327 1
SPINOZA EN DE GENEESKUNDE
E
^% M- H" COHEN



KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 5061









SPINOZA EN DE GENEESKUNDE.






8PIN0ZA EN DE GENEESKUNDE.
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM, OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS Jhr. Dr. J. SIX, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OP 24 JUNI 1920, DES NAMIDDAGS TE 3 UUR, DOOR
MOZES HERMAN COHEN,
GEBOREN TE 's HERTOGENBOSCH.
Druk de Bussy.






Aan mijn Vader en de nagedachtenis mijner Moeder en aan mijn Vrouw.






Een vijftien-tal jaren geneeskundige praktijk gaven me sinds mijn academische studiejaren ruimschoots gelegenheid om duidelijk in te zien hoeveel ik aan mijn leermeesters, de hoogleeraren der Medische Faculteit aan de Amsterdamsche Hoogeschool verschuldigd ben.
Zonder daarmee anderen achter te stellen mag ik hier wel in dankbare herinnering de namen noemen van hen die reeds zijn heengegaan, de professoren Stokvis en Place, Pel en Straub en Treub.
Voor zijn welwillende raadgevingen en vriendelijke belangstelling by de bewerking van dit proefschrift breng ik Prof. tan Leersum gaarne mijn oprechten dank.
U, mijn hooggewaardeerden promotor, professor Snapper was ik reeds veel dank verschuldigd, omdat gij mij de geneeskunde hebt leeren waardeeren van een anderen kant dan ik haar in theorie en praktijk placht te bezien, doordat bij ernstige ziekte uw raad en deelneming mij ten goede kwamen. Mijn dank daarvoor mag ik nog wel voegen bij die voor uwe bereidwilligheid om mijn promotor te zijn en u voor mijn proefschrift te interesseeren.






VOORWOORD.
Het voorwoord zy tevens een voorspraak, een captatio benevolentiae. Er is immers over Spinoza al zoo vaak en zoo veel geschreven, dat de schrijver van deze studie gevaar loopt om als een schoenmaker naar z\jn leest, in casu als medicus naar zyn ziektegeschiedenissen te worden verwezen. En dit temeer, daar hy geen nieuwe ontdekkingen op het zoo grondig doorzochte gebied van Spinoza's leer en leven mee te deelen heeft. Hy wil slechts beproeven te komen tot een juiste waardeering van reeds lang bekende gegevens. De poging daartoe is niet overbodig ondanks al het voortreffelijke werk, dat geleverd is zoowel door schryvers over de geschiedenis der geneeskunde als over Spinoza, omdat de verhouding daartusschen door geen van beide partijen met voldoende aandacht werd beschouwd.
In het algemeen hebben de schryvers over Spinoza aan de geschiedenis der geneeskunde niet de belangstelling geschonken, die deze ook in dit verband verdient. Enkele loffeiyke uitzondelingen als Stein *) en Heussner 2) doen die algemeene regel nog duidelijker uitkomen. Twee op hun gebied zoo competente auteurs als Meyer en Bierens de Haan»), schryvende over „het Spinozisme als Ontwikkelingsleer", redeneerden geheel langs elkaar en buiten het onderwerp om, omdat zy van de geschiedenis der ontwikkelingsleer in de biologische wetenschappen geen notitie namen. Hun verhandelingen leverden daardoor niets op dan het schoone schouwspel van een spiegelgevecht.
De schrijvers over de geschiedenis der geneeskunde maakten het van hun kant al niet veel beter. Indien zij Spinoza al niet geheel negeerden, veel belangstelling gaven zy hem niet.
„Ueber „Médicins et Philosophes" erschien am 9. Nbv. 1903 ein „Lyoner Doctor Dissertation von Aug. Eymer., in der leider der „Beziehung Spinoza's zur Natur- und Medizinische Wissenschaft „nur mit wenigen Worten gedacht ist4)".
*) Stein. Leibnitz und Spinoza, 1890.
*j Heussner der Rationalismus des 17ten Jahrhunderts und seine Beziehunge zur Entwickeltingslehre 1885. ') Nederlandsen Tijdschrift voor Wijsbegeerte, 1914. *) Pag el. In Janos IX, 1904, Juni.



x
Bij vele Duitsche boeken over historia medicinae valt de onevenredigheid op tusschen de korte en koele bespreking van Spinoza en de even breedsprakige als enthousiaste uitwijding over Schelling. Dit kan wel verklaard worden door de eenzijdige orienteering tengevolge van nationale voorliefde, en het is ook wel op dien grond, zoo men wil te verontschuldigen. Het behoeft echter geen reden te zijn om er het zwijgen toe te doen. Nu erkent ook de schrn'ver gaarne zijn nationale vooringenomenheid, zonder vrees evenwel dat een juist inzicht in dit geval er door belemmerd kan worden.
Het gevaar voor overschatting der beteekenis van Spinoza en van de natuurwetenschap in de Nederlanden der 17de eeuw is immers bijster gering. Büsken Hüet heeft er in „het Land van Rembrandt" schitterende bladzijden aan gewijd, maar toch het verband dat er tusschen beide bestond niet voldoende uit doen komen.
Naar allerlei andere richtingen is heel ijverig gezocht om den oorsprong van Spinoza's denkbeelden te verklaren, en af en toe heeft het er op geleken of het vooral aankwam op het één of andere geestelijke achterbuurtje, waar hij zijn ideëen wel zou kunnen gehaald hebben. De soms bijna tot een beroepsziekte geworden speurlust van den historicus was misschien niet altijd alleen aan het werk. Kwam er soms niet het streven bij om het onderwerp wat meer pikant te maken?
Of was het nu eens er om te doen om het mindere een schijn van belangrijkheid te geven door relatie tot het hoogere, en dan weer eens om het hoogere te kleineeren door gemeenschap met het lagere ?
Dat zijn vragen waarop ik het antwoord niet geven, zelfs niet zoeken zal, en die ik slechts stel om enkele klippen aan te duiden die omzeild moeten worden.
Het zou evenzeer een fout zijn om bij Spinoza niet de sporen van den invloed van anderen te willen zien: „Er is nauwelijks een .gedachte bij hem te vinden, waarvan niet althans de kiem reeds „bij anderen voorkomt. En toch noemen wij hem met reden een „oorspronkelijk wijsgeer. Oorspronkelijkheid toch is voor ons menschen „niet daarin gelegen, dat iemand al de elementen van zijn werk „uit zich zelve voortbrengt, maar dat hij gegeven elementen in een „verband samenvoegt, waarin zij nog nooit bijeen waren, een verband „dat den stempel draagt van zijn persoonlijkheid en onmiskenbare „sporen nalaat in het werk van anderen."
Als geestelijke vader van Spinoza is intusschen zeker niet de een
') Land. De Wijsbegeerte in de Nederlanden, 1899, Hoofdst. V, Spinoza. pag. 201.



xi
of andere pseudowijsgeerige compilator of kabbalistische phantast aan te zien. Allereerst is hij echter niet de nakomeling van wie,n dan ook, maar zichzelf.
Het liefst zou ik hem dan ook zelf aan het woord laten, steeds maar citeerend uit zijn werk en zijn brieven de plaatsen, die het duidelijkst met mijn beperkt onderwerp verband houden. Daarna zou dan gewezen kunnen worden op overeenkomstige en verwante denkbeelden uitgesproken door de geneeskundigen van zijn tijd waarmee hij betrekkingen onderhield.
Er is echter zooveel stof opgehoopt langs den weg, die ik mij voorstelde te gaan, dat het op die eenvoudige manier niet meer kan In het historische schuitje zal ik verdér moeten meevaren, dan misschien aangenaam en gemakkelijk is, want: „die Wahrhafte „Widerlegung muss in die Kraft des Gegners eingehen und sich „in dem Umkreis seiner Starke stellen; ihn ausserhalbseinerselbst „angreifen und da Recht zu behalten wo er nicht ist, fördert die „Sache nicht." (Heökl)






I N LEIDI NG.
Het ia ongetwijfeld beter Spinoza's werk te lezen dan wat erover geschreven werd. Hij schreef duidelijk genoeg om een toelichting overbodig te maken. Alles wat er over geschreven werd blijft beneden het peil van een werk als de Ethica, zelfs de lofrede die niet zonder lyrische verheffing erover geschreven werd door Goethe1), om van minderen niet te gewagen. (Alleen curiositatis causa wil ik het uitbundige pathos van Constantin Bbonneb *) in herinnering brengen). Het is mijn doel niet om een commentaar en nog veel minder om een beoordeeling van Spinoza's werk te geven. Yoor een korte karakteristiek ervan kan ik geen betere woorden vinden dan die van Land:8) „Het hoogste goed bestond voor hem hierin, „dat hij zelf en zooveel mogelijk anderen door zijn toedoen tot „inzicht kwamen van de eenheid, die den geest met de natuur „ verbindt."
„Daarom verlangde hij zooveel van de natuur te begrijpen als „noodig is om tot dat inzicht te geraken, — geheel anders dan „Descartes, die van de wijsbegeerte vooral een vasten grondslag „verlangde voor zijn mathematisch-physisch onderzoek, en zich „overigens neerlegde bij de hoofdstellingen van een gematigd „Katholicisme."
„Bij Spinoza staat op den voorgrond de behoefte des gemoeds „aan een blijmoedige wereldbeschouwing, die echter bij hem niet „vervuld kan worden dan door inzicht des verstands in het wezen „van het bestaande. Hij onderstelde dus reeds voordat hij zijn „onderzoek begon, dat de natuur der dingen, eenmaal naar waarheid „gekend een optimistische opvatting rechtvaardigen zou."
Spinoza geeft een eubiotiek in den hoogsten zin, een diaetetiek des geestes. Die woorden zoek ik nu niet zoomaar willekeurig om in de medische terminologie te blijven; Spinoza zelf spreekt op
]) Zie_ Goethe. Aus meinem Leben. III 14. IV 16.
In „die Metamorphose der Pflanzen" schrijft Goethe: „dass nacli Shakespeare und Spinoza auf (mich) die grösste Wïrkung von Linné ausgegangen.
*) Constantin Brunnbb. Spinoza gegen Kant. Voorwoord bij een Duitsche •vertaling van Meinsma's: Spinoza en zijn kring. *) Lan», op. citat. pag. 202.



2
deze wijze in zijn „Verhandeling over de Verbetering des Verstands": „Ik zag mij immers in het hoogste gevaar veikeeren en gedwongen „om een geneesmiddel, ofschoon het onzeker zn'n mocht, met alle „kracht te zoeken; zooals een zieke, die aan een doodelijke kwaal „lijdt, als hij een zekeren dood in het vooruitzicht heeft, tenzij een „geneesmiddel wordt aangewend, dit, het moge dan onzeker zijn, „gedwongen wordt met alle kracht te zoeken; daarin toch ligt al „zfln hoop".
„Bedacht moet worden een manier om het verstand te genezen". 1V Zijn levensgeschiedenis, z$jn tijd en omgeving zijn uitvoerig onderzocht en meesterlijk beschreven in een dankbaar te waardeeren reeks van boeken*). Maar ik zou niet gaarne durven zeggen, dat zy een duideiyker beeld van den waren en werkelh'ken Spinoza geven dan dat, wat uit zijn eigen werken voor ons opryst. Zij werpen veeleer licht op den kring om hem heen waarvan een groot deel anders in het duister der vergetelheid zou zijn gebleven. En al zouden ze ook wel suo jure in de herinnering biyven voortleven* de medici uit zijn kring en de geneeskunde van zijn tijd winnen aan beteekenis door beschouwd te worden in verband met Spinoza en zijn leer.
De geneeskunde heeft misschien meer dan eenige andere wetenschap en kunst steeds vruchtbare impulsen ontvangen van buiten den engeren kring barer beoefenaren.
Maar zij ontving niet alleen, ze gaf ook op haar beurt „Die „gegenseitige Durchdringung und Befrüchtung ist eine so tiefeund „reiche, dass der Versuch einer Trennung dessen, was die Medizin „hier gegeben, von dem was sie genommen, schwer gelingen, sicher „abernureineeinseitigeBeleuchtung des Gegenstandes bilden würdeMï).
Dat er talrijke aanrakingspunten zyn tusschen Spinoza en de geneeskunde hoop ik in het volgende te kunnen aantoonen. Er is ongetwyfeld ook in de nieuwere geschiedenis der geneeskunde veel te vinden dat aanleiding kan geven om Spinoza in herinnering te
*) „Videbam enim me in summo versari periculo, et me cogi, remedium „quamvis incertum, summis viribus quaerere; velut aeger letali morbo „laborans, qui ubi mortem certam praevidet, ni adhibeatur remedium, illud „ipsum, quamvis incertum, summis viribus cogitur quaerere; nempe in „eo tota ejus spes est sita."
„Excogitandus est modus medendi intellectns",
Tract. de Intellect II 16.
*) O. a. van Vloten: Benedictds de Spinoza, 2de druk. 1871. Meinsma: Spinoza en zijn kring. 1896. Fkeüdenthal: Spinoza. Sein Leben und seine Lehre. 1904. Von Dünin-Borkowski. S. J.: der Jünge de Spinoza. 1910. *) Pagel. Janus IX. 1904.



3
brengen. Met vaak wordt daarby dan zoo ronduit erkend hoe groot zijn verdienste is, als door Johannes Muller, die in zijn Handbuch der Physiologie (1840) schreef: „In Hinsicht der statischen „Verhaltnisse der Leidenschaften unter sich ist est nicht möglich „etwas Besseres zu liefern als was Spinoza mit unübertreffiicher „Meisterschaft gelehrt", en daarbij als: „Lehrsatze von Spinoza „über die Statik der Gemütsbewegung" opnam de affectionum definitiones van het derde deel der Ethica. Over „Benedict von Spinoza „in seinem Verhaltniss zur Philosophie und Naturforschung der „neueren Zeit" verscheen in 1872 een boek van Dr. S. E. Loewenhardt. En wat uit dat boek wel het duidelijkst blijkt is, dat het voor een goed begrip van de daarin besproken verhouding tusschen Spinoza en de nieuwere natuurwetenschap noodig is eerst de samenhang tusschen Spinoza en de natuurwetenschap van diens tijd ha te gaan. Dit is het wat ik mij in 't bijzonder voorzoover het met de geneeskunde samenhangt als taak heb gesteld.



HOOFDSTUK L
Een leerling, begaafd als Spinoza, kreeg op de Amsterdamsche Rabbynenschool aanleiding te over om door de Talmudstudie belang te gaan stellen in de geneeskunde. Niet dat de Talmud onverdeeld gunstig oordeelt over de geneeskunde en haar beoefenaars. Het oordeel in tractaat Kidduschin over hen luidt: „de beste der artsen behoort nog in de hel thuis".J) Daarmee is wel gekarakteriseerd de vijandige houding, die de studie der geneeskunde aanvankelijk tegenover zich vond onder Israël, waar ze als iets vreemds opkwam. Ze ging immers de plaats innemen, die geacht werd te behooren aan religieuze verrichtingen van priesters en Levieten, die van ouds met gebed en offers Gods toorn, die zich ook in ziekten uitte, trachtten te verzoenen. Daarom werd ze tegengewerkt door de leidslieden. Nog nadeeliger misschien dan die directe weerstand werkte de waardeering door het bijgeloovige volk. De weerstand werd vrij spoedig overwonnen, het bijgeloof bleef echter voortduren. De Talmud spreekt met lof over een beroemd geneesheer Rap, (t 263 n. Chr.), die zijn kennis van den bouw van het menschehjk lichaam op anatomisch onderzoek grondde, en verhaalt daarby dat het volk later de aarde van diens graf als geneesmiddel aanwendde (tract. Bachokoth 45a en Sanhedrin 476).
Bovendien was geneeskunde van vreemde (Grieksch-Alexandrijnsche en Perzisch-Babylonische) herkomst en ook daarom al niet zoo spoedig in de gunst van het Joodsche volk..
De Talmud teekent zoowel dg, omkeer der stemming ten gunste der geneeskunde als de overgang van de „bovennatuurlijke" naar de natuurwetenschappelijke geneeskunst. Wel is er nog sprake van genezing door gebed en handoplegging, doch eveneens van anatomisch onderzoek, van aderlating, van geneesmiddelen.
Met een heel lange reeks van aanhalingen zou gestaafd kunnen worden, dat het niet weinig is wat in de Talmud over geneeskunde wordt geleerd. Toch is dat alles natuurlijk (al ware het reeds alleen omdat de Talmud geen geneeskundige verhandeling is) in belangrijkheid ten opzichte van het hier te behandelen onderwerp niet te
l) Ebstein, die Medizin im neuen Testament und Talmud- Stuttgart 1901. pag. 159.



5
vergelijken met wat Spinoza na zijn studiejaren aan de TalmudTorah-school bij Hippockates en de schrijvers van zijn eigen tijd erover vinden zou. Die vroege indrukken zijn echter van veel beteekenis te achten voor het bepalen van zijn aandacht op wat hem later onder de oogen zou komen. En dat was veel en velerlei. Hij was al vroeg zeer belezen, in den besten zin, en zocht ijverig naar alle kanten, en bracht zorgvuldig, wat hij zoo gewonnen had bijeen in de werkplaats,van zy"n systeem1).
Veel van wat voor de leeraren der talmudische wetsverklaring slechts een onbelangrijke bijkomstigheid was, zou voor hem zelf van belang blaken om zijn neiging en denkwijze een bepaalde richting te geven. Maar ook de meest traditioneele Joodsche schriftgeleerden waren de studie der geneeskunde niet ongenegen. Toen een synode van rabbijnen te Barcelona in 1305 onder Salomoh ben Adereth als voorzitter den allerstrengsten ban als straf bepaalde voor elk, die jonger dan 25 jaar, een natuurwetenschappelijk werk las, hetzij in de oorspronkelijke taal, hetzij in Hebreeuwsche vertaling, werd een uitzondering gemaakt voor de geneeskunde, omdat de Talmud de beoefening daarvan toeliet*). Nog in de 178 eeuw schreef de Venetiaansche rabbijn Leo Modena: „Sommige beoefenen de wys„begeerte en de natuurwetenschappen, maar alleen met het voor„nemen om tot beter verstaan der Heilige Schrift in staat te zyn; „anderszins zouden zij die studie voor verderfelijk houden, tenzij „dat iemand van plan is zich voor de geneeskunde te bekwamen: „in dat geval mag hij anders doen"1).
Behalve de legale grond, die het vonnis van Salomo ben Adebeth aanvoert om de geneeskunde vrij te spreken, kan als krachtig, maar verzwegen motief gegolden hebben, de overweging, dat juist de werkzaamheid van Joodsche artsen in de Middeleeuwen: „noch am „ehesten, wenigstens für einzelne, den unsaglichen Druck zu erleich„tern vermochte, der auf dem verfehmten Volk lastete. In ihrer „Praxis waren sie keineswegs bloss auf ihre Stammesgenossen „angewiesen, sie würden vielmehr in allen Landern von Christen „stark in Anspruch genommen, nicht nur vom niedern Volke, sondern „mehr noch von den höchsten Standen, ja selbst von Klerikern;
') Von Dunin—Borkowski, o. c. pag. 167.
J) Zie Graetz. Geschichte der Jaden VII, 236.
*) In: Historia dei Biti Hebraiei ed Observanza degli Hebrei di qnesti tempi, voor 't eerst gedrukt in 1637 te Parijs, en omgewerkt uitgegeven in 1639 te Venetië. Van die Venetiaansche uitgave gaf Richard Simon (pseudonym: le sieur de Simonville) een Fransche vertaling (Parijs 16x1), en daarnaar weer A. Godabt een Hollandsche (Amsterdam 1693). In deze laatste komt de geciteerde plaats voor op pag. 48.



6
„wir finden sie als Leibarzte von Papsten, geistlichen und Welfc„hchen Pürsten1).
Was de practische werkzaamheid der Joodsche middeleeuwsche artsen van groot belang voor hun volk, voor de geschiedenis der geneeskunde waren ze vooral als ijverige vertalers van beteekenis. Zooals in de eerste eeuwen onzer jaartelling Alexandrijnsche Joden bemiddelaars waren geweest tusschen de Grieksche litteratuur en de Arabieren, werden ze het in de middeleeuwen tusschen de centra van Arabische wetenschap en het Christelijk Europa, en vooral de geneeskundigen.
„In the eleventh century nearly all the physicians in Europe „were Jews. This was due to two different causes: the Church „would tolerate no interference with her spiritual methods of „ treating disease, which formed one of her most productive sources „of gain-, and the study of medicine had been fonnally introduced „into the rabbinical schools. — The social conditions of the rabbis, who ..drew no income from their religious duties induced them to combine the practice of medicine with their pursuits"s).
Neübubgeb schrijft (1. c): „dass die jüdischen Aerzte im frühen „Mittelalter fast die einzigen gebildeten Heilkünstler aus dem „Laienstande gewesen sind und diese Stellung in den weniger kul„tivirten Landem noch bis im 13 Jahrhundert behaupteten, dass sie „sich um die Verpflanzung der Arabischen Medizin ins Abendland „namentlich in Porm der Uebersetzertatigkeit allgemein anerkannte „grosse Verdienste erworben haben, — dass sie bei aller Verehrung „fur die Antiken und Arabischen Meister dem litterarischen Schaffen „des Okzidents das regste Interesse entgegenbrachten und nicht „ruhten bis auch die Wertvollsten der Salernitanischen und spat., mittelalterlichen Autoren durch Uebertragung ins Hebraischen zum .,geistigen Besitztum ihrer Nation geworden waren".
Vele van die translatoren waren philosophen en theologen en
litteratoren en geneeskundigen tegelijk. Soms volgen ze elkaar
in meerdere generaties van eenzelfde familie op, zooals de Ibk
Tibbon's s) en de Kdichi's (uit de Provence in de 12e en 13e eeuw).
De grenzen zijn op dit gebied zoo moeilijk te trekken, dat in de
geschiedenis der geneeskunde ook wel eens een naam verzeild raakt
die er nauwelijks in thuis behoort. Over R. Salomo ben Isaac
(Raschi) uit Troyes in Champagne (1040—1105) schrijft Draper
(II 128): „He was equally at home in writing commentaries on the
') Neübubgeb. Geschichte der Medizin. II 472. *) Dbapeb. History of the intellectaal evolution of Europe. II 122. *} Zie: Les médecins Juifs a Avignon aux XIII, XIV et XV siècles, par P. Pansieb. Janus 1910.



„Talmud as in giving instructions for great surgïcal operations, as „the Ceasarean section: he was the greatest French physician of „nis age". Baschi's roem als exegeet en commentator is groot genoeg om zijn naam in eere te doen blijven, ook al komt die niet onder de groote medici voor. Nêübürgek geeft de verhoudingen juister weer en schrijft (o.c. II 318): „dass der berühmte Talmudkommentator „Basohi in seinen Schriften ansehnliche medizinische Kenntnisse „verrat". De veelbelezen taalkundige had de medische litteratuur wel allermeest bestudeerd om den daarin bevatten woordenschat. Er is evenwel alle reden om als geneesheer te noemen Abraham ben Meib ibn Ezba (ook genaamd Avenares en Avenersel) uit Toledo (1098—1167), die als theologiseerend philosoof naar de Kabbala en als medicus naar de Astrologie neigde. Zijn astrologisch-medisch werk: „de diebus criticis", in Latijnsche vertaling, werd nog in 1496 en later te Leiden gedrukt. Spinoza waardeerde hem zeer als grammaticus en exegeet en commentator.
Ver boven deze allen, ook als medicus, staat Madvtonides (1136—1204). Spinoza citeert hem herhaaldelijk, nu eens zijn gevoelen aanhalend onder vermelding van zijn naam, dan weer zonder dien te noemen.
De schildering die Maimonides geeft van den invloed der affekten op het menschelijk lichaam zou als illustratie kunnen dienen bij Spinoza's stelling: „blijdschap is een aandoening, waardoor het „vermogen van het lichaam tot handelen wordt vermeerderd of „gebaat, droefheid daarentegen is een aandoening waardoor het „vermogen van het lichaam tot handelen wordt verminderd of „ bedwongen" *).
„Het is bekend hoe de affekten in het lichaam gewichtige zichtbare veranderingen teweeg brengen. Zoo ziet men een krachtige „gezonde man, die plotseling door afschuw wordt aangegrepen, „verbleeken; de opgewektheid verdwijnt van zijn gelaat, zijn kleur „ verandert, de opgerichte houding wordt gebogen, de stem zwak, „en al spant hy zich nog zoo in om haar te verheffen, het is te „vergeefs; de zwakte neemt toe, de pols wordt klein en week, het „oog verandert door verslapping der oogleden, de adem wordt koeler, „de eetlust verdwynt. De oorzaak van dit alles is het terugwijken „van de natuurlyke warmte van de lichaamsoppervlakte naar het „inwendige".
„Wy zien daarentegen een bleek en zwak individu, wien het
_') Laetitia est affectus, quo corporis agendi potentia augetur vel juvatur, tnstitia autem contra est affectus, quo corporis agendi potentia minuitur vel coercetnr. (Eth. IV, prop. XLI).



8
„spreken moeilijk valt, oogenblikkelijk opfleuren, als hem een blijde „tijding wordt gebracht. Zijn aangezicht straalt; zijn stem klinkt „helder, zijn bewegingen worden vlugger, zijn pols sneller en krach„tiger, de adem warmer. Vreugde en welbehagen ziet men in zijn „gebaren, in zijn heele gestalte onmiskenbaar uitgedrukt. De oorzaak „van dit alles is het afvloeien van de natuurlijke warmte naar het „lichaamsoppervlak". Zoo luidt het in Maimonides verhandeling over hygiëne: •Tractatus de Regimine Sanitatis (Hanhagath Haberioth).
De Joodsche middeleeuwsche schrijvers waren dan ook van meer beteekenis voor Spinoza's belangstelling in de geneeskunde dan de Joodsche artsen van zijn tijd. Op beide invloeden wijst von DüninBorkowski : „ Pür Spinoza's spatere Wissenscha ftliche Anschauungen „war auch die grosze Zahl jüdischer Aerzte im Amsterdam des 17ten „Jahrhundert nicht unwesentlich. Es war nicht bloss ein Mitdenken „mit der allgemeinen Auffassung der Zeit, und der Tradition seiner „Stammesgenossen, wenn er der Medizin im Kreis des Wissenwerten „einen so bedeutenden Platz einraumte und seiner Bibliothek eine „hübsche Zahl medizinischer Werke einverleibte, der Philosoph „hatte in seiner Jugend so viel Aerzteberüfe gesehen und vielleicht „auch schatzen gelernt, dass ihm Erinnerung, Hochachtung und „Neigung immer wieder auf die Medizin hinwiesen" l).
Voor zoover het de uit de middeleeuwen afkomstige traditie betreft is dit wel juist. De invloed van de Joodsche artsen uit de 17de eeuw is echter veel minder hoog aan te slaan. In het volgende hoofdstuk zal ik op de Joodsche Amsterdamsche geneesheeren van dien tijd meer in bijzonderheden terugkomen. In 't algemeen waren zy van een richting die Spinoza eerder afstootte dan aantrok. Ze hielden zich aan de oude traditie, en dat met meer piëteit dan begrip; ze waren meer litteratoren en historici dan beoefenaars der natuurwetenschap. Zij leerden de geneeskunde uit de werken der oude schrijvers, zooals de Joden (en deze niet alleen) de waarheid zochten in de Schrift. Hippoceates en Galenus waren voor hen als Mozes en de Profeten. Spinoza hechtte aan de door hen vereerde autoriteiten niet veel waarde^ en nog minder aan hun commentaren daarop. De eenige der Joodsche artsen uit de 17de eeuw die waarschijnlijk eenigen invloed op Spinoza heeft uitgeoefend, Delmedigo, deed dat niet qua talis, want als medicus was hij een even slaafsch volger der Galenische traditie als de andere. Hij, heeft echter als schrijver over de Schrift en de bijbelverklaarders meeningen geuit die met de opvattingen van Spinoza eenige overeenkomst hadden.
') Von Dunin Bokkowski, op. cit. pag. 105.



9
De Joodsche litteratuur is als oorzaak van of althans als aanleiding tot Spinoza's belangstelling in de geneeskunde reeds werkzaam geweest, voordat het voorbeeld van Descabtes hem ertoe kan hebben gebracht. Daarom is de voorstelling die Freudenthal geeft niet geheel juist. „Nach dem Beispiele Descabtes, der viele Jabre dem „Studium der Medizin gewidmet hatte, beschaftigte er sich eben:,falls eifrig mit dieser Wissenschaft, und zwar in früherer Zeit. „Denn schonrim Jahre 1661 halt er es für notwendig, die gesammte ..Medizin kennen zu lernen und im Anfang des Jahres 1663 leitet „er die Medizinische Studiën eines Freundes", (pag. 42). Reeds vóór hij met Descabtes kennis maakte hield Spinoza zich óók met de geneeskunde bezig. Hij is er echter nooit' toe gekomen om als leider van geneeskundige studiën op te treden. De bedoelde vriend was Simon Joost de Vbies, van wien Wolf l) ook al schrijft dat hy: „studied medicine under the direction of Spinoza". In een brief van 24 Februari 1663 uit Amsterdam schreef intusschen zijn „toegenegen vriend" de Vbies aan Seur Benedictos Spinoza tot Rynsburg, alleen maar: „Ik ben een college over de ontleedkunde gaan bij„ wonen, hetgeen bijna voor de helft is afgeloopen; is dit geëindigd „dan zal ik beginnen met het college over de scheikunde, en zoo „zal ik volgens uw raad de geheele geneeskundige wetenschap „doorloopen" 2).
Het Was slechts de raad tot, maar geen leiding bij de studie der geneeskunde, die Spinoza zijn vriend gaf. Onderwys geven was hem intusschen niet vreemd. Hy' had een tijd zijn leermeester en vriend van den Ende, een medicus die een Latijnsche school hield in Amsterdam, geassisteerd aan zijn instituut en daar les gegeven in Latijn en Hebreeuwsch. Hiermede trachtte hy zooveel hij kon de hulp te vergoeden die van den Ende hem bood door hem, toen hij na de uitbanning uit de Joodsche gemeente zich in groote verlegenheid bevond, gastvrij in zijn huis op te nemen. In Rynsburg (1662) leidde hij een student in de theologie, Caseabius, die met hem samenwoonde, in tot de philosophie van Descabtes. Om echter leiding te geven bij geneeskundige studie zou hij zich zeker niet bevoegd geacht hebben. Op dit gebied hield hij zich niet voor een deskundige, heel anders dan Descabtes, die meedokterde zelfs by zyn eigen sterfbed. Wel gaf hij steeds blijk van grondige belangstelling in de geneeskunde en wat daarmee samenhangt. In zyn
') Wolf. Spinoza's Short Treatise, translated, with a life of Spinoza. London 1910, vide pag. III.
*) Ep. XXVI in de uitgave Bendicte de Spinoza Opera, ed. Bbudee. 1843 mist juist deze passage. Meinsma geeft ze op pag. 204.



10
correspondentie nemen onderwerpen die ermee in verband staan een ruime plaats in.
Met Oldenbueg, den secretaris der pas opgerichte Royal Society, correspondeert hy over wat toen het nieuwste was in de chemie, de proeven van Boyle, over Kircher's „Mundus subterraneus", en Oldenbüeg schrijft hem over „Curieuse anatomische observaties" (Ep. XVI) even zeer, zoo niet uitvoeriger, dan over philosophische en natuurkundige kwesties.
Hoezeer het samenstel van het menscheUjk lichaam hem belangstelling inboezemt en levendig voor den geest staat is te lezen uit een brief aan Oldenbüeg. (Ep. XXV), waarin hy om met een voorbeeld te verduidelyken, hoe hij denkt: „over de verhouding van elk „deel van de Natuur tot zijn geheel, en hoe het met andere deelen „samenhangt" als voorbeeld kiest „de beweging der deeltjes van „de lymphe, den chylus en het bloed".
Dat hij bewustzijnsverschijnselen nauwkeurig waarnamen analyseerde blykt uit een brief aan zijn vriend Pietee Balling. Hij betuigt hem daarin zijn deelneming met het verlies van zijn kind, maar er komt nog meer ter sprake. De bedroefde vader had Spinoza geschreven omtrent voorteekenen in verband met zijn verlies, die hem zeer getroffen hadden. Daaromtrent antwoordt Spinoza: „Voor-, „zoover gy, toen uw kind nog gezond en wel was, een dergelijk „zuchten hebt gehoord, als hij deed hooren toen hy ziek werd en „kort daarop overleed, zou ik meenen, dat dit geen werkelijk zuchten „is geweest, maar alleen in uw verbeelding bestaan heeft Gij „zegt immers, dat gy, toen gij u ophieft en inspandet om te „luisteren, dat zuchten niet meer zoo duidelijk hoordet, als te „voren of daarna, toen gij weer in slaap waart gevallen.
„Dit juist toont duidelijk aan dat die zuchten slechts in uw „verbeelding bestonden, die zoodra zij vry was en ongebonden een „zuchtend geluid zich duidelijker en levendiger kon voorstellen dan „toen gy overeind kwaamt en uw gehoor op een bepaalde kant „richtte". Daarna deelt hy dan uit zijn eigen ervaring een droom mee, waarvan de beelden, die erin verschenen waren, na het ontwaken nableven, zóó levendig of het werkelijk bestaande wezens waren: „en wel vooral het beeld van een schurftigen neger. Het „verdween als ik ter afleiding myn oogen op een boek of iets „anders vestigde. Zoodra ik echter myn blik weer van één dier „voorwerpen afwendde, zonder ze bepaald op iets anders te richten, „verscheen my weer het gelaat van dienzelfden neger met dezelfde „duidelijkheid meer dan eens tot het langzamerhand verdween". Verder herinnert hij eraan: „dat koortsen en andere lichamelijke



11
„ongesteldheden aanleiding kunnen geven tot ijlen, en dat menschen „die dikbloedig zijn, zich daarbij twist en vechtpartijen en doodslag r„en dergelijke dingen verbeelden".
Ook het dierenleven interesseerde hem: In een brief aan Blyenbubgh (Ep. XXII) heeft hy het over: „het vechten derbyenen de jaloerschheid der duiven". Een zyner eerste levensbeschrijvers, Colerus, deelt mee, dat Spinoza met zy"n microscoop de kleinste muggen en vliegen onderzocht, en dat hy' spinnen en vliegen ving om na te gaan hoe zy zich gedroegen en met elkaar vochten.
Dit is hem door prof. Tydeman1) als een wreedheid ten laste gelegd. Tbendelenbubg 3) verwijt hem echter: „dass er nirgend die lebendige Natur betrachtet hat" (combien c'est difflcile de contenter tout le monde et son père).
De laatstgenoemde schryver heeft ook tegen hem ingebracht: „Dass ihm die Phaenomene der damals in den Anfangen begriffene „Chemie fremd sind". Het is waar, dat hy' tegen proeven van Boyle onjuiste bezwaren opperde, en dat hijzelf aan zijn oordeel op dit gebied allerminst veel gewicht toekende.8) Dat hy intusschen inzag dat met Boyle de chemie een belangrijke schrede vooruitdeed, dat hij Boyle's werk zorgvuldige studie en nadoen der experimenten waard achtte wijst er al op dat de chemie hem niet zoo geheel vreemd was. Wat hem intusschen wel „vreemd" bleef in de chemie, waren de „qualitates occultae", waai- ze het niet zonder doen kon; ze zou nog heel wat later veel vreemds blijven inhouden voor Kant, die er te weinig mathematiek in vond om er eigen mee te worden.
De gemoedelijk vergoelijken de opmerking van van Vloten : „men „houde den ongenoegzamen staat der natuur- en menschkünde van Spinoza's eeuw in het oog", doet zoowel Spinoza als de natuurwetenschap van zijn tyd onrecht aan. „Ongenoegzaam" kan de stand der natuurwetenschap (en van welke andere ook) heden ten dage even te recht genoemd worden als destijds en te allen tydeSpinoza heeft die ongenoegzaamheid ter dege doorgrond. Voor het geringschattende oordeel van van Vloten was echter geen reden. Er heerschte een geest van vernieuwing, een algemeene herleving, een krachtig voorwaarts streven, waardoor de stand der natuurwetenschap dier dagen bij dien van lateren tyd vergeleken waarlijk geen „ongenoegzaam" figuur maakt, al was ook nog de som der bereikte resultaten geringer.
'Y Utrechtsche Volksalmanak, 1844. 2) Logische Untersuchnnge ii, 1840.
*) Si tibi videtur consultius, haec cogitata igni potius quam eruditissimo domino Boylio tradere, in tna manu sunt. aan Oldenxtorg. Ep. IX-



12
Dat Spinoza in het wetenschappelijk leven van zijn tijd deelnam, daarvan getuigden o.a. de boeken van zijn bibliotheek. Wat die bevatte is bekend geworden door het terugvinden van de notarieele boedelbeschrijving, die na zijn overlijden bij de regeling van zijn nalatenschap werd opgemaakt.1)
De medische litteratuur was daarbij vertegenwoordigd door werken van Steno, Kerckeing, Riolanus, Tulp, Baetholinds, Vesling, Velthuyzen, naast Hippocrates.
Evenzeer als die boeken in zijn bibliotheek namen schrijvers en werkers op het gebied der geneeskunde in zijn leven een belangrijke plaats in.
Toevallig is dat zeker niet geweest. Daar waren allereerst al de heel zakelijke relaties van den lenzensln'per met de gebruikers van kijkers en microscopen-
Keeckring *) prijst het microscoop, dat hij bezat en gebruikte, en dat Spinoza's fabrikaat was en Leibnitz roemt Spinoza in een brief van 1672 aan Thomasius als een vervaardiger van uitstekende kïjkeis.
Van meer belang is echter wel geweest Spinoza's waardeering van de geneeskunde en de natuurwetenschap.
Hij rangschikte de geneeskunde onder de meest onmisbare wetenschappen,3) en in een brief van 15 Juli 1676 aan Tschienhaus zinspeelde hij op zijn plan tot het schrijven van een natuurphilosophie.
Er zijn onder de medici van dien tijd betrekkelijk velen geweest, bij wie aangetroffen werden zoowel de wetenschappelijke «zin, als de onafhankelijkheid van kerkdijken dwang en bekrompen vooroordeel, die neiging tot de leer en genegenheid voor den persoon van den wijsgeer mogelijk maakten. Zij waren hier ook onder de eersten die de beteekenis van Descabtes inzagen. . Het was evenwel een heel wat grooter waagstuk om met Spinoza's leer en persoon op goeden voet te staan, dan om zich aan te sluiten bij Descabtes, die de heerschende kerkelijke geloofsartikelen niet zoo onomwonden tegentrad. Descabtes vond dan ook gereedelijk en openlijk aanhangers. De Cartesiaansche philosophie gaf wel naai- 'slands gebruik en de wijze van den tijd aanleiding tot
]) Zie Meinsma. Op cit. 354.
De Catalogus van de BoeVerij der Vereeniging „het Spinozahuis," geeft een zeer volledige titelbeschrijving der „Boekerij van B. de Spinoza, waarvan 2 Maart 1677 de catalogus ter verkooping is opgemaakt voor den notaris Willem van de Hove."
*) Kerckeing. Specilegium anatomicum et osteogenia foetuum. (obs. 93): „Est et mini microscopium praestantissimum, a Benedicto illo Spinoza, mathema ico et philosopho nobili, elaboratum."
*) Concinnanda est integra medicina.
(Tract. de Intell. Emendat, II 15.)



18
heftige disputen. De akademische disputaties erover ontaardden zelfs vaak tot venijnig krakeel. Zoowel aan de ütrechtsche als aan de Leidsche universiteit kwam het naar aanleiding daarvan zoowel tot handtastelijkheden tusschen studenten als tot nauwelijks minder grof twistgeschrijf tusschen hoogleeraren (met name tusschen Regius en Voetius.)
Niemand liep daarbij echter kans op ernstiger moeilijkheden dan een blauwe plek of een weinig vleiend epitheton. Descabtes bleef dan ook zelf ongemoeid en roemde de vrijheid van denken en schrijven hier te lande.
Dat ook Spiroza de hier genoten vrijheid roemen kon, was alleen omdat de toestand hier en toen vergeleken bij vroeger en elders inderdaad wel gunstig heeten mocht. Maar alleen vergelijkenderwijs, want men heeft het hem toch, hoe weinig hij ook op den voorgrond trad, moeilijk genoeg gemaakt. Zoo weinig ware vrijheid was er zelfs hier. dat mannen als Huygens en Leibnitz, voor eigen reputatie duchtend, slechts schoorvoetend en niet zonder kleineerende uitlatingen erkenden relaties met hem te hebben onderhouden, die ze, als 't had gekund, liefst heelemaal zouden hebben verloochend. De medici die een groot deel van den toch niet zoo heel talrijken kling om Spinoza vormden, maakten tegenover die beide corypheën een heel wat beter figuur van Hollandsche oprechtheid.
Het zyn vogels van diverse pluimage, de medici, die in min of meer levendig verkeer met Spinoza stonden. Er zijn mannen bij met klinkende namen, die plaatsen van gezag in den lande bekleedden, als Tulp en Hüdde, jonge vreemdelingen die aan de beroemde Leidsche Universiteit kwamen studeeren en eerst later naam zouden maken, als Kebckring en Steno, zoowel als praktiseerende medici o.a. Meier, Boüwmeesteb en Schulleb. Er waren er ook bij die nog heel wat harder dan Spinoza ondervonden hoe het hier met de vrijheid van meening was gesteld n.1. van den Ende, die zoo als ketter werd over den hekel gehaald dat zijn onderwijsinstituut verliep, en dan Koerbagh die als de schrijver van een kettersch boek in de gevangenis werd gezet, waar hij gestorven is.
Spinoza, die met zoo veel medici verkeerde, is zelf ook een keer' als medicus getituleerd. Leibnitz adresseerde een brief aan hem (op 5 October 1671).
a Monsieur Monsieur SPINOZA. Médccin trés célèbre et philosopke trés profond, par Coubert. a Amsterdam.



14
Daarbij merkt W. Meijer, die Spinoza's brieven in reproductie en in vertaling uitgaf op: „in dien tijd werd byna ieder die de „wijsbegeerte beoefende als geneesheer betiteld. Werkelijk hadden „dan ook de meeste Wijsgeeren in de geneeskunde gestudeerd. De „R'ozenkreutsers noemden zich alle geneesheeren". Omgekeerd hadden ook de meeste geneesheeren de wijsbegeerte bestudeerd, en de combinatie van theologie en philosöphie en geneeskunde was in dien tijd nog lang geen zeldzaamheid. „Le traité de la conaissance de „Dieu et de soi-même, de Bossuet est pour une bonne moitié un traité de physiologie"x). Het meest opmerkelijke voorbeeld daarvan is Servet. In zyn Christianismi restitutio (1553), een boek dat door Galvijn met den auteur op den brandstapel werd gebracht?, publiceerde hy een belangrijke physiologische ontdekking. Tusschen allerlei theologische bespiegelingen komt daarin voor: „een merkwaardig nauwkeurige en in die dagen nog nieuwe beschrijving „van den weg, dien het bloed van het hart naar de longen en van „daar terug naar het hart aflegt, van hetgeen wy thans bestempelen „met den naam van kleinen bloedsomloop, een beschrijving die „in hooge mate de aandacht verdient"8). By dat physiologische intermezzo midden tusschen de godgeleerdheid teekent Servet aan, dat hy daarmee ontdekt: „een waarheid die aan Galenus zelf nog onbekend was", (veritatem ab ipso Galeno non animadversam). Hieruit spreekt wel zeer duidelijk hoe groot het gezag van Galenus was. Zelfs een hervormer, wiens heterodoxe meeningen hem het leven zullen kosten, erkent Galenus als een autoriteit van wiens leer hy" niet zonder een uiting van schroom en eerbied afwijkt. Het natuuronderzoek was eerst pas begonnen zich vrij te maken van het traditioneele gezag van Aristoteles, Hippokrates en Galenus, of juister gezegd van wat men van hun leeringen had gemaakt. „Het gezag van Plato, Aristoteles en Socrates weegt bij my niet „zwaar", schreef Spinoza aan Boxel, die zich op deze had beroepen, om het bestaan van geesten en spoken te bewijzen. „Wel zou^het „my verwonderd hebben als gij Epicurus, Democritüs of een der „Atömisten of verdedigers der atomenleer had aangehaald" s).
Het scholastieke Aristotelisme en het sterk mystiek getinte Platonisme, dat Spinoza had leeren kennen en waarvan hij zich afkeerig betoonde, had reeds veel terrein verloren aan de Grieksche
») Lesmédecins au temps de Molière par Maurick Baynaud. Paris 1862,
P^0' Israëls en Daniels. De verdiensten der Hollandsche geleerden ten opzichte van Habvey's leer van den bloedsomloop. 1883, pag. 12. 3) Epist. LX.



15
natuurphilosophie. Deze laatste was voor de ontwikkeling der 17e eeuwsche natuurwetenschap van groote beteekenis. Tot de nieuwe vooruitgang had de studie der oude litteratuur in niet geringe mate meegewerkt. De renaissance begon archaeologisch en philologisch. Men leerde Aristoteles kennen in een gedaante, die belangrijk verschilde van het beeld ervan dat de scholastiek had gevormd; en een heel anderen Plato ook dan dien van Plotinus of Philo (om van de mystieke en magische Kabbala nog niet te spreken.)
Het nieuwe inzicht drong evenwel slechts geleidelijk door, en al deed het ook geweldige beroeringen ontstaan, het oude bleef innig er mee vermengd voortleven.
„Das Alte stürzt, es andert sich die Zeit und neues Leben blüht „aus den Ruinen" is een schoon woord. Men verstaat het echter slechts ten halve en verkeerd, als men alleen op het nieuwe leven let, en de omvangrijke resten van het ondanks alles nog voortlevende oude niet opmerkt. De boom der kennis is even zeer als de boom des levens, altijd groen: geen van beide verliest ooit zh'n bladerentooi geheel, maar ze dragen dan ook nooit enkel jong loof.
Geleidelijker nog dan ergens elders ging de verandering in de geneeskunde, die de geregelde aanraking met de werkelijkheid nooit zoo geheel verloren had als de schoolsche philosophie en theologie, en die bovendien de overlevering der ouden, indien ook al niet zuiver bewaard, dan toch minder geplooid en vervormd had naar de eischen van een kerkelijke dogmatiek. En toch werd ook hier de juiste opvatting van vroeger verworven inzicht en het vrije onderzoek belemmerd, zoowel door den druk van boven, de door het gezag der overheid voorgeschreven leer, als van onderen, door de eischen der onwetende menigte, die om wonderen vroeg en verleidde tot charlatannerie.
Eén goed erfdeel kreeg de jonge natuurwetenschap echter van de haar toch niet zoo heel goed gezinde voorgangers mee.
„De mannen der 17e eeuw waren gevormd in een school, waar „men a priori besliste hoe de zaken zyn moesten op grond van „algemeene regels. Naar de juistheid dier regels werd verder niet „onderzocht. „Principia non disputanda" zeiden zij. Nu hadden „zij wel de school verlaten, en de meesten hadden haar met spot „en smaad overladen, maar van de methode hadden zij zich niet „vrn kunnen maken. Nog steeds was het doel a priori te berede„neeren hoe de werkelijkheid zijn moest; alleen de uitgangspunten „waren nieuw en ontleend aan wiskunde en mechanica. De verpachtingen waren sanguinisch. Slechts nuchtere en verstandige



16
„hoofden zooals Chr. Huygens hadden van den beginne aan het „vermoeden, dat de weg der wetenschap bijster lang en zwaar zou „blijken, maar de overigen meenden in het bezit te zijn van een „ dergelijken sleutel tot alle geheimen als Faust door de magie zocht"1).
Een dergelyke geesteshouding gaf jeugdigen moed en overmoed, die nuttig en noodig waren om te beginnen en vol te houden met het moeilijke en veeleischende werk. Sanguinici waren inderdaad die 17e eeuwers, zooals Nicolaas Tulp, burgemeester van Amsterdam en praktizeerend medicus en anatoom tegelijk; en Rüisch, die jong bleef tot zijn ouden" dag, en jong van geest zelfs, toen zijn oude leden den dienst gingen weigeren en een rolstoel noodig was om hem naar zijn kostelijke verzameling te brengen. Rüisch werd zoo in beslag genomen door zijn werk, waar hij altijd mee bezig was met lust en ijver en pleizier ook in den technischen kant van de anatomie, in het handwerk ervan, dat hij er niet toe kwam zich er om te bekommeren wat anderen misschien al vóór hem hadden gevonden en bekend gemaakt. Ze werkten veel en waren blij in hun werk, naar Spinoza's leer: „bene agere et laetari". Maar hun voldaanheid overschatte het bereikte resultaat evenzeer als de onwrikbaarheid van hun uitgangspunt. Ze dachten al zóó ver te zijn dat over de „casus rarissimos" vooral het onderzoek zou moeten gaan, alsof het gewone al overbekend ware.
Zóó zag echter Spinoza den stand der wetenschap van zijn dagen zeker niet. Hij behoorde met Huygens tot de weinige koele en klare hoofden, die aan de algemeene overschatting niet meededen.
Wat er echter bereikt was zag hij terdege en veel voorzag hy ook van wat eerst later verworven zou worden. Als hij daar met een enkel juist gekozen woord iets van aanduidde, dan deed hy het zonder een of ander speciaal punt op den voorgrond te brengen en alleen om de richting der groote lijnen aan te geven.
Des te meer valt het daarom op dat hij de theorie (of de phantasie zooals ze eerder genoemd verdiend te worden) van Descartes over de glandula pinealis8) zoo uitvoerig bespreekt en tegenspreekt. Daarbij maakt hy dan de opmerking, (die heel dicht bij de hierboven van Bellaar Sprüyt aangehaalde komt) dat Descartes zich van de methode der oude school niet had kunnen losmaken.
J) Bellaak Spedyt. Geschiedenis der Wijsbegeerte, 1905, pag. 420.
*) De gl. pinealis beschouwt Descartes als vrfc opgehangen in den doorgang waarlangs de verschillende hersenholten communiceeren. Zij is het eenige punt waarop de ziel direct op het lichaam inwerkt. Maar ook de „spiritus animales" bewegen haar. In haar verschillende posities sluit en opent zn verschillende wegen die de spiritus animales door de hersenen kunnen inslaan, en ze richt deze daardoor naar verschillende spiergroepen.



17
„Waarlijk, niet stérk genoeg kan ik mijn verwondering er over „uitdrukken, dat de wijsgeer, die vast had vooropgesteld niets af „te zullen leiden uit andere dan op zich zelf begrijpelijke beginselen „en niets toe te zullen stemmen dan wat hij helder en duidelijk „had ingezien, en die herhaaldelijk de scholastici verwijt dat zij „duistere zaken met verborgen eigenschappen willen verklaren, zelf „een hypothese opstelt, duisterder dan welke verborgen eigen„schap ook"*). Zóó en nog wat krasser gaat h\j door, lichtelijk den draak stekend met „clarissimi hujus viri sententia" en met de „geesten" die de glandula pinealis zouden in beweging brengen.
De toon van die polemiek is niet alléén opvallend, maar alle polemiek is zeldzaam bij Spinoza; liefst vermijdt hij haar. „Het is mijn gewoonte niet anderer dwalingen bloot te leggen" schreef hn in 1661 aan Oldenbüeg 9). Als het er echter toe kwam, zei hij zijn afkeurende meening scherp genoeg. Nomen est omen, hij heet Spinosa, en zijn zegel vertoont het beeld van een roos met stevige doorns, omgeven door het randschrift caute (wacht u). Een gemoedelijke ironie verzacht de scherpte van zijn kritiek. Dat hij veel voor humor voelde blijkt ook uit de keus van zijn lectuur. Onder zijn boeken3) waren werken van Cervantes, Quevedo *) en Gongora, Pladtüs, Petronius, Martiaus en Lucianüs, Maar het gebeurde zóó zelden, dat hij er toe kwam de dwalingen van anderen bloot te leggen, dat wel gevraagd mag worden wat hier nu in 't bijzonder aanleiding tot die scherpe kritiek was. Nu was inderdaad Descartes met zijn hypothese over de glandula pinealis al nauwelijks meer op de hoogte van zijn tijd. Hij houdt nog vast aan de „geesten" „die sinds Galenus „zulk een belangrijke rol in de wetenschap hebben gespeeld, die „door Vesalius met eerbied worden gehuldigd, door Paracelsus „in zekeren zin zoowel als door van Helmont, door Stlvius en „ook door Har vet evengoed als door de Wale wel dégelijk nog „worden aangenomen".
Daarmee werd al afgerekend: „in een klein maar voorbeeldig „boekje, dat in 1648 het licht zag, van Jacobus de Back, apud
J) Brofecto, satis mirari non possum, qnod vir philosophus, qui firmiter statuerat, nihil deducere nisi ex principiis per ge notie, et nihil afflrmare msi quod clare et distincta perciperet, et qm totiee Scholasticos reprehenderat, quod per occultas qualitates res obscuras voluerint explicare. hypothesin sumat omni occulta qnalitate occultiorem. Eth. pare V. praefatio.
*t Meus mos non est aliorum errores detegere. Ep. II.
*) Meinsma op cit. pag. 431.
4) Dieser feinsinnige Satiriker von unerschöpflichem Witz. (v Dunin Borkowski 466.) '
2



18
„Roterodamensis medicus ordinarius, getiteld: Dissertatio de corde, „in qua agitur de Nullitate spirituum1).
Bij zijn vertaling van Spinoza's Ethica teekent W. Meijer bij het woord „geesten" aan (op pag. 290): „daarmee scheen, men ten tijde „van Spinoza de verschijnselen van het dierlijk leven aan te duiden".
Hoe duister intusschen ook de bedoeling van het woord geesten is, het beteekent zeker niet zoozeer de verschijnselen dan wel de dragers van het leven. Ze mochten „geesten" heeten, men bedoelde er „stoffen" mee. Heel bijzondere weliswaar, heel fijne, heel onbegrijpelijke en onbekende, waar men allerlei mee verklaarde maar waarvan zelf men niets verklaarde en alles erover in geheimzinnig duister liet.
Steno, wiens betrekking tot Spinoza in het derde hoofdstuk nader ter sprake zal komen, vestigde er met spottenden nadruk de aandacht op dat men wel veel over de geesten sprak, maar er niets bepaalds van zeggen kon: „Est-ce le sang? Seroit-ce une substance „particuliere séparée du chyle dans les glandes du mesentere? les „serositez n'en seroient-elles point les sources? II y en a qui les „comparent a 1'esprit de vin, et 1'on peut douter si ce ne seroit point la matière mesme de la lumière 3).
Men onderscheidde drieërlei soorten „geesten" n.1. de „spiritus naturales", zetelend in de lever, de meest stoffelijke, alleen nog maar „natuurlijke" geesten, de sphitus vitales, dié men in het hart plaatste, de „levensgeesten" en de spiritus animales", de zielegeesten, die de hersenen tot woonplaats kregen. Vindingrijke Kabbalisten hadden daarin aanleiding gevonden om met de bij hen als notaricon bekende kunstgreep, het hebreeuwsche woord voor Koning "po te verklaren als gevormd uit de aanvangsletters der woorden .nD (hersenen) 37 (hart) en -Q3 &ever) wat dan zinnebeeldig leerde dat in den koning de eenheid van het volk is belichaamd, een andere schakeering weer van hun geliefkoosde parallel tusschen mikrokosmos en makrokosmos.
Er was meer dan de anatomische ketterij die Spinoza in de epiphysis-theorie van Descartes hinderde. Toch wijst hij ook erop8) dat Descartes terwille van zijn theorie aan de anatomie geweld
') Israëls en Daniels, op. cit. pag. 77.
*) Steno. Discours de 1'anatomie dn cerveau. 1665.
Opera Stenonis edidit V. Maar 1010. II 5.
*) „Quoi nee haec glans ita in medio cerebro vita reperiatur, ut tam „facile totque modis circumagi possit." Eth. pars V. praefatio.



19
aandoet, daar toch: .die klier niet zóó in de hersenen gelegen is dat zij gemakkelijk op allerlei wijzen heen en weer bewogen kan worden".
Het buisvormige maaksel van hersenen en zenuwen, zooals Descartes het noodig had en veronderstelde voor zijn theorie kwam al niet meer overeen met de uitkomsten der ontleedkunde. De zenuwen had P. Pauw (1566—1617) reeds leeren kennen als bestaande uit tot bundels vereenigde vezels. Reeds was in voorbereiding de gedachte, dat wat langs de zenuwen wordt voortgeleid vergelijkbaar is met de voortplanting van een mechanische impuls door een elastisch medium. Duidelijk geformuleerd werd ze eerst in het in 1729 verschenen: New treatise of the spleen, vapours and hypochondrial melancholy, van Nicolas Robinson1) „who in nis work „on the spleen supposed that the nerves of sense were composed „of little papillary machines, exceedingly small and exceedingly „numerous and minute, which struck by the object giving rise to „the sensation were thrown in oscillation and so conveyed the „impression to the mind".s) Dit is al heel wat verder dan de grove voorstelling van Descabtes, die zoo dwars tegen wat de anatomie reeds had leeren zien inging.
In het „korte Tractaat", de eerste aanleg van zijn philosophisch systeem, staat Spinoza nog heel wat dichter by Descabtes dan later in de Ethika. Hij komt daarin nog niet zoo ver om het in elkaar grijpen der werkingen van ziel en lichaam te ontkennen. Maar hij is toch al op weg in die richting. „Kan de ziel een lichaam bewegen" vraagt hy en antwoordt: „jawel, maar alleen het eigen lichaam". „Evenwel" heet het weer elders „de ziel „beweegt eigenlijk het lichaam niet, maar richt alleen de beweging „van het lichaam." En ook deze werking van de ziel op het lichaam geschiedt niet onmiddellijk, maar door tusschenkomst van de levensgeesten".s)
Aan de verandering van Spinoza's inzicht heeft ook de anatomie meegewerkt. De nauwelijks verholen ontstemming, die uit de woorden van Spinoza over Descarte's hypothese spreekt, is echter zeker niet vooral door haar anatomische onjuistheid veroorzaakt. Ze werd veeleer bewerkt door het woord „spiritus", waarvan de dubbelzinnigheid hem een steen des aanstoots was. Daarvoor geldt
') Zie Haller, Bibliotheca anatomica. II 226.
Het jaartal 1630 bij Luciani. Physiologie des Menschen 1907. III 272 4a een vergissing.
*) M. Foster. Leetures on the history of physiology, pag. 296. Cambridge 1901.
») j. Fbeüdenthal. Ueber die Entwickelung der Lehre vom Psychophv«ïschen Paralellismus bei Spinoza. Arch. fur die gesammte Psychologie LX 1907.



20
wel in het bijzonder wat hij over woorden in 't algemeen schreef: „ongetwijfeld kunnen ook woorden, evenzeer als de verbeelding, de „oorzaak van vele en groote dwalingen zijn".1) Dat juist het woord „spiritus" tot allerlei onklaarheid en dubbelzinnigheid had geleid, wist hij maar al te goed. In het Tractatus Theologico Politicus (Cap I §32) toont hij aan hoe het overeenkomstige hebreeuwsche woord m "1, in de Schrift op talrijke plaatsen op heel verschillende wijzen op te vatten is. In den eenen tekst beteekent het wind, elders geest, ook wel moed, dan weer bekwaamheid en aanleg, nu eens gemoedsgesteldheid, maar ook . wel ziel, evengoed als leven en adem. Het is dus heel verklaarbaar dat Spinoza hier niet alleen vrij uitvoerig, maar ook nog al scherp polemiseerend ingaat op een speciaal punt van anatomie en physiologie, waartoe hij overigens nooit komt Al liet hij gelden, dat de ordening der dingen en de ordening der denkbeelden dezelfde zijn, tusschen denkbeeld en overeenkomstige lichaamsverandering onderscheidde hij heel scherp: „immers onder ideeën versta ik niet beelden, zoo„als er gevormd worden in den fundus van het oog, en indien men „zulks wil aannemen midden in de hersenen, maar voorstellingen van „het denken". *)
Die noodzakelijke en redelijke onderscheiding is nog lang genoeg daarna verwaarloosd om heel overbodige en onredelijke vertoogen mogelijk te maken ter verklaring hoe het wel komen zou dat we de dingen toch rechtop zien, terwijl immers het netvliesbeeld omgekeerd staat. „Die Physiologen des 17. und 18. Jahrhunderts kamen „mit ihrer Untersuchung meist nur zum Netzhautbilde, und glaubten „dass mit dessen Bildung alles abgemacht sei, daher sie dann auch „durch die Frage warum wir die Gegenstande aufrecht sèhen, trotz „der Existenz zweier verkehrter Netzhautbilden, nicht wenig in „Verlegenheit gesetzt wurden" s).
Op anatomische bijzonderheden gaat Spinoza nergens in, behalve dan bij die polemiek tegen Descabtes. De „postulata de corpore humano" (Eth. II vóór prop. 14) bepalen zich tot zoo algemeen mogelijk gehouden stellingen. Er wordt niets meer in aangeduid dan voor den gang van het betoog en den bouw van het systeem onmisbaar is. Toch is dat weinige in overeenstemming met het
i) Non dabitandum quin etiam verba, aeque ac imag'natio, possunt esse cusa multorum magnorumque errorum, nisi magnopere ab ipsis caveainus. Tract. de Intellectus Emendatione £88.
*) Non enim per ideas imagines, quales in fundo oculi et, si placet, in medio cerebro formantur, sed cogitationis conceptas intelligo. Ethica pars II propos. XLVIII Schol.
•) Helmiiolz. Handbnch der Physiologischen Optik. He Auflage, pag. 612.



21
nieuwe geluid dat in de geneeskunde den boventoon ging voeren, de soMairpathologie.
De nieuwe leer begon met „more majorum" haar draagkracht te overschatten. Het zou pas later duidelijk worden, dat de studie der mechanica met behulp der wiskunde (Galilei—Newton—Descabtes —Leibnitz) toegepast op de vragen, die de levende natuur stelt (Descabtes—Habvey—Bobelli) voor de beantwoording daarvan niet voldoende is, zelfs al krijgen waarneming en experiment te beschikken over hulpmiddelen, die het waarnemingsvermogen belangrijk versterken en uitbreiden (Leeuwenhoek-S wammeedam-Ruisch).
Spinoza doet aan die overschatting niet mee, al erkent hij de beteekenis van het onderzoek. -Experieritia nullas rerum essentias docet" schreef hij aan de Vbies (Ep. XXVIII). Hij stelde zich geenszins voor zijn ethiek alleen op de metaphysica te bouwen. „De ethiek moet zooals algemeen bekend is, gegrond zijn op metaphysica en physica" luidt het in een brief aan Bluenbubgh (Ep. XXXVIÏI) en van ervaring: „is te verwachten dat zij onzen geest noopt over het wezen van sommige dingen meer bepaald na te denken (in boven geciteerden brief aan de Vries).
Hiermee is aangegeven welk deel de „ervaring" aan het tot stand komen der ware kennis nemen moet.
En over de richting waarin vooral de ervaring uit te breiden en te verdiepen is om het meest tot het doel bij te dragen schreef Spinoza: „langs den keten van oorzaken en gevolgen zooveel mogelijk „van het eene werkelijke wezen naar het andere voortschrijdende. — „Om van planten of mensehen de natuur te begrijpen is de beste „weg na te gaan hoe ze geleidelijk uit zaden geboren- worden en .ontstaan." J)
Er was nog niet heel veel op dit gebied onderzocht, maar des te meer gefantaseerd, zoo bijv. in de verhandeling van Lambebtus Velthuijsen : de Liene et Generatione, die Spinoza ook onder zijn boeken had. Over dit werk kreeg de auteur van Hudde, wien hij een exemplaar gezonden had met het verzoek zijn oordeel te mogen vernemen, geen beslist oordeel. Hudde schreef ontwijkend dat hij een meening daar over nog niet kon geven: „Evenwel zouwd' kunnen „beuren dat ge binnen weynigh jaren daar aan noch geraakt, alzo
') ... Apprime nobis esse necessarium, ut semperarebusphysicissiveab entibus realibus omnes n os tras ideas deducamus, proaredien do, quoad ejus fieri potest. secundum seriem causarum ab uno ente reali ad aliud ens reale...
De Intell. Emend. \ 99.
Quum ad plantarum vel hominis naturam intelligendam optima via sit, cons derare. quo pacto paulatim ex seminibus nascantur et generentur.... Principia phi osophiae. pars III.



22
„ik van meening ben, zoo haast als ik de fondamenten van de „medicijnen zal geleert hebben, door vergrootglazen te onderzoeken, „of men ad oculum de generatie van veel dingen niet zal konnen „vinden en demonstreeren; en hiertoe zie ik door verscheyde experi„menten, die ik aireede gedaan heb, groote hoop, zulx ook dat ik „tegenwoordigh daardoor bewogen zijnde bezigh ben om de beste „vergrootglazen te determineeren "x)
Hüdde's oordeel over het werk kon niet heel gunstig luiden. Het was geen resultaat van eigen onderzoek. Zooals alles wat Velthuizen schreef was het een samenvatting van wat er zooal over het onderwerp geschreven was.
Al was hij ook nog zoo precies op de hoogte van de litteratuur over zijn onderwerp, daarmee bevredigde hij Hudde niet, die zelf wou onderzoeken en van onderzoek meer dan van litteratuurstudie verwachtte. En er zou op dit gebied nog heel veel aan het licht komen door het onderzoek, waarmee al spoedig Beinier de Graaf het begin zou maken.
Terwijl eenig inzicht in de voortplanting nog nauwelijks was verkregen, de kendis der embryologie nog in het verschiet lag en van phylogenie nog geen sprake was, schreef in 1662 Descartes zijn Traité de 1'homme et traité de la formation du foetus. *) Delage, die hem toch „le promoteur de la biomécanique" noemt, zegt daarvan „Même en tenant compte de 1'époque on est obligé „de reconnaitre que la fantaisie et les assertions gratuites jouent „un röle trop grand dans sa doctrine".8) Wat Descartes beproefde was in zijn tijd zeker nog een onmogelijk werk, de eerste vorming van het lichaam en den verderen groei van de deelen ervan te verklaren door de verschijnselen tot hun allerlaatste bijzonderheden te ontleden.
Spinoza zou er, ook al ware de fantasie wat meer in toom gehouden en de beweringen beter gegrond geweest, niet door bevredigd zijn geworden. In het Tract. de Intellectus Emendatione schreef hij (§ 100) na vooraf te hebben laten gaan, dat we ons zooveel mogelijk moeten toeleggen op de kennis der bijzondere dingen: „Men bedenke wel dat ik onder de reeks van oorzaken en werkelijke „dingen niet versta de reeks der bijzondere en veranderlijke dingen, „maar alleen de reeks der onveranderlijke en eeuwige dingen. Het „wezen der bijzondere en veranderlijke dingen moet niet worden
') Brief van Hudde op 13 Oct. 1657 uit Amsterdam geschreven. Meinsma pag. 163.
*) Les Oeuvres de Descartes publiés par Victob Cousin N 335—505. 3) Delage. 1'Hérédité pag. 751.



23
„afgeleid uit de opeenvolging of rangorde van hun bestaan. Deze „laatste leert ons niets dan uitwendige verhoudingen of op zijn hoogst „bijkomstige omstandigheden, en dit is nog heel wat anders dan „het innerlijke wezen der dingen. Dit laatste toch is alleen te „vinden in de onvergankelijke en eeuwige dingen en ook in de „wetten welke daarin als in hare echte wetboeken zijn opgeschreven „en volgens welke alle bijzondere dingen ontstaan en geregeld „worden".1)
Hiermee zou misschien eenigermate zijn overeen te brengen wat eerst veel later over de overeenstemming tusschen phylogenie en ontogenie werd ingezien. Aan wat Spinoza echter in zijn tijd omtrent de wording van het levende lichaam voor phantastische theorieën vond, kon hij slechts met onverschilligheid of afkeuring voorbijgaan. Toch teekenden zich toen reeds af de duidelijke verschillen tusschen de theorie der praeformisten en de nog slechts ruwe poging tot een transformistische theorie door Descabtes gewaagd. Uit een van zijn brieven blijkt in welke richting Spinoza ging. Hu schreef in Oct. 1661, aan Oldenbüeg :
„Ik bid u, mijn vriend, te bedenken dat de menschen niet geschapen, „maar slechts geboren worden, en dat hunne lichamen reeds te „voren bestonden, zij het ook op andere wijze gevormd.3)
Met de praeformisten is hij het niet eens, daar hij toch uitdrukkelijk schrijft: „op andere wijze gevormd".
Zij toch dachten het toekomstige lichaam in de kiem niet heel anders gevormd, maar op kleine schaal gepraeformeerd. Of dit nu in het ovum of in het sperma zou zijn was een vrij bijkomstig punt van geschil tusschen de ovisten en de animalculisten. Reeds heel spoedig nadat het microscoop de spermatozoa had zichtbaar gemaakt, zag Habtsoecker daarin den homuculus, dien hij keurig afbeeldde.8) Om het Waarnemingsbeeld zóó te vervalschen moest wel de invloed van een sterk overwegende vooropgezette meening
J) Sed notandum, me hic per seriem causarum et realium entium non intelligere seriem rerum singularium mutabilium, sed tantummodo seriem rerum fixarum aeternarumqne.
— Rerum singularium mutabilium essentiae non sunt depromendae ab earum serie sive ordine existendi, quum hic nihil aliud nobis praebeat praeter denominationes extrinsecas, relationes aut ad summum circnmstantias; quae omnia longe absunt ab intima essentia rerum. Haec vero tantum est petenda a fixis atque aeternis rebus, et simul aleqibus in iis rebus, tanquam m suis veris codicibus inscriptis, secundum quas omnia singularia flant et ordinantur.
De Intellect. Emendat. ? 100. g 101.
') Quaeso, mi amice, ut consideres, homines non creari sed tantum generari, «t quod eorum corpora jam antea existebant, quamvis alio modo formata. Ep. IV.
3) Delage. 1'Hérédité, pag. 380.



24
werkzaam zijn. Er was dan ook by de praeformisten veel aan gelegen om hun meening vol te houden, omdat die met het leerstuk van den zondeval was in verband gebracht.1) Ook bij Leibnitz, die zich by de praeformisten aansloot, speelde dit geloofsartikel den rol van een overwaardige voorstelling en „lenkt die natürliche „Entwickelungslehre umnittelbar ein in die theologische Lehre von „der Erbsünde".2)
Op dezelfde tegenstelling als Spinoza zou later C. F. Wolfp*) wijzen: „Qui igitur systema praedelineationis tradunt, generationem „non explicant, sed em non dari affirmant". Het enkele woord dat Spinoza aan de wording van het individu, aan de ontogenie, wijdt, is dus wel bijzonder goed gekozenVan wat we thans phylogenie noemen, was toen nog geen sprake. Het bleef in dit opzicht bij de nog niet verder uitgewerkte gedachte aan een verband, een samenhang der soorten, niet alleen van levende wezens maar van alle natuurdingen zonder nadere preciseering.
Voor Spinoza's „omnia quamvis diversis gradibus animata tarnen „sunt" pleegt men den grondslag alleen of hoofdzakelijk in reminiscenties aan kabbalistische schryvers te zoeken. Er moet echter in dit verband evenzeer gedacht worden aan de onderzoekingen van Malpighi (1626—1624) en Leeuwenhoek (1632—1723) en Swammebdam (1637—1680). Aan dezen laatsten waarschijnlijk het meest, daar hij toch de intimus was van den met Spinoza goed bekenden Steno.
Leibnitz, die op de continuiteit der levensvormen wijst, een „vacuüm formarum" ontkent en de stelling „natura non facit saltus" naar voren brengt, gaat uitvoerig en herhaaldelijk op de eerste microscopische onderzoekingen in4). Indien ook al in dit verband zoowel by Spinoza als bij Leibnitz aan Invloed der Kabbala te denken is, dan toch zeker aan anderen ook.
Leibnitz schreef: „Ich bin mit der gemeinen Lehre darin einig „dass die Thiere wahrhaftig Seelen und Empfindung haben, ja ich „halte mit vielen alten weisen Lehrern dafür dass alles in der ganzen „Natur voll Kraft, Leben und Seelen sei, wie dann auch die „Glaser unzahlbare sonst unsichtbare lebende Geschöpfe zeigen".5)
l) „Ita certe habendum est misse Adamum humanae naturae non pro„genitorem modo sed quasi radicem, atque ideo in illius corruptione merito „vitiatum fuisse hominum genus."
Calvin. Institutiones II 1.6.
Spinoza's bibliotheek bevatte een Spaansche vertaling van Calvijns Institutiones. ') Heussnek. Op. cit. pag. 103. *) C. F. Wolfp. Theoria generationis 1774. *) Stein. Op. cit. pag. 120. *) Ibid pag. 332.



25
Zoo werden de nieuwste onderzoekingen in éénen adem genoemd met de oude wijzen. En met deze laatsterr bedoelde hij zeker niet alleen de Kabbalisten, daar hij zich toch met name ook op anderen beroept, en schrijft1) „cx^moix itiwx disait Hippoceate (alles is door één geest bezield). Ook Aristoteles drukte zich eenigermate in denzelfden zin uit: „Er ontstaan in de aarde en in het water „dieren en planten, doordat in de aarde water voorhanden is, in het „water lucht, en in deze alle spiritueele warmte, zoodat in zekeren „zin alles bezield is8).
Bolland8), denzelfden tekst van Aristoteles aanhalend, laat er op volgen: „die Lehre dass alles beseelt sei ist nachher auch von „den (jüdiseh gnostisch gebliebenen) Kabbalisten au fgestellt worden, „und von innen hat wohl Spinoza sein bekanntes „omnia quam „vis diversis gradibus animata tarnen sunt".
Inderdaad zal Spinoza ook wel wat van de Kabbalisten hebben gehad, en nog wel wat meer dan de afkeer die hij van hen deed blijken waar hy schreef: „ik heb enkele Kabbalistische praatjesmakers leeren kennen, over welker onverstand ik mij niet genoeg „verbazen kan". 4)
Hy zal echter zeker om hen niet, en ook niet om Hippocrates en Aristoteles, de oogen gesloten hebben gehouden voor wat er in zyn tyd, en zelfs dicht in zijn buurt en dan nog wel met instrumenten wier vervaardiging zijn handwerk en broodwinning* was, gezocht en gevonden werd, en waarbij de ervaring heel wat vond dat geschikt was „om den geest te nopen over sommige dingen meer „in 't bijzonder na te denken". Samenhang met de Ouden, en daaronder ook de Kabbalisten (die zoo heel oud niet eens zijn) is niet te ontkennen noch te miskennen maar er zit aan Spinoza's natuurbeschouwing meer vast dat gehouden kan worden aan het dunne lijntje van historische lijntrekkerij; daarvoor stond hij te zeer met volle belangstelling midden in het wetenschappelijk (en in 't by'zonder natuurwetenschappelijk) leven van zijn tijd.
x) Monadologie 61. Leibnitz citeert hier niet heeleruaal correct. De tekst luidt by Hippocrates (de alimento):
<rvp:six /u/a, ffiiftzvoix fiix (rjf&iraS-sx irüvrx.
') Generat. animal: yivsTxi Viv yij xxi iv uypw ri tffx xxï rot. tpvr» iix to' ii» yij (tiv uïup uicxpyjeiv, iv S'uSacr/ itvsïi^x, iv Sf toutcp tcolvzi B-spfiéBijTx Yu^/xjjv, aars rpoitov nvx tccvtx 'Vuxfis etvxi irXYiff.
(Stein, loc. cit. 179). *) In noot bij zijn uitgave van Hegel's Encyclopaedie, pag. 588. 4) -Novi nugatores aliquos Kabbalistos, quorum insaniam nunquam mirari „satis potui."
Tract Theologico Politicus IX 34.



26
Wisselwerking is er ook of misschien is het beter te zeggen juist) tusschen natuurwetensjhap en mystiek; Spinoza is er zeker niet op uit ze beide van elkaar te vervreemden. Maar er is geen reden om hem met de mystiek op het malst en op bet smalst zooals de Kabbala leert in de gemeenschap te denken. Hij hield er zich ver van omdat hij haar van dichtbij gezien had en te goed in de kaarten had gekeken om niet te zien dat er geen eerlijk spel mee werd gespeeld. Juist omdat hij er van jongsaf en van huis uit eigen mee was stond hy er vreemd tegenover en afwijzend, sterker er tegen gewapend dan Swammerbam tegen de bekoring der mystieke sekte van Antoinette Bourignon, onder welker invloed hij te kwader ure kwam x).
Aan de Kabbalisten is op Spinoza's „omnia animata" zeker niet meer dan een heel bijkomstige, indien al eenige, invloed toe te kennen. In de litteratuur van dien tijd is de leer der „albezieling" niet minder verspreid dan het leven in de natuur zelf. „Glisson „halt alle Wesen für belebt; er legt allem, selbst dem formlosen „Stoff, eine Wahrnehmung und ein Streben bei", schrijft von Dunin— „Borkowski, die terzelfder plaatse spreekt van ^die hohe Wahr„scheinlichkeit dass in der Ethik manche Fassunge psychologischer „Tatsachen unmittelbar aus Glisson's Werk herübergenommen „wurden." s)
F. Glisson s) is als medicus en anatoom van verdienste het meest bekend als de eerste beschrijver van de Engelsche ziekte en de naar hem genoemde leverkapsel. Hij wordt als de schrijver van het „Tractatus de Natura Substantiae Energetica seu de Vita Naturae" (Londen 1672) door sommigen ook voor den geestelijken vader van Leibnitz' „bezielde monaden" gehouden. Dit laatste zou althans chronologisch eerder juist kunnen zijn dan de door von Dunin— Borkowski aangenomen invloed op Spinoza. Maar ze is toch allesbehalve waarschijnlijk.
Leibnitz immers, die zijn veelbelezenheid graag genoeg blijken liet en van iederen schrijver (behalve dan juist van Spinoza) wel haast wat ontleend erkende te hebben noemt Glisson nergens, en
*) Busken Huet. Het Land van Rembrand. II, IH, pag. 38.
Haesees leerboek van de geschiedenis der geneeskunde, vrij bewerkt door
A. H. Israëls, Amsterdam 1859, pag. 585. j) von Dunin—Borkowski, op citat. pag. 391.
3) F. Glisson, de Rhachitide seu mor bo puerili qui vulgo the rickets dicitur tractatus. London, 1650.
Anatomia Hepatis. 1654.
Over zijn: de Vita Naturae oordeelde Halleb: „Senile opus plus habet ratiocinii, anatomes minus". (Bibliograph. Anatomie I, 452).



27
dit is toch niet zonder beteekenis, waar hij zich op Leeuwenhoek en Swammebdam bij herhaling beroept. En nog sterker twijfel is toelaatbaar omtrent den invloed die op Spinoza zou zijn uitgeoefend „durch den Aufsehen erregernden Anschauungen Glisson's" *)
„Die Psychologie Spinoza's bleibt ein verschlossenes Buch ohne „genaue Vertrautheit mit dem Englischn Arzt", zegt dezelfde geleerde schrijver. Al3 het waar was zou het wel noodlottig hebben moeten zijn voor de kennis aangaande Spinoza want „Glisson wird wenig erwahnt und kaum verstanden" (ibid.). Maar het eene is al even onjuist als het andere. Er is van Glisson te over melding gemaakt zooals Stein aantoont die een aantal historici aangeeft die Glisson naar voren halen*); en wij hebben Glisson evenmin noodig om Spinoza te begrijpen, als deze zelf hem noodig had om tot begrip te komen. Van hetgeen Glisson op het hier ter zake doende gebied voor nieuwe denkbeelden bracht, over de irritabiliteit (het woord is inderdaad van zijn vinding) en spiercontractie, is een belangryk deel ontleend aan Steno8), met wien Spinoza in zijn Rijnsburgsche jaren omging.
Steno is intusschen niet de eenige trait d'union tusschen Spinoza en Glisson. Daarbij komt nog de vertrouwdheid van beiden met Platonische denkbeelden, waarop trouwens von Dunin-Boekowski niet nalaat te wijzen, en die men evenzeer bij Paeacelsüs en van Helmont vindt.
Spinoza had deze wel niet uit de eerste hand, doch evenmin van Glissom of den eveneens door von Dunin-Boekowski aangevoerden Praagschen medicus Mabcus Mabci. Hij schepte ze aanvankelijk uit een sterk door Plotinus gekleurde bron, Ibn Gabirol (Avicebron) dén schrijver der Fons Vitae, waarnaast dan ook te noemen is de wat zuiverder Platonische Juda Ababbanel (Leo Hebbaeus) een
J) v. Dunin Borkowski, o. c. pag. 390. s) Stein, o. c, pag. 184 noemt:
H. Marion. Franc. Glissonius, quid de natura substantiae sensuerit et ?°llm Leibnitio de natura substantiae cogitante quidquam contulerit (Paris 1880).
TJeberweg—Heixze. Geschichte der Philosophie Hl 159. „Leibnitz in einem gewissen Anschluss an den Englischen Arzt Glisson."
T?N.N0E^A^'„die 111 zij11 „Grundriss der Geschichte der Philosophie (5de oruK 1829). Glisson een voorlooper van Leibnitz noemt.
Codsin. Hist. gén. de la Philosophie, IX, 472.
Jules Souby. Kosmos X 1882, page 250.
*) Zie hierover Dabemberg. Histoire des 8ciences Médicales H, 676. „mensen (1667) treat the subject from a pnrely mechanical and mathe„mathical standpoint. — Glisson's (1677) view was borned up with the „current notions about „vital spirits". (Garbison. Introduction to the „Uistory of Medicine." Sec. Ed. 1917, pag. 257).



28
Spaansche emigrant, die in 1502 te Geneve zijn Dialoghi di Amore uitgaf.
Al zal het later wel wat geretoucheerd zijn, het beeld dat Spinoza zich aanvankelijk van Plato vormde moet al heel veel geleken hebben op dat van Clemens, die Plato noemde: „een wijsgeer naar Hebreeuwschen trant, een Grieksch sprekende Mozes" *).
Spinoza heeft Plato en ook Aristoteles maar weinig gekend; zijn leermeester van den Ende was al meer Latinist dan Graecus. Anders had hij misschien niet zoo boud geschreven dat hun gezag niet veel voor hem beteekende.
En allicht had hij anders althans Plato's naam genoemd, waar hij op de beteekenis der wiskunde voor de ontwikkeling van het menschelijk denken wijst. Deze stelde hij zoo hoog dat hij van meening was: „dat de waarheid het menschelijk geslacht eeuwig „verborgen had moeten blijven, indien niet de wiskunde, die niet „over doeleinden maar slechts over eigenschappen en wezen van „figuren handelt, den menschen een richtsnoer van waarheid „hadde getoond"8).
Dat hij intusschen naast haar ook aan de ervaring een groote beteekenis toekent is een kenmerkend verschil tusschen Spinoza, die wel degelijk „die lebendige Natur betrachtet hat", zie pag. 11) en een mathematicus pur sang als bijv. cI'AleiiIbeet, die schrijven kon: „la Physique expérimentale n'est nullement nécessaire pour „déterminer les lois du mouvement et de 1'équilibre; si elle „s'en occupe, ce doit être comme d'une recherche de simple „curiosité, pour réveüler et soutenir 1'attention des commencants, „a peu prés comme on les exerce des 1'entrée de la Géometrie a „faire des figures justes, pour avoir la satisfaction de s'assurer par „les yeux de ce que la raisonnement leur a déja demontré (Element» „de Philosophie IV 26).
Hoe hoog Spinoza de wiskunde ook stelde, daarnaast kende hij aan de ervaring een niet geringe waarde toe. „De ethica moet", schreef hij, „op metaphysica en physica gegrondvest worden". „De „ervaring leert ons weliswaar het wezen der dingen niet, wat zij „intusschen vermag is: onzen geest richten om over bepaalde dingen meer in het bijzonder na te denken". Onder die bepaalde dingen nu achtte hij den mensch allermeest belangstelling en nauwkeurige bestudeering waard. Uitdrukkelijk wees hy erop, dat ook ten aan-
J) b tgEfipixluv <pt).i<rc<pOi, Movtrijg 'xTTtxi&v. Bellaar Spruijt, pag. 119.
*) Etb. I Appendix: „Veritas humanum genus in aeternum lateret, nisi „mathesis, quae non circa fines, sed tantum circa figurarum essentias et „proprietates versatur, aliam veritatis normam hominibus ostendisset."



29
zien van den mensen de ervaring haar eerlijke kans moet krijgen, en dat de mensch in de natuur niet beschouwd moet worden als „imperium in imperio"; dat de mensch de orde der natuur niet verstoort doch volgt, al heeft dan ook de menschelijke geest zijn bijzonderheid en betrekkelijke voortreffelijkheid. „Om vast te stellen „in welk opzicht de menschelijke geest zich onderscheidt en boven „andere staat, is het noodig dat wij den aard van (zijn voorwerp, „dat is, gelijk wij gezegd hebben) het menschelijk lichaam leeren „kennen. Dezen aard kan ik nu hier wel niet uiteenzetten, maar „dat is voor hetgeen ik wil bewijzen niet noodig. Dit slechts zeg „ik dienaangaande, dat naarmate het ééne lichaam geschikter dan „het andere is om meer te gelijk te doen of te ondergaan, deszelfs „geest geschikter is om meer tegelijk waar te nemen; en naarmate „van een lichaam de handelingen meer van hetzelve alleen afgangen, en andere lichamen minder met hetzelve bij het handelen „meedoen, des te meer is deszelfs geest geschikter om duidelijk „te begrijpen".x)
Datgene nu wat den aard van het menschelijk lichaam bepaalt is de verhouding van beweging en rust die de deelen ervan onderling hebben3).
Zoo is dan ook onder het sterven van het lichaam te verstaan-a)
M Eth. II, prop. "VTTT Schol.: — ad determinanduin, quid mens humana reliquis intersit, quidque reliquis praestet, necesse nobis est, ejus objecti, hoe est, ut diximus, corporis humani uaturam cognoscere. Eam autem hic explicare non possum, nee id ad ea quae demonstrare volo necesse est.
Hoe tarnen in genere dico, quo corpus aliquod reliquis aptior est ad plura simul agendum vel patiendum, eo ejus mens aptior est ad plura simul percipiendum; et quo unius corporis actiones magis ab ipso solo pendent et quo minus alia corpora cum eodem in agendo concurrunt, eo ejus mens aptior est ad distincte intelligendum.
*) Eth. TV" prop. XXXIX — motus et quiëtis ratio, quam corporis humani partes ad invicem habent.
*) Eth. IV prop. XXXIX Scholium — notandum, quod corpus turn mortem obire intelligam, quando ejus partes ita disponuntur ut aliam motus et quietis rationem ad invicem obtineant. Nam negare non audeo corpus humanum retenta sanguinis circulatione et aliis, propter qua corpus vivere existimatur, posse nihilominus in aliam naturam a sua prorsus diversam mutari. Nam nulla ratio me cogit. ut statuam corpus non mori, nisimutetur in cadaver; quin ipsa experien tia aliud suadere videtur. Fit namque aliquando, ut homo tales patiatur mutationes, ut non facile eundem illuiu esse dixerim, ut de quodam Hispano poëta narrare audivi, qui morbo correptiis fuerat et quamvis ex eo convafuerit, mansit tarnen praeteritae suae yitae tam ohlitus, ut fabnlas et tragoedies, quas fecerat, suas non crediderit esse, et sane pro infante adulto haberi potuisset, si vernaculae etiam linguae fuisset oblitns.
Etsi hoe incredibile videtur, quid de infantibus dicemus, quorum naturam homo provectae aetalis a sua tam diversam esse credit, ut persuaderi non posset, se unquam infantem misse, nisi ex aliis de se conjecturam faceret? Se ne superstitiosis materiam suppeditem movendi novas quaestiones, mo haec in medio relinquere.



30
„dat zijn deelen aldus worden gewijzigd, dat zij onderling een andere „verhouding van beweging en rust krijgen. Ik duif nochtans niet „ontkennen, dat het menschelijk lichaam zelfs bij behoud van den „bloedsomloop en andere eigenaardigheden waarom men het als „levend beschouwt, niettemin een geheel anderen aard dan zijn „vorigen kan aannemen. Geen enkele reden noopt mij immers om „te beweren dat het lichaam alleen dan sterft als het in een lijk „verandert; ja. de ervaring zelf schijnt anders te leeren. Somkwijlen immers komt het voor, dat iemand zoodanige veranderingen ondergaat, dat ik niet gaarne zou zeggen dat hij nog „dezelfde gebleven was. Zoo heb ik over een Spaanschen dichter „hooren vertellen, die ziek was geweest, en ofschoon hij weer „herstelde, toch zoozeer de herinnering aan zijn vorig leven verboren had, dat hij niet gelooven kon, dat de verhalen en treurspelen, die hij geschreven had, de zijne waren; en dien men „inderdaad voor een volwassen kind had kunnen houden, als hij ook „nog zijn moedertaal vergeten zou hebben.
„En indien dit ongelooflijk schijnt, wat zullen wij dan zeggen „over kinderen, wier aard iemand van gevorderden leeftijd zoozeer „van den zijnen verschillend acht, dat men hem immers niet zou „kunnen doen gelooven zelf óok een kind geweest te zijn, als hij „niet naar analogie met anderen ook omtrent zich zelf oordeelend „tot die conclusie komen moest? Om echter aan bijgeloovige lieden „geen stof tot het opwerpen van nieuwe vragen te geven, wil ik „aeze dingen liever in het midden laten", (een wijze voorzichtigheid, die wel eens ontbreekt in de litteratuur van hedendaagsche psychoanalytici, waar toch af en toe de nieuwsgierigheid van bijgeloovige lieden eerder aangewakkerd dan tegengegaan wordt).
Bij herhaling en met nadruk wees hij op het ingewikkelde en slechts onvolledig bekende samenstel van het menschelijk lichaam, M om ook door een beroep op de ervaring te waarschuwen óm toch niet zoo heel vast overtuigd te zijn: „dat het menschelijk lichaam „alleen op bevel van den geest nu eens beweegt, en dan weer in „rust blijft en allerlei doet, wat alleen van den wil en het beraad „van den geest zou afhangen"3).
Er is een opvallende onevenredigheid tusschen de gedetailleerde behandeling van de ordo idearum, de beschrijving van het gebeuren
*) Hij gebruikt daar (Eth. Hl prop. H Schol.) dezelfde woorden als die de titel vormen van Vesalius' beschrijving van het menschelijk lichaam: „Fabrica humani corporis (1543).
') — Corpus ex solo mentis nutu jam moveri, jam quiescere, plurimaque agere, qua a sola mentis voluntate et excogitandi arte pendent. (Eth. m, prop. H, Schol.)



31
in den mensehelijken geest; en de algemeenheid waarmede Spinoza de ordo rerum, het lichamelijk gebeuren slechts aanduidt. Over het geheugen en het vergeten, over de fundamenteele affecten en hun talrijke wijzigingen in allerlei schakeering en combinatie, tracht hij bij alle bondigheid nauwkeurig en volledig te zijn. De orde van het begrip echter ook slechts eenigermate op overeenkomstige wijze door te voeren in de wereld van het stoffelijk gebeuren is een taak die hij onmogelijk acht en niet eens beproeft, „want niemand heeft „tot nu de inrichting van het lichaam zoo nauwkeurig leeren „kennen, dat hij al zijn verrichtingen zou kunnen verklaren"1).
Zooveel mogelijk heeft hij willen weten wat er omtrent den bouw en de verrichtingen van het menschelijk lichaam bekend was en gevonden werd, en dat dit niet meer was heeft hem niet weinig gehinderd. In een brief van 16 April 1673, aan J. Jell.es, maakte hij nog melding van Kerckeing, die hem omtrent de anatomie op de hoogte zou houden. Voor zich zelf behoefde hij tot steun van zijn reeds gevestigde overtuiging de bevestiging ervan door anatomische en physiologiscbe feiten niet. Hij meende echter met hulp daarvan ze voor anderen gemakkelijker aannemelijk te kunnen maken: „Ofschoondit(nl. „de overeenkomst van de reeksen van werkingen en lijdingen van het „lichaam en van den geest) inderdaad zoo is en er geen enkele reden „overblijft om er aan te twijfelen, geloof ik er de menschen bezwaarlijk toe te zullen brengen om dit met een rustig gemoed te „overwegen, wanneer ik het ook niet uit de ervaring bevestig" 2).
Hu" vermoedde terecht, dat men maar al te zeer geneigd zou zyn zich uit de moeilijkheid te redden met3) „het toevlucht der onwetendheid, n.1. den wil Gods" en „liever als dwazen wonderen zou „aangapen dan als redelijke wezens willen begrijpen".
Dat hy zich zwak voelde staan naar dien kant, het besef dat er nog zoo heel veel schuil ging in het duister der onwetendheid, zal wel mee schuld hebben aan de scherpte, die hier zijn uitdrukkingen kregen. Hy kende heel goed het uiteriyke gezag by de innerlijke waardeloosheid van een „theologische" natuurwetenschap, een leer van goddelijke wonderen; maar hij voelde ook de moeinjkheid om er een redeUjk geordende ervaringswetenschap tegenover te stellen.
J) Nam nemo hucusque corporis fabricam tam accurate novit, ut omnes ejus functiones potuerit explicare. (Eth. 111, prop. II, Schol.)
*) Quamvis haec ita se habeant, ut nulla dubitandi ratio supersit, vix tarnen credo, nisi rem exp rientia comprobavero, homines induw posse ad haec aequo animo perpendendum. (Eth. UI, prop. II, Schol.)
*) Non cessabunt donec ad Dei voluntatum, hoe eet, ignorantiae asylum confugeris. — Qui miraculorum causas veras quaerit, quique res naturales ut doctus intelligere, non autem ut stultus admirari studet. (Ethic I appendix.)



32
Niet anders was het ook gesteld met het pendant der „wonderen" de „monstra" en misvormingen, waarbij dan de duivel als „asylum ignorantiae" dienst deed.
„Niets geschiedt er in de natuur, dat aan een gebrek van haar zou „kunnen worden toegeschreven; de natuur is immers altijd dezelfde „en overal één, en dezelfde is altijd en overal haar kracht en haar „vermogen tot handelen".1) Dit staat wel heel ver boven een verklaring van monstra als veroorzaakt door „de glorie Gods of de „Toorn Gods of de Duyvelen" waar zelfs Ambroise Paré aan meedeed.s)
Het ligt dus wel voor de hand om aan te nemen dat voor Spinoza de onderzoekingen van Harvey8) omtrent misvorming in verband met de embryonale en foetale ontwikkeling, en de zeer nauwkeurige beschrijvingen van Tülp en Rütsch een opwekking en een steun zijn geweest.
Terwijl het nu aan den eenen kant zeer aannemelijk is dat voor Spinoza van groote beteekenis zijn geweest de ervaringen van de geneeskunde, zooals hij die vond bij zijn tijdgenooten o. a. Steno, Kerckring, Tulp, moet daartegenover toch gevraagd worden, hoe het dan te verklaren is, dat Spinoza zich nergens op een dier auteurs beroept, geen enkele van hen ooit noemt.
Al brengt zijn wijze van betoog, de „demonstratio more geometrico" uiteraard niet mee, dat de afgeleide stellingen de toelichting door bijzondere gevallen noodig hebben, hij is, naar hij uitdrukkelijk verklaart, lang niet afkèerig van de bevestiging door de ervaring. Herhaaldelijk vult hy zyn betoog in die richting aan, in de voorreden en aanhangsels der boeken van de Ethica en in talrijke scholia. En toch haalt hij daarby geen der schryvers aan, wier naam waarlijk wel verdiende genoemd te worden. Zeker is het daarby zyn bedoeling niet anderer verdienste in het duister te houden. Roem zocht hy voor zich niet, en zeker niet met zulke kleine middelen. Hy noemde vaak genoeg anderen, met dankbare erkenning van hetgeen hy van hen geleerd heeft o. a. Descartes, Hobbes, Baco, Ibni Esra, Chasdai.
') Nihil in natura fit, quod ipsius vitio possit tribui, est namque natura semper eadem et ubique una, eademque ejus virtus et agendi potentia. (Eth. UI praef.)
V.g.1. Linnaei Prolepsis plantarum dissert: „Natura enim sibi est semper „sinulis, licet nobis saepe ob necessarium defectum observationis a se „dissentire videa.ur."
*) De Chirurgie en de opera van alle Werken van Mr, Ambboisius Paré uyt de Francoysche in de Nederlandsche Sprake uijt de vierde Editie getrouwelijuk overgheset door D. Cabolum Battum tot Amsterdam. Anno 1666, pag. 780—599, „waarbij veel bijgeloovigs voorkomt." Hakker—Israëls, pag. 536.
*) Exercitationes de generatione animalium 1652. '



33
Zoo weinig als hij op polemiek uit is, zoo gaarne wyst by op overeenstemming met anderen, en als hh' dan hun opvatting meedeelt, noemt hy ook hun naam, naar den raad der Mishna, „want wie iets meedeelt uit naam van zyn zegsman brengt verlossing over de wereld" (Tract. Aboth). Het zyn echter altijd ouderen, nooit zyn tydgenooten. Dat hij deze niet noemt heeft een goede reden; hij zou er hun immers een slechten dienst mee hebben gedaan. Van nu gezien lijkt het anders, maar toen was het geen voorrecht geacht te worden tot Spinoza's geestverwanten te behooren. Hy zelf wist heel goed welk een kwade kant eraan was in één adem met hem genoemd te worden.
Toen hy' in een brief van 1675 aan Velthuysen die alleen nog maar een kritiek, en geen malsche ook, op het Tract. Theologico Politicus had geschreven, welke Spinoza ter inzage gekregen had, vroeg om diens op- en aanmerkingen by een eventueelen herdruk te mogen opnemen, stelde hij zelf voor, dat dan maar te doen zonder het noemen van diens naam. Hy schreef: „Ofschoon ik geloof, dat „het heel goed zonder gevaar voor uw goeden naam gebeuren kan, „wanneer uw naam er maar niet by' vermeld wordt, zal ik toch „niets doen tenzij gij my machtiging tot publicatie geeft." Dit gold dan nog wel slechts een opposanten criticus.
Hoeveel te meer moest hij het dan geraden achten de namen van eenigermate eensgezinden te verzwijgen, liever dan hen er aan bloot te stellen: „voor een ketter en een goddelooze te worden „aangezien en uitgekreten door hen, die de groote hoop vereert als „de tolken der natuur en der goden. Want deze weten maar al „te wel, dat als eenmaal de onwetendheid is opgeheven, ook de „stomme verbazing, het eenige wat zij hebben tot argument en steun „voor hun gezag, ophoudt"1).
Spinoza's vrienden, die na zyn dood zyn werken uitgaven, hebben dan ook in de daarbij gepubliceerde brieven zorgvuldig de namen der schryvers en geadresseerden geschrapt, of enkel door initialen aangegeven. Uitgezonderd bleven van die censuur, de namen van reeds gestorvenen, als Balling en de Vbies, van de buitenlanders Oldenbüeg en Leibnitz, en ook van blijkbare tegenstanders als Bürgh en Velthuysen.
Al schreven zij in hun voorrede: „Daar toch niet wie er schryft, „maar wat er geschreven wordt, in aanmerking moet genomen
Pro haeretico et impio habetur et proclametur ab üs, quos volgas tamqaam naturae deorumque interpretes adorat. Nam sciunt, quod sublata ignorantia stupor, hoe est unicum arguinentandi tuendaeque suae auctoritatis medium, quod habent, tollitur. (Eth. I, appendix.).



34
„worden, zh'n van sommige schrijvers de namen voluit, van enkele „slechts de aanvangsletters, en soms in 't geheel niets aangegeven", het systeem dat zij daarbij volgden, maakte hun verzwegen bedoeling even duidelijk als de opzettelijk vermelding ervan zou gedaan hebben. Zy hebben zorgvuldig willen vermijden iemand in moeilijkheden te brengen die zich binnen het bereik der Nederlandsche overheid en binnen het terrein van de bemoeiingen der Nederlandsche predikanten bevond, door bekend te maken zyn betrekkingen tot den „wegens zyn ergerniswekkende meeningen uit de Synagoge gebannen Jood" (zooals de qualificatie was die Leibnitz in een brief van Januari 1672 van SpiNoza aan Thomasius gaf.)
Het was Leibnitz dan ook lang niet naar den zin zijn naam voluit gedrukt te zien in de uitgave van Spinoza's briefwisseling. Schüller, die één der uitgevers was, en indertijd Leibnitz by Spinoza geïntroduceerd had, putte zich uit in verontschuldigingen daarover, en pleitte als verzachtende omstandigheid, dat er toch geen kwaad by was, omdat in dien brief alleen óver optische kwesties gehandeld werd. Leibnitz was al heel weinig geneigd om over zyn ware verhouding tot Spinoza iets te laten verluiden. „Die Spuren seines Verkehrs mit Spinoza sucht er möghchst zu „verwischen und, wo dies nicht möglich ist, das Verkehr als ein „völlig unverfanglichen erscheinen zu lassen — Denn ein jeder, „der Spinoza gedachte, ohne seine Lehren mit Abscheu von sich „zu weisen, ward gleichen Ketzereien beschuldigt".1)
De oorzaken, die Spinoza by zijn leven, zoo al niet isoleerden, dan toch geisoleerd deden schenen, bleven ook werkzaam na zijn dood. Geen minderen dan de Curatoren der Leidsche Hoogeschool spraken in 1678 een zeer scherp gestelde veroordeeling uit over „de Opera Posthuma van Spinoza inhouende veele en verscheyde „goddeloose en heterodoxe stellingen ende conclusien bequaem om „de geheele Christeiyke religie ende veele van de artyculen van „gelooff te subverteeren en voor eenvoudige menschen den wegh „te banen tot een absoluut atheismus". Zy drongen er op aan „dat liet voors. boeck niet alleen publice gedecrieert, maar alle de „exemplaren, waar deselve ook te vinden zoude mogen zyn, op de „ignominieuste wyze als van een goddeloos en heterodox tractaat „moge werden verbrand ende yder op een hooge peine verboden 't „selve tractaat onder hem te houden".')
Een dergeiyke uitspraak van zulk een gezaghebbend lichaam
') Fbeudenthal, op cit. 278—279.
') 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën. Bronnen tot de Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool, door Dr. Molhuijsen, 3de deel, pag. 337.



35
maakte dat het een gevaarlijk waagstuk bleef openlijk instemming te betuigen met de gemakkelijker te veroordeelen dan te weerleggen leer. In de stilte der binnenkamer zal er echter wel meenigeen anders over hebben gedacht en gesproken.
Zelfs de leden van het College van Curatoren zullen er wel ieder afzonderlijk hun eigen meening over hebben gehad, heel wat afwijkend van die welke in het gezamenlijk genomen besluit werd uitgedrukt; zooals het al van ouds ging, was het ook hier: Senatores boni viri, senatus tarnen mala bestia. „De Leidsche Minerva trad bij het „in brand steken van Spinoza's Ethica minder als kettermeesteres „dan als bekommerde zoogmoeder op".x)
De Hooggeleerden achtten niet alles, waarvan zij zelf niet afkeerig waren, voor hun leerlingen geschikt. Vandaar de tegenstrijdige berichten over menig wetenschappelijk man van die dagen, bijv. over Bürchaed de Voldeb M. D. et A. L. M-, van wien gezegd werd dat hij heimelijk Spinoza aanhing, terwijl hij hem toch openlijk bestreed. Zoo is het ook gegaan met den philosophie-professor Ghristoph Wittich, eerst te Nijmegen, later te Leiden, die een zeer heftig strijdschrift tegen Spinoza publiceerde, en van wien toch gezegd werd: „dat hy met den mantel van Spinozisme bekleed ter kerke moest gaan"2).
Ook Boerhave als jong student ontkwam er niet aan. „He acquired „the reputation of being an adherent of that heterodox philosophy, „and either because he feared that this taint of heresy might lead „to difflculties about nis ordination, or because the love of medical „science was become stronger in him than the love of theology, „he gave up the idea of the ministry and definitively threw himself „into the practice of medicine., Thus, in the tangle of human events, „Spinoza, by aroundabout way, gave Boerhave, and through Boerhave „gave Halier to medicine and science"8).
Indien er inderdaad verband aan te nemen is tusschen Spinoza en Boerhave, dan verdient ook een ander leerling van dezen genoemd te worden n.1. van Swieten 4) In Weenen heeft hij op zyn wyze een werk ondernomen, dat ook een deel van Spinoza's levenstaak is geweest n.1. den stryd tegen het bijgeloof, tegen de „nugatores Kabbalisticos" Zeker zou echter van Swieten's middel, de censuur en bet verbranden van boeken, door Spinoza zyn afgekeurd. En
'i Busken Hukt. Het Land van Rembrand, H, H, 76. s) Freudenthal, op cit. 241—242. ') Foster, op cit. 201.
4) E. L. van Leersum. Gbrard tan Swieten en qualité de censeur, in Janus. Amst. 1906, XI.



36
van Swieten, die naar Weenen kwam omdat hij als Katholiek in Leiden geen kans had op een professoraat, zal er allicht ook niet aan gedacht hebben zich op Spinoza te beroepen.
Er waren gewichtige redenen waardoor de betrekkingen van Spinoza tot het wetenschappelijk leven van zijn tijd eer in het duister bleven dan klaar aan den dag traden, al geldt ook van hem „Un philosophe de quelque importance est toujours a la „fois un symptóme des tendances d'une époque et un des facteurs, „qui déterminent ces tendances". (H. Höffding).



HOOFDSTUK II.
Het groote aantal Joodsche geneeskundigen in het 17e eeuwsche Amsterdam noemt van Dunin Borkowski een factor van belang voor Spinoza's wetenschappelijke ontwikkeling. Hij ziet daarin één der oorzaken die zijn belangstelling op de geneeskunde hebben gericht en hem er toe hebben gebracht aan talrijke medische werken een plaats in zijn bibliotheek te geven. Het aantal Joodsche artsen in de Nederland der 17e eeuw wordt in een desbetreffend artikel der Jewislr Encyclopedy slechts klein genoemd. Tegenover zulke uiteenloopende schattingen is het veilig een bepaald cijfer te noemen.
Er zijn zonder heel veel zoeken wel bijna 40 namen te vinden van Joodsche Amsterdamsche medici die ongeveer Spinoza's ttjdgenooten waren. Daarvan worden de voornaamsten natuurlijk vrij uitvoerig behandeld in Graetz' Geschichte der Juden. Een aantal namen, ook die van minder merkwaardigen, zijn te vinden in Daniël Levi de Barrios' Opuscula (Amsterdam 1648), een bundel van proza en poëzie in 't Spaansch, betreffende de PortugeescbSpaansche Joden en hun instellingen in Amsterdam, in Hénriquez de Castro's Keur van Grafschriften (1883) en van den zelfden schrijver de Synagoge der Port. Israël. Gemeente te Amsterdam ('s Hage 1875). Belangrijke gegevens verschaft ook het Ghtienkschrift 0$ het SOO jarig bestaan van de onderwijsinrichtingen Talmud Torah en Ets Haim, uitgegeven door Dr. M. C. Pairaira en J. S. da Silva Rosa (Amsterdam 1906). Daarbij is dan nog te vermelden Kayserlino's Biblioteca Espanola-Portugeza-Judaica (Straszbourg 1890).
Van de meesten zijn slechts de namen overgebleven; maar ook degene onder hen, die een naam van beteekenis of zelfs belangrijk werk hebben achtergelaten, kunnen niet geacht worden invloed op Spinoza te hebben uitgeoefend. Eén uitzondering vormt misschien Delmediöo, en die heeft het dan nog niet als medicus gedaan.
Ze waren alle typische vertegenwoordigers der medici van de oude school; al waren ze niet alle rasechte conservatieven in kerkelijk opzicht, op hun wetenschappelijke orthodoxie was geen enkele aanmerking te maken. Delmediöo was een vreemde eend in de bijt, een wilde vogel, die dan ook niet recht wist hoe hij zich keeren en wenden moest om zijn heterodoxe meeningen niet al te zeer in



38
het oog te doen vallen. Die afwijkingen betroffen echter alleen theologische opvattingen, als medicus was hij evenmin van iets nieuws gediend als de anderen.
Medici, als ze conservatief zyn, behooren tot de meest verstokte reactionairen. Corruptio optimi pessima. Althans, zoo was'tin dien tijd, getuige Molière 2).
Von Dunin Borkowski ') schry'ft over hen: „Unter den Preunden „einer ungeschmalerten Ueberlieferung brachten die philosophischen „Aerzte die Scholastische Philosophie bedenklich in Verruf. Gerade „an den unmöglichsten Theorien hielten sie starr fest. Um das „Neue zu entwurzeln dichteten sie dem Alten fabelhafte Grade der „Gewissheit an und stempelten jedes Bedenken zum Verbrechen. „Auch hielten sie unentwegt an einigen unwesentlichen Einzelnheiten „fest, so an den geheimen Qualitaten, an einigen abliegenden Theo„rien über Materie und Form, an Aristotelisch-Galenischen Marchen „über Temperamente. Man erinnere sich nur an den unauslöslichen „Zorn der Pariser medizinische Fakultat gegen die unsterbliche „Entdeckung eines HARVEy".
Een dergelijk beeld, zij 't ook op kleinere schaal en met minder scherpe Ujnen, vertoonen ook de Joodsche medici, aan wier groot aantal von Dunin Borkowski een invloed op Spinoza wil toegekend zien. Als eenige uitzondering onder hen, en dat nog slechts tot op zekere hoogte noemde ik reeds Delmediöo, van wiens werk Spinoza een deel in zyn bibliotheek had.
Joseph Salomo Delmediöo werd in 1591 te Kreta geboren uit een familie die meerdere generaties van geleerden opleverde. Reeds op zyn 15e jaar bezocht hij de Universiteit te Padua waar hij dus een tijdgenoot van Harvey was. Eerst studeerde hy er logica, physica en metaphysica; daarna, omstreeks zijn 18e jaar legde hij er zich op theologie en geneeskunde toe. Zijn voorkeur hadden echter mathematiek en astronomie, waarin hy het onderricht genoot van Qalilei. In 1613, na het eindigen van zijn universitaire studie, is hy in Venetië. Vandaar gaat hy weer naar zijn geboorteplaats, waar hy echter slechts enkele jaren blyft, totdat hij in 1616 zyn groote zwerftocht begint. Hy trekt eerst door Egypte naar Constantinopel, dan door Wallachye naar Polen. Overal doorsnuffelt hy bibliotheken, verzamelt curieuse boeken en handschriften, dispu-
') De „Malade imaginaire" dagteekent van 1673. (Boeken Hl-et, Het Land Van Rembrand. H, H, 3.)
Les médecins contemporains de Molière, par Maubice Baynaud
(Pag. 312). „H se trouvait encore a Paris une institution vigoureusement „organisée, oü les catégories, les formes substantielles, tont 1 attirail de la „scolastique étaient encore en honneur. G'était' la facnlté de médecine.'
2) Der Jnnge Spinoza, pag. 313.



39
teert met allerlei geleerden en rabbijnen. Op die reizen knoopt hij ook relaties aan met Kairatische schriftgeleerden, die niet zonder invloed blijven op zyn afwijkingen van de oude Joodsche Kerkleer. Hg was trouwens al heel vatbaar, voor allerlei twyfel, want zijn leermeester Leo Modena was reeds van een heel slappe rechtzinnigheid.
In Polen vindt hij omstreeks 1620 tijdelijk een slechts zeer betrekkelijke rust. Hu' fungeert er niet alleen als lijfarts van een der Poolsche grooten, vorst Radziwill, maar ook als algemeen prakticus. Bitter klaagt hij over de groote afstanden, die hij als zoodanig in het schaarsch bevolkte land moet afleggen. Lang blijft hij er dan ook niet. Na een zwerftocht door Duitschland komt hij in Amsterdam. Daar is hy in 1628 al heelemaal ingeburgerd, zijn portret wordt er geschilderd, zijn boeken worden gedrukt bij Menasseh ben Israël. Zyn werk is al even onrustig als zijn zwervend leven was').
„De zich ontwikkelende natuurwetenschap bracht den middel„eeuwschen Joodschen philosoof tot twijfel, by"na zelfs tot vertwijfeling. „Erkend werd, dat men zich het zijn en het gebeuren in de natuur „naar eigengemaakte begrippen had verklaard, waaraan in werke„lijkheid niets beantwoordde; dat men bijv. wel naar het begrip „elk ding in stof, vorm en ontkenning van andere vormen ontleden „kon; zonder dat daar echter uit volgt dat die drie nu ook werkelijk „afzonderlijke en samenvoegbare deelen zijn; en daarmede viel de „zelfstandigheid der begrippen, der essentiae formales of „zuroth".
„De heele theorie des hemels viel ten offer aan het inzicht dat „we slechts nevels en lucht om ons heen hebben, en dat de hemel„lichamen alleen voor ons hemellichamen schijnen, maar juist „zooals de aarde zich in een gemeenschappelijke ruimte bewegen, „— beheerscht worden door krachten, die men leerde kennen als „aan vaste regels gebonden wederkeerige betrekkingen, — maar „geesten en engelen kon men er niet in blyven zien".
Er zijn enkele passages in Medigo's werk, die aan meeningen van Spinoza herinneren. De profetie houdt hy niet voor de willekeurige begenadiging van een onvoorbereide persoon, noch voor een vereeniging van de individueele met de objectieve Rede naar mystieken trant, maar voor een verheffing van het inwendige licht, dat in ons zelf schijnt als onze rede.
Bybelsche uitspraken beschouwt hij als geformuleerd naar den geest van hun tijd, om uit te drukken, verstaanbaar voor het toenmalige besef, wat een later inzicht anders en juister zou zeggen.
Hij heeft een diepe vereering voor Abeaham ibn Ezra: „de eerste
') A. Geigbb, Meloh Chofnaim, Berlin 1840.



40
„der groote bybelverklaarders — zijn commentaar is vol diepzinnige „uitspraken — onder alle Joodsche geschriften is niets van gelijke „waarde te vinden". Hiermee overeenstemmend noemt Spinoza denzelfde: „een man van ruimen geest en buitengewone geleerdheid, „die het eerste, van allen, die ik gelezen heb, dit vooroordeel (n.1. „dat Mozes de schrijver van den Pentateuch zou zijn) opmerkte „Hy waagde het echter niet zyn meening openly'k te verklaren, „maar slechts ze met duistere woorden aan te duiden".1)
Medigo had de Kabbala yverig bestudeerd, maar evenmin als Spinoza was hy een aanhanger ervan. Wat hem in die richting dreef was allereerst zyn onleschbare dorst naar kennis. Daarbij kwam telkens weer de verzoeking der gelegenheid; want hij was een geweldig bibliomaan en kreeg menig duister boek onder de oogen, waarvan de inhoud, die hy wilde leeren kennen, als het zyn moest met behulp van een reeks van commentaren, hem bitter teleurstelde.
Ook kan als dryfveer meegewerkt hebben de hoop om zich, eenmaal erkend als autoriteit op het gebied van een in de mode zijnde leer, al hield hij dan ook zelf voor een mengeling van dwaling en bedrog, invloedrüke beschermers en genegen leerlingen te vinden (zooals een Delmedigo van een oudere generatie had gevonden in Pico dela Mieandola) voor zyn eigen meeningen, die met de gangbare opvattingen zoozeer in stryd kwamen. Een dergelijke overweging was het die Spinoza bewoog tot de uitgave der: Renati des Cartes Principia Philosophiae more geometrico demonstrata, om daardoor het pad te effenen voor zyn eigen leer. „Ik hoop namelijk", schreef hy in Juli 1663 aan Oldenbüeg, „dat er naar aanleiding van „dit'geschrift enkele hooggeplaatste personen zullen gevonden worden „die myn overige geschriften, waarin ik mijn eigen meening uitspreek, zullen wenschen te kennen, en daarom dan ook wel zullen „zorgen, dat ik die zonder gevaar voor moeilijkheden zal kunnen „openbaar maken. Indien dit gelukt dan zal ik zonder verwyl tot „uitgave overgaan, indien niet dan zal ik liever zwygen dan mijn „inzichten aan mijn medeburgers tegen hun zin opdwingen en hen „vijandig tegen mij stemmen". 2)
l) Aben Hezra, liberioris ingenii vir et non mediocris eruditionis, et qui primus omnium quos legi, hoe prejudicium. (Sc. Mosen esse scriptorem Pentateuch^ animadvertit, non ausus est mentem suam aperte explicare, sed rem obscurioribus verbis tantum indicare. (Tract theologico-politicus).
Hac nempe occasione forte aliqui, qui in mea patria primas partes tenent, reperientnr, qui cetera, quae scripsi, atque pro meis agnosco, desiderabunt videre, adeoque curabunt, ut ea extra omue incommodi penculum communis juris facere possim. Hoe vero si contingat, non dubito quin statim quaedam in publicum edam; sin minus, silebo potius, quam meas opiniones hominibus invita patria obtrudam, eosq e mihi infensos reddam. Epist. IX.



41
Delmedigo heeft evenals Spinoza een duidelyk uitgesproken voorkeur voor de mathematiek. Zijn duistere en verwarde, breedsprakige en hoogdravende rhetoriek heeft echter niets van den „mos geometricus." Hij behandelt in zijn werk, tusschen bijbelverklaring en Kabbala, talrijke wis- en natuurkundige onderwerpen.1) De geneeskunde neemt er slechts een zeer geringe plaats in. Allerminst biykt daaruit dat hij zeer had gewaardeerd of met ijver had gebruikt de gelegenheid die de Universiteit van Padua, destyds het brandpunt van de studie der geneeskunde, gaf, om de ontleedkunde op lijken te beoefenen, en zich door eigen onderzoek te overtuigen van de groote vorderingen der in die jaren zich hoe langer hoe meer ontwikkelende anatomische wetenschap. Het waren vooral de physica en de astronomie, Galilei en Kepleb, die Delmedigo uit het verleden deden opzien naar den nieuwen tijd. Op het gebied der geneeskunde biyft hij in onverstoorde aanbidding der oude goden. De eerste Hippocratische aphorismen, in Hebreeuwsche vertaling neemt hij in zijn werk op en geeft er een uitvoerig historisch commentaar bij.
Op Galenus beroept hy zich ter bestryding van de aanhangers der „praktische" Kabbala, die aan de leer der signaturen hechtten: „Als Philistijnen tooveren zij, „als zij het over de kleuren hebben, , „alsof deze, die toch slechts toevallige, oppervlakkige eigenschappen „zyn, al naar hun verandering de macht hadden om van goede „of booze uitwerking te zijn. Reeds Galenus, de voornaamste der „onderzoekers, toonde aan, dat de kleur niets met de samenstelling „der dingen van doen heeft."
Het is niet de medische kant van Delmedigo, die eenige aantrekking of invloed op Spinoza kan hebben uitgeoefend. En by de overige Joodsche medici van dien tyd is heelemaal niets te vinden dan krasse tegenstellingen met hem.
De meest bekende en de belangrykste onder hen was Abraham Zacuto. Dat hij terecht onder de onverdachte orthodoxen te rekenen is, lydt geen twyfel. „Am 1 Januar 1642 trauerte die jüdische Ge„meinde in Amsterdam um den Tod des berühmten Arztes, Abraham „Zacuto Lusitano. Er hatte dreissig Jahre lang als Scheinchrist in „Lissabon gelebt war dan nach Amsterdam geflüchtet und hatte „sich in 1625, 50 Jahre alt, beschneiden lassen."')
Haeser noemt hem onder hen „welche fest an ihren Hippocrates
M In de dissertatie van Is. Heilbron (Erlangen 1913) wordt van dit deel van Deljiedigo's werk een overzicht gegeven. Er komen ter sprake naast wiskundige en werktuigkundige vraagstukken de kosmographie van Kepleb, de verrekijker en de thermometer.
') v. Dunin—Borkowski, op cit. pag. 149.



42
hingen und sich von allen Neuerungen frei zu erhalten wüssten.x)
Het is echter nog veel meer Galenus, dan Hippocrates dien hij vereert. „Zacüto blijkt door zijn heele werk heen een der beste „vertegenwoordigers van het stervende Galenisme, dat hij in ongerepte „zuiverheid wilde handhaven. *). Hij noemt Galenus : den sterksten „banierdrager der geneeskundigen, die de heele oude geneeskunde, „die duister bleef door de beknoptheid van Hippocrates, tot volkomen„heid bracht, zoodat hij die kunst het eerst ingesteld en voortgebracht „te hebben kan worden gezegd.*)
„Altijd heb ik hen verfoeid, die om de geringste oorzaak met „de nieuwlichters in blijkbare dwaling vervallend, de woorden van „Galenus hebben verdraaid."4)
Hij houdt dan ook nog onwankelbaar vast aan de voorstelling die Galenus gaf van den bloedsomloop, en blijft de oude leer omtrent de perforatie van het septum ventriculorum aannemen, ofschoon hij het werk van Harvey kent.
Om nu Zacuto niet onbillijk en verkeerd te beoordeelen, hem met den maat van onzen tijd metende, vergelijke men met zijn vast vertrouwen op Galenus dat van dat van den Pranschen anatoom Jules Dubois (Sylvius), den leermeester van Vesalius, „qui répète, sans sourciller que Galien étant infaillible, c'est la „structure de 1'homme qui a changé depuis Galien, quand Galien „et la nature ne sont plus d'accord".6)
Göthe vond in Sylvius' Commentaria in Galeni de Ossibus (Paris 1561) de beschrijving van het Os intermaxillare bij den mensch: „und um seinen armen Galen gegen Vesal zu retten, glaubt er „vor alters hatten die Menschen alle ein separates Os intermaxillare „gehabt, das sich nach der Hand durch Debauchen und zunehmenden „Luxus der Nachwelt verloren".6)
Zacuto gaf zich niet, zooals Sylvius, de moeite om te trachten de tegenstrijdigheden tusschen Galenus en wat de nieuwe tijd leerde op te lossen. Hij was er aan gewoon geraakt conflicten van de eene meening die hü aanhing en de andere die hij niet weerleggen kon voorzichtig uit den weg te gaan. Zoo konden ook zijn
*) HaESER. Lehrbuch der Geschichte der Medicin, 1 pag. 553.
5) Zacuto Lusitano. A sua vita e a sua obra, par Maximiano Lemos. Porto 1909, pag. 340.
s) Galenos fortissimus antesignanus medicorum, qui universam medicinam veterem, Hippocratica brevitate obscuram, perfecit, ut eum artem hanc primo instituisse et geuuisse sit dicendus. Zacuti opera omnia Praefatio.
4) Semper destestatus eos qui levi de causa cum Neotericis manifest» errore succumbentes, Galeni dicta pervertunt Zacuti opera. Tom. I, lit. H, 185.
5) Dabehbeeg. La Médecine. Histoire et Doctrines. Paris 1865, pag. 288. «) Göthe. Osteologie, 1819.



43
wetenschap en zijn geloof het met elkaar vinden. Op de hem eens gestelde vraag naar zijn meening over de eeuwigheid van de wereld ontweek hij het antwoord, zeggende: „ Nos medici sumus non theologil) niet bedenkende dat die vraag niet enkel een theologische is, en dat Galenus zelf had gezegd: dat de ware geneesheer ook wijsgeer is. *)
Noch in zijn tijd, noch in zijn land was Zacuto zoo thuis als Spinoza. Zijn patiënten bezocht hij met een tolk. Maar geen tolk deed hem verstaan welke groote vorderingen sinds de Renaissance de gedachtenvrijheid had gemaakt door onafhankelijke denkers als Campanella, Oiobdano Bruno en Petbus Ramus, wat de beteekenis was van de vernieuwing der astronomie en wiskunde door Copebnicus, Ttcho Bbahe, Kepleb, Vieta en Napieb, en van de methodische beoefening van het proefondervindelijk onderzoek door Galilei, Rondelet, Servet, Aselli en Haevey8).
Hu' verhoudt zich tegen dezelfde invloeden heel anders dan Spinoza ; met stug verzet biyft hy onwrikbaar aan het oude vasthouden, elke vernieuwing met schampere woorden afwijzend. Niet alleen het onderscheid van persoonlyken aanleg bepaalt dit verschil. Vooreen deel kan het ook toegeschreven worden aan het verschillend milieu. Spinoza werd in Amsterdam geboren, Zacuto kwam er pas in zyn ' 50ste jaar, na een leven als Mabrano, d.i. schynchristen en Kryptojudaeus. Philosophie en geneeskunde had hij gestudeerd aan de universiteiten te Salamanca en Coimbra, waar elke nieuwe leer streng geweerd werd.
Een dergeiyk leven hadden ook anderen achter zich, voordat ze de veilige haven van Amsterdam bereikten. Isac de Rocamoee *) (1601—1684) had te Valencia als monnik geleefd en het in de Katholieke kerk ver gebracht, want hij was biechtvader van de infante Maria. Toch ontvluchtte hy op zijn 40stejaar naar Amsterdam, waar hy' de geneeskunde beoefende, trouwde, en op zyn beurt fungeerde als lid van het kerkbestuur. De Babbios8) noemt hem ook als dichter van Spaansche en Latynsche verzen.
Een ander weer had eenige jaren niet in een klooster maar in een kerker der Inquisitie doorgebracht, n.1. Balthasab Obobio de Castbo (1620—1687). Hy' was in Portugal geboren, maar reeds in zijn vroege jeugd naar Spanje gegaan. In Salamanca studeerde en doceerde hy philosophie. Later legde hy zich op de geneeskunde toe en prakti-
') Zacuti Opera. Tom. I, lib. IV, pag. 753.
),0t< 0 hpiarog it/.rpog xxl <pi?.ógs<pog.
3i Lemos, op cit. pag. 341.
4i G-baetz, op cit. X, pag. 177.
s) de Barrios. Relacion de los Poetas.



44
seerde te Sevilla. Daar werd hij door de inquisitie 3 jaar gevangen gehouden, en daarna vrijgelaten met bevel Spanje ten spoedigste te verlaten. Hy begaf zich naar Frankrijk waar hij zich in korten tijd te Toulouse een geachte positie verwierf als medicus. Deze gaf hij echter op, omdat hn' ook daar zijn jodendom geheim moest houden. Hij volgde den nog steeds toenemenden stroom vanuit wijkelingen naar Amsterdam. Daar onderwierp hij zich aan de besnijdenis en veranderde zijn voornaam Balthazak in Isac Ook in Amsterdam kreeg hij weldra een belangrijke praktijk. Als schrijver bewoog hij zich niet op medisch terrein, maar trad op als philosofeerend theolog. In 1684 verscheen te Amsterdam van zijn hand een strijdschrift dat *) zoowel tegen Spinoza als tegen Bredenburgh was gericht. Zijn zoon en schoonzoon waren ook beide medici n.1. Dr. Moiseh Obobio de Castbo, die als bestuurslid der onderwijsinrichtingen wordt vermeld voor de jaren 1651 en 1705, en Dr. David Sabphati de Pina die in 1695 in het bestuur deronderwijsmrichtingen zat en als feestredenaar optrad bij de inwijding der synagoge.
Bij die gelegenheid trad nog een ander medicus als redenaar op n.1. Isac Velozinos (of Belozinos.
Behalve Obobio de Castbo schreef nog een medicus tegen Spinoza een polemiek, die het echter niet verder dan het handschrift gebracht heeft en niet werd uitgegeven. Dit was Jacob de Andbade Velosino die in 1657 te Pernambuco geboren werd. Na de verovering van Brazilië door de Portugeezen ging hij naar Amsterdam en praktizeerde als medicus in den Haag en Antwerpen. Hij schreef na het verschijnen van Spinoza's Opera Posthuma een verhandeling getiteld: Theologo Religioso contra o Theologo Politico de Espinoza,')
Evenals Spinoza had ook Ueiel da Costa een medicus onder zijn stad- en geloofsgenooten als bestrijder gevonden: Samüel da Silva. Diens Tratado da Immortalitade da Alma (Amsterdams, Paul Ravestein) verscheen in 1623. Van Dunin Borkowski s) noemt hem „ein gewisser Samuel da Silva," zonder zijn qualiteit als arts te vermelden, die dan ook alleen van belang is, om in aanmerking genomen te worden by de vraag of het wel waar-
i) Certamen philosopbiam propugnatae veritatis divinae ac naturalis adversus J. Bredenbübgii principia.
Aan Is. Oeobio de Castro schreef van Vloten een aan Spinoza genchten brief toe, die onder de Initialen L O. door de uitgevers der Opera Posthuma was opgenomen. Die toeschrijving was onjuist Later is gebleken dat die initialen slaan op Johannes Oosten, chirurg te Botterdam.
J) Barboso Machado. Bihliotheca Lusitana, II, 468. Lissabon 1747.
3) van Donin Borkowski, op cit. 197.



45
schijnlijk is dat de talrijke Joodsche artsen in Amsterdam een factor van eenige beteekenis waren voor Spinoza's belangstelling in de geneeskunde. Dat er drie van hen als apologeten voor het voorvaderlijke geloof optraden is nog wel geen bewijs van het tegendeel, maar toch tenminste in aanwijzing die er tegen pleit.
Er is echter ook één geweest, die reeds voor Ubiel da Costa op de nominatie heeft gestaan om uit de Joodsche gemeenschap gebannen te worden, n.1. Abh. Pabbab sr. Bij nadere beschouwing van dit geval blijkt het evenwel allerminst een voorbeeld voor Spinoza te zijn geweest.
Over Dr. Paebar wordt ongenadig de staf gebroken in de Responsiones van den 17en eeuwschen talmud autoriteit R. Joel Siekes uit Litthauwen. Deze schreef over hem: *)
„Een zeer onaangename tijding heeft ons bereikt uit een ver land uit de stad Amsterdam; want een onverlaat, een zeker geneesheer, „is daar opgestaan en heeft het onreine voor rein verklaard en „daardoor het land verontreinigd. In zijn zucht om te vernielen „heeft hij twee boosheden begaan. De ééne is een groote zonde, „die nog steeds voortwoekert, de hemelen zijn verbaasd daarover, „alle weidenkenden staan versteld ervan. Reeds meermalen heeft „hij den moed gehad om te spotten met de Agadoth onzer wijzen; „ook tegen de Kabbala heeft hij zijn hand opgeheven; zijn tong „spot met de ware wijsheid en spreekt er laster van.
„Hij beweert dat alleen de philosophie waarde heeft in zijn oogen en dat alleen tot haar zich een ieder behoort te richten. Hij gaat nog verder in zijn onreinheid door brave mannen tot zich te trekken, „die hij voor zyn booze meening wint." enz.
Dan volgt de eigenlijke kern der quaestie, de oorzaak van het kabaal, de tweede boosheid. En die blijkt te zijn een twist in de toen zeer rumoerige en onderling verdeelde gemeente. De dokter was lid van het kerkbestuur en had zich als zoodanig verstout oppositie te voeren, en dat nog wel openlijk en grof optredend, tegen een beslissing van het rabbinaat in zake het al dan niet ritueel slachten door een bepaalden slager, dien de rabbijnen daartoe onbekwaam oordeelden en dien de dokter-kerkbestuurder in beschenning nam. Het was dus allerminst een zaak waarom Spinoza zich zou bekommeren. De geschiedenis had zich trouwens al lang voor zijn geboorte afgespeeld en was al spoedig weer in der minne geschikt. Toch leert ook dit op zich zelf onbeduidende voorval iets van belang,
') Zie de desbetreffende vraag in de Navorscher, 14e Jaargang. Artikel van j. .VI. Hellksum, in het N. Israël. Weekblad. Amsterdam, 31 Maart 1893. Kaiserling. Revue des Etudes Juives, deel 43 (1901), pag. 275.



46
n.1. dat men niet al te veel beteekenis moet hechten aan de indruk wekkende bewoordingen van het tegen Spinoza uitgesproken banformulier. Het zijn van oudsher overgenomen phrasen, een eens en vooral voor alle tijden en gevallen vastgestelde reeks van ceremonieele formules, met welker beteekenis men het zoo nauw niet nam. R. Sirkes houdt zich aan een dergelijke uitdrukkingswijze en gebruikt even krasse termen bij een simpele zaak van ritueele overtreding, opgeblazen door twist in de kerkelijke gemeente, die in de verste verte niet lijkt op de principieele oppositie van Spinoza, en die de kerkelijke autoriteiten toch met dezelfde maat maten en met dezelfde maatregelen dreigden.
Het heele kabaal van den ban (Cherem) moet eigenlijk als een storm in een glas water worden beschouwd, indien men het in de juiste proporties wil zien. Een conflict met het Joodsche kerkbestuur kon in het geval FARRAReen komisch spel om den parochialen preekstoel worden, het kon bij een figuur als TJriel da Costa het karakter van een melodrama aannemen, maar in dat milieu was er voor Spinoza geen ruimte voor een tragische rol. Om dit duidelijk te doen uitkomen werd de quaestie Farrar hier beschreven. Abraham Farrar (ook wel Ferrar) behoorde onder de eerst aangekomen Marranen, de stichters der gemeente. Hij was geboren te Porto en had te Lissabon gepraktiseerd. In 1614 was hy lid van het kerkbestuur (de Barrios) en hij overleed in 1618 (Henriques de Castro).
In 1624 overleed Dr. David Farrar (Henriques de Castro).
Of deze beide Farrars vader en zoon waren blykt niet. Herhaalde malen worden vader en zoon beide als arts vermeld, bijv.:
Abraham Bueno (t 1633) en diens zoon Jacob Bueno (t 1661). Deze laatste was in 1687/88 lid van het armbestuur (de Barrios), maar niet zooals von Dunin—Borkowski schrijft (pg. 101) „Vorsteher der Gemeinde." Hy komt op de Series nominum doctorum in het Stedelyk Archief te Amsterdam voor als: Paulus Gomosius, nunc Jacobüs Bonus Hebraeus (promotiejaar 1607).
Dezelfde lijst vermeldt nog.
Michael Retnoso nunc Abraham Reynoso Hebraeus (1614), dien de Barrios noemt in Relacion de los Poetas.
Didacus Mendes jam Serrano Hebbaeus (1627).
Joannes de Prado Soperensis Hebraeus (1638).
Aron Bonaevivis alias Bueno (1639) en ook den hiervoor reeds besproken Zacuto.
Ee alias, zooals by enkelen dezer medici wordt opgegeven hadden een groot aantal der naar Amsterdam gekomen Portugeesche Joden, wel minstens de helft. Dat de dokters er ook een alias op



47
na hielden pleit tegen de veronderstelling van Meinsma1), die ver* moedt dat de alias diende „om den (dikwijls aangematigden) oudadellijken geslachtsnaam te sparen, of in 't handelsverkeer niet aan den dag te brengen". Naar een verklaring voor het gebruik van een schuilnaam behoeft men niet ver te zoeken, daar het toch voor de hand ligt dat die diende om voor de gelukkig ontkomenen nog eenige gemeenschap mogelijk te maken met hun betrekkingen die binnen het bereik der inquisitie waren achtergebleven.
Reeds bij de eerste Marranos (of Conversos) die naar Amsterdam kwamen waren medici. Van vele daarvan is niet veel meer bekend dan de op de grafsteenen der Portugeesch Israelietische begraafplaats te Ouwerkerk vermelde namen. Daar komen voor o.a. Dr. David Neto (t 1617) die in 1610 lid van het kerkbestuur was (de Barrios, Henriques de Castro, Kaiserling).
Dr. Jos. Israël Mendes (t 1619).
Dr. Abraham Gomez de Sossa (f 1667), die lijfarts was van den infant Ferdinand. Dr. Salomo Buéno (t 1681). Dr. Jacob Morenu (f 1667).
Dr. Jozef Morenu Bueno (t 1669 slechts 20 jaar oud).
Geen van dezen noemt Carmoly in zyn: Histoire des Médicin» Juifs (Bruxelles 1844), doch wel (pag. 182) Samuel Jeschurun, médecin et poète, professa son art a Amsterdam en 1650. Un morceau de ses poesies se trouve imprimé a la tête du Tabnith Hekhal de Jacob Jehuda Leon. Ook noemt Carmoly Samuel Mercado, wiens naam ook vermeld wordt Quaestiones et Respensiones van Samuel Sasportas. Hij was in 1648 bestuurslid der onderwijsinrichting Ets Haim (Gedenkschrift van Dr. Paraira en da Silva Rosa).
Die opgaven van Carmoly zouden niet zoo goed te vertrouwen zjjn als hij niet zbn zegslieden noemde, zoodat de juistheid te controleeren is. Israels») noemt zijn werk: „Over 't geheel een „boek, dat met wantrouwen moet gelezen worden". Dat geldt evenzeer voor Dr.' Richard Landao's Geschichte der Jüdischen Aerzte (Berlin 1895), waarin (pag. 96) te lezen staat: „Perner war der Vater des edlen Philosophen Baruch Spinoza Arzt in Amsterdam". Ieder die er zich voor interesseerde kon toen dit geschreven werd weten dat Spinoza's vader geen arts maar koopman was geweest.. Landau heeft echter Carmoly nageschreven zonder hem te verstaan.
') Meinsma, op cit., aanteekening L ) Israëls, op cit. pag. 216.



48
Deze noemt namelijk een Spinoza, parent du célèbre Bénoit de Spinoza als praktizeerend medicus in Antwerpen.
Dr. Abraham Boeno Bibas wordt als bestuurslid der onderwijsinrichtingen vermeld in 1654.
Dr. Daniël Semah Aboab vermelden de Barrios (Torah Or) en Kayserling (Biblioteca). Als datum van zn'n huwelijk wordt 1668 opgegeven. Ook diens broeder Isac Semah Aboab wordt als Phil. et Med. Doet. genoemd in een artikel van Leopold Löwenstein „Ueber die Familie Aboab"1).
Samuel ben Israël ging in 1653 te Leiden geneeskunde studeeren.
De Leidsche8) Series promotorum ex die 19 Septembris Anno 1654 vermeldt voor 2 Juni 1655. Josephus Abarbanel Amstelodamensis Hebraeus, de Phthisi, disputatio in Senatu. Med. (dezelfde wordt ook genoemd door de Barrios (Corona de Ley) en als bestuurslid der onderwijsinrichtingen.
Katsirung (Bibliotheca) noemt ook als medicus Samübl Ababbanel (f1621).
Eodem die Isaac Naar (Hamburgensis Hebraeus), de pleuritide, disputatio in Senatu, Med.
(deze was op de Talmud-Torah-school een medeleerling van Spinoza. Hij trouwde te Amsterdam in 1657. [Meinsma pg. 60] Later werd hij rabbijn te Livorno).
4 Juli 1658. Jacobus de Paz Malacitensis Hebraeus, de syncope, disputatio in Senatu. Med.
Geen van deze schijnen, het als medicus tot zulk een aanzien gebracht te hebben als sommige der ouderen. De belangrijkste daarvan was Zacuto Lusitano, en er waren nog een paar met een groote reputatie. Jose Bueno, die zijn opleiding in Bordeaux genoten had, behandelde Prins Maurits. 8) Hij had ook als dichter eenige vermaardheid. De grafsteen te Ouwerkerk geeft als jaar van zijn overlijden aan 1641.
Zijn zoon Ephraim Bueno (t 1665) deed niet voor zijn vader onder als er althans iets waar is van het onderschrift dat onder zijn door Jan Lievens gegraveerde beeltenis prijkt:
Dr. Ephraim Bonus, medicus Hebraeus. * Alter Avenzoar, grandi sub judice, magnus In medicis magni discipulusque patris.
Hij schreef verscheidene liturgische werken.
ï) In Feaenkels Monatschrift f. Gesch. u. Wisschensch. des Judenthums, 1904, pag. 661. ., , „ . ...
2) li de Bronnen tot de Geschiedenis der Leidsche Universiteit, door
Dr. MolhüIjsen (3e deel). • . . - .„.
3) Nijhof's Bijdragen tot de Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, IH, (99-100.)



49
Isac ben Joseph Abendana, studeerde in Leiden geneeskunde, die hij echter nooit uitoefende. Hij ging in 1663 naar Cambridge, waar hij werkzaam was aan de bibliotheek.
Evenals Isac Naar beurtelings als rabbijn en als medicus optredend was:
Benjamin Emmanuel Mussaphia (geboren in Spanje 1606 overleden in Amsterdam 1675. Deze kwam niet direct uit Portugal naar Amsterdam, maar via Duitschland. Hij was de inquisitie ontvlucht naar Hamburg, waar zich ook een groep Marranen gevestigd had. Daar praktiseerde hij jaren lang als medicus, en daarna ook nog elders in Duitschland, en eerst op lateren leeftijd vestigde hij zich in Amsterdam. Als bestuurslid der onderwijsimichtingen fungeert hij daar (blijkens het reeds vaak genoemde Gedenkboek) herhaalde malen, voor 't eerst in 1652. Hij was een productief en een veelzijdig auteur, doch slechts een van zijn boeken is van geneeskundigen aard, en ook dit is nog meer een theologisch dan medisch werk n.1. Sententiae medicae sacrae, (Hamburg 1640), medische aphorismen uit de schrift.
Grabtz !) noemt hem een halven Spinozist, maar doet hem daarmee waarlijk al te veel eer aan. Een halfslachtige persoonlijkheid was Mussaphia in vele opzichten, medicus en alchemist, fungeerend als rabbijn en toch twijfelend aan Bijbel en talmud, zonder eenig besef echter van den geest des tijds als bij Medigo wèl wordt aangetroffen.
Moet nu ten slotte ook nog Rabbi Saul Morteira worden genoemd? Wolf 2) schrnït: „Born in Venice about 1596 he studied „medicine under Montalto, the Marranno Court-physician of Maria „de Medici". Zeker is echter alleen, dat Morteira jarenlang in Montalto's omgeving verkeerde. Hij kwam naar Amsterdam in 1616, toen hij het lijk begeleidde van Montalto die in Tours was overleden, en gewenscht had op een Joodsch kerkhof te worden begraven. De Portugeesch-Israëlitische gemeente te Amsterdam bezat toen sinds kort haar begraafplaats te Ouwerkerk. Morteira is sedert in Amsterdam gebleven. Dat hij geneeskunde had gestudeerd, of zelfs dat hij er belang in stelde blijkt intusschen niet-.
Onder de Amsterdamsche Rabbijnen van dien tijd was het niet MoRTErRA, maar Menasseh ben Israël die invloed op Spinoza heeft uitgeoefend. Niet alsof Spinoza's afdwaling van de voorvaderlijke leer op ben Israel's rekening te stellen ware; zijn strenge rechtzinnigheid en trouw aan de traditie is buiten verdenking.
*) Gescbichte der Jaden. X, 206 en 220. ') Wolf, op cit. XXV.



50
Hij heeft hem echter het voorbeeld gegeven van veelzijdige belangstelling. In zijn werken worden niet alleen Joodsche schrijvers geciteerd als Maimonides en Ibn Gabirol, maar ook Eueipides en Virgiltus, Plato en Aristoteles, Duns Scotus en Albebtus Magnus. Hjj onderhield een uitgebreide correspondentie met binnen- en buitenlandsche geleerden, met Hugo de Gboot zoowel als met Christina van Zweden, en persoonlijke omgang o.a. met Caspar Barlaeus en Gerard Vossius.
Het was Morteira die het banvonnis over Spinoza heeft uitgesproken. Menasseh ben Isbael was tijdens de procedure tegen Spinoza in Engeland, waar hij onderhandelde over de toelating der Joden, die in steeds grooter aantal de Inquisitie ontvluchtten.
Van de beide rabbijnen was Menasseh ben Israël verreweg de meest bekende. Zijn invloed en zh'n academische relaties wendde hy ook aan ten behoeve van anderen. In een brief aan een hoogleeraar te Leiden schreef Vossius dat hij een bezoek gehad had van Menasseh ben Israël, die hem een Portugeesche Jood had voorgesteld en aanbevolen, welke het doctoraat in de geneeskunde wenschte te verkrijgen.1) Was dit een der jongeren die in Leiden wilde gaan studeeren, of een van de ouderen die reeds in Portugal of Frankrijk zyn opleiding en misschien al een jarenlange praxis achter den rug had, en die in Leiden alleen nog te promoveeren wenschte? Dit laatste is het waarschijnlijkste, al was 't reeds alleen omdat hun aantal het grootste was.
Het aantal geneeskundigen onder de Spaansch-Portugeesche Joden in Amsterdam omstreeks Spinoza's tyd kan men met von Dunin — Borkowski groot noemen of met de Jewish Encyclopedy klein, al naar men wil. Het aantal was zeker groot vergeleken by het toch betrekkeiyk klein aantal leden der Sephardische gemeente.8) Men bedenke hierbij echter, dat deze een abnormale sociale structuur vertoonde. Het was een door ruw geweld losgeslagen brok van een veel grootere samenleving. Het was slechts een klein deel van de Joodsche gemeenschap uit het Pyreneesche schiereiland dat de veilige haven van Amsterdam bereikte.
„Voor het meerendeel behoorden zij tot den gegoeden burgerstand „en hadden zij een geletterde opvoeding ontvangen."2) De genees-
') Wolf op cit. XXVII.
») Busken Huet, op cit. II, II, hoofdstuk 4.
•) Menasseh ben Israël gaf voor het aantal gezinnen der Port. lsraelgemeente te Amsterdam het cijfer 400 op in zijn tot Cromwell gericht pleidooi voor de toelating der Joden in Engeland. ' . , ,j
Bij de inwijding der synagoge in 1675 telde de gemeente ruim 500 gehuwde en ruim 400 ongehuwde lieden. (Da Costa, de Synagoge^



51
kundige studie was voor velen niet meer dan een deel van hun „geleerde" opvoeding. Sommigen treden dan ook nu eens als rabbijn, dan weer als practiseerend medicus op, en de auteurs onder hen schreven meer theologische dan medische werken.
Contact met het geneeskundige leven in de Nederlanden hadden de meesten heelemaal niet, en de anderen, behalve dan Zacuto Lusitano, alleen als practici, maar daaronder vonden dan enkelen als zoodanig zeker waardeering. Van belang voor de ontwikkeling der geneeskundige wetenschap die zich juist in dien tyd in de Nederlanden begon te voltrekken was er echter niet één. Ook onder de in Nederland opgroeiende generatie is er geen enkele behalve Spinoza die zich daarby aansluit.
Er gaan van zh'n tijdgenooten slechts weinigen hier in de geneeskunde studeeren, en daarvan treden dan nog eenige (zooals Abbndana en Naak) later in litteraire en theologische functie op. Het aantal Joodsche artsen hier is in de 18de eeuw kleiner dan in de 17de.
Wat eerst een uit zijn verband gerukt fragment van een Spaansch-, Portugeesche Joodsche gemeenschap was, wyzigt zich gaandeweg tot een Amsterdamsen-Joodsche gemeente, waarin zich de verdeeling naar ambten en beroepen normaliseert. Voor een betrekkenjk zóó groot aantal medici als uit de verbanning mee kwamen is daar geen plaats in. Daar komt dan nog bij dat de geneeskunde in plaats van een vooral litterair-historisch studievak als vroeger, een natuurwetenschappelijke studie wordt. De kracht der traditie wordt er heel wat minder, het aanzien der van ouds geëerde autoriteiten daalt. Dat zal er ook toe hebben bij gedragen om de neiging er toe by de sterk aan traditie en oudheidsvereering gehechte Joden te verminderen. Het duurde lang voordat ze zich bij den tijd waarin ze leven aanpasten, en de medici onder hen waren er niet veel vlugger mee dan de overigen, althans niet in die mate, dat ze een aansporing en een voorbeeld gaven aan Spinoza, die zijn tijd zoover vooruit was.



HOOFDSTUK III.
Dat de Joodsche artsen, waarover het vorige hoofdstuk handelt trouw vast bleven houden aan de leer van Hippokrates en Galenus^ en van vernieuwing niet weten wilden, scheidde hen niet zeer van de overgroote meerderheid hunner Nederlandsche tijd- en vakgenooten af.
De overgangen in de historie der geneeskunde gaan vrij geleidelijk. Ze gaat immers bij de natuur ter schole en evenals deze „non facit saltus". Er was zeker een heftige strijd tusschen oud en nieuw, maar het waren het allermeest de academici die deze met felheid voerden, en zich halstarrig verzetten tegen Harvey's beschrijving van den bloedsomloop, tegen de nieuwe geneesmiddelen, het antimonium en de kinabast, kortom tegen alles wat Galenus niet geleerd had.
Het luidst klonk het strydrumoer in de medische faculteit der Parijsche universiteit (Riolanüs en Patin). Ook de Leidsche Hoogeschool liet zich niet onbetuigd- Hier was de voornaamste woordvoerder der oude richting de Wale, die later door Sylvius voor Harvey's leer gewonnen werd. De Utrechtsche faculteit was evenmin gemakkelijk over te halen tot: „het gevoelen van een omloop „yan het bloet in der menschen en aller beesten lichaam; wat „tegenspraack heeft dat gevoelen alhier 't Utredht al niet geleden, „wat hoon en trots most de Professor [Regius] niet uytstaan, die „dat gevoelen eerst in theses en en corollarien defendeerde! Men „maakte pasquillen en men deylde se om, waarin men hem verweet, „dat hem het hooft draeyde als de Jutphaasche molen".1)
Het waren hier als altijd de hoogste boomen die de meeste wind vingen. In de praktijk leerden de medici zoowel om niet al te vasthoudend aan het oude voor elk nieuw geluid doof te zijn, als niet al te onbedachtzaam voor het nieuwe het oude te vergeten.
Onder de volgelingen van Hippokrates waren niet alleen de uitleggers van zijn teksten en hun commentaren, maar ook zij die zijn voorbeeld volgden van zorgvuldige klinische waarneming. En
') Lambebt van Velthdijzen. Bewijs dat het gevoelen van diegenen, die leeren der Sonne Stilstand en des Aertrijcks Beweging niet strijdig is met Gods Woord. Utrecht 1656. Geciteerd uit Meinsma, op. cit, pag. 161.



53
menigeen vereerde hem op beide wijzen. Zacuto heeft heel wat geschreven waarmee hij den twijfelachtigen lof verdiende dien Molière l) zijn Diafoirus in den mond geeft: „qu'il s'attache aveug „lement aux opinions de nos anciens et que jamais il n'a voulu „comprendre ni écouter les raisons et les expériences des prétendues „decouvertes de notre sciècle touchant la circulation du sang et „autres opinions de même farine", als clinicus en practicus was hij alles behalve blind.
Darembebg2) wijst erop: „combien ü y avait de mouvement en „dehors des écoles et combien la methode d'observation cherchait „a se faire jour a coté de 1'esprit de secte et d'hypothèse". En hij vermeldt Zacuto Lusitano om zijn scherpe waarnemingen en getrouwe beschrijvingen met gelijken lof als Tulp.
Nicolaas Tulp was allesbehalve een onbesuisde nieuwlichter. Hij was er de man niet naar om zeer onder den indruk der nieuwe ontdekkingen van zijn tijd te komen, en overboord te gooien, wat hij in zijn jeugd geleerd en aangenomen had. De vier kardipaalvochten, de spiritus, de oude leer der catarrhen laat hij niet los. Maar hij is een even nauwkeurig waarnemer als zorgvuldig beschrijver. „En effet, dans les quatrelivresdontsecomposecereceuil „consacré a la fois a la médecine et a la chirurgie, on ne trouverait „pas (si on laisse de coté quelques explications surannées) dix „observations inutiles".s)
Van Tulps Observationes werd in Spinoza's nalatenschap een exemplaar van de uitgave van 1672 aangetroffen. Hij zal het werk wel veel vroeger gekend hebben, want zijn relaties met de familie Tulp waren van veel ouder datum.
De nasporingen van Meijer hebben met groote waarschijnlijkheid aannemelijk gemaakt dat Spinoza, toen op het in de Synagoge uitgesproken banvonnis ook een verbanning uit Amsterdam volgde, gastvrijheid heeft genoten op het buiten Tulpenburg, dat Dirk Tulp (Nicolaaszoon) even buiten de Amsterdamsche grens te Ouwerkerk bezat.
Tulp was een der Amsterdamsche regenten, die terwüle van de vrede met de predikanten Spinoza verbannen hebben, voor een korten tijd trouwens slechts. Het behoeft daarbij toch niet onwaarschijnlijk te worden geacht, dat Tulp hem de hand boven het hoofd gehouden heeft en de kortdurende ballingschap nog zoo-
') Le Malade Imaginaire, acte II. pa2. 956EMBEEG" Hi8t0ire des Sciences Médicales, H, pag. 972. Paris 1870, 3; Ibidem, pag. 958.



54
veel mogelijk verlicht. De kerkelijke rechtzinnigheid zat niet zoo heel diep bij Tulp. „Hij werd gerekend onder de gematigden of „weifelaars, die niet zoozeer zichzelf door hun rechtzinnigheid in „de vroedschap geholpen hadden, als daarin geholpen waren door „anderen, banierdragers eener scherpere orthodoxie"1).
Met Nicolaas Tulp's persoon is Spinoza dus zeer waarschijnlijk bekend geweest, met zijn werk echter zeker, en onder de daarin beschreven waarnemingen zijn meerdere aan te wijzen, die hij "met bijzondere belangstelling zal gelezen hebben, zooals met goede gronden te betoogen is.
Een gemeenschappelijk onderwerp van belangstelling was voor beiden de Heilige Schrift, die Tulp telkens, waar hij er aanleiding toe vinden kan, citeert. Dat was toen heel wat gebruikelijker dan thans, en het zal Spinoza wel minder getroffen hebben, dan den hedendaagschen lezer', dat Tulp bij de beschrijving van den Orang Oetan verwijst naar de Ze'irim van Levitic. XVII 7 en JesaiaXIII 21 en XXXIV 14a).
Meer belang heeft in ons verband de beschrijving der lijkopening van een 5-jarig kind met hydrocephalus internus 3).
Na de opening van den schedel meenden de toeschouwers eerst, dat de hersenen geheel ontbraken. Bij nader onderzoek zag men ze, als een dik vlies, de wand van een met vocht gevulde zak,tegen de schedelbeendëren liggen.
Tulp schetst hun verbazing erover dat een kind, dat geestelijk nauwelijks achterlijk was gebleven, zulke misvormde hersenen vertoonde, en hij geeft de discussie weer, die men daarover voerde. Sommigen zagen in dit geval een bewijs van de onjuistheid der localisatie der verschillende zielsvermogens in bepaalde hersendeelen.
Anderen zagen er de bevestiging in van de Aristotelische leer, die de hersenen niet voor het verstand maar voor afkoeling van het hart liet dienen.
De meest ervarenen echter sloten zich aan bij de opinie: Hoeveel is er nog dat we niet weten! Vooral ten opzichte van de hersenen verkeeren we in duisternis. Hun werking gaat wellicht alles te boven wat er tot nog toe door ons over werd gedacht.
Vrijwel hiermee overeenkomend schreef Spinoza:1) „niemand^ „heeft tot nu toe de inrichting van het lichaam zoo nauwkeurig „leeren kennen dat hij al zijn verrichtingen zou kunnen verklaren".
M Busken Hukt. Het Land van Rembrandt, H, 172.
') Tulp. Observationes. Ed. 1672, pag. 276.
3) Ibid., pag. 45.
») Ethic. IH, prop. H, Schol.



55
Evenzoo zyn er bij Spinoza parallelplaatsen te vinden bij de opmerkingen die Tulp vastknoopt aan zyn beschrijving van een in de wildernis opgegroeiden knaap, die steeds in bergen en in rotsholen zou geleefd hebben, tot hy tenslotte door jagers gevangen was en in Amsterdam op de kermis werd te kyk gesteldx).
Tulp hoorde hem blaten als een schaap en zag hem gras eten, en geloofde het verhaal van den impressario, dat de knaap zou zyn opgegroeid tusschen wüde schapen. Dat Tulp hier de dupe was van het bedrog van een spullebaas, doet niets af aan de juistheid van zyn overwegingen omtrent den invloed der gewoonte en den invloed, die de omgeving op de ontwikkeling van den mensch heeft. Dat er van een kind, dat buiten alle menschelyke verkeer opgroeide niet veel menschelyks terecht kon komen, scheen Tulp hier dooide ervaring gedemonstreerd.
Dit was ook geheel en al het gevoelen van Spinoza :*) „Geen „enkel ding is er in de natuur, dat den mensch nuttiger is, dan „de mensch, die naar de leiding der rede leeft. Immers, dit is den „mensch het nuttigste, wat met zyn aard het meeste overeenkomt, „dat is, zooals uit zichzelf duidelijk is, de mensch. Laat de satyren„schrijvers maar lachen over het menschelyk bedry'f zooveel zy" „willen, de godgeleerden het verfoeien, en de melancholici een onbeschaafd en landelijk leven pryzen, en de menschen verachten „en de dieren bewonderen; zy" zullen toch wel uit de ervaring „leeren dat de menschen door onderlinge hulp zich veel gemakkelijker „kunnen verschaffen, wat zij behoeven, en slechts door vereende „krachten de gevaren, die hen overal bedreigen, kunnen vermyden"8).
Hier wordt dezelfde opvatting geuit over de noodzakelykheid van het gezellige leven en de hopeloosheid der afzondering, die Tulp met een geval uit de ervaring demonstreerde.
') Tulp Observation.es, Ed. 1672, pag. 296.
*) „Nihil singulare in natura datur, quod homini sit utilius, quam homo „qui exjluctu rationis vivit. Nam id homini utilissimum est, quod cum „sua natura maxime convenit, hoe est (ut per se notum) homo. Eth IV „prop. 35, coroll. • rT'
- „Eideant quantum velint res humanas satyrici, easque detestentur „theologi et laudent, quantum possunt, melancholici vitam incultam et „agrestem, hominesque contemnant et admirantur bruta: experientur tarnen „nomines mutuo auxüio ea, quibus indigent. multo facilius sibi parare et „non mm junctis viribus pencula, quae ubique imminent, vitare posse." (Ibidem Schouum). r
») Als het niet reeds te over door berichten van tijdgenooten, en de oudste, betrouwbare, levensbeschrijvers (Lucas en Colkeus) bekend was, zou deze plaats reeds doen blaken, dat Spinoza niet was: „een eenzelvig en alleenwonend man, die het Leven niet had geleefd," zooals Dr W H Cox hem d^üTw^ iD de W*"**. en in het leven,



56
De tegenovergestelde meening, dat de enkele mensch zichzelf genoeg is werd volgehouden in den philosophischen roman van den Arabischen schrijver Ibn Tofail (t 1185) „Hai ibn Jokdan," die in Spinoza's dagen in het Hollandsen werd vertaald. Door verschillende schrijvers werd Spinoza's naam in verband met deze vertaling genoemd, al is de gedachtegang er in een geheel andere dan die van den Hollandschen wijsgeer. Het werk kan een psychologische pendant van het Robinson Ceusoe verhaal genoemd worden. De schrijver laat zijn „natuurmensen" ontstaan door een generatio spontanea, en schildert dan zijn geestelijke ontwikkeling als eenzame bewoner van een eiland. Zonder ouders, zonder leermeesters, zonder voorbeeld, aan geen traditie gebonden, zonder bovennatuurlijke openbaring komt Ibn Jokdan tot de juiste kennis van God en de wereld, alles zelf vindende.
Een wijs man, Asal, landt op het eiland aan en vindt daar in den dan 50-jarigen kluizenaar iemand, wiens door eigen nadenken gevonden inzichten overeenstemmen met wat in den Koran geschreven staat. Samen gaan zij dan scheep naar een ander eiland, door ontwikkelde bewoners bevolkt, waar zij de ondervinding opdoen, dat deze met hun traditie volkomen tevreden zijn. Op het betoog dat door redelijk inzicht hetzelfde bereikt kan worden, wat hun de Openbaring leert, antwoorden zij slechts met de vraag: „waartoe dient dat", ze verkiezen te blijven gelooven op gezag. Daarom zullen ze levenslang onmondig blijven, en het zou misdadig, zijn hun autoriteitsgeloof aan het wankelen te brengen, want met den vorm zou dan ook de inhoud verloren gaan.
Volgens Meinsma *)" heeft Dr. Bouwmeesteb, een van Spinoza's oudste vrienden, als lid van het genootschap „Nil Volentibus Arduum" de opdracht gekregen deze roman in het Nederlandsch over te brengen naar de latijnsche vertaling door E. Pocock die te Londen uit was gegeven. De Hollandsche vertaling verscheen in 1672 bij den met Spinoza ook zeer bevrienden uitgever Jan Rieowebts *).
Ook von Dunin Borkowski8) noemt Spinoza's naam in verband met dezen roman. Het vermoeden is althans gewettigd dat Spinoza
*) Meinsma. Spinoza en zijn kring, pag. 440.
*) De naam van den Hollandschen vertaler wordt er niet big vermeld. De titel luidt: Abu Jaaphaar Ebn Tophail. Het leven van Hai Ebn Jokdhan. In het Arabisch beschreven en uit de Lat. overzet, van Ed. Pocock in het Nederl vertaald. In 1701 verscheen een tweede uitgave te Amsterdam, die voor den vertaler de suggestieve initialen S. D. B. opgeeft.
*) Dunin BoRKowski, op cit. pag. 237. Naar aanleiding van het feit dat de Bibliotheca Bosenthaliana een exemplaar bezit van den Hollandschen Hai Ibn Jokdan, saamgebonden met de eerste ' Nederlandsche vertaling: van de Opera Posthuma.



57
het werk gekend heeft dat zijn beide vrienden Bouwmeester en Rieuwerts heeft bezig gehouden. Mogelijk is echter ook dat het hem reeds eerder bekend was uit een Hebreeuwsche vertaling >) Zoo zijn er van heel verschillende kanten aanwijzingen bij te brengen om aan te toonen dat Spinoza Tulp's mededeeling omtrent den wilden knaap niet onverschillig voorbij kon gaan. Met minder omslag en meer zekerheid is Spinoza's. belangstelling aannemelijk te maken in een door Tulp waargenomen en beschreven geval waarbij melk in het bloed werd aangetroffen bij een aderlating2) Dat dit inderdaad zoo is blijkt uit het feit dat Oldenbüeg het de moeite waard vond uit Engeland aan Spinoza een dergelijk geval heel uitvoerig mee te deelen. Hij schreef:8) „Een vriend bericht mij „dat een ijverig waarnemend medicus in Oxford melk in het „menschelijk bloed heeft aangetroffen. Hij vertelt dat een jong „meisje dat 's morgens om 7 uur een vrij ruim ontbijt had gebruikt „omstreeks 11 uur dienzelfden dag werd ader gelaten aan den voet. „De eerste portie bloed werd opgevangen in een kom, en na korten „tijd werd dat bloed wit.
„De rest van het bloed deed men in een kleinere kom, (een „schoteltje heetend, naar ik meen, in 't Engelsen a sawcer), en dit „zag er weldra uit als gestremde melk. Na verloop van vijf of zes „uur bekeek de geneesheer weer het opgevangen bloed, en vond toen „m de kom voor de helft bloed, voor de helft een chylvormig„vocht, welke chyl op het bloed dreef, zooals wei op de melk
„Wat echter in het schoteltje was leek enkel chyl, zonder iets „wat op bloed leek. Beide vloeistoffen stolden toen hij ze boven vuur verwarmde.
„Het meisje was gezond en wel, en werd alleen adergelaten om„dat ze niet menstrueerde, ofschoon ze er fleurig uitzag"
Indien iemand, dan beschikte wel Oldenbüeg, de secretaris der Koyal Society, over wetenschappelijk nieuws te kust en te kernIn dien brief maakte hij o.a. nog melding van een door Huygens pas m Londen vertoonde slinger experiment. Bovendien wist hij opperbest wat Spinoza, met wien hy veel gesproken en gecorrespondeerd had, interesseerde. Er rest dus nog alleen de vraag waarom en in
Kj^s^^asss^^js^codicum Hebraeorum
? fcKviflX 1672' P*S-»Lac foaguU sanguini ixmatans.»



58
welken zin deze curieuse observatie, zooals Oldenbobg ze noemt, van belang geacht werd. Zonder veel kans op vergissing is wel aan te nemen, dat de belangrijkheid ervan schuilt in den samenhang met de nieuwe leer omtrent de bloedsomloop.
Hoeveel gewicht Spinoza daaraan toekende, en welk een groote belangstelling hij er in toonde blijkt uit talrijke plaatsen van zyn Ethica en zijn brieven. Heel recent was in dien tyd nog de aanvulling, die Harvey's fundamenteele arbeid had gekregen dooide ontdekking van de chylvaten en het lymphevaatsysteem en hun samenhang met het bloedvaatstelsel. In verband daarmede moesten die waarnemingen van melk- en chylachtig vocht in het bloed de aandacht trekken, van wie zich voor den arbeid van Haevey en diens navolgers interesseerde, en zeker ook van Spinoza, in wiens lijn het lag de ontwikkeling van Harvey's leer nauwlettend te volgen. „Harvey's work", schrijft Poster x), had a doublé effect. In „the first place it rendered possible an exact inquiry into the „properties and functions of the organs and tissues of the body. .„So long as the blood in the arteries and in the veins were looked „upon as two different kinds of waves as it were, breaking upon „and ebbing from the tissues the one carrying vital and the other „natural spirits, there seemed to be no opening for any attempt „to explain the phenomena as exhibited by this or that part, this „or that organ or tissue on physical or mechanical principles; „everything was wrapped up in the mystery of the spirits. So soon „however as it was recognised that the blood, which was carried „to a part along the arteries, came back away from the part „along the veins, the same blood altered, it might be, but still „the same blood such attempts became at once possible. The spirits „became at once mere qualities of the blood, their names might be „retained, but the virtue had gom out of the names etc".
Dat voor Spinoza de Galenische leer der „spiritus', een steen des aanstoots was, blijkt uit de wijze waarop hij opponeert tegen Descartes' meeningen over de functie der glandula pinealis. Het is daarom meer dan waarschijnlijk te achten dat hij de vorderingen van Harvey's leer waardoor gaandeweg de „geesten" werden verjaagd, met de meeste belangstelling volgde. Verder blijkt dat nog uit den nadruk, waarmee hy' telkens weer op den bloedsomloop terugkomt, die hij noemt de by uitstek kenmerkende „verhouding van beweging en rust waarin de deelen van het menschelijk lichaam zich bevinden9).
J) Foster. History of physiology, pag. 52 (in dit citaat heb ik enkele passages gecursiveerd.) ') Eth. IV, prop. 39, Schol.



59
Harvey zelf bleef achter toen de ontdekking van het chyl- en lymphe vaat apparaat zijn eigen arbeid kwam voltooien en hij miskende het gewicht van wat Pecqüet e.a. vonden.
Descartes had zelfs de vooruitgang, dien Harvey had teweeg gebracht slechts ten deele meegemaakt, (wat Steno, over wien later meer, duidelijk in het licht stelde).
Voor Spinoza lijdt de juistheid van Harvey's beschrijving van den bloedsomloop geen twijfel, en hy blijft de zich daarby aansluitende ontdekkingen van chyl- en Iymphevaten met belangstelling volgen, allicht destemeer omdat ook Tulp en vooral Steno j) een werkzaam aandeel er in hadden.
In het tweede bedryf, dat op de heftige controversen van Harvy's voor- en tegenstanders volgde, en waar de handeling niet de bloedsomloop, maar de chyl- en lymphestroom betrof, was de actie niet minder levendig, zy het dan ook dat de stryd minder vinnig werd. Er was meer kalmte gekomen na de stormachtige opgewondenheid,
Boileaü, de tijdgenoot van Molière, geeft van de toenmalige stand der meeningen een beeld, dat even duidelijk is als eenige historie der physiologie het teekent, en dat bovendien de verdienste heeft van genoegüjke spotterny. Hy laat in „1'Arrêt burlesque", de oude Galenische school spreken in de phraseologie der rechtszaal.
„Attendu qu'une inconnue, nommée „la Raison", entre autres „méfaits, par une procédure nulle, de toute nullité, aurait attribué „audit coeur la charge de recevoir le chyle, appartenant ci-devant „au foie, comme aussi de faire voiturer le sang par tout le corps, „avec plain pouvoir audit sang d'y vaguer, errer, et circuler im„punément par les veines et les artères, n'ayant autre droit ni „titre pour faire lesdites vexations, que la seule expérience, dont
„le témoignage n'a jamais été recu dans lesdites Ecoles...
„La cour.... ordonne au chyle d'aller droit au foi sans plus passer «par le coeur, et au foie de le recevoir. Fait défense au sang „d'ötre plus vagabond, errer et circuler dans le corps, sous peine „d'être entièrement livré et abandonné a la Faculté de médecine etc."
De waarneming door Tulp beschreven, en het door Oldenburg aan Spinoza meegedeelde geval van melk in het menscheUjk bloed gevonden, raakte een in die dagen veelbesproken quaestie. En al ware het niet door zyn deelneming in het wetenschappeiyk leven van zijn tyd, dan had Spinoza er toch kennis van moeten nemen omdat hy met zooveel medici omging. In de laatste jaren van zijn
STBN0?Ta fai*> mais avec moins d'éclat, pour le système
0^^^ Y afait pour ie aystème vas^uiair



60
verblijf te Amsterdam had Spinoza medische vrienden en bekenden onder drie verschillende groepen. Daar was eerst de kring van van den Ende, waar hij met Kerckinq in aanraking kwam, dan de kring der collegianten, waar hij Meier en later ook Bouwmeester aantrof en zelfs de kring der Amsterdamsche regenten, waaronder Tulp en Hudde waren.
Meerdere voegden zich nog daarbij toen hij in Rijnsburg woonde. Daar ging het verkeer met de Amsterdamsche vrienden schriftelijk voort. Er was een club die geregeld te Amsterdam samen bestudeerde wat Spinoza voor hen op schrift stelde, de eerste aanleg van de Ethica.
Persoonlijk verkeer in Rijnsburg (1660-1663) vond hij met eenige jongeren, die aan de Leidsche Universiteit geneeskunde studeerden, o.a. Steno, Koerbagh en van Berkel. Met hen zal hij wel dezelfde ondervinding opgedaan hebben als Goethe beschrijft uit zijn studententijd te Leipzig (Aus Meinen Leben II 9). „Die meisten meiner „Tischgenooten waren Mediziner. Diese sind, wie bekannt, dieeinzigen „Studirende die sich von ihrer Wissenschaft, ihrem Metier auch „ausser den Lehrstunden mit Lebhaftigkeit unterhalten
„Es liegt dies in der Natur der Sache. Die Gegenstande ihrer Be„mühunge sind die sinnlichsten und zugleich die höchsten, die „einfachsten und die complicirtesten. Die Medizin beschaftigt den „ganzen Menschen, weil sie sich mit den ganzen Menschen beschaftigt". • Het was in die dagen dat hij de beginselen van Descartes in mathematischen betoogtrant bracht. Aanleiding daartoe gaf een Leidsch student, Casearius, van de theologische faculteit, die toen bij hem woonde, en wien hij de Cartesiaansche philosophie zou bijbrengen.
Spinoza had toen hij als repetitor ervoor optrad, de invloed van Descartes overwonnen.
Bij de uitgave van de Principia werd in de voorrede uitdrukkelijk vermaand: „niemand meene dat de schrijver hier zijn eigen meeningen of slechts dat waar hij het mee eens is leert". Bij Spinoza's emancipatie van Descartes heeft de geneeskunde ook haar aandeel gehad, en daartoe heeft vooral Steno meegewerkt, die de meestbegaafde was in den kring van jonge Leidenaars, die zich in Rynsburg om Spinoza vormde.
Zoowel de biografen van Spinoza x) als van Steno maken van hun vriendschappelijken omgang gewag2). In een openbaren brief die
M Fheudenthal, op cit., pag. 115. Nicolai Stenonis Opera PMlosophica, edited bv Vilhelm Maae. Copenhagen MCMX, pag IV. Der Dane Niels: Stensen, Van Wilhelm Plenkers. S. J. Fbeibubg 1884.
2) Plenkers, op citat. pag. 121.



61
Steno uit Florence in 1675 aan Spinoza schreef, een aansporing tot bekeering tot het Katholieke geloof, noemt hij hem: „een man „die eens zeer bevriend met hem was en ook nu hem nog niet „vijandig gezind is".
„In het Tractatus Politicus, ofschoon anonym, heeft hy terstond „Spinoza herkend, en daaruit gezien dat zijn vriend de zorg voor „zijn ziel vergeet en voor ieder geoorloofd acht het geloof dat hem „goeddunkt, mits de rust van den staat daardoor niet in gevaar „wordt gebracht". „Hoezeer uw schriften ook aantoonen, dat gij „ver van de waarheid afstaat, vertrouw ik toch, uithoofde van de „liefde tot de vrede en de waarheid, die ik vroeger bij uw waarnam „en die trots uwe dwaling nog niet is uitgedoofd, dat gij uw oor „zult leenen aan onze kerk, mits u maar wordt verklaard wat zij „allen belooft en aanbiedt, die tot haar komen".
Zoo konden slechts de woorden zijn van iemand die in intiem verkeer met Spinoza had gestaan en hem, hoever ze ook in de wereld en naar den geest van elkaar verwijderd geraakt waren, is blijven hoogschatten.
Spinoza heeft dien brief niet beantwoord, wel een dergelijk schrijven dat hy in datzelfde jaar, eveneens uit Florence van Albertüs Burgh ontvangen had. Dit deed hij trouwens alleen, zooals hij opzettelijk vermeldde, op dringend verzoek van dïens vrienden (waartoe ook wel leden der aanverwante familie Tulp hebben behoord), en veeleer als poging tot vermaning van den onervaren jongen man dan ter verdediging van zijn eigen inzichten. Dergelijke overwegingen golden niet tegenover den brief van Steno, die priester was der Roomsch-Katholieke kerk, waartoe hy reeds zes jaar behoorde. Op zich zelf beschouwd had echter Steno's brief, die hoffelijk en waardeerend was gesteld eerder antwoord verdiend dan Burgh's arrogant epistel. Uit Spinoza's antwoord daarop1) blijkt, dat vroeger tusschen hen Steno's bekeering, die in 1669 plaats vond, was ter sprake gekomen, en dat Spinoza dus de levensloop van zijn ouden vriend was blijven volgen. Hy had dan ook in zijn bibliotheek Steno's geologisch werk: De solido intra solidum naturaliter contento, waarvan de eerste uitgave in 1669 in Florence verscheen, zoowel als zijn Observationes anatomicae, die in 1662 te Leiden gedrukt werden. Maar Steno's latere ondervindingen en zijn meeningen over het Katholieke geloof zullen hem minder hebben getroffen, dan wat hém in zijn Leidsche studiejaren bezig gehouden heeft.
') Ep. LXXIV.



62
Steno opponeerde immers uit Leiden herhaaldelijk tegen Descabtes en dat wel juist betreffende stellingen ten opzichte waarvan ook Spinoza het met Descabtes oneens is.
Aan zijn leermeester Baetholinus in Kopenhagen schreef Steno in een brief van 12 Sept. 1661 uit Leiden.
„De Cartesianen geven wel hoog op van de zekerheid hunner „wijsbegeerte, maar ik zou wel eens willen, dat zij mij er van over„tuigden, waar zy zelf zoo zeker van zyn, dat de dieren geen ziel „hebben, en dat het juist hetzelfde is of men aan de zenuwen van ;een levend dier, of aan de snoeren van een zich bewegende machine „raakt of snijdt of brandt." x)
In een brief aan denzelfden van 5 Maart 1663 schreef hij: „het is „zeker en blykt uit elk der hersenen zoowel van vogels als van „verschillende andere dieren, die ik onderzocht heb, telkens duidelijker „hoe weinig er van den door den hooggeachten Cabtesios bedachten „hersenbouw, hoe vernuftig ook gevonden overigens en wel dienstig „om de bewegingen der dieren te verklaren, te vinden is."s)
Het verschijnen van Descabtes' Tractatus de Homine had hy 26 Aug. 1662 aan Baetholinus bericht: „Dezer dagen verscheen „Caetesius Tractaat over den Mensch met afbeeldingen door Floeens „Schuyl, raadsheer te 's Hertogenbosch en professor in de Philosophie „aldaar. De afbeeldingen zijn niet onaardig, en zeker door een vernuftig stel hersenen bedacht, maar of iets dergelijks ergens in de „hersenen te zien zal zijn, betwijfel ik ten zeerste."
In een in 1665 te Parijs gehouden „Discours sur 1'anatomie de „cerveau", zei hy: „Quant a ce que dit Mr. des Caetes que la glande „(pinéale) peut servir aux actions — elle est tellement engagée „entre toutes les parties du cerveau, que vous ne luy scauriez don„ner le moindre mouvement sans la forcer, et sans rompre les „liens qui la tiennent attachée. (Stenonis Opera Ed. V. Maar II11).
In de inleiding tot het lste deel der Ethica schreef Spinoza : „dat „men deze klier geenszins zóó midden in de hersenen gelegen vindt,
') De Philosophiae certitudine multum gloriantur Cartesiani. Vellen», ita certe mihi persuaderent, ac ipsi sunt persuasi, nullam esse brutis animam, nee differre utrum bruti vivi nervo an antomati, quod actn movetur, chordas tangas, disseces. uras. (Stenonis Opera, ed. Maar I, pag. 57.
21 Certe quo plura turn aliorum animalium, turn varia generis_ avium aperio cerebra, eo minus animalibus convenire ingeniosissima et actionibus animalium explicandi admodum alias conveniens cerebri animalium a Nobiliss. Cartesio excogitata fabrica videtur. (Ibid I, 136).
3) Prodiit hisce diebus Cartesii-Tractatus de Homine una cum figuris a Florentio • Schuylio, inclytae urbis Sylvae Ducis Senators et ibidem Philosophiae Professore, in quo figurae conspicuuntür non melegantes quas ex ingenioso cerebro prodiisse certum est, an vero tales in uno cerebro conspicuendae, valde dubitarem. (Ibid I, 120).



63
„dat zij gemakkelijk op velerlei wijze zou kunnen bewogen worden."
Men kan wel stellig aannemen, dat Spinoza, en niet bet minst dank zij Steno een juistere voorstelling van den bouw der hersenen had dan waarvan Descartes blijk gaf.
Ook over de „geesten", had Steno het een en ander mee te deelen, dat heel anders luidde dan de oude Galenische leer die Descartes nog aanhing. Hij leerde het hart kennen als een spier uit dezelfde bestanddeelen opgebouwd als andere spieren en trof er niets in aan wat ook niet in andere spieren gevonden wordt: „Het is evenmin de zetel van vuur, van ingeboren warmte, van den geest, als het de voortbrenger is van het bloed of van de levensgeesten."1).
Dit was geheel in de lijn van Spinoza, die al zeer weinig met de „geesten" ingenomen was, waar niemand een helder begrip van had en die als wat halfslachtigs bleven zweven voor de verbeelding tusschen de „extensio" en „cogitatio." Er was plaats voor geesten van allerlei aard in het stelsel der Kabbala, niet echter bij de denkwijze van Spinoza. Hij leert wel dat alles, ofschoon in verschillenden graad bezield is. Hg* bouwt echter geen hiërarchie op van uit het oneindige emaneerende, met elkaar samenhangende afzonderlijkheden, die van een opperste geest tot een laagste materie een afdalende reeks vormen en waarbij toch het meest geestelijke nog een soort van fijne ijle stof blijft.
Een dergelijk beeld der phantasie kon evenmin standhouden tegenover het denken van Spinoza als tegenover de waarnemende en onderzoekende natuurwetenschap. Tot dien tijd waren in de natuurwetenschap allerlei geesten niet minder goed thuis dan in de Kabbala. Medici, die astrologen waren en alchemisten en Kabbalisten meteen, waren nog niet verdwenen en nog veel minder vergeten. Ze hadden een even vertrouwelijken omgang met de planeetgeesten, die in de spheeren huisden en de kritische dagen beheerschten, als met de elementgeesten van Paracelsus en de levensgeesten van Galenus, van welke laatste zelfs Descartes zich nog niet geheel had vrijgemaakt. s)
De astronomie verdreef de „geesten" uit de sterrenwereld en het is bijna een gemeenplaats geworden te spreken over den invloed van Copernicus, Galilei, Keppler en Newton op het moderne denken. ■*)
1 Steno, de Musculis et Glandulis observationum specimen (1664.) Ed. Maar I, pag. 181.
') Descartes grasped the dynamic importance of Harvey's discovery, bnt like all his contemporaries, was a theoretic Galenist in ascribing the movements of the heart to its iriternal fire or heat. Garrison-History of Medicine (1917), pag. 247
*) Buskev Hübt schrijft: „dat in de zedekunde het stelsel van Spinoza „een verklaarbaar gevolg van Copernicus' stelsel in de natuurkunde geweest „is." (Op cit. II II, hoofdst. XX).



64
Naast hen kan echter evenzeer Harvey worden genoemd, wiens onderzoek van den bloedsomloop een eind maakte aan de heerschappij der spiritus naturales, vitales en animales, die resp. de lever, het hart en de hersenen tot zetel hadden. De biologie, (en deze was in de 17de eeuw vooral het werk van geneeskundigen) heeft evenzeer als de cosmologie meegearbeid bij den opbouw der nieuwe gedachtenwereld. Bij Spinoza vooral is haar invloed duidelijk, zóó duidelijk zelfs dat het verwondering zou wekken, dat er slechts zoo weinig aandacht aan geschonken werd, indien het niet heel gewoon was, dat de geneeskunde in de historie, en de historie in de geneeskunde onder de vergeten hoofdstukken terechtkomen. Het is toch, om niet te zeggen belangrijk, althans merkwaardig genoeg, dat de gewichtigste nieuwe veroveringen van de natuurwetenschap aangaande den mensch, parallel gingen met Spinoza's afwijkingen van Descabtes.
Het is hier de plaats niet om de verschillen tusschen de leer van Spinoza en van Descartes uit een te zetten in vollen omvang en nog veel minder om een waardeering van de eene boven de andere te beproeven. Zeker ziet Spinoza in verschillende richting verder en juister dan Descartes, maar Descartes had hem dan ook als baanbrekende voorganger het bereiken van een hooger standpunt mogeluk gemaakt. Op heel verschillende wijze leggen zij het verband tusschen hun wijsbegeerte en hefhatuuronderzoek. Descartes zocht in de wijsbegeerte een vasten grondslag voor zijn mathematischphysisch onderzoek, Spinoza waardeerde het onderzoek als aanleiding om over bepaalde dingen meer in het bijzonder na te denken. Dit verklaart reeds voor een deel hun verschillende houding tegenover waarneming en experiment. Descartes ging er vrijwel zonder voorbereiding en oefening op af, na onvoldoend en gebrekkig onderzoek voorbarig een resultaat constraeerend, zooals het uitkwam met zijn systeem, alsof de ervaring geen andere waarde had, dan dat zy"ad oculos kon demonstreeren, dat zy"n theorie juist was; zooals volgens d'alembert de geteekende figuren by de studie der meetkunde alleen van dienst waren: „pour avoir la satisfaction de s'assurer par les „yeux de ce que le raisonnement a déja démontré."
Spinoza daarentegen liet zich voorlichten door de uitkomsten van geoefende onderzoekers en heeft nooit door. vooropgezette meeningen de waarneming der bijzondere dingen laten beheerschen.
Dat bij Descartes de onbevooroordeeldheid van waarneming en onderzoek schade leed, was voor zijn leer van meer fundamenteel belang, dan de beperkingen die hij zich getroostte om met de leer van zijn kerk niet in stryd te komen. Daarmee immers kon hij des te gemakkelijker in harmonie blyven juist door zijn vasthouden aan



65
de oude Galenische .geestenleer, „which maintained that the blood „is endued with „natura! spirits" in the liver, with „vital spirits" in „the left ventricle of the heart, and that the vital spirits are converted „into „animal spirits" in the brain, the whole organism animated „by a pneuma". i) Bij de „geesten" die de deelen van het lichaam bewogen, kon weer een ziel worden aangenomen die de beweging der geesten bepaalde, en daarbij dan weer de Concursus Dei verondersteld om hun geregelden samenhang te handhaven.
Ernstige beoefenaars der natuurwetenschap hebben dan ook tegen Descartes' miskenning van nauwkeurig proefondervindelijk onderzoek met nadruk geprotesteerd«); tegen Spinoza was die grief echter met aan te voeren.
Huygens verklaarde aan het slot van zijn Cosmotheoros: „het ,geheele vertoog over de wording der kometen en planeten en van „de wereld is bij Descartes uit zoo onbeduidende redeneeringen „samengeweven, dat ik mij verwonder, hoe hij zooveel moeite heeft „kunnen besteden aan het ineenvoegen van dergelijke verdichtselen " *) En Spinoza wist welke bezwaren Huygens tegen Descartes had hij schreef in Mei 1665 uit Voorburg aan Oudenburg *) dat Huygens met hem over Descartes en diens astronomische dwalingen gesproken had. De kritiek van Steno echter heeft meer sporen bij Spinoza's Ethica achtergelaten dan de kritiek van Huygens.
En toch, alsof anatomie en physiologie niets te beteekenen hadden schreef hij later (in 1675) aan Oldenbüeg: „dat de gestalte van het „menschelijk lichaam reeds door den luchtdruk alleen binnen haar „behoorlrjke gienzen wordt gehouden". *)
Formeel is dat geheel in overeenstemming met zyn beschouwingswijze van elk enkelding als deel van een geheel. „Dat wij een „deel vormen van een denkend wezen, dat de menschelijke geest „een deel is van het oneindige intellect Gods"«) schreef hij over den mensch beschouwd onder het attribuut der cogitatio. Stelt men nu hier tegen over, dat h« het menschelijk lichaam noemt„een reeds enkel door den luchtdruk in den bepaalden vorm gehouden massa", dan kon men er toe komen hem slechts een heel
*) Gaehison, op cit. pag. 100. *) Land, op cit. pag. 198.
>) EP. xm.
^Smd^SSSjS^ COmpages intra debitoB lhnitea «*>
^perimènta110 ~™™gaS ('tn*m,.e"«na ingenii rabtüitas, si praeter
sf^aE/e™ ia-Wïï.otsrMar't,tM"8umpseriv'



66
geringe belangstelling en waardeering voor het menschelijk lichaam toe te schrijven, waarmee toch al hetgeen hiervoor betoogd werd in flagranten strijd is. De uitdrukkingswijze is niet slechts weinig waardeerend, maar zelfs niet zonder schamperheid, opzettelijk kleineerend, en dit juist wijst den weg naar de verklaring der schijnbare tegenspraak. Vergelijkbaar er mee is Hegels bekende uitlating over de sterren, waarin hü bij gelegenheid eens niet iets verhevens wilde zien, maar slechts een lichtend uitslag aan den hemel1).
Dat nu een wijsgeer, die ten slotte toch ook maar een mensch is, wel eens kregel wordt, behoeft geen verklaring; er blijft alleen te vragen, wat de bijzondere aanleiding voor die ergernis kon zijn.
In Hegel's geval was het allerlei dichterlijke sentimentaliteit over de verhevenheid van den sterrenhemel die de bitse reactie uitlokte. Spinoza's geringschattende kenschetsing der menschelijke gestalte komt voor in een antwoord op een brief van Oldenbüeg, die een discussie wilde uitlokken over de leer betreffende de lichamelijkheid van Christus. Daarin lag voor Spinoza's inzicht een krasse overschatting van de aan het menschelijk lichaam toe te kennen beteekenis, waarop hij meer menschelijk dan wijsgeerig met een overdrijving in de tegenovergestelde richting reageerde. Kabbalistische fantasien over de overeenkomst van den mensch, den microcomos, met het heelal, den macrocosmos waarmee de meest grove en platte anthropomorphistlsche beschrijving van de Godheid gepaard gingen, zullen hem dan ook wel heel prikkelbaar gemaakt hebben voor alles wat in die richting leek te gaan.
Het menschelijk lichaam noch te verachten, zooals door ascetische sekten, noch te overschatten, zooals door anthropomorphistische leeringen gebeurde, maar het te beschouwen als in de natuur de orde niet verstorend doch volgend, is Spinoza's streven geweest. Hij is daarin grondiger en meer consequent geweest dan Descabtes. Voor hem hadden dan ook al afgedaan de oude en verouderde theorieën van Galenus afkomstig, waaraan Descabtes nog vasthield. .Descabtes, Haevey could but locate the soul somewhere. — That „de body is in a sense, the expression of the soul, that the soul „of man is, in Sheebington's phrase, the proper integration of „his whole being — it was not given him to see" *). Spinoza echter zag dit juist wel zoo.
') Zie Hegel's Encyclopaedie, § 268 zusats- (Bollanp's uitgave, pag. 847.) H. Heine. Gestündnisse, „ich sprach mit Schwarmerei von den Sternen „und nannte sie den Aufenthalt der Seligen. Der Meister aber brümmelte „vor sich hin: die Sterne, hum! hum! die >Sterne sindnur ein leuch tender „Aussatz am Himmel."
*) Garrison. op. citat. pag. 235.



67
De verschillen tusschen Spinoza en Descartes te willen verklaren uit de vorderingen die intusschen de anatomie en physiologie hadden gemaakt, zou de gewone fout zijn der redeneering post ergo propter. Het is evenwel onmiskenbaar dat Spinoza die vorderingen met opmerkelijk juist inzicht heeft gevolgd en gewaardeerd, en dat ze, al hebben ze dan niet de richting van zijn denken bepaald, toch vaak materiaal leverden tot steun van zijn betoog.
Noch de traditie, noch het groote aantal Joodsche artsen in zijn tijd, waren hiervoor factoren van belang. De in die richting werkzame invloed is uitgegaan van onderzoekers die in zijn tijd den grondslag legden, waarop de geneeskunde voort kon bouwen, en daarbij is dan allereerst de naam van Steno te noemen.






ALPHABETHISCHE NAAMLIJST.
Abarbanel, (Juda) 27
Abarbanel, (Josephus) 48
Abarbanel, (Samuell 48
Abendana, (Isac ben Joseph) 49, 51
Aboab, (Daniël Semah) 48
Aboab, (Isac Semah) -48
Adereth, (Salomo ben) 5
Albertus Magnus 50
d'Alembert 28 64
Andrade Velozinos 44
Aristoteles 14, 25, 28 50
Aselli 43
Avenares of Avenersel (z. Ibn Erza) Avicebron, (zie Ibn Gabirol) . .
Baco, (Prancis) ,32
Back, (de) 17
Balling, (Pieter) ....... 10, 33
Barlaeus, (Caspar) 50
Barrios, (Daniël Levi de) .... 37 Bartholinus, (Thomas) ... 12, 62
Bellaar Spruyt 16, 28
Belozinos, (zie Velozinos). . . .
Ben Israël, (zie Israël)
Berkel, (van) 60
Bierens de Haan ix
Bhj'enburgh 11, 21
Boerhave 35
Boileau 59
Bolland 25
Bonaevivus—Buéno
Bonus—Buéno
Borelli 21
Borkowski, (zie von Dunin—Borkowski)
Bossuet 14
Bourignon, (Antoinette) 26
Bouwmeester, (Joh.) . . .13, 56, 60
Boxel 14
Boyle 10, 11
Brahé, (Tycho) 43
Bredenburgh 44
Bruno, (Giordano) 43
Brunner, (Constantin) 1
Buéno, (Abraham) 46
Buéno, (Aron) 46
Buéno, (Ephraim) 48
Buéno, (José) 48
Buéno, (Jacob) 46
Buéno, (Jozef Morenu) 47
Buéno, (Salomo) .47
Buéno Bibas, (Abraham) .... 48
Burgh, (Albertus) 35, 61
Busken—Huet X, 26, 35, 50, 54, 61
Calvin 14 24
Campanella 43
Carmoly 47
Cartesius 1, 8, 12, 16—23, 32,58—67
Casearius 9 60
Castro, (Henriquez de) 37
Castro, (zie Orobio de Castro). .
Cervantes 17
Chasdai 32
Christina van Zweden 50
Clemens 28
Colerus 55
Copernicus 43 63
Costa, (üriel da Costa)... 44, 56 Cousin 22 27



70
Cox, (W. H.)'. , . . 55 I
Cromwell 50
Daniels . 14, 18
Daremberg 27, 42, 53, 59
Delage. ' 22,. 23
Delmedigo 8, 37—41, 49
Democritus 14
Descartes, (zie Cartesius)....
Draper 6
Dnbois, (zie Sylvius)
Yon Dunin—Borkowsky 2, 5, 8,
17, 27, 37, 38, 50, 56 Duns Scotus 50
Ebstein 4
Ende, (van den) . . . 9, 13, 28, 60
Epicurus 14
Euripides 50
Eymer, (Aug.) IX
Ezra 7, 32, 39, 40
Farrar, (Abr.) 45, 46
Farrar, (Dav.) 46
Foster 19, 35, 58
Freudenthal . . 3, 8, 19, 34, 35. 60
Gabirol, (Ibn) 27, 50
Galenus . . 8, 14, 17, 41, 43, 53, 63
Galilei 21, 28, 41, 43. 63
Garrison 27, 65, 66
Geiger, (Abr.) 39
Glisson, (Fr.) 26, 27
Godart 5
Goethe 1, 42, 60
• Gomosius, (alias Buéno)' ....
Gongora 17
Graaf, (Reinier de) 22
Gratz 5, 37, 49
Groot, (Hugo de) 50
Haeser 26, 41
Halier 19, 26, 65
Hartsoecker 23
Harvey 14,17,21,32,38,42,43, 52, 58 Hegel XI, 25, 66
Heilbron, (Is.) 41
Heine, (Heinricb) 66
Helmholz 20
Helniont, (van) 17, 27
Heussner XI, 24
Hillesum, (J. M.) .45
Hippocrates 5, 8,12,14,25,41,42, 52
Hobbes 32
Höffding, (H.) 36
Hudde . 13, 21, 22, 60
Huygens, (Chr.) . 13, 16, 21, 57, 65
Ibn Ezra, (zie Ezra). .....
Ibn Tibbon, (zie Tibbon) ....
Ibn Tofail, (zie Tofail)
Ibn Gabirol, (zie Gabirol). . . . Israël, (Menasseh ben) . .39, 49, 50
Israël, (Samuel ben) 48
Israëls 14, 42, 47
Jelles, (J.) • 31
Jeschurun, (Samuel) 47
Kayserling 37, 45
Kepler 41, 43, 63
Kerckring .... 12, 13, 31, 32, 60
Kimchi 6
Kircher 10
Koerbach 13, 60
Land X, 1
Landau 47
Leersum, (van) 35
Leeuwenhoek 21, 24, 27
Leibnitz 12, 13, 21, 24,25,26,33, 34
Lemos 42, 43
Leon, (Jacob Jehuda) 47
Löwenhardt 3
Löwenstein 48
Lucas 55
Luciani 19
Lucianus 17
Machado, (Barboso) 44
Maimonides 7, 8, 50
IMalpighi 24



71
Martialis 17
Medigo, (zie Delmedigo) . . . .
Meier, (Lod.) 13, 60
Meyer, (W.) .... LX, 14, 18, 53
Meinsma 2, 12, 17, 47, 56
Mendes, (Didacus) 46
Mendes, (Jacob Israël) 47
Mercado, (Samuel) 47
Mirandola. (Pico de la) 40
Modena, (Leo) 5, 39
Molhuysen 34, 48
Molière 14, 38, 53, 59
Montalto. 49
Morenu, (Jacob) 47
Morteira, (Saul) 49
Müller, (Joh 3
Mussaphia 49
Naar, (Isac) 48, 49, 51
Napier 43
Narbonensis, (Mozes) 57
Neto, (David) 47
Neuburger 6, 7
Newton 21, 63
Nybof 84
Oldenburg 10,27,23,33,40,57,59, 65 Orobio de Castro,(Isac s. Balthasar) 43 Orobio de Castro, (Moiseh) ... 44 Osten 44
Pagel IX, 2
Pansier, (P.) 6
Pareira, (M. C.) 37
Paré, (Ambroise) . . 32
Paracelsus 17, 27
Patin, (G-uy) 52
Pauw 19
Paz, (Jacobus de) 48
Pecquet 59
Petronius 17
Philo 15
Plato 14, 15, 28, 50
Plautus 17
Plenkers 60
Plotinus 15, 27
j Pocock, (Ed.) 86
Prado, (Joannes de) 46
Quévedo 17
Rab 4
Eadziwill 39
Ramus, (Petrus) 43
| Rasbi 6, 7
Raynaud, (M.) 14, 38
Regius 13, 52
Reynoso 46
Rteuwertsz 56
Riolanus 12, 52
Robinson, (Nicolaas) 19
Rocamore, (Isac de) 43
Rondelet 43
Rosa, (da Silva—) 37
Ruisch 21, 32
Sarphati de Pina, (David) ... 44
Schelling X
Schuller 13, 34
Schuyl, (Plorens) 62
Semah Aboab, (zie Aboab) . . .
Serrano 46
Servet 14, 43
Sherrington 66
Silva, (da Silva Rosa), zie Rosa
Silva, (Samuel da) 44
Simonville, (Richard Simon) de. 5
Sirkes, (Joël) 45
Socrates 14
Sossa, (Jacob Gomez de) .... 47
I Stein IX, 24, 27
Steinschneider 57
Steno, (Stensen) . 12, 13, 18, 24,
27, 32, 59—67
Swammerdam 21, 24, 26
Swieten, (van) 35
Sylvius, (Franciscus delaBoë)17, 52 Sylvius, (Jules du Bois) .... 42
Thomasius 12, 34
Tibbon, (Ihn)' 6
I Tofail, (Ibn) 56, 57



72
Tschirnhaus 12
Tulp, (Nicolaas) 12, 13,16, 32,52—56
Tulp, (Dirk Nicolaaszn) 53
Trendelenburg n
Tydernan 11
Velozinos, (zie Andrade) .... 44
Velozinos, (Isac) 44
Velthuysen, (Lambertus) 11, 12,
21, 32, 52
Vesalius 17, 30
Vesling „ 12
Vieta 43
Virgilius 50
I Vloten, (van) 2, 11
Voetius 13
Volder, (B. de) 35
Vossius, (G.) 50
Vries, (de) 9, 11
Wale, (de) 17, 52
Warner 57
Wittich 35
Wolf. 9, 49, 50
Wolff, (C. F.) 24
Zacuto Lusitano. 41, 42, 43, 48,
51, 53



INHOUDSOPGAVE.
Blz.
Voorwoord iv
Inleiding 1
EERSTE HOOFDSTUK.
De geneeskunde in den Talmud 4
De geneeskunde by de Middeleeuwsche Joden 5
Spinoza's belangstelling in de geneeskunde 8
Zijn verkeer met medici 12
Geneeskunde en wysbegeerte 14
De 17de eeuwsche geneeskundigen 15
Spinoza en Descartes 17
De wording van het individu 21
De samenhang der soorten 24
Glisson en Platonische invloed 26
Wiskunde en ervaring or
De oorzaken van Spinoza's schy'nbaar isolement 82
TWEEDE HOOFDSTUK.
De Joodsche medici te Amsterdam in de 17d« eeuw 37
Delmedigo gg
Zaucto 41
Orobio da Castro c. s 40
Abr Farrar «
De Buéno's e. a jq
Het aantal Joodsche medici in Amsterdam 50



74
DERDE HOOFDSTUK.
Ito
Vooruitstrevenden en behoudenden 52
N. Tulp 53
Hersenen en geestesleven 54
De mensch alleen en in de samenleving 65
Melk in het bloed 57
Harvey en de „geesten" 58
Steno en Spinoza 60
Steno contra Descartes 62
Steno en de „geesten" 63
Spinoza en Descartes en hun verhouding tegenover de geneeskunde 64



STELLINGEN.
T
Aan de historia medicinae dient een plaats te worden toegekend in het universitaire studieplan der geneeskunde.
II.
De onmiskenbare invloed der geneeskunde op Spinoza is allermeest uitgegaan van Steno.
Hf.
Om de term physiologie te vervangen door een inheemsch woord is gedragkunde meer geschikt dan verrichtkunde.
IV.
Het verdient geen aanbeveling de algemeene bevoegdheid tot uitoefening der geneeskunde te vervangen door verschillende partiëele bevoegdheden.
V.
Bij tuberculeuze lymphomen, die door algemeene en medicamenteuze behandeling niet verbeteren, passé men Röntgenbestraline toe.



VI.
Bij de medicamenteuze behandeling der grieppneumonie zijn stimulantia en hypnotica de voornaamste hulpmiddelen.
VIL
Een medisch-forensisch rapport over een psychopathische beklaagde blijve buiten de openbaarheid van het rechtsgeding.
VIII.
De psychoanalyse is een bruikbare onderzoekingsmethode, maar ze is evenmin een behandelingswijze voor geesteszieken als percussie en auscultatie voor longlijders.
IX.
De dystrophia adiposogenitalis (het ziektebeeld van Fröhlich) moet in verband met hypophysaire stoornissen worden beschouwd, al werd ook in enkele gevallen bij pathologisch-anatomisch onderzoek alleen een afwijking in den bodem van de derde ventrikel gevonden.
X.
De afzonderlijke ziektebeelden der interne secretiestoornissen zijn terecht opgesteld, al zijn ook talrijke gevallen van polyglandulairen aard.
XI.
Bij de bestrijding van febris typhoidea moet ook met contactinfectie naast de infectie door melk rekening worden gehouden.



XII.
De verplichte aangifte van roodvonk is een nuttige maatregel, die onnoodig wordt bemoeilijkt door het voorschrift der kenmerking van het perceel waar het ziektegeval voorkomt.
XIII.
Aanwending van biologische begripsbepalingen op sociologische verhoudingen voert eerder tot verwarring dan tot verheldering van inzicht.