10 iCjPï. * :
-r - ÏN' DEN HANDEL.
lx i) O — "'-
Een weg tot Volksontwikkeling.
(OPENBARE BIBLIOTHEKEN EN LEESZALEN).
„Ick sweer U bij den AüerJioochsie „dat de Generale. Gompie.^geen vijanden „heeft, die traaf mg<;r^^ptletett' éh'ScHitê% „doen dan d'onwetendlieid "én onbedaclit„heid (houdt het mij ten beste) die onder „UEd regneert' en de vérstandigen óver„stempt".
j. P. COEN.
UiTGAVE VAM DE COMMISSIE VOOR DE VOLKSLECTUUR, SERIE No. 146.



KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 6499









p ' 'l
PRESENT-EXEMPLAAR
CülVlii/liSSic VOOR de volkslectuur
Een weg tot Volksontwikkeling.
(OPENBARE BIBLIOTHEKEN EN LEESZALEN).
„lek sweer Ü bij den Allerhoochsie „dat de Generale Conipie. geen vijanden „heeft, die haar meer hinderen en schade „doen dan d'onwetendheid en onbedachtheid (houdt het mij ten beste) die onder „UEd regneert en de verstandigen over„stempt".
J. P. COEN.
UITGAVE VAN DE COMMISSIE VOOR DE VOLKSLECTUUR, SERIE No. 146.



//KONINKLIJKE»
Ubibuqtheekm



Aan
1. Zijne Excellentie den Gouverneur-Generaal,
2. den Directeur van Onderwijs,
3. de Leden van den Volksraad,
4. alle Bestuurderen van Land en Gewest, van Gewestelijke- en Gemeenteraden,
5. allen, die eene opvoedkundige betrekking vervullen, in welke zij kunnen bijdragen tot verstandelijke en geestelijke ontwikkeiling van het Indische volk,
6. de Pers,
7. alle Besturen van Bibliotheken,
8. allen, die moreelen en financiëelen steun kunnen verlcenen,
wordt dit boekske opgedragen door
de Commissie voor de Volkslectuur,
Voorzitter: Dr. D. A. Rinkes, Leden; H. C. H. de Bie.
R. M. A. Dhipokoesoefflo
R. Dr. Hoesein Djajadiningrat.
P. C. Flu.
A. F. Folkersma.
L. F. van Gent.
A. de Geus.
P. Hellwig.
Mr. A. Neytzell de Wilde. G. van der Veen.
R. ïoemenggoeng Wira Nata Koesoema. L. Th. J. Wolterbeek Muller. J. H. Ziesel.






INHOUD.
Btz.
I. Inleiding 1
il Kort geschiedkundig overzicht ' 5
A. Buiten Nederland %% • 5
B. In Nederland: ~ ' 15
a. Bibliotheken in 't algemeen , 15
b- Volksbibliotheken ( 19
c, Openbare leeszalen 25
d. Subsidies , 27
C. In Nederlandsch-lndië: 33
a. Bibliotheken in 't algemeen 33
b. Volksbibliotheken 43
c. Openbare leeszalen 51
d. Subsidies _ 63
III. Over het lezen: „ 67
a. Het boek t 67
b. Is het een zegen, dat iedereen leert lezen? 71
c. De smaak der lezers 73
d. De inhoud der bibliotheken „ 83
e. Wat geve men te lezen * 89
ƒ. Wat is goede, wat slechte lectuur? , 95
g. Wanneer worde gelezen ? 99
h. Hoe worde gelezen? 101
IV. Volksbibliotheken of openbare leeszalen? ,, 105
V. Het samenstellen van catalogi ,, \\\
VI. Slotbeschouwingen 117
VII. Bijlagen:
„ a. Schets van een Werkprogramma van de Commissie
voor de Volkslectuur (Inlandsene Volksbibliotheken.) „ 129 b. Nota betreffende werkwijze, doei en inrichting van
de Nederlandsche Volksbibliotheken „ 135






I. INLEIDING.
Is er een weg naar het hart van het Volk?
Di negeri Belanda ada banjak djalan, disini masih rimba (in Holland zijn daartoe vele wegen, hier leven we nog in een oerbosch).
Bovenstaande vraag, beantwoord op eene wijze, welke geen verduidelijking behoeft, is bestemd om den lezer niet alleen de overtuiging te schenken, dat het noodig is die rimba, dat oerbosch, naar krachten te ontginnen — die overtuiging toch is algemeen voldoende gevestigd —, maar om hem tevens tot handelen aan te sporen, door het beginpunt aan te geven van een weg, welken door ons allen kan worden bewandeld.
Om den ernstigen wil tot de noodige samenwerking in het leven te roepen, is eenige propaganda noodig en de Commissie acht het te behooren tot haar taak om i. c. een weg te traceeren, welke in de richting van volksontwikkeling leidt. Onmachtig om allen arbeid zelve te verrichten, beoogt zij met dit boekske de belangstelling op te wekken en de medewerking in te roepen van velen, opdat enkele doelbewuste leiders plaatselijk de eenzame, vruchteloos werkende of wel moedeloos neerzittende arbeiders om zich vereenigen, teneinde met vereende krachten over te gaan tot het oprichten van openbare bibliotheken met leeszalen.
Aangezien in Indië nog te weinig ondervinding op dat gebied is opgedaan om in het verleden een aanknoopingspunt voor het heden te hebben, acht de Commissie het geoorloofd aanhalingen en gegevens te bezigen van voorgangers, die eenzelfde doel hebben beoogd en in Nederland of elders met het geschreven woord hebben bijgedragen tot een gezonde ontwikkeling van het eenige opvoedingssysteem, dat



2
in het leven kan worden geroepen voor hoofdzakelijk hen, die reeds de schoolbanken hebben verlaten.
Zie : Openbare leeszalen en boekerijen in Nederland, door Mr. A. Meijroos (Gids 1907).
Openbare leeszalen, vrij maar Dr. Ph. Huppert (uitgave Fortuna 1909).
Studies en lezingen van L. Simons (Nederl; bibliotheek 1911 No. 127).
Tijdschriften voor bibliotheekwezen. Lezen, door Dr. P. H. Ritter. Niederlandisches Bibliothekwesen 1914. Maandblad voor Volksontwikkeling. Gedenkboek Bataviaasch Genootschap.
„De ontspanningslectuur in de openbare Bibliotheek" (Stemmen des tijds 1918 No. 11) en „De taak van de openbare Bibliotheek" (id 1918 No. 9) door Dr. J. A. Van der Hake.
Vlugschrift 1 Vereeniging Bibliotheekwezen in N. 1.



3
Kann ich kein Dombaumeister sein, Behau ich als Stelnmetz einen Stein. Fehlt mir auch dazu Geschick und Verstand, Trag ich Mörtel herbei und Sand.



4
Ons leven heeft een grens, doch kennis is onbegrensd.



II. KORT GESCHIEDKUNDIG OVERZICHT, a. Buiten Nederland.
De behoefte van het volk aan geestelijke voeding werd reeds in de vroegste tijden gevoeld. De Egyptische koning O sy m a n d ya s (ongeveer 1000 j. v. C.) liet daartoe reeds een afzonderlijk gebouw oprichten, in welks portaal hij het opschrift plaatste: „Genade-oord der Ziele n". Ook te Alexandrië werd door de Ptolemaeërs reeds een openbare bibliotheek gesticht. De Romeinsche keizer Caesar werd in de uitvoering van zijn plan tot oprichting van zulk eene instelling verhinderd door den dolk van B r u t u s, zoodat zijn voornemen eerst in het jaar 39 v. C. door Gajus Asinius Pollio ten uitvoer werd gebracht.
In de middeleeuwen heeft de ontwikkeling der openbare leeszalen een tijdvak van volslagen stilstand gehad, totdat de uitvinding der boekdrukkunst een opbloei van het geestelijk leven tengevolge had en voor het eerst, met algemeene geestdrift, naar dit machtig wapen voor de volksontwikkeling werd gegrepen. In het jaar 1529 werden er in eene reeks van steden in Duitschland, met Hamburg aan de spits,stadsbibliotheken ingericht. Aangezien hare ontwikkeling werd tegengehouden door de vele godsdienstige en burgerlijke oorlogen, waarin Duitschland toen werd gewikkeld, kregen Amerika en Engeland met hun meer democratische regeeringen de gelegenheid om Duitschland den loef af te steken. Vooral in de noordelijke staten van Noord-Amerika heeft een snelle ontwikkeling plaats gehad en v/as het de 21-jarige Benjamin Franklin, die in de door hem in 1732 te Philadelphia opgerichte debatingclub het voorstel deed, dat ieder van de leden de boeken, welke hij bezat, zou afstaan aan de club; een voorstel, dat door allen werd goedgekeurd. Maar eenmaal bekend met het groote voordeel, dat deze kleine verzameling aan de leden bracht, besloot men weldra om deze



6
Eén wangedrocht bezit de wereld: de mensch, die kan, maar niet wil.



7
boeken ook voor anderen verkrijgbaar te stellen en wel door eene bibliotheek op inschrijving. Men zou hiertoe een kleine jaarlijksche bijdrage vorderen om den boekenschat zoo mogelijk verder uit te breiden.
Het aantal deelnemers, in het begin uiterst gering, groeide weldra tot een flink getal aan, zoodra men bemerkte, dat de leden in de meeste dingen veel beter onderricht waren dan de buiten dezen kring staanden.
In vele andere plaatsen, waar het nut dezer instelling werd ingezien, volgde men dat voorbeeld. Hierdoor ontstond de Philadelphia Library Company, welke, zooals F r a n k 1 i n zelf verklaart, de moeder van de bibliotheken in Amerika is geworden. Van groot belang is het, dat we zien, hoe hier aanstonds de bibliotheken niet werden ingericht voor het welzijn van enkelen, maar voor het algemeen gebruik; voor het eerst mochten hier de boeken mede naar huis worden genomen.
Thans bestaat deze bibliotheek nog; zij heeft twee eigen gebouwen in verschillende gedeelten der stad. Geheel in overeenstemming met F r a n k I i n's grondgedachte zijn alle Amerikaausche bibliotheken voor iedereen toegankelijk en zelfs geheel kosteloos kan men er de boeken lezen of wel mede naar huis nemen
Daaraan dankt het bibliotheekwezen in Amerika zijn groote ontwikkeling, zoodat in 1890 reeds op de 100 personen gemiddeld 50 boeken beschikbaar waren. Boston, een stad met 500.000 zielen (1909) bezit de grootste openbare bibliotheek, welke haar per jaar f 600.000 aan onderhoud kost. In de onafscheidelijk aan de bibliotheek verbonden leeszaal zijn ruim 275 zitplaatsen, terwijl in een geheel afzonderlijke courantenzaal, behalve 300 verschillende groote dagbladen, nog 630 tijdschriflen vóór iedereen ter lezing liggen. Daarbij kan men op verzoek aanstonds nog eene keuze doen uit 589 andere tijdschriften, welke niet publiek op de leestafels ter inzage worden gelegd.
In New-York werden alle bibliotheken bijeen gebracht in één gebouw, dat 6 millioen gulden kostte, en Chicago bezit een bibliotheekgebouw van 5 millioen gulden, welk bedrag hoofdzakelijk door een



8
De zaadkorrel eischt een ontvankelijk en bodem



9
bijzondere belasting is verkregen; andere groote bibliotheken hebben de voornaamste onkosten uit schenkingen kunnen bestrijden.
De geschiedschrijver van de Engelsche openbare bibliotheken, welker beteekenis toch ook geenszins klein is te noemen, is vol lof en bewondering over deze groote ontwikkeling, welke hij zuchtend zijn landgenooten voor oogen houdt. In Engeland betwisten drie steden elkaar den roem, de eerste openbare leeszaal te hebben gehad: Bristol, London en Manchester. Te Bristol werd in 1464, op last van den bisschop van Worcester, de kloosterbibliotheek voor iedereen opengesteld; R o b e r t Redwood stichtte hierbij in 1615 een tweede bibliotheek, lang nadat R i c h a r d W h i 11 i n g t o n en W i 11 i a m d e B u r y reeds in 1425 te Londen voor. eenzelfde doel hadden geijverd. De stad Manchester werd in 1653 door Humphrey Chetham in staat gesteld een algemeen ontwikkelings-gebouw met bibliotheek te stichten.
Het onvoldoende schoolonderwijs was oorzaak, dat de aandacht op deze inrichtingen bleef gevestigd.
Macaulay zeide 19 April 1847 in zijne hoedanigheid van Parlementslid in het Lagerhuis: „Wanneer de Staat geen andere rechten heeft, moet h ij zich toch minstens dat voorbehouden, om de kinderen zijner burgers niet als wilden op te laten groeien, om hen door onwetendheid en totaal gebrek aan kennis en levenswijsheid, aan de ellende en de misdaad over te leveren." Edveneens verklaarde D r. Johnson: „Ieder, die willens en wetens de onwetendheid laat voortwoekeren, is schuldig aan alle misdaden, die hieruit v o 1 g e n."
In 1849 werd in Engeland, vooral door de ijverige bemoeiingen van Edward Edwards, eene staatscommissie ingesteld tot onderzoek van de openbare bibliotheken. Het rapport bracht uit, dat er toen in Engeland bestonden 250 openbare bibliotheken, gemakkelijk toegankelijk voor arm en rijk, voor inwonenden en vreemden; één was er geheel vrij voor iedereen, n. 1. de door Humphrey Chetham gestichte bibliotheek van Manchester, welke op één lijn gesteld kon



10
Aarzel niet het geld, dat gij bezit, uit te geven; dikwijls spaart men voor een gehate, wat men den bevriende had toegedacht.



11
worden met de vrije openbare bibliotheken in Amerika, waar er toen reeds meer dan 100 voor iedereen geheel vrij toegankelijk waren.
De vele opstellen, door Edwards geschreven om zijn landgenooten te overtuigen, dat de Londensche bibliotheek zelfs nog achterstond bij die te Parijs, gaven het Parlementslid William Ewart in 1850 aanleiding om in het Lagerhuis het voorstel tot heffing eener bijzondere bibliotheekbelasting te doen. Na een hevigen. strijd werd dit voorstel, de Ewart-Bill geheeten, aangenomen, eerst voor plaatsen met meer dan 10.000 inwoners, maar weldra uitgebreid tot plaatsen met minstens 5.000 inwoners. Sindsdien mochten ook, met toestemming van den Minister van Financiën, door de verschillen de gemeenten leeningen worden gesloten om daaruit de kosten van oprichting te kwijten.
Hoewel de Universiteitsbesturen oorspronkelijk de grootste tegenstanders van dezen maatregel waren, verleenden zij spoedig hun medewerking en, binnen enkele jaren reeds, vond deze wet C/2 penny per pond belasting) in een tiental steden toepassing.
De Ewart-Bill werd later uitgebreid en vervolmaakt, zoodat thans op verlangen van tien ingezetenen-belastingschuldigen, door den burgemeester eener gemeente het voorstel tot oprichting eener openbare bibliotheek moet worden gedaan. Thans beslist de enkelvoudige meerderheid tegen vroeger 3/4 der leden en tevens mag geheven worden één penny van het pond, dus dubbel zooveel als het voorstel van Ewart inhield.
In 160 steden werd in 1910 te zamen drie millioen gulden bibliotheekbelasting geheven; daarvan hadden 87.5 pet. de één-penny belasting.
Andreas Sch. Steenbergen, adjunct-bibliothecaris te Horsens, schrijft over de openbare bibliotheken en leeszalen het volgende:
„Inderdaad, hoe meer ik met de Engelsche openbare bibliotheken en leeszalen bekend werd, des te grooter werd mijn achting voor haar streven. Ik zag telkens beter in, dat haar taak werkelijk eene v 0 1 k s t a a k is, door alle klassen en standen op de handen gedragen. Ik leerde die stoute en werkzame beweging kennen, welke in de couranten en in de tijdschriften de waardigheid en hetstreven der openbare bibliotheken



12
Heeft het schoolonderwijs U een helderen blik en jrissche kracht tot handelen gegeven ?



13
en leeszalen uitlegt en verklaart, die haar bestaan verdedigt op de beste gronden; ik zag overal die trotsche gebouwen verrijzen met hun onnoemelijken schat aan ware kennis en ik was verwonderd te zien, hoe de breede schare des volks met groote teugen dronk van het heilzame zielenvoedsel".
Er is geen land, waar Regeering, Pers, Parlement en Volk in zoo gemeenschappelijke samenwerking hun beste krachten hebben gewijd aan de taak der volksontwikkeling als Engeland, met het gevolg, dat onder de arbeiders aldaar een talent en energie worden aangetroffen als nergens elders.
Na bovenstaande mededeelingen valt omtrent de overige landen van Europa weinig te vermelden, wat voor ons doel een nieuw licht werpt op de ontwikkelingsvoorwaarden van openbare bibliotheken. Hoewel alom naar hetz.lfde doel is gestreefd, werd elders in practisch opzicht op lange na niet zooveel bereikt als in Engeland.
In Frankrijk was Kardinaal de Mazarin de eerste, die zijn bibliotheek voor het publiek openstelde (1644). Na 1761 treffen we verscheidene leeszalen aan, doch na 1878 waren het de s taats toela g e n en de vele aansporingen uit bestuurskringen, welke een groote uitbreiding konden bewerkstelligen.
In Duitschland, waar het volksonderwijs op een hoogeren trap stond, werd de behoefte aan bibliotheken met leeszalen in mindere mate gevoeld; daarom werd er weinig op openbaarheid van die gebouwen aangedrongen en werd in den regel een entréegeld geheven. De oudste openbare leeszaal is die van Friedberg in Hessen (1875).
In Oostenrijk werd de eerste openbare bibliotheek met leeszaal in 1878 te Weenen opgericht en het volgend jaar algemeen toegankelijk gesteld. Alleen de overeenkomstige instellingen te Graz en Zwittau verdienen hierbij nog vermelding.
Een goed figuur maken: Zweden met 1000 volksbibliotheken en leeszalen (1910), Denemarken, dat er in 1889 reeds 1018 bezat, waarvan er 318 gemeente-eigendom waren, verder Finland (+ 800 in 1895) en Noorwegen (254 in 1873).
België, Zwitserland, Itatië en Rusland zijn niet ten voorbeeld testellen.



14
Het is nutteloos neder te zitten, te praten en te beamen liever op en handel.



B. In Nederland.
a. Bibliotheken in het algemeen.
De oudste bibliotheek in Nederland is die in ± 700 te Utrecht opgericht; zij werd door opvolgende bisschoppen uitgebreid. Van de in de eerste 4 daarop volgende eeuwen verzamelde boeken bezit zij er slechts weinige meer, doch een gevonden catalogus van den inhoud der bibliotheek van de zooveel kleinere Egmonderabdij doet zien, dat aldaar in 1150 reeds 225 handschriften en 270 boeken werden opbewaard, zoodat de veronderstelling gewettigd is, dat Utrecht in dat jaar reeds een voorname bibliotheek herbergde, te meer daar volgens de gewoonten dier tijden alle monniken in de kloosters verplicht waren een deel van den dag te besteden aan het overschrijven van boeken en het aantal kloosters aanzienlijk Was (in 1439 bestonden 70 kloosters alleen van het kapittel der Tertiarissen).
Van het gebouw, dat in 1496 werd opgericht voor bibliotheek van den Utrechtschen Dom, is weinig in den oorspronkelijken toestand overgebleven, doch de Zutfensche Librije in 1561-1564 vastgebouwd aan het koor der Walburgiskerk, draagt nog een streng middeleeuwsch karakter. De folianten zijn met kettingen bevestigd aan een ijzeren stang, welke over de boeken ligt en slechts met een bijzonderen sleutel kan worden geopend. Veel moge door de Hervorming verloren zijn gegaan, in de uitvinding van de boekdrukkunst lag de hoofdoorzaak, dat geschreven boekwerken, na eenmaal gedrukt te zijn, werden vernietigd.
Na de Hervorming werden de kloosterbibliotheken bijeengebracht, b. v. in 1584 te Utrecht vereenigd tot een openbare bibliotheek in het koor der St. Janskerk; die te Amsterdam in 1578 tot een openbare stadsbibliotheek.



16
Geestdrift voor een goede zaak ontsluit de poorten eener zaligheid, ontoegankelijk voor wie zijn leven doorbrengt in kleinzielige berekening.



17
Doch ook de nieuw opgerichte universiteiten stelden veel prijs op bibliotheken; die te Leiden (1578), Groningen (1614) en Utrecht (1636) mochten zich bovendien verheugen in de belangstelling der O r a n j e's, zoodat kostbare boekgeschenken toestroomden om aldaar voor het nageslacht bewaard te worden.
In de 18de eeuw trad evenwel eene periode in van verval; deze duurde voort tot 1815, het jaar, waarin Koning W i 11 e in 1 bepaalde, dat jaarlijks een ruime som moest worden uitgetrokken voor de uitbreiding dier bibliotheken. Toch duurde het nog tot 1850, eer de reorganisatie plaats vond, waarbij de grondslagen voor een gezonde ontwikkeling werden gelegd.
Leiden bezit thans op de oude plaats in de Bagijnkerk een uiterst verzorgde bibliotheek, waarin de boeken ter beschikking zijn van een ieder; Groningen schenkt elkeen sedert 1885 vrijen toegang in een technisch volmaakt gebouw, dat geleidelijk groote uitbreiding ondergaat; Amsterdam, dat tal van kleine bibliotheken bezit, zag het jaarlijksch bezoek aan de zich steeds uitbreidende universiteitsbibliotheek met afzonderlijke studie- en openbare leeszaal, in 25 jaar van 20.000 tot meer dan 100.000 stijgen; Utrecht verkreeg in 1909 een nieuw gebouw enz.
Met deze, + 2 millioen boekwerken bevattende, 4 groote bibliotheken, welke tevens haar bemiddeling verleenen om boekwerken uit buitenlandsche bibliotheken te betrekken, staan tal van kleinere in verbinding. De uitbreiding der volksbibliotheken en de instelling van volksuniversiteiten hebben meer bekendheid met deze aanwezige boekenschatten in het leven geroepen, zoodat van alle zijden aanvragen binnen komen en de voorheen weinig bekende bibliotheken thans in hooge mate gaan bijdragen tot de volksontwikkeling. De omstandigheid, dat deze boekverzendingen portvrij kunnen geschieden, moet van groot practisch belang worden geacht.
De bibliotheek der TechnischeHoogeschool te Delft, dateerend van 1842, werd in een nieuw gebouw ondergebracht; die van de Hoogere Landbouwschool (1873) en van de Hoogere Handelsschool, opgericht met steun van de gemeenten (1902), ontwikkelen zich met reuzenschreden.



18
Rusten thans de oude volken.
Laten zij het hoofd nu hangen na een volbrachte taak?
Zijn zij moe daar ginds over de wijde zeeën ?
De eeuwige taak dan vatten wij op, en haar lasten en haar wijsheid!
Pioniers, O Pioniers!
Wat verleen is, moeit ons niet.
Nieuw een wereld, grootsch een wereld, dat is de wereld van ons streven/
Ons is frisch en kloek de wereld en zij roept ons aan den arbeid Pioniers, O Pioniers!
(Walt Whitman).



19
De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag vindt haar oorsprong in de boekerij van Prins Willem V (1798). Zij verkreeg haar tegenwoordig gebouw door toedoen van Koning Willem I, die er eene rijksinstelling van maakte. Het aantal boeken bedraagt ± 800.000, de jaarlijksche uitgaven zijn totaal + f 100.000, waarvan ± f 45 000, is bestemd voor aankoop van boeken. Het aantal bezoekers steeg van 1890 tot 1902 van 12230 tot 90979. De boeken worden kosteloos uitgeleend en een aanwezige leeszaal met 70 zitplaatsen veraangenaamt het bezoek.
De bibliotheek der Kon. Academie van Wetenschappen in het Trippenhuis te Amsterdam, die in de Teylerstichting te Haarlem, de Koloniale Bibliotheek e. a. worden buiten beschouwing gelaten. Hoewel in geringere hoeveelheid dan de bovengenoemde, bevatten ook deze bibliotheken schatten, welke tot heden nog te weinig rendeeren.
b. Volksbibliotheken.
Qeen der genoemde bibliotheken kan aanspraak maken op den zooveel meer omvattenden naam van volksbibliotheek.
Het is de in 1784opgerichte Maatschappij tot Nut voor het Algemeen geweest, welke te Haarlem in 1791, d.i.in een tijd, toen men elders nog niet of bij uitzondering aan deze wijze van volksopvoeding aandacht schonk, de eerste volksbibliotheek stichtte. Daarna volgden in 1795 Kampen, Dordrecht en Wormerveer. In 1800 bestonden er reeds 18 Nutsbibliotheken „ten einde goede smaak te bevorderen en schadelijke vooroordeelen te bestrijden."
De ontwikkeling van het Amerikaansche bibliotheekwezen bleef niet zonder invloed op Nederland; sedert 1850 strekten de werkzaamheden van genoemde Maatschappij zich verder en verder uit; er volgden lijsten van aanbevelenswaardige boeken, een centrale bibliotheekcommissie, een algemeene boekerij, algemeene boekenlijsten enz.



20
De ware verlossing des menschen is verlossing van onwetendheid, d. i. uit den weg ruimen van wat negatief is en het gezicht op de waarheid bespert.



21
In 1851, onder het ministerie T h o r b e c k e, werd — al was het tevergeefs — zelfs eene poging gedaan om overeenkomstig de in Engeland aangenomen Ewart-Bill de gemeenteraden in Nederland de verplichting op te leggen tot oprichting en instandhouding van openbare bibliotheken, doch hierna trad in dit opzicht eene periode van stilstand in, al werd ook voortgegaan met het uitgeven van lijsten van goede boeken en in 1903 overgegaan tot het oprichten van reizende bibliotheken.
Dr. Steenbergen, de secretaris van de Centrale Commissie, wijdde zich belangeloos aan de taak van de vorming van een centraal boeken - nragaz ij n met het gevolg, dat ruim 100 bibliotheken een grondige herziening hebben ondergaan.
Het centrale boekenmagazijn met binderij stelde de bibliotheken in staat zoo goed en goedkoop mogelijk haar boekenvoorraad uit te breiden. Bovendien ontstond de centrale vakbibliotheek, welke boeken uitleent aan plaatselijke bibliotheken.
Het aantal boekenkisten bedio?g onmiddellijk meer dan 100, doch overheidssteun als kleine subsidies en gratis verzenden, gelijk in Noorwegen op ruime schaal plaats heeft, was noodzakelijk om het gestelde doel te kunnen bereiken.
Er bleek dus meer en meer een organiseerende kracht van noode te zijn, welke de ontwikkeling in deze richting voorbereidde en de noodige samenwerking in het leven riep; in 1917 vond dan ook de samenstelling plaats van de Commissie voor reizende Bibliotheken en de Centrale Commissie voor de Volksbibliotheken, Op d.e Nuts-begrooting 1917-1918 werd voor die Commissie f 11.000.— uitgetrokken.
Ter verduidelijking zij hier vermeld, dat de Maatschappij tot Nut van het Algemeen niet meer dezelfde is van 25 jaar geleden, zij bemoeit zich thans met scholen, tuinen, tehuizen, zweminrichtingen, spaarbanken, enz.; haar arbeidsveld is uitgebreid en er heerscht een vooruitstrevende geest in de afdeelingen.
Het aai.tal afdeelingen, dat in 1840 200 bedroeg, is toegenomen tot 325; het aantal rondreizende bibliotheken, elk van 100 boeken, naar dorpen, waar geen bibliotheek gevestigd is, is gestegen tot 150 (1919). De cijfers van



22
Geloof in 't zaad, maar ook geloof in den grond behoeft de zaaier > m.a.w. vertrouwen op de menschelijke natuur, op haar ontwikkelings ■ vatbaarheid en toekomst, haar hoogen aanleg en verborgen krachten.



23
liet aantal leesboeken, aantal lezers en uitgeleende boeken over 1918 zijn ruim 300.000, 49.418 en 972.373, terwijl liet aantal leden thans bijna 22.000 bedraagt. Evenals in de leesmusea te Amsterdam en 's Gravenhage wordt per boek een kleine vergoeding van den lezer geëischt.
Haar Commissie voor Bibliotheken, ervan overtuigd, dat, vergeleken met naburige landen, er een aanzienlijk tekort is aan goede en goedkoope lectuur, besloot tot volksuitgaven, welke rekening houden met de volgende feiten:
1. het meerendeel der lezers geeft aan een boeiend verhaal de voorkeur boven eene verhandeling ook over het meest actueele onderwerp;
2. boeiende leesstof wordt maar al te dikwijls gevonden in de beruchte, eindelooze colportageromans en detective-verhalen;
3. tegenover den slechten invloed van deze lectuur kan met succes worden gesteld, de beschavende veredelende invloed, welke van goede schrijvers uitgaat, indien bij de keuze der aan te bieden verhalen veel rekening wordt gehouden met de neigingen en behoeften van het eenvoudige publiek;
4. nai'st gevoel en verbeelding mag echter het verstand niet tekort schieten; daaroni is het gewenscht volgens een stelselmatig werkplan werkjes in het licht te geven, welke ook bij weinig ontwikkelden belangstelling zullen kunnen opwekken voor de meest elementaire vraagstukken van lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk leven. Onderwerpen op het gebied der geschiedenis, land- en volkenkunde, kunst, techniek, sociologie enz. zullen daarbij worden behandeld.
5. de boekjes behooren, bij een omvang van 4 a 6 vel, niet duurder dan 15 a 30 ets. te zijn.
Aan deze voorwaarden wordt thans door de Maatschappij tot Nut van liet Algemeen voldaan door een 3-ledige uitgave, nl. eene serie „volks* b o ek e r Ij" (romans en novellen), eene serie „kleine boeker ij" voor meer ontwikkelden, en eene serie ,,n u t s b o e k e r ij'*. welke uit den aard der zaak bestemd is voor den zooveel meer beperkten kring van hen, wier belangstelling uitgaat ook naar de problemen van volkslectuur en volksontwikkeling.
Op deze wijze worden thans de Nuts-, d. w. z. de volksbibliotheken, aangevuld.



24
Ik eer slechts twee menschen en geen andere.
In de eerste plaats den arbeider, die zich inspant en met zijn werktuigen de aarde overwint en hem, die voor het geestelijk onontbeerlijke arbeidt. Al de anderen zijn als stof en kaj.



Openbare leeszaal en bibliotheek te Veendam.



Openbare leeszaal en bibliotheek te Utrecht.



25
c. Openbare leeszalen.
De pogingen in het midden der 19de eeuw in het werk gesteld om tot de oprichting van openbare leeszalen te komen, moesten grootendeels worden opgegeven vanwege de moeilijkheden om voortdurend de aanzienlijke onkosten te bestrijden. Alleen die te Amsterdam (1864) en Enschede (1864), benevens de leesinrichting te 's-Qravenhage hebben zich door moeilijke jaren heen weten te slaan, totdat haar bestaan beter verzekerd kon worden, toen een verhoogde ontwikkeling der arbeiders en der volksklasse sedert + 1890 vermeerderde belangstelling in het leven riep Nadat in 1892 op het Congres te Gent algemeen de wenschelijkheid van openbare leeszalen was uitgesproken, werd reeds in hetzelfde jaar de eerste in dien geest opgericht te Utrecht; daarna volgden Dordrecht (1899) en andere steden. Zij ontstonden in tal van steden óf naast (in 13 plaatsen), óf in vereeniging met de Nutsbibliotheken. De Nutsbibliotheek werd in het laatste geval opgelost in de leeszaal —óf wel in bruikleen aan de letszalen gegeven. Er bestaan totaal 24 openbare leeszalen, welke alle in contact staan of geslaan hebben niet de Nutsbibliotheken, terwijl nog 10 leeszalen medio 1918 in wording waren. In al deze gevallen is de oprichting der leeszaal bevorderd door de aanwezigheid der bibliotheek en de medewerking der Nutscommissie, welke het zich tot taak rekent om naar krachten mee te werken aan de verbetering van openbare leeszalen, welke in den besten en meest eigenlijken zin van het woord werken „tot out van het algemeen" en tevens in den best mogelijken vorm bijdragen tot verspreiding van algemeene ontwikkeling.
Ter bevordering van dit bibliotheekwezen werd ongeveer 10 jaar geleden in Holland opgericht een Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken. De bestaande Maatschappij tot Nut van het Algemeen werd n.l. afgeschilderd als te zijn uitsluitend liberaal, was velen te vooruitstrevend, anderen niet Christelijk genoeg. De geestelijkheid verbood in verscheidene plaatsen aan geloovigen om. gebruik te maken van „paganistische" instellingen. Nauwelijks evenwel verstrekte het Rijk subsidie aan deze leeszalen, of er ontstonden speciaal R.K en



26
Van nature heeft de mensch gevoel voor goed en schoon en heilig. Maar wat komt ervan als hij niet in en buiten de schooi wordt opgevoed!



27
Christelijke, welke niet voldoende tot haar recht konden komen, zoolang zij op eigen wieken dreven, doch wèl, zoodra zij omvat konden worden door de Centrale Commissie, welke thans haar zorgen over 36 openbare leeszalen uitstrekt. Terstond gaf zij een tijdschrift „de Boekzaal" uit, later geheeten „Maandblad voor Bibliotheekwezen", thans herdoopt in „Bibliotheekleven". Nu waren de bezwaren tegen subsidies uit den weg geruimd, en werd het mogelijk om op kleine plaatsen filialen of correspondentschappen der openbare leeszalen te vestigen, indien zich voldoende personen opgaven om een wisselende collectie lectuur te ontvangen. Toch bleek het gewenscht, dat een eventueel aanwezige kleine, vaste bibliotheek werd bestendigd, mits zij, behalve eenvoudige romans en jeugd-literatuur, ook eenige naslagwerken bevat, die men moeilijk in bruikleen kan vragen. Daarom is de bibliothecaris der volksbibliotheek in den regel correspondent der openbare leeszaal.
Het Nut vraagt steeds: hoe worden de belangen van het lezend publiek het best gediend? en de omstandigheid, dat het heeft verzuimd tijdig de leiding te nemen, welke thans de Centrale Commissie bezit, is nimmer een r e d p n tot minder goede samenwerking geweest. Het heeft er nooit over gedacht met de nieuwe beweging te gaan concurreeren.
d. Subsidies.
Subsidiëering der openbare leeszalen kwam voor het eerst op de begrooting van 1908; na een onderzoek van het leeszaalwezen werd in 1911 een nieuw stelsel van subsidies aangewezen, zóó, dat door de overheid 1 '/2 maal het bedrag dat particulieren schonken, als subsidie — gelijkelijk te verdeden over Rijk en Qemeente — werd bijgedragen, zoodat b. v. door het Rijk 30% en de Gemeente 30% zou worden verstrekt, mits particulieren 40°/0 voor hun rekening namen.
Hieruit vloeide o. a. voort, dat wanneer een gemeente meer dan 30% gaf, het meerdere werd afgetrokken van de rijkssubsidie en dat enkele gemeenten tegen haar zin verplicht werden te subsidiëeren.



28
Leidt medezeggenschap als bevloeiend water op den akker, en er ontstaat een vruchtbare bodem. (Mr. 's Jccob).



29
Daarom trad in 1917 opnieuw eene wijziging in, waarbij de verplichting der Gemeente werd opgeheven, doch uit de Rijkskas werd bijgedragen 50 k 10 °/0 van de schenkingen door particulieren + Gemeente -f. Provincie. Het procent bedroeg 50 over de eerste f 1000.—, 40 van f 1000.— tot f 2500.— enz.
De officiëele steun bedroeg in 1918 van het Rijk f 59.500 —, van de gemeenten f 38 920 —, dan de provinciën f 3900.—, totaal ruim f 100.000 d. w. z. gemiddeld ontvangt iedere openbare leeszaal eene subsidie van f 3000.— 's j a a r s.
Deze subsidie bleek spoedig niet alleen te klein om in de behoeften der openbare leeszalen te voorzien, doch bracht ook nieuwe bezwaren mede; o. a. werd de uit een comptabel oogpunt afkeurenswaardige methode gevolgd, dat de subsidie eerst werd verstrekt, nadat het begrootingsjaar was verstreken.
Daarom bood het Bestuur der- Centrale Vereeniging voor openbare Leeszalen het volgend ontwerp aan:
a. Minimum-aantal inwoners eener Gemeente om voor subsidiëering in aanmerking te komen 5000;
b. Minimum subsidiëering f 2500.— ;
c. Aan het genot van eene Rijkssubsidie is de verplichting gehecht van Gemeentelijke of Provinciale subsidie.
Onderstaande tabel dient ter verduidelijking.
_„. , ... Locale subsidies Totaal
Inwoners Rijkssubsidie —~VTT
1 verplicht minimum per
Opklimming I T , . I T^,oi 'I*va" ' T„t**\ 1000
1000 tal b0Je„ f 2500 | T°taa' 1 T°<aa' 'sRijkss | Totaal inwoners
5 _ ! f 2500 I f 2500 30 I f 750 f 650
6 f 100 100 2600 34 884 581
7 90 190 2690 38 1021 530
8 80 270 2770 42 1163 491
9 70 340 2840 46 1306 460 10 60 400 2900 50 1450 435 12 50 500 3000 56 1680 390 14 45 590 309Q 62 1916 358 16 40 670 3170 68 2156 333 18 35 740 3240 74 2378 313 20 30 800 3300 80 2640 297



30
De ontdekking eener waarheid is voor den mensch zuivere vreugde; het is eene bevrijding van zijn geest.



31
De Roomsch-Katholieke geestelijkheid had reeds vroeger bezwaar geopperd tegen het beginsel der openbare leeszalen, n.l. dat de lectuur van bepaalde godsdienstige of politieke richting er niet mocht worden uitgesloten, en dat er voor gezorgd moest worden, dat een ieder de lectuur van zijn richting kon vinden. Zij achtte veelzijdigheid alleen in studiebibliotheken op haar plaats en hield voor haar geloovigen vast aan een door haarzelf uit te oefenen censuur op den inhoud van volksbibliotheken. De Centrale Vereeniging heeft zich niet tegen die bezwaren verzet, zoodat zij goedvindt, dat in streken, waar 2/3 of meer der bevolking Roomsch is, eene subsidie wordt verstrekt naar een maatstaf, alsof de geheele Gemeente uit Roomschen bestaat.
Het is een grootsche taak om ergens een hoekje van Gods schepping een beetje vruchtbaarder en beter, om eenige menschen-harten wat wijzer en innemender te maken.



32
„Op welke gelukkige gevolgen moogen wij met het grootste recht niet hoopen, wanneer ieder Medeburger zijne zucht voor het A/gemeen, door eenen welgezinden ijver voor deze Instelling, toont T (Oprichting Bat. Gen. 1778).



C. In Nederlandsch-Indië.
a. Bibliotheken in het algemeen.
Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, opgericht in 1778, is het oudste wetenschappelijk lichaam van Azië, dank zij de bemoeiingen van M r. J. C. M. Rademacher, iemand, die in Nederland de geboorte van verschillende gelijksoortige genootschappen had meegemaakt en ook voor Indië den tijd gekomen achtte om iets te doen „ten Nutte van het Algemeen". Wel had reeds de Gouverneur-Generaal Van Imhoff in 1755 een seminarium') en de Academie der Marine te Batavia opgericht, doch reeds 12 jaar later werden deze lastposten ingetrokken; van de boekerijen zal wel niet veel anders te zeggen zijn als van de Bibliotheca Publica, d.i., dat zij weinig en van gering gehalte bevatten in den tijd, toen drukken en uitgeven van nieuwsbladen nog om hun nadeeligen invloed werd verboden.
In 1779 schreef de secretaris F. Baron von Wurmb aan zijn broeder:
„Du wirst dich wundern, dass hier zu Batavia eine Gesellschaft der Künste und Wissenschaften ist errichtet worden. Eine sellsame Erscheinung und ein etwas gewagtes Unternehmen, doch hoffe ich in allem Betracht den besten Nutzen davon, wenn der Eifer nicht e r k a 11 e t."
Na Rademacher, die een gebouw beschikbaar had gesteld voor de verzamelingen curiosa en voor de plaatsing der publicaties, volgde de periode van het Engelsch tusschenbestuur. waarin R a f f 1 e s van groote belangstelling deed blijken, de verzamelingen uitbréldde en daar-
') Ten behoeve van het onderwijs op deze school werden te Batavia de treurzangen van O v i d i u s gedrukt.



34
Het voornaamste doelwit van den sterveling, moet, na de betrach ting van zijn eeuwig Heil, de Bevorderinge van de Welvaart der tijdelijke 't zaamleevinge zijn; zoo kan niemand zich van dezen plicht verschoonen zonder te verval/en onder de billijke Verdenkinge, dat hij, door snoode Eigenbaat gedreven, ten koste van 't Gemeen, alleen den welstand zijner bijzondere zaaken zoekt; of, beheerscht van eene strafwaardige Onverschilligheid, zijne oogen sluit voor de treurende behoeftigheden veeier duizenden elendigen. (Programma Bat. Gen. Juni 1778).



35
voor een genootschapshuis op Rijswijk ter beschikking stelde.
Na Raffles' vertrek trad een tijdperk van rust in, totdat in 1822 „de actieve werkzaamheden werden hervat", met een toespraak als volgt:
„Wat w' in Europa t'agter gebleeven scheenen, hebben we hier pogen in te winnen, door de eerste instelling van een Genootschap in de buiten Europise Volksplantingen, waardoor ook in deeze van de teegenwoordige zeetels der Geleerdheid zoverre afgeleegene Gewesten, de Weetlust aangeprikkeld kan worden, de mensselijke kundigheden uitgebreid, de eenzame Wijsheid-minnaar dat zagt genoegen smaken, dat de weederkeerige invloed van verlichte Geesten verschaft; ja, den weg gebaand worden tot eene allerwensselijkste uitbreiding en voortplanting van den besten godsdienst.
Tot eene plechtige herstelling en vernieuwde inwijding Batavia's Letterkundig Genootschap, is toch deeze dag geschikt: w ij voelen eenen nieuwen gloed in onze aderen vla mm e n, we wijden onze pogingen der algemeene nuttigheid met de welmeenendste bedoelingen.
Dan (w' erkennen 't) we hebben hiertoe eene kragtdadige aanmoediging nodig, van U, Luisterrijke Besturers onzes Genootschaps, die van blakenden ijver voor de bevordering der eedle wetenschappen bezield zijt, en door uwen voorzigtigen raad, noesten arbeid en nutte voortbrengsels den Luister van Batavia's genootschap herstellen en ten toppe voere n." Het duurde evenwel tot '844, voordat er „nieuwe gloed in de aderen vlamde" en we lezen, dat er eenige bezoldiging voor den bibliothecaris werd uitgetrokken. De secretaris, die voordien f 250.— in koperen munt 's maands ontving, moest f 50.—daarvan afstaan voor dezen nieuwen functionaris, terwijl in 1862 beiden met een gelijk bedrag van f 100.— werden gehonoreerd.
Vermelding verdient, dat in 1843 een eigen drukpers werd aangeschaft „ter snellere verspreiding der verhandelingen"; na enkele jaren bezorgde dit te veel last, zij werd verkocht en de kooper richtte daarmee de eerste particuliere drukkerij in Ned. Indië op.



36
„In welk een rijken overvloed en met wat groot genoegen, zullen wij in deze afgelegene Werelddeclen onze dagen niet doorbrengen, wanneer het ons zal mogen gebeuren eene menigte van zwarigheden door een nauwkeurig onderzoek te overwinnen en vooral die treffende Elenden, waardoor zoo menig Landzaat, en zoo vele Vreemdelingen dagelijks verloren gaan, indien niet ten eenemaal weg te neemen, ten minste voor een groot gedeelte te verzachten!
Niemand, ons gedrag met een bezadigden geest beschouwende, zal ons zijne goedkeuring weigeren, en elk Menschenvriend moet het zich op dezen voet eene eere rekenen een lid te zijn van het Bataviaasch Genootschap." (oprichting 1778).



37
De oudste catalogi zijn van 1864, samengesteld door Dr. P. Bleek e r en van 1864 van den bibliothecaris Van der C h ij s. Na dien tijd werd geen catalogus meer gedrukt, doch alle aanwinsten werden sedert geregeld ieder kwartaal vermeld als „Bijlage in de gedrukte notulen der directievergaderingen!"
Een deel der leden richtte den 19den Juli 1850 de Natuurkundige Vereeniging op, in wier gebouw aan het Koningsplein-Zuid ook de bibliotheek van het Genootschap werd ondergebracht, tot in 1867 het door de Regeering bekostigde thans nog gebezigde gebouw (Koningsplein West) kon worden betrokken.
Op gelijke wijze ontstonden den 19den Maart 1851 op initiatief van Dr. Bosch de Vereeniging tot bevordering van Geneeskundige Wetenschappen, in 1853 de Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw en den 21 sten Maart 1875 de afdeeling Nederlandsch-indië van het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs. Van deze vereenigingen, alle spruiten uit een toen reeds verouderden stam, richtten de twee eerstgenoemde—evenals de moederinstelling gewoon was te doen— een verzoek tot de Regeering om subsidies, wijl zij haar doel, als regel: „bevordering der wetenschappen", zonder uitzondering trachtten te bereiken door: „het bezit en uitbreiding van eene bibliotheek."
De Regeering had aan deze beroepen op Hare welwillendheid steeds zooveel doenlijk gevolg gegeven, maar, bij de overweging eener nieuwe aanvrage vond bij Haar de meening ingang, dat eene samensmelting der drie lichamen tot één zoowel in het bèlang van hun wetenschappelijken bloei, als in dat van financiëele eischen zeer wenschelijk wezen zou. Met één gebouw en, naar het voorbeeld van het Koninklijk Instituut van Wetenschappen in Nederland, met verschillende afdeelingen, doch onder één hoofdleiding, uitgaande van het Gouvernement, met dien verstande, dat, hoezeer wetenschappelijk onafhankelijk en buiten eenigen invloed, 's Gouvernements belangen evenwel in de toepassing van alle wetenschappelijk onderzoek en verkregen uitkomsten nimmer werden uit het oog verloren, geloofde Zij, zouden zoowel de wetenschappelijke, als de m iteriëele belangen der drie Vereenigingen zeer worden bevoordeeld.



38
Wat onregelmatig en woest is, zult gij regelmatig ontginbaar en vruchtdragend maken. Waar gij wanorde vindt, staat gij tegenover Uw eeuwigen vijand. Tast hem aan, bedwing hem en maak er orde uit, onderworpen aan God, aan het verstand, en uzelven! De distel, die op uw weg groeit, moet ge uitgraven, opdat in plaats daarvan een nuttige grashalm kan groeien.



39
Bij een schrijven van 17 Juni 1858 verzocht Zij aan de Directie van het Genootschap, hierover haar gevoelen mede te deelen in overleg met de beide andere Vereenigingen, hetgeen in ontkennenden zin geschiedde.
Desniettemin kende Zij bij een Besluit van 3 Augustus 1860, krachtens machtiging des Konings, aan het Genootschap ineens f 18000.—toe, ter dekking van achterstand, en voor de jaren 1861 t/m 1863 eene subsidie van f 8000.— 's jaars. Bij deze gelegenheid gaf Zij echter tevens te kennen, dat Zij zich voorbehield om, na afloop van de termijnen, waarover aan het Genootschap en aan de Natuurkundige Vereeniging subsidie was toegekend, slechts één enkel wetenschappelijk lichaam door één jaarlijksche toelage te ondersteunen en dus, wilden beide lichamen 's Gouvernements geldelijke ondersteuning, zij zich onderling omtrent hun vereeniging zouden moeten verstaan.
Bij de onmogelijkheid om tot eene schikking te komen, schijnt de Regeering zich te hebben neergelegd. Het boekenaantal van de bibliotheek steeg geleidelijk tot bijna 100.000, maar bleef tot 1916, het jaar, waarin een geschoold bibliothecaris uit Nederland kwam, onder het welwillend, doch niet steeds deskundig beheer van één der directie-leden, die daaraan niet zijn volle werkzaamheid kon wijden.
Het aantal uitgeleende boeken steeg van 1916 tot 1917 van + 600 tot 2020, in 1918 tot 2739, doch is de laatste jaren vrijwel gelijk gebleven. Toch is ook thans de gemakkelijkheid van uitleening reeds groot, daar ook niet-leden onder bepaalde, eenvoudige condities hiervan gebruik kunnen maken, zoodat deze bibliotheek voor de practijk als een openbare zou kunnen worden aangemerkt. Het onbekend maakt onbemind, is echter nog in te hooge mate van toepassing op deze instelling. Zij heeft te weinig naar populariteit, ook in den goeden zin, gestreefd, en daardoor zijn de groote schatten, zoowel aan lectuur, als aan ethnographica en oudheden te weinig bij het publiek bekend, om voldoende te worden gewaardeerd. Intusschen is hare direktie geenszins blind voor de veranderde tijdsomstandigheden; zij is na ietwat ampele besprekingen tot vérstrekkende voornemens gekomen, ter uitvoering waarvan als eerste daad eene som van f 25.000.— is beschikbaar gesteld tot uitbreiding der bibliotheek.



40
Moge de ontwikkeling volkomen worden als een bloem, die zich ontvouwen zal uit een knop en nu al zoeten geur uit haar schoone kelk rondom verspreidt.



41
Het ledental, zoowel gewone als buitengewone, bedraagt elk ± 250. Zoodra meerdere bekendheid wordt gegeven aan het 1 Januari 1918 ingestelde goedkoope lidmaatschap van f 1.-per maand, zal het ledenaantal een aanmerkelijke uitbreiding kunnen ondergaan.
Getallen van de begrooting der bibliotheek, van inkomsten, uitgaven enz kunnen niet in details worden verstrekt, aangezien de bibliotheekcij fers zijn begrepen in de totalen van het geheele Bataviaasch Genootschap. Bovendien zouden die cijfers geen geheel juist beeld geven van de groei-mogelijkheden der bibliotheek, aangezien door de talrijke relaties, vooral met buitenlandsche instellingen, de jaarlijksche aanwinsten door 'ruiling met eigen edita, en door gratis verstrekken, aanzienlijk zijn.
De hoofdkantoren van alle takken van gouvernements dienst bezitten meer of minder goed verzorgde bibliotheken met gemiddeld 1000 a 1500 grootendeels wetenschappelijke boeken en meerdere tijdschriften. Grootere bibliotheken bezitten:
het Kon. Magnetisch en Metereologisch Observatorium (± 15000.) Staatsspoorwegen (± 8000), de Algemeene Secretarie (± 7500). het Departement van Oorlog (± 7000), Burg. Openb. Werken [± 3000), Hoofdbureau van het Kadaster (± 2600), terwijl van de Gewestelijke bibliotheken, die van het Makassaarsche Genootschap van Kunsten en Wetenschap met 5200 deelen bovenaan staat.
Particuliere wetenschappelijke bibliotheken zijn aanwezig bij Proefstations, bij groote Maatschappijen en een enkel particulier b. v. Dr. v. Dorssen te Buitenzorg (3000); leesbibliotheken zijn verbonden aan Sociëteiten en Militaire Tehuizen, aan Inrichtingen van Onderwijs (H B S. te Semarang ± 7000) en in de English Library te Weltevreden (3500); de meeste dezer moeten bestaan uit contributies en drijven op de belangstelling der Chefs.
Slechts voor enkele dezer instellingen wordt een noemenswaard bedrag op de begrooting uitgetrokken b. v. S. S. f 2000.—. Dep. v. Landbouw f 7120.- Kon. Magn. en Met. Obs f 1000.-, Boschwezen f 1000- De proefstations beschikken in den regel over ruimere bedragen b.v. te Pasoeroean f 4000.- Djember f 1000.- Klaten f 1000.Medan f 2500.—. Deliproefstation f 2500.— enz.



42
'il je voordeel? Leest met oordeel. (Cal



43
a. Volksbibliotheken.
Wie een drang tot lezen in zich voelt, tracht lectuur te verkrijgen in overeenstemming met zijn finantiëele draagkracht. De finanttëel meest bevoordeelden kunnen zich in den regel verschaffen wat zij wenschen: boeken, tijdschriften, dagbladen, enz ; er blijft evenwel een groote kring van personen over, voor wie het aanschaffen van boeken te kostbaar is en die zich dus moeten vergenoegen met hetgee.t een plaatselijke bibliotheek hun tegen een geringe tegemoetkoming aanbiedt.
Gelukkig is in de meeste plaatsen van lndië wel gelegenheid om zich eenige ontspanningslectuur te verschaffen; voor kinderen zijn geschikte boeken verbonden aan de scholen, voor grooteren worden z.j verkrijgbaar gesteld in meer of minder goed beheerde bibliotheekjes, welke in den regel gevuld zijn met de uitgelezen romans van leestrommels.
In verband met het weinig deskundig beheer van leesgezelschappen, volgt hieruit dat de meeste leesbibliotheken een chaos van boeken bevatten: rijp en groen, en slecht gesorteerd, waarin het een leener vergund is naar eigen believen te grasduinen, wijl de beheetder niet in staat is deskundig advies te verstrekken. Gebrek aan fondsen is tot heden het hoofdeuvel geweest om het bibliotheekwezen tot een hooeer peil op te voeren. .
In den regel konden aan een bibliothecaris geen hooge eischen worden gesteld, hoewel een uitdrukkelijke eisch voor dien beambte is : tact en geduld te bezitten om met een publiek van zeer uiteenloopende nationaliteit, verschillenden stand en ouderdom te kunnen omgaan.
Toch hebben deze zoogenaamde volksbibliotheken gedurende de laatste 50 jaar veel nut gesticht; achtereenvolgens werden er opgericht door Logebesturen te Weltevreden (1864), Probol.nggo (1874), Semarang (1876), Djocja (1878), Soerabaja (1879) Bandoengen Salatiga (1891), Malang (1902), Magelang (1910), te Solo Padang en wellicht nog andere plaatsen; bovendien bestaan er enkele kerkelijk geschifte volksbibliotheken (Weltevreden, Soerabaja) benevens part.cufiere uitleenbibliotheken (b. v. Madioen). Of door deze bibliotheken het gestelde doel n. 1. de sluimerende geestelijke krachten in het volk te



44
Indien gij weet, is het Uw plicht anderen tot weten te helpen.



45
wekken, in beweging te brengen, te voeden en te ontwikkelen, is bereikt, moet sterk betwijfeld worden en bij gemis van een gelijksoortige administratie is het zelfs moeilijk een overzichtelijk geheel ervan te geven.
Evenals het aantal boeken (Weltevreden ± 11000, Bandoeng en Malang ± 6000) variëeren de uitgaven, welke gelijken tred houden met de inkomsten (Weltevreden f 9250.-, Bandoeng f 3200—, Malang f 1200.-) en het aantal lezers (Weltevreden 952 abonnés, Malang uitgeleend 13728 boeken enz).
Een belangrijk onderdeel van dit hoofdstuk vormen de bibliotheken onder beheer van de Commissie voor de Volkslectuur.
Ter bevordering van de ontwikkeling der Inlandsche bevolking werd in 1908 bovengenoemde Commissie ingesteld, welke tot taak had den Directeur van Onderwijs en Eeredienst voor te lichten bij de keuze van werkjes geschikt om te dienen voor lectuur van de Inlandsche bevolking. Stelde zij zich aanvankelijk ten doel de uitgave van de eigen letterkunde van het volk en van oorspronkelijke werken van Inlandsche schrijvers, weldra bleek dit niet voldoende te zijn. Een groot aantal toch der ingekomen handschriften bleek van weinig waarde te zijn wat betrof vorm en inhoud daarvan, zoodat zij niet voor publicatie in aanmerking konden komen. Verder kwamen in de werken dier Inlandsche schrijvers al te weinig de moderne opvattingen en denkbeelden tot uiting, hetgeen met het oog op de ontwikkeling juist van zooveel belang is te achten.
Al spoedig werd daarom dan ook overgegaan tot het overbrengen in de Inlandsche talen van westersche ontspannings-en ontwikkelmgslectuur, waarbij de Commissie steeds rekening hield met de behoeften der Inlandsche maatschappij. Deze nieuwe werkwijze was te meer geboden, daar zij een niet te onderschatten tegenwicht vormde tegen de verspreiding van sensatieromans e.d. door particuliere uitgevers, waardoor het gedachteleven van de lezers op ongezonde wijze beïnvloed werd.
Teneinde de door de Commissie uitgegeven werken onder bereik van een ieder te brengen, werd in 1912 overgegaan tot de oprichting van Inlandsche volksbibliotheken, welke om administratieve redenen ondergebracht werden in de openbare Inlandsche



46
Leer de jeugd zoeken, want zij die zoeken en eerst wellicht dwalen, zullen ééns zich verwerven een eigen oordeel, een eigen zienswijze en eigen kennis.



47
scholen der 2de klasse. Daardoor toch werd het publiek in staat gesteld om zich tegen betaling van een gering leesgeld (laatstelijk bepaald op 1 cent per week en per deel) te voorzien van goede lectuur; bovendien worden de deeltjes uit de rubriek Kinderlectuur gratis.aan de leerlingen der scholen uitgeleend. Dat deze bibliotheken zich alras in een klimmende belangstelling bij de bevolking mochten verheugen en aan een bestaande.behoefte bleken te voldoen, wordt wel door onderstaande cijfers aangetoond.
Oorspronkelijk werden slechts Javaansche en Soendaneesche bibliotheken opgericht, aangezien nopens de andere taalgebieden, welke in aanmerking zouden kunnen komen, niet aanstonds voldoende boeken voor het vormen van bibliotheken beschikbaar waren; in 1917 bedroeg haar aantal reeds 772. In 1918 en 1919 werd dit aantal uitgebreid, terwijl tevens de wenschelijkheid bleek om over te gaan tot de oprichting van Madoereesche Ven Maleische volksbibliotheken, en wel 75 Madoereesche en 371 Maieische.') Het totaal aantal volksbibliotheken steeg daardoor van 1917 tot 1919 tot resp. 772, 933, 1355, terwijl de uitbreiding gestaag voortschrijdt.
Behalve deze heeft de Commissie nog andere bibliotheken van de noodige lectuur voorzien; gemakshalve moge hieronder het volgend vergelijkend overzicht gegeven worden. •
Aantal in
Aard van de bibliotheken 19171 1919
t. Volksbibliotheken (ondergebracht in openbare Inl. ! sch. Volen der 2e. kl.).
2. Wisselbibliotheken2) (e. s. v. leestrommels op plaat! sen waar het aantal lezers te gering is om tot oprichting van volksbibliotheken over te gaan. Deze bibliotheken zijn bestemd voor een kring van volksscholen).
3. Particuliere bibliotheken (gesteld onder het beheer van vereenigingen of particuliere scholen, waarvan het gebouw niet in onmiddellijke nabijheid van een Gouvernements-bibliotheek is gelegen en die de noo-
! dige waarborgen voor een goed beheer leveren). I
') Deze laatste in de Buitengewesten. 2) In 1919 opgeheven.
772 1353 9
3 I 17



48
Gerettet ist das Glied der Menschenwelt von Bösen
Wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen.
(Faust).



49
Aantal in
Aard van de bibliotheken \9\l \ 1919
4. Hospilaalbibliotheken. 27 27
5. Bibliotheken verbonden aan ziekeninrichtingen. 4 6
6. Kazernebbliotheken. 103 107 7.. Marinebibliotheken. 25 | 25 8. Bibliotheken voor de gewapende politic. 330 330
1273 1867
Het aantal uitleeningen uitsluitend inde sub 1 genoemde volksbibliotheken bedroeg in 1919 ruim 700.000 tegen 406000 in 1917, zijnde een gemiddelde van ± 510 per bibliotheek, hetgeen vergeleken bij de eerste beginjaren ad 60 per bibliotheek een aanzienlijke vermeerdering beteekent.
Verder werd in 1914 besloten tot de oprichting van Nederlandsche volksbibliotheken voorloopig onder te brengen in daarvoor aangewezen Holl.-lnl. scholen en in particuliere scholen met gelijksoortig leerprogramma; als gevolg van den Europeeschen oorlog konden echter eerst in 1917 100 ervan van boeken worden voorzien. Thans zijn er 106 dier bibliotheken in gebruik, onderverdeeld als volgt:
a) kleinere bibliotheken (waarvan er 6 verbonden zijn aan speciale scholen, gelijkgesteld met H. I. S. en
6 aan particuliere scholen) 83
b) grootere bibliotheken (bevattende dezelfde werken als de kleine, doch
daarenboven nog andere) 17



50
Actie kunnen wij niet ontberen, want slechts in de daad ppenbaren wij onze natuur. (Gita)



De openbare leeszaal met bibliotheek te Malang (in de linkerbenedenhelft van het gebouw).






51
c) wisselbibliotheken (waarvan de boeken om de 2 jaar geruild worden, daar de kring van lezers te klein is om tot oprichting eener bibliotheek als sub a vermeld over te gaan)' 6
Het ligt in het voornemen om deze bibliotheken, uitgezonderd die
sub c, uit te breiden, naar gelang van het beschikbaar komend aantal
beheerplaatsen.
De Inlandsche volksbibliotheken bevatten bijna uitsluitend eigen uitgaven van de Commissie, d.i. eene serie van nagenoeg 400 boeken, welke ook voor den verkoop beschikbaar worden gesteld, en waarvan verscheidene reeds in herdruk zijn verschenen.
Ten slotte moge met een enkel woord gewag worden gemaakt van de door de Commissie in de Javaansche, Soendaneesche en Maleische taal uitgegeven volksalmanakken, welke in 1919 met eene oplaag van 32000 ex. en in 1920 van 58000 ex. totaal werden uitverkocht; uit zeer vele door de Commissie ontvangen brieven blijkt hoezeer deze uitgave in den smaak van het publiek valt. De oplaag voor 1921 zal vermoedelijk tot 75000 worden verhoogd en met een Madoereesche uitgave worden vermeerderd, omdat de aanvragen totnutoe het beschikbare aantal aanmerkelijk hebben overtroffen.
Ook het maandtijdschrift „Sri Poestaka" met eene oplaag van 30000 exemplaren en de Serie „Handleidingen ten dienste der Ambtenaren B. B." worden bijzonder op prijs gesteld.
c. Openbare leeszalen.
1. De Openbare leeszaal en bibliotheek te Malang.
De oudste openbare leeszaal in Indië is die in 1914 opgericht te Malang als onderdeel van de volksbibliotheek. Haar middelen waren gering, doch met medewerking van particulieren werd de beschikking verkregen over nette vertrekken in de benedenverdieping van het Logegebouw.



52
Een vischvrouw van een verre markt op weg naar huis werd door een storm overvallen en uitgenoodigd te overnachten in de woning van een bloemist, die haar vriendelijk ontving en haar toestond den nacht door te brengen in een vertrek grenzende aan zijn tuin. Doch de geurige atmosfeer van die plek was te goed voor de vischvrouw; zij kon den slaap niet vatten; het aroma van de bloemen in den tutn hield haar wakker; daarom sprenkelde zij water over haar ledige vischmand, plaatste die vlak onder haar neus en viel onmiddellijk in vasten slaap.
Van gelijken aard is voor een ieder de invloed van slechte opvoeding en onvoldoende ontwikkeling. Den verheffenden invloed van een geestelijke atmosfeer moet hij nog leeren genieten.
(Gadadhara).



53
De dagbladen werkten mee door verstrekking van een gratis abonnement, zoodat de leestafel dadelijk goed voorzien was ; hoewel te Malang in den eersten tijd betrekkelijk weinig gebruik van de leeszaal werd gemaakt, is deze volgens de laatste berichten feitelijk reeds te klein geworden. De nette lokaliteit gaf sommige belangstellenden aanleiding waardevolle boekwerken ten geschenke te geven. De boeken worden verstrekt naast de leeszaal en het geheel ligt in het centrum van de stad, zoodat inderdaad aan de meest dringende voorwaarden tot succes is voldaan. Inlanders maken veel gebruik van de bibliotheek, weinig van de leeszaal; zij zijn — evenals tal van Europeanen — niet in staat om van lectuur te genieten, indien er wellicht oogen op hen zijn gericht. De leeszaal zal voor hen dus meer zijn een voorportaal van de bibliotheek, waar zij eene keuze uit de boeken kunnen doen, desnoods iets kunnen inzien, d.i. een tijdroovende bezigheid, waarvoor bij verstrekking, uitsluitend van achter een loketje, geen gelegenheid bestaat.
2. De Openbare Bibliotheek en Leeszaal te Weltevreden.
Nadat een in 1911 geopperd plan om de bibliotheken van het Bataviaasch Genootschap en de sedert 1850 bestaande Natuurkundige Vereeniging saam te smelten, geen instemming had kunnen vinden, en in 1914 een hernieuwde poging door genoemd Genootschap werd afgewezen „in verband met de tijdsomstandigheden", werd den 19den Augustus 1916 ter herdenking van het 100-jarig herstel van het Nederlandsen gezag in deze Koloniën, te Weltevreden opgericht de „Vereeniging tot bevordering van het Bibliotheekwezen". Hoewel reeds bij de oprichting het verkrijgen van een algemeene bibliotheek op den voorgrond stond, lag het in de bedoeling zich voornamelijk op sociaal* technisch gebied te bewegen, daar gemeend werd, dat aan literatuur op dat gebied het meest behoefte bestond.



54
Al onze dichtkunst, wijsbegeerte, kunst en wetenschap dienen om het bereik van ons bewustzijn uit ie strekken tot hooger en ruimer s/eren.



Openbare leeszaal en bibliotheek aan het Koningsplein Zuid te Weltevreden.



Het inwendige van de openbare leeszaal en bibliotheek te Weltevreden.



55
Ondervinding en behoefte leidden al dadelijk tot het ontwikkelen van een openbare leeszaal, waaraan verbonden een wetenschappelijk informatiebureau, en tot het beoogen van een ruime bevordering van het bibliotheekwezen in Nederlandsch-Indië, welk doel de Vereeniging tracht te bereiken door:
a. het bevorderen van de oprichting van nieuwe en ondersteuning van bestaande bibliotheken, zoowel wetenschappelijke als volksbibliotheken ;
b. het bevorderen van de centralisatie van bibliotheken op verwante gebieden;
c. het bevorderen van onderling uitleenverkeer tusschen de in Ned.Indië aanwezige bibliotheken;
d. het bevorderen van internationaal ruilings- en uitleenverkeer;
e. het verzamelen en het bevorderen der bewerking van bronnenmateriaal ;
f. het stichten van een documentatie- en wetenschappelijk inlichtingsbureau;
g. het stichten van een algemeen bibliotheek- en bureaugebouw;
h. alle verdere wettige middelen, die tot het doel der vereeniging kunnen leiden.
Inderdaad een ruim programma, dat voor wat betreft de punten b. t/m. f. reeds wordt gevolgd, waarvan punt g. wordt betracht en de punten a. en h. nog geen toepassing vinden.
De onvoldoende naleving van het programma spruit voort uit het bepaalde bij art. 7, dat het Bestuur der Vereeniging bestaat uit de Stichters (d.z. zij, die een gift of bijdrage schenken van minstens f 5000.-) als o.a. Javasche Bank, Factorij, K. Paketvaart Mij., van wier wisselende directeuren niet kan worden verwacht, dat zij steeds belangstelling zullen toonen in het wel en wee dezer nuttige instelling.
Behalve met tal van contribuanten ving de Vereeniging aan met een kapitaal groot f 37.500.- aan giften en met de beschikking over het gebouw van de Natuurkundige Vereeniging tegen eene vergoeding van f 500.'s jaars. Dank zij de toewijding van een ijverig secretaris werden daarin achtereenvolgens vereenigd de bibliotheken van:



56
Grafische voorstelling van de ter lezing verstrekte boeken van 1913 tot April 1920.



57
1. de Naluurk. Vereeniging 9002 boeken
2. het Kon. Instituut voor Ingenieurs 1355 „
3. het Schoolmuseum 4634 „
4. het Algemeen Nederl. Verbond ....... —
5. het Economisch-historisch archief 959
6. het Vrouwenkiesrecht 200 „
7. Dr. Breda de Haan —
zoodat het aantal boekdeelen thans reeds de 23000 heeft overschreden.
Het aantal tijdschriften, dat ter lezing ligt, ondergaat geregeld uitbreiding, terwijl enkele couranten gratis worden ontvangen ten behoeve van de leestafel.
De Openbare Bibliotheek staat in verbinding met ongeveer alle andere bestaande bibliotheken, welke haar boeken op verzoek ter beschikking stellen. Eene uitzondering maken het Bataviaasch Genootschap en het Geneeskundig Laboratorium, hetgeen wel een bezwaar is, daar een groot aantal lezers studeerenden zijn van S.t.o.v.i.a. en Rechtsschool, die menigmaal boeken verzoeken, welke uit deze bibliotheken betrokken zouden moeten worden. Het aantal zuiver letterkundige werken, door hen geraadpleegd, is echter ook betrekkelijk groot en het valt te betreuren, dat bij een dergelijke belangstelling spoedig de grens van de aanschafcapaciteit zal zijn bereikt.
Van het kapitaal is f 25000 vastgezet; het resteerende, thans nog + f 7000 bedragende, mag geleidelijk gebezigd worden voor vervollediging, inbinden van boeken, enz. Het aantal contribuanten is + 130 a f 1 's maands, terwijl de tot een minimum beperkte uitgaven f 250 's maands bedragen.
Subsidie wordt onder geen enkelen vorm genoten, hetgeen wijst op onvoldoende activiteit van het Bestuur. Wei heeft het Natuurkundig Genootschap een deel van haar subsidie van enkele jaren geleden beschikbaar gesteld voor het catalogiseeren der bibliotheek, doch, het bedrag der maandelijksche uitgaven doet zien in hoe hooge mate een wissel wordt getrokken op dc arbeidskracht van enkelen. Nevenstaande figuur verduidelijkt hoe het aantal lezers gaandeweg toeneemt; deze vooruitgang zou zich in nog hoogere mate ontwikkelen, indien den secretaris tevens



OPEnBARC BIBLIOTrlEÜCK t c/c n ar Anö



59
bibliothecaris ruimere fondsen ter beschikking konden worden gesteld voor de bezoldiging van personeel, enz.
3. De Openbare Leeszaal en Bibliotheek te Semarang.
Evenals elders is het Algemeen Nederlandsch Verbond voorn e m e n s geweest te Semarang een openbare leeszaal op te richten, waar tijdschriften en couranten voor een ieder ter lezing zouden liggen en waaraan tevens eene bibliotheek kon worden verbonden.
De Feestcommissie ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan der H. B. S. had eenzelfde voornemen, aangezien van de schenking van het vroegere leesgezelschap „de Bruin Kops", welke in de H. B. S. bibliotheek was gehuisvest onder voorwaarde, dat de boekerij ook voor buitenstaanders gratis toegankelijk moest blijven, uiteraard slechts een zeer matig gebruik werd gemaakt.
De samenwerking, welke voor de hand lag, wilde.men eenzelfde doel bereiken, bleef te Semarang gelukkig niet uit, en een nieuw opgericht comité slaagde er dan ook spoedig in om een terrein te vinden, dat geschikt werd geoordeeld voor haar plannen en wel op het erf der H. B. S.
Beschikbaar was een bedrag van f 5200 van de Feestcommissie der H. B. S.; binnen korten tijd werd op de inteekenlijsten voor f 7200.aan bijdragen ineens ingeschreven, zoodat daarna een beroep kon worden gedaan op de medewerking van Gouvernement, Gewestelijke- en Gemeenteraad. De laatste betoonde zich het plan zeer gunstig gezind, schonk eene bijdrage ineens van f7250.— gelijk aan de helft van het geschatte tekort—bovendien een renteloos voorschot tot een gelijk bedrag, terwijl van af het oogenblik, dat de voorloopige leeszaal zou worden geopend, een maandelijksche bijdrage van f 150 werd toegezegd. Het Gouvernement willigde het verzoek om een jaarlijksche subsidie van f 1000 in, en het Gewest was genegen f 100 per jaar bij te dragen.



60
De leeszaal te Sneek met haar weinige geldmiddelen is een der invloedrijkste. Energie is haar kapitaal.



Het inwendige van de openbare leeszaal te Semarang.



De openbare bibliotheek met leeszaal te Semarang.



61
De bibliotheek kreeg achtereenvolgens het beheeroverdebibliotheken:
1) van de H. B. S., voorzoover de aanwezige boeken niet noodig zouden zijn voor het dagelijksch gebruik van leeraren en leerlingen (± 7000 werken);
2) van de volksbibliotheek der Semarangsche Loge (+ 3000 werken);
3) van het residentiekantoor;
4) van de bibliotheek onder beheer van de Commissie voor de Volkslectuur.
Bovendien werd de beschikking verkregen over de boekerij van het vroegere Volksleesgezelschap van de afdeeling Semarang van het Alg. Ned. Verbond, over twee belangrijke verzamelingen boeken afkomstig van twee andere leesgezelschappen enz.
Uit deze opgave blijkt, dat ontspanningslectuur nog de meerderheid uitmaakt van den inhoud der nieuwe bibliotheek.
Sedert haar oprichting had zij eenige malen met moeilijkheden te kampen om een vast onderdak te vinden. Medio 1918 werden definitief stappen gedaan tot oprichting van het eigen gebouw, dat eind 1919 kon worden geopend.
Het bezoek aan de leeszaal moge aanvankelijk nog gering zijn, de ervaring in Europa leert, dat het zal toenemen, zoodra eenmaal de trek erin is en sedert eind 1919 een gezelliger leeszaal in gebruik is gesteld.
Het aantal leden der vereeniging bedroeg eind 1918: 399 Europeanen, 19 Javanen, 9 Chineezen, waaruit blijkt, dat ook onderdeniet Europeesche bevolking belangstelling bestaat; leeszaal en bibliotheek zijn voor een ieder kosteloos toegankelijk.
Ten slotte is het hier de plaats te vernielden, dat te Bandoeng al ongeveer 2 jaar plannen worden gemaakt voor een openbare bibliotheek en leeszaal, doch dat de algemeene medewerking het vriespunt nog niet te boven is. Het plan, hierachter afgebeeld, pleit voor den ijver van den ontwerper, wijl het de goedkeuring van tot oordeelen bevoegde zijden kon wegdragen. Deze Gemeente steune niet te veel op haar klimaat, de stad zal alleen dan nieuwe inrichtingen van onderwijs tot zich trekken, wanneer de zucht naar oogenblikkelijk gewin worde ge-



Ontwerp plattegrond.



63
Iouierd door de overtuiging, dat het noodzakelijk is, voordien gereed te zijn met een gebouw, waarin de voortbrengselen van literatuur, kunst en wetenschap een gastvrij onderdak vinden.
Dan behoeft de sociaal-technische bibliotheek, waarvoor thans fondsen beschikbaar zijn, niet noodgewongen in een Jaarbeurs te worden ondergebracht. Zij vinde een plaatsje in een algemeene openbare bibliotheek, opdat niet alleen ,,de vragenbus van het nijverheidstijdschrift" goed verzorgd kan worden, doch opdat wij het volk deelgenoot maken van eene beschaving, welke den mensen waardig is.
a. Subsidies.
Het Bataviaasch Genootschap heeft zich vanaf haar oprichting in de gunst der Regeering mogen verheugen. Tekorten werden bij herhaling gedekt, gebouwen geschonken en subsidies verhoogd; wel is waar diende zulks in hoofdzaak voor onderbrenging van collecties, welke voor een goed deel eigendom der Regeering waren en voor wetenschappelijke uitgaven, doch niet minder — zooals de statuten aangeven — voor het onderhoud der bibliotheek.
In tegenstelling hiermee werd, voor Zoover bekend, nergens en nimmer eenige bijdrage uit de openbare kas aan volksbibliotheken verleend. Deze hebben dus in den regel een kwijnend bestaan geleden en waren aangewezen op den toevalligen steun van particulieren. Door uitbreiding van de gelegenheid tot leenen was men soms in staat de inkomsten te verhoogen b. v. te Malang, waar het aantal lezers in korten tijd verdubbelde, te Bandoeng waar de inkomsten van 1917 tot 1919 van f 100.— tot f 200 — en f 270.- 's maands stegen, enz.
Die te Weltevreden met bijna 1000 abonné's en inkomsten van ruim f 9000 per jaar, maakt een gunstige uitzondering.
Sedert korten tijd worden omtrent subsidieverleening ruimere opvattingen gehuldigd, hetgeen moge blijken uit de volgende getallen welwillend verstrekt door het Bestuur der Semarangsche Openbare



64
Geen zaak is bestaanbaar zonder een goed geordende administratie



65
Bibliotheek en Leeszaal en waaruit de gelijksoortige instellingen te Malang en Weltevreden haar conclusies kunnen trekken.
Inkomsten. Uitgaven
contributies ƒ 6400.- bibliothecaris ƒ 4800.—
subsidie Gouv. „ 1000.- schrijver „ 900.—
Gemeente „ 3000.— bediende "„ 240.—
Gewest „ 100.— inbinden „ 900.—
administratie „ 300.—
rekeninginner „ 300.—
aankoop boeken „ 1000.—
tijdschr. „ 500.—
diversen „ 540.— aflossing voor-
schot Gemeente „ 1000.—
ƒ 10500.- ƒ 10500.-
In 1919 werd overgegaan tot het oprichten van een behoorlijk gebouw, waarvoor werd uitgegeven en ontvangen :
gebouw ƒ 21.000.- feestcommissie ƒ 5200.—
lampen enz. „ 1.000.— particulieren „ 7200.-
meubilair » 6.200.- subsidie Gouv. „ 50(K)!-
boekbinderij , 450.- „ Gemeente n 7250.-
extra aankoop boeken „ 2.500.— renteloos voorsch. ., 7250.—
ƒ 31.250.- ƒ 31900.-



66
Wie het geheim van het lezen heeft geleerd, kan alle kennis tot zijn eigendom maken.



III. Over het lezen.
a. Het Boek.
„De ware lioógeschool van onzen tijd is eene verzameling boeken".
(Carlyle)
De bekende schrijver van deze woorden geeft hierop de volgende toelichtingen :
„Worden wij niet aan alle kanten gedreven tot deze conclusie, wijl van alles wat de mensen hier beneden doet of voortbrengt verreweg het gewichtigste, wonderbaarste en waardigste die dingen zijn, welke wij boeken noemen. Deze nietige stukken papier met zwarten inkt erop, van het dagelijksch nieuwsblad tot het gewijde Bock der Hebreeën, wat hebben ze niet gedaan, wat doen ze niet voortdurend! Want werkelijk, hoe de uiterlijke vorm van het Voorwerp moge zijn, is het niet in den grond der zaak de hoogste daad van 's menschen vermogen, zijn kennis en gedachten in een boek te belichamen? Is de Gedachte niet de ware wondermacht, waardoor de mensch alle dingen bewerkt? Alles wat hijdoet en tot stand brengt, is het kleed van de gedachte.
De stad Londen, met al haar huizen, paleizen, stoommachines, kathedralen en geraas, wat is zij anders dan een Gedachte, dan millioenen Gedachten tot Eén saamgevoegd, één reusachtige, onmetelijke, levende Gedachte, belichaamd in baksteen, in ijzer, rook, stof, paleizen, parlementen en al de rest. Geen steen werd gemaakt of een man moest over het maken van dien steen nadenken. Het voorwerp, dat we noemden, „nietige stukken papier met zwarten inkt erop", is de zuiverste belichaming, die 's menschen Gedachte kan hebben. Geen wonder, dat het in alle opzichten de werkdadigsle en edelste kan zijn."
Deze uiting geeft Simons de volgende woorden in de pen:
„Wat klinkt ons uit deze woorden tegen een groote diepe vereeniging voor het boek als drager van heel onze beschaving. En dien eerbied voor het boek hebben wij noodig in allen, die tot het boek in



68
Een goed boek ontwikkelt onS denken, verfijnt ons voelen geeft kracht tot handelen.



69
eenige betrekking staan, van den schrijver tot den uitgever, den drukker en binder, bibliothecaris en lezer. In onze tijden van zoo sterkeen groote boek-productie is de eercied voor het boek er niet op versterkt. Het is een koopwaar, een ding, dat men vlug produceert, zonder veel zorg; en dat, eenmaal geproduceerd, zonder veel achtzaamheid behandeld wordt. De aankondiging van boeken, de behandeling van boeken, 't gaat alles vlug van de hand: men leent ze en men huurt ze, doch bezit ze niet, bewaart ze niet, zorgt er niet voor.
Dat komt, omdat nieuwe boeken voor de meerderheid der menschen veelal inderdaad te duur zijn, doch ook, omdat velen, die den prijs wel kunnen betalen, dit niet willen doen, omdat zij nog niet geleerd , hebben hoeveel een goed boek, in eigen bezit, rustig thuis gelezen en doorproefd, hun te zeggen heeft; in welk een dampkring van cultuur dat rustig lezen en genieten brengt. De wereld met al haar beslommeringen, haar onrust, haar jacht verdwijnt; al het kleine in ons en buiten ons ontglijdt ons, als we stil gedoken zitten in een stoel met heel onze aandacht saamgetrokken op een boek, dat zélf de uitdrukking geweest is van het diepst-zich-samentrekken van den schiijver, in wien, onder deze zelf-concentratie iets van het hoogste, dat in ons wonen kan, is opgeleefd."
Hiermee verklaart hij tevens de noodzakelijke aanwezigheid van eerbied, m. a. w. hart voor het boek bij een ieder, die ermee in nauwe aanraking komt. We kunnen alom bemerken, dat de meer of mindere bloei van eene bibliotheek voor een góed deel daarvan afhangt.
Hart voor de zaak bij den bibliothecaris, die zijn ambt niet uitsluitend voor de bijverdienste mag bekleeden, hart voor de zaak bij den penningmeester, opdal de administratie den toets van iedere critiek kan doorstaan, hart voor de zaak bij den voorzitter en leden der commissie, opdat zij steeds overwegen hoe aan de verzoeken van het publiek tegemoet gekomen kan worden door aanschaffing Van nieuwe boeken, of door openstelling op meerdere uren, opdat zij kennis nemen Van hetgeen elders op dat gebied Wordt bereikt, opdat zij de instelling doen aanpassen bij gewijzigde tijdsomstandigheden enz.



70
In de boeken ligt de scheppende Phoenix-aseh van heit gehet verleden.



71
b. Is het een zegen, dat iedereen leert lezen?
Zij, die deze vraag stellen, kennen niet alleen de goede waar, maar ook de ontzettende massa ontuig door de drukpers onder het volk verspreid. Zij kennen de valsche leerstukken, gepopulariseerde oppervlakkigheden, de boosaardige opruiingen, de ongezonde romantische verhalen, den breed vloeienden stroom van geschriften, die de harten verpesten en de hoofden verwilderen. Zij weten, hoe al dat gif als in duizenden adertjes heenvloeit door het volksleven, hoe volslagen critiekloos de meeste lieden aannemen wat gedrukt staat, zoodra het hen ontheft van het juk eener zedelijke verantwoordelijkheid.
Deze wetenschap mag evenwel niet leiden tot de conclusie, dat lezen uit den booze is, doch moet eene aansporing zijn om mee te werken, opdat alom worde beschikbaar gesteld gezonde lectuur d. i. lectuur, ontsproten niet uit winstbejag van den schrijver, maar uit belangstelling, medegevoel en plichtsbesef van allen, die in staat zijn om mede te werken aan de opvoeding van minder beschaafden, minder bedeelden, gering ontwikkelden. Ter bereiking van dat doel zal het nog al te dikwijls noodig zijn, dat zij, die hiertoe een steentje kunnen bijdragen, daartoe worden aangespoord.
Dat misbruik wordt gemaakt van de kunst van lezen, zal evenwel nooit voorkomen kunnen worden; in de middeleeuwen zag men in beperking van de leeskunst een middel om het slechte te weren, thans ziet men in de algemeene kennis ervan een middel tot verspreiding van het goede. Doch dan zij onze leuze ook: „ W eg met de slechte 1 e c t u u r."
Al mocht een enkele zich eens branden, dan toch blijft het vuur een weldaad voor het geheele menschengeslacht. Zoo ook, af zou iemand door ingebeelde wijsheid of gewaande ontwikkeling schipbreuk lijden, toch blijven de leeszalen zegenrijk, omdat zij de middelaressen zijn van de beschaving.
En is het geen zegen, dat in de armste arbeiderswijken van Londen en andere groote steden van Engeland, de openbare leeszalen hebben bewerkt, dat we daar aantreffen een opgewekte, geestelijk hoogstaande



12
Wie niet leest, weet ook niets.



73
arbeidersschare, die eendrachtig samenwerkt, zooals nergens anders, in geen enkel land.
Lezen is een weg tot kennis. Van al wat de menschen hebben gedacht en uitgevonden, kunnen wij kennis bekomen door het lezen. Meer dan de spoorwegen hebben boeken de afstanden doen verdwijnen. Kant heeft in zijn tachtig-jarig leven nooit zijn geboortestad Koningsberg verlaten en wie wist meer dan Kant?
Maar het lezen brengt meer dan kennis. Een boek kan troosten, nieuw leven in ons wekken, kan een groot plan doen geboren worden, kan ons de oogen openen voor een onzichtbare wereld en talrijk zijn degenen, die U kunnen vertellen: „toen ik dat boek gelezen had, ben ik een heel ander mensen geworden."
Het boek maakt het mogelijk groote personen b. v. G o e t h e te hooren spreken, te verkeeren metShakespeareen gedachten te vernemen van D a n t e. Wij lezen dus om beter te worden, om rijker te worden in kennis, rijker in gemoedsleven; cm te worden gesteund en getroost; om den handdruk te voelen van de besten van ons geslacht; om ons één te weten met hen, die worstelden om het hoogste, reeds vóórwij onze plaats tot eigene worsteling op aarde ontvingen.
Gelegenheid schenken tot lezen is dus een dringende eisch van sociale hervorming geworden.
e. De smaak der lezers.
Aangezien de lezers er hief zijn voor de bibliotheek, doch ömge» keerd het Bestuur eener bibliotheek rekening dient te houden met den smaak der lefers, heb ik getracht van verschillende volksbibliotheken opgaven te verkrijgen, waaruit de smaak zou kuhnen blijken, Het. was mij mogelijk eene Vergelijking te maken tusschen den smaak in Nederland — als gemiddelde van een groot aantal gegevens — den smaak der lezers üit de Maiangsche, Bandoengsche en Bataviasche



74
Oost en West moeten elkaar beïnvloeden, zooals regenwolken aan de oevers van den Nijl gevormd, de verwijderde korenakkers van de Ganges bevruchten.



75
Loge-volksbibliotheek, en den smaak van Inlanders, blijkende uit het aantal boeken geleend in de Inlandsche volksbibliotheken.
Het aantal malen, dat in Nederland boeken uit de volgende rubrieken ter lezing werden gevraagd, wordt door de daarachter staande ver¬
houdingsgetallen aangeduid.
A. Godsdienst en zedekunde. 3 maal p. b
B. Geschiedenis, levens- reis-, en plaatsbeschr. 5 Speciale reisbeschrijvingen. 7 Stanley. 47 Aarde en haar volken. 38 Helden der Fransche revolutie. 21
C. Wetenschap, kunst, opvoeding en onderwijs. 35 „ Album der natuur, Tijdspiegel en Gids. 0
Nieuwe boeken hebben blijkbaar meer aftrek:
De vrouw in 't huiselijk leven. 24
Wereldoorlog en sociaaldemocratie. 22
Oorsprong der beschaving. 19
D. Romans, novellen, dichtwerken:
Boeken van Ned. schrijvers gem. 21
Vertalingen uit het Duitsch. „ 25
» » » Engelsen. „ 2l
„ „ Fransch. „ 31
Nummers, getiteld: gedichten, novellen of verhalen vinden geen genade, evenmin dunne beekjes. De titel heeft grooten invloed; liefde, huwelijk en andere titels, welke iets geheimzinnigs doen verwachten, zijn zeer in trek. Gelezen werden b.v.:
Beecher Stowe: „De Meibloem, schetsen uit Nieuw-Engeland" 7 maal. Daarentegen, van dezelfde schrijfster: „De predikant en zijn uitverkorene" 44 maal.
K 0 0 p m a n s van Boekeren: „Vóór en na de pauze" 5 maal. Van denzelfden schrijver: „Een weduwe met negen kinderen" 48 maal.
Chappuis: „Nol Giele en andere beelden uit Noord-Brabant" 7 maal „Boschwachters Rika" 52 maal. „Ziska, het raadsel van een verdorven ziel" 96 maal.



76
Leer alle godsdiensten eerbiedigen en de menscb wordt godsdienstig.



77
S c o tt. „St. Ronan 's bron" 13 maai. „Het schoone meisje van Perth 65 maal.
Trollope: „Het huis Belton" 2 maal. ,,De zorgen van een rijk weeuwtje" 25 maal.
Ook in de andere afdeelingen van den catalogus kan een van den titel uitgaande aantrekkingskracht worden vastgesteld. Ook daar wordt het eene boek van denzelfden schrijver veel meer gevraagd dan het andere.
Voorbeelden uit rubriek A:
B e e t s: „Stichtelijke uren" 3 maal. „De man van smarten" 10 maal.
Ten Kate: „Stemmen des vredes" 3 maal. „Wij zullen elkaar wederzien" 16 maal.
Zschokke: „Stichtelijke uren" 2 maal. „De weg ten leven" 11 maal.
Uit afdeeling B.\
A m i c i s: „Spanje" 1 maal. „Wat men in Constantinopel te zien krijgt" 14 maal.
„E n g e 1 b e r t s G e r r i t s:, Ons vaderland" 1 maal. „Het leven van De Ruyter" 12 maal.
Keiler: „Weenen" 3 maal. „Het vermoorde Parijs" 15 maal. De zes meest gevraagde romans zijn:
Heimburg, Een verwoest leven (150); Melati van Java, Ontmaskerd (147); Eschtruth, Jong verloofd (139); Eschtruth, Liefde heeft vleugelen (135); Heimburg, Om haar geld (131); Brusse, Boefje (129). Onder de 45 meest gevraagde romans komen voor 11 boeken van Heimburg, 8 van Eschtruth, van Melati van Java 4, van Therese Hoven 3, van Corelli 3, van Brusse 3, van Marlitt en van Werner ieder twee boeken.
Afgezien van Brusse, die in Rotterdam zeer populair is, zijn de romans en novellen van onze hedendaagsche letterkundige auteurs in de bibliotheek niet bijzonder geliefd. Men oordeele over de volgende aanvragen:
Boeken aanw. Gem. ReynekevanStuwe 7 41
Heyer mans 5 34
Couperus 7 24



78
Lezen met ijver geeft wat het hart verlangt. Ifver zonder lezen, geeft dorheid aan de ziel.



79
Boeken aanw. gem. De Meester 9 19.8
Van Bruggen (Mevr.) 3 15
Scharten-Antink 4 16.7
Eigenhuis 9 12.6
E in a n t s 5 7.4
Opmerkelijk is, dat de zoetsappige werken van Melati van Java en W e r n e r veel meer in den gunst der lezers staan dan die van de nieuwe schrijvers. Waarschijnlijk zal de aanbeveling van andere lezers menigmaal den doorslag geven. De 26 boeken van Melati werden in doorsnêe 66 maal, de 25 titels van W e r n e r gemiddeld 61 maal gevraagd, tegen die van Couperus, Heyerraans en van G o g hKaulbach 24 maal.
Boeken voor jongelieden van 14 tot 18 jaar: De meest geliefde schrijvers zijn blijkbaar: Karl May (22 titels gem. 74.9 maal gevraagd), de Vletter (5, gem. 75.2) Worishoff e r (10 gem. 72. 3.) Kieviet (30, gem. 71. 8). Daarna volgen Aimard, Marryat, Alcott, Cooper, Louwerse, Gerdes. De 6 meest gevraagde boeken in deze afdeeling zijn : Al a y. De zoon van den berenjager (122); Ki e vi e t, De hut in het bosch (117); A bkoud e, De padvinders van Duinwijk (105); A v e ry, Op en top een jongen (104); Kieviet, De duinheks (104); Worishoffer, De verrader (105).
Vele boeken voor jongelieden worden ook door ouderen gelezen, zoodat ook om die reden het in voorraad hebben van goede boeken voor de jeugd zeer gewenscht is, temeer daar de jeugd door schoolbibliotheken den smaak van lezen reeds te pakken heeft. Meestal hebben jongelui bij hun intrede in de maatschappij nog wel zooveel tijd oVer, dat zij een boek, dat hen pakt, kunnen lezen. Langzamerhand kan men dan trachten door besprekingen, leeswedstrijdeu en in jongeliedenvereenigingeu enz. den lust op te wekken voor meer degelijke werken. Maar al mocht men niet anders verkrijgen, dan dat zij enkel voor ontspanning naar een boek grijpen, ook zonder dat er van het gelezene veel blijft hangen, dan toch is het bestaan van eene volksleesbibliotheek m. i. ten volle gerechtvaardigd, omdat de jeugd met niets doen zoo heel gemakkelijk minder gewenschte ontspanning zoekt.



80
Het onderduiken in de ziel van den grootere geeft de wedergeboorte van een meer volmaakt mensch.



81
Niettegenstaande zij bekend meende te zijn met den smaak der lezers heeft de Nutscommissie bij de dojr haar zelf uitgegeven werken toch verrassingen beleefd: verrassingen, die inderdaad te bizonder zijn, omdat elk nieuw werk, wat reclame en aanbeveling betreft, zijn volkomen gelijkmatig deel krijgt.
Maar dat van „S a r a h Burgerhart („een Jood boek" heette het vóór de uitgaaf) zoo'n plezier beleefd is; dat van de proza vertaling van „D a n t e ' s Hel" door Dr. H. J. B o e k e n de eerste oplaag ad 5000 ex. in 15 maanden uitverkocht was; dat van C a s i m i r ' s „Geschiedenis der ontwikkeling van het menschelijk denken" de eerste oplaag van 5000 ex. binnen het jaar door een nieuwe editie moest gevolgd worden; dat daartegenover bijv. een jonge-meisjesboek „Er was eens een Prins", een der aardigste onderhoudendste, fijnste in zijn soort, een boek, dat ieder die het leest, bizonder v'ndt, maar niet verkoopbaar is — dat zijn ervaringen, waar een uitgever zich over verheugt of verbaast, maar die alweer bewijzen hoe moeilijk het is een boek meer of minder aanbeIenswaardig te noemen, 0
Toch wordt er meer en meer goeds gellcien, b.v. de Hollandbibliotheek van de firma Van Kempen geeft herdrukken van schrijvers en schrijfsters als Haspels, Ida Boudier Bakker, Timmermans, wier boeken, in keurige bandjes met smaakvolle bescheiden goudversiering, gretig worden gelezen.
Uit het leesregister van de volksbibliotheek te Weltevreden, welke van de beste boeken op literarisch gebied is voorzien, blijkt, dat boeken van Zola enj. Verne bijna niet meer worden gevraagd, dat jongelui nog steeds verzot zijn op boeken van KarlMayenG. Ai m ar d, jonge dames liefst Indische romans en boeken lezen van Eschtruth of Wem er, terwijl het meest aftrek hebben de boeken van C o r e 11 i, de romans van W i 11 i a m s o n, de dierenverhalen van J. L o n d o n en C u r w o o d, benevens de werken van Dumasenlvoy. Het individueel contact, dattusschen den beambte en den bezoeker van deze bibliotheek niet geheel wordt gemist, heeft nog weinig verandering kunnen brengen in de keuze van boeken. De theorie van-„emporlesen" is niet zoo eenvoudig toe te passen als zij wordt neergeschreven. Wel kunnen openbare lezingen



82
Geen lamp kan men ontsteken, tenzij zij olie bevat.



83
eenige leiding geven. Zoo bevat deze bibliotheek een werk van Dr. A d r i a n i over de Toradja 's, een boek, dat nooit was aangevraagd, totdat de schrijver eensklaps een lezing hield over die volksstammen en onmiddelijk verscheidene aanvragen voor dat boek binnenkwamen. Russische schrijvers vinden geen lezers,
Tot de abonné*s van genoemde bibliotheek behooren 31 Inlanders en 19 Chineezen; de Bandoengsche bibliotheek telt 30 Inlanders onder haar vaste lezers.
Wat overigens den smaak van Inlanders betreft: Dongengs zijn 't meest in tiek bij kinderen, wajangverhalen, liefst geïllustreerd, in buitengewone mate bij volwassenen. Boeken over zedeleer met bepaalde strekking, welke in Nederland geen lezers vinden, zijn geliefd; beschrijvingen en geschiedenissen uit het verleden zeer in trek.
Een boek getiteld :„De kunst om rijk te worden", dat voor Hollanders veel aftrek zou vinden, wordt totaal 323 maal gevraagd, tegen een „serat kantjil" 2814 maal. Hieruit blijk, dat de titel van invloed is, maar geheel andere uitwerking heeft dan een gelijke titel bij Europeanen.
In de Soendalanden wordt meer dan in Midden-Java en daar meer dan op Sumatra gelezen. De Soendanees is het meest verzot op dongengs, doch vergeten moet niet worden, dat het bekende boek, D i k Trom, vertaald, bijna het maximum lezers had.
d. Inhoud der bibliotheken.
Het is een welbekend feit, dat van de uitgeleende werken 65 tot 70 pet. bestaat uit romans en novellen. En meer dan eens wordt dit argument tegen het nut van bibliotheken gebezigd. De ernstige, en meest „nuttige" boeken bleven op de planken der instelling; de grootste vraag, waaraan men voldoen moest, was die naar ontspanningslectuur. Moest men nu daarvoor zooveel geld besteden aan inrichting en onderhoud? Daarop is het antwoord ja, want men mag aannemen, dat in dergelijke openbare boekerijen de verzameling meer of min schiftend zal zijn aangelegd en bijgehouden. Terwijl de houders van zoogenaamde „leesinrichtingen". waar men van 5 tot 10 cent per week voor het



84
Door het angstig vermoffelen van zekere richting kan men geen zelfstandige menschen kweeken, slechts verboden vruchten, die door ziekelijke zoetheid des te meer aanlokken!



«5
leenen van een boek betaalt, uit den aard der zaak allereerst te maken hebben met het verlangen van hun lezers, en zich dus niet kunnen bekommeren om de waarde van eenig werk, zullen de bestuurders eener openbare boekerij natuurlijk wèl daarmee rekening houden. Misschien zullen ze hier en daar wat angstvallig keuren, zullen ze wat benepen zijn en bevooroordeeld, bang zich de vingers te branden en zullen ze dus wel eens wat goeds uitwerpen, omdat het „gedurfd" is, maar in elk geval toch ook het ergste, slechtste, het meest waardelooze. En de verzameling romans en novellen, gedichten en tooneelstukken in eenige openbare boekerij zal dus zeker in doorsnêe de beste en meest waardevolle producten der letterkundigen van vroegeren heden omvatten.
En nu zou het geen „nut" doen, als die letterkundige producten veel gelézen worden? Mogelijk — toegegeven dat de kans daarop groot is — slecht gelezen, d. i. oppervlakkig, maar in elk geval, gelezen m e t een zekere gretigheid, voldoende aan een behoefte in geest en gemoed der lezers. Wie denkt aan de beste schrijvers, denkt toch aan bijzonder begaafde menschen; aan hen, die de wereld om hen heen in zich opnamen met scherpen blik en met meetrillend gevoel; en die, wat zij waarnamen in zich zelf, ten slotte samensmolten tot een nieuw geheel, tot een nieuwe wereld, en ons deze doen kennen.
Omdat zij begaafden zijn, zal deze door hen herschapen wereld rijker zijn dan de onze. En we zullen, hun boek neerleggend, zelf iets van hun rijkdom hebben opgenomen. Groote schrijvers zien de diepte der wereld, zien den samenhang der levensverschijnselen; in het schijnbaar kleine ontdekken zij het waarlijk groote en zij toonen ons het verband der levensopenbaringen. Zij zien, als de schilders, de wereld in rijker verscheidenheid van kleur en zij maken ons ontvankelijker voor velerlei schoonheid.
Bij de samenstelling van eene bibliotheek mag men zich dus niet . laten meevoeren door het denkbeeld, dat den leiders het recht toekom/ voor de lezers eene keus te doen in bepaalde richting van het „goede" „Boeken zijn de Universiteit onzer dagen", heeft Carlyle gezegd;



86
Bloeien de bloemen der Schoonheid op
den akker van ons dagelijksch werk ?
De wereld vraagt naar vruchten van den akker,
naar gras en zwaar gedragen koren,
gegroeid op vasten, zwaren grond, waar de voren
diep groei de ploeg — wat nut is laat zij gelden.
Maar laat mij, bid ik U, in 't blonde koren
papavers rood en blauwe korenbloemen,
waarin de zonne glanst, de bijen zoemen; wil om
graan de schoonheid niet verstoren.
Gij vraagt — het is uw recht —
het gouden graan,
dat opwast uit des geestes diepe voren . . .
Wil toch niet smadelijk, in ijdele waan,
der schoonheid en der passie wond're bloemen
met glinstrend scherpe sikkel snijden gaan,
die, in heur schoon, der schoonheid Zege roemen.



87
de grondgedachte bij de oprichting eener bibliotheek moet dus zijn, dat voor haar het universeele eerste eisch is.
Haar doel: de ontwikkeling en cultuur van een volk (in den ruimsten zin) te dienen, kan zij alleen bereiken door de meest onbevangen toelating van het licht, dat uit heel onze menschheids-ontwikkeling tot ons stroomt. Al wat de menschheid gedroomd, gedacht, gezocht heeft; wat haar ontroerd heeft of geschokt, geprikkeld of gerustgesteld; haar hoop en haar vertwijfeling en haar teleurstelling; haar schoonheid en heerlijkheid, heel het cultuur-gemeengoed der menschheid, dat is haar stof.
Geen propaganda voor iets, geen propaganda tegen iets!—dan alleen tegen geestesengheid en vóór verruiming van levensinzicht, vóór kennis ook van de meest tegenstrijdige openbaringen.
Aldus: wijd-geopende vensters naar alle kanten! Doch ook daarom geen toets? Geen van welken aard ook? Wat zou er overblijven van het goede in onze vlag: „goede lectuur", als er geen toets werd aangelegd?
Een zeer strènge toets: We vragen van een werk, dat om toelating klopt, dat het zal toonen waarde te hebben in zijn soort. Het moet minstens zijn: een werk, waarvan de kennisneming „eene verrijking voor den lezer" is.
En als zoodanig komen dan allereerst en geheel in aanmerking alle werken, die nog, volgens de algemeene opinie, geacht worden deel uit te maken van de wereldliteratuur, of een bijzondere plaats innemen in onze eigene. Die dus zijn geworden dat, wat we plegen aan te duiden met het woord: klassiek.
En al zou de inhoud van sommige werken in ons oog inderdaad onbelangrijk zijn, ik vrees, dat eene boekerij, die niet anders bevatten zou dan groot werk, voor zeer velen afschrikwekkend zou blijken; de lezers zeiven zouden te groot ervoor moeten zijn, te universeel; de boog van onze aandacht kan niet steeds zoo strak gespannen zijn. De overweging, waar de grens der belangrijkheid eindigt, is uiteraard van de moeilijkste. Vooral is dit het geval tegenover nieuwer werk, waar de keurende tijd nog niet heeft helpen schiften, doch evenals men van het lichaam vordert, dat het alles leert verdragen, zoo stellen we



88
Vrijheid is de moeder van alle deugden en zielshoedanigheden; onder haar gebied bloeien kunsten en wetenschappen van zelf en zal ook het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen herleven (Dirk van Hogendorp 1790).



89
denzelfden eisen geleidelijk aan onzen geest, onze ziel, ons gemoedsleven! Niets is zoo gevaarlijk als het angstvallig ontloopen van met onze eigen inzichten strijdige meeningen; hoe meer aanvallen ze verduren en doorstaan, des te sterker worden ze!
Er is geen jammerlijker ding dan lectuur voor volwassenen tot bepaalde geestesrichtingen te beperken; of een lijst van boeken, opgemaakt door een bepaalde groep van lezers, uitgezocht door zieleherders, wien het er om te doen is hun kudde te bewaren voor het kwade.
Men passé dus op, niet onder den drang van lichtschuwe en te snel verpijnlijkte lezers, te komen tot een verfatsoenlijkte en verbraafde levensvoorstelling!
En in verband met de groote vraag naar ontspanningslectuur, met het feit, dat zoo dikwijls aan tamme romans de voorkeur gegeven wordt boven werken van letterkundige waarde, en dat men niet het minst werken ter verstrooiing zoekt, zal het Bestuur eener bibliotheek met deze wenschen rekening moeten houden. En dan gaat het niet aan te zeggen : „Wat hebt ge een wansmakige boeken in Uw kasten", want er zijn nu eenmaal lezers, die in allen eenvoud oprecht niet minder van die verhalen genieten dan b. v. oudheidkundigen van een bijna onleesbaar handschrift. Er dient dus voor gezorgd te worden, dat er lectuur is voor het lezersvolkje in al zijn eindeloosheid van schakeering, loopende van den allereenvoudigste tot den meest ontwikkelde en vooral dit: men moet trachten zijn lezers vast te houden. Heeft de bibliotheek geen kost voor eerstbeginnenden, dan worden zij de klanten van derdehands-boekenstalletjes, waar detectieve schunnigheden goedkoop beschikbaar zijn.
e. Wat geve men te lezen ?
Bekend zijn gezegden: „Zeg mij met wien gij verkeert", dan wel: „Zeg mij waarom gij lacht", of „Zeg mij wat gij leest, dan zal ik U zeggen wie gij zijt."
Zooveel galmen, zooveel onjuistheden, want men verkeert met



90
Elke poging om een wijder leven te bereiken, eischt van ons, dat wij zullen „winnen door weg te geven."



91
menschen niet altijd naar eigen keus en smaak. Men lacht niet altijd willekeurig en wat het lezen betreft ja, wat leest men al niet,
zonder dat men moreel of intellectueel naar het gehalte van die lectuur geschat zou willen worden.
Een gedeelte der menschen leest eeuvoudig niet, en zij, die wèl lezen, kan men indeelen in hen, die alles lezen wat zij grijpen kunnen; hen, die lezen wat hun om zoo te zeggen wordt voorgelegd en hen, die meer of min zelfstandig hun lectuur uitkiezen.
De 2de groep is het talrijkst; het onmisbare goedkoope, altijd voor de hand liggende, steeds dienstvaardige, aanroerende en aan alle smaken het elk wat wils biedend dagblad voldoet hen ten volle.
De menschen van de 3de of laatste groep zijn de eigenlijke lezers; zij hebben er moeite en geld voor over om te lezen; zij zijn het dus voor wie de wijsgeeren denken, de reizigers verhalen, de dichters zingen, de romanschrijvers fantaseeren. Zij hebben tijd en lust in lezen en als zij geen tijd hebben, maken zij tijd. Maar daar zij niet alles kunnen lezen, moeten zij uit het vele, dat geboden wordt, een keus doen. En daarop nu juist, op die keuze komt het aan voor wat het lezen den lezer worden kan, d. i. zooals we juist zagen: een voedsel of een gif.
Maar het begrip van giftigheid strekt zich verder uit. Iemand, die niets in huis duldt, wat naar zijn meening de verbeelding der kinderen kan prikkelen, die alle levendig gekleurde romantiek schadelijk acht voor verstand en gemoed, maakt de fout geen rekening te houden met de aangeboren hunkeringen der jeugd en vergeet de noodlottig verdubbelde aantrekkelijkheid van de verboden vrucht. In plaats van het onschadelijke, dat in den ban wordt gedaan, sluipt het schadelijke binnen.
Verbieden is inderdaad gemakkelijker dan aanbevelen. We dienen te beseffen, dat elke levensperiode haar eigenaardige leesbehoeften heeft. Leest het kind bij voorkeur sprookjes, de knaap avonturen, het meisje sentimentaliteiten, de jongeling zoekt lyrische en erotische dingen. Een bibliothecaris zette niet stijf den kop daartegen in, late hen begaan, maar dan zegge hij op een zeker oogenblik:
„Dat heb je waarschijnlijk mooi gevonden, maar lees nu ook eens dit. Probeer eens of je in dit boek, dat ik je hier geef en veel ernstiger



92
Zoolang de bij buiten de bloembladeren der lelie is en de zoetheid van haren honing niét heeft geproefd, zweeft zij rond met gonzend geluid. Doch wanneer de bij binnen in de bloem is, drinkt zijgeruischloos den nectar.



93
is, geen genot kunt vinden. Genieten van lezen is moeilijk, ben je met een beetje inspanning over die moeilijkheid heen, dan geniet je eerst recht. Probeer het dus eens, ik dring het je niet op, ik raad het je enkel maar".
Dan zal hij aanwijzen wat de schoonheden en voortreffelijkheden van het door hem aanbevolen boek zijn; hij zal met zachtheid in vrijheid den jongen smaak trachten op te voeren uit het lagere tot het hoogere genot, uit de lectuur van verstrooiing tot de lectuur aan edele lijnen, van nadenken, verheldering en opheffing, tot de lezer behagen gaat vinden in het meer verhevene. Niet altijd, maar dikwijls toch, zal hij zich voor zijn moeite beloond zien.
Weinig menschen hebben het geluk gehad zulk een mentor aan hun zijde te hebben, en het zijn dus slechts enkelen, die zich thuis voelen in den toon en den geest van een boek. Zij, die zich zelfstandig heenwerken naar het betere, vormen een dun gezaaide minderheid.
Op *één soort van literatuur moet nadruk worden gelegd en vooral voor jonge menschen kan zij niet gertoeg worden aanbevolen; biographieën. Levensbeschrijvingen van groote mannen hebben veel opvoedkundige waarde, want wij zwakke menschen hebben zoo dikwijls behoefte aan prikkels, die onzen wil in beweging zetten, aan leidslieden, die ons een staf in de hand geven.
Wanneer wij getuigen zijn van het lijden en strijden der groote voorgangers; van de moeite, die het hun kostte tot kennis van zichzelf te komen, van hun langdurig tasten in den blinde, eer zij hun ideaal gewaar werden; wanneer wij de geboortegeschiedenis van hun onsterfelijke werken lezen, dan gevoelen wij ons aangegrepen om hun voorbeeld, zij het ook in de verte, te volgen.
Aan de behoefte, welke door bovengenoemde 2de, d. i. de talrijkste groep lezers wordt gevoeld, zal eveneens tegemoetgekomen kunnen worden. Voor de dagbladen geldt ten volle wat boven voor de boeken is aangevoerd, n.1. dat het genot van een zoo rijken voorraad, als in een openbare leeszaal, zonder buitensporige inspanning, vrijelijk ter beschikking van allen kan worden gesteld, voor bijzondere personen wegens de aanzienlijke kosten, feitelijk onbereikbaar is. En de bezwaren, aan eenzijdige inlichting verbonden, zijn in dit geval nog ernstiger, aan-



94
De cultuurstrooming wordt gevormd door een samengestelde werking van raseigenschappen, economische verhoudingen, politieke omgeving, wetenschappelijke vindingen, technische inrichting en verkeersmiddelen, internationale verhouding, godsdienst, enz.



95
gezien de strijd over dageüjksche en algemeen-ingrijpende belangen van het volk juist in de dagbladpers het levendigst tot uitdrukking komt en het gevaar van vervreemding, tengevolge van onbekendheid met eikaars meeningen, niet denkbeeldig is. Als middel tot het groote doel: de opvoeding van ons geheele volk, is de dagbladpers van zóó groote waarde, dat men haar onmisbaar mag noemen, en dat eene boekerij, waarin dagbladen ontbreken, een onvolledige boekerij verdient te heeten.
De ervaring bewijst, dat men gretig naar de dagbladen grijpt. De openbare leeszaal en boekerij nu moeten, vooral in den tijd van haar eerste ontwikkeling, zoolang zij nog bezig zijn burgerrecht te verkrijgen, opzettelijk streven naar het bereiken van zoovelen als mogelijk is. Om menschen op te voeden, moet men ze eerst hebben, en het doeltreffendste middel daartoe is de aanwezigheid van couranten.
/. Wat is goede, wat slechte lectuur ?
Evenals men aan de vrucht den boom kent, zoo kan men aan de vrucht van een boek, d.i. aan zijn geestelijke nawerking, zijn hoedanigheid kennen. Indien toch de nawerking is een wakkerschuddende, een versterkende, opbeurende, indien het boek in uw geweten heeft getast, indien het U verzoend heeft met uw werk, uw plichten, uw omgeving, met de natuur,
met de menschen dan laast ge een goed boek. Was daarentegen de
nawerking ternederdrukkend, verslappend, heeft het boek U de wereld redeloozer doen vinden, dan hebt ge een slecht boek gelezen.
Een goed boek, al is het nog zoo vol van den ernst en deemoed des levens, wekt op tot liefderijk denken en edel doen; een slecht boek, al bruist het over van dartelheid, drukt neer tot twijfel. Een goed boek zet de schroeven van zedelijk bewustzijn, van zelfvertrouwen vaster aan; een slecht boek draait ze losser. Een goed boek verfrischt, een slecht boek bedwelmt of verwart.
Veel boeken zijn aanlokkelijk door de geurigheid en de zoetheid van het gif, óf door de overredende macht ervani óf door den vorm, waarin



96
Waar de kennis vrij is,
waar de rusteloos strevende de armen uitstrekt naar volmaaktheid,
waar de geest door U wordt aangevoerd in aldoor verruimende gedachten en daad, in dien hemel van vrijheid, o mijn vader! doet Gij mijn volk ontwaken t
(Ta gore).



97
het gif gegoten is. Die boeken ontstaan te goeder trouw als emanaties van ijdele, onklare en ondiepe geesten, of worden opzettelijk bij wijze van speculatie op menschelijke zwakheden vervaardigd.
Een giftig boek is er b. v. een, dat louter het pikante opdischt als het overtuigende, dat de roekelooze bevrediging van animale lusten voorstelt als het eenige, waarvoor we te leven hebben; dat de uitspattingen en ontaardingen vergoelijkt als iets natuurlijks, soms als kunst; dat de gevolgtrekkingen van gebrekkig waarnemen en oppervlakkig denken populariseert als slotsom van wetenschap en van verlichting; dat het hooge neerhaalt, het ernstige bespot, het reine bekladt, het ideale hoont, enz.
Er zijn ook personen, die de lectuur willen beoordeelen naar de zedelijke waarde van het gelezene en zij vragen: maakt het boek ons zedelijk beter? Ligt er een zedelijke strekking in? Is het een boek waar je wat aan hebt? Anderen willen er niet van weten om aan een goed boek den eisch van een zedelijke strekking te stellen, komen er in elk geval tegen op, dat het boek een zedeles in woord en beeld zou moeten bevatten om tot de goede gerekend te kunnen worden; vooral van Roomsche zijde bestaat eene neiging om de grens zeer nauw te trekken. .
De Hamburgsche volksleeraar R. R o s z verkondigt den stelregel: „Iedere meening heeft het recht gehoord te worden: geen richting mag daarbij ongekend, de inzichten van geen enkele partij uitgesloten worden. Het ware eene miskenning van het volk een werk als minder goed te bestempelen, omdat daarin godsdienstige of politieke beschouwingen worden gegeven, die niet in overeenstemming zijn met de onder een deel der menschen heerschende meening."
Hoe meer de leesbehoeften van een volk bevredigd worden door lectuur uit bibliotheken en leeszalen, hoe minder slechte lectuur wordt verslonden. De ondervinding in Amerika en Engeland opgedaan, bewijst, dat die bevrediging niet intreedt, voordat minstens 20 procent der bevolking wordt voorzien van lectuur uit deze openbare instellingen. Dit procent is thans in Nederland bereikt; daar kan dus het gehalte der boekverzamelingen geleidelijk worden verhoogd en kan



98
Gelijk eene moeder, haar zwakke kinderen verplegende, aan het eene kind rijst met kerry geeft, sago en arrowroot aan een ander, brood en boter aan een derde, zoo verschaft eene bibliotheek verschillende lectuur voor verschillende menschen overeenkomstig hun naturen.



99
een aanvang gemaakt worden met een onmerkbaar pedagogisch zuiveringsproces, waarvoor zeer hooge eischen worden gesteld aan bestuurders en bibliothecarissen. Dit wordt ingezien, zoodat er thans eene opleiding voor bibliotheekpersoneel aan de schooi voor maatschappelijk werk te Amsterdam is tot stand gekomen.
g). Wanneer worde gelezen?
Om te lezen, moet men tijd weten te vinden; de vroege morgen en de avond leenen zich daartoe en verloren halve uurtjes zijn daarvoor als aangewezen. Wie het ellendige gevoel kent, wanneer hij zegt: „mijn avond is nu toch verloren", behoeft niet meer te vragen: „wanneer zal ik lezen?"
Nu speelt b. v. de muziek in Indië wel een groote rol in het vullen van den avond, doch alle menschen zijn niet muzikaal genoeg om genot te vinden in het luisteren en klein is het aantal dergenen, die muziek kunnen maken, de moeite van luisteren waard.
Een ieder kan evenwel lezen, doch helaas ontbreekt in de meeste gezinnen — en zeker voor den man — de gelegenheid om zich 's avonds ongestoord aan een boek te kunnen wijden; te veel wordt na vervulling van de dagtaak ontspanning buitenshuis gezocht, niet alleen door jongelui, doch ook door geheele gezinnen, die in huis, hotel of pension tevergeefs gezelligheid zoeken en de straat op gaan om verstrooiing te vinden in een bioscoop of restaurant; wie zal het hun kwalijk nemen? Maar als er plaatselijk eens goede gelegenheid bestond om vakliteratuur op te slaan, verschillende couranten gratis te lezen, zouden niet velen hunner in de leeszaal verpoozen en zou in enkelen dier velen niet de drang ontstaan om anderen aan te sporen hen te vergezellen om mede te genieten van zooveel wat voor het grijpen ligt, doch nog te weinig wordt gekend? En is de Zondagochtend niet als aangewezen om een deel ervan te besteden aan lectuur?



100
Meng suiker en zand dooreen, de mier verwerpt tiet zand sleept den suikerkorrel mee. Zoo ook schifte de bibliothecaris goede van het slechte.



101
Waarvoor wordt alom gevraagd naar Zondagsrust ? Is het om gedurende dien Zondag tot rust en kalmte te komen na een week arbeiden, om zich te wijden aan zijn gezin, of is het om dien Zondagmorgen uit te slapen van de vermoeienissen van den vorigen avond? Schiet er Zondagochtends niet een uurtje over om met een boek in een gemakkelijke stoel de kinderen iets voor te lezen, of stil en alleen van een goed boek te genieten, zoolang de huisvrouw haar dagelijksche taak nog niet heeft volbracht? Dan vervallen alle bezwaren, welke tegen een leeszaal te berde kunnen worden gebracht: luchtig gekleed, onbespied door vreemden, make de lezer het zich zoo gemakkelijk mogelijk om met zijn gedachten te kunnen verwijlen in de wereld, die een erkend goed schrijver voor zijn oogen weet te tooveren, want evenals het lichamelijk leven heeft ook het leven des gemoeds ontspanning noodig: de velerlei toestanden van het leven verteren anders niet alleen de krachten van het lichaan, maar ook die der ziel. Hoeveel angst en strijd, hoeveel onaangenaams en verrassends, hoeveel spanning en ontroering brengt eene week niet met zich mede! Waar moet de mensch al niet aan denken, voor hoeveel moet hij reeds in zijn jeugd zorgen! In welk een stoffelijke atmosfeer moet hij de geheele week door leven, met hoeveel stof komt hij in aanraking, totdat zijn ziel er geheel onder bedekt is! Wat zijn er veel dingen, die hem naar beneden trekken, die zijn vlucht verlammen en hem in den kring van het alledaagsche opsluiten! Hoe moeilijk wordt het de liefelijker zijden van het leven niet te verwaarloozen! Daarom is het wel noodig, dat men tenminste één dag in de week vaststelt, waarop de mensch zich het stof kunne afschudden, een andere lucht inademen, en zich bewege in het betere element, dat een goed boek in staat is te verschaffen.
/?.) Hoe worde gelezen ?
Dikwijls wordt als verwijt gezegd, vooral tegen jongeren: „Ze zitten zoo verdiept in hun boek, dat ze niet zien of hooren, wat er om hen heen gebeurt".



102
Wie het eenmaal ondernomen heeft eiken dag zijns levens een tiental bladzijden te lezen van de beste schrijvers, die vult zijn hoofd met edele gedachten, welke de grondstof worden voor een edel leven.



103
Het is niet overdècht om dat te verwijten! Zegenen moest men de gave, om zich te verdiepen, zich geheel over te geven, om geheel te verzinken in lectuur! Ik weet wel, 't is meest om de spanning, om het verhaal, om de gebeurtenissen. Maar wat een heerlijk vermogen! Zich te kunnen concentreeren! Weg al wat daar buiten ons beweegt, en warrelt en afleidt! Weg realiteit! en niets levends dan die werkelijkheid van de verbeelding, welke de schrijver bezig is voor ons te openen en op te bouwen. Een heel andere wereld, die zich vertoont, heel andere levens, gansch andere wezens, die we leeren kennen, met wie we verkeeren, en in wie we doordringen! Onze ikheid, onze eigen wenschen, onze eigen belangen, behoeften, nooden, begeerten, driften, ze liggen aan banden, worden vergeten voor die der menschen uit het boek! Is dat niet een voortreffelijke les in onzelfzuchtigheid?
En dat is een der eerste dingen, die het „mooie boek" voor ons doet.
Het houdt ons vast. Het neemt ons mee. Het peutert iets in ons los.
Hier naast en niet lager stellen we de ontspanningslectuur, die ons wil bezig houden met het vermakelijke geval, met de vernuftig-bedachte verwarring, met dè groteske op-den-kop-zetterij van het leven; ook zóó'n boek is een heerlijke uitkomst, als we moe of moedeloos zijn; als we ons te veel hebben ingespannen, en behoefte voelen aan wat verandering en verpoozing. Daaraan hebben we allen nu en dan behoefte; het lezen mag dan geen inspanning kosten, het diene voor ontspanning en bevrijde onzen geest van de banden, waarin onze dagelijksche arbeid ons beknelt.
Over de voordeelen, verbonden aan het gezamenlijk en hardop lezen, aan het lezen met een potlood in de hand, het maken van een uittreksel, het oververtellen en het herlezen van een boek enz. niet uitweidend, dient toch op den voorgrond te worden gesteld, dat iemand, die het ver wil brengen in de wereld, het geduld moet bezitten niet te beginnen met lezen op blz. 2, voor hij blz. 1 volkomen begrepen heeft.
Veel lezen kan ook gevaarlijk worden, want wie langen tijd alleen opneemt, verliest het vermogen om te geven, verliest zichzelf zóóver, dat hij ten slotte niet meer weet, welke gedachten de zijne, welke die van een ander zijn.



104
Er is een tijd, dat de wereld recht heeft iets terug te ontvangen van wat ze ons meedeelde of liever — dat ze voordeeligen oogst wacht van het gestrooide zaad. Dat velen zich niet gehouden achten tot zulke eerlijkheid verandert het stanpunt niet van den wijsgeer, die zich schamen zou steeds te nemen zonder ooit iets te geven.
(Multatuli)



IV. Volksbibliotheek of Openbare Leeszaal?
Volksbibliotheeken vinden haar oorsprong in overwegingen van meer ontwikkelden, die het noodzakelijk of gewenscht achtten, dat het volk deelgenoot werd van voor dat volk goedgekeurde lectuur. Daarbij werd een soort van liefdadigheid uitgeoefend op geestelijk gebied; de instelling is dus een uiting van welwillendheid van den meer bevoorrechte jegens den zwakkere en achterlijke, zoodat bij de lezers ruwe smaak en beperkt verwerkingsvermogen worden verondersteld en degenen, die naar meerdere ontwikkeling streven, worden uitgesloten.
Een openbare leeszaal daarentegen is een uitvloeisel van de rechten als medeburger en wordt daarom in stand gehouden met groote medewérking uit de openbare kas. Daarheen moet een ieder zich kunnen begeven in vol vertrouwen, ervan overtuigd zijnde dat hij niet met leege handen behoeft naar huis te keeren, opdat de leeszalen onder de leuze: „Elck wat wils" geliefde ontwikkelingsscholen worden voor het geheele volk. Daarmede is ook het oordeel uitgesproken over de verkeerde meening, dat de hoogere standen niets te maken zouden hebben met de openbare leeszalen. In Engeland en Amerika is het trouwens niets vreemds, indien de bezoekers van de bibliotheken, waaraan de leeszalen zijn verbonden, in hun auto's komen aanrijden.
Friedrich vonRaumer noemt als grondgedachte van een openbare bibliotheek en leeszaal: „dat de wetenschap niet beperkt blijve tot den kring van scholen en universiteiten, dat deze niet worde opgesloten binnen enge grenzen, waar alleen de bibliothecaris en het stof kunnen doordringen, maar dat bij een ontwikkeld volk de drang moge bestaan er naar te streven, dat personen, die daaraan niet rechtstreeks de grootste directe behoefte hebben, toch in staat worden gesteld zich meerdere ontwikkeling eigen te maken."
Een groot voordeel van de leeszaal tegenover de bibliotheek is, dat de eerste bijna den geheelen dag openstaat en Steeds boeken in



106
Que des hommes jassent des hommes en les trattant en hommes, n'est-ce pas la tout le problème de l'instruction et de l'éducation a résoudre.
(E. Zola)



107
bruikleen verstrekt, niet waaneer het den beheerder gelegen komt, doch rvjmneer de lezer er naar verlangt, met het gevolg ook, dat de beheerder, die altijd in de leeszaal met bibliotheek aanwezig is, vakkundig wordt. De ondervinding heeft inderdaad geleerd1, dat de boeken dan met meer zorg worden uitgekozen en dat de technische inrichting beter wordt, zoodat ook gemakkelijker kan worden tegemoet gekomen aan de speciale wenschen en behoeften der lezers én deze laatsten behoorlijk kunnen wofden geraden bij hun keuze van boeken.
Een voordeel van het meeste gewicht is, dat de openbare leeszaal door rijks- en gemeente-subsidie over ruimere geldmiddelen beschikt en dus beter kan worden voorzien van goede boekwerken, terwijl zij tevens gelegenheid schenkt tot het lezen van couranten en tijdschriften voor vakstudie. Geldgebrek is steeds de groote schaduwzijde geweest van al wat particulier initiatief in dit opzicht als surrogaat van overheidszorg tot stand heeft gebracht.
Toch zijn er wel enkele voordeden aan volksbibliotheken verbonden, redenen waarom de bibliotheek aanvullend op de leeszaal zal moeten werken b. v. voor personen met weinig gespecificeerde leesbehoeften, d. z het gros der Inlanders, minder ontwikkelden en jeugdige lezers, óf wel: wanneer de leeszaal overbelast is met lezers.
Bovendien is de lectuur uit volksbibliotheken meestal van dien aard, dat zij minder ontwikkelden en uitsluitend voor ontspanning lezenden meer aantrekt dan de rijkere boekenschat van eene leeszaal, waarin dikwijls geen plaats is voor schrijvers van minder gehalte, als O h n e t, E s c h t r u t h e. a. Tevens is de keuze er gemakkelijker; de groote verscheidenheid van eene leeszaal werkt overstelpend en verwarrend. Er is nu eenmaal een groep van. volwassenen, welke met jeugdige lezers gelijkgesteld dient te worden, in zoover, dat voor hen ook lectuurbeperking gewenscht is. Aan die wenschelijkheid komt de bibliotheek beter tegemoet dan de leeszaal en zulks zou in nog hoogere mate het geval zijn, indien de bibliothecaris een persoonlijk leidenden invloed op de lezers kon uitoefenen. Daarvoor is in het algemeen noodig, dat het aantal uitleenuren wordt uitgebreid en aan het hoofd wordt gesteld een deskundig bibliothe-



108
Mier, spin en bij arbeiden.
De mier verzamelt wat zij vindt zonder bet te. verwerken tot een geheel; d.i. de lezer, die plompweg leest om te lezen.
De spin verzamelt geen stof van buiten, maar spint zichzelf; d. i. hij, die leest en slechts put uit eigen geest.
De bij verzamelt stof van buiten, maar de aldus verzamelde stof verwerkt zij tot honing ; d. i. hij, die met oordeel leest en het gelezene verwerkt in eigen geest.
Hoe moeten wij lezen ?
De bij kan het ons leeren.



109
caris, die bibliotheek en leeszaal beheerscht, die lezers, welke voorheen slechts ontspanningslectuur zochten, wijst op de welvoorziene leestafel met tijdschriften en dagbladen.
Dit is het meest doeltreffende middel om bezoekers te krijgen; gebrek aan dagbladen is moedwillige knotting van de vruchtbare werking eener openbare leeszaal.
Uit het bovenstaande volgt, dat volksbibliotheken veel nut hebben gesticht en zulks nog doen in plaatsen, waar de ontwikkeling der bewoners nog niet het peil heeft bereikt, dat eerst sedert een lOtal jaren in Holland is ingetreden. Zóólang blijven zij een noodzakelijk en nuttig geschenk. Zoodra eenmaal behoefte wordt gevoeld aan degelijker lectuur dan gewoonlijk in volksbibliotheken verkrijgbaar wordt gesteld, of wel, zoodra de aanwezigheid van volksscholen en scholen voor meer uitgebreid lager onderwijs het niveau van ontwikkeling boven het alledaagsche doen stijgen, ontstaat behoefte aan vakliteratuur en aan opslagwerken, d.i. aan aanvulling van het schoolonderwijs. Aangezien dit een zaak is van algemeen belang, waarin volgens de thans heerschende begrippen voor een goed deel door de overheid moet worden voorzien, zullen aldaar ter vulling van de ontstane leemte de volksbibliotheken moeten worden uitgebreid tot openbare bibliotheken met leeszalenVoor Ned.-Indië kan men men dus als norm aannemen, dat alle plaatsen, waar minstens een Muloschool is gevestigd, in aanmerking komen voor oprichting van eene openbare bibliotheek.
Deze overwegingen leiden er toe om te wijzen op de kortzichtigheid van een streven uitsluitend naar stoffelijk welzijn-van de bevolking. Daar een kostelooze bevrediging van niet-stoffelijke behoeften medewerkt om het wonen in een gemeente aantrekkelijk 1e maken of te doen blijven is het noodig om elders een initiatief wakker te roepen als te Semarang is getoond.



HO
Maar leven moet de mensch. Dat is gevoelen, denken, werken, streven, En vruchten dragen, honderdduizendvoud, Wie niet meer geeft dan bij ontving is nul, En deed niet zijn geboorte onnoodig werk.
(Multatuli).



V. Het Samenstellen van Catalogi.
Het valt niet te betwijfelen, dat men, om zeker doel te bereiken, moet aansturen op economie zoowel wat tijd, wat arbeid, als ook wat kapitaal betreft, en zich toe moet leggen op zoo ver mogelijk gedreven coöperatie.
leder oogenblik, onnut besteed, is voor de maatschappij verloren tijd; iedere arbeid, onrioodig dubbel verricht, eischt misbruikte energie, terwijl tijd en energie door georganiseerde samenwerking kunnen worden bespaard. Worden daarenboven door een goed toegepaste verdeeling van arbeid de meest geschikte krachten voor iedere bezigheid aangewend, dan zal een maximum effect met zoo weinig mogelijk verbruikt arbeidsvermogen worden verkregen.
Nu is bereids gebleken, dat in Ned.-lndië niet minder dan 160 grootere en kleinere bibliotheken bestaan. Bij een groot aantal daarvan bestaan plannen tofe reorganisatie, niet alleen wat de catalogus betreft, doch ook van de inrichting. Ten einde de verkrijging van een algemeen bruikbareii catalogus mogelijk te maken, is het gewenscht, dat deze bibliotheken, of ten minste de meest belangrijke, over een betrouwbare, en zoo mogelijk uniform ingerichten catalogus beschikken. Als eerste stap ter bereiking van dit doel heeft de Secretaris der Bibliotheek-Vereeniging bereids een aantal bibliotheken, en wel dezulke, die een min of meer wetenschappelijke beteekenis hebben, verwerkt en daarop een titelkaarten-systeem toegepast, dat in de praktijk bereids groot gemak oplevert. Diensvolgens zenden de aangeslotenen aan het daartoe bestemde bureau in duplo toe de titels van de door hen in den loop van de maand verkregen boekwerken, pamfletten, tijdschriften, enz. Voor het uiform opstellen der op de kaarten te vermelden titels wordt door het bureau een voorschrift verkrijgbaar gesteld, dat ontleend is aan de regels, goedgekeurd door de Vereeniging van Nederlandsche bibliothecarissen. Deze kladkaarten worden van het indeelingsnummer voorzien en één ervan teruggezonden aan den inzender, die nu zooveel voorloopige afschriften ervan maakt als hem noodig toeschijnt; de andere wordt op het bureau aangehouden. Aan het eind van de maand zorgt



112
Los het vraagstuk op en het zal u wel gaan. Los het niet op, dan zal het zichzelf oplossen. De oplossing heeft dan plaats met tanden en klauwen, want de natuur is een stomme leeuwin, die U bij gelegenheid grimmig verscheurt.



113
dit laatste voor het op kaart drukken van de verzamelde titels en verspreidt de kaarten onder de deelnemers.
De voordeeten verkregen door deze wijze van samenwerking zijn o. a.
a. Er wordt een uniforme inrichting der verschillende catalogi verkregen, wat het gebruik in de verschillende bibliotheken vergemakkelijkt voor den eventueelen bezoeker.
b. Op deze wijze wordt het mogelijk vanaf de oprichting van het titelkaartenbureau den algemeenen catalogus geregeld bij te houden. Dit is vooral van het grootste belang voor het verstrekken van inlichtingen over het al of niet aanwezig zijn van gevraagde literatuur in Ned-Indië, of voor het opstellen van bibliografieën over bepaalde onderwerpen.
c. Elk der aangesloten bibliotheken komt hierdoor geleidelijk in het bezit van een kaartcatalogus, hetgeen wel een der eerste eischen van den tegenwoordigen tijd mag worden genoemd.
d. Het drukken van catüogi en aanvullingscatalogi of -lijsten wordt overbodig, wat op den duur een groote kostenbesparing met zich zal brengen. De betrokken bibliotheken geven aan het titelkaartenbureau op de namen van hen, die op een bepaald onderwerp betrekking hebbende kaarten wenschen te ontvangen en van uit het bureau heeft dan de verzending aan den betrokkene plaats. Wanneer b.v. de bibliotheek van het Departement van B.O.W. zich aansluit, kan zij opgeven, dat deze of gene ingenieur de kaarten wenscht te ontvangen betrekking hebbende op irrigatie. Deze kaarten worden dan maandelijks aan het opgegeven adres gezonden en genoemd ingenieur blijft steeds op de hoogte van de aanwinsten van de bibliotheek, voor zooverre deze meer speciaal zijn aandacht trekken. Natuurlijk kunnen aan hetzelfde adres kaarten op meerdere afdeelingen betrekking hebbende worden verzonden. Hier is met opzet het Departement van B.O.W. als voorbeeld gekozen, om er op te wijzen, dat dit systeem van grootbelang za! zijn voor een departement, welks ambtenaren niet dagelijks zelf jn de bibliotheek inlichtingen kunnen vragen. Hetzelfde geldt natuurlijk voor de ambtenaren van Binnenlandsch Bestuur, van den Topografischen dienst, voor houtvesters, landbouwleeraren en vele



114
Onmogelijk ? riep Mirabmu zijn geheimschrijver jamais ce béte de mot".



115
anderen. Zij, die zich op de hoogte willen houden van de literatuur, welke niet alleen bij een bepaalde bibliotheek op een bepaald gebied binnengekomen is, doch dit wenschen te weten van alle aangesloten" bibliotheken, kunnen tegen een bepaalde vergoeding zich ook de kaarten van andere boekerijen laten toezenden.
f. Door deze coöperatie bereikt men groote arbeidsbesparing. Ontvangt dit bureau b.v. van alle regeeringsuitgaven één exemplaar, dan behoeft daarvan elders geen aanteekening te worden gehouden.
g. De bewerking blijft in bevoegde handen en waarborgt dus een betere indeeling, dan wanneer dit telkens door anderen moet geschieden.
Daartegenover wordt gesteld :
lste. de moeilijkheid om uit bloote titelopgaven de juiste classificatienummers vast te stellen, wijl titels niet altijd zuiver den inhoud van het geschrift weergeven.
2de. dat de secretaris der Bibliotheekvereen;ging niet de eenige persoon dient te zijn, die classificeert, doch dat de bibliothecaris van iedere bibliotheek daarvoor verantwoordelijk moet worden gesteld, reden waarom:
3de. bibliothecarissen bekend moeten zijn met de catalogiseer- en classificatieleer, waarvoor een korte opleiding noodig is b.v. door bemiddeling van de Bibliotheekvereeniging. De regels van de „American Library Association" zijn even zooveel wegwijzers in de decimale classificatie van M. Dewey, welke in groote trekken overeenkomt met het systeem van het Internationaal Instituut.
4de. het plaatsen van boeken volgens de grootte, brengt tijdverlies mee en „tijd is meer waard dan ruimte".
5de. weinig personen willen zich voegen naar een schijnbaar autocratisch beheer; veelvuldig onderling overleg leidt eerder tot het gewenschte doel.
Moge in bovenstaande eene aansporjng liggen om de nuchtere rede, het algemeen belang en een goede wil te doen zegevieren over sleur- en sentimentsoverwegingen. Partij kiezen ten opzichte van de verdeelde meeningen ligt hier niet op onzen weg.



116
Dit is de waarheid, zoover wij oordeelen kunnen, en laat degen* die twijfelen, de proef nemen en probeeren of het waar is of niet.



V. Slotbeschouwingen.
De wordingsgeschiedenis der bestaande leeszalen verschaft nauwkeurige gegevens voor den weg, die in Indië dient te worden gevolgd om te kunnen voldoen aan eene behoefte aan instellingen, waar men zich zonder geldelijke opofferingen op de hoogte kan stellen van hetgeen in binnen- en buitenland voorvalt, van het geestelijk leven zoowel hier als elders, en waaraan bibliotheken zijn verbonden ter ontwikkeling van den literairen smaak.
In Nederland, waar de zich verheffende arbeidersklasse welbewust haar aandeel in de algemeene cultuur vraagt, is het de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen geweest, die inzag, dat zij in deze nieuwe ingetreden periode een taak heeft te vervullen; zij besloot in Mei 1919 tot oprichting van een Nutsinstituut voor Volksontwikkeling, dat zich in dienst stelt van haar meer dan 300 afdeelingen, teneinde deze voor te lichten en bij te staan. Hier te lande ontbreekt dergelijke leiding, omdat allen, die verantwoordelijk zijn voor de toekomst van het opkomend geslacht, nog niet de noodzakelijkheid van medewerking beseffen.
In October 1919 verscheen het eerste nummer van „Volksontwikkeling", een tijdschrift, dat wil leeren „heenzien over schuttingen en omheiningen". Het hoopt belangstelling te vinden in lezerskringen, welke zich niet tot de vakkringen in engeren zin rekenen, als duizenden gemeenteraadsleden, leden van plaatselijke commissies van toezicht, bestuurders van jeugdorganisaties en andere lichamen, die zich met de volksontwikkeling bezig houden als volksuniversiteiten, openbare leeszalen enz. Moge het tijdschrift ook in Indië veel lezers vinden, want ook hier vragen de wassende sociale stroomen thans om een breedere, dieper geestelijke bedding, teneinde een vrijen uitweg naar de groote samenleving te verkrijgen. Leesbibliotheken zijn te klein en te weinig omvattend geworden; al schonken particulieren wel tijd en goeden wil, de bibliotheken bleven te beperkt in haar middelen; dit bezwaar is thans opgeheven nu de Regeering ten opzichte van Semarang bewezen heeft haar steun niet langer te onthouden.



118
Spoor aan tot groote dingen!
Zie een klein vuur hoe grooten hoop houts het ontsteekt.



119
Boven werd reeds meegedeeld, dat de leeszalen in Nederland eerst Gouvernements-subsidie ontvingen, nadat een centrale bibliotheekcommissie, waarin vertegenwoordigers van verschillende richting zitting hadden, zich opwierp als bemiddelaarster tusschen de Regeering en de plaatselijke commissie's. Dit lijkt ons ook de aangewezen weg voor Indië toe.
Een centrale commissie dient vooraf te weten over welke boeken de bibliotheken beschikken; zij krijgt opgaven omtrent veel gelezen, overcomplete en benoodigde boeken, ontvangt finantiëele verslagen, enz. De centrale commissie hier zoekt contact met die in Nederland, geeft een gids voor lectuur uit, doet bestellingen voor geheel Indië, zorgt zoo noodig voor subsidie, enz.
Op den voorgrond stellende, dat de leeszalen ook in een Inlandsche behoefte moeten voorzien, zoo verdient het aanbeveling, dat tevens eene verzameling van boekwerken in Inlandsche talen worde aangelegd; deze kunnen voor een goed deel worden opgekocht op boekenvenduties, worden verkregen van het Bataviaasch Genootschap, en van de Commissie voor Volkslectuur, die zich bereid heeft verklaard voor dergelijke inrichtingen een aanzienlijke collectie beschikbaar te stellen.
Op de vraag of de Commissie voor Volkslectuur niet het aangewezen lichaam kan zijn, dat zich bemoeit met de openbare leeszalen, moet geantwoord worden, daf deze Commissie oorspronkelijk is ingesteld ter behartiging van de belangen van uitsluitend Inlanders, en dat haar werkkring sindsdien zoo meeromvattend is geworden, dat voorloopig nog geen bevestiging hierop kan worden gegeven, vooral daar de ondervinding geleerd heeft, dat ambtelijke instellingen meermalen veel aan soepelheid en aan vrijheid van initiatief verliezen en het gevaar voor een bureaucratische versteening dan niet onderschat moet worden.
De commissies in verschillende centra zullen bij haar opzet van een Volksbibliotheek en leeszaal tevens onmiddellijk dienen op te richten eene afdeeling, bevattende wetenschappelijke werken met een daarnaast liggende studiezaal. Het verdient dus aanbeveling, dat boekenverzamelingen, welke berusten bij verschillende corporaties en vereenigingen, plaatselijk of gewestelijk worden verzameld in één en hetzelfde



120
Loomheid is op Uw hart en de sluimer is nog op Uw oogen. Ontwaak, o ontwaak, laat de tijd niet voor niet verstrijken.



121
gebouw, ten einde deze toe te vertrouwen aan een zaakkundig beheerder met liefde voor het boek, d.i. iemand, wien zoöwel de ontspannings- als wetenschappelijke lectuur ter harte gaat.
Voor de oprichting van een dergelijk gebouw worde er een commissie gevormd van personen, die hart voöf d« zaak hebben, en waarin b.v. zitten een planter, een gemeentera&jjjfelMj een leeraar, een officier, een Europeesch en lnlandsch onderwijzer, e.a., die zich te^ zamen beijveren om grond, fondsen en subsidiés te verwerven, opdat de finantiëele opzet zoo weinig mogelijk te wehschen overlaat.
De besturen der bestaande instellingen bezitten nog te weinig sSamhoorigheidsbesef, 2$n nauwelijks bekend met hetgeen elders, ja op de plaats van inwoning door anderen wordt vefricht. En nu moge ditzelfde verwijt nog niet lange jaren geleden ook in Nederland op zijn plaats zijn geweest, het in 1919 te 's Graverthage gehouden congres van afgevaardigden van bijna alle bibliotheken heeft bewezen, dat men aldaar bereid is tot verstandhouding en gédachtenwisseling op velerlei gebied om tot samenwerking te komen, dat aldaar de buitengewoon sociaal-economische beteekenis van een werkelijk algemeene volksontwikkeling niet meer wordt onderschat. De volkeren van het Westen voelen de 'zware eischen, die de toekomst zal stellen in den aanstaanden economischen strijd en als de voorteekenen niet bedriegen, dan zijn ook bij de Inlandsche bevolking symptonen merkbaar van een gelijksoortig voelen, dat zich uit In een pogen, dat dieper gaat dan de oppervlakte, waartoe het tot heden beperkt bleef.
Er naar te streven een ieder zonder onderscheid vansexe, leeftijd of levensrichting geestelijke wapens te brengen, welke hem in dien strijd dienstig kunnen zijn, daartoe roepen wij den lezer op. Hij aanvaarde die taak met opgewektheid en volharding ten spijt van tegenwerking en deceptie, welke hem niet gespaard zullen blijven. Opzettelijke arbeid aan geestelijke cultuur wordt immers zoo menigmaal verkeerd uitgelegd door hen, die de noodzakelijkheid daarvan niet inzien en die men zou kunnen vergelijken met H e i n r i c h v o n T r e i t s c h k e die met vlammende woorden voor de vrijheid streed en in gloed ontbrandde voor veel goeds en schoons, doch in 1895 nog de meening verkon-



122
Met woorden schetsen, wat men voor heeft, valt niet zwaar. Maar de daad, die 't uitvoert, toont eerst geesteskracht
(Ra maya na)



r23
digde, dat hooge wetenschap, ontwikkeling en cultuur slechts dan mogelijk zijn, als de groote massa de cultuurzaken ontbreekt.
In de inleiding riepen we eensgezinde arbeiders op om met ons één der bestaande Wegen tot volksontwikkeling té traceeren n.1. door mede te werken tot het oprichten van openbare bibliotheken en leeszalen, waartoe het voorbeeld van Semarang een leidraad kan zijn. Daarom
VEREENIQT U!
Vormt commissies, die het vertrouwen der gemeentenaren hebben, want indien al het werk niet in verband geschiedt, niet wordt geconcentreerd, gecompleteerd en te juister plaats beschikbaar gesteld, dan laat de vruchtbaarheid te wenschen over.
ONTSLUIT DE „PRISONS DE LIVRES" en organiseert centra,
a) . waar alle boeken, die plaatselijk aanwezig zijn, worden verzameld, geordend en bewerkt,
b) . waar een elk, die belangstellende is in zeker onderwerp, kan aankloppen om zich te oriënteeren over wat hier en elders gebeurd en bereikt is,
c) . waar ieder zijn keuze kan doen uit een groote verzameling van couranten en populair wetenschappelijke tijdschriften,
d) . waar zoowel de geleerde als de zoeker naar ontspanningslectuur, zoowel de Europeaan als de Inlander, iets van zijn gading vindt,
e) . waar een ieder te woord wordt gestaan door een hupsch, deskundig bibliothecaris,
ƒ). waar het aangenaam is zich te verpoozen in heldere, groote, goed verlichte en degelijke zalen met kunstwerken gesierd,
g). waaraan een ieder zijn boeken schenkt, welke hij met zekere liefde heeft verzameld, omdat hij de overtuiging heeft, dat deze daar ook na zijn dood eene plaats zullen vinden, waar zij behoorlijk onderhouden worden en het nageslacht van nut zijn.



124.
Men verwerf! zich nooit Vrijdom van hand'ling. door van daden zich Te onthouden; noch wordt men volmaakt Door zelfverloochning enkel. Zonder hand'ling toch Is niemand zelfs een enkel oogenblik. Want zijn natuur Dwingt hem vanzelf tot een of andere daad. Zij slechts die daad belangeloos verricht, Dan is zij van oneindig meer waardij
Dan werkeloosheid
Volbreng dus zonder zelfzucht meer en meer Uw roeping, want de man die daden pleegt, Van zelfzucht vrij, bereikt den hoogsten trap.
(Bhagavad-gita)



125
Aan dit alles bestaat eene behoefte, welke aanstonds uit haar sluimering wordt gewekt, zoodra gij de goede voornemens, gekoesterd bij het lezen van bovenstaande, omzet in
EEN DAAD
en moge Uw plan al niet volmaakt zijn, het zal slechts dan populair zijn, indien het deelt in de gebreken van onzen tijd.
Moge de te vormen commissies er van overtuigd zijn, dat de komende tijden eene opheffing van de menschheid zullen brengen, dat de resultaten van alle werkende krachten opwaartsch is, dan zullen zijde kracht in zich voelen groeien met den wil om te
DOEN.
Gelooft gij, dat Uw werk succes zal hebben, dan heeft h«$£ucces. Deze landen hebben geestelijk braak gelegen, de akkers-.wachten alom den ploeg.
PLOEG MEE!
L. F, v. G.



126
Ons leven
Is streven;
Veel jaren te wroeten
Moog de uitkomst verzoeten,
En komt de kroon der eere,
Dan zij mijn lof aan den Heere.









Vil Bijlagen.
a. Schets van een Werkprogramma voor de Commissie voor de Volkslectuur
(opgemaakt September 1918).
f. Inleidende opmerkingen.
De Commissie voor de Volkslectuur heeft als taak op zich genomen te voorzien in de behoefte aan geschikte leesstof in de meer belangrijke Inlandsche talen.
Hierbij wordt in de eerste pJaats gedacht aan lectuur voor volwassenen in allerlei schakeeringen van ontwikkeling en belangstelling, terwijl ook aan kinderlectuur aandacht dient te worden geschonken om de leeslust feeds op jeugdigen leeftijd op te wekken.
Als grondregel wordt aangenomen, dat in geen dezer beide categoriën werken mogen worden geplaatst, van welke de inhoud in strijd is met de openbare orde of de goede zeden, terwijl ten opzichte van godsdienstige opvattingen, rasaangejegenheden en politiek een zoo neutraal mogelijk standpunt moet worden ingenomen.
2. Indeeling der lezerskringen
De Commissie- denkt zich de verdeeling der lezers, naar schakeeringen van ontwikkeling en belangstelling als bovenbedoeld, aldus:
I. Schakeering naar ontwikkeling: u. lieden, die geen bepaald schoolonderwijs hebben genoten,
b. lieden, die onderwijs hebben genoten op desascholen (volksscholen) en
lagere tweede klasse Inlandsche scholen, c lieden van eene ontwikkeling, als ongeveer op de H. I. S. en Europeesche
lagere scholen wordt verkregen, cl, lieden met een hoogere ontwikkeling.
II. Schakéëring naar belangstelling:
a- groepen-belangstelling (b.v. van landbouwers, kooplieden, ambtenaren enz.)
& persoonlijke belangstelling naar individueele geaardheid, enz.; hierbij behoort ook aan ondeischeid van sekse te worden gedacht.



130
3. Te gebruiken taal.
Bij de keuze van de taal, waarin de lectuur voor deze verschillende groepen van personen moet worden gesteld, dient niet alleen rekening te worden gehouden met de ontwikkeling van den te verwachten lezerskring, maar ook me den aard van het behandelde onderwerp, met name oi van een uit te geven boek een grooter of kleiner debiet te verwachten is. Zoo zal een werk over Staatsrecht o a dat toch slechts voor een beperkten kring bevattelijk gemaakt kan worden, en öok geen algemeene belangstelling zal wekken, bij voorkeur in een meer algemeene taal, Hollandsen of Maleisen, moeten worden uitgegeven, terwijl b. v. werken van algemeen zedelijke strekking, welke algemeen begrepen worden en gewild zijn, gesteld moeten worden in de taal van ieder taalgeb.ed, waar belangstelling voor het betrokken onderwerp verwacht wordt.
Uit den aard der zaak zil men om een redelijke' oplage der uit te geven boeken 'te rechtvaardigen alleen zulke taalgebieden van volkslectuur kunnen voorzien, welke genoegzaam inwoners bevatten, die vrijwel uitsluitend de Detrokken taal in den omgang bezigen.
Op lava bijv. is dat het geval met het Soendaneesche, Javaansche en Madoereesche taalgebied. Het Maleisch blijft hier tot boeken van iets minder populaire strekking beperkt.
Voor de Buitengewesten komt in de eerste plaats het Maleisch in aanmerking, al zal het uitsluitend gebruik van het zgnd. Riouwsch Maleisch, zooals dat, na verrijking met allerlei moderne termen, geworden is, voor bepaalde streken moeilijkheden opleveren; en wellicht verder voorloop.g alleen het Balineesch en Menangkabausch, omdat het - weliswaar kleine - gebied deze talen een over het algemeen reeds vrij ontwikkelde bevolking bevat en men dus een tamelijk groot aantal personen kan bereiken. Misschien ware later nog een der talen van Zuid-Celebes enz. te overwegen. , Van eene behandeling van het Batiksche taalgebied is voorloop.g afgezien.
Letterschrift
Bij de bepaling van het te bezigen letterschrift dient onderscheid te worden gemaakt tusschen de gebezigde talen. Wat Java en Madoera betreft, gebruike men voor de Javaansche taai Javaansch letterschrift, met name voor ontspanningslectuur, in het bijzonder voor de meer inheemsche literatuur, aangezien dit letterschrift vrü algemeen bekend is en bovendien, hoewel van vreemden oorsprong, toch zoodanig vervormd en aangepast is, dat het als een eigen letterset» ift mag gelden en als zoodanig ook wordt beschouwd. Voor werken van



131
eenigszins technischen aard, zij het ook nog zoo primitief, ware Laiijnschschrift te prefereeren, aangezien de daarin veelal onvermijdelijke vreemde woorden zich meestal niet zonder verwarring tot onherkenbaarwordens toe, in Javaansch schrift laten transcribeeren, terwijl ook enkele werkenin Latijnse» letterschrift waren uit te geven, ten einde dit populair te maken en aanraking met andere rassen te bevorderen.
Omgekeerd zullen enkele werken van technischen aard, die echter aanstonds in den meest ruimen kring ingang moeten vinden, zooals zeer populaire werken over cholera, pest, eaz., beter in javaansch schrift gepubliceerd worden, omdat dit laatste nog het meest algemeen bekend is.
Voor werken in de Soendaneesche taal wordt alleen het Laiijnsch letterschrift gebruikt, aangezien liet Javaansch buiten enkele ambtelijke kringen niet meer in zwang is, terwijl bet Arabisch letterschrift, dar tn de Socndalanden met de klinkerteekens wordt gebezigd, wel meer verbreid is, doch alteen al om typografische redenen niet in aanmerking kan komen.
Voor het Madoereesch geldt in het algemeen hetzelfde als voor het Javaansch.
Voor de Malelsche taal zal ais regel ook het Latijnsch letterschrift worden gebruikt, met name voor Java en Madoera en voor een deel derJSuitengewesten.
Voor de streken daarentegen, waar het Arabisch schrift meer populair is, zal de uitgave van werken met dit letterschrift mede overwogen moeten worden. Wanneer de Commissie voorde Volkslectuur t.i.t. uitgaven voorandere taalgebieden, b.v. het Balineesch onderneemt, kan over het te gebruiken letterschrift in verband met de hierboven ontwikkelde beginselen nader worden beslist.
4. De lectuur voor volwassenen.
Voor het gemak der bespreking wenscht men deze te verdeelen in:
a. ontspanningslectuur, z.a. Tjarita lalampahan Daoed bin Oefin, cnDongeng tjariosipoen tijang sepoeh.1)
b. ontwikkelingslectuur, z.a. Bab angin; Tjandi Boroboedoery.
Deze indeeling is om begrijpelijke redenen niet streng vol te houden voor alle boeken, aangezien een zeker aantal zoowel tot de eene als tot de andere rubriek gerekend kan worden, b.v. Serat tjarios kekésahan sakingtanah Djawf darang tanah Walandi, en tjarios lalampahan ka Djawa Tengah, in welke beide werken getracht is het nuttige en ontwikkelende op aangename en ontspannende wijze voor te brengen; zoo ook de talrijke verhalen met zedekundige strekking, a. Ontspanningslectuur.
Uit den anrd der zaak heeft dé Commissie van den aanvang af gestreefd bij de keuze van werken voor deze rubriek te putten uit de rijke overgeleverde in-
') Bereids uitgegeven boeken; men vergelijke den beschrijvenden Catalogus der Volkslectuur-Serie.



132
ïrTnJ£ ï r ZU meende ech,er al,e verhalen- die de bevolking opdeeene of andere w«ze fn hare bijgeloovige opvattingen zouden kunnen Versterken als voor u. gave geschikt (e moeten beschouwen. Eene uitzondering meenT de Com miss.e te moe en maken voorde z.g. klassieken, aangezien deze toch bezwaarlik bu eene instelhng, die zich ten doe. stelt de bevolking van lectuur in breidsten z.n te voorzien, zouden mogen ontbreken
boe^enom!66' * n'gemeen s,ecnts een betrekkelijk gering aantal bruikbare
Stimuleeren van enkele geschikte schrijvers om geheel nieuwe, oorspronkelijke werken samen te stellen, had tot nu toe weinig resultaat, zoodat voorX^ubrlek SJUTe^r. 3ndere S,°f' —°«^en geput uit Oostersche'eh
wi.leniSchrkenUTorU |l0ofdzake"'ik aa" eerstgenoemde de aandacht
willen schenken. Tot nu toe .s dit echter nog niet geschied; ten eerste, omdat die literatuurvoor wat betreft bijgeloof ca. soortgelijke gebreken aankleven als de TZTX'-VW:e(ie t3aI der drijvers niet voor onze bëwe ker
toegankelijk is de Europeesche vertalingen ervan kunnen slechts tot allerlei mis vatt.ngen le.den. De Commissie stelt zich echter voor hare aandacht on d t onderwerp gevestigd te houden. aanuacnr op au
Overname uit de Europeesche literatuur wordt gewenscht geacht omdat de bevolking dan langs dezen weg kennis krijgt van and e ^en en opvattnrgen dan waaraan ze tot nu toe gewend was, en bovendien verwachtlag werken.' beVrUChtend °> ^ scheppingsvermogen ïlt
Bij de keuze uit de Europeesche literatuur neme men werken met een inhoud
waann de lezers zich gemakkelijk zullen kunnen verplaatsen, echter "iêt mei
gecompileerde verhoudingen en handelingen, dus in de eerste p aats wë ken u
den modernen tijd en van algemeen menschelijke strekking, met u MWw van
spec.frek sensationeele en zoogenaamde tendenzlectuur van
^L^r"611'^^" werkenzii"«°g "iet geheel volgens deze beginselen gekozen, doch voornamelijk op initiatief der Inlandsche schrijvers, aanvaard
b. O n twikkel i ngs 1 ec t uil r.
Deze omvat feitelijk hef geheele menschelijk weten op verschillend gebied
dt LXn ,,nd7 ,litgebrejden vo™. "aar gelang" van de on wi.Sng der betrokken groep lezers, wordt verwerkt, waarbij men in hoofdzaak op vertaling
goekaengeWdea„ewe"var„0e „T* ^'f gMUÜ,kt ^^ebbendehanl besteld'. speciaal voor dit doel door deskundigen samen-



133
5. Kinderlectuur.
Hieromtrent moet worden opgemerkt, dat hoogergenoemde onderscheiding in uitspannings- en ontwikkeiingslectuur hierbij minder kan gelden, maar dat het ontwikkelend element in die lectuur in aantrekkelijken vorm dient te worden verwerkt.
Eene voegzame graduatie moet worden aangenomen naar gelang van leeftijd en ontwikkeling, waarbij voor de zeer jeugdigen in de eerste plaats aan geïllustreerde werkjes met weinig tekst en met groote duidelijke letters moet worden gedacht. Zooals reeds uit het inden aanhef vermelde blijkt, vormt de kinderlectuur slechts een klein onderdeel van de bemoeienis der Commissie, terwijl de eigenlijkgezegde schoollectuur geheel buiten hare werkingssfeer ligt.
6. Rubrieken.
Dè bijgaande staat geeft een rubrieksgewijs overzicht van de werken, welke op 1 October 1918 gedrukt of persklaar waren. De rubieken zijn:
I- verhalen en romans,
'I. zedelijke strekking, opvoedkunde, staatshuishoudkunde,
III. taalkennnis,
IV. geschiedenis, aardrijkskunde, reisbeschrijvingen,
V. landbouw, veeteelt, visscherij,
VI. gezondheidsleer,
VII diversen, w. o. kunst, land- en volkenkunde.
Het aantal werken bedraagt nu :
Jav. Mad. Soend. Mal.
I- 71 14 51 30
II. 33 11 9 7
III 6 2 11
IV. 10 0 2 2
V. 18 3 22 17
VI. 11 8 5 13 Vil. i 38 5 7 20
187 43 97 90
Bij nadere beschouwing van bovenstaand lijstje blijkt, dat het meest is uitgegeven in het Javaansch en dat in die taal alle rubrieken goed zijn bezet.
Het minst bedeeld is de Madoereesche taal en wel in alle rubrieken, dan volgt het Maleisch. Het ligt voor de hand allereerst de aandacht te wijden aan deze talen en vooral aan eene grootere produktie in het Maleisch, dat als algemeene taal is te beschouwen.



134
Van het Maleisch en van het Soendaneesch zijn vooral de rubrieken III en IV het slechtst bezet.
Rubriek III in elke taal moet minstens bevatten één spraakkunst en één woordenboek (Javaansch-Hollandsch of Madoereesch-Hollandsch enz. en Hollan^sch-Javaansch. Hollandsch-Madoereesch, Javaansch-Maleisch enz.).
In rubriek IV mogen niet ontbreken een boek over aardrijkskunde van Ned.lndië en een boek over Indische geschiedenis, en in rubriek VII een boek over land- en volkenkunde van Ned.-Indië.
Voorts mag als van zelf sprekend worden aangenomen, dat niet elke rubriek in de verschillende taalgebieden gelijken omvang behoeft te krijgen, doch dat men daarbij te rade zal gaan met de gretigheid, waarmee bepaalde lectuur wordt opgenomen.
Daarbij moet men echter vooral steeds indachtig zijn, dat, hoezeer men als primaire eisch bij elk uitgave zal moeten stellen, dat het boek gelezen worde, en dus aan de wenschen van lezerskringen veel aandacht worde geschonken, toch die wenschen nimmer zonder meer een motief kunnen zijn tot uitgifte, aangezien deze verlangens zich, voor zoover uit ingekomen verzoeken kon blijken, momenteel nog hoofdzakelijk op het gebied van de oudere mythologische literatuur, en op moderne sensatie richten, hetgeen door de Commissie niet aanvaard kan worden.



b. Nota betreffende werkwijze, doel en inrichting van de Nederlandsche Volksbibliotheken.
Wanneer men zich de vraag stelt op welke wijze de Nederlandsche bibliotheken moeten worden ingericht, behoort men zich eerst af te vragen wie men meent, dat van deze gelegenheid gebruik zullen maken om verpoozing te zoeken na het afwerken der dagelijksche taak, dan wel om zich door lectuur verder te ontwikkelen. En dan is daarop het antwoord : alle inwoners dezer gewesten van welken landaard ook, die voldoende Hollandsch kennen en geen andere gelegenheid hebben zich lectuur te verschaffen.
In het algemeen mag men aannemen, dat de ontwikkeling van de verschillende groepen van dien lezerskring zeer uiteen zal loopeu, doch dat de kennis van de Nederlandsche taal bij de meesten wel ongeveer gelijk d.w.z. middelmatig zal zijn. Dit legt al dadelijk de verplichting op er naar te streven vooral die boeken in de bibliotheken op te nemen, welke aan een degelijken inhoud een eenvoudigen vorm paren.
De ervaring, opgedaan met de studeerenden aan de Bestuursschool — uitgezochte Inlandsche ambtenaren, die de opleidingsscholen hebben doorloopen, — leert, dat het meermalen voorkomt, vooral bij nieuwere schrijvers, dat de vorm voor die studeerenden een heletsel is den inhoud in zich op te nemen.
Tevens zal aan eigenlijk gezegde studieboeken en wetenschappelijke werken slechts een bescheiden plaatsje mogen worden ingeruimd, tenzij zij populair in den goeden zin geschreven zijn.
Intusschen bedenke men steeds, dat het Nederlandsen voor de meeste betrokkenen ook een middel moet zijn voor verdere ontwikkeling, zoodat werken van technischen aard, die zich leenen tot cursorische lectuur, geenszins buiten gesloten zijn.
Wat betreft ontspanningslectuur zal men zich bij voorkeur op het standpunt plaatsen, dat men den smaak der lezers moet ontwikkelen en verfijnen, doch men onthoude zich van dwang. Wel dringen, niet dwingen. Bovendien vergete men niet, dat, als men iemand wil ophéffen, men moet beginnen met tot hem af te dalen ter handreiking bij het opstijgen.
In de bibliotheken zullen alzoo moeten worden opgenomen:degelijke romans, reisverhalen, geschiedkundige werken (historische romans), beschrijvingen van



136
vreemde landen en volken, plaatwerken, uitvindingen en ontdekkingen, werken op godsdienstig geen dogmatisch) gebied, populaire verhandelingen op het gebied van natuurwetenschappen, biografieën van voortreffelijke mannen en vrouwen, economische en staatkundige werken op sociaal terrein, op het gebied van landbouw enz.
Geweerd zullen moeten worden:
l. Alle werken, welke beschrijvingen of leeringen bevatten, die de goedé zeden aantasten.
Hiermede worden niet alleen of uitsluitend pornografische werken bedoeld, maar ook, en vooral die, welke onder een waas of schijn van wetenschappelijkheid den geest van het opkomend geslacht vergiftigen!
Immers, een of ander boek behoeft nog geen pornografisch werk le zijn, om allesbehalve geschikt te worden geoordeeld voor een breeden lezerskring. De boeken uit de volksbibliotheken moeten in elke huiskamer welkom zijn en door ieder lid van het gezin gelezen kunnen worden.
Tot de onzedelijke moeten ook gerekend worden die, waarin slapheid, gebrek aan energie, de voornaamste karaktereigenschappen der helden of heldinnen zijn, evenals die, waarin het hebben van minnaars en minnaressen als heel gewoon wordt voorgesteld.
Om de eerste reden moeten dan ook bijv. Couperus' werken: „De boeken der kleine zielen", om de tweede reden bijv. Borel's „Leugen der eer" bepaald verderfelijk worden geacht.
De lezers moeten in de helden en heldinnen zien gezonde menschen met merg en pit, zij moeten in hen waardeeren arbeidslust en arbeidskracht en de mannen en vrouwen met slappe knieën en trage handen leeren verachten met groote innigheid.
Om bovenstaande redenen moeten ook vele uit het Russisch vertaalde werken ten eenenmale ongeschikt voor onze bibliotheken worden verklaard.
Verschillende Russische schrijvers van zoogenaamde staatkundige romans kiezen tot „helden" van hun werken typen met een slavenziel^ en laten verloopen studenten, valsche spelers, lichtekooien en wodkadrinkers optreden, waaruit meer blijkt de psychopatische neiging dier schrijvers, dan een streven naar losmaking van den Russischen volksgeest van den daarop heerschenden druk van tirannie. Boeiend kunnen die boeken wellicht zijn, maar bekorend nimmer, Het spreekt van zelf, dat groote figuren als Tolstoi en Qorki hier niet onder begrepen zijn.
Vergelijkingen van de ontplooiing van het Russische volk, de conflicten tusschen oud en nieuw, welke daarvan het gevolg waren, met toestanden en ver-



137
hdudtogen hier te lande, zijn dan ook weinig treffend; het ongelijksoortige laat zich niet vergelijken en om redenen van övereenkomstigen ontwikkelingsgang behoeft men zulke boeken dus ook niet te kiezen.
2. Z,g. psychologische romans, zooals bijv, veie werken van Couperus Querido e. a.
Het ontleden van karakters, het opsporen van roerselen van iemands handelingen kan pleiten voor de opmerkingsgave van den auteur en diens meesterschap over dc taal; tot meer eenvoudige lezers zooals hier te lande spreken deze werken met, zij willen boeken, waarin iets ,. gebeurtwaarin een „geschiedenis" verhaald wordt.
3. Alle werken, waaruit een anti-Nederlandsche geest spreekt.
4 Alle werken, welke een sterk propagandistisch karakfer vertoonen vooreen bepaalde godsdienstige of staatkundige leer.
liet bovenstaande samenvattende, zou het volgende schema als een beginselverklaring kunnen worden aanvaard. "eginsei
. °f Nederlandsche bibliotheken van „Volkslectuur" stellen zich ten doel de Nederlandsen sprekende inwoners van Nederlandsch - Indië op SaieSe en goedkoope wijze in de gelegenheid te stellen kennis te nemen va^ hetNeder'andsch is geschreven. Ontwikkeling van smaak, vermeerdering van kennis, veredehng van gemoed en vorming van karakter staan op den voorgrondt
la„ds2eh,>,nJhe"bibli0,hekeü .W,°rden °Peenomen oorspronkelijke werken van Neder!^g22 e" SChriifSterS' be"eVenS Ver,nlh,"en- welke daarvoor geschikt
3. Bij de keuze der boeken worde er op gelet, dat eeeu werken w« h»„
oi.omeken, i c. die op kleinere plaatsen, kunnen worden uitgeleend



138
én wel ter voorkoming van overlading dier laatstgenoemde boekerijen, waarbij dergelijke meestal kostbare werken, vooral die van grooteren omvang, niet of zelden worden gevraagd.
Een volledige catalogus der grootere bibliotheken bevindt zich daarom ook in elke normale boekerij.
5. Plaatwerken worden in ruime mate opgenomen, omdat deze ook door nietHollandsch lezenden kunnen worden genoten en allicht aanleiding kunnen geven tot interessante gesprekken en beschouwingen.
6. Waar de behoefte blijkt, worden kinder-bibliotheken geopend in den vorm van een afzonderlijke serie der bestaande bibliotheken. Het instellen van eigenlijke schoolbibliotheken, welke dus uitsluitend voor de leerlingen bestemd zijn, blijve echter aan het onderwijs voorbehouden.












INDONESISCHE DRUKKERIJ, — WELTEVREDEN.
m