geloofde aan „die palullen"; ,,'t was alles slechts om 't geld te doen"! De lui durfden zich hier zoo uit te laten, omdat ze meenden, dat dit aan de vrouw bevallen zou. Maar zij juist verafschuwde dit onoprecht gedoe, 't Ergerde haar, dat haar dochter in dezen kring moest leven. Zij voelde 't, dat ze een vreemde was geworden onder haar eigen volk, en dat ze die zonde van onoprechtheid had leeren kennen sedert het Evangelie hare oogen opende. Even voelde ze 't als een schande, dat ze uit dit volk was voortgekomen, doch ze keerde tot zichzelf in, en dankte den Heere, dat Hij haar Zijn groote genade had bewezen.
XVIII.
Florida, één der beide weesmeisjes, was aan den scharrel met een „employee van den ijzerweg", en Bertha, de oudste zuster, had het nu verbazend druk met op haar zuster toe te zien. In huis wilde ze geen „gevrie" of „minninge", en dat Florida langs de straat slenterde met een jongen, gedoogde ze ook niet: 't paste niet voor een „meisen, die aan 't Evangelie hield". Er was dan vaak oneenigheid tusschen de zusters.
Doch Bertha zelf kreeg dan ook aanzoek, en
131



wel — van een oppassend jongmensen. Zij kwam er dadelijk rond vooruit, dat ze van de Roomsche kerk niets meer moest hebben, omdat ze uit de Heilige Schrift de waarheid kende. Slechts op voorwaarde, dat hij ook de Schrift zou onderzoeken, bewilligde ze in een voorloopige nadere kennismaking. En wilde hij dan Roomsch blijven, dat moest hij weten, maar dan zou er van trouwen nooit iets kunnen komen. Theodoor — zoo heette het jongmensen — stemde in die voorwaarde toe.
Florida dacht, dat ze nu de vrije hand zou krijgen en haar „employee", Jules, in huis zou mogen komen. Maar Bertha zei:
„Theodoor en komt in ons huis niet, en Jules ook ' niet. We zijn wij twee schamele meisens, en wij houden wij aan 't Evangelie; zóó, zusterken, *w en meugen 't Evangelie niet blamieren: ,,Als we doen lijk heel de wereld, heel de wereld gaat zeggen : Kietekeer ')! wat voor slechte meisens datte zijn! We moeten wij toogen in al dat we doen, dat we van de wereld niet en zijn. 't En deugt voor nieten, als we maar alleene Zondags in de kamer van moeder Colombe Christlijk zijn."
„A la toe, Bertha! watte peisje gij! Als Jules hier in huis is, w' en doen geen kwaad!"
,,'k Gelooven ik datte, Florida! maar heel de wereld gaat zeggen, dat gij wél kwaad uitsteekt. En de Schrift zegt, dat we den schijn van 't kwaad moeten mijden. Zóó, de jongers en gaan hiere bij ons, twee meisens, niet in huis meugen komen. En klapt er nu niet meer van; 'k en wille dat niet. 'k Ga naar moeder Colombe gaan om goê avies."
Goed, Florida zou dan eerst den goeden raad van vrouw Colombe afwachten.
Eerst wilde Bertha er 's avonds alleen naar toe, ') Kijkt 'n keer.
132



maar — 't was niet onmogelijk, dat de vrouw heel wat te berispen had; en als Florida mee ging, kreeg die waarschijnlijk omdat ze op 't register der vrijage nommer één was, allicht de grootste helft. Ze gingen dan samen.
„Moeder Colombe! we gaan je nieuws vertellen ! Florida heeft verkeeringe — — —"
De vrouw glimlachte, en dat was een goed teeken: Bertha durfde terstond verder gaan — — — „en 'k hebben 'k ik óók entwat aan de hand —"
Er volgde een lang stilzwijgen.
„Ja 't kienders, 'k en kan u zoo subiet geen proficiat wenschen. 't Doet! — G' en zijt geen kienders meer, en gij kent de wille Gods. — 'k Weten het, 'nen meisen en is niet eer gerust, en meuglijk, dat 'k er blijde mee zij, maar algelijk
De meisjes hoorden niets meer dan een zwaren zucht. En daarna zei de vrouw:
„Ziet het aan mijn Thilde! — Och Heere! dat we mochten hiere 'nen Christelijke kerke hebben! — Dat er jongers waren, die den Heere vreesden! — Ja 't kienders, met het huwelijk gaat het al weer verloren gaan aan de Roomsche kerke — — —"
Bertha schudde het hoofd.
,,'t En doet, moedere Colombe! Als Theodoor Roomsch wil blijven, 'k ga met hem niet gaan trouwen, 'k Hebben het hem gezeid, en hij vindt het goed."
,,Tut tut tut, kiend! Als je malkaar geerne ziet, j' en weet dan niet meer, wat je doet. En de familie komt er bij, en gij staat alleene!"
„Maar den Heere zal mij standvastig maken, moeder Colombe! 'k Ga 't alle dagen bidden, dat Hij mij beware!"
,,'t Is wél, Bertha! en 'k ga met u bidden. — En gij, Florida, gij! — Ga je gij doene lijk Thilde?"
Florida hoopte, dat Bertha 't voor haar zou op-
133



nemen en zweeg dus. Vrouw Colombe wachtte op niemand:
,,Ge moet goed beginnen, met den Heere; uwen eersten treê moet rechte zijn, en ge moet dan alzoo vors gaan!"
Maar Florida was al begonnen, en ze was al op gang; doch ze wist wel, dat ze niet in 't rechte pad
liep. En teruggaan — ? Als zij eens dezelfde
voorwaarde stelde als haar zuster had gedaan, dan zou ze Jules misschien niet terug zien; en ze hield toch zooveel van hem!
„Luistert, kienders ! ge moet voorzichtig zijn ! Als ge wilt, ge meugt in mijn huis komen, 's navends, elk met zijnen ') jongen, als ik thuis ben. 't Is beterder voor u en voor de jongers. Hoe is heur name ^"
De zusters gaven beiden een volledig verslag, en daarna zei de vrouw :
„Ge wilt doch entwaar naar toe : zóó, je meugt altijden toe mij komen."
Madam Vandeurne bracht in den laatsten tijd geregeld haar beide dochters mee naar de bijeenkomsten des Zondags ten huize van vrouw Colombe. Toen er eindelijk een derde meisje meekwam, zag de vrouw een beetje vreemd op.
, Ah wah, madam ! 'k en wist niet, dat ge nog meer dochters hadde !"
En madam Vandeurne zei lachend :
„Z'en is nog niet mijn dochter !"
Vrouw Colombe begreep haar terstond, doch wilde er gaarne meer van weten, en kwam dan te hooren, dat haar zoon Dolf thuis de ernstigste Bijbellezer was
') De W. Vlaming zegt altijd zijn voor 't mannelijk en vrouwelijk enkelvoud, en heur (ook huider van heurlieder) voor 't mannelijk en vrouwelijk meervoud. „Madam zijn hondetje". — „Diene jongers heur vader".
134



niet alleen, maar ook ernstig leefde en krachtig ijverde tegen de Roomsche dwalingen Sedert ze daar den Bijbel in huis hadden gekregen, had er een geheele omkeering plaats gehad bij allen ; doch bij Dolt kwam dit het sterkst uit Want vooral in zijn leven was dat openbaar geworden, en dat had zulk een goeden indruk op zijn meisje gemaakt, dat zij ook de H. Schrift was gaan lezen, en nu gaarne de bijeenkomsten wilde bijwonen.
Dolf wilde nu echter ook zulk een bijeenkomst voor „manvolk" in 't leven roepen : ze zouden dan samen bidden en de H. Schrift lezen en bespreken. Zijn beide jonger broers-wilden gaarne meedoen ; doch eerst moesten anderen aangeworven worden, en daartoe deed Dolf, wat hij kon. Maar daardoor werd hij nu bekend als een vijand van de ,,H. Kerke", en richtte niets uit Dan hielden de drie broers maar samen bijeenkomsten in hun eigen huis op dezelfde tijden als vrouw Colombe, en slechts nu en dan was er een vriend van één hunner bij.
Vrouw Colombe was daarmee danig in haar schik. Daar moest nu haar Miel bij zijn, meende ze, en Baaf!
En zoodra Miel thuis kwam, spcak ze er met hem over, doch hij scheen er niet veel belang in te stellen. Toch ging hij er een Zondag beide keeren naar toe. En thuis gekomen sprak hij er geen kwaad van, maar ophef had hij er ook niet mee: al 't vuur zijner jeugd scheen in hem te verdooven. Maar voor Evangelique, de dochter van zijn vriend, den matroos, klopte zijn hart warm. En slechts als hij bij haar was, vond men den ouden Miel terug.
't Meisje was in alles een kind van haar vader, ook zoo Roomsch als hij. En scheen Ferdi Vlok onaandoenlijk voor een Evangelisch betoog van Miel, met „Evanzjeliek" was het evenzoo. Doch Miels antipapisme hinderde het meisje ook al evenmin als haar vader.
135



Ze stonden soms zeer boud allebei op hun stuk, maar dat scheen aan de onderlinge liefde geen kwaad te doen.
„Maar 'k ga nooit, nooit van al m'n leven met u naar de Roomsche kerke gaan: ge meugt u daarvan verzekerd houden !"
„Ah wah, jonk! 'k hebben ik al mijn leven alleene naar de kerke gegaan: 'k ben ik daaraan gewend!"
Tegenover haar kon hij 't nog vurig opnemen voor 't Evangelie, en alles, wat hem zoo eigendommelijk was, aanwenden om haar van de heerlijkheid van 't Evangelie te overtuigen. Dat was zeker het beste bewijs van zijn liefde voor Evangelique, maar tevens van zijn liefde voor 't Evangelie. Maar 't zelfde golcf ook van haar in 't verdedigen van haar heilige kerk, en de leer dier kerk. Wat anderen van die kerk zeiden, liet haar koud: haar liefde tot hem maakte haar vurig.
Vader Vlok was trotsch op den rondborstigen,. altijd hulp vaardigen, oppassenden jongen kerel. Maar moeder Colombe schudde het hoofd over hem.
„Ge hadde doch 'nen meisen kunnen nemen, die aan 't H. Schrift houdt!"
Miel zette zich op matrozenmanier neer, de beenen wijduit, en t hoofd daar tusschen werpend, als met de oogen een gat in den grond borend.
„Ja 'k! — 'nen meisen, die aan 't Heilige Schrift houdt! — Ah wah, moedere ! Wien ? Florida ? — Florida met heur zoete 'k en weet niet wat? Ze is zoete lijk honing: je kan ze oplikken. Maar 'k en houde niet van entwat, dat zoo zoete is. Ware ze 'nen stuk toebak, 'k hadde ze liever. — En Bertha? Wacht 'n beetje! Wien Bertha is? - A wel, Bertha is wit, en 'k ben ik zwart: zoo 't en couleurt niet toegare. Bertha is 'nen frioentje ') en 'k ben ik
') Sijsje.
136



nen ekster: zóó, 't en stemt niet toegare. Bertha is 'ne poes, en 'k ben ik 'nen hond, zoo, we blazen en bassen tegen mekare."
Moeder moest even lachen, en zoolang liet Miel, alsof hem moeders oordeel in 't geheel niet aanging, het hoofd weer omlaag vallen.
„Dat oudste jonk van madam Vandeurne ware een goe meisen voor u geweest!"
De matroos hief zijn hoofd weer op, doch hield zijn handen gevouwen.
„Pauline Vandeurne — a la bonheur! — Moedere, 'k geven u tien cings '), gaat naar den winkel en koopt een flaschken liefde: 'k ga 't innemen. En is 't te letter, koopt voor 'nen halven franc!"
„Zot jonk!" zei moeder, en Miel had daar schik van, doch hij toonde 't niet.
„Zot jonk? — Ah wah, moedere, als j'entwat niet en hebt, je moet 't dan koopen en innemen. En als je 't ingenomen hebt, je hebt het dan. Als w' entwaar ballast innemen, we kunnen dan varen; maar als je de lading hebt, j' en hebt geen ballast van noode. Moeder, laan w' er van zwijgen. Al 't klappen is ten onbate."
„Maar je hadde kunnen wachten, en den Heere bidden om 'ne vrouwe, die den Heere vreest."
't Lag hem op de lippen, dat als je schip geladen en de kapitein aan boord was, je nergens meer op wachtte; doch hij vond het beter, zijn vrome moeder in 't gevlei te komen.
„Moedere! Wien zegt er u, dat Evanzjeliek niet een vrouwe zal zijn, die den Heere vreest? Wien is het, Die het herte bekeert? Wien heeft u bekeerd?"
Deze verdediging beviel de vrouw in 't geheel niet: 't was haar aan te zien.
') Centen.
137



,,A la toe ! zwijgt nu maar. t Is al wel, dat ge uw eigen bedriegt! G' en moet uw moeder geen ooren aannaaien. Zegt, dat ge geen meisen en wilt, die God vreest! Maar gij zult het weten! En gij weet het!-'
Hij zuchtte diep: hij wist, dat zijn moeder de waarheid sprak Hij was zich bewust, dat hij met vrome redeneeringen zich zelf bedroog.
,,Moedere, 'k en kan er nieten aandoen: we zullen 't alzoo moeten laten!"
XIX.
In 't hotel had vrouw Colombe den naam Wenzel gehoord; een kelner had dien genoemd, en zij had dan gevraagd, wie dat was. Doch nadat ze was ingelicht, begreep ze, dat het onmogelijk haar Wenzel kon zijn ; zien kon ze hem ook niet meer, want zoo laat hij den vorigen avond was gekomen, zoo vroeg was hij dezen morgen vertrokken.
't Geval bracht de vrouw aan 't denken over vervlogen jaren. En als ze telde, — schrok ze op. Was dat dan al zooveel jaren geleden, dat ze voor 't eerst het Evangelie had hooren prediken ? Waar was de tijd heen gevlogen ! Wat heugde haar alles nog, alsof 't slechts enkele maanden was geleden. Ze zag nóg den prediker daar staan achter de tafel in de kamer van den officier, en zij hoorde nóg, als voor 't eerst, die zeldzame woorden :
„Geloof in den Heere Jezus Christus, en gij zult zalig worden, gij en uw huis!"
O, wat was ze rijk en gelukkig geworden met dat geloof ! — „Gij en uw huis !"
Over haar Thilde en Miel treurde ze : wat was er weinig van hun geloof terecht gekomen ! Zou t nog iets worden ? Thilde had nu al twee kinderen in de Roomsche kerk laten doopen; ze deed dat zoo ge
138



makkelijk, even gemakkelijk als ze 's Zondags de samenkomst bijwoonde; alleen 's morgens. En als ze dat nu ook nog deed enkel maar om met moeder op goeden voet te blijven! — Eerst — na haar huwelijk — was ze nog 's avonds ook gekomen ; en nu miste ze er soms ook al 's morgens : straks zou ze met alles gebroken hebben ! Was 't nog maar, omdat haar man Roomsch was, doch dat was hij niet; om hem mocht ze best twee maal 's Zondags gaan.
„Gij en uw huis" — Een dikke nevel versomberde de blijde herinnering. Want voor Miel had ze ook maar weinig hoop meer, sedert hij getrouwd was ; getrouwd — in de Roomsche kerk !
Op dien dag waren hij en zijn schoonvader vijanden geworden, en sedert dien dag was Evangelique al te veel in zijn schatting, zijn achting, zijn liefde gedaald om er waarlijk gelukkig mee te kunnen zijn. Zij had hem misleid : 't was haar schuld, dat hij tóch in de Roomsche kerk was getrouwd ! Met valsche listen had ze hem overrompeld !
Hij had tóch gedaan, wat hij beloofd had, nooit te zullen doen. En dat was haar schuld, en de schuld van haar vader! Nu vertrouwde hij zijn vrouw in niets meer. Op huiselijk geluk had hij gehoopt, en nu zag hij 't zich voor altijd ontvlucht.
Bij Thilde kon nog van een burgerlijk gelukkig huwelijk gesproken worden, al mocht het niet Christelijk heeten, maar Miels huwelijk was een eeuwige ramp. Vrouw Colombe ook merkte dat wel, merkte 't nog beter dan haar jongen zelf. En gelukkig, dat ze 't merkte en moeder bleef over Miel, om hem te vermanen en goeden raad te geven.
Goeden raad ; want zonder dien zou hij op 't eerste 't beste vaartuig zich ingescheept hebben, ©m als een balling de wereld rond te zwerven, en hier nooit, nooit weer een voet aan wal te zetten.
139



't Was haar moederlijke macht over hem, waardoor hij bij zijn vrouw bleef, en 't voor de wereld verborgen gehouden werd, dat dit huwelijk zeer ongelukkig was.
En mi nog, terwijl die woorden „gij en uw huis" zoo verward in haar ooren klonken, verzon de vrouw middelen, om de ongelukkige verhouding tusschen het jonge paar zooveel mogelijk te verbeteren.
En intusschen was haar oog op den Heere, opdat Hij haar, ook vooral ten opzichte van haar kinderen, genadig zou zijn. Wat kon er nog veel gebeuren — dacht ze met moedgevende hoop — eer Thilde en Miel den leeftijd hadden bereikt, waarop zij zelf uit den dood ten leven was gewekt.
En dan in eens dreef de sombere wolk voorbij en zag ze met verrukkende blijdschap, wat de Heere hier in anderer hart had gewrocht. Ze dacht aan Baaf, aan Eugenie, aan vrouw Vandeurne en haar kinderen, aan Bertha en haar verloofde, aan — — —
Daar sloeg het twaalf! Waar was toch die voormiddag gebleven !
Zij wierp haar werkschort af, sloeg den zwartlakenschen kapmantel om, en begaf zich naar huis Doch ze was nog niet eens den eersten hoek om, of 't begon te regenen, dat het goot. Nu was 't loopen, loopen — — —
„Liza! komt hiere!"
Dat riep Sarei, die in de open deur stond van 't pakhuis der scheepsmakelarij.
Vrouw Colombe vluchtte bij hem binnen.
„Is dat regenen !" zei ze met hetzelfde blijde gelaat als van ieder, die nog juist tijdig genoeg een plots opkomenden stortbui ontvlucht.
De oude bekenden schenen schik te hebben van deze onverwachte ontmoeting.
„En hoe gaat het met u, Lize ! en met uw kienders?"
140



„Goed, Sarei, goed ! En met u ?"
„Ook goed, Liza, best! 'k Ben stijf content, stijf!"
„Newaar? 't Is gekomen, lijk ik u gezegd hebbe!"
„Ja 't Liza ! Max en Flippe zijn allebeide weggeschupt. Ah wah, moest je weten, wat ze gestolen hebben ! Sa, 't is ongelooflijk !"
»En gij zijt gij hier nu vasten dom'stièk ?"
„Ja 'k, Liza. En 'k ben d'r wél mee 't En is niet slecht, hiere knechtte zijn. Ziet, Liza, als ik daarop peize, dat ik nu de waarheid kenne, en dat ik nu vasten knecht hier ben, ziet, 'k en kan niet zeggen, hoe wonder datte is. Max en Flippe hebben mij gescholden, dat ik 'nen ketter ware, en z' hebben gezeid, dat ik zou worden buitengeschupt. En 'k hebbe gevreesd, dat 'k zou buiten geraken ; maar algelijk, 'k en gaf d'r niet om, den Heere zou m' entwaar ander werk geven. En 't is waar, wat ik u zegge : 's navends nog hebben ze mij verdreigd, en 's anderdaags, te noene, ze zijn weggeschupt. En ware 't niet, dat meneere Petersen 'nen goed man is, z' hadden toegare in 't prison gezeten."
„Ja 't jonk ! den Heere is met zijn volk. Als wij getrouw zijn, w' en worden niet beschaamd. En je weunt nu ook in stad ?'
„Te naaste weke, Liza, gaan we v'r(h)uizen ! 1
„En wat zegt uw vrouwe van 't H. Schrift ?"
„Zwijgt van m'n wief, Liza! Z' heeft het den pastor verteld, en den pastor heeft willen den Boek hebben; maar 'k hadde 't goed verdoken. Algelijk, ik peize, dat als w' in stad weunen, geenen pastor meer in mijn huis zal komen : *k zal 't hem verbiên En gij moet gij 'nen keer komen, en schoone met m'n vrouwe klappen. Naar u gaat ze luisteren, 'k En kan ik alzoo niet klappen lijk gij — — —"
„A la toe ! zijt brave voor uw vrouwe : 't en is dan niet van noode, schoone te klappen. Geeft «e
141



toe in al dat je kunt, maar en versmoort uw kesjensje niet : doet nieten, dat God niet en wilt. 'Nen Christen moet kunnen buigen lijk 'nen riet, en hij moet hard zijn lijk 't werk van den Hollander ') !"
,,'t Is alzoo, lijk gij zegt, Liza ! maar algelijk, j' en weet bij tijden niet, wat doen."
„A la toe! je moet dan den Heere om wijsheid vragen en in 't H. Schrift lezen. — Sa, 't is bijkans droge: 'k moete nu vors."
„Tut, tut, Liza ! klapt nog 'n beetje. Wien wacht er u thuis ?"
,,A wel, jonk, m'n mage ! Sa, den goeden dag, Sarei, en zijt wel bedankt !"
„Den goeden dag, Liza ! Tot den naasten keer, en wél bedankt!"
XX.
Vrouw Colombe liep juist met een paar voetvegers over de cour van 't hotel, toen een picolo naar haar toe kwam.
„Liza 1 d'r is 'nen heere, die u spreken wilt!"
„Nen heere? Waar?"
„Nommer zesse, boven !'
„Heeft hij entwat te reclamieren ?"
„Ba neen hij. Hij heeft gevraagd naar madam Colombe : dat is gij doch ? Gij moet zeere gaan ; hij wacht achter u !"
Haastig wierp zij haar werkschort af, en met de hand een en ander effen strijkend, begaf ze zich naar kamer No. 6. De deur stond reeds voor haar open;
't Werk van den Hollander —fortwerken, door Noord-Nederlanders daar gebouwd. Toen men, na de afscheiding van België deze forten begon te sloopen, bleek de geweldige hechtheid der muren. Onder het werkvolk, dat hieraan zijn kracht waagde, werd het „werk van den Hollander" spreekwoordelijk.
142



een zwaar gebouwd heer kwam lachend haar tegemoet en reikte haar beide handen toe.
„Ha, madam Colombe ! en hoe gaat het ?"
„Maar meneere ! — 'k en kenne u n . . . Sa, 'k gelooven ik, dat het meneere luitenant Vanhoorne is — — —"
„Kapting Vanhoorne, madam ! ha, gij verkent mij nog. Hoe gaat het ?"
„Goed, meneere kapting Vanhoorne, best ! en hoe gaat het u? 'k Ben blijde van u nog 'nen keer te ziene."
„Zet u madam, voila ! 'k Ben naar hier gekomen, voor u entwat te vragen. Sa, 'k ben gelukkig van u nog 'nen keere te zien. En hoe is 't met de kienders?"
Ove'r en weer vertelde men de voornaamste familie gebeurtenissen. Vanhoorne had al zes kinderen.
„Luistert, madam ! — D'r is nu 'nen comiteit, dat zou willen hier 'nen predikant placeeren, en we zouden dan moeten een huis pachten. Maar eerst van al moên we weten, hoe 't nu hiere is. Newaar, madam! gij houdt nog altijden aan 't H. Schriit ? "
„En zou 'k niet, meneere ? A wa, aan wat zou 'k moeten houden, als 'k niet en hield aan 't Woord Gods?"
„En wie zijn er dan nog meer, madam, die je peist, dat naar de Evangelische kerke zouden gaan ?"
Ze noemde achter elkaar een twintig namen.
„Maar madam doch !"
Zij vertelde van de bijeenkomsten, en op welke wijze ze Bijbels en N. Testamenten onder de menschen had gebracht. De officier hoorde 't met verbazing en sloeg zijn handen van blijdschap in elkander.
„Zoo, madam, gij hebt altijden vergaringe gehouden in uw huis, al die jaren !
En de Heere heeft het gezegend ! Wel a wel! En ge peist, dat er wel dertig gaan zijn, die blijde zullen zijn met 'nen predikant ?"
„Voorzeker dertig, meneere !''
143



„Wel a wel, madam doch ! Daar gaat het komite'it blijde mee zijn. en 't en zal nu niet lange wachten, dat ge hiere 'ne kerke en 'nen predikant hebt."
De kapitein vertelde nu, dat ze een geschikt persoon hadden gevonden in Holland, en die, zoodra hier een huis was gehuurd, terstond den arbeid kon beginnen.
„En heeft hij een vrouwe ?"
„Ja, hij r
„En komt ze subiet mee ?"
De officier begon hard te lachen.
,,G' en zijt het nog niet vergeten van dienen eersten predikant! Eh wel, 'k en ben ik het ook niet vergeten. Zijt er gerust op, madam, de vrouwe komt subiet mee. 't Is maar, dat hij eerst een paar dagen alleene komt, om 't huis te zien !"
Ze spraken samen af, dat, als de volgende week een der heeren van 't komiteit met den predikant hier kwam, zij ook mee het huis zou bezien, en hen met haar raad dienen.
Na het vertrek van Vanhoorne begaf zich de vrouw terstond weer naar de cour om haar werk te hervatten. Ze was zoo uitgelaten ©lij, dat een paar kelners haar vroegen, of die mijnheer haar soms ten huwefKjk had gevraagd.
„A la toe! en ware 't maar datte 1" lachte ze gelukkig de plagers toe !
Zoodra het tijd was, 's avonds, ging ze heen, doch niet terstond naar huis. Alle vriendinnen en vrienden in de stad moesten eerst het heuglijk nieuws weten. En allen spraken daarover hun blijdschap uit. Thilde was blijde „om moedere". Miel zei, dat het te laat was voor hem.
„Omdat gij te vroege waart" zei zijn moeder.
Wat een geheel ander man was de predikant dan
144



de vrouw had gedacht. Zij had zich hem voorgesteld als mijnheer Wenzel, een pover manneke, bleu en stil, en zie daar ! een groote kerel, ferm gebouwd, een gelaat, dat altijd guitig lachte en vriendelijk blonk, en een mond — die nooit stil stond. Eer ze een uur kennis met elkander hadden gemaakt, waren ze al dikke vrienden, en troefden ze elkander met geestige zetten, alsof ze al hun leven buurlui waren geweest. Die eerste kennismaking had plaats in een leegstaand heerenhuis, dat men na algemeen goedvinden voor de Evangelisatie zou huren. De vertegenwoordiger van het komiteit was een bejaard, eerwaardig, voornaam heer, die heel weinig sprak, en vrouw Colombe met bijzonderen eerbied bejegende.
.De „belle—etage" van het huis bevatte twee zeer groote kamers, waarvan één vooreerst gemakkelijk de hoorders zou kunnen bergen en nog ruimte genoeg overliet voor een katheder en een orgel; want er zou ook terstond een orgel komen. En mocht de eene kamer de menschen niet kunnen bergen, dan behoefde men slechts de tusschendeuren te openen, 't Was hier dus als geknipt voor het aan te vangen werk. En daar de bovenverdiepingen met het sous terrein nog ruimte genoeg bevatte voor een groot gezin, zoodat de „predikant" geen bezwaar had, om daar te wonen, werd besloten dit huis terstond te huren.
De vertegenwoordiger van 't komiteit vertrok nog denzelfden dag, doch de predikant bleef een nacht over om, behalve met vrouw Colombe, ook met andere menschen kennis te maken, en 't gevolg daarvan was, dat er een eenparig verlangen was naar de vestiging hier van den prediker, „meneere Eemlander".
Niemand was zoo blijde als, en dankte den Heere hartelijker en vuriger dan vrouw Colombe, want niemand zag zoo ver als zij. Voor haar was 't van 't
145



eerste belang, dat de Evangelischen nu in hun eigen kerk konden trouwen en er hun kinderen laten doopen. Wat voor 't Evangelie gewonnen was, zou er nu voortaan voor behouden blijven ! En nu reeds wees ze haar jonge kennissen op 't groote voorrecht, dat hen stond te wachten. Er zou nu een kerk komen ! Dat beteekende, dat men in eigen kring zou hebben, wat men tot nu in de Roomsche kerk had te halen. Gelukkig — voorloopig — hadden de menschen weinig begrip van kerkrecht en kerkorde, anders zouden ze hun rijkdom niet zoo hoog hebben geschat. Want wat ze zich hun kerk waanden, zou slechts een zendingspost zijn. En in Eemlander zouden ze niet werkelijk een predikant hebben, doch een colporteurBijbellezer, aangesteld door een komiteit; en voor de bediening der sacramenten zou de naaste predikant, als 't noodig was, overkomen.
XXI.
Wat was vrouw Colombe in de wolken ! Tweemaal was 't gister kerk geweest, en beide keeren was de groote kamer vol menschen.
Die meneere Eemlander kon preeken ! Hij wist alles zeker veel beter dan meneere Wenzel en zei het nog pakkender dan de officier ! Wat hadden de menschen geluisterd ! De vrouw liep over van blijdschap en dankbaarheid. Ze zag nu duidelijk, dat de Heere, nadat Hij hier had geopend, toch nooit had gesloten. En waarop ze in de laatste jaren niet meer durfde te hopen, dat was nu in korten tijd werkelijkheid geworden ! Nu zou het Evangelie hier een goeden gang maken : de Heere zou met Zijn Woord hier werken, en Zijn Geest zou er de harten voor openen !
De vrouw voelde zich, of ze weer jong werd. 't Was of de wereld mooier en 't menschdom beter
146



was geworden. De helft der geestelijke zorgen, die ze voor de jonge menschen had, voelde ze zich afgenomen door den predikant, en zelfs die overgebleven helft zou hij haar verlichten.
Driemaal was Eemlander reeds in haa huis geweest ; eens zelfs met zijn vrouw. En ze hadden gepraat, gepraat 1 en altijd over \ Evangelie en de kerk en de jonge menschen. Over de jonge menschen en — vrijage! Zij had het „meneere" duidelijk aan 't verstand gebracht, dat de vrijage afbrak, wat de Evangelisatie opbouwde.
Zij had hem al bijna alles verteld, wat ze hier ervaren had, en ze vreesde, dat die triestige geschiedenissen zich steeds zouden herhalen. Doch Eemlander had moed.
„Vrouw Colombe! wij willen den Heere bidden, en wij durven hopen, dat we nu de menschen beter zullen vasthouden ; maar we moeten daartoe ook al onze krachten inspannen. En ik reken op uw hulp."
„Maar meneere ! 'k en kan ik de vrijage niet tegenhouden !"
Kijk, daar lachte die Eemlander weer de kamer vol; de vrouw zag en hoorde dat graag, want zóó deed ook Vanhoorne.
„Vrouw Colombe, je kunt ook geen wild paard tegen houden, maar je kunt het toornen en teugelen en leiden —"
Dat begreep ze goed, maar ze had ondervonden, dat haar leiding niet veel had uitgewerkt. Of had ze 't verkeerd gedaan ?
„We spreken daar later wel eens weer over, vrouw Colombe!"
's Woensdags was het ook kerk, 's avonds om acht uur, en de jonge menschen schenen daar al even gaarne te zijn als 's Zondags. Vrouw Colombe kon
147



er gewoonlijk dan nog niet zijn en kwam meestal een kwartiertje later. Maar — zonder moeder Colombe kon men toch niet beginnen! Stel je voor! bidden, zingen. Bijbellezen en moedere Colombe daar niet bij! Je zat immers maar steeds te denken: waar is nu moeder Colombe toch! Waarom is ze niet hier? Zou ze ziek zijn, of een ongeluk hebben gekregen ? — Eerst als vrouw Colombe op haar plaats zat, kon er begonnen worden.
Een anderen avond in de week kwam men samen om te zingen, en dan vooral waren de jonge menschen in de meerderheid. Doch wie er ontbrak, moeder Colombe niet, want hoe zou men kunnen zingen zonder haar!
Omdat het ook nu om acht uur heette te beginnen, kwam de vrouw meestal te laat. Telkens als er iemand aan de deur was, richtten zich aller blikken daarheen, immer met de hoop, dat 't moeder Colombe zou zijn. En als ze 't dan eindelijk werkelijk was, hoorde men als een stil gejuich En wat waren 't gelukkigen, die 't troffen, dat ze naast haar konden zitten. Die eenvoudige werkvrouw, in de week altijd met een verkleurden borstdoek over de schouders en over. de borst, een verlept hoedje op, een ruwen rok aan — die vrouw met haar gebruind, gerimpeld gelaat, met haar vereelte handen was de lieveling, de hoogvereerde, de vertrouwde van allen, die haar kenden.
Wie in moeite zat of goeden raad behoefde, werd gewoonlijk naar moeder Colombe verwezen; doch als 't haperde in de vrijage, wisten jde meisjes zelf wel, dat ze enkel bij haar terecht konden.
Sedert Eemlander gekomen was, scheen de vrouw nog veel meer aller vertrouwen te winnen, want ze kreeg nu meer bezoek dan ooit. Hoogst zeker kwam dat door de hoogachting, die de prediker haar be-
148



wees; en van hem hield men toch ook zoo veel. Doch hij was iemand, die kon heengaan, doch zij zou altijd in hun midden blijven. Hij was een vreemdeling, een Hollander, doch zij was een Vlaamsche, die hun leven leefde, en dacht en sprak als zij allen.
Doch de prediker en zij hadden slechts één doel, dat zich richtte op de eere Gods in den bloei en groei der kleine kudde. Zij twee waren de beide middelpunten van de figuur, waarin elke lijn in nauw verband stond met die punten.
Hoe jubelde 't in 't hart van moeder Colombe, toen, pas twee maanden na de komst van Eemlander, Bertha en Theodoor in de Evangelische Kerk hier trouwden. Dat was een wonder Gods in haar oogen, en ze zag daarin een eersten grondsteen, waarop een groot gebouw zou gesticht worden. Want voor haar was het kerkelijk huwelijk hier van nog veel grooter gewicht dan de doop. Waren niet haar beide kinderen juist door het huwelijk in de Roomsche kerk voor 't Evangelie verloren gegaan ?
En nu zou 't niet lang duren, of ook Dolf van Deurne zou trouwen, en — daarvan was ieder zeker — ook in de eigen kerk.
Wat was 't een weelde voor de vrouw, den predikant in zijn werk gade te slaan. Want nu hield hij ook al Zondagsschool en Catechisatie. En drie, vier dagen in de week trok hij er met de Bijbeltasch op uit, en geregeld door verkocht hij Bijbels, Nieuwe Testamenten en kleiner gedeelten der H. Schrift, en verspreidde hij overal traktaten. Zijn bezoeken aan de omliggende dorpen werkten uit, dat er van daar 's Zondags ook mannen en vrouwen naar de prediking kwamen.
Eemlander ging vrij en gemakkelijk met menschen van allerlei stand om, en maakte zich overal vrienden, doch zelf een werkman in zijn hart, was hij 't best
149



thuis onder de werklieden. In 't schaftuur zag hij eenige straatwerkers — meest menschen uit de omliggende dorpen — hun boterhammen eten, en voegde hij zich als een vakgenoot bij hen, want hij was zelf metselaar geweest. Hij sprak met hen over steenen en metselen en — over 't Evangelie, 't Werd al-aan ernstiger en pakkender, tot er drie zeiden:
„Ik kome Zondag bij u in de kerke."
En ze hielden woord. Doch één hunner kwam ook 's avonds terug en den volgenden Zondag bracht hij zijn vrouw mee. Maar toen zou men ook de beide menschen het dorp uitgesteenigd hebben, indien ze niet — het gevaar ziende — haastig hun hebben en houden op een kar hadden geladen en naar de stad waren verhuisd. Beiden bleven ze geregeld al de diensten bijwonen, en — toen de vrouw kort daarna van haar tweede kind beviel — wenschten ze dit in de Evangelische kerk gedoopt te hebben.
Doch dat ging maar zóó niet. Maar dat het maar zóó niet ging, behoefde niemand te weten, meende de voorganger, nadat hij met vrouw Colombe had gesproken. En toch mocht de doop niet geweigerd, omdat er zooveel van af hing.
Eemlander begon terstond te correspondeeren met een predikant, die lid was van 't Komiteit, en deed intusschen, wat hij noodzakelijk achtte. Allereerst bewoog hij Versloot, den vader van het kind, dat gedoopt zou worden, om belijdenis van zijn geloof in Christus in 't openbaar af te leggen. De man wilde dit gaarne en kon het met heel zijn hart doen.
Vrouw Colombe echter had ook nog geen be lijdenis gedaan, en Bertha en madam Vandeurne even min. Er waren wel meer, maar die konden volgen. De drie vrouwen zouden nu gelijk met Versloot belijdenis doen.
150



Wat een heuglijke Zondag was dat!
De naaste predikant was overgekomen.
Vier menschen legden openlijk belijdenis af van hun geloof en dan werd het eerste kind gedoopt.
Wat had het moeder Colombe aangegrepen, 't Klonk al maar in haar oor: Die opent en niemand sluit; Die sluit en niemand opent. Wat was de Heere getrouw ! De jonge menschen vooral hadden 't oog op haar gevestigd, en allen wenschten verwaardigd te worden met de genade, die moeder Colombe was ten deel gevallen.
De oude Eugenie kwam in den loop der week vragen, om ook belijdenis te mogen doen, en dan volgden al spoedig twee Vandeurnes en Sarei, die ook geregeld in de kerk kwam, en de man van Bertha.
Deze moesten echter eerst nog wat catechiseeren, doch zouden toch met een paar maanden hun wensch vervuld kunnen zien, en als de predikant kwam, zou dan meteen het H. Avondmaal gehouden worden.
En nu stil aan begonnen de menschen te verstaan, wat eigenlijk de kerk, de gemeente was, en waartoe de Sacramenten dienden. Vrouw Colombe schudde het hoofd.
,,'k Peisden ik, dat ik al lange aan de Kerke van Christus ware, en 't en was alzoo niet."
Wie nog met de zaak niet op de hoogte was, en de vrouw kende, keek wel wat vreemd op.
,,A wa! 'k was wel met mijn herte aan Christus in den hemele; maar 'k en was niet aan Zijn Kerke op de eerde. Maar 'k en wist dat niet, en 't en heeft geen schaa gedaan. Maar d' anderen hebben er schaa van g' had. 't Is nu beterder, en 'k bedanke den Heere daarvoor, 't Gaat nu goed gaan."
Gestadig nam het aantal hoorders toe. Er waren
151



altijd, die slechts ééns, ol een paar maal kwamen, doch immer groeide het getal dergenen, die hooge belangstelling toonden door geregeld bezoek van alle of bijna alle diensten in de Evangelische Kerk. Trouwen, doopen, belijdenis doen en Avondmaal vieren vond nu gedurig hier plaats. En vreuw Colombe voelde zich, bij 't zien van den voortdurenden groei der kleine gemeente, alsof ze immer aan jonger werd.. Maar hoeveel grooter zou haar vreugde geweest zijn, als ook haar eigen kinderen in haar spoor hadden gewandeld!
Want Thilde was nog niet in de kerk geweest, evenmin als haar man. Naar de Roomsche kerk gingen ze ook niet, behalve wanneer er een kind moest gedoopt worden. Ze waren wel altijd goede vrienden met moeder, en Thilde zelfs sprak met haar nog altijd, alsof ze zich in alles aan de Schrift wenschte te houden, en op haar leven was overigens ook niets aan te merken, maar zij liet moeder haar kerk houden
En Miel? Die deed nu meestal verre reizen, zoodat hij vaak in lang niet thuis kwam, en slechts, als hij eenige weken thuis was, ging hij een enkelen keer 's avonds naar de kerk, maar hij was er dan als iemand, die daar niet bij behoorde: hij zat als een vreemdeling zoo ver mogelijk achteraan.
Bij moeder in huis echter, en vooral wanneer hij daar kennissen aantrof, scheen hij liefst over de H. Schrift te spreken. En als er één was, die 't Evangelisch geloof verdedigde tegenover de leer der Roomsche kerk, dan was het Emiel Colombe Maar zoodra iemand hem sprak over zijn persoonlijke verhouding tot de Waarheid, dan zweeg hij en schudde 't hoofd. Al de Evangelischen waren zijn vrienden en hij hield van Eemlander zooveel als hij van Wenzel en luitenant Vanhoorne gehouden had. Hij sloofde
152



zich af, om goede vrienden te blijven met zijn vrouw, wie hij in alles ter wille was j van zijn kinderen hield hij verbazend veel en liet hen gaarne de baas over hem spelen.
Wie hem kenden, hielden hem voor den grootsten goedzak. En kwam hij veel bij zijn moeder, zijn vrouw werd daar nooit gezien, ofschoon vrouw Colombe nog wel een enkelen keer bij haar schoondochter in huis kwam.
XXII.
„Baaf Biliaard is weere gekeerd!"
De heele stad gewaagde er van.
Zijn eerste bezoek hier had hij gebracht bij — vrouw Colombe.
„Moeder Colombe, ik ben hier1)! 'k Ben vandage meerderjarig!''
„Den ouden Baaf, die alles doet met een bepaald doel, en zijn tijd weet!" — dacht de verraste vrouw en pakte hem met beide handen vast.
„Mijnen jongen! den Heere zij bedankt! En heb je Hem niet verlaten?"
„Neen 'k, vrouwe Colombe! Den Heere is altijden met mij geweest, 'k Ben met Hem gegaan, en met He m weere gekeerd, 't Is alles wél, vrouwe Colombe. Christus is mijn al: 'k ben de Zijne in leven en in sterven!"
„Och Heere! — zei de vrouw ontroerd — wat ben ik blijde! 'k Zou nu willen en kunnen sterven. Hij opent, en niemand sluit! Och, mijnen jongen, wat is den Heere goed, dat ik je zóó mag zien weerekeeren."
') „lk ben hier," zegt de Vlaming Wij zouden zeggen: „Daar ben ik."
153



Nu moest zij allereerst hem vertellen, dat hier een „Evangelische Kerke was, serieus 'ne kerke". „Wist je datte?"
„Ba ja 'k! 'k En zou datte niet weten? 'k Weten ik alles!"
Hij vertelde de vrouw heel zijn geschiedenis. Hij had al die jaren in Noord-Frankrijk doorgebracht en daar op een paar der voornaamste werven gewerkt. Enkele reizen had hij op nieuwe schepen meegemaakt naar Constantinopel, Spanje, Engeland, en dan had hij altijd vandaar korte brieven geschreven naar haar en nog een paar kennissen Daardoor bleven de menschen in den waan, dat hij zoowat de heele wereld rondzwierf. In werkelijkheid was hij meestal betrekkelijk dicht bij huis, en bleef goed op de hoogte met alles, wat er bij de zijnen plaats vond. .Steeds was hij van plan, terstond terug te keeren, zoodra zijn ouders hem vrij zouden laten in zijn geloofsovertuiging. Doch al wat' hij van hen hoorde, verzekerde hem van hun toenemende verharding.
„Moeder Colombe," geeft mij nu avies: hoe moet ik doene met mijn ouders?"
„A wel, mijn jongen, gij moet er naar toe gaan. Vraagt, of je meugt weere keeren in huis, maar zegt heur, dat je aan Christus en 't Evangelie houdt. En willen z' u in huis niet, gij zijt dan vrij."
Hij volgde dien raad op; maar de oude Biliaard wilde geen ketter in huis, en de oude moeder wilde hem niet zien, zoo hij niet eerst de ketterij afzwoer, 't Bezoek had geen kwartier geduurd, en met ruim een half uur was hij terug bij vrouw Colombe, om haar de ontvangst te vertellen.
„Wat ga je nu doen, mijn jongen?"
,,'k Ben meerderjarig, vrouw Colombe! 'k Blijve nu in stad: 'k wete genoeg van de wereld."
Hij zei, dat hij haar later wel nader zijn plannen
154



zou meedeelen; nu moest hij eerst een logement zoeken [ 't was al laat!
Den anderen dag vertelde de vrouw aan hare intiemen, en in de eerste plaats aan meneere Eemlander, wat ze van Baaf wist.
En Baaf zelf *begon terstond aan de uitvoering zijner plannen ; hij wilde een groote scheepstimmer werf aanleggen, geheel ,,naar de eischen des tijds". Of hij daartoe geld had ? Men vertelde opnieuw, dat hij beslist Onterfd was, doch hij scheen genoeg vertrouwen te hebben. Hij werd ruim geholpen, doch wie hem hielp, bleef een geheim.
Er werd met spoed aan de voltooiing der werf gearbeid, en Bavo Biliaard begon zich reeds van scheepstimmerlieden te voorzien. Allen echter wisten, dat hij een ketter was, en durfden met hooge woorden te verzekeren, dat niemand een schip zou laten bouwen op een kettersche werf; 't zou voor Baaf nutteloos beginnen zijn! Toch kwam er — zoodra de werf gereed was. — werk, en weer werk. En dan begonnen vakmenschen te zeggen, dat Baaf Biliaard de bekwaamste scheepsbouwmeester der stad was. Het bleek al spoedig, dat wie het om degelijk werk te doen was, niet vroeg naar het geloof van den bouwmeester, maar naar zijn bekwaamheid en soliditeit. Baaf kreeg het druk.
Voor de Evangelische kerk was de nieuwe bouwmeester een heele aanwinst. In Frankrijk reeds had hij belijdenis van zijn geloof afgelegd, en van zijn beslistheid gaf hij nog al den dag blijk. Met zijn knechts sprak hij — als 't te pas kwam — ernstig over hun geestelijke belangen, en hoewel hij hen geheel vrij liet, bezochten eenigen hunner geregeld, vooral 's Zondagsmorgens, de Evangelische kerk Dat dit niet — in elk geval niet bij allen — geschiedde.
155



om den baas te behagen, bleek het duidelijkst, toen een jaar daarna één hunner, die dan bij een Roomschen baas werkte, belijdenis des geloofs aflegde, en zich steeds een oprecht geloovige toonde.
Biliaard was zelf zeer trouw in 't bezoeken van alle samenkomsten, en een hartelijk vriend van Eemlander. Wel bleef hij doorgaans stug en bleu, doch als hij wat geprikkeld werd en de drift in hem opkwam, stond hij dadelijk vooraan en verbaasde hij ieder door zijn vurig en gemakkelijk spreken, waarin echter steeds de hardheid der Biliaards sterk uitkwam. Wie hem kenden, hielden veel van hem, maar wisten ook, dat men hem met bedachtzaamheid moest naderen.
Van nature een Biliaard met ,,'nen harden kop", was zijn levenslot ook hard geweest ; zonder hulp van menschen had de jonge zoon van den zeer gegoeden Biliaard zich als een havelooze door 't leven moeten slaan, en met God en met eere had hij 't tot hiertoe gebracht, maar 't had zijn aard niet verzacht veeleer ruwer gemaakt.
En vooral de jongeren van de kleine gemeente kregen soms die ruwheid te voelen, dat het pijn deed. Maar ze hadden het hart niet, om zich daarover bij de ouders of ouderen te beklagen, want die namen 't immer voor „meneere Biliaard" op Ze moesten hem dan ook maar niet in den weg gaan staan! Baafs ballingschap om des geloofs wille — hoewel hij daar nooit, nooit over sprak — zagen ze steeds öm hem als een aureool van hoogen eerbied: hij mocht meer zeggen dan wie ook, en zooals hij 't zeide, was 't goed.
Uit eigen beweging bezocht hij niemand, dan alleen vrouw Colombe. Slechts na zeer dringende uitnoodiging bracht hij soms een bezoek bij mijnheer en madam Eemlander, maar bij vrouw Colombe kwam hij vast een paar maal in de week en soms avond
156



aan avond even. Bij haar was hij geheel kind, zij was als zijn moeder; en in alles verstonden die twee elkaar. Als dan Miel ook een poosje bij moeder kwam, zie, dan was het, ol de oude tijden waren terug gekeerd, en dan keerde ook in Miel het vuur zijner jeugd terug, en sprak hij als een geloo.ige.
Natuurlijk zorgde moeder steeds voor een goed bakje koffie, en Baaf kreeg daarvan — zeker omdat ze van moeder Colombe was — nooit genoeg.
„A wah, moedere Colombe! en is 't niet spijtig, dat ge geen eene tasse bij mij kunt komen drinken ? Maar wacht 'n beetje, als de Heere mij 'ne vrouwe geeft, 'k ga u al de kaffee weere geven, duist potten vol! Ziet, moedere Colombe, 'k zou ik geerne trouwen, maar 'k kan er alleene daarvan naar verlangen, dat gij dan alle dagen bij mij in huis zult kunnen komen."
Een vrouw voor Baaf! Vrouw Colombe dacht daarover veel meer dan hij zelf, en kon eenige bezorgdheid niet onderdrukken. Want de meisjes van de gemeente waren allen arm; en veel te jong voor Baaf. En hij had wel gezegd, dat hij met geen Roomsche zou willen trouwen, maar — 't ging soms zoo vreemd met de liefde: meneere Eemlander had ze een wild peerd genoemd. Als een jongen eenmaal zijn zin zette op een meisje, dan wist je niet, hoe raar dat kon loopen.
,,Baaf, ware ik u, ik ging op voyage naar Holland, om daar 'ne vrouwe te zoeken!"
Hij lachte.
,,A wah, moedere Colombe, ge zoudt dan moeten meegaan voor mee te helpen zoeken, 'k En hebben ik geen verstand van vrouwvolk!"
,,A la bonheur! Ge zegt daar entwatte! 'k Ga meegaan met u, en 'k zoeke dan voor u 'ne goê wijf!"
157



„Toe toe toe toe! 'k En gaan ik naar Holland niet gaan. Dat Holland toe mij kome!"
En Holland kwam naar Baaf Biliaard.
Een Zondag was er een meisje in de kerk, dat, hoewel hier voor 't eerst, terstond het opgegeven hoofdstuk uit den Bijbel opsloeg en alle versjes meezong zonder in 't boek te zien: 't moest dus volgens aller oordeel een Protestantsche zijn.
En toen de dienst afgeloopen was, en mijnheer Eemlander haar toesprak en men ook haar spraak hoorde, wist in elk geval vrouw Colombe, dat de vreemdelinge een Hollandsche was. En ze had ook opgemerkt, dat Baaf de dame goed had opgenomen. Wie weet — — —
En 's avonds was ze weer in de kerk en Woensdag bij de Bijbellezing, nee maar, dat was een goeie! Den volgenden Zondag wist vrouw Colombe het naadje van de kous en legde 't Baaf uit. Want Baaf was nu avond aan avond even bij vrouw Colombe geweest, 't Meisje, Johanna heette ze, was een beslist Christelijk meisje, van nette, klein-burgerlijke afkomst en logeerde bij een nicht, wier man hier tijdelijk als monteur werkzaam was.
Vrouw Colombe noodigde Johanna een avond uit, en het meisje wilde gaarne hier eens met de menschen kennis maken, zoodat ze de uitnoodiging blijde aanvaardde. En toen ze Dinsdagavond druk zaten te babbelen, kwam daar — hoe wonder trof dat toch ! — ook Baaf Biliaard. En toen 't al tien uur was, bracht Baaf Johanna thuis, en —
Ze kregen elkander.
Zeven maanden na de eerste kennismaking trokken Baaf en vrouw Colombe samen naar Zuid-Holland, want daar had de huwelijksvoltrekking plaats.
158



[XIII.
ivort na net huwelijk van Bavo Biliaard deelde de predikant aan de leden der gemeente mee, dat hij het werk hier spoedig zou neerleggen wegens een benoeming in Holland voor een gelijksoortigen arbeid. Hij voegde er echter terstond aan toe, dat het Komiteit zoo spoedig mogelijk zou zorgen voor een plaatsvervanger, en dat in elk geval 's Zondags een predikant zou komen.
Hij mocht met eere heengaan. Jaren daarna vond een opvolger overal in de omgeving, in de dorpen en langs de wegen, de. sporen van Eemlanders tochten met de Bijbeltasch. En wat was hij in de stad voor velen een goede vriend geworden! Doch de kleine gemeente had, naast den Heere der Gemeente, allermeest hem te danken. Hij had een grondslag gelegd, waarop anderen na hem gemakkelijk voort konden bouwen. En die jonge mannen en vrouwen, die hij had onderwezen en geleid, wat waren ze een ; hechte steun voor elkander, voor de Gemeente, en voor den arbeider, die zijn werk zou voortzetten.
Was hij met zijn vrouw alleen gekomen, met zoons en dochters keerde hij naar 't Vaderland terug, in 't hart dragend de zoete herinnering aan zoo velen, die hem broeders en zusters waren geworden, en 't zoetst de onuitwischbare herinnering aan die edele vrouwe, die hem als een moeder was.
En die kleine gemeente! Allen hielden 't voor zeker, dat, wie er ook mocht komen, niemand ooit hun meneere Eemlander zou evenaren.
Voor vrouw Colombe ging nu de derde heen, aan wien ze, om des Evangelies wille, met heel haar hart had gehangen. Van Wenzel, door wien ze tot de kennis van . 't Evangelie was gebracht, had ze nooit meer iets gezien of gehoord.
159



De officier Vanhoorne, aan wien ze eigenlijk nog meer had te danken, had ze nog slechts een enkelen keer even ontmoet. En mijnheer Eemlander — misschien zou ze hem nooit terug zien, terug zien hier op aarde. Maar eens zou ze allen terugvinden in den feestkring rondom den troon van 't Lam, en zou ze met hen, naast hen, eeuwig de lof, aanbidding en dankzegging brengen aan Hem, wiens genade haar reeds op aarde zoo rijk en gelukkig had gemaakt.
't Was voor de gemeente een eigenaardige tijd: bijna iederen Zondag hoorden ze een anderen prediker, en niemand die 't, in hun oog, kon halen bij Eemlander. Maar in de week was er nu niemand. Toch kwam men 's Maandags en 's Woensdags getrouw samen. Er waren nu immers mannen genoeg, eer waardige jonge mannen, die bidden konden en lezen en zingen! Ja, maar de zorg voor alles had terstond weer moeder Colombe. Haar schamele woning was nu de consistoriekamer, waar men beraadslaagde, en wat de vrouw ried, werd gedaan. En evenals immer en overal kwamen er klachten in over twisting tusschen broeders en zusters. Doch er was nu maar één — want Eemlander kon het ook — maar één, die vrede kon stichten : moeder Colombe. En 't gelukte haar altijd, minstens zoo goed als Eemlander.
Wat was de goede vrouw gelukkig in 't midden van al die jonge en bejaarde menschen, die met haar den Heere wenschten te dienen naar Zijn Woord. En miste ze veel, omdat haar eigen kinderen niet in haar voetspoor wandelden, wat was 't haar een zeldzaam voorrecht, dat vreemden haar als een moeder eerden.
Tweemaal in de week kwam ze middagmalen bij mijnheer en madam Biliaard, waar ze dan als een voorname gast geëerd en bediend werd. Haar werkuren
160



in t hotel waren Keel wat verminderd, hoewei ze nog steeds hetzelfde loon ontving, en wat ze er te doen had, was niet zwaar. Biliaard en zijn vrouw hadden haar wel gaarne als moeder in huis genomen, maar daar wilde ze niets van weten, omdat ze vrij wilde blijven in haar eigen woning en de dienst in 't hötël haar een levensbehoefte was geworden.
Geprikkeld door de vriendelijkheid van vreemden; noodigde Thilde nu ook haar moeder een dag in dfe week uit, om bij haar het middagmaal te gebruiken. En daaraan voldeed ze met dubbele blijdschap.
Weldra kwam er een opvolger van den heer Eemlander, de heer Kwadraat, die in Holland reeds als „Evangelist" had gewerkt.
Deze deed werkelijk zijn best, maar om dat te kunnen, wat Eemlander deed, moest hij eerst heel veel leeren, en veel afleeren. Doch hij deed zijn best. Slechts was hij wat haastig, om de menschen belijdenis te laten doen, omdat hij dat in Holland gewoon was. Eemlander had Sarei wel aan een zoet lijntie gehouden, maar hem belijdenis laten doen, durfde hij niet, omdat hij soms heele tijden geen enkele samenkomst bijwoonde. Kwadraat echter nam hem terstond aan met nog een paar menschen, van wie niemand eenige zekerheid had, dat ze 't ernstig meenden. En al spoedig kreeg men er last mee. Dan stond hij streng op 't gelijke recht, dat Protestanten met Roomschen hadden. Hij hield er geen rekening mee, dat hij met een uitsluitend Roomsche natie had te doen, en joeg daardoor de Roomschen noodeloos tegen zich in het harnas.
Daar tegenover stond, dat hij allerlei verordeningen en reglementen opstelde voor de Gemeente, wat van onschatbare waarde kon zijn voor het verre nageslacht der Vlamingen, als die ooit Hollandsche kerkmenschen
161



zouden worden. Jammer voor hem, hadden de Vlamingen weinig respekt voor die verordeningen, en zeiden, dat ze aan den Bijbel genoeg hadden.
Kwadraat was er slechts kort, en de kleine ge meente spoedig weer vakant. Doch slechts even, want onverwacht kwam er iemand uit Holland een Zondag diensten waarnemen. En toen 's avonds iemand aan de leden vroeg, of ze dien heer hier als voorganger zouden willen hebben, zeiden ze eenparig: ja! Waarop het Komiteit dezen heer, Cats, benoemde. En een maand later werd hij hier „geïnstalleerd".
Cats had iets van Wenzel weg. Toen hij voor 't eerst midden in dien kring van bekeerde Roomschen stond, zag hij ze staan als zooveel wonderen van Gods almacht en liefde. Hij durfde niet hopen, dat de almachtige God ook zijn werk, ware 't slechts met één zulk een peilloos wonder, zou bekronen. Een mensch bekeeren was 't almachtig werk Gods. 'tWas gelijk met de dooden uit het graf op te roepen. Dat was hier gebeurd: hij zag het. Maar zou 't nog ooit weer gebeuren, hier? En door middel van zijn prediking ? O, ware 't slechts één!
Heel die groote kamer liep hier steeds vol: welk een wonder Gods! Zoo de Heere ook eens die tweede kamer bovendien vulde! De, Heere kón het toch! En — de harten raken was toch alleen Zijn werk! Maar hij, Cats, die het woord slechts tot de ooren en tot het verstand kon brengen, zou toch met alle van God gewilde middelen het Evangelie aangenaam maken voor de menschen, want het geloof was toch uit het gehoor. Ook daarin geleek Cats op Wenzel, dat hij veel te worstelen had met menschenvrees, doch doorgaans was hij door Gods genade overwinnaar en toonde soms meer dan gewonen moed. Zelf voelde hij echter steeds, hoeveel hij bij anderen in gelijken arbeid achter stond en dat maakte hem
162



ootmoedig, en deed hem raad en steun zoeken bij de Vlaamsche broeders en zusters van de Gemeente, en wel allereerst bij vrouw Colombe, die in den laatsten tijd heel wat op den achtergrond was geraakt. Niet alleen Cats vond de werkvrouw een juweel van een geloovige, maar ook zijn vrouw koos haar terstond als vriendin, en wel als de intiemste.
Eén avondje vast in de week kwamen Cats en zijn vrouw er een kopje koffie of thee drinken, en één dag vast in de week kwam de vrouw bij meneere en madam Cats middagmalen. De vrouw leefde weer geheel op en scheen nog eens te verjongen. Want op nieuw werd haar schamele woning zoo niet hét, dan toch een voornaam middelpunt van een deel der gemeente, namelijk de menschen uit den minderen werkmansstand, om niet te spreken van armen. Want er kwamen nu langzamerhand ook meer en meer menschen van burgerlijk aanzien aan de gemeente, Farao's, die Jozef niet hadden gekend, menschen, die vrouw Colombe niet anders kenden dan als een oude werkvrouw, die altijd in de kerk kwam.
De minderen kwamen met die meerderen niet in aanraking. En Kwadraat had die meerderen naar voren getrokken, en zonder dat het zoo bedoeld werd, geraakten de armen vanzelf in 't achterste gelid, en de oude werkvrouw kende dan zelf wel haar plaats geheel achteraan.
Maar nu in eens kreeg ze de plaats der eere in de predikantswoning: ze liep er uit en in, alsof ze er woonde. En Cats en zijn vrouw liepen bij haar uit-en-in, alsof ze haar kinderen waren. En soms was daar dan de heele kamer vol en werd er gebeden, gezongen en uit de Schrift gelezen, alsof 't daar, evenals vroeger, nog kerk was. Daar kwam ook dikwijls een man, dié scharenslijper was van zijn beroep, en in vuur en liefde voor 't Evangelie de evenknie van
163



vrouw Colombe was. Maar in al 't andere was hij geheel haar tegenovergestelde. Begaald met buitengewoon veel natuurlijk verstand, doch ongeletterd, kon hij soms wonderbaarlijk doorslaan. Daar hij echter zijn redeneeringen met de geestigste zetten doorspekte, werd nooit iemand moede, om naar hem te luisteren. Men kon hem wel weerleggen, maar hij gaf zich nooit gewonnen, tenzij men hem uit de Schrift duidelijk maakte, dat hij 't mis had.
Alleen als vrouw Colombe met haar nuchter warm betoog, zoo zoet Vlaamsch, hem overtuigde, gaf hij 't op, soms met de woorden: „Abraham is de vader der geloovigen en vrouwe Colombe is de moedere der geloovigen. 't Heilig Schrift heeft altijden gelijk en vrouwe Colombe heeft ook altijden gelijk!"
De scharenslijper en Miel waren echte spitsbroeders. De beide kerels bewonderden elkander als de grootste genieën in 't klappen, of, zooals de slijper Miel noemde: 'nen artiest in 't klappen. Miel kwam hoogstens een paar maal in 't jaar thuis. Doch hij was niet aan wal, of de slijper wist het, ving hem op, maakte afspraak met hem en — liep naar meneere Cats.
„Meneere! Miel Colombe is t'avend bij zijn moedere nu: je moet komen! En madam ook! Ge gaat dan weer entwat hooren, wei!"
Natuurlijk was meneere op zijn post, want ook hij en Miel hielden veel van elkaar. En meneere wist dan niet, wie hij 't meest moest bewonderen : den verteller of den luisteraar in zijn slijpersbuis, want zulk luisteren was ook geniaal. En had dan moeder Colombe zien stralen van geluk! Ze wist wel, dat meneere 't laatste woord kreeg en dan met Miel sprak over zijn onverklaarbare houding tegenover de kerk. Zij deed dat ook wel en vermaande hem immer, maar ze hoopte, dat meneere's woorden dieper zouden gaan. Doch Miel was altijd dezelfde:
164



het diepst van zijn hart hield hij gesloten, dat er niemand een blik in kon werpen. In alles was hij een voorbeeldig mensch, een zeer aangenaam mensch, doch hij hield zich buiten de kerk.
Cats vroeg eens aan den slijper, hoe hij over Miel dacht.
„A wa, meneere! Miel is den besten Christene mensche van allegare; maar d'r zit entwat tusschen hem en zijn wijf: 'k peizen ik, dat hij entwat gezworen heeft. Algelijk zou 't schande zijn ') van den Heere, als Hij Miel niet en beminde!"
Cats vroeg hem ook eens zijn oordeel over Thilde, die ze beiden nu en dan bij moeder Colombe aantroffen. Na eenig beraad zei hij:
„Luistert, meneere! 't Is maar van noode, dat den Heere Charl Verlingen bekeert: hij en Thilde komen dan getweeën aan de kerke."
Ja, dat geloofden Cats en moeder Colombe ook wel. Maar 't was een schrale troost, want Thilde's oudste dochter had al weer verkeering met een zeer net jongmensch, dat even halfbakken Roomsch was als Charles Verlingen, die alleen de kerk maar noodig achtte, als er getrouwd of gedoopt moest worden.
Baaf en madam Biliaard brachten ook nu en dan een avondbezoek bij vrouw Colombe, doch dan kwam er nooit iemand anders binnen: de vrouw had dan belet.
't Was een donkere najaarsavond.
Reeds tweemaal was er aan de predikantswoning gebeld, doch het dienstmeisje liep beide keeren te vergeefs naar de deur ; er was niemand. Toen er terstond
') In den mond van den slijper klonk dit niet oneerbiedig. Hij •gebruikte dezelfde woorden om de menschen te vertroosten, ,,'t Zou schande zijn van den Heere, als Hij u niet en hielp." Hij bedoelde: 't is ondenkbaar, dat de Heere, Die zoo oneindig groot is in liefde en genade, Miel niet voor den Zijne zou honden,
165



daarna weer werd gebeld, ging uats zen naar beneden, opende heel stil de deur, doch niemand ziende, sloeg hij de hand even langs de bel, en voelde dan een touw om zijn pols. Zoo vlug hij kon, haalde hij het touw naar binnen en maakte 't los van de bel. Dan hoorde hij op eenigen afstand vloeken om het verloren gegane touw, dat zeer lang was en dik genoeg om voor drooglijn te dienen.
Cats was zeer verontwaardigd, want hoe licht hadden menschen tegen 't touw kunnen loopen en aan een ongeluk komen. Of was 't misschien juist te doen geweest om degenen, die de Bijbellezing zouden bezoeken ? De man was zenuwachtig, en begrijpend, - dat de knapen het er niet bij zouden laten, posteerde hij zich achter de deur, om terstond bij de hand te zijn.
Stil! daar naderde iemand sluipend, voetje voor voetje: er zou zeker een nieuw touw aan de bel gebonden worden! St! reeds bewoog de bel! Gauw de deur geopend, de armen naar den misdadiger uitgestrekt — — —
„Maar meneere doch!"
Meneere had vrouw Colombe bij de lurven !
't Goeie mensch wist niet, wat ze van zulk een ontvangst hier moest denken
.,En meneere, wat zie je gij wit! Scheelt er entwatte?"
Hij was zelf van dien zonderlingen aanpak geschrokken, doch kon nu al weer lachen, en haar vertellen, wat er gebeurd was.
„Meneere! — zei ze — zwijgt er van: ze zouden met u lachen!"
De lieve oude guit! Toen de Bijbellezing was afgeloopen, en allen gereed stonden om heen te gaan, hief ze de hand op
„Horkt 'n keer naar mij!"
.166



Allen kwamen om haar heen.
,,'t Is wel 'nen schoone kerke hiere, en 'nen schoonen predikant — — —"
Haar glimlach en vooral haar guitige oogen verrieden haar.
,,— — —'k Komen ik hiere van den avend aan de deure, stille en devoot om naar de Bijbellezinge te gaan, 'k trekken aan de schel, en al med een 'k worde vaste gepakt lijk 'nen dief! — Hiere, van onzen predikant! 'k Vragen ik aan allegare, of datte schoone manieren zijn."
De aangeklaagde lachte en gaf uitleg van 't geval, waarna dan algemeen even gelachen werd. Maar dan trad Louis naar voren.
,,A sa! 't is dan hiere gebeurd! 'kke kome van den avend meneere Desmet tegen, den bierbrouwer, sn hij hadde zijn neusdoek voor zijn ooge, en 'k zegge : a wa, meneere, en scheelt er entwatte ? — Ba ja 't, zegt 'n, de doeneriks hebben entwaar 'nen koorde gespannen en 'k ben er met mijnen kop tegen geloopen."
Louis wilde 't aangegeven hebben bij de politie, doch de slijper zei, dat „de sloebers" dan morgenavond twee touwen aan de bel zouden binden.
„Doet of je van nieten weet! Ze zouden nog gaan zeggen, dat de Evanzjelisten ') zelf koorden aan heur huizen binden, om de menschen aan 'nen rampe te doen komen!"
,,Ba ja! — stemde vrouw Comlombe toe — laat zeere loopen! 't Is maar, dat meneere d'r niet van zwijgen en kan!"
Zij schudde met den vinger naar meneere, gaf lem een hand, en dan volgden allen haar voorbeeld 2n gingen heen.
') Evangelischen.
167



XXIV
Vrouw Colombe werd ziek, zoodat ze in huis moest blijven; ze werd zoo ziek, dat ze 't bed niet meer uit kon. Dan moest er dag en nacht bij haar gewaakt worden, en veel meer dan noodig waren, boden zich van de gemeente aan, om haar dien dienst te bewijzen. Elk was in de weer, om de geliefde vrouw bij te staan, en madam Cats zorgde dat alles goed en geregeld ging. De vrouw was al vrij oud, en 't leek, dat ze de ziekte niet meer zou te boven komen, doch van de gemeente ging een gedurig gebed op tot den Heere, dat de lieve vrouw nog herstellen mocht. Ze geraakte dan geheel buiten kennis, en 't scheen wel, dat ze haar laatste woord, waaruit haar kinderlijk toevertrouwen aan haar Heiland zoo heerlijk bleek, had gesproken, en niet meer tot de haren zou wederkeeren. Doch de bidders hielden aan, en vrouw Colombe herstelde. Zij herstelde zóó volkomen, dat ze weer haar dienst in 't hotel wilde waarnemen. De vriendinnen en vrienden echter namen op zich, om tot haar dood voor haar te zorgen, indien ze er genoegen mee nam, om niet meer uit werken te gaan. Doch daarvan wilde ze in de verste verte niet weten: werken was haar lust en leven, en zoo lang ze werkte, verdiende ze, en als ze verdiende, kon ze blijven bijdragen voor de kerk. 't Leven was toch maar leven, zoolang een mensch zijn werk had, zijn bestemming.
Er hielp niets aan : vrouw Colombe, eenmaal geheel hersteld, ging weer geregeld naar 't hotel, waar ze met blijdschap werd ontvangen.
In de kerk was het aantal hoorders steeds toegenomen en af en toe waren er die belijdenis des geloofs aflegden: de gemeente groeide voortdurend.
168



Eerst had men de deuren der suite geopend, om ook in de andere kamer de menschen een goede plaats te kunnen verschaffen, doch spoedig werd het noodig, om heel den tusschenmuur uit te breken, en toen men zoo de ruimte had verdubbeld, liep het gewoonlijk nog vol.
Niemand was daarover "zoo hartelijk verheugd als de oude werkvrouw. Wat had de Heere nog bij haar leven hier groote daden verricht! Want niet alleen waren er van haar jongere Vlaamsche kennissen van hier reeds uitgegaan, om in andere Vlaamsche steden het Evangelie aan de Roomschen te brengen, en één er van was reeds voorganger eener gemeente van bekeerde Roomschen, maar de Heere had in den laatsten tijd aan de gemeente toegedaan, waaronder van meer dan één krachtige hulp en steun mocht verwacht worden.
't Was de vrouw soms al te groot. Want het was, of de groei en bloei der gemeente een weldaad was, persoonlijk haar bewezen. Die gemeente was de hare, haar groote schat, die de hare zou blijven, ook als ze haar armelijk stoffelijk bezit moest achterlaten.
Haar gebeden had de Heere verhoord, haar wenschen vervuld, haar hoop verwezenlijkt. Welk een trouwe, machtige, genadige God had de Heere zich betoond jegens haar, een arme, in 't bijgeloof verdoolde werkvrouw! Meer dan een koninkrijk had Hij haar gegeven ; meer dan al de schatten der aarde. Sara en Rachab, Anna, de profetesse en Maria, de moeder des Heerent zou ze eens de hand drukken als een gelijkbegenadigde!
Zeker, ze had al heel wat afval ook gezien. Maar ze wist uit de Schrift, dat de ergernissen noodzakelijk waren, opdat daardoor de oprechten zouden openbaar worden,
169



Nu weer was 't met Sarei te doen. Cats bezocht liem in zijn huis, omdat hij in de kerk niet meer kwam. Doch nauwelijks was hij binnen en sprak hij Sarei over diens verachtering, of de vrouw begon :e schelden tegen haar man en kwaad van hem te spreken tot Cats, zooals deze 't nog nooit had gehoord. Een opeenstapeling van zóóveel verwijten, beleedi;>ende, kwetsende woorden uit één en denzelfden mond in zulk een kort oogenblik, zou hij tot nu voor anmogelijk hebben gehouden. Hij ontroerde er van En Sarei zei niets terug: dat trof hem nog meer. Want zoo Sarei een bijl had gegrepen en zijn vrouw met één slag het hoofd afgehakt, zou hij dit natuur lijk hebben gevonden. Maar de goeie man zat het maar stil aan te hooren, en toen hij eindelijk gelegenheid kreeg, om er een woord tusschen te voegen, ;ei hij tot zijn verbouwereerden bezoeker:
„Meneere! gij hoort het nu zelf!"
Cats ging spoedig heen, en toen hij 's avonds met senige broeders iets te bespreken had, zei hij:
„Laten we den Heere bidden voor Sarei, en Hem danken voor de vrouw, die Hij elk van ons heeft Ejegeven. Als ik zulk een vrouw moest hebben, ik geloof, dat ik ophield, mensch te zijn."
Ook met vrouw Colombe sprak hij er over.
„Vrouw Colombe, nu heb ik gehoord, hoe een vrouw van een man een duivel kan maken. En nu is 't mij 't grootste wonder, dat Sarei is, die hij is. Dat hij geen moordenaar of dronkaard is, kan ik mij niet anders verklaren dan doorzijn geloof. Die arme. arme man! Wat een hel op aarde!"
De oude vrouw kwam dicht naar hem toe.
„Meneere, dat doet mij goed, dat j' alzóó over Sarei klapt. Hij is hij den braafsten vent van de wereld. En ik gelooven ik, dat hij met zijn herte aan 't Evangelie houdt. Maar wat ga je doen, als je zulken wijf hebt!"
170



„Ken je die vrouw?
Zeker kende ze haar al lang. Ze was nooit jegens haar man zachtzinnig geweest, al kon ze zich o, zoo vleierig en vroom bij anderen voordoen. Maar ze was zoo dom-Roomsch, en dat Sarei nu het Evangelisch geloof had aangenomen, was voor haar het grootst denkbare kwaad. Ware hij een luilap, een doorbrenger, een dronkaard, ja de slechtste mensch van de wereld geworden, dat had ze beter verdragen dan dat hij de H. Kerk had verlaten. Nu kon geen enkel woord, hem toegeslingerd, kwetsend en pijnend genoeg zijn.
„Zouden we niet wat ten goede voor Sarei kunnen doen, vrouw Colombe?"
,,'k Ga daarop peizen, meneere! en 'k ga 't dan probieren. Kwesje ga 'k zelf naar 't wijf gaan."
Nog dezelfde- week ging ze naar Sareis woning, waar ze de vrouw alleen thuis vond,
„Adéle, 'k zou ik geerne weten, wat voor kwaad Sarei uitsteekt."
„A sa, Liza, 't is daarvoor dat gij toe mij komt! Hadde naar Max en Flippe gegaan, ze zouden 't u schoonder uiteen kunnen doene als 'k ik!"
„Eh la la, Max en Flippe, 't zijn dat uw vrienden ! Max, die weggeschupt is, daarvan hij 'nen dief is, en Flippe, die gelijk weggeschupt is, daarvan hij óók 'nen dief is. 'k Hadden ik gepeisd, dat 'ne brave vrouwe geen goê vrienden en kost zijn met dieven en lasteraren — — —"
„Lasteraren? — En gij zegt datte van Max en Flippe, gij, Liza?"
„Max heeft den pastor van uw parochie schande leus geblamiert, en Flippe heeft hem daarin bijgestaan. En 't is Sarei, die 't heur heeft ontstreên !"
„Sarei? Sarei? Zwijgt van -Sarei, gij! Zwijgt van de beesten, die heur geloove afgaan !"
171



Vrouw Colombe deed, of ze iets heel vreemds hoorde.
„Wat zeg je gij, Adéle? Wat klapje gij van geloove? 't Geloove van Max, 't geloove van Flippe? 't Geloove van dieven, droenkaards, en vuilaards ? Wat naamje gij geloove? Sarei was altijden 'nen braven vent; is hij nu 'nen droenkaard?"
„Neen hij!''
„Vloekt hij ?"
„Neen hij !"
„Draagt hij niet al zijn verdienst af?" „Ja hij!"
„Scheldt hij u, lijk gij hem scheldt?"
„Dat 'n 't dede, 'k hadde 't liever!"
Terwijl 't mensch dit zeide, balde ze haar vuisten, alsof ze naar een gevecht verlangde.
„A sa, nu verstaan ik u: nu wete 'k, wat gij te kort hebt. Luistert! ik ga u goê aviesgeven."
't Wijf hoorde vreemd op.
„Luistert, Adéle! 'k ga subiet naar Sarei gaan en 'k ga zeggen, dat als hij thuis komt en zijn vrouwe scheldt, hij moet weere schelden, en hij moet 'nen stok nemen en z'n vrouwe tegen d'r mule slaan, dat heur de tanden in de kele vliegen Maar z'n verdienst en moet hij niet afgeven: 't is beterder dat hij doet lijk ander mans en dreupels drinkt en pintjes pakt. Zijn vrouwe kan uit werken gaan lijk ik, en voor heur eigen zorgen — — —"
„A la toe, Liza, zijt gij zot danne?"
„Ba neen 'k. 't Zijn ander wijvers, die zot zijn. 'k Ga u willen geven dat, hetgeen je zoekt."
„Ba ja 't, 't zouden wel schoone manieren zijn, en Christlijk, van alzoo te doene!"
„Christlijk ? Adéle, luistert! Sarei is nu 'nen Christen, en daarvan en kan hij niet vloeken en schelden en vechten, en daarvan hij 'nen Christen is, hij en is
172



geen droenkaard en geenen dief. Maar k ga fflet
hem klappen en 'k zeggen hem, dat hij herkeert toe 't Roomsch Katholiek religie: hij kan dan doene lijk ander mans en lijk Max en Flippe, hij kan dan schelden en vloeken en tieren lijk gij. G' hebt dan uw goeste (') en kunt content zijn. Sa, 'k ga maken, dat hij weere Roomsch wordt, 'k ga gaan, subiet! Adéle, den goeden dag!"
Vrouw Colombe stond haastig op en ging heen, doch Adéle hield haar tegen.
„Maar Liza, zijt ge zot danne!"
„Ba neen 'k; peisje, dat ik Sarei niet en zou kunnen weer Roomsch doen worden? Zoo Roomsch lijk gij! Wil je 't zien, dat hij van dage nog zat (2) thuis komt, en met 'nen stok, om alles hier kort en kleine te slaan ? Peisje dat ik 't niet en zou kunnen ? A wah! door wien is Sarei bij meneere Petersen gekomen? Sa, wil je 'm daar vandage nog zien buiten vliegen? Ha, ha, ha! 'k en zou ik dat niet kunnen? Adéle, 'k doe al dat je geerne hebt. Zoo, 'k ga nu subiet naar Sarei, omdat je nog 'nen oude kennisse van mij zijt Zoo, den goeden dag!"
Sareis vrouw was nu geheel verlegen ; ze bleef voor de deur staan.
„Liza! g'en meugt niet gaan naar Sarei; 'k en willen ik dat niet. Zijt ge zot, danne? G' en meugt niet! Zegt, dat je 't niet en doet!"
Vrouw Colombe begon te glimlachen.
„A wel, Adéle, als je 't niet en wilt, 'k en ga 't niet doene; maar 'k peisde, dat je 't geerne hadde. Zoo, 'k en doe 't niet. Maar algelijk, 'k weten ik entwat, dat je kunt doen, daarmee Sarei weer aan je kerke komt. Luistert! als hij thuis komt, je moet schelden en tieren lijk 'ne zottinne, lijk je nog
') Lust. 2) Dronken.
173



nooit en gedaan hebt, en je moet hem nog veel meer plagen als je doet. Ge zult het zien, dat hij dan wel 'nen droenkaard en vechter wordt, en 't is dan, dat je 'm wel weer bij 't Roomsch Katholiek religie krijgt! 't Is dat mijn avies."
Nu was Adéle gerust, en liet de bezoekster vriendelijk uit.
Sarei had zich nog nooit over zijn vrouw bij iemand beklaagd, zelfs bij vrouw Colombe niet. Zijn vrouw echter stond bekend als een eerste haak. Toch was 't nu maar door den voorganger, Cats, openbaar geworden, wat de arme Sarei te lijden had. Daarom was men te meer blijde, dat hij den volgenden Zondag, 's morgens en 's avonds, weer in de kerk was,
Eenigen tijd daarna klampte hem vrouw Colombe op straat aan.
,,Sarei! hoe maakt het Adéle nu?"
Nu ? Daar zat wat achter! Liza had hem daarnaar nooit gevraagd.
,,Ha! 't is gij, Liza, die met mijn vrouwe geklapt hebt!"
,Ja 'k! Hadde ze 't niet gezeid? En hoe is 't nu?"
,,Sa, Liza, 'k en versta d'r mij niet aan; z' is vriendlijk, en z' heeft zelf gezeid, dat 'k naar 't kerksje moest gaan."
Vrouw Colombe lachte:
,,Ze vreest, dat je weer Roomsch gaat worden!" XXV.
Bavo Biliaard had al eenige kinderen.
Met de scheepmakerij ging het, boven ieders ver wachting, best. 't Was een drukke, soliede zaak, die een veel beteren naam had dan de werf van den ouden Biliaard, waar een zoon nu heer en meester was. Baaf zelf was op zijn werf de eerste en voor-
174



naamste werkman. Want werkman was hij op-end-op: er zat in 't geheel geen heer in. Ook in de kerk was hij één der eersten om mee te werken, hoewel hij zich overigens op den achtergrond hield.
Maar hij scheen niet sterk van inborst te zijn en had nu en dan den dokter noodig, al bleef hij daarom doorwerken. Doch 't werd van maand tot maand erger, zoodat hij eindelijk al soms de kamer moest houden. Hij geloofde, dat hij sterk was en spoedig weer zou herstellen, doch zijn kwaal verergerde gaandeweg, en hij kwam dan in 't geheel niet meer buiten.
Cats, die hem geregeld bezocht, trof hem nu aan in zeer sombere stemming. Ze spraken over sterven, want beiden wisten, dat het daar snel naar toeging.
„Ziet, meneere! 'k zou geerne blijde zijn, omdat ik moete sterven, maar 'k en ben niet blijde."
„Zou je vreezen, dat het niet goed staat tusschen den Heere en u?"
„Ba neen 'k! 't En is datte niet. 'k Ben ik denzelfden van altijden, van 't hoofd toe de voeten 'nen zondaar, en den Heere is ook altijden dezelfde in liefde en genade, 'k Hebbe mij aan Hem toebetrouwd in mijn leven, en 'k betrouwe mij aan Hem toe in 't sterven, 'k Ben ik de Zijne, en Hij de mijne: Hij is gestorven voor mij en Hij leeft voor mij. Neen, 'k en vreeze niet, maar 'k hadde altijden gepeisd, dat ik blijde zou zijn, als 'k moeste sterven. En 'k en ben nu niet blijde; 'k ben triestig."
„Zou je graag nog wat willen leven?"
„Ja 'k, meneere! De werf en 't werk houden mij vaste, en 'k hadde zoo geerne, dat ik dat koste loslaten, en meer verlangde om bij den Heere te zijn."
Cats glimlachte.
„Lieve broeder, alles komt op zijn tijd, op 's Heeren tijd. Al zijn alle zeilen geheschen, daarmee steekt
175



het schip nog niet van wal. De kapitein moet eerst bevel geven, om de touwen los te maken. Gij zoudt nó al uw touwen losgemaakt willen hebben.*' Nu glimlachte ook de zieke.
,,'k Peize, dat ik te vele haast hebbe. 'k Moete wachten op den hemelschen Kapting. Ja 't, ja 't! 'k zien hetl d'r is nog hiere en dare entwat te doenë aan 't schip: 't en kan nog niet varen. De matrozen en weten datte niet, maar de Kapting weet het. t Gaat goed komen; ik ben des Heeren. '
De predikant sprak nog denzelfden dag met vrouw Golombe over Baaf en zij beloofde, morgen hem te bezoeken. Zij en de slijper woonden nu naast elkander, en hij liep vast eiken dag even bij haar in, want hij ging met haar om als een oudere zuster.
Nu dezen avond kwam hij even bij haar inkijken en ze vertelde hem van Cats' bezoek bij Baaf.
,,Ah wa, moedere Colombe, 'k zou zoo geerne 'nen letje met meneere Biliaard klappen !"
,,Jonk, gaat er naar toe! Meneere Biliaard gaat blijde zijn, als hij u ziet; en madam ook!"
Maar voor hem was 't wet, dat iemand niet ongevraagd — tenzij uit nood — zijn meerdere in maatschappelijken stand mocht bezoeken.
,,'k En zou niet geerne, moedere Colombe! Peisje tanne, meneere en madam Biliaard zijn stijf treflijke minschen, en 'k ben 'k ik maar 'nen schamelen vent van bachten de slijperskarre. 'k En zou niet weten, wat zeggen, moeste de maarte aan de deure vragen: ah wa, slijper, wat kom je gij doene? — 't En betaamt niet, dat de armen naar de rijken gaan. Ze zoün peizen: ah wa! watte wilt dienen sloeber hiere, en 'k zou rap buiten gesteken zijn — — —"
„A la toe, wat klapje gij! Meneere en madam Biliaard zouden alzoo met u niet doene, en met
176



geen een. Gaat er vrank naar toe! 'k zeggen ik u, dat ze stijf blijde gaan zijn."
,,'k En doe; 'k en durve niet. 'k Durven ik gaan in 't vuilste kot. Sa, 'k zou durven gaan in 'nen moordenaarskot, maar naar de rijken en durven ik niet, 't en ware, dat ik er ginge om werk. — En 'k zou doch zoo geerne nog met meneere Biliaard klappen aleer dat 'n stierve. Ziet, vrouwe Colombe! 'k en hebben ik van al mijn leven nog niet en geklapt met 'nen geloovige, die weet, dat 'n rap gaat sterven, 'k Zou willen 'nen waar Christene mensche zien op z'n doöbedde. 't Is datte!"
De vrouw verstond hem, en even overlegde ze.
„Luistert! 'k gaan ik morgen gaan naar meneere Biliaard, en gij gaat dan met mij meegaan; wij gaan getweeën."
Wat glansde nu zijn oog! Want dat was voor hem allang de eenige kans, dat vrouw Colombe hem mee vroeg. Toch had hij haar dit niet durven vragen, omdat hij de mogelijkheid veronderstelde, dat zij liever alleen ging. Nu had ze 't hem zelf gevraagd.
,,'k Ga meegaan, vrouw Colombe! Wanneer ga Je gÜ?"
„Morgen na den noene of t' avond: 'k ga 't u dan zeggen!"
„Ga 'k m'n Zondagsche kleers moeten aan doen ?"
„Ba neen g'! Gaat, zooals je zijt! Entwien, die op sterven ligt, en kijkt naar geen kleers.''
Den anderen dag gingen ze samen. De vrouw belde aan.
,,'k Duike mij bachten u, dat de maarte mij niet en ziet."
Dat was hem 't ergste, dat de meid, die Roomsch was, hem zou vragen, wat hij daar kwam doen.
177



Er werd open gedaan. De vrouw vroeg, of er geen belet was, wipte naar binnen, en de slijper volgde haar, als een kind zijn moeder. Zelfs bij 't bed van den zieke hield hij zich achter de vrouw, die hier thuis was als in haar eigen woning, en met haar vriendelijken lach haar Baaf toesprak.
,,A wel, mijnen jongen! en hoe gaat het? We hebben wij al vele deur gemaakt, gij en ik. k Was ik altijden den oudsten en nu zijt gij den oudsten: gij zijt gij rijpe en den Hovenier gaat u van den boorn plukken, 'k Moeten ik nog blijven in koude en hitte, tot ik ook rijp zij."
De zieke glimlachte weer.
,Moedere Colombe, geloof je gij, dat ik rijpe zij !" ,,A wa, den Hovenier en plukt nieten, oftewel 't is rijpe. En 't is voor Hem alleene te doene om rijpe te zijn. Peisje gij tanne, dat de zonne ons van noode heeft? Maar wij hebben wij de zonne van noode. Newaar, mijn jongen?"
,,Ja 't, moedere Colombe, en algelijk, 'k zou geerne nog 'nen letje leven!"
,,A wel, de steele en laat niet los, aleer de vrucht rijpe is. Al dat leeft, 't trekt naar de zonne, maar als 't rijpe is, 't en wil van de zonne niet meer weten: 't is dan voor den Hovenier. En heel 't leven van 'nen geloovigen is maar daarvoor, dat hij rijpe wordt voor de eeuwigheid Maar we moên 't wel beletten, dat 't 'ne groote genade is, dat nog geerne willen leven als we doch moéten leven, 't Leven zou anders te zware zijn!"
„Ja 't! 't zou te zware zijn: 'k wete dat!"
Biliaard wilde den slijper wel eens over leven en sterven hooren, en vroeg hem, hoe hij 't zou vinden, als hij wist, -te moeten sterven.
De slijper lachte als een gelukkig kind en zei:
,,'k Geloove 'k ik, dat ik altijden zou kunnen blijde
178



sterven. Maar 'k en weten het niet: 'k hebben ik van al mijn leven nieten gemankierd en van geenen rampe geweten; zoo, de dood en is nog niet dichte bij mij geweest, en 'k en hebben hem nog niet in zijn wezen ') kunnen kijken. Maar als de Heere zegde: slijper, gij moet nu sterven! — 'k zou zeggen : 't is wél, Heere! 't is heelegansch wél om Christus wille: sa, 'k ben hier! — — —"
Even wreef hij met de hand om zijn kin, en daaraan wist men, dat hij nog niet uitgepraat was, maar om een vergelijking zocht.
,,— — Maar algelijk, 'k en ga nog niet sterven; deze weke niet en de naaste weke ook niet — —*'
Vrouw Colombe vond dit een kras zeggen.
,,A la toe! G' en weet datte niet!"
,.'k Doe, vrouwe Colombe, 'k doe."
Hij zei dit met zeer ernstig gebaar. Zij vroeg, hoe hij dat wist.
,,A wel, luistert! 'k Hebbe gisteren mijn karre schoone geschilderd, zoo schoone, als je van al j'n leven niet en hebt gezien. Ziet. meneere Biliaard, 't is 'nen pleisier van d'r naar te kijken, 't Is den Heere, die mij dat pleisier jeunt 2): Hij en zou mij niet de karre zoo schoone hebbe doen schilderen, ware 't, dat ik nu of te naaste weke moeste sterven. Maar danne, als 'k mijnen buik vol gekeken hebbe aan 't schoon van de karre, meuglijk, dat Hij zegt: 't Is nu wél: gij moet gij nu thuis komen. En 't ts dan wél: 'k ga blijde naar huis gaan."
Hij wreef weer zijn kin.
„Luistert! — — —"
Hij wreef opnieuw; 't was dus gewichtig, in elk geval voor hem zelf.
') Aangezicht 2) Gunt.
179



„Luistert! 'nen keer 'k zou met het convooi ') naar m'n moeder gaan, maar 'k was veel te vroege aan de statie, 'k Wachtte en wachtte en 'k hadde verdriet, daarvan het zoo lange duurde, 'k En was niet gewend van met het convooi te gaan, en 'k en wist van geen tijd. 'k Peisde dan, van te gaan loopen, want 'k wilde me liever dood loopen als dood wachten. Maar ziet, d'r kwam dan aan de statie 'ne karre met allegaar kooien, en schoone veugels d'r in, en ze schuifelden 2), en waren geestig, en ze deên kunsten, awel, 'k en hadde 't van al mijn leven zóó niet gezien. En 'k hadde daarin mijnen behagen, a wel, 'k hadde willen den heelen dag bij de veugeltjes blijven staan en 'k .en peisden op 't convooi niet meer. Maar al-med-een, daar komt den tring 3) en 'k moete nog zeere, zeere loopen om mee te kunnen — — —"
Hij wreef weer aan de kin.
,,Zoo, 'k peisde dan, wat het beste ware, dat je je dood wacht oftewel dat je nog zeere moet loopen, om mee te kunnen. Luistert! 'k houde dit voor de grootste jeunst 4) van den Heere, dat je geerne leeft, als je leven moet, en geerne sterft, als je sterven moet. En in 't Heilige Schrift staat: Dat we leven, oftewel dat we sterven, wij zijn 't eigendom van den Heere. Newaar, vrouw Colombe? 't staat datte in 't Heilige Schrift!"
,Ja 't, zoo entwat! En den Heere bemint Zijn volk en bewaart het als "t appeltje van Zijn ooge Newaar, Baaf?"
„Ja Hij, moedere Colombe! 'k wete dat. Ik be-
danke u getweeën voor uw goê woorden, 'k En ga
niet meer triestig zijn. 'k Wete nu, dat het wél is."
') Spoortrein.
2) Floten.
s) Trein.
4) Gunst.
180



XXVI
Boven aller verwachting knapte Biliaard weer heel wat op. Hij zelf meende zóó goed te herstellen, dat hij binnen kort weer naar de werf zou kunnen gaan. Doch daar kwam niets van; hij viel snel terug, en werd zóó erg, als hij nog niet was geweest. Nu zou 't zeker sterven worden!
Nu ook zag hij, voelde hij de touwen losgemaakt; over de werf en 't werk dacht hij niet meer, en was blijde, spoedig ontbonden en bij Christus te zullen zijn.
Nu toefde er sinds eenige weken een Hollander, Van Hoogenberg, in de stad. Allen van de gemeente kenden hem reeds, doordat hij 's morgens geregeld in de kerk kwam, en met de meesten al in druk gesprek was, geweest. Want praten kon hij, dat de Vlamingen er versteld van stonden. Eerst zagen ze hoog tot hem op, want hij had het immer over het groote aantal menschen, voor wie hij het middel tot hun bekeering had mogen zijn. Hij toonde ook, er geheel van overtuigd te zijn, dat God hem daartoe zeer buitengewone gaven had verleend en bij voorkeur hem gebruikte, om aan onbekeerden den eenigen weg tot zaligheid te wijzen.
Dat God hem hier op een zeer wonderlijke wijze in België had gebracht, was dan ook voornamelijk daartoe, dat hij de „arme stakkerds" hier, die waanden, dat ze iets van de Waarheid wisten, en durfden beweren, dat ze bekeerd waren, de oogen eens zou openen. Want hier was niemand bekeerd en niemand kende de Waarheid, 't Eenige, wat men hier kende, was wat „Bijbeltekstjes". Maar hij, Van Hoogenberg, zou hun eens aantoonen, wat een bekeerde moest kennen.
En werkelijk, wie van de jongeren naar Van Hoogenberg luisterden, die moesten eerlijk toegeven, dat
181



wat hij als eisch voor waarachtige bekeering stelde, hun zoo goed als geheel vreemd was. Gelukkig voor die jongeren, spraken ze met hun voorganger over wat voor hen een nieuwe leer was.
Cats, als Hollander, kende het type Hoogenberg zeer goed, en gaf den menschen den raad, zich in alles altijd te houden aan de Heilige Schrift, en noch van Hoogenberg noch van wien ook iets aan te nemen wat niet duidelijk in Gods Woord werd geleerd.
Doch met vrouw Colombe sprak hij lang en breed «ver Hoogenbergs richting: zij, als Vlaamsche, kon dan, beter dan hij-zelf, haar volkje tegen hem beschermen.
Deze Hoogenberg bezocht ook Bavo Biliaard, om hem in de „ware benauwdheid" te praten. En 't gelukïe hem zóó goed, dat de stervende al de blijdschap en vrijmoedigheid des geloofs verloor en nu plotseling zich zelf als een misleide voor de poort der eeuwigheid zag. Nu was er in 't geheel geen behoud meer voor hem, en 't werd hem zóó angstig, dat zijn vrouw om den voorganger riep. Cats echter ging niet zelf terstond, maar zond eerst vrouw Colombe, omdat hij wel wist, hoe goed die twee elkander verstonden.
Verontwaardigd over Van Hoogenberg begaf ze zich naar Biliaards woning en, binnengelaten, ging ze stil naar 't bed van den zieke. Hij had haar echter reeds opgemerkt, en eer zij iets vroeg, zei hij:
„Moedere Colombe! 'k ben ik benauwd, 'k En kan ik zóó niet sterven, 'k Hadde gepeisd, dat het wél ware, maar 't en is niet wel."
„A wa! Wien heeft er u dat gezeid?"
„Dienen Hollander. Hij heeft het mij uiteen gedaan, en 'k zie nu, dat ik veel te kort hebbe. En 'k en wete niet, hoe. daaraan geraken."
De zieke, zoo somber van uitzicht, schudde ver-
182



legen het hootd. De vrouw had medelijden met hem en vroeg:
,,A wel, mijn jongen, wat heb je gij te kort?'*
De zieke hief zijn rechterhand op en tastte daarmee rond, alsof hij iets zocht.
„Ziet, moedere Colombe! 'k en wete het niet. 'k En kan 't niet zeggen. Den Hollander is zoo stijf geleerd, en 'k en kost hem niet verstaan — — —"
„Klapten hij dan niet uit 't Heilige Schrift?"
,,Ba ja hij ! maar 'k en verstond het niet. 't Waren al zulke curieuse zegsels. En hij klapte lijk 'nen predikant en 'k was ik lijk 'nen kiend, dat nieten weet. 'k Hebbe pertang ') heel mijn leven 't Heilige Schrift gelezen, en dat 'k maar nu wete, dat ik nog alles te kort hebbe, en nog nieten wete !"
Dat was voor vrouw Colombe ook verdrietig, dat hij wel wist, dat hem zoowat alles ontbrak, en hij toch niet kon zeggen, wat. Zij zou dan maar door vragen er achter zien te komen.
„A wa, en weet je niet, wat je van noode hebt in léven en in sterven?"
„Ba ja 'k! 'k wete dat: Christus!"
„En heb je gij Christus, of en heb je gij Hem niet ? — Wien heb je liever gehad: Christus of u zelf? Christus of uw ouders? Christus of de wereld?''
't Gelaat van den zieke verhelderde.
„Christus! Jezus Christus alleen!" zei hij blijde
„En warevan was datte, dat je Hem beminde boven al?"
„Darevan Hij mij eerst heeft liefgehad, mijn zonden gedregen en verzoend heeft."
„En als je Christus hebt, wat heb je dan nog meere van noode?"
,,k' En wete naast Hem nieten, nieten — nieten."
') Pertinent.
183



„Zóó, j en hebt ook niet de berechtinge ,) met d' heilige olie van noode?' Hij keek vreemd op.
„A la toe, moedere Colombe, wat klapje gij ? 'k Zal ik gerust sterven buiten 't Roomsche Sacrament der stervenden, 'k En hebbe heel mijn leven nieten moeten hebben van al 't geen dat Roomsch is."
„En algelijk hadde je wel ooren voor de kwakzalverije van Hoogenbergen! 't Is ook 'nen soorte van Roomsch, mijn jongen, en 't strijdt tegen 't Heilige Schrift, lijk al, dat Roomsch is. 't Heilige Schrift zeit, dat, al ware 't, dat er 'nen engel uit den hemel kwame, en 'nen ander Evangelie leerde buiten 't geen de Heilige Schrift leert, j' en zou d'r niet naar meugen luisteren. En al dat je afbrengt van 't eenvoudig geloove in Christus, dat is uit den duivele "
Beiden zwegen een stonde, en daarna zei Biliaard: „Ja 't, 't was ook uit den duivele. 't Is den duivele, die je benauwd maakt, en triestig; maar 't is den Heere, die vrede geeft en blijdschap door zijn Heiligen Geest."
,,Ja 't. jonge! 't Is maar alleene 't Heilige Schrift, dat we moeten hebben, voor de Waarheid te kennen en den Heiligen Geest, voor de Waarheid te verstaan-, en Christus, om in de Waarheid te leven en te wandelen. En ziet, Baaf! — ware 't, dat je nog alles te kort hadde voor de groote reize en ware 't, dat je dan nog alleene kost bidden met heel uw herte: Och Heere, neem mij in genade aan om Christus wille! — Hij zou je nog verhooren, lijk Hij den boetveerdigen moordenare verhoord heeft "
„Ja Hij ! Ja Hij! 't Is juist alzóó! Geenen mensch kan 't meten of jeggen, hoe groot Zijn genade en barmhertigheid is. 't En is niet zeggelijk! Kost ') Bediening.
184



je 't water van de zee meten en de bergen wagen'), j' en zoudt doch de liefde van Christus niet kunnen meten en wagen, 'k Wete dat! 'k Wete dat! Heere Jezus! 'k wete dat van lange, en 'k weten het nu nog!"
,,'k Weten 't ook van lange en van nu, mijn jongen! En newaar? We gaan't nog altijden beterder gaan weten!"
,Ja w'! ja w'! dare!"
Hij wees en blikte naar boven.
Vrouw Colombe schudde hartelijk zijn hand en ging heen. Madam Biliaard wachtte haar bij de kamerdeur en noodigde haar binnen Maar 't praten ging niet erg vlot, want vrouw Colombe was erg verontwaardigd over Van Hoogenberg, en had hem liefst ,,den Hollander" genoemd, doch ze vreesde, dat madam 't kwetsende daarvan zou voelen. Ze wist, dat madam Biliaard nog al aardig met ,,den Hollander" overweg kon, en zij — vrouw Colombe — hield den Hollander Van Hoogenberg voor een verleider, een vijand van de eenvoudige waarheid des Evangelies, hoe vroom hij ook mocht praten en gestikuleeren. Een- paar uur later liep Cats even bij Biliaard aan. De zieke knikte hem blijde toe.
,,Meneere stuurt eerst de maarte en dan komt 'n zelf."
„Was dat niet goed?"
„J' hebt het fijn geschaveeld, meneere! moeder Colombe heeft eerst het vergift uitgezogen, en gij gaat nu de wonde meesteren."
, Ja, ik begreep, dat zij scherper over Van Hoogenberg zou oordeelen dan ik, en dat was voor u beter."
„Gij zijt lijk mijn vrouwe, peizen ik; gij zijt gij Hollanders met mekare."
') Wegen.
185



,.Ja, ik ken dat soort menschen als Van Hoogenberg: in Holland loopt men hier en daar hen tegen 't lijf. Onder de Vlamingen vindt men dat soort menschen nog niet."
„Neen 't."
„Onder de Franschen zeker ook niet?" „Neen 't, meneere f"
„Ik vind het jammer, dat men deze lui onder de Protestanten rangschikt; zij zouden het best voor een afzonderlijke groep van de Roomsche kerk kunnen doorgaan. Doch we zullen hen maar aan hun plaats laten."
„Leest liever entwat uit het Heilige Schrift, meneere."
„Dat was mijn plan, broeder Biliaard."
De Bijbellezer zocht 2 Thim. 4 op en begon langzaam, duidelijk te lezen vers 6, 7 en 8.
Want ik word nu tot een drankoffer geofferd, en de tijd mijner ontbinding is aanstaande. Ik heb den goeden strijd gestreden, ik heb den loop geëindigd, ik heb het geloof behouden. Voorts is mij weggelegd de kroon der rechtvaardigheid, welke mij de Heere, de rechtvaardige Rechter, in dien dag geven zal, en niet alleen mij, maar ook allen, die Zijne verschijning liefgehad hebben.
„Wat denk je, lieve broeder, zou je dat Paulus kunnen nazeggen?"
„Ba ja 'k! 'k hebben alzoo gesproken toe Hoogenbergen, en 't was dan, dat hij begost mij te beklagen van 'k en weet niet watte; 'k en kan 't allegare niet zeggen, 'k Was 'nen dief, 'k hadde 't geloove gestolen en 'k was 'nen letterknecht — — a wah! meneere, wat is datte: 'nen letterknecht?"
„Wel, zóó noemen ze ieder, die de uitspraken der Schrift stelt tegenover de stellingen, die zij elkander napraten. Zij beroepen er zich op, door den Geest
186



geleld te worden; voorop stellen ze, dat wat zij leeren, de waarachtige waarheid is. De Heilige Schrift noemen ze de doode letter. Wie zich tegen hun stellingen op de Schrift beroept, noemen ze een letterknecht."
„Algelijk staat er zoo entwat in den Bijbel."
,.Ja, Paulus zegt, dat de letter doodt, dood maakt, maar de Geest maakt levend. Met letter bedoelt hij de wet, die God aan Israël gaf. Wie denkt, door 't onderhouden der wet, zalig te worden, die zal ondervinden, dat de wet alleen veroordeelen, dooden kan, omdat alle menschen overtreders der wet zijn. Maar de Geest maakt levend. Dezelfde Geest, die Christus uit de dooden heeft opgewekt, wekt ook de door de wet gedooden ten leven, wat in 't Evangelie de wedergeboorte wordt genoemd. En de levend gemaakten of wedergeborenen zoeken allen Christus en wenschen mèt Hem en vóór Hem te leven, en naar geen anderen regel dan naar den regel van Gods Woord. Want dat Woord Gods is de stem, de spraak des Heiligen Geestes. Het kan niet anders, of de Heilige Geest, die het hart bekeert en vernieuwt, drijft den bekeerde vanzelf naar het Woord, naar zijn eigen . spraak. Alles wat den mensch van dat Woord afleidt of er hem tegen opjaagt, is uit den booze. Wie dus van het Woord Gods zegt, dat het is de doode letter, die kan dat alleen zeggen door den invloed van den booze. De Heilige Geest leidt den mensch naar de Heilige Schrift en naar Christus; de booze geest leidt hem af van de Heilige Schrift en van Christus. Dat begrijp je wel, niet waar?"
,,En zou 'k niet? Als je 't Heilige Schrift niet en hadde, j' en zoudt nieten weten van Christus en van al 't geen den mensch om meest belangt. Maar die van Christus, lijk Hij heelegansch alleene ons zalig maakt, niet en willen weten, z' en doen maar
187



aardig met 't Heilige Schrift. Lijk of ze 't beterder weten als den Heiligen Geest, die in 't Schrift toe ons spreekt, 'k Verstaan ik'datte, en 'k verstaan ik nu, dat er Roomsche Roomschen zijn en Protestantsche Roomschen."
De ziekenbezoeker vreesde, dat het gesprek den zieke vermoeide, en toonde die vrees. Doch het bleek geheel anders te zijn.
,,A wa, meneere, dat gaat me ') alzóó. 't Is 'nen verzet voor mij. Klapt nog 'n letje. 'k En worden ik datte niet moe. 'k Zou willen den heelen dag uit 't Heilige Schrift klappen."
Cats maakte van de goede gelegenheid gebruik en begon weer.
„We waren nog niet klaar met de woorden van Paulus, die ik voorlas."
Hij las ze nog eens voor en vroeg:
,,Zou je Paulus die woorden kunnen nazeggen?"
,,Ja 'k, meneere! 'k hebben ik ook den strijd gestrêen, en 't geloove behouden En 'k hebbe Zijn verschijninge liefgehad."
„En nu heb je ook de kroon verdiend!"
„Dat en zegt Paulus niet, meneere ! Hij zegt, dat de Heere hem de kroon geven zal."
„Maar de Heere wordt hier toch opzettelijk de rechtvaardige Rechter genoemd. Paulus wil zeggen : de Heere is wel zoo rechtvaardig, om mij de kroon te geven. Als Hij het niet deed, zou Hij dus onrechtvaardig zijn!"
,,A wa, meneere! 't zou zeker onrechtveerdig zijn, als de Heere Paulus de krone niet en gave! Dat Christus door Zijn lijden en sterven verdiend heeft voor Zijn volk, 't is dat, hetgeen de Heere aan Zijn volk moet geven en zal geven, 't Is verdiend, zoo 't moet betaald: den Heere is rechtvaardig." ') Bevalt me.
188



zeggen heeft ? Hij zegt toch: ik heb den goede strijd gestreden, ik heb den loop geëindigd, ik he het geloof behouden."
De Bijbellezer vreesde, dat Biliaard hier zou va; raken.
,,'k Ga u dat zeggen, meneere! 'k Kenne i m'n eigen beterder als dat ik Paulus kenne, e ik ben doch gelijk met Paulus. Maar Paulus is groc en ik ben kleine; Paulus gaat al voren, en 'k loope ik heel bachten; Paulus is den meesten, en 'k be ik den minsten. Maar wij zijn gelijk, daarvan ik lij hij de verschijninge van Christus hebbe liefgehat 't Is dat, waarnaar we jagen: de verschijninge va Christus O, 'k zou willen vliegen naar Hem to< M'n herte guult naar Hem, Die mij eeuwig Goddt lijk bemint, en Dien ik eeuwig zal beminnen, 'k E kan niet peizen, dat Paulus meer dan 'k ik naar Her verlangde. Zóó we zijn gelijk, 'k Hebben ik ook de goeden strijd gestrêen, den loop geloopen en geloove behouden. — En ziet me, hoe ik dat peize 't Is Christus, die 't al verdiend heeft: de eeuwig zaligheid. Maar die zaligheid is aan 't ende van de: weg. 'k Zage dat, als 'k nog 'nen knape ware, e: Wenzel 't Evangelie preekte. Die zaligheid was verre verre aan 't ende van 't leven. Maar 't was d zaligheid voor mij, en alzóó was ze dichte bij j 1 zag ze, en 'k hadde ze j maar 'k moest ik noj strijden en loopen, aleer ik aan 't ende ware 'k Hadde den weg te gaan naar de zaligheid. Zoc ik moeste den rug keeren naar de wereld en naa mijn jonge maats en naar de Roomsche kerke ei naar mijn ouders en broers. En hadden ik 't nie gedaan, 'k en hadde bij de zaligheid niet gekomen Maar 'k hebben het gedaan; Christus heeft er mi
189



■ 6
ie zonae, k neDDe net geioove Denouaen. k j /ille daarmee niet zeggen, dat ik niet en getwijfe iebbe — a wa, meneere, hadde je dat moet egenkomen, wat ik tegengekomen hebbe! — en /illen ik niet zeggen, dat ik 'nen heilige zij — oe ieie! 'k weten ik, wat Paulus wist: ik ellendi nensche, wie zal mij verlossen van mijn dagelijkse onden! — Maar 'k hebbe gestrêen, 'k hebbe g aopen, geloopen, en 'k ben gevallen en weergevallf n 'k hebbe gedoold, maar algelijk, 't kompas v lijn herte wees altijden naar Christus en de zal eid. En nu — meneere! 'k ben hier. De tijd mijn ntbindinge is aanstaande. De touwen worden 1< gemaakt, 't Schip is oud en versleten ( 't zou moet inken, als Christus 't niet in Zijn hand hadde. 't eilig, omdat de Kapting almachtig is en onzeggeli root in genade. En de Heere is de rechtveerdii [echter. En 't en is ik niet, die voor dienen Recht ome te staan, maar 't is mijn Borg en Middela 'hristus. 't Is Hij, Die 't eeuwige leven heeft v< iend, en 't is ik, die 't ontvange."
Cats stond verbaasd over de geestelijke helderhe an dezen broeder, die altijd zoo weinig had u elaten. 't Trof hem, dat hij 't woord kroon ni oemde.
Wat dat opzet?
„Je bent nu zeker blij, dat je de kroon haa uit ontvangen?" ($*/'%.
,,'Ne krone ? 'k En peizen ik aan geen krone. W loeten 'k ik met 'ne krone? 'k Zou beschaamd zij ïoeste 'k ik 'ne krone dragen. Eén maar is ( rone weerd!"
„Paulus zegt toch: Voorts is mij weggelegd < roon der rechtvaardigheid."
190



mrl
uragen, ais zijn neere, uie ne doornenkrone oeg, 't moeste zien. 'k Versta datte niet, wat 'nen hamel zondaar lijk ik met 'ne krone zou moeten en!"
De Bijbellezer zocht even in Openbaring en als hij vonden had, wat hij zocht, zei hij : ,,Luister eens, hier, Openbaring 4: 10.en 11: Zoo :len de vier en twintig ouderlingen voor Hem, die den troon zat, en aanbaden Hem, die leeft in e eeuwigheid, en wierpen hunne kronen voor den >on, zeggende: Gij, Heere! zijt waardig te ontogen de heerlijkheid, en de eer, en de kracht "
Nu ging Biliaard in eens een licht op over de kronen. Was hem aan te zien.
,,E la la! 't is om de krone neere te werpen voor :m, Die ze weerd is, Die ze allegare weerd is. ulus wist datte, en verlangde naar de krone, om armee de glorie van de krone aan Christus te ven. 't Is al van Hem, en 't moet al herkeeren : Hem. Dat ik daar meuge zijn als den minsten, :hten, heel bachten! 'k Zal doch Hém kunnen n en 'k zal gulen van geluk. Dat Hij ook mij ïft uitgekozen, om daar te zijn bij Hem! Mij, lamelen doolaard! Ziet meneere! 'k Zou willen gen; maar 'k en kan niet van m'n kele. 'k Ga % 'n let je moeten wachten, en 'k ga dan eeuwig inen zingen — eeuwig zingen van Zijn glorie." vVat was de Bijbellezer gelukkig met deze belijdenis dezen mond. Hij werd zelf meegesleept in 't langen naar 't verlangen aller kinderen Gods. ,Zullen we nu samen onze harten in gebed en ikzegging uitstorten voor onzen Heere en Zaligker?"
,Als ge zoo goed zoudt willen zijn, meneere!"
191



0 >
1 ook ziin oude
r>or dikwijls hun hezne
.. — —ö — — 0 —
Sommige Evangelischen vreesden wel, dat voora moeder nog een laatste poging zou wagen, om zoon tot inkeer te brengen, doch deze vrees b ij del.
En toen Baaf gestorven was, betoonden de ou zich even goede vrienden van hun Protestant schoondochter als van hun eigen Roomsche kinde Vooral de moeder bezocht de weduwe dikwijl; toonde veel op te hebben met haar Protestant kleinkinderen.
XXVII.
Van Hoogenberg bezocht vrouw Colombe een dagen, nadat hij mijnheer Biliaard zoo bang gepraat. Cats had haar alles meegedeeld, wat hij Baaf zelf had gehoord.
En daar kwam nu, bij avond, de „Hollander"
„Goeden avond, madam!"
,,A sa, 't is gij! — Als je moede zijt, zet je En heb je honger, zegt het: 'k zal je brood ge En heb je dorst, 'k hebbe te drinken. Maar a'
192



II-, J ,
„Wat er is ? Wij hebben wij de Roomsche paperije gezworen, en wij moeten geen Protestantsche iperije daarvoor in de plaats!"
„Wat is dat nu?"
„Wat datte is ? Luistert! 'k Hebben ik Roomsche ouwen hooren zeggen, dat ze liever heur deur open :en voor n gensdarm als voor 'nen priester. Maar
zeggen ik, dat k liever hiere klappe met 'nen aomschen priester als met u!"
„Maar madam toch!"
„Maar madam doch? — A wah, wat doe je gij mijn huis? Wat doe je gij in dezen pays ? Wat >e je gij in den Belgique ? Zijt gij weggejaagd uit v eigen land lijk ander Hollanders? Weet je gij, it ze zeggen van d' Hollanders, die hiere in 't land >men? Z' en deugen niet! Ze zijn weggeschupt, of ;vlucht voor de juge ('). Dat zeggen z' hiere!"
„Maar madam! — 'k heb u toch niets mistan!"
„Hadde gij mij entwat misdaan, 't ware nieten, aar j' hebt misdaan aan 'nen kind van God, dat ) z'n sterf bedde leit. Hadde 't 'nen Jezuiet gedaan,
en hadde geen kwaad gekund. Maar gij komt gij lar lijk een, die wijzer is als de heilige apostelen. 1 gij zijt grooter dommerik in 't Evangelie als 'nen end van de Zondagsschole. Maar wat je hebt?'Nen ooten mule! Geen één, die de Waarheid kent als j alleene! Gij alleen hebt 'nen diploom van de rieuse waarheid, en wij, dutsen, wij hebben maar't eilig Schrift. Gij zijt het, gfj groote Hoogebergen in de hooge bergen, die de doolaards, die maar
') Rechter.
3
193



watt
iet de menschen van ons kleine gemeente. J' hebi eklapt en nog geklapt. Wat heb je gij meere edaan als klappen? Weet je gij, dat den apostel ikobus zegt: toogt mij uw geloof uit uw werken: [oest ge uw geloof toogen uit uw woorden, a wah, kreeg den eersten prijs. Maar waar zijn je werken i daden? — Ziet, dat je Baaf Biliaard hebt doen /ijfelen aan 't Evangelie, en dat j' 'm hebt afgeokken van zijn geloove in Christus, buiten Wien ïen zaligheid en is, 't is dat 'n kwaad, dat je voor od belijden en beweenen zult, aleer je je oogen lar den hemel zult durven heffen. A wah, daar )mt 'nen botterik uit Holland, die nieten in zijn
k heeft als woorden. En dien komt bij Baaf
aaf, die, 'nen knape nog, om de wille van Christus n rijkdom, zijn vrienden, zijn huis, zijn ouders, n stad en land verlaat, en omdoolt door de wereld ï 'nen vagebond, die overal gaat met den Heere, i getrouw blijft aan den Heere en aan 't Evan:lie, die weere keert zoo arm lijk hij gegaan is, en el de wereld en al zijn schatten verzaakt om de 11e van Christus, en getrouw blijft toe op zijn ;rfbed — en dan komt meneere Hoogebergen n de hooge bergen, die nieten kent van 't heele ligie als woorden, kwakzalverswoorden. — A wah, hebben u genoeg gezeid. Luistert, meneere Hoogergen! — Als je 't herte in je lijf hebt, dat je g meer hier komt klappen met de menschen n ons gemeente, 'k ga — — —" „Je gaat me dan zeker de deur uitsmijten!" „Neen 'k — 'k ga dan informieren in Holland ar je leven en daden, en 'k ben er van verzekerd, t als je weet, dat wij weten 't geen gij op uw
194



consciëntie hebt, je niet lange meer hier in stad blijft. — Zoo, heb je eten of drinken van noode. zegt het; ik zal 't je geven En anders, gaat subiet heen! Maar peist er wel op, dat God u lijk ons zal oordeelen naar 't Evangelie!" Van Hoogenberg ging heen.
Van nu af waagde hij 't nog slechts, een bezoek te brengen bij degenen, die in onmin met de gemeente leefden. Doch ook hier duurde de vriendschap maar even. Spoedig zag of hoorde men hem niet meer en hield men het er voor, dat hij een ander oord had opgezocht.
Vrouw Colombe vertelde wel aan niemand, hoe ze Van Hoogenberg had ontvangen, maar kon toch niet haar afkeer van 's mans ziekepraatziekte voor den voorganger verbergen, en ze ging er grof door. Cats echter nam het nog al voor hem op, en zei, dat Van Hoogenberg misschien ter goeder trouw was. De man geloofde werkelijk, dat wat hij als de waarheid proclameerde, de onfeilbare waarheid was.
„Zie, vrouw Colombe, wat die menschen zijn, zijn ze niet uit zich zelf geworden; niet door 't lezen en overdenken der Heilige Schrift, maar ze zijn zoo door hun omgeving geworden. Al jong hooren ze die onbijbelsche taal en stellingen, en die groeien in hen vast als hun nagels en hun haar. Maar nagels en haar uittrekken doet pijn. Daarom laten zich de Roomschen niet overtuigen, omdat het pijn doet. Alle Christenen houden valsche stellingen vast, omdat van jongs af aan die stellingen in hen zijn gegroeid, vast en diep. Gij moogt hen uit de Schrift duidelijk aantoonen, dat ze 't mis hebben, ze laten toch hun stellingen niet los: die uit hun vleesch te trekken, doet te veel pijn."
„Maar de Protestanten in Holland hebben doch allegare den Bijbel, en ze kunnen d'r in lezen, en
195



ze lezen d'r in. Warevan en kennen ze dan niet beterder de Waarheid?"
,,Dat zeg je wel, vrouw Colombe, maar jij hadt ook al een groot stuk van den Bijbel, toen je nog Roomsch was — — —"
,,'k Ik? — Meneere, 't en is geen waar!"
,,'t Is wél waar, vrouw Colombe ! Jij had de Evangeliën in je misboek, in je Roomsche kerkboek —"
,,J' hebt gelijk, meneere!"
„O zoo! — En als je nu nog eens in je Roomsche kerkboek leest, en je vergelijkt dan datgene, wat daar aangehaald is uit de Heilige Schrift met datgene, wat de Roomsche kerk daar leert, dan zie je nu een tegenstrijdigheid zóó groot, zóó in 't oog loopend, dat je er je over verbaast, hoe je vroeger nooit iets van die tegenstrijdigheid hebt opgemerkt."
,,J' hebt gelijk, meneere!"
,,En waarom lees je nu anders dan toen ?"
,,A wa! 'k leze nu zelf!" -
„Toch niet heelemaal zelf, vrouw Colombe! Je leest een aantal Bijbelplaatsen zóó, als deze of gene predikant je heeft leeren lezen."
,,'t Is meuglijk, rrieneere!"
„Maar die predikanten lezen ook meestal den Bijbel met de oogen van een ander, 't Gebeurt, dat een groep van honderden gemeenten allen den Bijbel of gedeelten van den Bijbel lezen door 't oog van één man, wien men voor zoo goed als onfeilbaar houdt — — —"
,,'t Is dat dan ook 'nen Paus." >
„— — — Er zijn nog honderdduizenden menschen, die gedeelten van den Bijbel lezen door 't oog van Luther en Calvijn. Wou je Luther en Calvijn daarom Pausen noemen ?"
„Neen 'k, meneere!"
„O! — Door wiens oogen lazen je kinderen den Bijbel?"
196



„Door de mijne!"
„En door wiens oogen leest Van Hoogenberg den 3ijbel ? — Door die van zijn vader of moeder, of loor die van een kringetje van vrienden en vrienlinnen, die hij voor allerhoogst verlichten houdt. Bijna niemand leest zelf den Bijbel.''
Cats zuchtte even, en vrouw Colombe zuchtte dan >ok en zei:
„Dat is doch triestig, meneere!"
„Ja, vrouw Colombe, dat ts triestig. Want het is :eker, dat we dikwijls verkeerd lezen. En wij gelooven lan allerlei leerstellingen, niet omdat wij die zelf in le Schrift hebben gevonden, maar omdat men ze >ns heeft geleerd als gegrond op de Schrift. En vanneer nu Christenen uit verschillende landen, of fan verschillende groepen uit eenzelfde land samen ie Schrift lezen, dan komen ze heel spoedig met ïlkander in botsing, omdat ze lezen, zooals het hun geleerd is. Deden ze de moeite, om samen met ;igen oogen de Schrift te lezen, dan zouden ze waarschijnlijk 't zelfde zien en van één gevoelen zijn. Vlaar veel geloovigen komen bijna nooit in aanraking net anders denkende geloovigen; ze leven heel hun even in hun eigen kringetje en veroordeelen, die 't liet met hen ééns zijn, omdat dat dan wat nieuws /oor hen is, terwijl toch zeer goed de mogelijkheid bestaat, dat die anders-denkende de Schrift veel beter oerstaat. Heel veel Protestanten staan op het Roomsche standpunt, om namelijk de Schrift te lezen door 't oog van anderen, terwijl het juist het Protestantsch, let Christelijk beginsel is, om de Schrift met eigen oogen te lezen. Maar zelf te lezen is veel moeilijker dan met den hoop maar mee te gaan En — 't zou ook gevaarlijk kunnen zijn, indien niet het hart gedreven werd door de ernstige, ootmoedige begeerte, om den wil Gods te kennen, en in alles naar den
197



wil Gods te handelen We moeten den Bijbel biddend lezen, met de volle bewus'heid, dat we in Gods tegenwoordigheid zijn. Zóó lezen, alsof God met hoorbare stem tot ons spreekt. Hij spreekt altijd duidelijk genoeg, als wij maar willen hooren en verstaan. Heb je dat alles goed begrepen, vrouw Colombe ?"
,,Ja 'k, meneere! 'k hebbf n 't stijf goed verstaan, en 'k hebben er spijt van, dat 'k meneere Hoogenbergen alzoo hebbe toegesproken, 'k En wist dat allegaars niet, wat ik nu wete. Maar 'k en kost 't niet verdragen, dat hij Baaf van de waarachtige waarheid van 't Evangelie aftrok. En voor mij is Hoogenbergen met al zijn groote geleerdheid nieten, nieten als een simpelen doolaard. Maar 'k hadden ik met hem dan ook als met 'nen doolaard moeten klappen, en hem onderwijzen uit het Heilig Schrift."
Cats glimlachte.
„Zou je dat gekund hebben, vrouw Colombe?" Ze zag fier.
„Voorzeker zou 'k het gekund hebben, voorzeker!" ,,'t Zou je niet meevallen!"
„Warevan niet, tanne? De waarheid moet het doch winnen!"
„De waarheid zal 't ook winnen, vrouw Colombe, maar dan zullen we nog een dagje moeten wachten."
„Patiëntie moên w' altijden hebben, meneere. Algelijk ben ik blijde, dat Hoogenbergen weer naar den Pays Bas, naar de Lage Landen is."
Cats was nog veel blijder, maar dat zei hij niet.
De begrafenis van Baaf Biliaard had zeer veel menschen om 't sterfhuis, en langs de straat, en op 't kerkhof gelokt, omdat een niet Roomsch-kerkelijke begrafenis een hooge zeldzaamheid was. In 't sterfhuis sprak de voorganger een kort woord tot de familie,
198



en zou het daarbij gelaten hebben-; doch toen hij de duizenden menschen op 't kerkhof zag, voelde hij zich gedrongen, die groote schare het Evangelie van Jezus Christus te verkondigen Reeds de aanhef van ,,'t Hijgend hert, der jacht ontkomen — —", gezongen door de aanwezige Evangelischen, deed de menschen om 't geopende graf samendrommen. De voorganger sprak met vuur, en de schare luisterde, luisterde, als naar de Blijde Boodschap, die ze voor 't eerst hoorde. Hollandsche Protestanten, familie van de weduwe, die nog nooit zulk een begrafenis in een Roomsch land hadden bijgewoond, werden geroerd door 't ademloos luisteren van de bonte schare naar 't voor hen nieuwe Evangelie.
Niemand echter was meer geroerd dan vrouw Colombe. Niet, omdat dit iets nieuws voor haar was. Wat had ze voor en na al menigeen mee begraven en een Psalm mee aangeheven bij de open groeve! Maar hier stond ze bij 't graf van Baaf, van haar Baaf, een der eerstelingen van den Evangelie-oogst in deze stad. Ze dacht aan die eerste dagen terug, toen ze nog met hun beiden, met hun drieën en ÏTtM vieren als belijders van 't Evangelie van Jezus Christus waren. Had zij kunnen voorzien, dat eindelijk een dag zou aanbreken, een dag als deze, waarop het Psalmgezang over de velden zou galmen, en duizenden, heeren en dames en werkmenschen, geleerden en ongeletterden, zouden luisteren naar een prediking als deze? En dat had nu Baaf zelf eens moeten zien en hooren! Hem zou 't het allermeest geroerd hebben!
Maar Baaf behoorde niet meer aan de gemeente, die ze had zien worden van een spruit tot een boom : de vrucht was gerijpt en door den Hovenier geplukt en binnengehaald. Wanneer zou de Heere haar tot Zich roepen ? Was ze nog niet rijp ? Of was er nog
199



iets voor haar te doen ? Wilde de Heere haar misschien 't nog doen beleven, dat ze ook haar eigen kinderen, of één er van, óf een kleinkind, of achterkleinkind aan de gemeente zag toegevoegd ?
„Och Heere, dat 'k datte nog mocht beleven! Maar 't is Uw zaak. en niet de mijne, 't Vleesch en heeft geen rechten in Uw Koninkrijk: 'k wete datte. Heere! 'k geven ik 't in Uw handen!"
Toch — wat een vertroosting was 't haar, dat ze zooveel jonge menschen tot Jezus had mogen leiden! Hadden haar eigen kinderen haar verlaten, daarvoor in de plaats had de Heere haar al de menschen van de gemeente gegeven als haar kinderen. En de getrouwste en liefste was Baaf.
En Baaf was nu veilig Thuis.
XXV111.
Slechts enkele maanden na Biliaards verscheiden vertrok de heer Cats met zijn gezin en huisraad naar Holland, om hier zijn plaats door een ander te laten innemen. Vrouw Colombe was aan 't scheiden van wat haar lief was, gewoon. Ze had den een na den anderen zien gaan en telkens hun plaats zien ver vangen door opvolgers, die den arbeid voortzetten, en spoedig haar bijzondere vrienden werden. Zij hield veel van Cats en zijn vrouw, die haar als een moeder eerden en steeds de deur voor haar openhielden. Zij had den zegen over zijn arbeid in ruime mate gezien, en den groei der gemeente met vreugde waargenomen Dat heengaan telkens scheen voor haar een vanzelfheid te zijn als 't wisselen der jaargetijden : God deed dat en 't leven was niet anders dan scheiden en afscheid nemen. Alles was op reis naar -de eeuwigheid, en op reis wisselden de vrienden als de dagen. Eenmaal Thuis zou er geen komen
200



en vertrekken, geen gaan en keeren meer plaats vinden. In 't Huis des Vaders met zijn vele woningen 5|i£ zou men, met alle lief sten saam en den Allerlief sten in 't midden, altijd bij elkander blijven!
Wenzel, Vanhoorne, Eemlander, Kwadraat, Cats: allen zou ze straks daar terug vinden, 't Heengaan was slechts voor een wijle, en daarom kon ze met een glimlach de hand ten afscheid reiken.
„Meneere en madam w' en gaan mekare hiere niet meer weerzien ; hiere niet, maar aan den anderen kant, waar de zonne niet meer onder en gaat!"
I Toch had ze 't leeg gevoeld in haar hart, nu ze de geliefde woning verlaten wist. Doch in haar eigen kamer werd het van den eersten dag weer drukker, ■ omdat, waar men anders naar „meneere" ging om raad, daarvoor nu geen beter wist dan moeder Colombe. En voor de zóóveelste maal keerde de morgenglans van 't verleden in haar woning terug en voelde de werkvrouw zich verjongd. De kapel wist er niets van, dat Cats was heengegaan ; iederen Zondag kwam er een prediker van elders.
En na enkele weken had het Komiteit reeds weer een predikant gevonden voor deze gemeente, en Vrouw Colombe was weer één der eersten om hem en zijn vrouw te verwelkomen.
Maar — de deur stond niet meer open voor iedereen.
En de oude werkvrouw kwam weer geheel achteraan. De kerk was wel voor allen, maar de woning van den predikant niet, zelfs niet voor de oude werkvrouw en voor den scharenslijper.
Dan was de kleine wereld uit haar voegen gelicht, 't Begon te morren.
Maar moeder Colombe's deur stond weer wijd open, en de leiding- en raad behoevenden kwamen naar
201



de oude vrouw als de kuikens naar de kloek. Bij haar was nog overvloed van al, wat de zwakkelingen noodig hadden.
„Kienders! we moên leeren, alleene gane. 't En kan alzoo niet blijven. Kwesje is 't het Komiteit, dat gezeid heelt, dat meneere dominee niet te vele met de menschen van de Kerke moet omgaan. W' hebben allegare 't Heilige Schrift in huis en in 't herte; a wah, en zijn we niet rijke? En w' hebben dan nog den predikant voor 's Zondags en in de weke sermoenen te houden voor ons en voor de Roomsche menschen, die nog niet *t Heilige Schrift kennen. Vele jaren lang w' hadden dan nieten: geen kerke en geenen predikant en wij waren wij met letter1). Maar w' hadden 't Heilige Schrift. En nu hebben wij den uitleg d'r bij! Zoo, je moet den Heere danken voor al, dat Hij ons geeft."
Zoo stilde moeder Colombe haar volkje, dat haar lief was, en trachtte den band tusschen den voorganger en de gemeente recht te houden. En al spoedig kon z' er op wijzen, dat de predidant meer deed dan al de vorigen hadden gedaan: hij ging het Evangelie prediken op de pleinen en kruispunten der stad.
„En wij moên wij allegare meehelpen! Wij gaan er bij staan, en we blijven horken. Ander menschen komen dan ook en doen lijk wij en 't is alzóó, dat nog velen 't Evangelie gaan hooren!"
De oude werkvrouw, altijd met een „borstdoek" gekruist voor de borst en over de schouders, stond nu bij de straatprediking vaak vooraan; slechts als ze 't nuttiger oordeelde, om anderen te lokken, zocht ze de achterste gelederen. Meermalen was haar dienst daar achteraan van bijzonder gewicht.
*) Weinigen.
202



Max, de vroegere pakhuisknecht van mijnheer Petersen, was, terwille van een portiersbaantje, weer streng Roomsch geworden, en zeker om zijn superieuren daarmee te behagen, waagde hij het eens. de straatprediking te verstoren. Hij stond er vlak bij te schelden en te vloeken tegen ,,de ketters, die heur ziele aan den duivele verkochten aan vijf franc".
,,'t Zijn al palullen, die dienen Geus klapt: en luistert er niet naar, menschen!"
Hij werd, nu geholpen door anderen, steeds luidruchtiger, en 't werd den prediker onmogelijk, zich nog te doen verstaan.
Dan was vrouw Colombe bij de hand.
Ze ging naar Max, en wenkte de buiten staanden met den vinger naar haar toe, stil, heel stil, en met de oogen nippende, alsof ze een groot geheim zou fluisteren. Daardoor werd het terstond stil, want de druktemakers kwamen om haar en Max heen. heel stil, en de anderen bleven luisteren naar 't Evangelie.
„Max! — zei ze zacht — Max! Mag ik't zeggen, luide, al 't geen ik van u wete? — — —"
De kerel kreeg een kleur als roode kool.
„Mag ik 't zeggen, hiere, datte van den
pastor — weet wel! van 't zwijn? — — —"
Max trok zich terug.
— — — „Mag ik 't zeggen van datte — weet wel! — bij meneere Petersen?"
Max was al weg. Doch de menschen waren nu zóó nieuwsgierig, dat ze nog dichter naar de vrouw toe kwamen, en fluisterden :
„Vrouwe! zegt het! zegt het!"
„A la toe! — zei ze met haar gullen glimlach — laan we liever horken naar de goê woorden van dienen heere! 't Is datte beterder als kwaad te spreken van entwien en d'r naar te luisteren."
Met het troepje om haar heen drong ze zich
203



tusschen de naar 't Evaugelie luisterende menschen. Vrouw Colombe kende Max wel zóó goed, dat ze niets meer van hem vreesde voor de straatprediking.
Zoo vaak de predikant zijn sermoenen hield op straat, was daar bijna immer de oude werkvrouw te vinden. Zij hield het even lang vol als hij. Een vrucht van de straatprediking was het waarschijnlijk, dat Flippe 's Zondagsmorgens in de kerk kwam Deze hield dat een paar maanden vol: hij kwam er steeds in zeer oude kleeren. Toen hij er niet meer kwam, werd hem gevraagd, wat daarvan de reden was, en hij zei:
,,Ze liegen 't allegaar, dat je daar geld krijgt, 'k Hebbe daar pertank lange gegaan en nieten gehad!''
Deze predikant hield het hier niet lang vol. Vrouw Colombe beleefde 't nóg eens, dat de gemeente vacant was Doch nu was hiervan niets te merken in haar woning, 't Was, of de verhoudingen-zich hadden verplaatst. Zij voelde zich oud worden; te oud voor een bijna nieuw geslacht.
Er kwam weer een andere predikant, maar zij werd daarmee niet jonger.
't Werd zoo stil, zoo verlaten in de sobere kamer, waar zoo veel jaren de hartslag der gemeente werd gehoord.
En de oude werkvrouw werd ziek, en kon naar 't hotel niet meer gaan. En ze werd al zieker en zieker, tot ze in 't bed moest blijven. Dan kwam Thilde om moeder op te passen, en Thilde's getrouwde dochter kwam haar aflossen. Miel was immer bereid, om 's nachts bij zijn moeder te waken, want hij bleef thuis, omdat het met moeder zou afloopen. Enkele oude kennissen kwamen ook de zieke vrouw bezoeken,
204



en wilden nog gaarne een laatste woord van haar hooren. Miel ook hoopte daar telkens op, doch de zieke was meest buiten kennis. Doch ééns, juist als Berta bij 't ziekbed zat en smeekte om „nog 'nen enkel woordetje", zei de zieke moeder: „Jezus — alleene — Jezus."
Wat had ze schooners en beters kunnen zeggen ? 't Waren haar laatste woorden. Toch leefde ze nog een veertien dagen, meestal omringd door haar kinderen en kleinkinderen en soms ook van haar achterkleinkinderen. Thilde en haar getrouwde kinderen waren de maatschappelijke ladder opgeklommen en konden 't wat goed doen, zoodat de oude moeder en grootmoeder overvloed had van al wat ze behoefde, en niets van de gemeente noodig had.
Eindelijk was 't leven weggekronkeld als de laatste walm van een uitgebrande kaars.
De kinderen zorgden voor een burgerlijke begrafenis en de predikant voor een toespraak, en de oude kennissen gingen mee naar 't stille graf
En in Holland ontving een man een gedrukten brief, vuil en vol poststempels op den omslag, en door allerlei hand beschreven met adressen en weer doorgehaald en weer andere adressen, geschreven met rooden en met blauwen inkt, met zwart en met paarsch potlood, heel de adreszijde vol, tot de brief eindelijk, eindelijk was terecht gekomen. En als hij maar pas den naam had gelezen :
Liza
Weduwe van Alphons Colombe
— — dan ontroerde de man en zeide:
„Moeder Colombe ! wagen Israëls en zijne ruiteren !"
205



Dan boog hij 't hoofd en 't werd hem zoo wonderlijk te moede; en hij hief weer 't hoofd op én glimlachte, alsof hij heel ver iets zeer heerlijks zag. En dan telde hij;
„Abraham, Mozes, Rachab, David, Maria, Paulus, vrouw Colombe — — —"
i
206



SR