- VI
Caput II. De sententiis socialibus.
Quid sit societas 43. — Hujus capitis argumentum 43. § 1. De paupertate, de mendicatione, de beneficentia.
Paupertatis definitio 44. — Quae morum pericula tum divitiae tum paupertas alierat 44—45. — Quomodo Christianus adversus res exteriores habere se debeat 45—46. — De sublevandis pauperibus 46. — Num Clemens annis vertentibus suam de divitiis sententiam mutaverlt 47. — De beneficentia 47 sqq. — Auctor de beneficentia privata tantum loquitur 47. — Qui stimuli ad beneficentiam inducant 48. — Quibus largiendum sit 49.
§ 2. De matrimonio.
Num Clemens hanc rem scripto nobis deperdito tractaverit 50—51. — Num Clemens matrimonio junctus luerit 51—54. — Vir doctus Tollinton hoe alfirmans Paed. Hl c. XI 58, 2 immerito aflert 52—53. — Clementis hac de re cum gnosticis disputationes 54—58.
a) De coelibatu: Variae auctorum sententiae 58—60. — Quomodo inter locos ab auctoribus allatos distinguendum sit 58. — Diversorum locorum aestimatio 59—63.
b) Clementis doctrinae expositio: Matrimonii definitio 63. — Matrimonii contrahendi stimuli 64—65. — Quid de quibusdam censendum sit 65—66. — Matrimonii integritas 66. — Auctor hanc integritatem acriter defendit 66—67.
— Quid inter Christianorum et philosophorum continentiam intersit 67. — De conviviis 68. — Continentiae stimuli 68. — Omnes fere ad religionem referri possunt 68. — De monogamia 69. — Tum rei familiari tum liberorum saluti prodest 69. — De matrimonii indissolubilitate 69. — Clemens matrimonium prorsus indissolubile habet 69—70. — De matrimonii libertate 70. — Quare auctor matrimonium tantopere commendet 70. — De matrimonii ineundi aetate 71—72. — De secundo matrimonio 72—75. — Quidam Clementem secundum matrimonium aversantem nobis proponunt 73. — Auctor secum pugnantia loqui videtur 73—74. — Quomodo haec difficultas fortasse solvenda sit 74—75.
— De ratione quae marito cum conjuge intercedat 75. — Auctor mutuum imprimis amorem commendat 75. — De muliere 76—81. — Summam libertatem mulieri auctor in re morali vindicat 76. — Animi ingeniique cultum quoque ei repetit 76. — A viri feritate eam defendit 76—77. — Acriter depravatos feminarum mores reprehendit 77—79. — Ad domestica imprimis negotia eas exhortatur 79. — Dein quoque iis inculcat, ut viros suos a pravis moribus revocent 79—81. — De liberorum educatione 81. — Auctor pauca tantum nobis tradit 81. — Parentes liberis exemplo sint 81. — Educationis definitio 81. — Aeternam felicitatem principalem auctor educationis finem designat 82.
— Severitatem commendat 82. — Intimam tarnen consuetudinem parentes inter et filios exoptat 82—83. — Quaedam educationis media 83—84. — Liberi reverentiam, non vero servilem timorem parentibus exhibeant 84. — De expositione infantium 84. — Quare auctor param ad rem judicandam afferat 84.
— Expositio Alexandriae satis frequens fuisse neque in sola plebecula exstitisse videtur 84.



VII -
Clementis doctrina cum Veterum enuntiationibus comparatur 85. — De stimulis matrimonii ineundi 85—86. — Praecipue auctor a scriptoribus antiquis discrepat a) cum de illegitimo concubitu quaeritur vel b) consuetudo illa quae mulieri eum viro intercedat, agitatur 86—89.
§ 3. De servitute. Quare servitus esse desierit 90. — Nostrae disputationis linis 90. — Clemens et Stoici eadem fere tradunt 91—92. — Vir doctus Vollmann Eccle*iam hac in re nihil egisse, Stoicos servitutem vere mitigasse putat 92. — Quid hac de re censendum sit 93—95.
Caput III. De sententiis politicis.
§ 1. De republica. Quid primaevi Christiani de republica senserint 96 sqq. — Vir doctus "Weinel eos rempublicam vehementer aversantes facit 96—98. — Quid hac de re censendum sit 98—100. — Num Clemens animo a republica alieno fuerit 100—101. — Quid Clemens de variis imperii formis tradiderit 103. — De leglbus 103. — De jure poenae 103—104. — Clemens hac in re antiquorum sententiam prorsus refert 104.
§ 2. De militia.
Quid Sacra Scriptura de militia docuerit 104—105. — Christiani hac in re dissidebant 105. — Mitiori sententiae Clemens annumerandus est 105. — Quid Clemens senserit 105—106. — Num Clemens sibi ipsi contradicat.
§ 3. De jurejurando. Quid Sacra Scriptura de jurejurando statuerit 107. — Quid primaevi Christiani hac de re senserint 107—109. — Clementis sententia 109.
§ 4. De vectigalibus. Perpauca, neque ea directe, auctor tradit 109.
§ 5. De muneribus publicis. Judicum officium et publicanorum munus auctor tantummodo commemorat 110.
Clemens religionem Christianam semper cum „saeculo" reconcüiare studet, quamquam declinationis causae non deerant 110. — Harum causarum quaedam enumerantur 110—113. — Quid Clemens in tanta rerum vertigine egerit 113—114.






Praefatlo.
De Clemente Alexandrino saeculls labentibus adeo multi jam scripserunt, ut ad libros ejus iterum pertractandos se accingens, ne operam perdat jure quis vereri possit. Qui enim auctorum indicem, a Meyboom1) exhibitum, vel obiter perlegerit, hanc terram omni ex parte jam excultam atque subactam esse primo obtutu in animum facile inducat.
Cum vero progrediente cultu atque humanitate necessitates quoque hominum excreverint, eorum inter ipso consuetudines et conjunctiones adeo multiplices evaserunt, ut veteres rerum eföciendarum atque distribuendarum rationes longe excederent; inde quoque factum est, ut non tantum oeconomiae et sociologiae disciplinae in immensum sese extulerint, sed hominum quoque animi in Veterum sociologicas et oeconomicas res studio quodam et amore sese converterint.
Ad nostrum vero quod attinet, auctores hanc rei rationem vel cursim attingunt vel partim tantummodo tractant. Quid igitur Clemens de oeconomicis et sociologicis hominum rationibus senserit indagare et omni ex parte lectoribus explicare operae pretium esse duximus. Ad rem omnem absolvendam tertium de politicis auctoris sententiis caput adjunximus.
Hunc igitur laborem quo modo aggressi simus et quem finem attingendum nobis proposuerimus, brevibus verbis exarare las est. Et primo quidem lectorem, ne plus quam res sinat exspectet, monere nobis liceat. Tollinton2) enim in sua praef atione Archiepiscopi Benson dictum aliquod affert, quo vir ille doctissimus, in libro suo qui „Cyprian" inscribitur, gravem illum errorem significat: „the reading of the present in the past". Haec verba in Clementem et in Patres universos eatenus saltem quadrare mihi videntur, quod oeconomicae et sociologicae disciplinae ex eorum scriptis fructum non percipient. Hae enim disciplinae a temporum eorum infantia et simplicitate longe recesserunt. Accedit, quod scriptores illi, non ut artis periti rem aggredientes, eas ulterius provehere non conabantur.
x) H. U. Meyboom, Clemens Alexandrinus, p. 251 sqq.
*} R. B. Tollinton-, Clement of Alexandria, a study in christian liberalism
p. vra.



X
Cum vero- illa quaestio agitur, quae etiamnum hominum mentes occupat, quatenus nempe oeconomiae et sociologiae disciplinae cum re morali cohaereant ab eaque dependeant, res longe aliter se habet. Haec enim disceptatio, quae artium perfectione non regitur, sub philosophiam et theologiam subjecta est.
Generalis autem hujus quaestionis solutio ad nos sane non pertinet eamque, prout quisque de vita sentiat, dissolvat. Cum vero Clementem pro religione sua oeconomiam et sociologiam cum re morali quasi sponte intime conjungentem conspicimus'), id saltem quod vir clarissimus Harnack contendit2), confirmari videtur, religionem nempe Christianam non meram quidem oeconomiae et sociologiae fontém existimandam esse, ab altera vero parte eam, ob dotes natura ei inditas, multum ad rem oeconomicam et sociologicam valuisse. Praeterea syncretismi seu fusionis illius, qua Christianae religionis praecepta cum antiquae humanitatis elementa coalescerent et novum quendam cultum constituerent, singulare specimen auctor existit. Cui fusioni tum locus et tempora tum auctoris indoles mirum in modum favebant.
Ad primum quod attinet, brevem illam Alexandriae descriptionem afferre sufficit, quam Courdaveaux nobis exhibet scribens3): „Alexandrie n'est pas seulement le grand entrepot commercial de 1'Orient et de 1'Occident, mais 1'entrepöt intellectuel aussi de toutes leurs doctrines, le confluent oü venaient se réunir toutes leurs idéés. Brahmanisme, persisme, bouddhisme, reÜgion égyptienne, philosophie grecque, tout s'y rencontrait et s'y mêlait, se heurtant ou se fondant, mais dans tous les cas préparant les esprits è une largeur de pensees, a une estime pour la raison et a un besoin de s'entendre avec ceux mêmes, qui devaient difficillement se produire ailleurs."
Ipse vero auctor tam magnam litterarum scientiam, tam ardens cognitionis studium, tam indulgentem demum animum ostendit, ut unitatis elementa intimo quasi sensu percepisse dicendus sit.
J) cfr. Introductio in c. I.
2) cfr. A. Harnack, Aus Wissenschaft und Leben. H. B. Das Urchristentum und die sozialen Fragen, S. 253—276.
s) Revue de 1'histoire des religions, publiée sous la direction de Jean Réville XXV (1892) p. 289, quem locum allegat Wilhelm Capitaine, Die Moral des Clemens von Alexandrien (Paderborn 1903), p. 2 in nota. cfr. praeterea: Hermann Thiersch, An den Randern des römischen Reiches, p. 1—28. Ludwig Friedlünder, Darstellung aus der Sittengeschichte Roms5, H 133 sqq. Th. Mommsen, Römische Geschichte5, V 553—619.



Plerisque igitur paragraphis brevem comparationem inter Clementis et Antiquorum placita adjungentes, tum propria tum communia eruere conati sumus. Hac vero in re non ita egimus, ut certi cujusdam auctoris vestigia in nostro perscrutaremur. Hoe enim jam alii plus minusve prospero eventu fecerunt, nee res scopulis caret. In Clemente enim tam intime religionis christianae et Saprae Scripturae effata cum philosophorum placitis conjuncta esse, ut unum illaeso altero vix eruere possimus, jure Hense1) monet.
Peculiarem praeterea difficultatem affert, quod Clemens hujus syncretismi sibi conscius fuisse dicendus est. Ipse enim bis saltem se ideo philosophorum verbis usurum esse testatur, ut „omnibus omnia ïactus"2), doctrinam suam viris quoque doctis commendet. Praeterea eum a Christiams suis accusatum fuisse, quod litteris nimis indulgeret, ex ipso auctore novimus. Quam criminationem eo dissolvit, quod religionis Christianae praecepta in philosophorum effatis quasi in germine abscondita reperiat.
Haec vero ingenii ejus natura majoris dubitationis et erroris ansam praebere mihi videtur. Antiqui enim philosophi, imprimis Stoici, et religio Christiana multis rebus conspirant. Quod igitur Clementem sensus suos philosophorum verbis prosequentem videmus, scrupulum nobis ex animo non evellit, utrum verborum tantummodo elegantiam et subtilitatem an ipsam quoque rem a philosophis sumpsisse dicendus sit. Haec autem disceptatio, aestimanda potius quam argumentis et rationibus conörmanda, ex toto auctoris tenore magis quam ex singulorum verborum concentu diluenda esse mihi videtur. Cum igitur Clemens in tanta opinionum vertigine a religionis Christianae doctrina longe non decesserit 3>, eum verbo potius quam re cum philosophis fecisse sponte adducimur ut credamus.
De Clementis vita et scriptis non est quod loquamur. Plerique enim auctores in suis praefationibus perpauca, quae de eo traduntur, diligenter perscrutati sunt.
Editionem denique Stahlin4) huic opusculo subjecimus.
') In praefatione sua ad C. Musonii Rufi Reliquias. Teubner 1905. 2) ep. B. Pauli Ap. n ad Cor. 9, 22.
8) cfr. hac de re Capitaine L c, p. 63—4 et aliorum testimonia, quae auctor ibidem affert.
4) Otto Stahlin, Clemens Alexandrinus, herausgegeben im Auftrage der Kirchenvaterkommission der Königl. PreuBischen Akademie der Wissenschaften, Leipzig. J. C. Hinrichs 1905.
XI






Caput 1.
De sententiis oeconomicis.
Introductio.
De Clementis sententiis oeconomicis acturi, aliqua praedicamus oportet, ut tenorem doctrinae ejus et naturam dictorum, immo eorum paucitatem in hac materia rite intelligamus.
Quonhflh progrediente cultu atque humanitate necessitates quoque hominum in dies magis augentur et variae artes commeatusque subsidia his praesertim temporibus val de excreverunt, mirum non est, doctrinam quoque oeconomicam, nostris imprimis fémporibus, altius sese extulisse et omni ex parte indagatam et excultam esse. Necessitates enim hominis vim et sagacitatem excitant et ita factum est, ut docti homines, ultimis praesertim saeculis, ad res oeconomicas mentis acumen crebro applicaverint. Novae quoque inventiones, machinarum potissimum usus, quae veteris artificii rationes penitus everterunt, veram rerum' oeconomicarum commutationem attulerunt. Ex omnibus hisce causis disciplina non tantum magnum incitamentum cepit, ita ut antiquitatis oeconomiae longe praestet, verum etiam jure q'uodam nova doctrina dici possit.
Antiquitatis enim docti homines, inquit Pesch1), historica hujus disciplinae parte plus minusve neglecta, omnem mentis vigorem in philosophicam ejus partem converterunt. Leges communitatis et societatis humanae ex natura hominis deducentes variarum societatum essentiam indagarunt, naturalem ubique finem praedicaverunt, effigiem diversarum societatum depmxerunt. Ab angustioris vero doctrinae labe, quasi temere de re oeconomica judicaverint, auctor eos vindicat. Haec enim, inquit, rei tractatio, quae mente et ratione doctrinam aggreditur' quaeque, si veram rei rationem exigis, ex veritate vitae semper procedit, ut exinde mente alata sese extollat et ex altis con') H. Pesch, Lehrbuch der National-Oekonomie I», p. 79sqq.



— 2 —
templationis regionibus novum huic mundo lumen afferat — hoe prae ceteris munus explere debet, ut necessarias cognitiones nobis transmittat stabilesque veritates et praecepta nos doceat. Utcumque res se habet, contraria agendi ratio, quae saepe novae disciplinae objici potest, multo minus auctori probater; quippe quae hominum societatisque destinata ratiocinatione deducta spernat, mechanico-causali - ut aiunt - consideratiom solum intendat, hominis societatisque progressum cum re physica confundat etc. (p. 80). Altera vero ex parte disciplinam oeconomicam philosophico-theoretica hac tractatione comprehendi non posse auctor demonstrat. Ut enim argumentum hujus doctrinae plene dilucideque perspiciatur, historica genetica quoque investigatio adhibeatur oportet. Essentia enim ortuque societatis exlnde illustratis ejusque praecipuorum generum nrogressione historica patefacta efficitur, ut eventuum nexus noT>is appareat et praesentia quodammodo tempore acto adumbrentur.
Souchon contra1), Graeciaë philosophis, maxime Socraticis vitio dat, quod oeconomiam cum re morali semper confundani: les Grecs d'abord n'ont jamais su isoler 1'économie et la pobtique de la morale" (p. 32). Et sententiam suam dilucide paulo infra declarat. Postquam enim oeconomiam nostns quoque temporibus in id tendere animadvertit, ut se cum doctnna de moribus confundat, ut hanc confusionetn a veterum philosophorum toto coelo diversam esse ostendat, causam ejus allegat senbens.
elle (causa)est dans 1'excès d'indépendance de 1'économie pohtique du XVIII siècle vis a vis de toutes les idéés étrangères au désir de la production. Mais si la singularité du contraste qui est entre la ,science sans entrailles' et nos inquiétudes de solidarité, a pu conduire aux retours dont nous sommes les témoins ils ne sauraient en aucun cas altérer la physionomie de 1'économie politique tout entière; et ils laisseront forcément sans changements les théories les mieux achevées au cour de notre siècle, toutes celles qui supposent légitimement lhomme purement économique d'Adam Smith'.
Cum prior ille Souchonii locus modo allatus in Clementem quoque nostrum quadret, operae pretium erit exponere, ex quo fonte utraque2) illa „confusio" emanet. Dein brevi summum ~~i) in libro qui inscribitur: Les théories économiques dans la Grèce an-
tique, Paris 1898.
2) j. e. cum a veteribus philosophis, tum a Clemente facta.



-. 3 -
scholae „classicae" principium enucleantes statuere conabimur, qua ratione Clemens tum a veteribus philosophis, cum a multis modernae oeconomiae asseclis abest.
Souchon vero, cum indagat qua ratione veteres illi philosophi oeconomiam cum doctrina morali confundant, eorum po. tissimum^opinioni sese opponit, qui hanc confusionem ex eo deducant quod Graecorum de moribus doctrina hominem societati plane subjiciat. Haec quidem opinio, inquit auctor, non omni fundamento caret. Socratici enim enixe contenderunt, ut homines ad labores societatis causa suscipiendos inducerent. Socrates jam virtutis palmam amicitiae illi, quae germen concordiae civilis continet, i. e. obedientiae legum earumque strictae observantiae adjudicat. Plato vero in libro suo qui Respublica inscribitur, hanc doctrinam ad ultimam consequentiam deducit Omnes veteres philosophi, aiunt, id sentiunt, civitatem homines suo libitu formare eosque suis ïinibus adaptare posse. Civitatis ergo est homines ad virtutes instituere et coercitione ea praesertim vitiaopprimere; quae civitatis commodis sese opponunt.
Haec vero quaestionis solutio a Souchon valde improbatur Philosophi enim ut Socrates, Plato, Aristoteles majores ei videntur quam ut inhumane homines civitati tanquam idolo sacrificent. Insuper doctrinas eorum diligenter perquirendas esse declarat ut earum nexus cum doctrina de moribus plane intelhgatur. Cum igitur Socrates in scenam prodiret, ïundamenta civitatis labefactata erant. Caecus ille amor patriae cum devotione sui prorsus evanuisse videbatur. Studia partium rursus amorem sui in immensum augebant. Sophistae insuper scepsi sua veteris religionis fundamenta subverterant. His igitur dissolutionisprincipiis sese opponens Socrates veritates, quae patres ad culmen honoris evexerant, in integrum restituere conatus est. Cum autem mentis opera destrui nequeant immo vi adhibita altius radices ducere soleant, Socrates novo temporis cursui non ex adverso sese opposuit sed veritates antiquas armis ex Sophistarum castris petitis restituere constituit In hoe vero munere explendo Socratem semper inter duo contraria haerentem videmus. Individualismum enim expressis verbis propugnans, jura simul privatae conscientiae strenue vindicat Ab altera vero parte contendit, hominum conscientiam a scopo aberrare nisi ad virtutes civiles conducat. Philosophia ergo hominem ad munia antiquae civitatis conducat et nova illa



10
fiaXXov öè xónidtw ègya^ófisvog %b dya&óv. Hic igitur auctor legem veri rectique causam laborandi inducit. Eandem vero rationem in Str. V c. VIII 52 invenimus ubi scribit: val fiijv örav Xéytj „ov cpdyrj tbv dezóv, tbv d^êmeoov xal tbv ixtïvov xal tbv xÓQaxa", „od xoXX^rjorj, (pqolv, oööè bfioiad^fjof] toïg dv&ownoig tovtoig, oi ovx ïaaai öid nóvov xal töowtog nooi^eiv èavtoïg ti]v TQOfptjv, dZZ' èv dgjiayfj xal dvofüa fiiovoiv". dstbg fièv ydq dQitayfjv, ó$tim£Qog öè döixiav xal nXeove^iav b xógat; (ir\vvEi_
Haec vero justitiae ratio ad eos pertinere nequit, qui labore vel haereditate magnas facultates consecuti sunt. Verumtamen ab iis quoque sive animi sive corporis laborem requirit cum in disputatione sua de somno (Paed. II c. IX 81, 4) fas non esse scribit, eos, qui Verbum i. e. Christum vigilantem contubernalem habeant, per totam noctem dormire, praesertim cum dies decrescunt1). Et rationem in eadem disputatione affert. Paulo enim supra quam de modo dormiendi disputavit subjunxit (Paed. II c. IX 78,5) somnum non ex ignavia sed ad animi post actos labores relaxationem quaerendum esse. Hisce igitur verbis Clemens a Christianis suis postulat ut semper negotio aliquo, sive quod ingenio sive quod corpore exercetur, occupentur. Num. vero hanc rationem ad bonum commune pertinentem habere possimus, ita ut Clemens Christianos bono quoque communi semper intentos esse velit, mihi non constat. Religionis vero profecto adest. Scribit enim in 79, 1 verba Christi apud Luc. 12,35—37 allegans: „è'ottoaav" ydq (prjoiv, „i/iaiv al óoytieg 7ieoie£(dOfiévat xal ol Xi<%voi xaiófisvoi xal v/ieig öfioioi dv&Q&noig nqoadexofièvoig tbv xvqiov avtd>v, nóte dvakvati èx twv ydfiwv, iva èZ&óvtog xal xooéoavtog dvoi£(oo~iv ev&éag avtq>. /xaxdoioi oi óovkoi èxeïvoi, odg èA&öjv b xvqiog èyorjyooótag Evoif1. ovöèv yaQ dvöqbg ötpeAog xa&evöovxog (oojtsq otiöè tE&veütog xtA.
Ultimis verbis Clemens innuere mihi videtur Christianos quam plurimum temporis in bona opera insumere debere, quod tempus, in somnum impensum, Dei servitio periit.
„0*3" ydo „XQ^l navvv%iov evSetv" zovg Hvoi«ov ë%ovzag zov Aóyov zbv iygijyoQov' ineyegiéov vi«z<j>Q, fid/.iijia óizóze al f/fiégai <p&lvovoiv' «al i$ uiv wiZoZoyqzéov, r<j) Si zfjg aizov zé%vi]g &naq«zêov, yvvaifcl Si caAaoiag èwanxéov, itdat Si tSig ënog elitelv S>iajia%t]zéov fjfitv jigog zbv Cnvov ijgifta èx Tzpooaytayfjg ê&l£ovoiv, d>g nkelova %qóvov zov £fjv Sid zijv èyojjyoQOiv iitiaAatt jdveiv (ó fiiv ydg Bnvog tooTitg zeAthvrjg zbv Ij/iiavv IjfiTv zov filov avvSiaigeïzai %qóvov) noXXmi ye Set /ie&' ijpéoav èmzqéneiv xa&eóSeiv zoïg «al zïig vvxzbg zö nXeïozov tig èyg^yoQoiv énozeftvoftévoig.



11
Ex altera parte Clementem manuum laborem hominum societati necessarium vel utilem duxisse profecto constat. In Str. enim I c. VII 37 agriculturam et alia hujusmodi vitae utilia vel necessaria nominat. Similia quoque in Str. VI c. VIII 65 nobis occurrunt. Laborem vero commendans hanc rei rationem non urget.
* Alium stimulum, ad laborem manuum suscipiendum impellentem, concinnum corporis cultum in Paed. III c. X 50, 2 commemorat. Hic igitur laborem ut ludi genus considerat, quo corporis vires apte excoluntur. Christianos suos opinione praejudicata adversus laborem ductos fuisse signiïicare quoque videtur. Laborem enim „non ignobilem . . . domesticum gymnasii vicarium" nominat. Et in sententiae suae confirmationem Pittaci Mytilaenorum regis exemplo allato, qui nempe ipse molas circumagere solebat, loco citato ita pergit: xaXbv öè xal tiöwQ dva/ifjaai mA. Quamquam vero Clemens his quoque verbis laborem ut corporis exercitationem ideoque ut ludi genus considerat, tarnen et alio ratio in iis continetur. Ut enim in Paed. III c. IV 26,1 ubi de usu servorum agit, ita hic quoque Christianos suos inducere studet, ut sibi sufficientes sint. Pro iis quae ipsi facere possumus aliorum auxilium petere nos dedecet.
Clementem laboris compendium intendere verisimile non est. Ex asceseos enim studio, quod omnes eos libros permanat, eum nimis molle viroque indignum ducere potius elucet, si in iis rebus aliorum auxilium quaeramus, in quibus ipsi nobis sufficere possimus. Item nobis in Paed. III c. VI 35,3 occurrit ubi de virtute agens scribit: Xóyog ovtog (scilicet ^ dgertf) ó %i]v jQvcprjv ê^ofivófievog, %f\v öè aixovqylav öidxovov naqaxaA&v xal vr\v evtéXeiav è^vfivwv tijg oü)(pqoo"óvTjg ti]v ëyyovov „Adfieie naiöelav", yrjoi, „xal /itj dqyvqiov, xal yvtaaiv inèq xqvolov öeöoxifiaafiévov . . ."
Hic vero avraoxeiag amor, qui identidem in Clementis scriptis nobis occurrit, tum vim religionis Christianae', tum Stoicorum placita redolet ut loco suo videbimus.
Quod vero commercium patronos inter et operarios liberos — qui Alexandriae longe majorem fabrum partem praebebant — attinet, ea quae auctor de consue'tudine dominos inter et servos scripsit, applicanda esse nobis videntur. Domini benevolo igitur animo operarios pfosequantur, hi veró cum obsequio et pietate



12
sese subjiciant. Ne vero exspectemus Clementem hujus consuetudinis libellum vel modum vivendi in communitate nobis exhibiturum esse. Operarium mercede sua dignum, hanc vero mercedem eodem die solvendam esse universe demonstrare satis habet. Str. II c. XVIII 85,1: do' oi öoxeï ooi q>iXav&qo)niag eïvai -vb naqdyyeX/ia tovxo woneq xdxeïvo, „fiio&bv nèvrjiog av&q/ieqbv dnoöiöóvai"l)\ dvvneq&énóg èeïv öiódoxei èxxiveiv tbv ènl taïg vnrjqeoiaig fiio&óv naqaXveiai yaQ, olfiai, i) nqo&v/iia tov névrjtog dtqoiptfoavtog nqbg tovnióv ).
De mercedis magnitudine deque operariorum sorte ultra non loquitur.
Haec de labore universe hactenus. Antequam vero speciales acquirendi modos aggredimur, de quadam peculiari Clementis sententia hic nobis disserendum est. Postquam enim in libello suo qui „rig ó oy^ófievog nXovoiog" inscribitur, divitias per se a coelo non excludere asseruit ita pergit (c. 26,3): „ii ydq dêixei Tig, ei nqoa&%(av irtv yvwfirjv xal <peiöó[ievog nqb vfjg niotetog fiiov Ixavöv ovveXê^ato; 1) xai <to> lovtov fidXXov dvêyxXtjtov, ei eó&iig vnb &eov tov %i\v xv%i]v véfiovtog, eig olxov ■loiovxoiv dv&q<bno)v eiot^xio^ xai yévog dficpiXatpèg toïg xqfi(iaoiv [iayvov] xal iep nXov%( xqaiovv; ei ydq dia %i)v dxovoiov èv nXovzq) yèveoiv dneXfjXatai £o)ijo, döixeïtai fidXXov vnb tov yeivafiévov &eov, nqooxaiqov fiev fjövna&eiag xarr]t;tito(iêvog, alóiov de £o}fjg dneoTeqrjftévog". In hoe textu verba „nqb Tijg nioreoig" de öde Christiana sane intelligenda sunt, ita ut significent: „antequam fidem Christianam amplexus est", „eloyxio&rj" profecto ut filius; sequitur enim: „dia ii]v dxovoiov èv nXomt>> yèveoiv". Verbum • „io%vovu Stahlin delet ita ut verba „yévog dufi/Laykg xoïg %qi\yiaoiv" „genus divitiis pollens" signiïicare videntur. Hisce praenotatis hunc textum accuratius inspiciamus. Duo enim lectorem valde commovent, „nqb vijg nioteog" scilicet et „xai <tó> tovtov dvèyxXi]%ov". Clemens de duobus divitias acquirendi modis hic loquitur, de labore dico „§ibv Ixavbv
!) cfr. Deuter. 24,14 sq. Levit. 19,13.
2) Utilitatis rationem, quam ultima verba continent, Sacra Scriptura non exhibet. Clemens vero eam e Philone assumpsit. Scribit enim Philo. De Carit. 7: Izt (k"v zi S) zmv elg <piA.av&Q<07ilav zeivóvzmv naqdyyek(ia xdxelvo óiazdzzezai jno&óv ïcévTjiog av&tjfiegöv dnoöiSóvai . . . óixaiov ?jv zèv ênl zy vjifjoeoia pio&a'v dvvnegd'éztog dizoXajielv ... dv ei fihv ei&bg xoftioaixo, yrf&ei xai (itbwvzai ngdg tï/v èniovaav ngofrvftCa diTiAaolovi êgyaaóftevog (Text nach Cohn. Pbilol. 51 [1892] S. 270). Stahlin in nota.



— 13
avveké^aro" et de haereditate „elg olxov xoiovitav dv&q<bnxav elotpxlo&ri". Verba igitur „nqb tijg ntareag" hos duos acquirendi modos ut Christiano indignos nobis proponere videntur. Praeterea vèrbis „xal <tö> tovtov pidXXov dvêyxArjrov" haereditatem, qua bona nullo nostro njerito de coelo in sinum nobis devolant, proprio labori et industriae praeferre vidétur. Contra, laborem tractantes Clementem hunc Christianis commendare vidimus ut victum sibi quotidianum quaererent. Ad quae specie repugnantia haec respondenda ducimus: Verbis allatis ea subesse veri simile est, quae S. Hieronymus in Epist. 120 c. 1 scripsit, quaeque „vulgatam sententiam" nominat: „Dives aut iniquus aut iniqui haeres". Haec vero, rite intellecta, scintillam veritatis profecto continent. Si enim omnium magnarum, quae decursu temporum collectae sunt, pecuniarum originem accuratius agnosceremus, saepe fraudem, vim, morum depravationem offenderemus. Nemini quoque dubium esse potest quin aliqui acquirendi modi, ut mercatura, periculosi semper sint scopuli, in quibus hominum justitia saepe naufragium facit. Inde factum est ut primores Christiani, spiritu fidei ferventes, magnas divitias et aliquae vitae genera suspecta saepe habuerint. Ne vero putemus Clementem, pro genio suo indulgenti, divitiis acquirendis obstetisse. Deum statuisse sibi persuasum habet ut homo, res temporales impetrando, media ad vitam temporalem degendam necessaria sibi acquirat (cfr. Str. VII c. VII 48,1). Existimat quoque hoe ita fieri posse ut tarnen justitiae leges non infringantur. Verum Christianorum suorum menti sese accommodat proindeque, ut severiores alliciat, ita ratiocinatur: Divitiarum possessionem per se nefas esse ne ducamus. Finge enim paganum ad Christi fidem conversum, ante conversionem suam propria industria et labore vitae necessaria sibi acquisivisse. Num talis peccat si divitiis bene utitur? Vel, si modum forte, quo ante conversionem divitias comparaverit, suspectum habes, fac Christianum splendido loco natum esse ita ut ad facultatum suarum originem omnino non valuerit. Num sola rerum possessio eum a coelo excludere potest? Hoe vero putare nefas est. Deus enim qui fecit, ut homo loco illi nobili nasceretur, injuriam ei inferret, si pro divitiis illis temporalibus aeternam damnationem ei infligeret. — Profecto quis pergat et ultro quaerat, nonne Christianus, qui ante conversionem suam magnas divitias sibi comparaverit vel „ex iniquitate" eas haereditate acceperit, ut eas deserat



— 14 —
obstringi possit, quippe cum proprio labore opes acquiri nefas ducatur. Ex tota Clementis doctrina tuto colligitur, eum hanc disceptationem negaturum fuisse. Quaestionem autem non ponit. Hic tantummodo ejus qui vel nascendi conditione vel industria et labore divitias nactus est, exemplum afferendo quaere're intendit, nonne stultum sit putare, ipsam divitiarum possessionem a caelesti vita excludere. Quaestione vero ita posita severiorem sententiam solido fundamento carere demonstrare conatur. Verba igitur „nqb x^g niaxewc," et „xal <xb> xovxov fidXlov dvêyxXtjxov non ipsius Clementis sententiam exprimere censeo. Adversariorum menti sese accommodans ea tantum scriptis suis inserit, ut eorum sententiam confundat.
Ut vero Clementis de labore sententiam cum antiquorum ejus aestimatione comparemus, paucis verbis hanc exponamus oportet. In qua tarnen disputatione quid de manuum labore antiqui senserint exponere satis esse duximus. Id enim potissimum spectatur.
Nostris temporibus, inquit Souchon1), duo opiniones frontibus adversis secum pugnantes, hac in re maxime vigent. Multi2) enim Graecos, litteris abditos, ea quae ad ad laborem pertinent, mirum in modum neglexisse putant. Cujus sententiae, quatenus Graeciam respicit, firmas rationes afferri posse concedendum esse Souchonio videtur. Loei enim, qui laborem a philosophis antiquis contemni testantur, tam multi sunt, ut auctor quidam3), quem Souchon citat, dicere possit: „Pour tous les penseurs Athéniens depuis Xenophon jusqu'a Aristote le citoyen, digne de ce nom, est celui-la seulement, qui sa situation de fortune rend independant des t&ches matérielles." Tum auctor locos quosdam profert, qui, quantum Socratici a labore abhorruerint, clare demonstrant, (cfr. Xenophon. Oecon. c. IV § 2 et 3. Plato*), Leg. IV 704 B. VIII 846 D. Aristoteles*), Pol. L II c. VI § 2)!
Huic opinioni vero aliqui sese opposuerunt, quorum rationes, inquit auctor, ad haec redeunt. Imprimis falsum esse existimare, societates antiqüas existere et crescere potuisse, nisi clare
1) op. cit. p. 71 sqq.
2) immo multo plures; dicit enim in nota Souchon: c'est la une idéé qui est uniformément admise par tous les historiens de 1'écononiie politique. ■
3) G. PIaton: „La démocratie ancienne et le droit fiscal a Athènes", Devenir social liv. de janv. 1897, p. 11.
•) Antiquorum verba, a modernis scriptoribus allata, quaeque ipse invenire non potui, asterisco notavi.



15 —
intellexissent, quas partes labor in hominum societate agere debeat. Antiquos quoque omhia oeconomiae officia plane cognovisse. A saeculo VIII Graeciam ut sedem rerum fabrefactarum commercioque «xpeditarum nobis apparere, marisque interni commercio potitam, figulorum et linteonum opera in omnes terras cultiores jam exportavisse. Immo rusticos, divitiarum cupidine ductos, frequentes rure in urbem demigrasse popularesque illas saecuIiVI' etV' concitationes pro.vocasse; rempublicam Atheniensem ex eo tempore sese in commercii studia convertisse. Ceteroquin multum a scopo aberrare qui philosophos Graecos popularibus, manuum labori et mercaturae intentis tantum detrectasse asserrerent; immo Sophistas eos strenue defendisse. Sophistas quidem locos nobis non reliquisse, qui Socraticorum sententiis adversarentur, Thucydidem vero optime intellexisse, quibus rebus divitiae nascantur. Imprimis verb^a, quibus Periclem laborem laudantem fecit, Socraticorum sententiis tuto opponi. De Socraticis vero facile esse intellectu, qua re adducti, tempus suum tam vitiose expressissent. Eorum enim scholam ex eo ortam esse, quod novo temporis cursui quidam se opposuissent. Tales vero reclamationes vulgi, commercio et fabricationi studentis, diffidentiam excitare solere. Ne igitur, aiunt, singulorum philosophorum placitis tantam vim tribuamus neve optimatium illorum fastidium totius populi sensum exprimere putemus.
Haec Souchon hactenus. Quaestionis vero solutionem non aggreditur. Et rationem addit scribens: „un semblable problème ne comporte pas de solution rigoureusement scientifique"
Nostris2) vero temporibus secundus ille opinionum cursus, a Souchonio allatus, altius sese extulit. Auctores enim, uberioribus indiciis suffulti, ne plus aequo antiquorum scriptorum enuntiationibus tribuamus, sedulo nos admonent. Antiqui namque, cogitata sua litteris mandantes, non communem omnium sensum sed perexiguae hominum partis sententias tantum nobis exhibent. Praeterea, cum rerum gestarum memoria non uno belli pacisque concilio verum etiam religione, oeconomia, sociologia magna ex parte contineatur, scriptores vero antiqui ad has rerum
>) op. cit. p. 78.
2) Pro iis quae sequuntur cfr.: Overlevering en Overblijfselen, door Dr. H. Bolkestein. Otto Neurath, Zur Anschauung der Antlke über Handel, Gewerbe und Landwirtschaft, in Jahrbücher für National-ökonomie und Statistik. 1906, 32. Band, 577—606; 1907, 34. Band, 145—205.



- 16 —
rationes cursim saepe et ex quadam tantum parte attenderint, eorum enuntiationebus, depravatam vel saltem curtam rerum effigiem praebentibus, ratione et judicio utamur oportet. Ita quoque, aiunt, laboris aestimationem ex philosophorum tantum dictis cognoscentes, falsam hac de re nobis intelligentiam effingemus.
Duobus vero modis haec antiquorum indicia supplere possumus. Ea nempe quae quasi latenter auctores continent eruentes, potissimum vero archaeologiae inventa sedulo perscrutantes, nostrorum temporum conditiones per analogiam prudenter applicantes, apertas scriptorum enuntiationes commode emendabimus.
Hac agendi ratione Salvioli') agellorum culturam, latifundiis non obstantibus, numquam defuisse, immo ordinariam agri culturam semper fuisse, ostendit. Wilcken2) quoque ex textibus in Egypto repertis album centum et octoginta artificiorum a liberis hominibus exercitorum composuit, ex quo liberum laborem propendisse patet.
Festivum hujus interpretationis exemplum Otto Neurath3) hobis exhibet cum Ciceronis „de officiis" c. 42 interpretans, hunc variorum artificiorum „contemptum" nostris quoque temporibus existere ostendat.
Ex horum igitur scriptorum sententia laboris contemptus ex duobus praecipue provenit. Assidui labores a cultu atque humanitate hominem arcentes, eum impediunt quominus ingenium excolat et altiora capessat. Praeterea eam saepe magna ex parte alteri subjiciunt. Quae ut homines laborem fastidirent sponte effecerunt, cum non ipse labor sed quam importat conditionem eos taedio afficiat.
Duo igitur nos statuere licet. Et primo quidem antiquitus docti homines suam manuum laboris despicientiam non ambigue proclamabant4). Re vero accuratius spectata Veterum laboris aestimationem a nostro hac de re judicio non multum abhorrere alia historiae subsidia nos docent.
1) Le capitalisme dans le monde antique, p. 105 sqq.
2) Ostraka II, p. 681 vlg. (Sklaverei und freie Arbeit). cfr. Dr. H. Bolkestein, op. cit. p. 24 et 25.
8) op. cit.
4) cfr. supra p. 28 et 29. Paul Barth, Die Stoa, p. 123—125. Teste vero Barth p. 125—127. Cynici, potissimum vero Stoici aliquam hujus sententiae emendationem attulerunt.



Ad nostrum demum redeuntibus nonnulla nobis de Clemente, ut cum opinionibus allatis comparentur, adnotanda videntur.
Auctorem vero neque ex antiquorum ingenio, neque ex nostra interpretatione, sed ex re morali praecipue hanc rem consideravisse, primam sententiam nobis ponere licet. Veterum enim laboris despectus omnino abest. Immo auctorem laboris praestantiam aperte cognovisse eumque Christianis suis enixe commendasse constat.
Eum vero pauperes vel opifices divitibus minoris aestimavisse ne vestigium quidem nobis occurrit. In homilia1) enim sua Christianos admonet, ne divitiarum fulgore capti earum possessores plus aequo extollant. Et in Paed. III c. VI 34 hominis dignitatem ex una indole repetens, divites sedulo admonet, ne servis suis inferiores evadant.
Auctorem communem laboris utilitatem non quidem omnino ignoravisse, verum eam non magnopere curasse ex altera parte .constat2). Tollinton3) praeceptorum Stoicorum auctoritati hoe tribuendam esse putat. Scribit enim: The influence of Stoicism on his creed is nowhere more apparent than in this. What stood first for Clement, as for the stoic Emperor, was „health in the inner Self" (meditationes VIII 43). The strange paucity of references in his books to his own personal circumstances, to the movement of. the world's af fairs, to his busy and varied environment in Alexandria, have their rise in this deliberate indifference to the things without" (I p. 324—5). Et revera Clemens, ait Seipel, ad id semper nititur, ut animi vitam quam maxime excolat4). Hoe vero fidei Christianae magis quam Stoicorum doctrinae assignandum esse puto. Clemens enim hunc animi cultum ad Dei Christique imitationem semper refert5). Cum vero privata terrenorum despicientia non prohibeat, quominus quis mundi cursum benigne contempletur, praecipuam hujus rei rationem exinde repetendam esse duco, quod Clementis tempori-
») I L
2) supra p. 21. Veterum praejudlcatam de labore opinionem Alexandriae Inter divites exstitisse et a Clemente impugnatam luisse ibidem quoque notavimus.
8) Clement of Alexandria. A study in Christian Liberalism. London. Williams and Norgate 1914. 4) op. cit p. 273 sq.
B) cfr. Capitaine, Üle Moral des Clemens von Alexandrien. p. 154—155.
1?



bus oecouomia et sociologia doctorum auimos non multum
^ÏÏaxLe vero auctor ascesim et rem moralem premit'). Cbrisüana" üdei disciplina industriam et laborem IJ^~ mendabat*). Scribit enim S. Paulus Apostolus u. epwt ad Thes ml" ffl 7-13- „atoói y&Q oTöave nwg öev utpevo&av ^ag, ou V lL^oauev èv vuïv, oiöè ö<oQeav ÜQtov ê<pdyofiev naoa
Zl '"ö urj ènv^oai uva vu<ov oèX öu *i>* ë^ev è^ovovav,
ydo öte ijusv nQög ip&g, xovw naqnyyêUo^v muv, fee si ug
Zèvovg toig öè wvovrovg naqayyèXAo^v xal naoaxaXov^ev èv ÏÏTl^ l^ iva ,srd ¥vXiag èoya^evov wv èavtoiv xvqvy / . v mlomie ep. ad Thess. la c. I\ 12.
n'X M videtur S. Paulus in epist ad Coloss servos adhortans, ne metu vel aduland! cupidme ducti LmSs suis oboediant. Ex intima enim animi quam Domino iis servientes, a Domino quoque ïidehtatis prae
cfefestem mercedem promereri debet. in eoist ad Corinth. I c. 10, 31 scribit: ene ovv èoïiere ene ZvT eUe « novene, ndvra elg öö%av Zeov novene Huc [tZ subobscura illa Clementis verba pertinere videntur, qui^CnrÏtLno suos ne diutius somno se tradant adhortans, eo quTadindustriam et laborem iuipellens, somnum cum ^no comparat, quasi dieat: ut P— p„ ar. him homines pecunia fraudat, ita somnus uuui»,
cnrriTiere conatur. cfr. supra p. 10 et Paed. n c. ia öi P Rrnem ferme Christianam et ad communitatis bonum pertinenlTSt, cum S. Pauli verba allegans scribit: ö xXem.v ^x^ udXXov öè xonvdrco èqya^vevog ro ayaZov
(supra p. 8).
3 ^rn.tM11Dob.ch*t., Die urchristlicben Ge-neipden. Sittengeschichtliche Bilder. Leipzig, Hinricns, 1902.
18



- 19
Cum vero auctor laborem ut ludum quoque, ad corpus excolendum utilem commendat, ingenii vero agitationem multo pluris facit, eum antiquorum auctoritatem sequi jure concludimus. Clementem hac in re ingenio Graeco duci festivo exemplo illustrari potest. Sententiam enim illam vere Graecam, qua auream mediocritatem in omnibus colendam esse saepe jactat, in laboris quoque disputatione commendat. cïr. Paed. III c. X 51,2.
b) De variis acquirendi modis.
Ad peculiaria vitae genera nunc transeuntes, Christianos variis vitae publicae negotiis interesse Clementem vel diserte ponere vel comprobare videbimus. Cum vero haec diligenter et enodate non narret, mercaturam autem et usuram aliquanto fusius tractet, post generalem quaestionem de his quoque separatim agemus.
In Protr. c. X 100, 4 legimus: yeéqyei, cpa/ièv, el yecooybg el, dXXd yv&Si xbv üebv yeaoywv, xal TtXel&i ó Tfjg vavTiXlag èqcov, dXXd tbv oigdviov xv^eqvi\%i]v naqaxaXibv . , . Hisce igitur verbis Clemens Christianis diserte concedit, ut variis vitae negotiis intersint eaque vitae Christianae saltem non contraria existimat.
In Str. I c. IV 25, 4 diversas artes ex Deo originem suam ducere asserens, verba Exodi31, 1—5 in suam sententiam allegat. Hominum enim sollertiam, inquit auctor, qua multas sive disciplinas sive artes invenerunt, a Deo proficisci verba Moysis legentibus patet. Ibidem enim Dominus Beseleel compellavisse eumque sapientia, intelligentia, scientia implevisse dicitur, ut aurificis, argentarii, caelatoris, omnium verbo artificum opera machinari et conöcere posset.
Et in Str. I c. VII 37 philosophiam cum agricultura conferens, de terrae frugibus, de pecuaria deque apium cultu disputat eaque vitae genera homini utilia nominat.
Praeclare etiam cogitata sua in Str. VI c. VIII 65, 6 eloquitur scribens: ndXiv dvd-gamog TtQo^yovfiévcog. yèyovev elg èniyvaaiv deov, dXXd xal yecogyeï xal yecofieiQel xal <pdooo<peï, S)v rb fièv èjvl Tb g-fjv, Tb öè inl to eS ^v, to öè ènl to fieXerdv Td dnoöeixTixd yeyèvriTai. Et in Str. VII c. VII 35, 6 simpliciter dicit: „yewqyovfiev aivovvxeg, nXéofiev ifivovvTeg, xaxd tjjv dXXrjv noXnelav èvTé%va>g dvaoxoeyó/ied-a."
Haec vero legentibus sponte in mentem venit, Clementem, ut jam monuimus, non magnam in re oeconomia diligentiam adhibuisse. In religione enim propaganda occupatus et doctrinae
2'



— 20 —
curis intentus, res exteriores obiter tantum attingit. Eum vero Christianos suos in omnibus vitae rationibus degentes effinxisse ex verbis allatis satis apparet. Nonne idem de mercatura asseri potest? Ad hanc quaestionem ea, quae supra attulimus, jam partim respondent. Cum enim Clemens Christianis navigationem concedat, mercaturam approbare censendus est. Navigatie enim mercaturam imprimis spectat. Cum vero antiquitus de commercio rixatum' sit et nostris quoque temporibus docti homines inter sese dissideant, quam vitae rationem priores Christiani hac in re secuti sint, hanc quaestionem accuratius inspicere operae pretium duximus.
a) De Mercatura.
De ratione, quae antiquitati christianae cum re oeconomica cumque mercatura intercedit, Lujo Brentano, a° 1901 Monachii universitatis rector, orationem habuit, quae „Ethik und Volkswirtschaft in der Geschichte" inscribitur. Ut contra muitos, qui opinionem suam oppugnabant, sese delenderet, quaestionem denuo disputavit in „Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der historischen Klasse der kgl. Akademie der Wissenschaften, Miinchen 1902, p. 141—193: „Die wirtschaftlichen Lehren des christlichen Altertums."
In hoe capite initium simul et compendium orationis ita refert: „Die mittelalterlichen Schriftsteller, welche sich mit wirtschaftlichen Dingen beschaftigten, waren Moralphilosophen. Dabei war der Standpunkt, von dem aus sie an die Betrachtung der wirtschaftlichen Dinge herantraten, ein im voraus gegebener. Ihre durch die kirchliche Lehre bestimmten Vorstellungen vom Seinsollenden waren maBgebend für ihre Beurteilung aller wirtschaftlichen Erscheinungen. Dies muBte eine nahezu feindliche Haltung sowohl gegenüber der natürlichen Stellung der Menschen zu den wirtschaftlichen Güterh als auch gegenüber der Haupttriebfeder des wirtschaftlichen Handelns und ebenso gegenüber der weiteren Entwicklung des Wirtschaftslebens zur Folge haben."
Ne verbo „mittelalterlichen" in errorem ducamur. Scriptum enim de quo agitur et oratio quam defendit, magna ex parte de antiquitate christiana agunt. Totam hanc disputationem reddere nostrum sane non est. Quaedam tarnen, quae ad finem nostrum pertinent, ex scriptis Brentani nostris inserimus.
Postquam Brentano magnum profecto numerum testium ex



— 24 —
xtpóqMvèou, <ft]ai xb óè n&g, fióvog b xov xgane&xov yvógifiog xal b ènl xovxo dXeKpó/ievog fiav&dvei.
Publicanis quaedam praecepta, infra a nobis commemoranda tradit. Ceteroquin ad haec animum omnino non attendisse videtur. De foenore autem quaedam affert, quae ulterius nobis indaganda sunt. Antequam vero Clementis hac de re sententiam aggredimur, aliquas notiones explicare nos oportet.
Saeculis labentibus de lila usurae quaestione a theologis et oeconomicis multum disputatum est. Quaeritur enim num praeter pecuniae summam lucrum aliquod pascisci nobis liceat. Ut vero scriptorum ecclesiasticorum sententias melius intelligamus, verba aliqua indagare debemus. Theologi catholici „mutuum'S „commodatum", „locationem" (huurcontract) discernunt. Est ergo mutuum contractus, quo quis res usu consumendas ea condicione alteri tradit, ut res ejusdem generis et bonitatis recipiat. In „commodati" vero contractus eadem res, usu non consumenda, recipitur. A locatione vero mutuum eo differt, quod locator dominium retinet, cum e contra in mutuo cliens dominium recipiat. Inde fit ut in locatione res locatori, in mutuo vero clienti pereat.
Ex jure Romano mutuum est „contractus per se gratuitus"; locatio contra „ex se onerosa" dicitur. Quaeritur igitur num fieri possit, ut „mutuum" aliquando sit „onerosum", hoe est, ut quis lucrum aliquod praeter sortem sibi pascisci possit.
Haec praeterea nobis observanda sunt:
Antiqui philosophi momentum pecuniae ut rei ad efficiendum aptae non intellexerunt*), immo per multa nostrae aetatis saecula res eadem mansit. Ait enim auctor, modo laudatus (p. 87): „avant le XIXe siècle la notion économique la moins bien dégagée a toujours été celle du capital." Dein varias causas indagat, quae ad parvum oeconomicae doctrinae progressum redeunt. „Le capital... est une résultante historique. II n'a pu se former qu'avec de longues épargnes, rendues singulièrement difficiles par toutes les précarités des sociétés anciennes; et apparu le dernier dans la genèse de la production, il a été aussi le plus difficile a développer de tous ses éléments" (p. 89). Unde utique efficitur ut philosophi antiqui et theologi pecuniam ut medium commutationis potissimum consideraverint eaque de causa eam „sterilem" nominaverint. Ea enim ratione revera
*) cfr. Souchon op. cit. p. 87 sqq.



non efflcit. Nostris vero temporibus omnium artium progressu factum est, ut pecunia non tantum sit medium quo res venales pretio aestimantur, verum etiam plurimum ad nova bona comparanda afferat. Unde revera medium efficiendi et virtualiter ferax dicenda est. Duplex igitur mutuum discernere possumus: a) „industriale" .seu „commerciale" si pecunia mercatoribus vel iis qui rebus efficiendis incumbunt, eo fine commodatur, ut res vitae utiles vel necessarias ideoque pretio aestimabi'les sibi efficiant; b) mutuum autem „necessitatis" cum pauperi pecunia traditur, ut vitae necessitatibus provideat. 1. Sacrae Scriptura doctrina.
a) Ante Christum. Lex Mosaica Judaeos interse pecunias fenori dare vetuit, peregrinis autem concessit. cfr. Exod. XXII25 ■ Levit. XXV 35—37; Deut. XXIII 19—20; XV 7—10.
b) Christus. In talentorum parabpla apud Matth. XXV 27 Christus hominem, peregre regressum, servum otiosum, qui domini sui pecuniam defoderat, ita alloquentem facit: „oportuit ergo te committere pecuniam meam nummulariis et veniens ego recepissem utique quod meum est cum usura." Cum vero parabola tempqrum illorum mores tantummodo tradat, ipsius vero Christi sententiam non aperiat, de Ejus opinione nihil inde inferri iicet
In Evangelio S« Lucae VI 34 Christus dicit: „Et si mutuum dederitis his, a quibus speratis recipere, quae gratia est vobis? nam et peccatores peccatoribus foenerantur ut recipiënt aequalia verumtamen diligite inimicos vestros, benefacite et mutuum date nihil inde sperantes et erit merces vestra multa, et eritis filii Altissimi, quia Ipse benignus est super ingratos et malos." Christum hic de mutuo necessitatis agere ex verbis „ut recipianj aequalia" erui fortasse potest. Et auditores suos hortatur non tantum ut hoe mutuum praestent, verum etiam divitias suas gratuito dilargiantur „nihil inde sperantes". De mutuo ergo commerctali Christus non judicat.
2. Antiqui philosophi.
Apud plurimos antiquitatis populos pecunias fenori dari et accipi lege sancitum erat, philosophi vero consuetudini huic vulgo obsistebant. Ea profecto de re, quod oeconomicas pecuniae partes non intellexerint
!) Souchon, p. 93 sqq.; Plato, de Legg. V 742*- IX 915 ERep. VIII 556 A et B; Aristof, Polit. I m 23; Cicero de' Off. II circa" nnem (verba Catonis allegat); Seneca „De Beneflciis" VB 10
25



26 -
Quae philosophorum sententia ad Patrum opinionem certo multum valuit. Quod vero ad horum doctrinam pertinet, eos ïenori adversatos esse universe ponere licet. Saeculis IV0 et V° eorum dicta severiora fiunt. III' saeculi vero Patres tantum docent fenus, ex paupere exactum, caritatis legem inMngere.
Ex Clemente vero duos locos afferre possumus, quibus data opera fenoris quaestionem tractat. Ita in Str. II c. XVIII 84, 4 scribit: tieqI te Tijg fiETaöóoEcog xal xoivtovlag noAl&v övtwv <lóyiov> dnóxQrj fióvov tovto eIjieïv, öti b vófiog1) dnayoQEVEi döe/Lfcj) öavel&iv (dÓEkybv bvofid^cov oi fióvov töv èx tüv avTcöv yvvTa yovêov dXXd xal bg dv bfióyvkog fj b/ioyv(b/io)v te xal tov avTOv lóyov xExoivavt]x(bg) oi öixaiüv èxMysiv TÓxovg ènl xqrindoi, dkla dvsifiévaig %eqoI xal yvéfiaig xaol&od-ai Toïg ÖEOfiêvoig. Clemens hic Philonem (de car. (5 [II p. 388 f. M] cfr. Stahlin in nota) ad verbum fere exscripsit.
Ex verbis „Xaoit;eo&ai Toïg ÖEOfiêvoig „eum de benevolentiae operibus agere patet. Ipse ceteroquin paulo infra aperte dicit scribens (85,1) „do' oi óoxeï ooi (piAavd-oaniag slvai to naodyyElfia tovto .. f In Str. III c. VI 55, 1 citat librum Ezechielis 18, 8, ènifêosi bè- „löov dvi)q, bg ovx ëöcoxsv ènl tóxq) dqyvoiov aiiTov, dnodsxTog ylverai". Ex iis quae praecedunt et quae sequuntur hic quoque eum de liberaUtate agere liquet. Idem vero dicendum est de Paed. I c. X 95, 2.
Clemens igitur in iis quae de fenore docet Sacrae Scripturae solummodo innititur, quam vero magna ex parte Philonis verbis exprimit. Mutuum ergo commerciale prorsus ignoravit. Cum yero Clemens magister scholae catecheticae et sacerdos in urbe opibus et mercatura florentissima per muitos annos Christianos rexerit, nee in aliis vitae rationibus prudentia careat, forte inde concludere possumus, mutuum commerciale ejus temporibus vulgo saltem in usu non fuisse.
§ 2. De bonorum distributione.
Souchon in capitis III1 praefatione nos admonet, ne apud philosophos Graecos eas de distributione doctrinas exspectemus, quae nostris comparari possint. Multas enim quaestiones, ad opum distributionem pertinentes, quae jure primas partes agere
!) cfr. Exod. 22,25; Lev. 25, 37; Deut. 23, 19.



30 -
Xéyeig; ovöeig dya&bg' ei pij eig b &eóg. rag èvxoXag oïóag' pij fioixe-èafig, pij q>ovevarjg, pij xXéiprjg, pij ipevöopaqxvqrjofjg, xlpa xbv naxéqa aov xal xijv ptjxêqa." 8 öè dnoxqi&elg Xéyei avx(j>' „ndvxa xavxa è<pvXa%a ièx veóxijxóg povï". b öè 'Itjoovg èpftXéipag fjydnrjoev avxbv xal elnev „è'v ooi èoxeqer el &éXeig xéXeiog elvai, nwAtjoov boa è'xeig xal öidöog nxu>xolg, xal ë^eig ^rjoavqbv èv ovqavq, xal öevqo dxoAov&ei poi." 8 öè oxvyvdoag ènl xqi Xóycp dnfjX&e Xvnovpevog' rjv' ydq è'X(ov x^fLma noXXa xal dyqovg. neqifiXexpdpevog öè b 'Itjoovg Xéyei xoïg pa&ftxaig avxov„n&g övoxóXcog oi xd %^?J/ta<Ta> è'xovxeg eioeXevoovxai eig xi\v fiaaiXeiav xov d-eov." oi óè pad-rjxal è&ap(3ovvxo ènl xoïg Xóyoig avxov. ndXiv öè b 'Itjoovg dnoxqi&elg Xéyei aèxoïg- „xèxva, Jicdg övoxoXóv èoxi xovg nenoi&óxag ènl XQt\l*>ao'lv rfv [SaoiAeiav xov &eov eioeXd-eïv. eixóXcog öid xfjg xqvpaXidg xijg (ieXóvijg xdprjXog eloeXevoexai f} nXoioiog eig xijv fiaoiXeiav xov &eov". oï öè neqioocög è^enXijoaovxo xal ëXeyov „xig oSv öévaxai ow&fjvai ; 8 öè èpfiXétpag avxoïg elnev „3 xi naqd dv&qwnoig dövvaxov, naqd #c<p óvvaxóv." tfq^axo b Héxqog Xéyeiv avxqj' „ïöe fjpeïg dq>tfxapev ndvxa xal tjxoXovxiïjoapèv ooi", dnoxqi&elg öè b 'Itjoovg fXéyetJ' „dpijv vpïv Xèya, dg &v dcpfj xd ïöia xal yoveïg xal döeXcpovg xal X9'hfji(:ixa è'vexev èpov xal ëvexev xov evayyeXiov, dno&fjtyexai èxaxovxanXaolova. vvv èv xq> xaiqfy xoixco dyqovg xal x^hll(1%a xal oixiag xal döeXcpovg ëxeiv pexd öicoypwv eig nov; èv óè xcji èqxopévcj) fojij/t»/ èoxiv aitbviog. [èv öè] ëoovxai oi nqwxoi ëoxoxoi xal oi ëo%uxoi nqüxoi."
Causam vero cur homines falsam de bonorum possessione opinionem concepissent divitesque immerito spem vitae aeternae amisissent, in eo sitam esse contendit, quod verba Christi falso interpretarentur. Postquam igitur verba Marei supra allata tradidit in c. 5 exponit, Christum discipulos suos divina sapientia instruere solitum fuisse ideoque altiorem verborum significationem indagandam esse. Quomodo ergo Christi verba interpretanda sunt, quibus juveni dicit: „néXtjoov xd indqxovxd oov?"
Clemens his verbis non ita inhaerendum esse respondit, quasi Christus facultates suppetentes abjicere et opes dimittere divitibus imperaret. Vulgares vero de divitiis sententiae et illae animi aegritudines, nimium dico pecuniarum vel desiderium vel sollicitudinem, animi vitam quasi spinae suffocantes, omnino exstirpandae sunt *).
!) quis dives 11, 1 et 2.



tov övtws alaxQov nqoorjyoqia tdixexai xiA. Tertio vero eundem libellum significare videtur cum in Paed. II c. X 94,1 scribit: xaêólov ia.ev oiv ei ya/irjTéov $ yd/iov eig tó navxekhg xa&aqevxèov (ëxexai ydq frtfoeojg xal tovto), èv rep Hsqi èyxqmetag flliïv óeóSjtcotai. In hunc locum Meybooml) adnotat: „Verg. 52,2. Str. II 137. M. Wendland. Quaest. Muson. p. 36 dacht hierbij eerst aan het geschrift van een ander en achtte het verband eene aanhaling; later, Th. Lz. 1898, S. 653, dacht hij aan verwijzing naar een reeds voltooid gedeelte van de Stromateis Zahn, Forsch. III, S. 37 f., denkt aan een afzonderlijk geschrift. Zoo ook Bardenhewer, Gesch. d. altkirchl. Lit. II, S. 53. Vergel de Faye Cl. d. Alex., p. 62. Zie ook Paed. II 52 en III 41.
Tollinton2) vero putat, Clementis de matrimonio disputationem tum proprium scriptum, tum III™ Stromateon librum denotare posse. Et revera, si verba allata Stromateum jam absolutum designant, tertius ille, quippe qui matrimonium data opera tractet, profecto significari dicendus est. Cum vero liber ille res, quae verbis Paed. III c. VIII 41, 3 continentur, non nisi partim tractet, Harnack3) tertium illum locum, a nobis citatum allegans perditis Clementis scriptis libellum quoque neql eyxqaxeiag ^ Uyog yafiixog;) jure adnumerasse mini videtur Hoe vero eo magis dolendum est, quod in praeclara hac quaestione perpetuam disputationem aegre desideramus. In libris enim traditis contentiones dissensionesque Clementem inter et Gnosticos magnam de matrimonio disputationum partem constituunt. Quae quidem contentiones, illis forte temporibus valde utdes, nobis minoris momenti esse videntur. Attamen ea quae de hoe argumento nobis reliquit, copiose nobis facultatem faciunt ut clare sententiam ejus animo effingamus. Immo tam dilucide' tamque eleganter hac de re scripsit, ut W. Bornemann, teste Markgraff ), Clementem uxorem habuisse hac de causa existimet Ipse vero Markgraff, ad illam vitae maritalis descriptionem exphcandam, qua Clemens ejus effigiem omnibus numeris perfectam et absolutam nobis proponat, eum connubium quoddam vere beatum cognovisse supponit. Hae quidem sententiae ex
H Meybóom, Oud-christelijke Geschriften in Nederlandsche vertaling, Clemens Alexandrlnus III. De Paedagoog U p 93 2) 1. c. I, p. 195.
s) A. Harnack, Geschichte der altchrisflichen Literatur I 1 *) 1. c, p. 504.
4*
51



52 -
ipsa scriptorum indole proficiscuntur, nullo vero Clementie vel aliorum testimonio fulciuntur. Tollinton vero ex ipsius Clementis verbis probabiliter') deduci posse contendit, eum matrimonio conjunctum ïuisse. Ad suam sententiam firmandam auctor imprimis Paed. III c. XI 58, 2 affert ubi Clemens, de annulo aureo agens, scribit: ei öè dqa öéoi xal ij/iag èfinoXiievofiévovg xal dXXag ilvag %wv xa%' dyqbv óioixovfiévovg nod£eig, nokkdmg óè xal dvev yvvaixwv yevo/ièvovg ineq dayakeiag dnoofQayl&o&ai nva, ötöwoi xal iifiiv elg tovto fióvov orifiavTfjoa, tovg óè dUovg dnoQQimèov öaxTvMovg, ènel „xóofiog", xa%a tip. yqa^v „XQvoovg yoovifiw naideia". Hunc vero textum, ut vim probationis ei vindicet, ita interpretatur.
a) verbis „xal ii/idg" Clemens maritos ab uxoribus non vero viros a ïeminis sejungit,
b) coelibes vero postea includuntur (cfr. sub c),
c) verba „noUdxig ók dvev yvvaixwv yevopévovg" significant: „being in many cases unmarried men", non vero: „being frequently absent from our wives". Hisce vero praenotatis Tollinton vim argumenti in eo ponit, quod Clemens verbis „xal fj/idg" viris uxorem habentibus sese adnumeret, a ceteris vero, qui verbis „dvev yvvaixwv yevofiévovg" designantur, seipsum sejungat.
In hac vero interpretatione quaedam nos offendunt. Ut enim verbis „xal fifidg", graviter positis, mariti ab uxoribus non vero viri a ïeminis sejungantur, verba „dvev yvvaixwv yevofièvovg" non tantum „coelibes" designent2), verum etiam gravitatem a particula „xai" mutuentur oportet. Verba „xal dvev yvvaixwv yevofièvovg" autem, ut sonant, aeque ac „èfinohtevofièvovg" et „öioixovfiévovg" verbo „ijfiag" potius appqsita esse mini videntur. Ut enim post duas illas attributiones verba „dvev yvvaixwv" etc. a particula „xal" gravitatem acciperent, particula „tovg" mihi inserenda esse videtur, ut claritati satisfieret. Turn enim xal iifiag ...xal tovg dvev yvvaixwv yevofièvovg sibi invicem vere opponerentur. Et haec quidem eo ininus dubii relinquunt, quod verba „xal fjfiag" aliae sententiae rite opponuntur. In paragrapho enim 57 * Clemens de annulo
ij i. o. I, p. 270: „probability alone is lelt us; but the balance oï the probability Is, that he was a married man."
2) Neque hoe concedendum esse puto. Verba enim allata potius turn coelibes turn viros a ïeminis ad tempus sejunctos designare possunt.



58 —
ïerendo loquens eum uxoribus eo tantum fine concedit, ut res (domi) sibi creditas rite obsignent: dlótaat (sc. ó öiddoxakog) oiv afoaïg öaxxihov èx xqvalov, ovöè xovxov elg xóofiov, d/L/L' eig xö dnooruiaivEo&ai xd' oïxoi (pvZaxrjg dgia öid xijv èm/iéXeiav xfjg olxavqiag. Deinde vero, postquam de feminarum luxu, deque domus custodia aliquatenus fusius dixit ita pergit: el êè dqa xai i)/idg etc, quasi dicat: Annulus ad res obsignandas, ideoque uxoribus tantum concedi. Si vero nos quoque viri, sive in urbe occupati, sive, quod saepe accidit, uxores non habentes (vel ab iis ad tempus digressi) aliquid obsignare debemus, nobis quoque annulum (Magister) concedit.
Haecigitur Clementis verba ad viri docti Tollinton sententiam confirmandam omnino non valere mihi videntur. Verum et alias rationes auctor affert. Citatis enim numeris 503, 504, 509, 541, 573, 879 universe dicit, eos vitae conjugalis cognitionem accuratiorem arguere, quam merus spectator sibi acquirere posset (I p. 270 sq.). cfr. supra sententiam viri docti Kornemann. Haec vero argumentatio, nisi alüs rationibus fulciatur, nimis infirma dicenda est, praesertim cum illa accurata Clementis cognitio ex propriis rationibus rite explicari possit, quae ei cum Ecclesiae Alexandrinae Christianis intercesserunt. Per muitos enim annos scholae catecheticae caput, ethnicos ad veram fidem convertere, neophytos christianis praeceptis imbuere, Christianos ulterius in viam salutis ducere enixe studuit. Dein ex variis testimoniis eum presbyterum fuisse constatJ). Cum vero presbyteri munus magna ex parte in eo consistit, ut intimos animorum sensus regat earum dubia in re morali solvat, mirum esse non potest Clemèntem coelibem tantam vitae conjugalis cognitionem acquisivisse.
Immo, cum Tollinton Clementem ut hominem varium et ffiultiplicem laudat, qui altas philosophiae speculationes cum usu et familiaritate et, occasione data, cum convivio conjungere sciret, hoe quoque muneri ejus tribuendum esse duco, quo varias vitae "rationes plane perspiciebat.
Cum vero Clemens Christiano gnostico suadet, ut matrimonium contrahat, quod homo coelebs multarum rerum magistro? usu dico, careat, eum justam amicorum et discipulorum facetiis ansam praebere auctor contendit: „it would have been like Epictetus, the celebrate teacher, upbraiding Demonax
J) cfr. Edltio Stahlin. Einleitung. A. Zeugnisse.



55
huic finem imponens scrlbit: óXXa ydq nêga xov óéovxog ij nqbg xovg ipevówvv'fiovg rijg yvwaewg vnoxqixdg dvayxaia yevofiévt] dnJjyayev ijfidg xal elg paxobv ègêxeive xbv Xóyov dvriAoyia. ö&ev xal ó xqlxog tf/iïv xwv xard xijv dAqdij <piXooo<plav yvwoxixwv vjiofivtj/idxwv Sxgwfiaxevg xovxo ë%ei xb nêgag.
Et primo ille quidem Basilidianos insectatus (III c. I 1 sqq.) post brevem et satis obscuram doctrinae expositionem mores dissolutos iis exprobrat ,(I, 3): xainag Jiaoe&é/irjv xag cpwvdg elg ëley%ov xwv fti] fiiovvxwv öo&wg BaaiXeidiavwv, wg ijxoi è%6vxwv è^ovalav xal xov dfiaQxelv dia xijv xeAeióxrjxa, f) névxwg ys ocof}?]oo/tévo)v qróaei, xQv vvv dfidoxwoi, öid xijv ë/iq>vxov êxAoyóv, ènsl ftijöè xavxa amoïg nQaxxeiv ovy%toQOvoiv ol JiQondxooeg xwv óoy/idxwv pi] xoiwv imoóvópevoi xb övopa xov Xqioxov xal xwv êv ë&veaiv dxoavxeoxdxav dxoMoxeqov fiiovvxeg (i/Lao(pt]plav xcjj óvófiaxi itQooxQipéa&töoav ... Ex bis verbis patet, hu jus sectae assentatores, a principum suorum disciplinis deflectentes, docuisse, aliquos homines (Basilidianos scilicet) ab omni lege veri rectique solutos, natura sua ad aeternam felicitatem fuisse destinatos.
Dein in c. D> cum Carpocrate et Epiphane cumque eorum discipulis concertat*), qui mulierum „communismum" propugnantes, maximum, ut ait auctor, opprobrium Christiano nomini intulerunt (cfr. Eusebius H. E. IV 7, 10 et Irenaeus Haer. I 25, 3 a Meyboom allati).
Hujus Epiphanis libro de justitia prolato Clemens multa (6, 1—8, 3) allegat quae ita breviter astringi possunt: Ex ipsa rerum natura luce clarius apparet, Deum omnia communitati atque societati creavisse. Sol enim lucem suam omnibus, tum ratione praeditis tum ea carentibus, aequabiliter immittit victumque iis evocat. Leges vero (civiles) naturae leges infringere nos docuerunt et rerum possessiones in mundum intulerunt. Idem vero de matrimonio dicendum est: 8,1: „xoivfj xoiwv ó &ebg dnavxa dv&ownw noiijoag xal xb &ijXv x$ doqevi xoivfj Ovvayaywv xal ndvd' bpoiwg xd £$a xoMijoag xijv óixaioaévrjv dvêytjvev xoivwviav fiex' loóxtjxog. ol óè yeyovóxeg ovxw xijv avifdyovaav xoivwviav xijv yêveaiv aixwv dnrjQvfj&rjoav xai <paoiv & fiiav dyófievog èxéxw, öwapévwv xoivwveïv dndvxwv waneq dnêtprjve xd loma-xwv ^wv" (verba Epiphanis).
!) Epiphanis, Carpocratis filii, brevem historiam auctor retert in Str, m c. II 5,1 sqq.



56
Clemens eum refutans ad Veterem Legem et Novum Testaméntum imprimis provocat (8, 4) et paulo infra (10, 1) gravissimam libidinis accusationem iis infligit.
Marcionitarum vero doctrina, quam auctor in cap. III 12,1 exponit, ex alio dogmate prolecta, ad conclusionem, e diametro oppositam, pervenit. Naturam enim pravam nominantes, hujus pravitatis causam ex eo repetebant, quod mundum ex justo quidem Opiïice, verum ex mala materia ortum esse contendebant. Ne ergo pravum hunc mundum implerent, a matrimonio sese abstinebant. Clemens autem urgens inconstantiae eos arguit, quod alimentis et aëre, quamvis ab Opifice creatis, uterentur.
Hanc vero de matrimonio doctrinam, qua duce Marcionitae homines a matrimonio, utpote malo, deterrere conabantur, impie et illiteratum in modum (21, 2), ait auctor, a veteribus philosophis imprimisque a Platone transtulerunt (c. III 13 sqq.). Veteres enim illi philosophi matrimonium non natura sua malum nuncupabant, verum ex eo quod, animam divinitatis partem habentes ejusque originem e coelo repetentes, eam in corpore tamquam in carcere inclusam ducerent Deinceps ad suam sententiam confirmandam variis philosophorum dictis allatis, denuo (27, 1 sqq.) universe eos aggreditur, qui uxorum „communismum" profitebantur eosque gravissimis verbis objurgat.
Hisce vero refutatis novum quandam sectam, Prodici scilicet, adoritur, quae magnam cum Basilidianis similitudinem prae se tulisse perhibetur. Scribit enim auctor c. IV 31, 1: xoiavxa xal ol dnb IIqoöIxov tpEvótovifioig yvoioxixovg cnpag aüxovg dvayoQsiovxEg öoy/iaxi£ovoiv, vlovg fièv (pvaei xov nq&>xov &eov Xéyovxeg atxoig . . . (3) Ad&ga yaq fioixetiovai xb dX&vai öeöióxeg . . .
Philosophi igitur quidam nobis describuntur, qui supra vulgus se positos arbitrantes,' morum leges aliis non sibi latas esse autumabant. Quorum insolentiam Clemens redarguens, Sacra Scjjptura tum Veteris tum Novi Testamenti imprimis auctore utitur.
Alii rursus (34,1) hominem a duplici potestate creatum esse dicebant, ita quidem, ut superiorem hominis partem, ad umbilicum usque, magis divinae, inferiorem vero.inferioris quoque artis opus ideo veneris appetentem dicerent. Hanc vero doctrinam, Manichaeismi finitimam, quam Clemens simplic



57
commemorat, ideo a fautoribus ejus excogitatam profecto ponere licet, ut pugnam libidinem inter et legem morum expUearent et culpam suam purgarent. Manichaeismi quoque illa doctrina redolet, cujus assentatores Clemens „Antitactas" nuncupat. Quos quidem auctor haec docuisse perhibet (34, 3, 4): Deus, universi opifex, natura sua quidem paternoster dicendus est et omnia quae fecit bona sunt. Postea vero unum ex animantibus ab Ipso creatis zizania disseminavit; naturam enim malorum, qua nos omnes circumdedit, progignens, Patri nos opposuit (dvxixdaaeiv). Quapropter, ut Patrem vindicemus, huic malorum genitori nos ipsos opponentes voluntati ejus obsistimus. Cum igitur dicit „non moechaberis", nos, aiunt, consulto moechamur ut praeceptum ejus dissolvamus.
Postquam vero Clemens hanc sophisticam argumentationem variis rationum generibus diluere conatus est, § 40, 1 ita pergit: °Iv' oiv fiij ènl nXsïov 6w%lt,ovxtg xov xónov nAeióvwv dxóncov atgêosoiv ènifivib/ied-a firjó' ai xad-' èxdoxrjv aixwv Xéyeiv noög èxdoxtjv dvayxa^ó/ievoi alo%vv&>(iB&d xe èn' aixoïg xal ènl (itfxicnov xd vno/ivtffiaxa noodyw/iev, qjégs elg dio dieXóvxeg xdyfiaxa dndaag xag alqèaeig djxoxQivd)/ied,a aixoïg. fj ydq xoi dóiacpóowg ^ijv öiódaxovaiv, fj xb inèqxovov $öovoai èyxqdxetav id dvooefietag xal (piXane.x&rmoov'vrjg xaxayyèXXovai. Hic igitur Clemens omnes sectas in duos ordines, sibi invicem oppositos, dividit. Et revera, in expositione supra relata variarum de vita sententiarum offensiones nobis apparent. Hinc enim humana cupido, morum claustra effringere conata, furioso cursu omnem pudicitiam morumque integritatem secumrapere studebat; hinc vero mens, fucatae theologiae mysticae vi illecta, asceseos asperitatem nimis augebat. Inter quos errores religio Christiana interjacens gravissimos impetus sustinuit. Quam magnum enim pèriculum hi animorum cursus ei afferre possint nemo non videt, qui Anabaptistarum aliarumque id generis sectarum historiam perlegerit. Alexandriae quoque hoe pèriculum revera exstitisse ex ipsa jam Clementis hos errores impugnandi soUicitudine satis elucet. Auctorem enim ceteroquin satis prudentem hac in re adversus aërem, ut aiunt, certavisse, minime putandum est.
Risum enim omnium movisset, si omni cogitatione curaque in id tantum incubuisset, ut opinionis sua somnia impugnaret. Et si ex dictorum celebritate aliquid colligere licet, secundam



illam opinionem, quippe quae matrimonium prorsus abolendum esse contendebat, plurimum valuisse vel saltem Clementis opinione longe funestiorem fuisse jure efficitur. Alteram enim libri hujus partem in hanc opinionem impugnandam maxime insumit. Inde fit, ut crebras illas ad matrimonium contrahendum exhortationes ejusque exaggeratas fere laudationes planius intelligamus. Matrimonii enim fundamenta, duobus arietibus labefactata, instauranda agebantur. Inde ea quoque multum illustrantur, quae Clemens de coelibatu censerit. De quo hic quaedam dicenda sunt. a) De coelibatu.
Quidam pütant, Clementem coelibatum vel omnino improbasse vel saltem matrimonio non praetulisse. Markgraff v. g. disputationes suas complectens scribit: „Clemens' wesentliche Meinung ist klar, erist nicht für die Virginitat, er ist nicht Asket."
Winter2) vero Clementem utramque vitae rationem (matrimonium scilicet et coelibatum) aeque honestam habuisse putatUnde Neandrum3) allegans ei errorem obicit dicens: „Es ist also ein offenbarer Irrtum Neanders, wenn er behauptet, Clemens sei von einer gewissen überschatzung des Cölibats nicht frei gewesen." W. Kornemann a viro docto Markgraff citatus putat, Clementem ipsum uxorum habuisse, ceteris vero optionem quidem dedisse, matrimonium autem coelibatui praetulisse.
Praecipua vero ratio, ob quam auctores Clementem matrimonium pluris fecisse censeant, in eo profecto sita est, quod multi certe textus matrimonium enixe commendant, ne dicam nimia laude cumulant. Equidem id genus verba auctoris nostri nimis fortasse eos urgere, alia vero praetermittere vel perperam interdum interpretari credo. Quae quidem Clementis verba, ab auctoribus passim relata, tripliciter dividi posse mihi videntur. Vel enim a) matrimonium magnopere commendant vel b) tum matrimonium tum coelibatum approbant vel c) coelibatum magis laudibus extollunt.
Ut vero hos textus rite jungamus eosque digne aestimemus, quaedam nobis observanda sunt. Winter4) mirum non esse
*) cfr. scriptam citatum. 2) cfr. 1. c, p. 214 n. 4. 8) Neander, Vorlesungen über die Geschichte der christlichen Ethik, Berlin 1864, S. 181.
4) 1. c, p. 213-14.
58



59
contendit, haereticos coelibatum matrimonio praetulisse: „Auffallen aber muB es, daB auch das kirchbiche Urteil über den Wert des ehelichen Lebens ein schwankendes und sehr geneigt war, dem ehelosen Leben den Vorzug einzuraumen. Justin, Athenagoras, Minucius Felix sprachen sich in diesem Sinne aus (cfr. Hausch' bezügliche Stellen). Ausdrücklich setzt sich Cl. Str. Hl p. 54 mit Tatian auseinander, welcher die Stelle 1. Cor. 7, 5 so auslegte, als rate der Apostel mit diesen Worten von der ehelichen Gemeinschaft ab, indem er andeuten wolle, daB man in ihr zwei Herren diene. Was Tatian zur Verdrehung dieser Worte veranlaBte, war jedenfalls nichts anderes, als die vorgefaBte Meinung von dem Vorzug der Eunuchie. Clemens nennt eine solche Erklarung mit Recht sophistisch, er selbst hat hier die volle evangelische Erkenntnis. Er urteilt: wenn es von Gott gegeben wird ehelos zu bleiben und wer es um Gottes Willen in der Liebe zu ihm tut, der übt darm eine Tugend".
Funk1) vero, quippe qui Clementis temporibus virginitatem et ascesim satis spectatas fuisse pro re comperta habet, coelibatum magnopere praedicare ejus fuisse negat.
Clemens quoque, quod minime praetermitti potest, non omnem coelibatum sed eum tantum comprobat, qui propter altiores rationes suscipitur. Str. III c. VI 511 . .. &oxe ovd' fj eivovxlo èvdqexov, ei fii] öi' dyditijv yivoixo vijv nobg xbv &eóv. Vitam enim coelibem, ab alias causas susceptam, pudicitiam saepe non augere, contra multa ei damna inferre optime profecto noverat, eam odium in homines saepe gignere expressis verbis commemorat Str. III c. IX 67,2: avvoota ö' önojg xfj siqo(pdaei xov ydfiov oï fièv dneo%rnièvoi xotixov iiij xaxa xijv dyiav yvataiv eig (uoav&Qoniav imeQQ-óijaav xai xb xijg éydnrjg oï%exai Ttdo' avxoïg ... Ex illa igitur exceptionis indole, quam coelibatus apud Clementem induit, sua sponte efficitur, eum hanc vitae rationem nunquam communem, ne frequentem quidem cogitasse. Coelibatus igitur laudes enixaë matrimonü commendationi optime conveniunt, praesertim cum laudandi rationes, ut supra vidimus, minime desint. Multae enim sectae vel a re uxoria omnino abhorrentes, vel sanctitatem ejus mo-
1) Kirchengeschichtl. Abhandlungen und Untersuchungen, II. B. Clem. v. Alex., Über Familie und Eigentum, S. 45—60.



60
rum lascivia polluentes, hujus instituti fundamenta penitus labefactare conabantur. Quo igitur facta est, ut pleraque verba, matrimonium vehementer approbantia, in III0 illo Stromateo nobis occurrant, qui hac de re cum haereticis expostulat. cfr. v. g. Str. III 45—53, 60, 63—68, 86, 89.
Vulgo ea quoque proferuntur quae auctor in Str. II universe dicit scribens c. XXIII 140,1—2: Tafirjxèov oüv ndvxiog xal xfjg naxqlöog ëvexa xal tijg xcov naiócov öiaöoxrjg xal vijg xov xóo/iov xb öoov ècp' fjfiïv ovvxeXeicboecog, ènel xal ydfiov xiva otxxelqovoi ol noirjxal „ijfiixeXrj" xal dnaióa, fiaxaql^ovm de xbv „d/Kpi&aXfj", al de ocofiaxixal vóooi fidXiaxa xbv ydfiov dvayxaiov óeixvóovor ij ydq xfjg yvvaixbg xrjóe/iovia xal xfjg naqa/iovfjg ij èxxéveia xag èx xcov dXXcov oixeicov xal cplXcov ëoixev tneqxid-eo&ai nqooxaqxeqrjoeig, 8acp xfj ovfina&ela öiacpèqeiv xal nqooeöqeieiv fidXiaxa ndvxcov nqoaiqeïxai, xal xcg övxi xaxa xijv yqacpijv dvayxala „fionjdóg". Verum nee haec quaestionem dirimunt. Stimuli enim allati vel obligationem non urgent (puta corporis adversae valetudines), vel societatem, non vero ad unum omnes obligant (propter patriam). Coelibatus igitur, ut exceptio positus, his verbis minime repugnat. Praeterea Clementem matrimonii officium non absolute ponendum sed cum aliis comparandum dicere rite observat Funk!). Scribit enim in Str. II c. XXIII 137,3: oiïxe ydq navxl yafirjxèov oftxe Jtdvxoxe, dXXd xal %qóvog èoxlv èv cj> xad-rjxei, xal nqóaconov nqocrfjxei, xal fjXixta fiéxqi xivog. oüxe oiv navxl yafirjxèov ndaav ofixe ndvxoxe, dXX' oiöe navxeXcög xal dvèdrjv, dXXd xcp nog ëxovxi xal bnolav xal bnóxe óel. . . Dein § 141,4 de Veterum legibus in matrimonium latis disserens scribit: „oï xe vo/iod-èxai ovx ènixqènovai xag fieyloxag dqxag xoïg fiij yafifjaaai fiexiévai. aixixa b xcöv Aaxcbvcov vo/io&éxrjg oüxe dya/ilov fióvov ènixl/iov ëaxrjoev, dXXd xaxoyafiiov xal ötpiya/ilov xal fiovoöiaixrjaiag- ó de yevvaïog IIXdxcov xal xqocpijv yvvaixbg dnoxlveiv elg xb ötjfióoiov xeXetiei xbv fiij yrj/iavxa xal xag xa&rjxovoag öandvag dnoöiöóvai xoïg dqxovoiv. Haec verba in eam opinionem nos adducere possent, ut putemus auctorem hic matrimonium omnibus necessarium cogitavisse ideoque coelibatum ut malum repudiasse. Huic argumentationi respondendum esse censeo,
F. H. Funk, Kirchengeschichtl. Abhandlungen und Untereuchungen. II. B. Clemens v. Alex. über Familie und Eigentum, p. 45—60.



61
Clementem nis verbis leges illas non sünpliciter approbasse. Quod ex iis quae sequuntur clare patet. Scribit enim: „ei yao (tij yfj/tavxeg oti naièonoir)aovxai, xb öoov ècp' èavxoïg dvdqcov onaviv noir)oovaiv xai xaxakiïovai xdg xe nóXeig, xal xbv xóoftov xbv èx xovxcov. xb öè xoiovxov doefikg &eiav yèveaiv xaxaXvóvxcov. Verba a nobis animadversa satis innuere mihi videntur, eum hic quoque cum iis pugnare, qui a matrimonio abhorrentes illud funditus evertere conabantur, praesertim cum alibi coelibatum expressis verbis laudat. Verba igitur allata proprium tempus spectantia, non tam absoluta dicenda sunt, ut inde tuto concludere. possimus, auctorem matrimonium coelibatui vere protulisse. Has leges potius exemplum allegasse videtur, ut commune officium magis inculcet. Neque Str. II c. XXIII 139,5 in matrimonii ïavorem afferri potest ubi scribit: ixi, cpaaiv, ó dxexvog xr)g xaxa cpöoiv xeXeióxrjxog dnoXelnexai dxe /.dj dvxixaxaoxrfcrag xfj %cbqcp xbv oixeïov didöo%ov xèXeiog yao ó jienoirjxcbg è£ avxov xbv 8/ioiov, fidXXov de èneiddv xdxeïvov xb aiixb nenoir\x6xa èniè\\, xovxèaxiv öxav eig xr)v aiixijv xaxaocr)ari cpéoiv xb xexvco&èv xcp xexvcbaavxt. Verba enim „secundum naturam" finem hominis naturalem a supernaturali distinguere videntur. Cum au tem hominem matrimonio junctum, quod naturalem finem atttinet, perfectiorem dicit, vitam coelibem supernaturali fini magis prodesse tacite saltem innuere videtur. Hoe vero eo magis accipiendum est quod alio loco fini huic supernaturali principatum defert. Verum haec urgere nolo. Cum vero Tollinton Clementem rhetoricae et sophismi artes quidem aversum, ejus autem scribendi genus scholastica exercitatione infectum declarat, in hunc locum hoe quadrare censeo. Cum enim eum tantum perfectum dicat, qui non solum filium sed etiam nepotem sibi nasci viderit, sophismum aperte rédolet. Unde haec argumentandi ratio exornationis magis causa assumpta quam genuinam auctoris sententiam aperire mihi videtur. Hoe vero eo magis probatur, quod aliorum verba auctor hic affert. Denique et alia verba laudari possunt, quae studium et amorem coelibatus non obscure prae se ferant, iique imprimis loei, qui tum matrimonium tum coelibatum laudibus extollunt. Ita scribit in Str. III c. XII 86,1: xal xa&óAov naoai al èniaxoXal xov dnooxókov ococpQoaivrjv xal èyxqdxeiav öiödoxovoi neqi xe ydficov, neqi xe naidonoiag neql xe oïxov öioixrjoecog fivqlag öoag èvxokag neqU%ovaai oèöafiov yd/iov



62 -
ijd-èxtjoav xbv o<bq>qova, &XX&, xijv dxokovMav oti>g~ovoai xov vó/iov, nqbg xb evayyéliov dnoóè%ovxa èxdxeqov xóv xe ei%aqlox<i}g xio d-ecp yd/ico xexQTjfièvov ocotpqóvwg xóv xe evvov%ia ég ö xéqiog fiovlexai ovfifiiovvxa, xa&thg „êxArjêrj ëxaoxog", èXófievov dnxaioxiog xal xeXeio>g. cfr. Str. III c. X 67,1.
Illud quoque verbum Str! III c. I, 4 memoria dignum est, quo coelibatum „donum Dei" vocat, coelibesque beatos praedicat: ijfieïg evvov%iav [iev xal ólg xovxo öeöéqr/xai vnb d-eov fiaxaqi^o/iev, fiovoya/iiav öè xal xijv neqi xbv ëva ydfiov oefivóxr/xa d-av/id^o/iev, avfinda%eiv [de] óeïv Myovxeg xal „d/LZfj/Lcov xd pdqt] paoxd&iv", fit) noxè xig£„öoxcÖv" xalüg „èoxdvai" xal atxbg „nèoy". neqi öè xov öevxeqóv ydfiov „el nvqoï" (prjolv b dnóoxokog „ya/irjoov".
Capitaine1) in hunc locum adnotat: „Den Anhangern des Valentin und Basilides gegenüber faBt Clemens sein Urteil über den ehelichen Stand zusammen: Jungfraulich sein ist besser als ein Ehestandsleben: in der Ehe ist die Ausübung der Ene erlaubt: wer nach dem Tode des Ehegatten nicht enthaltsam leben kann, mag in Gottes Namen eine zweite Ehe eingehen". Verba autem allata eo plus valent, quod in eo Stromateo nobis occurrunt, in quo auctor eos quoque haereticos impugnat, qui homines a vita conjugali omnino deterrere conabantur.
Verum, tertium jam enuntiationum genus, earum scilicet, quae coelibatui praecipue indulgent, aggrediamur. In Str. III c. XVIII 105,1 scribit: Ti/v öixaiooijvrjv xoiwv xal xijv dq/iovlav xov ocoxrjqlov oefivijv oioav xal pefiaiav ol ftèv ènéxeivav, cbg èneöeiga/iev, fMaocpijficog èxöexófievoi fiexd ndor/g dd-eóxtjxog xi]v èyxqdxeiav, ègbv èXéo&ai xijv ev"vov%iav xaxd xbv vyifj xavóva fiex' eioefieiag, eè%aqioxovvxa fièv ènl xfj öod-elorj %dqixi, ov fiioovvxa öè xijv xxioiv ovöè ègov&evovvxa xovg yeya/irjxóxag. Hic locus igitur coelibatum „favorem" dicit, pro quo Deo gratias referre debemus. Id unum coelibes tantum monet, ne alios despiciant.
Praecipuum coelibatus amorem in Str. ni c. XV 98 prodere mihi videtur dicens: Hdhv ó xtiqióg (prjoiv „ó yrjfiag fii/ èxfiaXMxo) xal b fiij yafiijoag fiij yafieixco," b xaxd. nqó&eoiv ei- > vov%iag bfioloytjoag fiij yfjfiai dya/iog öia/ievèxo. d/iq>oxéqoig yovv ó aèxbg x-óqiog öid xov nqo<pr)xov 'Hoatov xdg xaxakXfjXovg
1) Die Moral des Clemens von Alexandrien, p. 359.



63
ólö(ooiv ènayysXtag &öe nog Xèyojv „fiij Asyéxto 6 evvov%og 6xi ^vXov elfil ^rjgóv xdöe Xsyèi ó xéoiog xoïg ei>vov%oig' èdv qpvXd^rjxe xd aafifiaxa fiov xal noi^ar/xE ndvxa öoa èvxêXXo/xai, öd)0(o v/iïv xónov xoslxxova vlwv xal &vyaxèQ(ov" 1).
Expressie autem verbis coelibatum praestantiorem dicit in Str. IV c. XXIII 149,1: fivoxixwxaxa xal boiwxaxa b dnóoxoXog öiödoxwv r)udg xijv dArj&iog e$%dQiaxov èxXoyijv oii xaxa dnexXoyi)v xwv èxéobtv <bg (patiXwv, dXX' (bg xaXXlova noiEÏoftai fiEfiijvvxev eln&v „&o~xe xal ö ya/il^oiv xijv nao&èvov aèxov xaX&g noieï, xal b (tij yafii£(ov xqeïooov noisï nqbg xb eijoxtj/iov xal EindQEÓQov xqi xvqIw dnEQiandaxwg".
Clementis igitur sententiam sic comprehendere licet. Matrimonii sanctitatem et amplitudinem ab haereticorum impetu strenue defendit. Vitam. autem coelibem „in se" perïectiorem et fini hominis ultimo magis accomodatam considerat. Cum vero homo necessario in id tendere debeat, ut finem suum ultiinum attingat, coelibatum prorsus perfectiorem dicendum esse sponte inde sequitur. Cum vero „favoris" seu exceptionis indolem prae se ferat, conjugium communem vitae condicionem auctorem putavisse apparet.
b) Clementis doctrinae expositio.
Matrimonii definitio. Auctor in Str. II c. XXIII 137,1 matrimonii expositionem incipiens hanc definitionem nobis tradit: yd/iog fihv oiv èaxi aivodog dvöobg xal yvvaixbg i) ngwxrj xaxd vófiov ènl yvriaiwv xèxviav onogip. In verbum „nQibxrf', quod lectorem illico movet, Meyboom adnotat2): „in tegenstelling met polygamie". Haec rei explicatio prope ad illam verborum interpretationem accedit, quam Capitaine nobis exhibet scribens3): „Wie die Anmerkung VIII p. 1086 n. .88 sagt, meint Cotelerius durchaus mit Unrecht, daB mit der Beschrankung nqwxx\ nur die erste Ehe erlaubt werde. Das Gegenteil ergibt sich ja aus zu vielen Stellen." His verborum explicationibus, quae quidem valde mihi non placent, meliorem opponere nequeo. Unde verbum „nQwxrj" quid signiïicet me ignorare candide potius fatear oportet.
') Isaias LVI 4—5: xdie Xêyei xégiog xoïg eivoió%oig' Hooi av tpvXd^iovxai ia odflfiaxd. fiov, xal êxAé£(ovxai a êyo) &éZ<o3 xal &vxó%<avxai xijg öiaS-^xijg (&0Vj .öóo<o aitxoZg èv tqt otxtp /aov xal èv r^> zel%ei uov xónov dvo/iaaxbt', y.QsixTO) yl&v xal &vyaxégo}v.
2) 1. c. XIII (Vlechtwerken n), p. 111, nota 7.
3) L c. p. 361, nota 1.



68
c. XI 82, 5—XII patet. Et ibidem rationem addit (83, 3 in fine) scribens: „dnóoxqEtpov êè xbv ófd-aX/xbv dnb yvvaixbg xE%aqixwfièvrjg, xai fii] xaxafidv&avE xdXXog dXXóxqiov,"x) {prjolv ij yqacpr). xdv nidfj %r\v ahiav, nqooEnE^xjyrioExai oor „èv ydq xdXXsi yvvaixbg noXXol dnEnXavfj&rjoav, xai èx xotixov cpiXia <bg nvq dvaxalExai," 2) Elg nvq dyovaa dxaxdnavaxov öid xfjv dfiaqxiav r) èx nvqbg bqfiwfiévrj cpiXia, fjv ëq<axa xsxX^xaoiv.
Cum hac re Clementis monitionem connectere nobis liceat, qua convivia Christianis suis quidem non interdicit, iis autem salva urbanitate supersedere melius dicit. Hanc vero auctoris severam in judicando sententiam ille profecto plane intelleget, qui Paed. IH c. ni 21 sqq. perlegerit. Inde enim elucescit, quantopere impudicitia Alexandriae grassata sit3).
Continentiae stimuli. Quod ad stimulos attinet, quibus Clemens lectorem ad morum continentiam adhortatur, hi omnes fere ad religionem referri possunt.
Et primo quidem in Str. III c. VII 59, 4 de continentia loquens dicit: 'Hfisïg fièv odv öi' dydnrjv xi)v nqbg xbv xéqiov xai ói' avxb xb xaXbv èyxqdxEiav dona^ófiE&a, xbv véov xov nvEtifiaxog dyid^ovxeg- xaXbv ydq „óid xr\v fiaoiXslav xwv ovqavwv evvovxI&iv èavxov"4) ndor/g èmd-vfiiag xal „xa&aqig'Eiv xi)v ovvEldrjOiv dnb vExqwv ëqywv slg xb XaxqstiEiv &e(ji t,wvxi" ).
Hic ergo auctor tres stimulos nobis allegat, Dei scilicet amorem, ipsius virtutis pulchritudinem, templi Spiritus consecrationem. Qui stimuli vere christiani dicendi sunt. Ultima enim auctoris verba ita profecto intellegenda sunt, ut Christiani corpus suum, in quo Dei Spiritus habitat, vitae sanctitate consecrare teneantur6). Saepe auctor lectores suos a libidine et incontinentia ex eo quoque praemonet, quod vitia illa a coelo excludunt. cfr. Paed. III c. IV 29. Str. III c. V 40.
Homo praeterea libidinis potestati occumbens Dei similitudinem, in quam tendere debet, nunquam attingit. Str. Hl c. V 42.
i) Sir. 9, 8. 2) Matth. 3, 12; Mare. 9, 43; Luc. 3, 17.
3) Ex hae quoque quaestione Clementis indoles optime illustratur. Auctor enim hic quoque ut multis aliis locls magistrum morum seu potius Presbyterum agit, h. e. Christianos sibi concreditos morum praeceptis imbuit. Unde id genus elucubrationes veluti scrupuli soluti nobis apparent, Christianorumque conscientiae angores quasi verbis prolatos audire nobis videmur.
*) Matth. 19,12. 5) Hebr. 9,14. ^^^3
6) cfr. 1 Cor. 3,16 sq. Paed. II c. X 101,1.



69
Ab altera vero parte Clemens naturales quoque rationes, quae ad continentiam exercendam hominem stimulare possuntj non neglexit. In Str. enim III c. V 41 ipsam virtutis pulchritudinem afïerens, continentiam libidini eo anteponit, quod haec quidem corpori servit, illam vero menti, praestantiori hominis parti, veram libertatem vindicat. cfr. Paed. III c. III.
De monogamia. Fidem Christianam monogamiam et quidem summa severitate constituisse certum est. Christus enim interrogatus num uxorem repudiare liceat apud Matth. XIX 3 sq. respondit: xal nqoafjX^ov avxia Qaqioaïoi neiqd^ovxeg afabv xal Xéyovxeg- el ë&oxiv dnoXvoai xi]v yvvaïxa avxov xaxd ndoav alxlav; ö öè dnoxqi&elg elnev- oix dvèyvone 8xi ó xxloag dn' dgxys dqaev xal &r)Xv ènolrjoev aixovg xal etnev êvexa xoéxov xaxaXelipei dv&qwnog xov naxèqa xal xijv fitjxéqa xal xoXXrjd-^aexai xfi yvvaixl aixov xal ëoovxai ol öio elg odqxa [iidv;
Apostolus vero Paulus in epistola 1» ad Corinthios, 7,39—40 scribit: yvvij óèöexai è<p' öoov Xqóvov gg ö dvr/Q avxfjg' èav óè xoifiTj&fj d dvt)q, èAev&èqa èoxiv § »éXei ya/irj&rjvai, fióvov èv xvqlw. His verbis Clemens monogamiam statutam esse confirmat. Str. Hl c. XII 80. Et paulo inferius rationem addit scribens (82, 3): . . . dU' baixbgdvt)q xal xiqiog naXaid xatvlfav oi noXvyafitav ëxi ovyxwqeï (xóxe ydq dnfjxei b deóg, öxe ai£dveo&ai xalnXriUveiv èxqrjv), fiovoya/ilav óè eladyei óid naiöonoüav xal xijv xov oïxov xVöefioviav, elg t]v „Porj&bg" èöó&r} r) yvvt). Clemens igitur et liberorum saluti et rei familiaris commodo monogamiam profuturam esse censet.
De matrimonii indissolubilitate. In Str. II c. XXIII 145,3 legimus: öxi öè ya/ieïv f) yqacpi] ov^ovXeiei oèöè dfioxao&al noxe xfjg ov^vylag ènixqénei, dvxixqvg vopo&exeï„ovx dwXioeig yvvaïxa nXïjV el fiij ènl Xóyw noqvelag."1) fioixeïav öè f)yeïxai xb èmyij/iai, £wvxog daxèqov xwv xeXwqiofièvwv. Et haec ultima verba confirmans scribit (146, 2): „ó óè dnoieXvfièvr/v Xa^dvwv yvvaïxa fiocxdxai", tprjolv, „èdv" ydq „xig dnoXéoy yvvaïxa, fioiXdxai avxrjv,"2) xovxèaxiv dvayxdfri fioixev&fjvai. ov fióvov óè b dnoXioag aïxiog ylvexai xoixov, dXXd xal b naqaóefr/ievog avxt\v, dcpoqu^v naqèXwv xov dfiaqxijoai xjj yvvaixl- el ydq öèxoixo, dvaxdfitpei nqbg xbv dvöqa.
») Matth. 5,32.
*) Matth. 5,32; 19,9; Mare. 10,11; Luc. 16,18.



71 •
De matrimonii ineundi aetate. Legitimae ad matrimonium ineundum aetatis, quam Antiqui maximi momenti esse duxerunt, ut matrimonium proprium suum ïinem attingeret, auctores Graeci saepe mentionem fecerunt1). Ita Hesiodus v. g. praeceptum tradit, ut vir, ad triginta annos natus, feminam duodeviginti ferme annorum in matrimonium ducat2).
De hac quaestione Clemens pauca quidem tradit, certam vero aetatem non assignat.
In Str. II c. XXIII § 137, 3 universe scribit: . . . otixe ydg navxl ya/irjxêov otixe ndvxoxe, dXXd xal xgóvog èaxlv èv § xad-r)xei, xal ngóoanov $ ngoof)xei xal f)hxla [iè%qi xlvog. Verba „xal ■fjhxla fièxQi xlvog" profecto „terminum ad quem", seu illum aetatis limitem designant, ultra quem matrimonium inire non convenit. Et quidem feminae non viri aetatem haec verba spectare censeo. Ad hanc sententiam declarandam quaedam nobis afferenda sunt, quae auctoris mentem clarius nobis ostendent. Saepissime auctor matrimonium ad liberorum tantum generationem institutum esse inculcat. Luce clarius mentem suam in Paed. II c. X 95, 3 exprimit scribens: xd öè iii) elg nalöcov yopijv avvièvai èvvpol^eiv èoxl xfj tpioei, r]v xgij öiödoxaAov èniyqacpofièvovg xdg oofdg xov xaigov ènixtjgeïv naiöayioylag, xb yrjgag Xèyo) xal xi]v naiöixijv rjkixlav, nageiadyovaav (xoïg fièv ydg oiöènoi ovvex&>gr\oev, xovg öè oixèxi QoiXexai ya/ieïv), nXr\v ot ndvxoxe ya/ieïv. Quasi dicit: Cum libero rum generatio proprius matrimonii finis dieendus sit, qui vel propter infantiae initia vel propter decrepitam senectutem obtineri nequit, hos duos aetatis terminos natura matrimonii impedimenta, constituit. Infantia igitur utramque partem impedit, quominus matrimonium contrahat. Cum vero nonnisi feminarum grandior aetas liberorum generationem excludat, verba xal f\Xixla etc. in tantum aetatis limitem constituere duco, ultra quem nubere non debeant. Ceteroquin vero auctorem hanc sententiam aliquatenus mitigasse supra (p. 64 sq.) vidimus.
In Fragmentis quoque acriter obsistit, quominus puellae ante nubilem aetatem matrimonio jungantur: nagMvwv q>&oga
!) cfr. Leop. Schmidt L c. II 165—166.
2) Hesiodus ê. x. 695—699. cfr. Plato Leges 4,721a, 6, 772 d et Arist. Politica 1325 a 28 qui eandem sententiam nobis exhibent nisi quod Aristoteles opportunam viri aetatem ad tricesimum septimum annum usque protraxerit.



72
Xèyexai oi fióvov nogvela, 'dXXd xal f) ngö xaigov ëxóooig, öxav (bg elneïv dcogog èxöod-fj xcp dvögl r]xoi dep' èavxfjg xal naga xwv yovèwv. Haec verba fortasse ad illam Antiquorum consuetudinem spectant, qua tenerae virgines grandioris aetatis viris nuptum tradebantur.
Verba tandem xgóvog èaxlv èv cj> xadijxei, quid sibi velint mihi non liquet. Quaeri enim potest utrum „xgóvog" verbum certum aliquod tempus an aetatem significet.
Mature sane in Ecclesia consuetudinem viguisse, quae Christianos vetaret, quominus certis anni temporibus matrimonium contraherent, ex eo constat, quod anno circiter 320 in legem jam abierit1). Cum vero alia testimonia in auctore nostro desiderentur, verba allata hac de re cogitationem quidem injicere non vere certitudinem ei vindicare possunt.
Unde secunda illa interpretatio ïortasse in promptu est, quamquam f)Xixla jam aetatem significat. Ut enim verba fjXixla fiéxgi xivog „terminum ad quem" ita XQÓvog etc. „terminum a quo" designare possunt. Alibi enim auctor cum inïantiam tum senectutem matrimonium impedire posse contendit (cfr. supra P- 71)2).
De secundo matrimonio. De secundo matrimonio quid Clemens senserit inquirentes illud matrimonium dicimus, quod quis, priore ex justa causa — puta alterius partis morte — soluto, inire constituit. In Ecclesia enim antiqua disceptatio orta est, num Christianis secundum matrimonium inire liceret. Scribit nempe Martene3): „Secunda etsi matrimonia a liberis personis legitime inita receperit semper probaveritque Ecclesia, tanquam vera et indubitata sacramenta; ipsius tarnen desiderium fuit ut nonnisi virgo virgini nuberet, secundasque
!) scl. in Concilio Laodiceae. Haec lex, nostris quoque temporibus vigens, prohibet, quominus Catholici per tres vel quattuor hebdomades ante Festum Domini (a. d. 8. Kalendas Januarias) et per sex hebdomades et dimidiam ante Pascha — quae tempora theologi passim „clausa" appellant — matrimonium ineant.
2) In Str. VI c. XVI 144 Solonis quidem elegiam allegat, in qua legislator septimam annorum hebdomadem (i. e. a duodetricesimo usque ad tricesimum quintum aetatis annum) ut proprium matrimonii ineundi aetatem assignat; cum vero Clemens ibidem id tantum spectet, utïymbolicam numerorum vim nobis illustret, haec verba ad rem non pertinere mihi videntur.
3) De antiquis Ecclesiae ritibus libri tres: tom. H lib. I c. IX art. % IV (P- 121).



73
nuptias, ut certa incontinentiae signa, aegre tulit: ,Non prohibemus secundas nuptias, sed non probamus saepe repetitas' inquit S. Ambrosius, lib. de Viduis cap. 11. Et S. Hieronymus ad Geruntiam scribens: ,Aliud est quod vult Apostolus, aliud quod cogitur veile*. Ut concedat secunda matrimonia meae est incontinentiae, non illius voluntatis... Duae sunt Apostoli voluntates, una quae praecipit . . . altera quae indulget. . . vult nos manere post nuptias sicut seipsum... sin autem nos viderit nolle quod ipse vult, incontinentiae nostrae tribuit indulgentiam'. Immo ex antiquioribus Patribus non pauci bigamiam fornicationi et adulterio adnumerant. Ita censent Athenagoras, Legatione pro Christianis, Theophilus Antiochenus libro 3 ad Autolycum, Irenaeus lib. 3 adversus haereses c. 19, Clemens Alexandrinus, Minucius Felix, et alii quorum testimonia adducit vir doctissimus Johannes Baptista Cotelerius') in Notis in librum 2 Pastoris cap. 4." "
Clemens igitur inter secundum illud matrimonium aversantes hic nobis proponitur. Ita quoque Rauschen2) Clementis Str. ÏÏI c. XII 82 allegans ait: „Dagegen hat Clemens von Alexandrien die zweite Ehe geradezu Ehebruch genannt." Cotelerius vero, a Martene allatus, imprimis Str. II c. XXIII 137., 1 affert3). Matrimonium igitur ita interpretatur quasi verba nqüxri avvoóog secundum matrimonium prohiberent. Hanc vero sententiae explicationem falsam esse ex iis quae sequuntur patebit.
Praeterea auctor in notis ita pergit: „Lege ejusdem (Clem. Alex.) operis 1. 3, 428, 457, 459, 461, 464."
Quos vero locos hi numeri designent invenire non potui: Cum vero, quod sciam, sequentes hujus rei adumbrationes omnes locos, ad eam pertinentes, tractent, spero fore ut numeros quoque a Cotelerio allatos respexerim.
Et primo quidem ambiguam Clementis loquendi rationem facile nobis confusionis ansam praebere confiteamur oportet. Scribit enim auctor in Str. III c. I 4,3: fjiieïg evvovtfav ftèv xal
x) S. S. Patrum, qui temporibus apostolicis floruerunt. . . opera edita et inedita . . . I. B. Cotelerius ex MSS. Codicibus eruit ac correxit, versionibusque et notis illustravit. Recensuit et notulas aliquot aspersit Johannes Clericus Antverpiae. 1698. 2 voll. 4—5.
*) Gerhard Rauschen, GrundriB der Patrologie. Freiburg im Breiseau 1913, p. 47. se
8) vol. I, p. 90, nota 34.



74
ólg xovxo öeöógyxai vnb &eov fiaxaql^ofiev, fiovoya/ilav öè xal tijv neql xov ëva ydfiov aefivóxtjxa davfid^ofiev. Et in c. IX 74,2: èxxXrjoia öè dXXov ov ya/ieï xov vvficpiov xsxxtjfiévrj, dXX' ó xa&' ëxaoxov fjficov fjv &v (3ovXt]xai xaxd xov vófiov yafieïv, xbv nqöxov Xéyco yd/iov, ë%ei xijv è^ovaiav. cfr. quoque ejusdem libri 90,1 et 108, qui loei eandem fere sententiam nobis exhibent. Fortius vero auctor sententiam suam in c. XII 88,4 efïerre videtur scribens: nqbg èvxqonrjv öè xal dvaxonijv xa>v evsm(póqo}v eig xbv SevxEQOV ydfiov dqfioviog ó dnóoxoXog vniqxovov (pd-êyyexai xal aiixlxa <pr\oi- „ndv éfidqxrj/ia èxxbg xov aéfiaxóg èoxiv ó ök noqvevoiv elg xb ïöiov o&fia èfiaqxdvei". His igitur verbis auctor a secundo matrimonio abhorrere videtur. Immo ultimis verbis eum Rauschen matrimonium adulterio exaequantem facit.
Ex altera vero parte omnino constat, Clementem secundum matrimonium comprobasse. Scribit enim in Str. III c. XII 80,1. Apostolum Paulum1) allegans: ndXiv xe ai nsql xov vó/iov öiaXeyófievog, dXXtjyoqia xqüfievog yaq vnavöqog yvvif (ptjoi, „x<j> g~(bvxi dvöql öéóexai vó/iq)" xalxd ègijg. a$Mg xe2)- yvvij öéöexai è(p' öoov £fj %qóvov b dvr\q avxt}g- èdv öè dnoddvy, èXevd-éqa èaxlv yafiTjd-fjvai, fióvov èv xvqiq)- fiaxaqia öè èaxiv, èav oVxwg fielvrj, xaxd xrjv èfiijv yvib/iijv." Et in eodem libro c. XII 82, 4: xal eï xivi ó dnóoxoXog öi' dxqaolav xal nvqoioiv „xaxd avyyvdjfirjv" ösvxêqov fiexaölöwoi ydfiov, fèjielj xal ovxog ov% dfiaqxdvEi fièv xaxd öia&Jjxqv (ov yaq xsxéXvxai nqbg xov vófiov), oi> TiXtjQoï öè xfjg xaxd xb evayyéXiov noXixelag xrjv xax' ènlxaaiv xsXeióxrjxa. cfr. quoque Str. III c. I 4, 3.
Hanc vero difücultatem eo sane dissolvere possumus, quod Clementem iisdem verbis non eandem semper sententiam subjicientem facimus. Cum enim auctor verbo öevxegog ydfiog modo secundum illud matrimonium, de quo nos agimus, (Str. III c I 4,3; c. XII 82,4) modo vero ydfiov èneloaxxov (Str. III c. XII 88,4) significaret, nullo loco secundum matrimonium vere improbare dicendus esset. Hac in re enim verba „ëva ydfiov" (Str. III I 4,3), „nqüxov ydfiov" (74, 2), „fiidg yvvaixóg" (90,1 et 108,2) non utique secundum matrimonium sed ydfiov èneioaxxov rejicere aestimanda sunt. Qui vero hunc interpretandi modum nimis quaesitum existimat, Clementem, idque brevi intervallo, (Str. III 82 et 88) pugnantia loqui confiteatur oportet. Quid vero horum
!) ad Rom. 7, 2.
2) I Corinth. 7, 39 sq.



75
eligendum sit, lectori judicandum relinquo. Quidquid vero est, Clementem in secundum matrimonium aversantibus nude saltem numerari non posse ex iis quae disputavimus satis elucet. Denique hoe quoque cónstat, auctorem, secundum matrimonium approbantem, id tarnen cum christiana perfectione minus consentaneum habuisse (Str. III c. VII 82,4).
De ratione quae marito cum conjuge intercedat. Auctorem, S' Pauli Apostoli vestigia prementem, omnium hominum aequabilitatem praedicare juvat. cfr. Str. II c. XVI 73; Str. V c. V 30,4; Paed. I c. VI 31, 1. Hanc naturae aequabilitatem maritis quoque vindicans — Str. IV c. VIII 59, 1: ovx dXXrjv tolvvv nqbg ttjv dv^q(onöxrjxa (pvaiv ëxei(v) f[ yvvfj, dXXr\v öè ó dvf]Q cpalvexai, dXX' f) xrjv avxtfv, &oxe xal xijv dqextfv — eam tarnen non perfectam omnibusque numeris absolutam dicit, verum sexus partim pares partim impares esse contendit. Cum vero homo ex anima et corpore constet, auctor vero corporis quidem discrepantiam, non vero animarum varietatem agnoscat, ex hoe fonte sexuum tum aequabilitatem tum dissimilitudinem deducit. Ex animarum igitur similitudine èt maritum èt uxorem, quod ad virtutem attinet, omnino similes esse perhibet, ut postea videbimus. Feminae autem, utpote femineo corpore praeditae, liberorum generatio domusque custodia obveniunt. (Str. IV c. VIII 59). Auctor igitur feminam corporis qualitatibus domesticis tantum officiis destinatam esse putat. Ceteroquin vero hac de re copiosius non disserens, in § 60,2 Apostolum Paulum afferens, virum familiae caput nominat. Hanc vero mariti potestatem non tyrannicam sed in amore fundatam putat. In § 64 enim pulchra comparatione sibi assumpta, qua Apostolus maritorum conjunctionem cum ea ratione confert, quae Christo cum Ecclesia intercedat, auctor scribit: öiö èv xfj nqbg 'Eysoiovg yqdq>ei' „vnoxaooófievoi dXXtfXoig èv (pófte? &eov' al yvvaïxeg xoïg lötoig dvöqdoiv <bg xq> xvqlq), 8xi dvi\q èaxi xe<paXij rijg yvvaixbg dyg xal ó Xqioxbg xefpaXij xrjg èxxXrjotag, aéxbg ó owrijq xov otb/iaxog. dXX' &>g fj èxxXr\ota imoxdooexai x<p Xqioxqt, oiïxoig xal al yvvaïxeg xoïg lötoig dvöqdoiv èv navxi. ol dvóqeg, dyanaxe xdg yvvaïxag, xa&<bg xal ó Xqioxbg fjydntjoev xr\v èxxXi\olav ofixa) xal ol dvÖQsg öfeiXovoiv dyanav xdg èavxcöv yvvaïxag <bg ra èavxwv od>fiaxa-. 'ó dyanwv xijv èavxov yvvaïxa èavxov dyangl' ovöelg ydq Jioxe %r\v èavxov odqxa è/iiarjoev."
Maritorum inter ipsos officia quod ad liberorum generationem



76 —
pertinet in Str. III c. XII 79 tractat. cïr. ejusdem libri c. XV 96 et c. XVIII 107.
Viris denique praecipit, ut familiam suam honeste sustentant.
De muiiere. Pauca sunt quae auctor scribendo tam intime senserit tantoque studio tractaverit. Quamquam enim tristissima oratione multa depinxit, vel in fuscis illis picturae partibus eum verae muliebris pulchritudinis studio ductum fuisse negare nos non licet. Lucida enim obscuris illüstrantur colorumque varietate pictura distinguitur. Antequam vero hujus tabulae descriptionem aggredimur quaedam referamus oportet, quae superiori § intime cohaerent.
Clementem maritum et uxores pares dixisse supra jam monuimus, ita tarnen ut pro qualitatum varietate uterque locum suum in vita communi obtineat. Quod ad virtutem vero attinet, perfectam aequitatem cum viri tum mulieris agnoscit. Scribit enim in Str. IV c. XIX 118,1: tavrTjg xoi vijg lekeiÓTiqxog ë^eariv èn' ïarjg fièv dvöqi, èn ïatjg öè xal yvvaixl fiEtaXafteïv. Unde feminis enixe commendat, ut ipsae ad virtutem studio et ardore incumbant, etiamsi viri ab ea declinent. Eumque qui vel uxorem vel servam ab hac voluntate deducere conatur admonet, ne domum suam injustitiae et licentiae locum faciat. Str. IV 123. Praeterea hujus insolentiae jus ei omnino abjudicat. Cum enim virtus unicuique propria dicenda sit, hanc libertatem atque immunitatem nemini infringere licet1).
In § 118—123,1 varüs. quoque exemplis ex historia cum sacra tum profana petitis ostendit, multas feminas in rerum decursu virtute et omni genere doctrinae floruisse. Ita v. g., ut notissima quaeque proferamus, Judith et Esther exemplis allatis, ex Aspasia Socratem philosophum et Periclem rhetorem multum fructumcepisseaffirmatetCorinnam, Telesillam, Sappho poetrias, necnon Eirenen et Alexandriam pingendi artifices honorifice commemorat. Unde satis liquet, auctorem animi atque ingenii cultum in feminis quoque permagni fecisse.
Clemens vero feminae non tantum aequabilitatem vindicat, verum etiam, utpote debilioris naturae, a viri libidinibus eam
') Hujus aequalitatis peculiare argumentum in Paed. I c. IV affert. Commune enim nomen „Sv&qmjios" quo tum virum tum feminam indicamus, et „naiódQiov", quod ut puenim ita quoque puellam assignat, eam arguere contendit.



77 —
strenue defendit. Scribit enim in Str. II c. XXIII 143,1: £v%tjv oiv fteylatTjv xal "OfiTjgog xi&exai „dvöga re xal olxov,"*) dXX' ov% dnX&g, fietd „b/ioipqoovvrjg" öè rijg „èo&Xijg"- ó fièv ydg xwv dXXcov ydfiog èq> fiövna&ela b/iovoEÏ, b öè xwv q>iXooo(povvxo)v ènl xijv xaxd Xóyov bfióvoiav dysi, ö fiij %b elöog, dXXa xb ffiog èmxgèniav xaïg yvvai^l xoofieïo&ai fit]ö' c&g ègw/iévaig xgyodai xaïg yafiexaïg ngooxdxxiov xoïg dvögdmv oxonbv nEnotrj/ièvoig xijv xójv owfidxav v[3giv, dXl' elg fto^Eiav navxbg xov ftlov xal xijv dgloxtjv oioipgoovvTjv nEqinoisïo&ai xbv ydfiov. cfr. Paed. II c. X 99,3. Et in Paed. II c. X 97,2—3 subtilem hanc psychologicam rationem affert scribens: . .. el ydQ oe/ivóxrjxa doxtjxêov, ójonsQ odv, noXv nXèov xfj yvvaixl xfj Èavxov xijv ae/ivóxrjxa èniöeixxèov xdg doxtffiovag ov/inXoxdg nagaixoifievov xal xijg ngbg xovg nXrjoiov óyvelag fj è%èyyvog nioxig oïxo&ev nagayivèo&o). oi ydg ëaxiv, oèx ëoxi oepvbv nag' èxeivy voiuodrjvaï, nag' fl xb OEfivbv ovx èfifidgxvgov öelxvvxai èv aèxaïg èxsivaig xaïg ót-slaig fjöovaïg. eövoia dè óXio&Tjgcbg elg avvovalav ë%eiv b/ioXoyovoa öXlyov dv&el xal avyyrjgdaxEi t<J> ocb/iaxi, ëo&' 8xs öè xal ngoyrjgdoxei {laoav&Eloijg xijg ènidv/ilag, bnóxav xijv yafitfXiov a(og>Qoaivi]v èxaiQixal xadvfigiowoiv fjöoval' nxrjval yaQ at xa>v ègwvxtov xagöiai xal oflèvvvxai (texavola xd q>lXxga, xgénexai öè noXXdxig xb cpiXéïv elg xb fiiaeïv, bnóxav aïa^xai xfjg xaxayv&aeiag b xógog.
Marito igitur praecipit, ut caste in uxorem se gerendo reverentia ejus dignum se praebeat. Graviter quoque matrimonio junctos admonet, ne animorum studium vilibus corporis voluptatibus contineatur. Corpore enim tabescente talis quoque amor conscenescere solet, quin etiam saepe in ipso aetatis flore evanescit vel in odium vertitur.
Auctor porro duas feminas nobis depinxit, unam levem, nimio placendi amore agitatam, voluptatibus deditam, alteram sobriam, continentem, suae domui bene propositam, quam Sacra Scriptura pulchro elogio fortem nominat.
In universum Clemens Christianos suos impense hortatur, ut ubique, praesertim vero in convivils, urbanitatem colant, quod mores agrestes intemperantiae eos arguant. cfr. Paed. II c. II 31,1 et c. I 11. Ita quoque feminas admonet, ut bibentes elegantiam observent. (Paed II c. II 33, 1). Auctorem vero non
») cfr. f. 181 sq.



DE CLEMENTIS A3LEXANDRINI SENTENTES OECONOMCIS, SOCIMIBUS, POLtt^fëf
O. VAN DER HAGEN
CAN. REG. ORD. PRAEM.












DE CLEMENTIS ALEX ANDRINI
SENTENTIIS OECONOMICIS, SOCIALIBUS, POLITICIS.
SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE,
QUOD EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI H. VISSCHER, THEOL. DOCT. ET IN FACULTATE THEOLOGIAE PROF. ORD., AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU ET NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE DECRETO PRO GRADU DOCTORATUS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA HONORIBUS AC PRP7ILEGIIS IN ACADEMIA RHENOTRAJECTINA RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET
ODULPHUS JOSEPHÜS VAN DER HAGEN
CAN. REG. ORDINIS PRAEMONSTRATENSIS EX PAGO ST. OEDENRODE
DIE XVI MENSIS APRILIS ANNI MCMXX HORA IV P. M.
TRAJECTI AD RHENUM APUD DEKKER ET V. D. VEGT. MCMXX.
I ll iimi?.h,'.'?,I<.LIJKE BIBLIOTHEEK
■llllllilllllll
0659 9218



ASCHENDORFFSCHE BUCHDRUCKEREI, MONSTER i. W.



Academicae vitae curriculo ïinem imponenti dulci officio mihi satisfaciendum est. Imprimis Tibi, clarissime Bolkestein, promotor honoratissime, maximas ago gratias, quod tum magna rerum scientia mihi affuisti, tum, pro benevolentia Tua, in opinionum offensione plenam mihi semper libertatem concessisti.
Secundo loco Te, clarissime Schrijnen, memorare meum esse duco. Praeter enim doctrinam Tuam et alia, neque minima, me Tibi grata voluntate devinctum tenent.
De vobis quoque, clarissimi viri Vollgraff Sr. (f), Damsté, v. Gelder, Ritter (f), Ovink, Rutgers v. d. Loeft, Hulshof, Beysens, Caland, tam ob accuratam institutionem quam ob benevolum animum semper libentissime recordabor.
Nee vos, clarissimi viri, Schwyzer, Blümner, Hitzig, quos ut Turici per aliquod tempus audirem mihi contigit, hoe loco abesse volo.
Cum Te, clarissime Kirsch, ultimum nominem, non ultimum tarnen in recordatione mea obtinebis locum. Nota enim Tua benignitate me, peregrinum, Friburgiae excepisti et libentissimo animo studiis meis affuisti.
Denique, sodales, pristinam militiam, quam una militavimus, suavi semper memoria teneamus.






Hujus Libri Argumentum.
Praefatio VII—IX. Caput I.
De sententiis oeconomicls.
Introductio.
Rerum oeconomicarum studium hisce temporibus magis auctum 1. — Antiqui oeconomiam cum re morali semper „confundunt" 1—4. — Clemens quoque eas semper conjungit 4. — Haec vero conjunctio ex religione Christiana emanat 4—7. — Scholae „classicae" principium 7. — Clementis principium 8. — Quare res oeconomicae Clementem magnopere non comraoveant 8.
§ 1. De mediis ad res temporales producendas.
a) De labore 9 sqq. — De negotio quod genio exercetur 9. — De lalabore manuum 9. — Quas ob causas auctor eum commendet 9—11. — Quare oeconomicas rationes auctor non urgeat 11. — Peculiaris Clementis de divitiis deque modis quibus acquiruntur sententia 12—14. — Clementis sententiae cum Antiquorum enuntiationibus comparatae 14 sqq. — Viri docti Souchon sententia 14—15. — Modernorum auctorum interpretationes (Salvioli, Wilcken, Neurath) 15—16. — In hac quoque re Clemens ascesim et rem moralem maxime premit 17.
b) De variis acqulrendi modis 19 sqq. — Clementis enuntiationes Christianos vitae publicae negotiis interesse supponunt 19—20.
a) De mercatura 20—23. — SS. Patres mercaturam damnavisse censet Lujo Brentano 20—21. — Hujus sententiae refutatio 22. — Quid Clemens de mercatura cogitaverit -23.
ft) De re nummularia 23—26. — Hac de re auctor perpauca, eaque de foenore tantum tradit 23—24. — Foeneris natura 24. — Sacrae Scripturae doctrina. — a) Ante Christum 25. b) Christus 25. — Antiquorum philosophorum sententiae 25—26. — Ipsius Clementis verba 26.
§ 2. De bonorum distributione.
a) De communismo. Brentano duos locos aftert, ut Clementem communismum propugnasse ostendat 27—28. — Horum textuum vis 28.
b) De re privata. Disputatio de re privata Alexandriae exorta 29. — Hujus disputationis origo 30. — Clemens divitum animos variis argumentis confirmat 30—33.
c) De usu bonorum. Quare Christiani bona sua liberaliter largiri debeant 33—34. Clementis hac de re sententiae 34—35. — De usu a) cibi 35 — 'P) vini 36 — y) supellectilis 36—37. — Quatenus Clemens in rerum externarum aestimationem a philosophorum sententiis dependeat 37—43. — Quid hac de re viri docti Cognat, Merk, Winter senserint 37—40. — Stoica Clementis verborum asperitas ex viri docti Bossuet sententia aliis auctoris enuntiationibus „corrigenda" sunt 40—41. — Quae „correctiones" insuper afferri possint 42—43.



disciplina moraiis a vetere religione eo tantum discrepet quod scientffico ïundamento non careat. Haec vero solutio, ait Souchon, eo sibi non constat quod homini devotionem in eam civitatem imponit, quae aliunde inimica saepe apparet. Ut vero antiquus ille patriae amor renasci denuo posset, civitas ipsa emendanda fuisset. Quod vero Socrates hoe non perspexit effecit, ut philosophia ejus imperfecta maneret.
Plato vero et Aristoteles eo ipso bene de re oeconomica meriti sunt, quod renovationis moralis initium a civitatis restauratione repetendum esse intellexerunt. Quod ad Platonem pertinet, in „Republica" sua civitatem proïecto aristocraticam sibi effingit neque contendit, ut ordinum differentias conditionum officiorumque unitate tollat: respublica autem, ab omnium partium studio libera et omnium commodo unice intenta hos ordines, conditionum varietate diversos, pace communi inter se conju'ngat oportet. cfr. Leges I 628 C. III 697 D. Resp.V 462D. VII 519 E. Gorgias 507 C.
Aristoteles vere, rerum naturae studio magis adductus, inquit Souchon, disciplinae moralis exemplar non tam perfectum omnibusque numeris absolutum sibi effinxit; idem tarnen argumentum, quamquam aliquatenus obscuratum in scriptis ejus invenimus. Rempublicam quoque somniat in qua ordinum studia et . cupiditates soli curae justitiae communis cedere debent (Souchon p. 43 et 44)!).
Ut vero Souchonii placita paucis verbis comprehendamus: Socratici doctrinam moralem et oeconomicam inter sese confuderunt. Haec autem confusio non ex eo profecta esse videtur, quod hominem societati prorsus subjiciunt propriumque ei finem denegant, sed ex eo quod civitatem ejusque legem ut normam et regulam totius vitae humanae considerant.
Verba Souchonii de Socraticis allata ad Clementem quoque nostrum pertinere supra jam diximus. Oeconomiam enim cum doctrina de moribus semper conjungit. Re autem accuratius inspecta hanc considerandi rationem in religionis Christianae professione fundatam esse facile apparebit. Quod breviter ipsius Clementis verbis, quatenus fieri potest, illustrabimus.
Religio Christiana et exinde philosophia Christiana Deum inflnite sapientem, mundi Creatorem ejusque Rectorem esse et irQu^adlocos vide Pöhlmann, Geschichte des antiken Communisraus und Socialismus, p. 168 et 169.
4



5 —
naturali lumine rationis demonstrari posse contendit. Scribit enim S. Paulus Apostels, Gentiles, cum ad Dei notitiam ex creaturis "pervenerint Eum autem rite non coluerint, culpa liberari non posse Idem Clemens noster sentit ubi de Gentilibus a Deo ob infidelitatem judicandis et puniendis scribit: Str. VI c. XIV, 110, 3: „ov fióvov tolvvv ö motóg, dXXu xal ó è&vixbg öixaiótata xqlvetai. èneiöi} ydo yósi ó &eóg, Ste tiqoyvcaotrjg tov, fii] nioxevovta tovtov, otiöev fjttov, önwg. tr\v ye xa&' èavtbv dvaöê^tjtai teXelwoiv, ëóoxev fièv q>iXooo<plav avtcji, dXXu nqb tfjg nlotzutg, iówxe öè tbv ijXiov xal trjv oeX^vtjv xal td dotqd elg dgijoxelav, d ènoltjosv ö &ebg toïg ëd-veoiv, qitjoiv ö vófiog, ïva fii] téXeov d&eoi yevófievoi teXécog xal diay&aQwoiv.
Concinne haec quoque in „Cohortatione ad Graecos" exprimit ubi de simulacris manufactis loquens eorumque inanitatem describens exclamat: c. X 98, 2: ^xóvta>v odv dv&ig, oö ydq dv-fjaoj xaXoiv, ol fiixQOTÉxvai. ovöelg nov tovtov è'finvovv elxóva öeórjfiiovQyrjxev, ovêè (ir\v èx yrjg [iaXd-axr]v i/idXage odqxa. tig ëttj^e fiveXbv /J tig ëntjgev óotéa; tig vsvga öiéteivev <^> tig q>Xé§agè<pvorjoev; tig di/ia èvéxeev èv aitaïg fj tig óêo/ia neoièteivev; nov ö' dv tig avtüv öyd-aXfiovg noir\oai (iXènovtag; tig iveq>vofjoe ipv%i\v; tig dixaioovvtjv èöcoQ^aato; tig d&avaalav vnêoxytai; fióvog ö t&v dXcov drjfiiovoyóg, ö „dgiototexvag nattfo", toiovtov dyaXfia ëfirpvxov fjfidg tbv dv&oomov ënXaoev. cfr. quoque Cohort. VI 69, 1. IV 63, 1—64. Str. V c. XI 74, 2.
Ex hac doctrina de Deo Creatore necessario sequitur, Deum, cum hominem creavit, certum aliquem finem et quidem ab infinita sua sapientia non abhorrescentem, sibi proposuisse. Hunc vero finem Deus non tantum mente concepit sed etiam ut legem aeternam promulgavit. Quae lex in natura rationis experti ut lex communis naturae nobis apparet, hominem vero, utpote ratione praeditum, naturali lumine rationis illustrat ut clare cognoscat quid facere debeat, quem finem Deus ei proposuerit. Neque intimos tantum hominum sensus sed etiam usum rerum externarum civiumque inter se commercium ordinat. Deus enim mundum quem cernimus homini quidem destinavit ut corporis animique facultates excolat, plenum vero ejus dominium non concessit. Id enim potissimum homo agat oportet, ut grato pro beneficiis animo Deo serviat. Coh. ad Graecos XI 115, 1: „öXlytjg nloteojg yï\v ooi ölöwoi tr\v toodvttjv
') cfr. epist. ad Bom. I 18—22.



— 6 —
ysoyqyeïv, fiöwq nivsiv xal c&Xo nXeïv, déqa dvanveïv, nvq vnovqyeïv, xóo/iov olxeïv èvxev&ev ' sig ovqavovg dnoixiav axetXaod-ai ooi ovyxexüiqrjxev xd fieydXa xavxa xal waarna ooi öt]fiiovqy^/iaxa xal %aqlo^,axa bUyr\g nloxe<og /tefiio&wxev." Delectatio igitur appetitusque expletio, cum de rerum èxternarum usu res agitur, numquam maximum pondus habet. Haec Clemens insinuat cum scribit: Paed. II c. III 38, 3: xa&óXov ydq xal xdg xqocpdg xal xdg èo&fjxag xal xd oxeétj xal xdXXa ndvxa xd xaxd xbv oïxov av/L/Lfjpöriv Xéyo) dxóXovd-a elvai xaïg èvoxdaioiv xov Xqioviavov dei xaxd xb nqóatpoqov olx£iov/A,eva rep nqoaómq, xfj jjXixig, xfj ènixrjdeóoei, x§ xaiqqj. èvbg ydq övxag deqdnovxag &eov Xqi] xal xd xxitfiaxa xal xd èn avxoïg ëmnXa èvbg èmÓEixvvo&ai ovfifioXa {ilov xaXov, xal xbv xa&' è'va xd>v dv&qénwv dótaxqixcj) ntoxei, xfj fiovonqoowiu;) xavxrj èvoxdosi, xd ègfjg dxóXov&a xal oófi<p<ova xfj öia&êoei xfj fiip cpaiveo&ai noiovvxa.
Quatenus lex illa naturalis veri reetique societatis rationes ordinat, jus naturae nuncupatur. Hoe autem non tantum reipublicae exemplar est verum etiam imperio suo nos obstringit. Hoe jus, naturali rationis lumine promulgatum, naturale quoque dicitur quatenus hominum fines, in natura fundatos, tuetur et auget et quatenus, cum hominis rationes ad communitatem pertinentes ultimo ejus fini obedientes praebeat, reipublicae legibus praevalet.
Philosophia igitur illa theismi, quae rerum universitatem . a Deo proprio fine creatam esse contendit, asseclas suos necessario inducit, ut jus illud naturale agnoscant proindeque doctrinam de moribus ad omnes hominum" actus adhibeant.
Cum vero religio Christiana non tantum theismum profiteatur, verum etiam naturale rationis lumen mirum in modum Dei revelatione illustratam esse doceat, efficitur, ut philosophus Christianus nexum illum doctrinam moralem inter et oeconomicam magis etiam astringat. Ingenium enim humanum, sibi ipsi permissum, variis animi perturbationibus obumbratum, facile in errorem incidit. Ad finem igitur suum plane dilucideque cognoscendum supernaturali revelationis lumine indiget. Philosophia enim, ut scribit Clemens, Deum aliquatenus adumbrat, accurate autem de Eo non disserit1).
J) Str. VI c. XV 123, 2: i/yovv cpiA.oooq>la ngóvoiav xaxayyêXkovoa «al Iqv aev eiöaCfiovos §kv Av dfioi^v, tov 6' aS y,ay.oöaï{iovo$ ri/v xóAaoiv,



— 7 —
Idem cogitatum in Str. I c. I 10,1 eloquitur et saepenumero eodem redit, philosophiam nempe Graecorum adjumentum esse quo facilius ad veram (fidei) veritatem perveniamus.
Ex hac brevi explicatione satis elucescet, Clementem fidei Christianae professione necessario adductum fuisse, ut in omnibus rebus finem hominis ultimum respiceret et doctrinae de moribus rationem haberet. Quatenus vero hoe „confusio" dicenda sit ex eo dependet, quod quisque de vita sentit.
Verum et alia quaestio nobis consideranda est. Longum est omnia oeconomicorum systemata ordine hic explicare et ad rem nostram omnino non pertinet. Cum vero Souchon verbis allatis summo saltem principio scholae „classicae", ut vulgo dicitur, addictus esse videatur, brevi principium illud enucleabimus, praesertim cum schola illa etiamnunc multum valeat ')• Hujus disciplinae caput, ut ait Diepenhorst, quod identidem apud Smith et apud scholae asseclas occurrit in eo consistit, quod in exstruenda disciplina sua ab illo homine proficisci sibi licere putant, qui omnes actus oeconomicos, una tantum acquirend cupiditate impulsus, faciat. Hoe vero non ita intelligendum est, quasi hujus disciplinae fautores honestiores cupiditatis stimulos ia homine non agnoscant vel magnum religionis, juris, honestatis momentum negent. Verum, cum de pactione oeconomica res agitur, altiores vitae rationes negligendas esse putant. Herus et mercenarius, venditor et emptor, qui merces producit quique eas consumit, omnes id unum intendunt, ut minimo labore quam maximum commodum sibi comparent. In hoe ergo rerum externarum studio cupiditas modo valet, ideoque omnibus aliis stimulis supersedendum esse putarunt, ut unius cupiditatis rationem haberent (Leerboek der Staathuishoudkunde van Mr. Pierson I d. 2e dr. p. 190 a Diepenhorst cit.). Ita factum est ut doctrina oeconomica, dogmatis vinculo absoluta et ab omni opinione praejudicata libera, pede alato sese extulerit et verae scientiae cacumen tandem aliquando attigerit. -
Hanc vero rei considerationem et illam „liberae scieatiae" postulationem ulterius indagare ad nos non pertinet. Ad
iteQzXtjTtzix&g fteoZoyeï, ia jiQÖg dxfiipeiav Si xal ra ènl fiégovg oirnêxi o<j>£ei. otize ya.q negl tov vlov iov &eov oëts tieqI tijg v.azu. iijv tzqóvoiuv otxovo/tlag ófioi&g ijfttv óia/.aii(Savet' oè yag ii/v v.aia töv &edv ëyvot &Qfi<jxeiav,u
!) fr. Mr. P. A. Diepenhorst, Voorlezingen over de economie. Deel I (Geschiedenis), p. 82 sqq.



— 8 —
Clementem nostrum melius intelligendum statuamus tantum oportet, duas naturae explicationes, e diametro sibi invicem oppositas nee unquam conciliandas, hic nobis occurrere. Scientiae enim liberae fautores philosophiam Christianam, praejudicii labe, ut aiunt, infectam, ad verae doctrinae acquisitionem perventuram esse negant. Philosophi contra Christiani principio illi „hominis oeconomici", quod proprii commodi tantum rationem habet, studia partium et multa rerum oeconomicarum incommoda tribuunt. Cum enim Deum mundi Creatorem gubernatoremque nos ponimus, rerum quoque temporalium usum certis legibus, quae sine mundi detrimente infringi nequeunt, ab Eo circumscriptum esse necessario inde sequitur.
Antequam vero Clementis doctrinam de acquisitione deque usu rerum externarum aggredimur, hoe unum nobis jam addendum est, ut enuntiatorum ejus in hac materia paucitatem rite explicemus. Miretur enim quis Clementem, qui in multis vitae quaestionibus satis acrem et industrium sese ostendit, hanc rem tam obiter tetigisse. Et eo magis haec admiratio oriatur quod Clemens magnam vitae suae partem in urbe, mercatura et artibus florentissima degit, immo sacerdos Christianos, in medio vitae cursu positos, ope et consilio adjuvit. Hoe vero facile explicatur si id, cujus causa scripsit, recte perspicitur. Clemens in „Cohortatione ad Graecos" id unum spectat, ut religionem Christianam inter Gentiles difïundat, ceteris vero scriptis conversos doctrina Christiana imbuere et ad majorem sanctitatem educere conater. Unde factum est ut non tantum rem moralem respiciat, verum etiam hac una ratione oeconomiam consideret. Unde antiquorum doctrinam non modo non complet sed aliquas questiones vel non tractat vel obiter tantum perstringit.
§ 1. De mediis ad res temporales producendas Clementem propter specialem potissimum operis sui finem de oeconomia diserte non scripsisse supra jam monuimus. Cum vero sacerdos in ecclesia Alexandrina per muitos annos Christianos sibi concreditos regeret et princeps scholae illius catecheticae principia religionis christianae doceret discipulorumque dubia solveret, fieri non potuit, quin aliquot saltem quaestiones quasi per transennam attingeret; praesertim cum ejus temporibus vehemens quaestio agitaretur, nüm divitiarum possessio Christianae religionis principiis repugnaret, Inde factum est



— 9 —
ut quasdam memorabiles de hac materia observationes nobis reliquerit.
Ut vero ordine procedamus in hac paragrapho media ad res temporales acquirendas quidque de iis Clemens senserit tractabimus, sequenti vero rerum distributionem, imprimis vero quaestionem illam de divitiarum possessione inspiciemus.
a) De lab ore.
Cum videamus') Clementem divitiarum possessionem per se honestam duxisse, immo peculiaria pericula bene perspexisse, quae paupertas Christiano in finem suum ultimum nitenti objicit, exinde jure deduci potest eum improbare non posse, homines proprio labore id expetere, ut divitias sibi acquirant. Videbimus quoque Clementem hunc laborem diserte commendasse. Haec autem aestimationis ratio nee sola nee praecipua fortasse ei fuit.
In considerandis iis, quae Clemens de acquirendis deque aestimandis rebus temporalibus docuit, sociologia et oeconomia nos continentes, scientiam, artes liberales, religionem non tractabimus. Cum igitur quaeritur, quanti Clemens laborem fecerit, opera tantum servilia, quae dicunt, respicimus. Quod vero ad mentis agitationem pertinet, auctorem hanc labore manuum multo pluris aestimavisse universe monere satis esse duximus. Hoe vero ex eo clare apparet quod in Stromateon libris enixe et identidem operam dat, ut doctrinae studium a multorum fastidio et impetu defendat. cfr. Str. I c. I 18, 2, c. V 27, c. VII 37,1, c. XIX 94; Coh. ad Graecos, VI 68; Str. VI c. XVII 153; Str. VII c. I 1,4, c. XVI 104,5.
Manuum autem labor variis in locis et variis ex causis ab auctore commendatur. In Str. III c. VI libri Proverbiorum verba afferens (Prov. 10,4) paupertatem viri probrum, laborem vero divitiarum originem nominat: „nevla," ós, dvöqa ntneivoïXeïQeg ö' dvógelav nAowi^ovaiv." Verba S' Pauli Apostoli in epist. ad Eph. 4:28 animo ejus obversata esse videntur cum in Homilia c. 13,1 paupertatis incommoda tractans Christiano, de salute animae suae sollicito copiam quamdam paupertati anteponendam esse contendit. Praestat enim inopiae curis non premi sed potius habere unde aliorum quoque egestati subveniamus. Et in Str. I c. XVIII 90,2 verba ejusdem Pauli epistulae 4: 24,25a proferens scribit: b x/témov firjxè%i xteniétw,
t) cfr, Clementis Homilia quae inscribitur: ilg ó mp^óuevos ^ovaiog;



— 21 —
antiquis christianarum litterarum monumentis commemoravit, quibus Christiani admonentur, ut terrena despiciant magnoque animi ardore coelestia anhelent et e quibus Patres Doctoresque Ecclesiae, opibus infensos, communismum naturalem habuisse plane eluceret, auctor dubium non esse inde concludit, quin opes atque lacultates repudiarent. „Stenen alle irdischen Güter im Eigentum Gottes und haben sie dem gemeinsamen Gebrauche der Menschen zu dienen — erscheint ein jeder für Alles, was er über das Notwendige besitzt, nur als der Verwalter zu Gunsten derjenigen, die nïchts haben, und Alles, was er darüber für sich verwendet, als in verdammenswerter Weise von ihm usurpiert, so gibt es nichts, was verwerflicher sein könnte als das Streben nach dem gröBtmöglichen Gewinn. Damit aber war dem eigentlichen Handel das Urteil gesprochen, d. h. dem gewerbsm&Bigen Bestreben, möglichst billig einzukaufen, um möglichst teuer wieder zu verkaufen" (p. 160).
Hisce verbis auctor sibi non constare mihi videtur. Confestim enim ita pergit: „GewiB, es war an sich denkbar, daB der Handel auch frei von Gewinnsucht betrieben wurde." Et paulo infra: „Einen solchen Handel, der nicht nach Reichtum strebt, hat das Christentum der drei ersten Jahrhunderte sogar den Geistlichen gestattet (Harduin. Conc. I 252 can. 18), um ihnen die Beschaffung des Lebensunterhaltes zu ermöglichen." Ipse praeterea concedit, Sm Augustinum et Papam Leonem Magnum eam mercaturam probasse, in qua praeter justum pretium nihü ultra requireretur. Exinde autem sponte efficitur, antiquitatem christianam mercaturae non prorsus infensam fuisse. Causa vero, ob quam Brentano nihilominus mercaturam improbatam esse dicit, in iis .verbis, ab ipso majoribus typis impressis, continetur quibus mercaturam definit: „Das Streben nach dem gröBtmöglichen Gewinn." Sententiam suam clare exprimit ubi dicit (p. 161): „Aber solch ein edelmütiger Handel (quae nempe modum justi pretii non egreditur vel ob altiores stimulos suscipitur) war es nicht, bei dém die eigentliche Natur des Handels zum Ausdruck kam." Idem postea (p. 189) opinionem antiquitatis christianae et mediaevae aetatis a modernorum oecenomicorum sententia hoe potissimum discrepare contendit, quod hi, id quod maxime ad mercaturam faciendam incitat, quam maximum scilicet lucrum, neque approbantes neque improbantes sed utremcertam ponentes, exinde conclusiones suas colligere solent.



— 22 —
Hic vero distinguendum esse mihi videtur. Ex eo enim quod constat, homines maximo potissimum lucro ad mercaturam ïaciendam induci, minime colligi potest, ipsam quoque mercaturae naturam in eo sitam esse. Ut enim pro re comperta habeamus, homines pecuniosos opificum laborem in suum saepe commodum convertere, eam laboris quoque naturam esse ne arbitremur. Labor enim opificis proprium est, quo vitae cultusque necessitates expleat. Ita enim Leo Papa Xïïl in encyclica sua „Rerum Novarum" laborem definit (p. 27): „Hoe enim est operari, exercere se rerum comparandarum causa, quae sint ad varios vitae usus, potissimumque ad tuitionem sui necessaria." Et mentem suam clarius etiam significat cum de sodaliciis opificum disserens ita ea constituenda esse dicit: „ut singuli e societate incrementum bonorum corporis, animi, rei familiaris quoad potest consequantur."
Ita mercaturae quoque natura non in ipso quaestus faciendi studio mihi ponenda esse videtur, quamquam concedamus oportet, hominum cupiditatem, quam omnium malorum radicem S. Paulus Apostolus nominat, saepenumero in suum tantum commodum eam convertere conari. Si veram mercaturae naturam quaerimus eam huc spectare videbimus, ut regiones, quae aliae alias res ad vitam necessarias non efficiunt, res quibus abundant, inter se commutent, ut vitae necessitatibus satisfaciant. Si vero haec mercaturae natura dicenda est, Patres ab ea abhorruisse ne dlcamus. Summum suspectam eam plus minusve habuerunt, quod injustitiae aliorumque peccatorum ansam revera saepe praebet.
In antiquitate christiana duo cursus in variis vitae rationibus sese manifestarunt, quorum alter, indulgentior, quoad fieri poterat, communi vitae usui sese accomodabat, alter vero severior, qui variis causis, ascesim dico exageratam et finem mundi brevi exspectandum, adductus, omnem mundi consuetudinem ut malam respuebat. Ut omittam ea, quae de singulorum testimoniorum vi atque gravitate dici possent, universe ponere licet, severioris illius cursus fautores semper fere dicendi facultatem apud Brentanum accepisse. Gravem hujus opinionis signiïicationem Tertullianum (de idol. c. 11. Migne P. L. I 752) imprimis affert, quamquam ipse Brentano hujus argumenti vim irritam fere facit, cum hunc Ecclesiae doctorem intolerabilem praefectum morum dicat. Clementem indulgentioris cursus



— 23 —
testem insignem quidem describit dicens: „der doch zur Aufmunterung der Reichen die Scharfen der altchristlichen Eigentumslehre möglichst abzustumpfen bemüht war", quid vero de mercatura auctor seuserit Brentano non tradit. Clemens autem mercaturam, quam data opera commemorat, eo modo comprobat, quo multae disceptationes compensentur.
In Str. II c. XVIII 79, 2 ubi justitiam variasque virtutes commemorat, verba libri Proverbiorum 11: 1 affert: t,vyd öóha pöéAvyfia ëvavxi &eov, axd&fiiov öè ölxaiov ösxxbv aiïxcjj.
In Paed. III c. XI optimum vivendi modum describens, clarius sententiam suam aperit dicens (78, 4): xai b juaXwv xi fl (bvovfisvog [irjnoxè sint] övo xifidg, 5>v dv ïj (bvijxai ^ mnodoxr], djiZijv öè eincov xai dArj&évetv fieXexüv, dv fit} %vy%dvr\ xaéxyg, xvyyjxv.cav vfjg dfaföeiag nXovxel xfj öia&éoei xfj ÖQ&fj. ënaivog öè öqxog <.xë> neqi navxbg xov ncoXovfiêvov dvvéaxo). cfr. quoque n. 79, 2. Clemens igitur ab institoribus et ab iis qui nundinas obeunt tantummodo postulat, ne injustitiam committant neve unquam cum juramento merces suas venditent.
Ex his omnibus patet, Clementem mercaturam honestam habuisse. Quin etiam quaeri potest, utrum haec quaestio Alexandriae agitata sit necne? Ea quae Clemens scripsit, ut divitias jure possideri et acquiri ostenderet, huic opinioni probabilitatem fortasse conciliant, rem tarnen non dijudicant. Utcumque vero res se habet, Clementis effata satis memorabilia dicenda sunt.
Brevitate enim et simplicitate sua satis ostendunt, Clementem hanc de mercatura quaestionem vel non cognovisse vel neglexisse. Si neglexit eo ipso quaestionem non magni saltem momenti fuisse indicat; si vero non cognovit tuto concludere possumus, hanc disceptationem Clementis temporibus vulgatam non fuisse, cum in tanta et tam celebri Alexandriae Ecclesia hujus rei vestigia non inveniantur.
/?) De re nummularia.
De re nummularia auctor noster perpauca tantummodo et ea plane fortuito tradit. Ita in Str. II c. IV15,4, ubi de üde disputat, comparationem ex argentaria petitam affert scribens: ëaxi ydg öóxifiov vófiia/ia xal uAAo xlfiórjAov ÖTteQ ovöèv ëAaxxov dnaxd xovg iöi&xag, oiï fifjv xovg dQyvgafioifioég, oï ïoaoi [ta&óvxeg xó xe naoaxexaQay/tévov xai xb öóxifiov xciQ^etv xai öiaxqivEiv. otixwg b dQyvQafioifibg xQ löubxjj xb vófito/ia xovxo fióvov, öri



27 —
nobis videntur, ne verbo quidem commemorant. Quod maxime in ipsum Clementem cadit quippe qui oeconomiam nonnisi per transennam tractet. Unde tres modo quaestiones hic nobis occurrunt, quarum prima, communismum dico, ex iis jam solvi videatur, quae de re privata nobis dicenda erunt. Cum vero Brentano in opere citato Clementem quoque communismi assentatorem vel saltem fautorem invocat, brevi disputatione hanc quoque quaestionem tractandam nobis proposuimus. a) De Communismo.
Brentano, quemadmodum jam breviter perstrinximus, ut quantum Patres divitias aversentur atque contemnant clare ostendat, muitos eorum locos alfert, quibus rerum vanitatem arguunt, pericula quae moribus inferunt enixe demonstrant, ad caelestium autem bonorum studium Christianos magna eloquentia et fide stimulant.
Imprimis exemplo ex iis rebus petito, quae in rem privatam redigi nequeunt, aërem dico et lucem, Christianos ad magnam liberalitatem et munificentiam inducere solent. Cum vero autor judicat: „Die Kirchenvater sahen im Eigentum keineswegs eine naturrechtliche Einrïchtung. Das natürliche ist ihnen der Kommunismus" ambiguam saltem conclusionem colligere mihi videtur. Patres enim fortissimam hominum cupiditatem, rerum nempe externarum, impugnantes, validis enuntiationibus uti facile intelligitur. Multi quoque in peculiaribus temporum condltionibus orationes habentes, superlatione vix abstinent. Unde sponte in errorem induceremur, si his modo effatis intenti, ceteramque eorum doctrinam negligentes, communismo eos deditos suspicaremur. Quanti vero periculi res sit, in Clemente facile ostenditur. Nam hoe quoque auctore sententiae suae teste utens, Brentano duos locos affert, quibus Clementis communismi amorem demonstrare nititur. Scribit enim Clemens in Paed. II c. XII, 120, 3 (cfr. Brentano libro cit p. 150 et 151): „naq^yayev óè tb yévog ijpwv ènl xoivwvla b debg avtbg tcöv èavtov nqóteqog petaöovg xal xoivbv ndotv dvSqómotg %bv èavtov èntxovqjjoag kóyov, ndvta norfoag vjièg ndvrcov. xotvd otiv tü ndvxa xal (irj nkeovexToivxav ol nlovoioi. tb oiv ndoeorl fioi xal nAeovd&i pot, ótd xl pij xovyirjoü); ovx dv&ocóntvov ovóè xoivavtxóv, èxsïvo óè paXXov dyanrjuxóv ndgeovt pot, bid tl pij peiaód) xoïg óeopévotg; b ydq xoiomog tèketog b tb „dya7ï/joeig tbv nArjolov oov óg oeavtbv" TrX^géoag. ativt] ydq jj



— 28
dArj^g xqv<fi\, f\ drjoavoi^ofiévt] noAmèkeia, . . . óéöcoxev ydo ö &ebg olö' 8xi xrjg XQ^ae<ai fjiiïv xr)v è^ovoiav, dXXd fiéXQi xov dvayxalov, xal xrjv XQ^aiv xoivijv" elvai Pefio'öXrjxai. dxonov óè ëva xqvcpdv Ttevo/iévwv 7cXeióvO)v." Et in „quis dives" c. 31, 6: (péozi fièv ditaoav xxfjoiv, fjv aiióg xig èq>' èavxov xéxTrjtai (bg lótav odaav xal oèx elg xoivbv toïg óeofièvoig xaiaxl^rjoiv, dóixov oiaav dnoyaiv<ov, èx óè xaixtig xfjg döixiag èvbv xal nody/ia ólxaiov èoyd£ao&ai xal ocjt^qiov, dvanavaal xiva xojv èxóvxwv at(bviov oxrjvijv naad xqi itaxqi. Et multa etiam alia hujusmódi testimonia in hujus sententiae favorem afferri possunt. Quorum vis et auctoritas festive temporum nostrorum exemplo illustrantur. Leo enim Papa XIII in Encyclica sua supra (p. 22) citata, „communismum" quem dicunt commendans, rem privatam disertis verbis defendit scribens: „Cujus doctrinae (scl. de usu bonorum) in eo est fundamentum positum, quod justa pecuniarum possessio a justo usu distinguitur. Bona privatim possidere, quod paulo ante vidimus, jus est homini naturale; eoque uti jure, maxime in societate vitae, non fas modo sed plane necessarium. ,Licitum est quod homo propria possideat, est etiam necessarium ad humanam vitam'1). At vero, si illud quaeratur, qualem esse usum bonorum necesse sit, Ecclesia quidem sine ulla dubitatione respondet: .Quantum ad hoe, non debet -homo habere res exteriores ut proprias, sed ut communes, ut scilicet de facili eas communicet in necessitate aliorum. Unde Apostolus dicit: divitibus hujus saeculi praecipe... facile tribuere, communicare'"2).
Verbis igitur allatis Leo XIII communem bonorum usum enixe commendat. Fas enim esse dicit, hominem res exteriores non ut proprias sed ut communes habere. Nemo vero est qui affirmare ausit, Papam communismum his verbis commendare, quippe qui rem privatam data opera defendat. Possessionem enim jus hominis naturale dicit.
Quamquam vero Clemens hanc inter possessionem et usum distinctionem non facit, eadem tarnen nobis facienda est. Locis enim allatis communem quidem bonorum usum commendat, rem autem privatam proprio scripto defendit. Cum ergo in eadem omnino causa esse jure dici possit, eum in communismi favorem testem afferri fas non esse mihi videtur.
1) S' Thomas II II Quaest. LXVI a. II.
2) S* Thomas II II Quaest. XXXH a. VI.



- 29
b) De re privata.
Ejus temporibus Alexandriae magnam de re privata disceptationem inter Christianos ortam esse ex ipso Clemente novimus. Quidam enim divitiarum possessionem respuentes, divites coelestem gloriam adipisci posse plane negabant. Quid vero ad hanc opinionem multum conduxerit et cui potissimum societatis coetui ejus assentatores adnumerandi sint non liquet. Gnostici sane saec.1 II' Alexandriae multum auctoritate pollebant. Clemens enim eorum de matrimonio doctrinam strenue impugnat. Contemplationibus suis adducti ad duas sententias sibi invicem oppositas pervenerant. Aut enim matrimonium ut malum omnino respiciebant, aut, contra, effrenato animo in omnem libidinem sese effundebant. Unde suspicari saltem licet, haereticos illos in hac quoque disceptatione partes haud ultimas egisse. Hoe vero eo magis probatur quod Gnostici quidam, feminarum communitatem propugnantes, naturali quadam bonorum communione nituntur Ex illo vero scripto quod auctor hac de re exarravit, nihil déduci potest. De sententiae enim hujus fautoribus loquens universe scribit: „oi nèv ydg xtX." (Quis dives c. 2, 2); „dXXoi öè xtX." (ibid. 2, 3).
Hanc vero disputationem gravissimam fuisse magnasque inter Christianos perturbationes excitasse ex eo potissimum patet, quod nonnulli divites, ope coelestium bonorum frustrati et salutem aeternam desperantes in mundi delicias se effuderunt et fidem christianam aversati sunt: „oi fièv yaq av%ó&ev xai 7iqo%eIq(x)$ dxoóoavTsg Ti)g xov xvglov q>a)vfjg, öxi §qiov xdfirjXog did tq^fiatog gaqiiöog öiexövoerai nXovoiog eig tijv fiaoiXelav t&v oiqavwv, dnoyvówveg èavxovg &g ov fiiwoófievoi, np xóofiq) ndvra xagi^ójisvoi xal vijg èvtav&a ^aijg ég /lóvrjg èavxoïg iicoXemofiévrjg èxxQSfiao&êvceg, dnèovr\aav nXèov rijg èxeï ööov" z).
Quos ut fractos confirmaret errantesque in viam salutis reduceret, celebrem illam de rerum externarum possessione disputationem nobis reliquit. Doctrinam suam exponens Clemens a parabola proficiscitur, quae apud Marcum — secundum Clementem — ita legitur3): èxnoosvonèvov avxov eig ööóv nqoaeX&tiv tig èyovvizêvei Xêyav „öiödoxaXe dya&é, xi noitjoco ïva £b)i]v alóviov xXygovo/ttfoco" ; ó óè 'Irjoovg Xèyei: „ri fie dya&öv
») Str. D3 c. II 5 sqq. §g: *) quis dives. 2,2.
3) quis dives 4. 4. cfr. Mare. 10,17—31; Matth. 19,16—30; Luc. 18,18—30.



31 -
Sententia igitur imprópria intelligenda est. Ea vis verbo vendendi inest, ut bona externa animo deponamus h. e. ut opibus et facultatibus nihil moveamur neque earum possessionem anhelemus verum libenter eas communicemus, iisque amissis animi tranquillitatem non perdamus. Num haec sit vera verborum interpretatio ad rem non pertinet. Nostra tantummodo refert, Clementem hic divitias jure acquiri defendere. Progrediente homilia etiam clarius hoe exprimit. Ita c. 12 demonstrat, hominem iis quae ad vitam sunt necessaria carentem in eas profecto curas delapsurum esse, quae ab altioribus eum avertent. Hic igitur paupertatem pro impedimento habet, quó Christianus a proprio suo fine detrahatur1).
Cap. 13,1 causam ad bonum commune pertinentem allegat dicens; „xal nóoq xqijamaxEQov xb èvavxlov, ixavd xsxxtjfiévov avxbv xe jxeqI xijv xxfjoiv fiij xaxona&eïv xal olg xa&fjxëv èmxovqeïv;" Ut rei privatae adversarii ita quoque Clemens a Christi verbis auctoritatem repetit. Dicit enim plenam bonorum cessionem cum iis Christi verbis non consentire, quibus nos admonet, ut de iniquo mammone amicos nobis faciamus (c. 13, 2—5). Ipsum praeterea Christum auctorem habet. Christus enim, a Zacchaeo et Matthaeo, a divitibus et publicanis hospitio receptus hanc bonorum abnegationem non exigebat sed tantum ut justitiam colerent postulabat. c. 13, 5.
Unde c. 14, 1 simpliciter dicit: „ovx dqa dnoqqmxêov xd xal xovg nèXag cbcpeJLovvxa %qij(iaxa- xxtffiaxa ydq èoxi xxrjxa övxa xal xqfipaxa xqfjGifia ëvxtt eig XQVaiv dvd-qónav vjtb xov d-eov naqeoxevao/iéva, d ötj naqaxeïxai xal vnofièfiXrjxai xa&dneq vlij xig xal öqyava nqbg XQïjoiv dya&ijv xoïg eïöooi." Opes enim et facultates sunt media, quae homini utilitati vel exitio sunt, prout bene vel male adhibentur. Festive et cohcinne hoe exprimit, in Paed. III c. VI 35, 1 de divitiis scribens: èoixévai yovv fioi öoxeï b nlovxog èqn£xq>, oi eI [irj xig ènioxaixo AdfÏEO&ai dfttafiüig, ^'nóqqoodsv dxivövvcog dxqag oiqdg dvaxqrjfivdg xb d-rjqiöv, nsqiniM^Exai xEtqï xai öjjgéxqr öeivbg öèxal b nlovxog Uvond)fi£vog naqd xijv ëfinsiqov fj dnsiqov avxov laftijv nqootpvvai xal öaxvEÏv, si firj xig avxfy xaxafiEyakoyqov&v ènioxrjfióvcog XQty™, ''va ovv xfj èncpöfj xov kóyöv xaxa^èorjxai fiev xb d-rjqiov, avxbg öè dnad-ijg fieivrj. Neve illud Christi verbum nos
!) cfr. quoque: Str. IV c. III 20,21. IV c. VI 31.



32 -
terreat, quo nos commendet, ut parentes, fratres, facultates relinquamus (c. 22, 1). Ut enim hujus argumenti vim irritam faciat, verba illa apud Luc. 14:26 allegat, quibus Christus patrem et matrem et filios, quin etiam et animam nos odisse jubet (22, 2—4). „Deus enim pacis," ait Glemens, a propinquorum familiaritate nos non revocat. Ut enim propinquos odisse jubemur quatenus a Deo nos abstrahant, ita quoque opes et facultates a nobis fugiendae sunt, cum animam nostram in periculum adducant. Divitias jure acquiri ex eo quoque repetit, quod a Deo creata sunt. (c. 26, 5.)
Hanc Clementis doctrinam cum antiquorum opinionibus comparantes, rationes, a philosophis allatas ut opes et facultates jure possideri demonstrent, partim apud nostrum quoque inveniri partim vero abesse videmus. Sacrorum enim cura (Plato De republica 331) quae antiquis justa erat possidendi ratio, profecto omittitur. Pietas erga patriam et ab aliorum servitio libertas ne verbo quidem commemorantur. At contra, propria pericula, ad mores pertinentia, quorum antiqui optime sibi conscii erant1), apud nostrum quoque occurrunt. Et primo quidem paupertas per se bona non est. Illiberales enim agendi stimuli voluntariam paupertatem vitiosam reddere possunt, cum nempe inani superbia tumentes bona nostra eo consilio largimur, ut altius efferamur2).
Verum et alia morum pericula paupertas affert. Ut enim homo malis conflictatus facile negligenter agit et impotentia animi inductus de recta regione deflectit, ita quoque paupertas eum saepe impedit, quominus a peccatis vacet3).
Quod vero ad aliorum attinet sustentationem, quam antiqui amicorum potissimum subsidio terminabant4), haec apud Clementem latius patet. In homilia enim sua quaestionem afferens, quomodo quis divitiis suis uti debeat, hoe officium secundo illo decalogi praecepto determinari respondet, quo homo ut proximum suum diligat sicut semet ipsum jubetur. Deinde quis sit „proximus" ulterius inquirens, auctor non sanguinis vel societatis vel religionis vincula sed hominum indigentiam speetandam esse declarans illam Evangelii parabolam allegat, qua Christus Judaeum a latronibus spoliatum, a Samaritano curatum
!) cfr. Leop. Schmidt I, p. 267—272. *) cfr. quis dives 11,4.
») cfr. Str. IV c. V 20 sqq. *) cfr. Leop. Schmidt L c.



- 33 -
esse narrat Hic igitur Clemens omnem hominem calamitosuM „proximum intellegi veile videtur1).
Ceteroquin vero auctor in hac homilia id praecipue intendit ut Christiani Christianis stipem largiantur.
Ne vero putemus eum ceteros homines ab hac liberalitate exclusos voluisse. Hoe enim ab humana ejus indole omnino abhorrere videtur. Praeterea in Str. IV c. XHI 93 tale humanitatis prmcipium exponit, ut eum ad omnes homines diligendos propensum fuisse jure dicamus.
Eam igitur Clementis doctrinam fuisse statuere nobis licet ut Christiani Christianorum quidem calamitatibus imprimis consulaat ceterorum vero hominum necessitatibus non desint Quam doctrinam, naturaesane consentaneam, etiamnunc theologi passim tuentur. 6
c) De usu bonorum.
In copiosis disputationibus suis Clemens non multas quaestiones tam accurate et fam frequenter quam bonorum usum exploravit. Et quidem non solum in illo scripto suo, quo divitiarum controversiam data opera tractat, verum etiam in multis Stromateon et Paedagogi locis hac de re disputat. Nee mirum quomam inter priores Christianos haec quaestio multum agitata est. Ut ergo rite procedamus a prioribus saeculis ordiemur
Christianos insigni liberalitate et communitate usos esse memonae traditum est. Auctor enim libri, qui „ngd^g >AnootóXvv inscribitur, c. IV v. 32 sqq. narrat: rov óè nl^ovg rcöv nwevoavxcov ijv xaoöia xal ^ ^ xa} om £j „ teanópvw*• avry Ueyev ïötov eïvah dXX' t)v airoïg ndvra xotva . . oMe ydq èvóefc „s fy, èv a{noïg. 8<JOl < . XVQicov f} olxcüv vnrjqXov, ncoXovvreg ëyeqov vdg ,lfiag
*<* èriïovv naga rovg nóöag *a>v dnoaróXov öieölóeto de èxacny xaS&ti dv uS Xqelav elXev
Causa hujus benevolentiae illa opinio dicenda est, qua Christiani rerum dominium non absolutum esse censebant. Deus enim eo fine hominem creavit, ut vitae probitate debitam observantiam cultumque Sibi tribueret. Ut vero homo huic officie satisfacere posset, eum res ad victum cultumque necessarias
* FTS neC68Se erat Quo circa Deus ™dum homini tradidit, ut duro labore et in sudore vultus sui (Genesis III 19)
') cfr. quis dives 28. v. d. Hagen.



34 —
victum ei extorqueret. Hoe ergo omnes jure sibi vindicant et si quis, necessitate coactus, ipse se alere nequit, aliorum est ei succurrere. Mundi igitur ordini repugnat si alius quidem esurit, alius autem ebrius est (S. Paul. I ad Cor. 11,21). Deus enim divites quasi villicos Huic mundo imposuit, ut Ejus nomine bona distribuant. Hoe vero non ita intelligendum est, quasi pauper, extrema necessitate seclusa, jure suo ea vindicet, verum dives caritatis oHlcio superflua aliis impertire debet.
Easdem apud Clementem opiniones scriptas videmus. Et primo quidem pericula, quae. divitiae moribus inïerunt, eum minime effugiebant. Scribit enim Paed. II c. III 38,5: xb öè 8Aov ö nAovxog ovx ÖQd-cüg xv^sQvcj/iEvog dxqbnoAlg èaxi xaxlagl) xxA. Unde saepissime Christianos suos admonet, ut ab omni inordinata divitiarum cupiditate abstineant2).
Et hujus sententiae rationem philosophicam in Str. IV c. XIII 94,3 affert scribens: dAAóxoia óè fi/ieïg (pctfiEv xd xov xóofiov oi>x &>g dxona, ovd' <bg ov%l xov &eov xov ndvxcov xvolov, dAA' èneiöri fiij xaxa/ièvofiev èv avxoïg xbv ndvxa ai&va, xx^oei övxa dAAóxoia xal xüv xaxd diado%r}v vndq%ovxa, %Qi\0£i öè èxdoxov fifitav ïöia, öi' ovg xal èyévexo, nAi/v èq>' öoov ye avxoïg dvayxaïov ovfinaQéïvai3).
Terrena igitur respuenda sunt, necessitatum immunitas vera rerum copia dicenda est. Doctrinae suae compendium optime mihi in Paed. II c. XII4) exprimere videtur. Bonorum communitatem magna auctoritate praedicat. Dives enim, quamquam „usu potestatem" accepit, ut vitae necessitatibus satisfaciat, superflua pauperibus largiri debet. Pauperes quidem summo jure ea- sibi vindicare nequeunt, nos vero, avaritiae indulgentes „inhumanitatis" et „exigui communitatis sensus" redarguimur. . Caritatis igitur praeceptum negligimus si, ipsi luxuria affluentes, proximum egere patimur.
!) cfr. 39,3. Memoratu quoque digna sunt ea quae scribit in „Quis dives" c. 1,1. oi fthv zovg iyxafnaazixovg Aóyovg zoïg izAovoloig SwQoqioQovvzeg ov fióvov xóAaxeg . . . &AA& xal daefietg xal ênlflovAoi . . . êizffiovAoi Sé, 6zt xal aizijg vijg neQiovalag xa&' avzijv ixavrjg ojSorjg %avv&oai zag tpvx&g z&v xexzrifiévav xal Siarpd-etgai xal ènoazijaai zijg SSov, Si' %g èmzv%eïv lazi autzwlag, oï Se jiQooexnArfooovoi z&g yvé/iag z&v uAovoCcov zaZg -fjSovatg z&v duizomv inalvmv ènaCqovzeg xal xa&dna£ z&v 8Amv izgayfidzatv *A))v zoi> nkoviov, Si' bv &av/*d£ovzai, nagaoxevdgovzeg v7tegq>Qovetv... cfr. quoque c. 14.
2) cfr. v. gr. Str. IV c. VI 34,1—3; 33,4.
3) cfr. Str. VII c. XII 77,3 et 78, 4. 4) cfr. supra p. 27.



35
Quaerentes vero, quantam bonorum partem dives sibi ipsi impendere, quantam pauperibus erogare debeat, Clementem hac de re satis severe judicasse universe tantum affirmare possumus. Hominem enim paucis rebus tantum indigere ceteraque pauperibus tribuenda esse putat. Qua de causa identidem Christianos suos admonet, ut ab omnibus desideriis expediti libera mente Deo serviant').
Secundo „Paedagogi" libro Clemens de Christianorum modo vivendi copiose disseruit: II c. I 1: bnoïóv xiva slvai naq' öXov xbv piov zbv Xqioxiavbv xalovpevov xeyaAaiwöcog iinoyqanxêov. Hic nimirum bonorum quoque usus mentionem facit ejusque singulas partes persequitur. Nobis vero summas res tantum perstringere sufficit.
a) De usu cibi.
Clemens hic maximam frugalitatem tribus praecipue rationibus commendare mihi videtur. Et primo quidem Christianis, asceseos studiosis, dedecori esse ostendit, si usui ciborum nimis indulgent. Christianae enim asceseos principium clare exponit. Postquam enim cibum indifferentem nominavit, scribit in Paed. II c. I 9,1: ydq ovx ëXoiiev è£ovolav cpayeïv xal meïv", yrjolv b dnóaiolog, „xal yvvalxag neqidyeb&ai"; (I Cor. 9, 4 sq.) dXXd xqaxovvxeg örjXovóxi zd>v fjóovaiv xcoXvoiiev xdg ènid-vplag. Et 14, 3: xal ydq el „ndvxoiv pexaZaii^dveiv ë^eaxl pot, dW oi ndvxa ovfupêqei" (I Cor. 10, 23), xaXi> ydq xaxanlnxovoiv ènl xb óqdv xb pij igbv ol ndvxa öqcbvxeg d ègóv.
Immoderantiam honestati quoque repugnare ostendit. Cum vero cibum medium non finem vivendi habeamus, modico contentos nos esse decet; cibis enim imperare, non vero iis subjectos esse debemus. 1
Tertiam vero rationem corporis sanitatem affert. Ipsi enim corpori frugalitate optime consuli ex servorum et rusticorum operariorum exemplo ostendit. Cum enim frugalioribus cibis quam domini utantur, corporis quoque robore iis excellunt2).
In dapes saliares luxuriaeque delicias vehementer invehens, culinae opera et artificia enodate narrat.
Ut vero Christianos ab intemperantia deterreat, helluo^um rusticitatemiisob oculos ponit3) dominorumque pudorem excitans
') cfr. Protr. c. 105. Qois dives c. 16, 2. Paed. II c. III »9, 4; c X 102 3—5 Str. IV c. XXin 152,1. Str. II c. XVIII 80.
2) Paed. n c. I, 5. s) Paed. VI c. I 11, 3—12,1.
3*



36
eos admonet, ne cupiditate sua servorum contemptui se exponant1). Hanc delicatorum ciborum cupiditatem belle quoque in Paed. II c. I 9, 4 exprimit scribens: . . . /lóvrjv xoAaxevovxag xi]v xardnooiv, öi' f)v noAvTifióxEqoi yeyóvaoiv (idyeiQoi yecoQyüv. Non vero omnem lautiorum ciborum usum improbat. Paed. II c. I 10,2 „ovx dqtextèov oiv navreAcos noixiAcov (tooj/id-
to)v" xtA.
/?) De usu vini.
Hic quoque Clemens magnam temperantiam commendat, eosque qui omni vini usu abstinent magnopere admiratur2). Moderatum vero usum, senioribus praesertim concedit. Ne vero prohibeantur quominus operibus suis vacent, Christianos admonet, ne ante vesperam vinum sumant. Praeterea vinum aqua semper et quidem majore copia temperandum est3).
Quod ad rationes attinet, imprimis asceseos principium affert. Ebrii quoque habitus vivide depingit, ut Christianis documento sit. Eum enim qui vini pareus esse nequit, paulatim ad ebrietatem delapsurum esse contendit. Librum Proverbiorum (23, 20 sqq.) allegans paupertatem quoque minatur4).
y) De supellectili5)..
Ea quae Clemens de supellectili scripsit perlegentes, primo aspectu facile in animum inducamus, eum omnem domuum ornatum ut vanam luxuriam prorsus aversatum' esse. Disertis enim et gravissimis verbis res pretiosas insectatus est. Unde Markgraf6) omnia opera arte facta a Clemente improbata esse revera concludit. In hujus sententiae favorem graves profecto rationes afferri possunt. Clemens enim omnem operam dat, ut rerum artificiosarum vanitatem ostendat7). Utensilium enim normam necessitatem, non vero magnum pretium esse demonstrat. Christianis suis Christum quoque imitandum proponit. Cum vero vitae Ejus imaginem moribus suis exprimere debeant, simplicitatem ejus imitentur necesse est. Quamvis autem istae rationes afferri possint, Markgrafii tarnen conclusio nimis lata
*) Paed. H c. I 11, 2. «) Paed. II c. II 20, 2.
• 8) Paed. n c. H 23, 3—24,1. <) Paed. II c. II 27,1.
6) Paed. UI c. XI 53,1 et in fine.
8) Clem. v. Alex. als asketischer Schriftsteller in seiner Stellung zu den natttrllchen Lebensgütern, Ih Zeitschrift für Klrchengeschichte XXII (1901), p. 487—525.
7) cfr. imprimis Paed. Hem 37,1—IV.



37
esse mihi videtur. Clementem enim non omnem rerum pretiosarum usum prorsus improbasse aliunde patet. Scribit enim n Paed. III c. XI 53,1: öta xovxo xal xb xQvooq>ooeïv xal xb èo9ijxi fiaA&axatxÉQa XQVa^ai ov téXeov neqixonxêov, xaXiv<tixêov óè xdg dXóyovg xüv bgfiaiv . . -1)
Condicionum temporumque discrimen agnoscit scribens, Paed. III c. III 38,3: xa&óAov ydq xal xdg xoocpdg xal xdg èo&fjxag xal xd axevrj xaixdlla ndvxa xdxaxd xóv oïxov avXX^^örjv Xèyci) dxóAov&a eïvai xalg èvaxdasacv xov Xgioxiavov del, xaxd xb nqóoyoQov oixsiovpsva xqi nqooénq, xfj tfAixia, xfj ènixTjöevaet, toj xaiQcp.
■ Magnae severitatis enuntiationes ex eo profecto repetendae sunt, quod Clementis temporibus Alexandria effusiori cultui dedita erat. Ut enim moderni praedicatores ita Patres quoque, vitium aliquod inveteratum impugnantes, verbis aliquando augent. Insuper, cum ex Clementis scriptis Alexandriae in consuetudinem abiisse patet, ut res maxime usitatae et humillima quaeque vitae utensilia ex pretiosissimis metallis fabrefierent, facile nobis in mentem veniat, eum in reprehendendo quotidiani usus res imprimis spectavisse, rerum vero caritatem non omnino malam duxisse.
Ea quae Clemens de bonorum usu scripsit cum Veterum opinionibus comparantes, uno nos continere possumus. Sobrium enim usum et liberalitatem cum Veteres tum auctor noster, quamvis diversa ratione ducti, saepe propugnant. Cum vero opinio, quae opulentiam döidtpogov nominat, in eorum philosophorum scholis tantum appareat, qui hominum necessitudines naturales dissolvant2) — Cynicorum sc. et Stoicorum — Clemens vero rerum externarum despicientiam identidem praedicare in deliciis habeat, copiosius indagare pretium erit, quatenus auctor ab horum philosophorum, imprimis Stoicorum sententiis moveatur.
Tres praesertim sententiae nobis hic occurrunt. Cognat3), ut ait Wjnter4), omnes Clementis opiniones ad doctrinam Christianam
x) cfr. quoque Paed. II c. II 33, 3 etc, XII 121, L a) Leop. Schmidt II, p. 379.
3) G. Cognat, Clément d'Alexandrie, sa doctrine et sa polémique. Paris 1859.
*) Friedrich Julius Winter, Die Ethik des Klemens von Alexandrien, in Studiën zur Geschichte der christlichen Ethik. 1. B. — in prooemio.



38
refert. Opiniones christianae, a Cognat allatas, in Clemente nostro revera inveniri Winter quidem non negat, verum quaerendum esse contendit, quam rationem opiniones evangelicae ad philosophiae placita habeant. Cognat vero consulto omnem inconstantiam et sententiarum discrepantiam negavisse et concentum atque consensum ubique invenisse ei videtur.
In eundem errorem Merk*) incidisse auctor affirmat, quippe qui omnes Clementis opiniones ex philosophorum systematis deducere conetur.
Ipse vero Winter Clementis doctrinam ex duobus sententiarum ordinibus — christiano sc. et philosophico — qui inter se accommodari nequeunt, compositam esse contendit. Facile intelligitur, nos magnam hanc quaestionem tractare non posse, sed hoe uno contentos esse debere, quatenus Clemens in rerum externarum aestimatione vel contemptu a philosophis Graecis, praesertim a Stoicis mutuatus sit2).
Hac de re auctor tam multa scripsit, ut tuto aöirmare liceat, hanc quaestionem esse quam prae ceteris tractare eum juvat. Et quoniam variis in locis variarum considerationum impulsu scripsit, aliqua saltem specie sibi adversantia nobis occurrunt, quae explicationis, ceteroquin satis difficilis, indigent.
!) Clemens Alexandrlnus In seiner Abhangigkeit von der griechischen Philosophie,_ Dissert. Leipzig 1879.
2) Quod ad generalem illam quaestionem pertinet, multi docti homines procedente tempore de immensa eruditionis gloria, qua Clemens per tot saecula floruit, detrahendum esse putaverunt; cfr., praeter auctores allatos, imprimis : Adolphus Scheck O. S. B., „Se fontibus Clementis Alexandrini". Programma Gymnasii Augustani ad Sti Stephani 1888/89,
Nobis hic viri docti Harnack judicium proferre liceat, quod in libro, quia „Chronologie" inscribitus, nobis exhibet, scribens (II p. 16): „Die Jagd nach den Quellen und die Mode, den Originalquellen womöglich abgeleitete unterzuschieben, hat zu ungerechten Urteilen über die Gelehrsamkeit des Clemens gefiihrt. Wo wir klar sehen können, namlich in sein Verhaltnis zur chrl8tüchen Urliteratur, erweist er sich als grundgelehrter Mann, der auf die Originalquellen zurückgeht. Seine Belesenheit hier ist aufierordentlich groB. Die Schriften der sog. apostolischen Vater, die Didache, die weitschichtige gnostische Literatur sind ihm vertraut; Tatian, Melito, Irenaus hat er gelesen; die „traditiones" über Apostel, so weit sie schon schriftlich öxiert waren, und die bisherigen chronologischen Bemühungen sind ihm bekannt; seine Bibelkenntnis ist virtuos und selbstandig. Es wird wohl nichts anders in bezug auf die klassische Literatur stehen: natürlich mag er hier auch manchem Compendium gefolgt sein; aber wer wird ihm die Lektüre der philosophischen Hauptwerke des Altertums absprechen dürfen?"



- 39 -
Cum Merk1) dicit: „Stoisch ist die Unterscheidung zwischen der èm&vfila dXoyog, welcbe zu bekampfen, und der öoegig ènl xwv xaxd cpioiv dvayxalav, welcher zu folgen ist: stoisch die Bestimmung der Leidenschaft als ÖQ/tij nXeovd^ovoa, die alles MaB überspringt, die vom Logos gesteckten Grenzen überschreitet", auctor verbo „stoisch" bis repetito rem ab una tantum parte illustrat. Hae enim enuntiationes a doctrina Christiana; saltem non discrepare dicendae sunt. Quod vero Clemens sensus suos verbis vere Stoicis prosequitur, mirum non est. Doctrinam enim christianam ad artem et praecepta revocans, de verbis profecto laborabat. Philosophi vero Graeci, praesertim Stoici, eadem fere argumenta tractabant. Praeterea auctor doctrinam christianam in philosophorum disciplinis partim saltem disseminatam putat2). Postremo eum in scribendo philosophos quoque spectavisse ideoque consulto saepe eorum verbis usum esse ex Strom. VII c. I 2—3 apparet ubi scribit: èvaqyEoxéooig ó', olpai, nqbg xovg q>iXooó<povg xofjodai nqooiixti xoïg Xóyotq^ c5g ènateiv èx xfjg jiaq' avxoïg naiöelag ijót] yeyvfivaofiévovg dtivao&ai, xal ei /iijöéno) d£lovg èavxovg iiExalafteïv xfjg xov nioxevoai övvd/iEwg naqw%r\xaai. xcöv öè Xé^ewv xa>v nqo(pr}xixwv ènl xov naqóvxog ovx èni/ivrjo&ijoófied'a, xaxd xovg èmxalQovg xónovg tioxsqov xaïg yqayaïg ovyxqt]oófievor xd ó' èt; avx&v ÓTjXotifieva OTjfiavov/iev xe<paXaia>da>g xov %qioxiaviaiibv inoyodffovxeg, ïva fii] öiaxónxcoiiev xb ovvexèg xov Xóyov ovfinaQaXafipdvovxeg xdg yqatpdg, xal xavxa xoïg firjöénü) ovvieïoiv xdg Xégeig avxütv. cfr. quoque c. IX 54,3.
Neque viro docto Winter assentiri possumus cum locos quosdam Clementis allegans, eos animi motum „illegitimum" (unberechtigt) declarare contendit. Scribit v. gr. Clemens in Str. II c. XIII 59,6: bQfiij fièv oiv (poqd óiavotag ènl xi f\ dnó xov nd&og öè nXeovd^ovoa ÖQfiij fj vneqxetvovoa xd xaxd xov Xóyov fiéxqa, f) öq/iv' ixtpeQOfiévTj xal dnei&Tjg Xóyy naqd cpéoiv o$v xlyrjoig ipv%fjg xaxd xi]v 'nqbg xbv Xóyov dnei&eiav xd nd&rj (fj ó' dnóoxaoig xal ëxoxaoig xal dnei&eia èq>' f\(iïv, töonsq xal tfvnaxoi] èw' flliïv öib xal xd èxo-óoia xqlvexai)- avxlxa xa&' èv ëxaoxov xcöv na&öv sï xig ènsgloi, dXóyovg óqégeig etiqoi &v avxd. His igitur verbis auctor inter bq/irj et óq/i^ nXeovd^ovoa (nd&og) seu inter motus animi legitimos et illegitimos distinguit. Lis de nomine
*) op. cit. p. 64.
«) cfr. v. g.: Str. I c. V 27; c. VD3 37,*1; c. XIX 94.



— 40 —
igitur adesse mihi videtur, cum Winter his verbis omnem animi motum improbari putat. Summum dici potest Clementem satis accuratam orationem non habuisse. Quod ad ceteros locos allatos attinet, quosque omnes ad verbum laudare longum est, auctor partim Christianos suos admonet, ut paucis rebus contenti sint (Paed. III c. 1; Str. II c. XVIII 81), vel de iis animi motibus loquitur, qui rectae rationi repugnant (Str. II c. XV 63; Str. VI c. XVI135 sqq.; Str. II c. XVIII 80,4 et XX 108; Str. III c. XIV 93, 2).
Constat quoque auctorem non solum vacuitatem ab affectibus sed etiam eorum mediocritatem propugnasse ')•
De delectatione quoque Clemens vere christianam sententiam babuit. In Str. enim IV c. XIII 94,2 sqq. de rebus externis deque earum appetitu loquens ita scribit: xal zb firjÖEvög ènl&vfisïv oi)% 6>g dkkoiqiojv tójv ènid'Vfii^Twv övtcov nó&ov fii] ëxsiv öiddoxsi, xa&dnsQ ineiX^ipaai ol tbv x%laxr\v öXXov sïvai naqd töv nqGnov &ebv öoyfiaxl^ovieg, oiö' <bg èfiöekvyiiévrig xal xaxfjg aöatjg %f[g yevèoewg, &&eoi ydq al öó^ai aitai' dhkótQia öè ^fieïg (pafiev %a tov xóofiov oix &Tona, ovö' d>g oiï%l tov &eov tov ndvzav xvqiov, dkl' èneiói] fifj xara/iévofiEV èv a-ÖTOÏg töv ndvxa alüva, XT^aei övxa dX^óxqia xal %(bv xaxd öiaöoxtjv imdQ%ov%a, XQ-fjoei öè èxdotov fj/icdv löia, öi' ovg xal èyévero, JtArjv èq>' öoov ye aüxoïg dvayxaïov ovfiJta^eïvac. xa%d (pvaixï\v to'ivvv öqe^iv XQTjcrtéov TOÏg </«?> xexoiXvfièvoig xaXwg, naaav vneoèxTiTOioiv xal ovfind&Eiav naQaiTOVfiévovg. cfr. supra p. 69.
Eandem fere doctrinam, in Paed. II c. VIII 68,4 de odorum et coronarum usu disserens, nobis tradit. Delectationem „medium" non „ïinem" esse in eodem libro c. I 4 eloquitur. Haec vero etiam clarius in Str. II c. XX 118,7—120 eloquitur2).
Infitias ire sane non possumus, Clementem gnostici, i. e. christiani sapientis exemplar magnis saepe et vere stoicis verbis depinxisse. Ad hoe vero plane percipiendum Bosfueti consilium, a viro docto Freppel3) citatum, commode hic afferri
*) clr. Str. III c. XVI 101; Str. II c. VIII 39 et omnes illi loei in quibus auctor Christianos suos admonet, ut desideria sua moderentur.
2) xa&óAov yag o-bn dvayxaïov tö zrjs fjiov^g nd&og, êjiaxoAoó&tifta öi XQelaig ziaï tpvaixatg, netvfl, óiipei, QCyei, yd/t(p' el yovv Tafotjs &l%a melv olóv ze ijv ij zgocp^v nooaCsa&ai ij izaiêonoietv, è&el%d,ri &v oidefila èziga XQela zatiztjs xzX.
8) In libro suo qui insetibitur: Clément d'AIexandrie. II' edit. Paris 1873. p. 391.



potest: „En général les grands mots exagératifs portent en euxmêmes leurs restrictions dans leur propre exces, et 1'on voit bien naturellement, qu'ils demandent un correctif; maïs quand ce correctif est apporté par 1'auteur même, le dénouement est certain et il n'est pas permis de s'y tromper" (Bossuet, Tradition des nouveaux mystiques p. 28, edit. de Vers. t. XXVII).
Quod ad affectuum vacuitatem attinet Freppel1) eundem auctorem allegat ubi scribit: Au septième livre saint Clément pousse au dernier degré de perfection 1'idée du gnostique: mais il faut entendre les correctifs qu'il y met en disant que „1'homme parfait a en sa puissance ce qui combat contre 1'esprit" (Str. VII 7): il n'en est donc pas entièrement délivré: „rhomme parfait s'élève courageusement contre la crainte, se fiant en notre Seigneur": c'est la posture d'un homme, qui la combat. Et dans la suite: „II fait la guerre a la malice, a la corruption qu'on porte en soi-même": elle résiste donc, elle combat. Un peu aprèe: „II reprime et chatie sa vue quand il sent un plaisir dans ses regards" (Str. VII 12). Et encore: „II s'élève contre 1'ame corporelle" c'est a dire, comme il 1'explique, contre la partie sensitive de 1'ame: „mettant un frein a la partie irraisonnable qui se soulève contre le commandement (de la raison), parceque la chair convoïte contre 1'esprit. . . On voit par la qu'en tout et partout saint Clément est opposé a nos faux parfaits2); et aussi n'a-t-il jamais dit que son gnostique fut inaltérable, imperturbable, impassible, sans apporter a ces grands mots ces correctifs nécessaires: autant qu'il se peut, autant que 1'état le permet (Str. IV 26); ou ceux-ci: il tache de 1'être, il veut 1'être, fait tous ses efforts pour y parvenir" (Str. VII 7).
Alias quasdam hujus generis „correctienes" afferamus. Et primo quidem Clementem non dnd&eiav sed Dei amorem summam virtutem duxisse ex Str. IV c. XVIII 112 clare patet. cfr. loc. cit. c. VI 41.
Memoratu digna quoque ea sunt, quae in Str. VI 74,2 de affectuum vacuitate scribit dicens: „dik' ovöè èxelvov tcov &qvXovfiévoiv dya&wv, rovréan x&v naqaxetfièvbiv xoïg nd&eaiv na9t]Tix(bv dyad-üv fiexaAa/i^dvsi ö yvcoatixóg, oïov Evq>qa>ovvrjg
J) p. 396—7. Bossuet, Instruction sur les états d'oraison. I. VI § 26. 2) h. e. les Quiétistes.
11



— 42 —
Xèya> (f^xig naqdxeixai xfi fjöovfj) xal xaxrjcpeiag (aihtj y&q. xfj Avtït} naqè^Evxxai) xal evXafieiag (vnèaxaXxev yaq xcp (pópe?) dXX' oiïöè &vfiov (naga xrjv óqyrjv ovxog xéxaxxai) x&v Xêymal uveg fir/xéx' EÏvai xavxa xaxd, dXX' fjöt] dya&d. dövvaxov yaq xb'v dnaë, xeXeioJ&êvxa öi dydnr\g xal xr\v dnXtfqójxov xrjg ■bx£(oqlag evq>qo)ovvr]v alöicog xal dxoqêaxcjg èaxi<bfievov ènl xoïg fiixqolg xal %afiai£tfXoig ëxi xéqnead'ai.
His igitur verbis Clemens dnd&eiav magnifice laudare videtur. Veru'menimvero auctor affectus in gnostico suo idcirco adesse negat quod id, in quod affectus illi tendunt, sapiens pro nibilo ducat. Supereminenti enim Dei bonitate perspecta omnia illa terrena ei vilescunt. Cum vero secundum doctrinam christianam perfecta Dei contemplatio revera hoe efficere possit, contemplatio vero illa nonnisi post mortem homini vere contingat'), exinde concludendum esse duco, Clementem gnosticum suum ut exemplar ad imitandum quidem, non vero ad omnino efficiendum cogitasse. Quod aliis locis affirmari potest. Ipse enim non ambigue enuntiat, hanc vacuitatis affectuum effigiem nimis altam esse quam ut revera effici possit. Scribit enim in Str. IV c. XXI 130,1: 'Evxav&a xb xèXeiov evqiaxo) noXXaxc&g èxXafi(iavófiEvov xaxd xbv èv èxdaxj] xaxoq&ovvxa dqexfi. xeXeiovxai yovv .Tig xal &>g evXa^g xal obg vno^iovr\xixbg xal <bg èyxqaxrjg xal (bg èqydxrjg xal tbg fidqxvg xal &>g yvaxnixóg' ndvxa öè öfiov xéXeiog oix olö' eï tig dv&q&mu>v, ëxi dv&qwrtog &v, nXijv fióvov ö öi' fjfiag dv&qanov èvövad/ievog. In eodem capite, § 5, neminem ante mortem perfectum esse docet. cfr. Paed. I c. VI 52,2 sqq.
Cum igitur, Basilaces2) consilium sequentes, non singulas auctoris enuntiationes sed totam ejus doctrinam consideramus, ex allatis „correctionibus" sequitur, ut ipsius Basilaces verbis utamur (p. 51) öxi xfi Xé^et /lóvov av/inlnxei fj naqd T<p KXtffievxi dnd&eia xfj x&v 2xo)ïx(üv dna&eia xal xfj xwv 'Enixovqe(<ov xal 2xsitxix(bv dxaqa^la, ov%l öè xfj èvvolq xal ovola, <bg ëöo^ê xioiv. Unde nee viri docti Winter sententiae, quam supra (p. 38) attulimus, omnino assentimur. Quamquam enim concedi oportet, auctorem multas enuntiationes, ipsam quoque sapientis effigiem
l) cfr. Str. V c. I 7, 7.
•) KArfftevios tov 'AA,egdvÖQe(os ij jj&ixrf öidaaxaAia. Aiöay.TOQinij öta-
rpt^ i>nd rEPMANOÏ BA2IAAKH, óiSdxiooos tijs <piXooo<plas. Erlangen 1892. p. 47.



— 43 —
ex Stoicis desumpsisse, immo tum [teTQiond&eiav tum dnd&eiav, pugnantia loquentem propugnasse, cum ex altera parte Clementem instinctu quasi christiano Stoicorum doctrinam vere mitigasse constet, dicendum potius ducimus, eum, asceseos amore abreptum, multa ad verba quidem, non vero ad id quod ex verbis coüigi potest, inconsiderate transtulisse').
Caput II.
De sententiis socialibus.
Societas a Cathrein2) deönitur: „conjunctio moralis et stabilis plurium in communem aliquem finem suis actibus conspirantium. Variarum autem societatum sociologia illam civilem tractat, in quam familia suapte natura sese eyolvit3). Unde sociologia rite definiri potest: Doctrina quae varias causas, hujus societatis civilis ordinem efficientes, eo fine indagat, ut hunc ordinem perficiat, tueatur, augeat4).
Haec igitur scientia de variis hominum inter se conjunctionibus disserit, cum e contra oeconomia inquirit, quas rationes homines ad res exteriores habeant. Cum vero illae hominum cum inter se tum ad res exteriores rationes tam multipliciter varientur, ut sensim sine sensu aliquando confluant, harum doetrinarum argumenta non facile discernuntur. Ita v. g. servorum quaestio cum oeconomia arte conjuncta est. Cum vero ab altera parte servitus consuetudinem hominum describat, Clemens autem oeconomicam quaestionis partem omnino negligat, eam hic tractandam esse duximus. Ceteroquin vero Clementis sociologia uno fere matrimonio sese continet. Nos igitur pauca quae auctor de paupertate, de mendicatione, deque beneficentia scripsit referentes, dein satis copiosam ejus de matrimonio disputationem perscrutantes, ultimo tandem loco servitutis quaestionem tractabimus.
!) cfr. Bas ilace p. 36—68. Capilaine ]. c. p. £C2 in nola (2).
2) Philosophia Moralis, auctore Victore Cathrein, S. J. ed. IV. p. 329.
3) cfr. Cathrein, 1, c. p. 359.
*) cfr. Dr. J. M. L-iovera, Ord. Carm. Beknopt Handboek der Christelijke Maatschappijleer, uit het Spaansch vertaald door Dr. H. Driessen, Ord. Carm. p. 4.



— 44 —
§ 1. De paupertate, de mendicatione, de beneïicentia.
a) De paupertate et de mendicatione.
Multa bic nobis inserenda erunt, quae ad ea quoque, quae in superiore capite de re privata disputavimus, pertinent. Quamquam duae illae sententiae, de re privata sc. et de paupertate et divitiis, arte inter sese connectuntur neque omnino separari possunt, hanc, de paupertate et divitiis dico, separatim tarnen hic tractandam suscipimus. Cum enim auctor priori illi disputationi scriptum separatum dedicaverit, hoe modo claritati magis consultum iri putavimus. Lectorem igitur ad superiorem disputationem rejicimus, quippe quae sequentibus commode illustretur.
Clemens paupertatem, quam in Str. VI c. XII 99, 5 singulariter definit: . . . nevla öè fj xata lag xoofiixag èni&v/iiag dnogla —, non simpliciter et absolute laudat. Generalis ejus enuntiatio, quam alibi alio modo illustrat, dicenda est haec: Paupertas et divitiae per se indifferentes (döidtpoga) sunt. Bonitas et malitia ex usu dependent. In Str. enim IV c. III 19 ad Stoicos rejiciens scribit: &av/id£eiv öè d^iov xal t&v 2tohxö>v oïxivèg (paai firjöèv xijv if)v%ï)v vnb tov otifiaTog diaTld'Eod'ai /j,r]T£ ngbg xaxlav vnb Tijg vóoov /i^te ngbg dgerijv vnb Tijg vyielag' dXX' d/icpÓTsga Tama Xêyovoiv döid<poga élvai. xafaoi xal 'Ió)@ èyxgaTdag vnegfioXf] xal nioTEOig vnEgoxfj névrjg fièv èx nXovolov, dTifiog öè è£ èvöó^ov, aloxgbg öè èx xaXov xal voOEübg èè, vyieivov ysvófisvog fjfiïv [Tè] èoTi nagdÖEiyfia dya&bv dvayeyga/ifiévog, övoandiv tov nsigdoavxa, eiXoywv Tbv nXdaavTa, (pêgcov otiTO) Ta öemega d>g xal tö ngÓTsga, öiödoxcov ei [idXa TOÏg negiaraTixoïg dnaoi, olóv te elvai xaX&g XQW&ai 'l0v yvoiOTixóv. cfr. Str. I c. VI 35,4. Quis dives 14,3. Paed. III c. VI 35,1.
Utraque vitae condicio propria morum pericula affert. Unde in Paed. III c. VII 37,2 Christianos ne divitias consectentur admonens scribit. . . (piXonXovTla öè è^loTJjoi Tijg ög&fjg öiahi^g tov dv&gwnov dnegv&gidv ngbg rd aloxgd dvanel&ovoa, „èav fióvov ëxf] övva/iiv xa&dneq dygiov tov (payeïv navToöana xal nieïv &>oavTüig xal d<pgoöioi(dv ndoav ndvTwg nagéxEiv nXrjofiovrfv" öid tovto onaviahaTa tijv flaoiXsiav tov &eov xXr\govofieï xtX. Et in Paed. II c. III 38,5 eandem sententiam
l) Plato Leg. VIII., p. 831 DE. Stahlin In nota.



45 —
afferens, divitias male dispensatas „acropolim maïitiae" i. e. omnium flagitiorum causam nominat. cfr. 39,3.
Ex altera vero parte paupertas quoque hominum moribus nocere potest. Et quidem dupliciter. Ut enim morbi et adversae valetudines hominem, in virtute nondum bene fundatum, saepe impediunt quomihus officia sua peragat, ita quoque paupertas propter varias, quibus hominem implicat curas, eum a Dei contemplatione et a virtutum studio saepe avertit. Str. IV c. III 20').
Dein quoque paupertas homini saepe doli et fraudis ansam praebet. Ad hoe enim vitium auctor spectare videtur in „Quis Dives" 12,5 scribens: „dvéyixxov yao xal dfït)%avov deófievov x&v TiQÓg tö fiioxetieiv dvayxalav fii] ov xaiaxXdod-ai fr)v yv&>iir\v xal da%oXlav dyeiv dnb %&v xqemtóvojv, bncooovv xal b&evovv xavxa neiQ(bfiEvov èxnoQl^eiv.
Quomodo igitur Christianus adversus res exteriores se gerere debet, h. e. utrum divitias an paupertatem, quatenus ex ejus arbitrio p'endeat, eligere debet? In Str. IV c. XIII 94,2—4. Clemens hanc hominis cum rebus exterioribus rationem sibi eföngit: praeceptum, quo nullam rem concupiscere jubemur, non id sibi vult, ut nullius rei desiderium habeamus, quasi desiderabilia a nobis aliena sint — hoe enim falsi illi doctores supponunt, qui inter Creatorem et primum Deum distinguunt — vel quasi res creatae nauseam ingerant vel malae sint — illae enim sententiae impiae dicendae sunt —; nos vero (Christiani) res exteriores „alienas" dicimus, quia non semper cum iis versamur. Unde eas possessione quidem alienas et de alio ad alium transeuntes, usu vero — quatenus nobis opus sunt — proprias dicimus.
Ex hoe loco sequitur, Clementem bonorum usum atque possessionem quidem Christianis concessisse, immoderatam vero eorum consectationem enixe impugnasse. Quod multis aliis enuntiationibus confirmatur.
!) cfr. Str. IV c. VI 31, 5 ubi Clemens scribit: oi> yag dij fióvov tcXovxov xal öó^ijg xal ydiiov aXXa xal nevtag t(Jt uij (péoovTt ftvglai tpoovxldeg, xal ti ravrag iv tfj 7iaQaf3oA.fi tov tezoaiieoovg onógov fivl^ato rag ftegifivag, to ojrégfia tov' Aóyov <pYjoag td eig axdv&ag xal tpgayftovg neobv ovfiTtviyfivai ton' avT&v xal ft,}] xaoTiocpogijaai dvvti&rjvai. Stahlin ad verba: „xal fvfj tl" adnotat: fiijti Münzel (*rfv L. Mutatio particuli fn)v in fitj, cujus rationem Stahlin non allegat, hujus loei sensum, mea quidem opinione, subobscurum reddidit. cfr. ceteroquin „Quis dives" 11,1 et 2.



— 46 —
Imprimis saepissime immoderatum appetitum damnat, cfr. v. g. Eclogae Propheticae 12. Paed. II c. III 39, 4. Str. IV c. VI 33,4 sqq. et 34,1 sqq.
Ex altera vero parte nuda paupertas in laude ponenda non est. Ita in Str. IV c. VI 26,4. Christi de pauperibus verbis allatis ita pergit: /irf xi oiv oi% dnXcög xovg névrjxag dXXd xovg èdeAijoavxag óia dixaioovvrjv m<a%ovg yevéad-ai, xovxovg fiaxaqlgei xxX. Et in „Quis Dives" veteres philosophos significans, eos hoe tantum fine res exteriores abjecisse declarat, ut facilius se ipsis laudibus efferrent. 11,4.
Ex his omnibus igitur tuto concludimus, Clementem moderatam bonorum consectationem et possessionem vitae Christianae, si rem omnem spectas, processuram putavisse. Hoe quoque in Paed. II c. X 102 et 103 significasse mihi videtur.
Quam late Clementis temporibus paupertas Alexandria pateret, ex ipsius scriptis colligere non possumus. De sublevandis quoque pauperibus universe tantum loquitur. Indigentium curae, sive ab Ecclesia sive a magistratibus compositae, apud nostrum nee vola nee vestigium apparet, verum res omnis singulorum beneficentiae relinquitur. Has vero privatorum largitiones, saltem inter Christianos, suffecturas esse censet. Scribit enim in Paed. III c. VII 39,4: dvevöéiig yag ö xöv navxoxqdxoqa &eóv Xóyov è*%fov xai ovóevög <bv xqfëei dnoqeï noxe' XTtjaig ydq ó Xóyog dvevöéyg xal evnoqlag dndarjg aïxiog. el dé Tig fait] èwQaxêvai noXXdxig dqxov nevó/ievov dlxaiov, andviov fièv xovxo, xal ëvd-a oiix dXXog óixaiog, dvayvéxa öè ö/iag xdxeïvo' „ov ydq èn' dqxcp fióvy tyoexai ó öixaiog dXX' èv x$ fyfj/iaxi xvqlov" . . .*).
Divitum et pauperum diversitatem Deum consulto effecisse auctor docet, ut nimirum homines liberalitatem colere possent2).
De mendicatione non est quod multa loquamur. Auctor enim hanc rem una tantummodo alterave vice idque obiter commemorat. Clementis temporibus eam satis diffusam fuisse ex „Quis dives" 11,3 fortasse colligere licet cum scribit: otixe ydq /iéya xal ^Xwxöv xö xrjvdXXojg dnoqelv %qi]ndxb>v fii] oix èril Xóytj) £<oijg (ofixco fièv y' &v Ijoav ot (itjóèv ë%ovxeg fitjóa/ifj, dXXd ëqtjfioi xal fiexaïxai xwv èq>' ■fjfiêqav, ot xaxd x&g ööovg èqqifi/iêvoi n%(a%ol. . .).
!) Deuter. 8, 3 (Matth. 4, 4; Luc. 4, 4) cfr. Habac. 2, 4. Stahlin in nota. 2) cfr. Fragmenta 47: Stahlin B. 3, p. 224.



— 47 —
Postremo, ut huic paragrapho finem imponamus, sententiam viri docti Markgraff, in scripto citato1) enuntiatam, propius inspicere lubet. In illa enim disputatie-nis suae parte qua Clementis de divitiis doctrinam tractat, eum sententiam suam mutasse auctor contendere videtur: „Clemens'Aussagenüber den Reichtum zeigen eine Entwicklung seiner Lehre, die zusammenhing mit dem praktisch-padagogischen Bedurfnis: den Reichen, die als Anfanger Cl. horten, empfahl er entschieden (stoisch-asketische) Weltverachtung, Aufgeben aller Habe: aber er beachtet doch andrerseits wenigstens an zwei Stellen, daB auch die Armut Nachteile hat (Str. IV 577 et 573). In quis dives zeigt er eingehend die Wertlosigkeit der freiwilligen Armut, daB der Reichtum an sich nicht das Heil der Seele raubt..."
Markgraff igitur hac in re discrepantiam aliquam inter „quis dives" et cetera Clementis opera animadvertit. Primo enim discipulis mundi despicientiam et omnium bonorum cessionem prorsus commendabat. In „quis dives" contra, voluntariae paupertatis vilitatem ostendit. Haec vero rem nimis au gent. Ex hac enim nostra disputatione, quae omnis fere Stromateon et Paedagogi enuntiationibus innititur, satis elucet, Clementem in his libris eandem, quam in „quis dives" doctrinam de rebus externis docuisse. Quam doctrinam ita breviter exprimere possumus: moderatum scilicet rerum appetitum et usum homini prodesse potius quam obesse. Quod vero Clemens alibi alia magis praedicat, signum mutatae sententiae dicendum non est. Cum enim „quis dives" tum cetera Clementis opera totius doctrinae ejus semina continent. Hoe tantum inter scripta illa interest, quod „quis dives" proprium de rebus externis errorem impugnat.
b) De beneficentia.
Clementem christianis suis largam beneficentiam commendasse supra (c. I) jam vidimus. Immo in Str. VH c. XII 77,6 sapientem suum sibi aliquid subtrahentem facit, ut alteri opem ferat.
Auctorem de singulorem tantum largitionibus loqui breviter quoque attigimus (p. 46). Intimam quoque Clementis de beneficentia sententiam in eo profecto ponendam esse, quod plenum rerum- externarum dominium non homini sed Deo tri-
>) Clemens v. Alexandrien als asketischer Schriftsteller in seiner Stellung zu den natfirlichen Lebensgiitern, in Zeitschrift ttr Kirchengeschichte XXII (1901), p. 487—515.



— 48 —
buendum esse putat, in c. I monuimus. Ibidem quoque lectorem ad verba Paed. II c. XII 120,3, in pag. 27 allata, referimus, quibus. haec doctrina dilucide illustratur. Restat igitur ut exploremus, quibus praecipue rationibus innixus auctor suam de beneficentia doctrinam conceperit, quibus stipem largiendam esse censeat.
Praeter naturale Dei mandatum, quo praescribit ut divites bonorum suorum dispensatores se habeant, pleraeque Clementis enuntiationes ad haec Sacrae Scripturae verba referri possunt: neit)aaxe èavtoïg (plXovg èx tov fia/Mova Tijg dóixiag, ïva ÖTav èxMnfi öégcovTdi v/idg eig Tag alcovhvg oxrivdg. Quis dives 31, 5x).
Nostrae saluti aeternae metuentes, alteri misericordiam impertiri debemus, ut judicem Christum nobis propitium reddamus. Scribit enim in Paed. III c. XII 91,3 „dyanrj", ytioi2), „xccMtitei nXri&og d/iaqriajv". Et in 92,2 pergit: xal Tovg /ièv èAstffiovag [taxaql^ei, „8ti ovtoi èXsrjd'rjoovTai"3). Et in 93,4 verba apud Matth. 25,34—36- allegat, quibus Christus fidem suam iis obligaverit, qui aliorum necessitatibus sublevarent.
Pulcherrime eundem quoque stimulum in Paed. III c. VII 39,2 exprimens, beneficentiam cum baculo comparat, quo innitens homo coelum ascendere debet. cfr. Str. III c. VI 56. Str. II c. XV 71,4, quis dives 34.
Alter largiendi stimulus est aliorum et Dei amor. Hos duos amores ab auctore arte constringi ex Str. IV c. VI 29,3 liquet: avrixa töv xav%6)(iEvov TEXsioig tü èx tov vó/iov nqooTdyfiaTa nEnltjQcoxévai èvt\XEy%e [tij tov nXrjolov dyani\aavTa. cfr. Str. II c. XV 71,1; Quis dives 27,3—28,2 et 29,1.
Neque auctor naturalem miserationis sensum expulsum, sed Dei praeceptis auctura atque sustentatum cogitavit, in Str. II c. XVI 37,4 scribens: xoivwvixbg /itjv ydq dv&qwnog tnb öixaioovvtjg yivsrai xal fiETaöióaoiv cbv lXa$Ev naqd tov &eov öid te tpvoixijv EÜvoiav xal o%Èaiv öid te Tdg èvToZag aïg nEl&erai.
Nostra igitur largiamur oportet. Num vero ea indiscriminatim etcuique petenti dare debemus? In disceptatione de labore Clementem arbitratum esse vidimus, unumquemque, alimentis indigentem, proprio labore et contentione vitae necessaria sibi comparare debere. Non ergo id spectabat, ut homines donis suis pigritiae faverent et parasitos alerent. Ceteroquin vero hac
x) cfr. Luc. 16, 9. 2) sc. g_ Petrug Apost. in epist. 8, 4. 8) Matth. 5,7.



49
in re non omni inconstantia liberari posse videtur In Fragmentis enim scribit auctor: 'EXeWooivag óeï noieïv, ö Xóyog <pt}atv, dXXè fiexd xqlaecog xal xoïg d&oig. S>oneq ydq b yeojqybg anelqei oix eig ünaoav yrjv, dU' tig tfv dya&ljv, ïva aixy xa(>no<p<nri<m, oixco óeï anelqetv xi;v einoitav etg eiXapeïg xal nvevfiaxixovg, ïva Tijg dn' avx&v eixaqnlag ótd x&v eiX&v èmxvxng- yéyqanTat ydq- „einoitjoov eioefieïg xal eiqijoetg dvranóöofia, xal el/ii, in' afaov, dXAd naqd x$ éiploxcp". cfr Sir 12 2 (Stahlin 3 B p. 225 frag. 53.)
Et in „Quis dives". 31, 7 de stipe danda loquens hanc momtionem inculcat: 8qa nqüxov pèv ég oix dnatxeïo^at ae xexiXevxev oiöè èvoXXeïo&ai neqipévetv, dXXd aixbv £Vxeïv xovg ei neiaofiévovg d&ovg xe övxag tov oojxrjqog ftafyxdg.
In c. 33,2 contra, Christianos suos admonet ne anxius scrutentur, quis beneficentia dignus censendus sit. Scrutando enim ahquos quoque bonos debita stipe facile privant
Duobus locis citatis (fragm. et Quis dives) auctor quoque stipem praecipue saltem Christianis destinare videtur. Clementem vero eos, qui se Christianos esse non profitebantur, a Christianorum beneficentia excludi voluisse antea jam negare possumus. Indoh enim ejus moderatae et humanae minime congrueret Communis enim hominum amoris rationem praeclare in Str IV C XIII 93 2-3 exponit scribens: dydntjv oiv daxeïv Tbv xêXeiov %qn xdvUvöe ènl xijv Zetav 9Mav onevóetv, ót' dydnVv èxxeXoèrm xdg èvxoXdg. xb öè dyandv xoig èX»qovg oix dyanav Tb xaxbv Xéyei oiöè daéfieiav Ij melav ij xXon^v, dXXd xbv xXénxVv xal xbv doedij xal xbv poiXóv, oi xaM dfiaqxdvet xal Tri nota èveqyeia fioXivei xijv dv»q<bnov nqoorjyoqlav, xa&b dè dvirqconóg èaxi xal iqyov d-eov.
Praeterea auctor in „Quis dives" eam beneficentiae rationem exponit, quae omnes homines complectitur. In c 27 enim quaestione sibi ipsi proposita, quomodo homo divitüs suis uti debeat, hoe officium secundo illo mandato, primo simili1) circumscriptum esse contendit; dein c. 28, 2 ita pergif nwêa' vojiévov öè xov nqoaótaXeyofiêvov „xig èoxiv nAVoiov;" oi Tbv aixbv xqónov 'Iovöalotg nqocoqteaxo xbv nqbg aïfiaxog, ovöè xbv noXlxrjv oiöè xbv nqoa^Xvxov oiöè xbv öpoiug neqnex^évov oiöè xbv èvl Xal %aix§ vóficp xqéfievov dXXd dvco&ev xaxa^al-
x) Matth. 22, 39. v. d. Hagen.



— 50 —
vovta dnb 'IeqovoaXrj/j, dysi t$ Xóycp ziva slg 'Ieqi%w xal xoviov öeixvvoiv inb XflOTÜv ovyxEXEVcrjfiêvov, èqqi/inévov -i)fii^vr)%a ènl Tijg böov, inb leQéwg naqoÖEvófiEvov, inb Aevkov naqoqéfievov vnb öè tov Ha/iaoEhov tov è^covEtöiOfiévov xal dqxoqiafiévov xatekEovfiEvov, bg oi%l xaxa %v%i]v <bg èxeïvoi naqijX&ev, dXX' f[XE ovvEOXEvaofiévog &v b xivövvevwv èöelxo, oïvov, ëXaiov, èniöêofiovg, xrfjvog, fiiod-bv viji navöo%Ei, zbv fièv tförj öiöópEVOv, tov öe nQoovnio%vov(iEvov. „tig" è'cptj, „xoiratv yèyove nXrjolov ia ÖEiva nad-óvu;" tov öe dnoxqiva/tévov Szi, „b tov SXeov nqbg aixbv èniÖEi^dfisvog- xal oi> rolvvv noQEV&slg oma) nolsi , t&g rijg dydnrjg $Xaa%avoiar\g sinoilav.
Hos Clementis de beneficentia enunciationes vel breviter percurrentes facile perspicimus, eas doctrinam vere christianam redolere. Antiqui proïecto acriter sentiebant divitiarum possessionem certa quoque officia iis imponere1). Cum vero antiqui largiendo bona sua praecipue sese amicis vel saltem civibus continerent imprimisque officia erga rempublicam premerent, Clemens, hos patriae et cognationis fines egrediens, largiorem communitatem praedicabat. Hoe ei cum Stoicis commune est, qui primi „cosmopolitismum" propagarunt2). Non vero eorum scriptis sed Christi verbis innitens, Clemens Christianos suos admonet, ut non tantum gentiles vel ejusdem religionis sectatores, sed omnes hömines, utpote Dei creaturas, diligant. Ceteri quoque quos allegat stimuli, Dei scilicet praeceptum et peccatorum remissio, vere christiani, Antiquis autem incogniti dicendi sunt.
§ 2. De matrimonio.
In Paed. III c. VIII 41,3 auctor ad propriam de matrimonio disputationem rejicere videtur scribens: önag fiiv oiv avp$ux>xèov dvöql tfv yvvaïxa xal nsql aitovqyiag xal olxovqlag xal oIxetüv XQ^OECog, nqbg öe xal %i}g &qag tov ydpov xal -vwv öoa yvvait-lv dqfió&t èv t<? ya/iixcp öiég~ifi£v Xóycp xtX. Item in Paed. II c. VI ubi de verborum obscoenitate agit § 52, 2.dicit: óiEiX^afiev öè fta&vTÈQty Xóycp &g dqa oüte èv %oïg bvófiaoiv oiöè fifjv èv xoïg ovvovoiao-uxoïg fioqloig xal xfl xa™ yapov ov/i.nXoxfj, xa&' &v xElxai %a óvó/iata %d neql Tt)v avvr)d-£iav oi TExqifi/ièva, fj
!) cfr. Leop. Schmidt, Die Ethik der alten Griechen. 2. B., p. 387—391. *) cfr. Zeiler, Die Philosophie der Griech'en in ihrer geschichtlichen Entwicklung. 3. Teil, 3. Auüage, p. 298.



54
because he had no wife (I p. 272). Clemens vero coelibatum, propter altiores rationes susceptum, expressis verbis comprobat. Quis vero meliores rationes aïferre potuisset quam magister ille et presbyter, cujus vita omnis in eo consisteret, ut animas Christo lucrifaceret? Cum igitur Tollinton concludit: „The whole of the available evidence no doubt falls short of proof. But if all Clement's many and varied remarks are put together, it is difficult to avoid the conclusion, that they proceed from one, who knew from experience, that the gain of wife and childs outweighs by large measure the risks and costs. Perhaps it was in part this influence, which kept thé human side of Clement's nature from being wholly absorbed in speculative thought, or withering up into the unsympathetic learning of the man, who only knows his books" (I p. 272) — haec conclusio mihi probari non potest. Cum enim haec res ab ipso Clemente omnino sileatur, neque aliorum qui de eo scripserunt, testimoniis fulciatur, vitae autem usum et cognitionem, quae Clemens in scriptis suis ostendit, aliunde satis explicari posse demonstraverimus, eum uxorem non habuisse adducor potius ut eredam.
Clementis de matrimonio doctrinam aggredientes contentiones dissensionesque ejus cum variis haereticorum sectis praemittere lubet. Non quod dissensiones illas, si rem ipsam spectas, lectorum animos tantopere commoturas esse speremus; immo diligenter et enodate sectarum refutationem narrantes longe a scopo nos aberraturos putaremus. Cum vero ipse Clemens ea, quae de matrimonio dicit, magnam partem in hanc rem insumat, satis elucet, sectas illas in Ecclesia Alexandrina auctoritate multum valuisse. Unde brevem saltem hujus controversiae expositionem plurimum eo conducere putamus, ut temporis ejus condiciones planius intelligantur. Quae quo magis perspiciantur, eo altius genuinam Clementis sententiam indagare et omni ex parte animo effingere nos sinunt. Coelibatus enim quaestfo, ut rem exemplo illustremus, quam Clemens subobscure tractat, non nisi ex hac controversia exitum habet.
Postquam igitur Clemens in fine II' Stromatei (c. XXIII137,1) matrimonii disputationem exorsus, ex ipso III1 Stromatei initio haereticorum sectas aggressus est, disputationis ardore ita impellitur, ut ad finem quasi invitus eam protraxerit. Libro enim



64
Matrimonii contrahendi stimuli. In matrimonio, ut in omni re, inter finem et agendi stimulos distinguere licet. Finis ergo est id in quo res natura sua tendit. Stimuli autem sunt rationes accedentes, quae nos inducant, ut finem illum revera consectemur. In definitione igitur supra allata proprius matrimonii finis liberorum generatio designatur. Ad hoe vero auctor identidem revertitur. cfr. v. g. Str. I 1, Str. II c. XVIII 88 in fine#. Paed. II c. X 83, 2 et 98,2.
Hoe ita saltem intelligendum est, ut conjuges matrimonii finem principalem nunquam excludant. cfr. Paed. II c. X 95,3.
Usum praeterea quem Neo-malthusianismi npmine hodie designant, auctor expressis verbis damnat in Paed. II c. X 96,1 scribens: xaxd (pioiv ö' dv f)fiïv xcoQoitj ó /3/og dnag xqaxovoi xwv èmd-vfiiwv dvw&Ev fiij xxeIvovoi xb èx nqovoiag d-EÏxr/g (pvófievov xwv dv&qwnwv yèvog xaxoxè%voig firjxavaïg- aixai ydq noqveiag ènixaM/ifiaxi xoïg èg navxEXr) xaxaanwoi q>&oqdv (pd-oqioig ovyxqéfisvai <paq[tdxoig èga/ifiXioxovoiv a/ia xq èfifiqv'w xr)v (piXav&qwniav.
Adeone vero Clemens matrimonii finem urgere censendus est, ut maritis omni congressu interdicat, si liberorum generatio propter aetatem sequi non possit? In hac quaestione auctor sibi constare non videtur. Severiorem sententiam in Paed. II c. X 95, 3 tradit scribens: xb öe fiij slg nalöwv yovr/v ovvisvai èvvflqiy'Eiv èaxl xfi cptioei, f(v xqt] öibdaxaXov èmyqatpofiêvovg xdg oocpdg xov xatqov ènixrjqEïv naiöaywyiag, xb yijqag Xéyw xal xijv Ttaiöixrjv f)Xixlav naqEiadyovaav (xoïg /ikv ydq ovöènw ovvexwqrjoEV, xovg ök ovxéxi ^oiXsxai yafisïv), nXi/v oè ndvxoxs yafisïv. ydfiog öè r) naiöonoilag öqE&g, oèx *) xov onêq/iaxog dxaxxog ëxxqioig f) naqdvo/iog xal r) naqdXoyog.
In Str. VI c. XII 100,3 hoe saltem ut Christianae fidei magis conveniens commendat: döeXyïj öe xotixw (sc. xcp yvwoxixca) f) yvvij fiExd xijv naiöonodav, &>g xal bfionaxqia, xqlvExai, xóxe fióvov xov dvöqbg dvafiifivrjoxofiévt], bniqvlxa dv xoïg xéxvoig nqoo$Xin%\, wg dv dÖEXqii] x<p övxi èoo/iévt] xal fisxd xr\v dnó&Eoiv xfjg oaqxbg xfjg öiaxwqi^oiorjg xal öioqi^oiorjg xijv yvwmv xwv nvEV/iaxixwv xfj löióxrjxi xwv oxrjfidxwv.
Cum vero Stromateon libri, vitae gnosticae descriptionem exhibentes, multa contineant, quae perfectionis potius suasiones quam certa rei moralis praecepta dicenda sunt, idcirco haec verba urgeri non possunt. Contra, indulgentiorem sententiam,



qua alterum matrimonii finem naturalis desiderii sedationem indicare videtur in Str. III c. XV 96, 1—3 nobis tradit scribens: A-ö&lg xe öxav q>jj „xalbv dv&Qibnco yvvaixbg ^ dnxeod-ar dia öè xag nogveiag ëxaaxog xi)v èavxov yvvaïxa èxèxo)", oiov ènegrjyoifievog ndhv Uyer „ïva fiij neigd^rj ii/idg b aaxavdg"1). ov yao xoïg èyxoaxaig XQOJ/ièvoig xcö ydfiq ènl naiöonotla fióvrj „öia xr\v dxgaoiav" (ptjaiv, dUd xoïg xal nèga naiöonoilag ngofiaiveiv èm&vfiovoiv, ég /irj nolv èniveVoag b öi èvavxlag èxxvfitjvfi xtjv öqs£iv elg dUoxotag r)öovdg. xaxa öè ènel xolg öixaloig §iovoiv dv&ioxaxai öid £r/Xov xal dvxKpiAoveixeï, indyeo&ai xovxovg xcp èavxov xdyfiaxi PovZó/isvog, d<poo[idg öi èyxqaxelag ènmóvov nagéxeiv xovxoig fioikexai.
Apostoli igitur Pauli verba Clemens ita interpretatur, ut conjugibus „matrimonii usum" non tantum liberorum generationis causa sed etiam ultro concedat, ne scilicet satanae stimulis exagitati, extra matrimonium naturale suum desiderium explere conentur.
Quod vero ad stimulos attinet, quibus auctor operam navat, ut Christianos ad matrimonium contrahendum inducat, in Str. II c. XXIII 189,1 sqq. matrimonium laudans eorum aliquos nobis affert (cfr. supra p. 60).
Matrimonium igitur omnino contrahendum esse auctor ibidem declarat et patriae gratia et liberorum successionis (i. e. generis conservationis) causa et ut mundi cursum, quatenus in nostra potestate sit, tueamur. Poetae praeterea matrimonium „vacuüm" et liberis carens deplorant, undique vero floridum beatum praedicant. Maxime vero corporis morbi matrimonii contrahendi necessitatem arguunt. Mulieris enim sollicitudo et assiduitas amicorum consanguineorumque curae eo longius praestant, quo intimiore cum viro affectu conjuncta est. Unde Sacra Scriptura uxorem necessariam viri „auxiliatricem" nominat.
In hac vero enumeratione quaedam lectoris animum in se convertunt. Cum enim Clemens patriae gratia matrimonium ineundum esse contendit, jure quis quaerat, verbum „patriae" quid apud nostrum significet. Multae enim nationes, in Romanorum potestatem redactae, quamquam pacis emolumentis fruentes, vero tarnen patriae amore imperium Romanum profecto non complectabantur.
') cfr. I ad Corlnth. 7,1 sqq. v. d. Hagen.
5
65



66
Quod vero ad liberorum successionem attinet, Veteres generis conservationem ideoque matrimonium ob cultum eorum qui vita discesserunt et ob sacra domestica maxime tuendum esse censebant. Hoe vero, utpote a Christiana religione abhorrens, Clemens ne verbo quidem commemorat, generis vero conservationem, ut naturale bonum et religioni saltem non inimicum recipit.
Veteres quoque uxorem viri „fior}d-ovu, liberos vero „yijgofiooxoig" vocavisse auctor expressis verbis affirmat.
Haec omnia igitur opinionem praebent Clementem stimulos suos, quantum per religionem christiam licebat, simpliciter a Veteribus transtulisse. Ne igitur nimiam vim iis tribuamus eosque potius eo consilio assumptos putemus, ut matrimonium ab haereticis labefactatum confirmarent. Unde magis ardorem matrimonii defendendi quam circumscriptas auctoris sententias exprimere videntur.
Matrimonii integritas. Matrimonii integritatem auctor noster identidem tuetur ab eoque omnia, quamvis parum libidinem resipientia, magna contentione arcere conatur. Ita v. g. in Str. II c. XXIII 145,1 scribit: xa&agbv oiv xbv ydfiov &oneg xi legbv dyaXfia xcjv fiiaivóvxcov (pvXaxxèov, dveyeigofièvoig fikv èx xwv finvejv fiexd xvgiov, dniovoi óè elg ünvov fiex' evxagioxlag xal £Ö%ofiévoig, fjfièv 8x' eivd^rj xal öx' dv xpdog legbv ëX&fj1), fiagxvgofiêvoig xbv x-vgiov nag' öXov fjfiüv xbv (llov, xb fièv d-eooe^elv xfj tpvxfj xexxrjfiévoig, xb owtpgov de fiéxgi xal xov oéfiaxog dyovoiv. cfr. Str. II c. XXIII 143.
Quorsum vero haec ejus oratio spectat in Paed. II c. X 99,3 clare nobis innuit dicens: xal xb axóxog avxoïg èaxi ngoxdXvfifia xdiv na§&v fioixeiei yag xbv èavxov ydfiov b èxaigt^ófievog avxóv, xal ovx dxovei xov naidayioyov (io&vxog2)- „b dv&gomog b dvaftaivav ènl xfjg xXlvr\g avxov, b Xèyiov èv xfj rpvxfj' tig (*£ bgy; axóxog x-öxXip fiov, xal ol xoïxoi oxént] fiov, xal oiöelg fiXènei xdg- dfiagtlag fiov xl evXafiovfiai; fiij fivrjo&rjoexai b Vxpioxog". xaXdvxaxog fièv oixog, by&aXfiovg dvd-gwnwv óeöiiog fióvovg, Xfjoeiv öè xbv &ebv ènovowv. cfr. Str. III 46 et 47.
Ex hac auctoris cura, qua matrimonii sanctitatem strenue defendere conatur, jam tuto concludere licet eum omnem illegitimum concubitum severe prohibuisse. Et primo quidem omnem naturalis desiderii expletionem ante matrimonii admissam
i) Hesiod. op. 339. *) Sirach 23,18 sq.



67
ut illegitimam omnibus iis locis damnat, quibus consuetudinem veneream solis conjugibus Jicitam' esse affirmat. cfr. v g Paed. II c. X 83,1.
Conjugibus vero omnem consuetudinem extra matrimonium severe interdictum esse ex iis clare patet, quae infra de monogamia disputabimus.
Paederastia in Paed. II c. X 89, utpote naturae repugnans, etiam severius condenmatur (90,4 cfr. 86,2) et ut flagitii magnitudinem clare ostendat, Sodomae exemplar nobis proponit. In Paed. III c. III 22 contendit Ethnicos, hoe malo admisso, sese ab adulterio liberos putavisse dum e contra naturam ipsam adulterabant. In Paed. II c. X 90,1 castitatem concinne commendans scribit: xq*1 öè vlovg pèv r)yeZo$ai xovg nalóag, elg óè rag yvvaïxag rag dUoxglag ég lölag dtpogdv d-vyaxègac, xgaxeïv ie tföovwv yaoxgóg xe ëxi xal xwv inb yaoxèga öeonó^eiv dgxixéxaxov.
In corruptos quoque deorum mores acriter invehens, illegitimum concubitum, licet non directe, rejicit. Tam gravibus autem tamque crebris verbis directe eum vituperat, ut exinde clare pateat, quam perniciosum hoe vitium habuerit. Severa autem et alta ejus opinio iis verbis optime illustratur, quibus Novo Testamento omnino innitens, non facta solum sed etiam factorum desideria improbat. Str. II c. XI 50,2: ó xoiwv yvwoxixbg dyklexai fièv xwv xaxa Xóyov xal xwv xaxd didvoiav xal xwv xaxd aïo&rjoiv xal èvégyeiav dfiagxij/idxwv, dxtjxowg önwg „ó löwv ngbg èni&v/ilav è/iolxevoev" !), Xafiév xe èv vy ég „fia xdgioi ol xaSagol xfi xagöta, 8xt aöxol xbv &ebv öipovxai" 2), xaxeïvo èjiioxd/ievog öxi „ov xd' eloègXófieva elg xb oxófia xoivol xbv dv&gwnov, dXXd xd è£egXó/ieva öid xov axó/iaxog èxeïva xoivol xbv dv&gwnov èx ydg xrjg xagólag è£ègXovxai óiaXoyia/ioi" s) cfr. Paed. II c. VI 51, 2. Hoe vero auctor ipse proprium discrimen inter Christianos et philosophos (Graecos) nuncupat4). Unde in Paed. II c. VII 54, 1 Christianos suos admonet, ut omnem hberiorem feminarum congressum sedulo fugiant. Auctor hic profecto de familiaritate in potationibus loquitur. Eum vero ceteroquin quoque hanc curam adhibitam voluisse ex Paed. III
>) Matth. 5, 28. 2) Matth. 5, 8. ») Matth. 15,11. 18 sq.
*) Str. IU c. VI 57, 1: 'H (ihv oiv avbqmnlvn iyxgdxeia, ] xaxa xoi>S wtXooicpovs Xéyrn xoiS 'EXXf,vov, xb 6laf*dXeo#al xjj im&vpla xal HvnVQexeïv aix$ eis *& iQya ènayyéXXexav, « xa&' ^dS Sè xd inrtvpelv, ovX Zva tis ém&vpüv xagxetfj, &XX' 5na$ xal xoü êxi&vpeïv iyxQaxetirjxat.
5 •



70
Sacra igitur Scriptura, ut Clemens expressis verbis affirmat, ad alias nuptias, vivente altera parte, migrantem etiam divortio facto adulterum (-am) nominat. Ex his verbis clare patet, auctorem matrimonii vinculum indissolubile habuisse. Cum enim adulterium sit illud flagitium, quo quis, matrimonii jugo vinctus, ejus jura infringat, divortium vero ad alias nuptias transeuntem ab adulterii labe non liberet, matrimonii vinculum in divortio quoque manere censendum est. cfr. quoque Str. III c. XII 80 etc. XVIII, 108 ubi eandem doctrinam evidenter docet.
De matrimonii libertate. Quod ad hanc quaestionem attinet universe quaeri potest, num homines ad unum omnes matrimonium inire teneantur. jPost ea, quae de coelibatu disputavimus, non est quod hac de re multum loquamur. Exinde enim sponte efficitur omnimodam necessitatem matrimonio vindicari non posse. Cum vero auctor in Str. II c. XXIII eum qui matrimonium iniit quodammodo coelibe meliorem dicit (139, 5), leges ab Antiquis in coelibes latas commemorat (140, 4), postremo coelibem ignaviae redarguere videatur (142, 1 sq.) breviter quaeramus oportet, num auctor sibi ipsi contradicere dicendus sit. Quod ex contextu potissimum patebit. Postquam igitur Clemens in Str. II e. XXIII 137, 1 matrimonii disputationem exorsus hoe sibi investigandum proposuit, num homo matrimonium inire debeat (2. t,r\%ov(iev öè ei yaiir\xèov xt/1.), in § 138, 2 sqq. brevem connubii historiam nobis tradit (ènio)(iev öè èv ftoaxeï %r\v loxooiav). Unde sententias allatas vel expressis verbis ut aliorum dicta assignat ((paai), vel eas simpliciter commemorat. Quorsum vero haec historica quaestionis expositio spectat ex iis potissimum elucet, quae de legislatoribus antiquis disputat. Laudato enim eorum exemplo eos hac ratione ductos esse docet, ne matrimonii detrectatio civium orbitatem efficeret. tó öè toiovtov doeftèg &eiav yèveaiv r.a%akvóvTwv. Ex his ultimis verbis patet Clementem eos impugnavisse, qui, haereticis sententiis abducti, ipsam matrimonii institutionem labefactare conabantur. Nimiam igitur matrimonii declinationem vituperat (cfr. supra p. 54 sqq.). Sententiae igitur allatae falsos continentiae stimulos ponere ideoque ad coelibatus quaestionem non pertinere videntur.
Quid vero Clemens de illa quaestione censerit, num muiier quoque matrimonii consortem libere sibi eligere debeat, postea videbimus.



78 —
tantum bibendi modum sed potius temperantiam spectavisse dilucide nobis indicat scribens (2): „èqyrj dé", <prjoivl), „fieydX^ yvvrj fiéd-voog", olovei %ókog &eov olvo/idxXtj yvvrj. dia xi; 8xi „dax^/ioavvf]v avxfjg Ov avyxaXvnxei". xa%v yaq elg dxaglav vnoovqexai yvvfj, x&v fióvov èrndc? xr\v nqoaiqeaiv elg fjöopdg.
Ceteroquin vero auctor mulieres a conviviis arcere conatur, eundi tarnen veniam, temporibus cogentibus, non denegat. Innuptis vero virorum compotationem, praesertim vino calentium, omnino interdicit. Hanc vero severitatem ex eo provenisse, quod sermones moresque convivales Alexandriae misère jacerent, auctor in eodem cap. § 53,5 non obscure innuit.
In Paed. II mulieres acerbis facetiis exagitans, passim licentiam, animi levitatem, effusionem, verbo omnia ea vitia iis exprobrat quae prohibeant, quominus vitae conjugalis officia debita gravitate et peritia aggrediantur. cfr. Paed. II c. VIII 66,1; c. X 107,3; 107,5; 114; c. m cfr. quoque Paed. III c. II et c. IV 27.
Haec omnia ab auctore nostro diligenter et enodate narrata perlegentes, eum tristem feminarum imaginem depinxisse confiteamur oportet. Ne vero putemus Alexandriam ad eam impietatem pervenisse, qua major attingi nequit. Id saltem non satis constat auctorem, nostrae aetatis vitam urbanam describentem, lenioribus coloribus usurum fuisse. Similes enim querelas in magistrorum virtutis scriptis hodie quoque offendimus. Neque temere ponitur auctorem temporis sui vitia aliquatenus in majus aucta narravisse. Ipse saltem de hac superlatione se excusare videtur scribens (Paed. III c. XII 86,1): xavxa, el xal xqayvxeqov nqoqvêx&rjv olxovofiov/ievog xfjg ènavoq&éoeiog xi]v oioxyqiav, èfiól fièv XeXêx&<ov, q>rjolv ó Tiaióaywyóg, èneiörj „ó è/Léyxov fiexd Jiaqqrjoiag elqrjvonoieï,"*) épielg öè el pèv dxovoeo&ê fiov, oiüdtfoeo&e, el ó' ov nqooè^exe xoïg elqtj/iêvoig, ov fioi fiêXeifiéXei öé dfiiog xal oüx<og- „xijv yaq fiexdvoiav xov dfiaqxa/lov fiaZAov fi xov &dvaxov alqeïxai" . . . *)
Quidquid vero est, ex verbis allatis, quae ad omnes Paedagogi libros spectant, profecto liquet auctorem depravatos mores severe reprehendentem id egisse, ut' Christianos
!) clr. Sirach 26,8. Proverb. 10,10.
s) cfr. Ezechlel 18,23. 32; 33,4.



f9 —
ad veram animi constantiam et libertatem adduceret. In omnibus igitur vituperationibus ejus sollicitudinem potius presbyteri, populi sibi commissi mala commiserantis, quam atram bilem judicis iniqui, ab omni vitae cupiditate abhorrentis spectemus oportet.
Quod ad feminas praesertim attinet, veram suam mentem in Paed. III c. II 7 nobis innuit. Blandiendi placendique enim artibus vehementer objurgatis, eas liberae feminae ingenium maculare dicit. Quid vero liberae feminae ingenium interpretetur jam nobis videndum est.
Auctorem nostrum mulierem dotibus, ipsa natura ei inditis, vitae domesticae destinatam habuisse supra jam vidimus. Praeterea identidem (v. g. Paed. III c. XI58) eam viri auxiliatricem ((torjd-óv) appellat. Ex nis duabus notis, mulieri impressis, duplex quoque officium, ab auctore ei assignatum, domus scilicet custodia et familiae, ut ita dicam, emendatio, sponte sua emanant.
Quod ad domus custodia attinet, Clemens imprimis mulieres sedulo admonet, ne tempus suum et virorum opes per luxum dissipent, neve moribus perditis familiam suam perturbent. Dein quoque semel atque iterum diserte voluntatem suam significat, ut mulieres non solum rem familiarem custodiant, sed ipsae quoque muliebres operas prompto animo aggrediantur. Hi mulierum labores, cum luctatio cursüsque certamen eas dedeceant, pro corporis exercitationibus quoque subjiciendi sunt. Lanificio textrinoque sese exerceant, suaque manu ea, quae opus sint, e cella penaria promant. Imprimis vero mulierem, ad rem attentam, cibos praeparare convenit, ut virum suum gaudio afficiat. Denique auctor ad omnia officia domestica eam enixe adhortatur. cfr. Paed. III c. X 49.
In Paed. III c. XI hanc rem denuo tractans assiduae mulieris laudes, verbis ex Sacra Scriptura praesertim petitis, magnifice praedicat.
Munus vero multo praeclarius mulieri ut viri auxiliatrici, vitaeque consorti auctor assignat, eoque ipso dilucide comprobat, quam magni eam fecerit et vim ejus quam digne aestimaverit.
Memoratu imprimis dignum est, Clementem enixe mulieres urgere, ut viros süos sincere amore diligant.
In Str. rv c. XX 125 Euripidem allegans, hujus amoris



80
imaginem venustam nobis effinxit1). Unde in Paed. III c. XI 57, 2 potestate ornandi eo consilio mulieribus facta, ut viris suis placeant, in § 3 praecipue iis commendat, ut non tam corporis pulchritudine quam casto mariti amore, „violente illo legitimoque veneno", virorum aestimationem sibi concilient2).
Cum vero diföcultates rei familiari nocivae a viro obortae sint, modeste suadendo eas tollere conentur. Quodsi vir ei non auscultat, ipsa tarnen, quatenus fieri potest, integre vivere conabitur. (Str. IV c. XX 157).
Virorum vero perversis animi motibus laborantium cupiditates libidinesque paullatim mitigare conentur. Tale quid in Str. IV c. XIX 123,2 et 3 quoque mulieribus defert scribens: ëXoix' Sv oiv fj oóqjQwv nqcoxov fièv nel&siv xov dvöqa xoivcovöv avxfj ylveod-ai x&v nqbg evöaifiovlav g>eqóvxcov, ei öè dövvdxwg ë%oi, fióvt] onevöéxo èn' dqsxfjv, ndvxa fièv xqj dvöql nei&ofièvri <bg fiTjöèv dxovxog èxetvov nqa^al noxe nXijv öoa eig dqexr/v xe xal ooixrjqiav öiacpsqeiv vo/il^sxai.
Haec dupliciter intellegi possunt. Verba enim „xd>v nqbg evöaifiovlav (psqóvxcov" vel viam virtutis vel Christianam fidem significant. Mulieribus igitur auctor injungit, ut vel maritos a virtute decedentes ad eam reducant, vel fide Christiana destitutos eos ad hanc convertere conentur.
Ex his omnibus patet, quantam vim Clemens mulieribus tribuerit. Familiae salutem, ut ita dicam, iis committit. Pacem enim et concordiam, quibus deficientibus felix connubium ne
x) 0(XovSqov ftex& crefivóxrjxos i>noyQdq>ei yvvatxa EigmlSt^g na.Qa.ivmv' ei Xêyeiv 6', 8xav xi Xigtf, XQ^ ioxeïv, x&v fti] Xéyj], x&xnoveïv &v x& §vvóvxi ngög %&qiv ftéXXrj Xiyetv.
xal av&lg ïxov zovioig ra 8/toia'
fjèi) Sé, fjv xaxóv nQ&S-fl xi, ovoxv&Qcondgeiv nóoei &Xo%ov èv xoivm xe Xtiixyg ijSovijg x' ë%eiv {tégog.
xó xe nqaov xal ipiXóaxoQyov &Sé 7xmg inoSeixvómv x&v xaïg ovfiq>OQalg imq>égei.' aal S' fycoye xal voaovvxi ovwoaovo' &vé§ouai xal xax&v x&v <f&v avvolaa, xal ovSév iaxl /*oi jxixqöv.
ftexa, yaQ x&v tptX&v
ei>xv%eïv
<Svaxv%eïv> xe XQiJ' xl y&Q öij xó aitXov éSXXo ixXfyv xóSe;
éyidgeiai yovv xal ydfiog xaxêt Xóyov xeXeiotifievog, % ov£vyla
bnonlixxji x& &e& xal Sioixijxai „f*exa &Xrj&iv^g xaQdlag èv nXrjQoq>OQla jiiaxetog, fjyvio/iévwv xag xagólag &nb avveidrfoewg novrjQ&g xal XeXovuévmv id o&fia üSaxi xa&aQti xal èx6vxa>v x%v ö/toXoylav xijg èXnioog' niaxbg y&Q ó ê7xayyetXd[ievogu.
*) clr. Euripidis Andromache 207.



81 —
cogitari quidem potest, earum judicio et sincera erga maritum devotione conservandas esse putat. Praeterea, ut virorum ad vitia proclivitatem leniter cohibeant moresque lascivos ad christianam disciplinam revocent, iis commendat. Viro vero abnuente tantam a mulieribus animi magnitudinem exspectat, ut vel in summis diïïicultatibus ipsae virtutis viam strenue ingrediantur.
Clemens igitur veram mulieris majestatem clare perspexisse eamque pulchro elogio celebrasse tuto asseverare nobis licet.
De liberorum educatione. Hac de re Clemens fuse non disserens multo profecto pauciora nobis tradidit, quam ob copiosam ejus de matrimonio disputationem promptum est exspectare. Ratione magni praesertim momenti habita, quod auctor in re familiari mulieribus adjudicat, earum saltem partes majores fuisse jure quis exspectet. Attamen ponere licet auctorem hanc rem in illo forte scripto, nobis deperdito, quod de matrimonio deque aliis rebus ad rem familiarem pertinentibus scripsit, fusius tractavisse. Liberorum autem educationi ea applicantes, quae auctor de divini Paedagogi disciplina deque ratione qua homines moderatur, nobis tradidit: mentem ejus aliquatenus saltem adumbrare possumus.
Matrimonio juncti id potissimum agere debent, ut „probos" liberos generent1). Hic vero finis ut revera attingatur auctor desiderat, ut liberi ex parentum vita quod imitentur capiant. Scribit enim in Str. Vü c. ffl 16,1: 'Evae^g &Qa ö yv<ooxixóg, 6 nq&xov èavxoti ènifieXófievog, ëneixa x&v nXr\olov, ïv' &g dqioxoi yevófiE&a- xal yaq ö vtög naxql dya&y Xaql£exai anovdalov èavxóv xal ö/ioiov t$ naxql 7taqe%ófievog . . .
In Paed. I c. V 16,1 educandi artem Clemens ita definit: 'AfièXei xal fjfisïg xa xdXXiaxa xal xeXedixaxa xcöv èv xip 8la xx^fiaxcov naiöixfj nqoorjyoqla xi^aavxeg naiöeiav xal naiöaywyiav xsxX^xa/iev. naiöayatyiav óè ó/ioXoyov/iev elvai dyoyijv dyafyv èx nalöav nqóg dqex^v. Et in c. VIII 53,3 de Christo dicit: naióaycoyög ovv elxóxwg 6 Xóyog xohg naïöag f^mg elg ocoxt]qlav dycov. èvaqyèaxaxa yoiv ö Xóyog nsql èavxov öia 'üo7]è eïqyxev „èyw óè Jiaidevxfc ti/iwv eifii"2). naiöaycoyla óè fj deooèfieia, (id&rjoig otioa &eov d-eqanelag xal nalöevoig elg èntyvcooiv dXrj&etag dyaytf xe ÖQ&ij dvdyovoa elg ovqavóv.
l) Paed. II c. X 83,1. v. d. Hagen.
s) Hos. 5, 2.
6



82 —
Haec vero liberorum educationi applicantibus afïirmare nobis licet, aeternam felicitatem principalem educationis linem ab auctore designatum esse. Si praeterea quaeritur, qualem educationem Clemens sibi effinxerit, universe statuendum esse ducimus auctorem eam severam quidem, bonitate vero mitigatam cogitasse. In Paed. I c. XII 1 enim divinum Paedagogum describens, Eum neque nimis terribilem neque bonitate prorsus enervatum esse contendit.
Severa disciplina opus esse diversis locis auctor comprobat. Ita in Paed. I c. IX 82,1 verba Salomonis afferens, virgae non parcendum esse dicit. Sedulo tarnen cavendum est, ne disciplina modum excedat. Castigatio enim non ab ulciscendi cupiditate, verum a sincero liberorum amore proficiscatur oportet1).
Ne vero putemus auctorem disciplinae verbo „ferulam" tantummodo intellegi voluisse vel animum crudelem in liberos parentibus commendasse. Haec enim opinantes auctorem pro sua dementia, cultu atque moderatione, quae ubique nobis affulgent, injuria afïiceremus. Eum profecto intimam consuetudinem parentes inter et liberos exoptasse ex Paed. I c. IX 75,1 nobis elucet. Pro loei gravitate et haec nobis afferre liceat: navxl xolvvv ad-évEi ó xrjg dvd-qcanóxrjxog naiöaycoyóg, ö &eïog fj/iwv Xóyog, ndojj xaxa%Q<biiEvog ooeptag firjxavfi, o^eiv èTtiftêftXtjxai xobg vqntovg, vov&ex&v, ênixifiüv, ènmX^xxav, èXéyxoJV, dneiXov/iEvog, ló/ievog, ènayysXXó/iEvog, xaqi^ó/iEvog, „noXXoïg xiotv olov£ï%aXivóïg" xdg dXóyovg xfjg dv&qomóxrjxog „ÖEOfiséov" ÖQfidg. ovveXóvxi yovv eIjieiv, ofixag b xvqiog nqbg flfidg, c&g xal fj/isïg nqbg xd xêxva fjfiwv. „xêxva ooi èoxiv; naiÓEvaov aixd", ij oo<pla naqaivsi, „xal xdpipov avxa èx vEÓxqxog aix&v. d'vyaxêqsg ooi eIoi; nqóoE%e t(ji a<bfiaxi avxcov, xal \ir\ IXaqojoyg nqbg avxdg xb nqóaomóv oov." xalxoi xd xêxva fni&v, vloig xe xal dvyaxêqag, ocpóöqa xal vnèq ndv bxiovv dyan&fiEV. ènsl ö' ol fihv nqbg %dqiv bfiiXovvxEg óXlyov dyanwoiv 5 pij Xvnovoiv, ol öè nqbg
!) Clare nobis auctor hanc sententiam in Paed. I c. VIII 64, 3 explanat scribens: n&g oiv, q>aolv, el (piXdv&Q<anóg êaxi xal dya&bg ó xigiog, ógyl£exai xal xoXa^ei; dvayxalov o$v xal Txeql xovxov ég olóv ze öia $qa%vxdxuyv ineieX&eïv' ènel XvaixeXiig nmg % toidde olxovopla nqög tfv öq&^v xSiv naliatv dymytfv, èvayxalov ^ë^/*axog M%ovaa xdgiv: dein de vituperatione deque severitate aliquatenus exspatiatus ita pergit (65, 2) ^ vov&éxtjoig otv olovel diana èaxi voootiotig fvxijg, &v x&l pexaXapfidveiv ovjifiovXevxixij xal S>v ot> XQ*1 dnayoqevxixii' td óè ndvxa elg arnxijgtav xal dlSiov iiyelav Siatelvei.



83 —
écpèXeiav ènioTiiqiovteg, si xai nagamtxa Xvnr\Qoi, dXXa sig %bv ënsiia sisqysTovaiv al&va, oi> rijv naqavxlxa ■fjöov^v ó xéoiog, &XXa %7]v fiêXXovaav èoxónijos tqv^v.
Solis verbis „têxva ooi èativ;. . . nqóawnóv aov" ex libro Ecclesiastici allatis, Clemens inter puerorum et puellarum educationem distinguit1)-
Ceteroquin castigatio non unum educandi medium dicendum est. Institutionem quoque hominem a malo arcere in Paed I 38 jam vidimus.
Minae et adhortationes utiliter quoque adhiberi possunt. cfr. Paed. I 68 ubi variarum exhortationum definitiones nobis tradit.
Educatio demum contra acerbam vitae pugnam et pericula, ex rebus humanis morum integritati impendentia, hominem obdurescat oportet. Paed. I c. VII 34,3.
Quod vero ad corporis educationem attinet, cfr. Paed. III c. X 49,1 ubi gymnasium pueris commendat et XI 73,3 ubi strenui juvenis imaginem nobis depinxit.
, Neque adolescentes vino uti auctori placet. Cum enirn minimo igne accendantur, vino incalescente facili negotio ad effusas in omni intemperantia libidines deflectunt2).
Neque pueri puellaeve conviviis intersint, quod verborum obscoenitas actuumque turpitudo eos facile pervertant3).
J) Liber Ecclesiasticus (Sirach) 7, 23. tétiva aoC éaziv; natöevoov aixh, xal xdpyov êx veóvijtog idv tq&xnXov aiz&v. 24. dvyaiépes col elai; n?óaeX 'e tip a&naxi aiixatv xal (tij IZaQ&ofjs nQ&s avi&s id nqóamjcóv aov.
In ultimum versum Knabenbauer (Commentarium In Ecclesiasticum, auctore Josepho Knabenbauer S. J.) p. HO adnotat: „Dein praecipitur de ffliabus v. 26: liliae tlbi sunt? serva corpus eorum, ut castum purumque pennaneat; quare eas removere et coercere ab omni periculo, a commercio lubrlco, a libera élrcumvagatione. Et quia sexus ffle junior satis ad levitatem et lasciviam est pronus, et non ostendas hilarem faciem tuam ad illas; si opus est, vultu severiore earum levitatem et petulantiam cohibe; minimé erga illas utere nlmia benevolentia, ne ex tali frequenü signiHcatione fiduclam capiant et audaciam peccandi. Qua monlöone simul indicatur, patres blandltlis magnum afïerre ils damnum et periculum." Haec Knabenbauer hactenus. Ut Clemens verba allata Intelleglt ipse non dlcit. Interpretatlo vero, quam modo attullmus, doctrinae ejus optime sane consentit.
*) Paed. m c. m 21.
8) Paed. n c. Vin 53, 3. Hic locus et ea quae auctor In eodem libro c. I et n de modo edendi et bibendi disputat, magnam nobis de Alexandrinorum moribus aestimationem non ingerit.
6*



84 —
Notatu fortasse dignum est, auctorem aridum pueris victum commendasse, quod corporum incremento faveret1).
A liberis oboedientiam et piam erga parentes reverentiam, non vero servilem timorem postulabat2).
De expositione infantium. Ut certam alicujus temporis infantium expositionem probe aestimemus, non solum expositionum crebritatem, sed etiam exponentium statum socialem, utrum scilicet matrimonio juncti an coeübes, divites an pauperes sint, diligenter investigemus oportet. Istae enim rerum condiciones in hujus mali aestimatione multum valent, ad ejusque immanitatem vel augendam vel diminuéndam pertinent. Cum vero Clemens inter haec non distinguit, quamquam uno alterove loco matrimonio junctos commemorat, parum ad rem judicandam nobis aïfert. Unum vero, expositionem nempe infantium Alexandriae non solos pauperes invasisse, sed saepe ex laboris potius fuga quam ex rerum inopia originem suam duxisse, ex auctore concludere possumus. In Paed. II enim (c. IV 27,2 usque ad finem capitis) quarundam feminarum mores dissolutos vehementer insectans Inter alia facinora et haec iis objicit, quod, propriis infantibus expositis, aves alunt. Tota vero descriptio, in hoe capite nobis exhibita, vitam potius urbanam quam humilem spèctare videtur.
Expositio ab auctore prorsus damnatur. In Str. II c. XVIII 92 legis Mosaicae exemplo allato, quae nempe mansuetudinem erga bestias quoque suadet, itapergit (3): „dvoconeiod-woav odv"EMrjveg xai eï ng ëteqóg èaxi tov vó\iov xaxa-tqèxav, ei S fièv xai kn' dXóywv £cpa)v xqniatsisrai, oï óè xai Ta t&v dvd-qcbncov èxu&éaoiv ëxyova, xakoi fiaxqó&ev xai nqocprjTixaig dvaxóniovxog aiïx&v %i\v dyqiÓTfixa xov vó/iov óia rijg nqoeiqTjfiévfjg èvToZijg. Et in 93 a matrimonio potius abstinendum quam infans exponendum esse contendit.
Denique ex Paed. III c. III 21, 5 liquet, infantium expositionem Alexandriae Clementis temporibus satis crebram fuisse.
Clementis igitur de matrimonio doctrina exposita viri docti Tollinton dicti cujusdam mentionem facere nobis liceat. Clementis nempe disceptationem illo vitio laborare contendit, quod sociales et politicas matrimonii rationes tam obiter perstrinxit. Causas
i) Paed. II c. I 17, 3.
2) Paed. III c. XII 95 et Paed. I c. IX 87.



85 —
vero excüsantes, imprimis reipublicae adversus Christianos inimicitias auctor ipse agnoscit. His profecto addere nobis licet, auctorem non id sibi proposuisse, ut accurate exstructam matrimonii disciplinam Christianis suis componeret, sed ut librum, quem quasi ducem in re moraü' Christiani sequerentur, iis traderet. Clementis vero dicta, quamvis hoe vitio contaminata, non tarnen omni momento vacua dicenda sunt. Quod ut magis illustremus, summas disceptationis ejus res cum Antiquorum doctrina comparemus oportet.
Ut apud Clementem ita quoque apud Veteres matrimonii finis liberorum generatio primo loco collocatur
Stimuli quoque, ad matrimonium contrahendum incitantes, partim iidem nobis occurrunt, partim vero propter opiniones ejus Christianas omittuntur. Novi praeterea stimuli, et quidem primum locum obtinentes, accedunt. Quid auctor de educatione senserit supra (p. 81 sqq.) jam vidimus. Hanc vero denuo definiens in Paed. I c. VII 53, 3 scribit: naiöaycoyla öè fj d-eoaé^eia, (iddrjoig odoa &eov d-EQanéiag xal naidevaig elg ènlyvotaiv dXri&èiag dyoyrf te ÓQ&i] dvdyovaa slg oiqavóv. Cum praeterea reputemus Clementem hominem ad id natum esse duxisse, ut Deum colendo beatitudine coelesti potiatur, stimulum matrimonii principalem apud nostrum naturae modum excedere ex his omnibus tuto concludimus. Hic igitur jure quis quaerat, Veterum stimuli, quatenus auctor eos agnoscit, nonne secundas tantum partes apud nostrum obtineant. Quod auctor eos obiter modo perstrinxit verborumque contextus huic rei optime conveniunt. Unum tarnen stimulum excipiamus oportet. Clemens enim identidem quoque mulierem viri „auxiliatricem" appellat. Hoe vero se tum ex Sacra Scriptura tum ex Antiquorum scriptis desumpsisse auctor ipse una alterave vice testatur.
Ex hac igitur stimulorum comparatione praecipua Veteres inter et Clementem discrepantia emanare mihi videtur, quod illi sócietatis imprimis utilitatem, nostervero cujusque potius hominis commodum spectavit.
Novum stimulum, principali optime consentientem, in Paed. II c. X 95, 2 affert scribens: dW èyxEXQto&w örj 6 ydfiog xal èyxmcnetdx&oi- „nkri&vvEO&ai" yaq ö xvqiog fioifaxai dvd-gaJtórijta . . .
>) clr. Leop. Schmidt II c. IV.



86 —
Veterum vero rationes apud nostrum multum évanuisse ex hoe quoque patet: Antiqui, natorum generationem magnam felicitatem habentes, pro stimulorum sane indole marem progeniem imprimis spectabant1). Nostrum vero de Hliis praesertim cogitasse omnino non liquet.
Universe antiqui auctores partes dignitate morumque similitudine conjungendas esse censent2). Frequentius etiam monent, ne partes pecuniae cupiditate allectae, matrimonium ineant neve ad imam corporis pulchritudinem omnia referant3). Haec omnia apud nostrum recurrunt. Praeterea auctor identidem et enixe conjugibus instat, ut ad mutuum amorem et benevolentiam sedulo incumbant.
Praecipue autem Clemens et scriptores antiqui4) in varias partes discedunt cum a) de illegitimo concubitu quaeritur,
•) cfr. Leop. Schmidt 1. c. II c. IV, p. 133 sq.
*) cfr. Theognis 183—192. *Eurip. fragm. 214. Stob. 3,79; 70,15. Callin. epigr. 1. Aesch. Prometheus 887—906. •Eurip. fragm. 213, 503, 504; Eurip. Andromache 1279—1282; a Schmidt allati II, p. 166 et 167.
») Stobaéus 72,1—11; Eurip. Androm. 207; * Antiope fragm. 211. Antipater (Stob. 67, 25. 70,13). Plutarchus (M. 138 sq. 141 c). Hierocles (Stob. 67, 24) apud Schmidt 1. c. II, p. 167.
■*) Stoicis exceptis. Clementem pro re morali Musonium simpliciter exscripsisse, Wendland (Quaestiones Musonianae) magna argumentorum vi demonstrare conatur. Quid vero hac de re dicendum est, Musonium de matrimonii usu et fine, de mulieris et viri consuetudlne, de paederastia, deque aliis hujusmodi eadem fere tradidisse legenti ttlico patet. In magna tarnen hac opinionum consuetudine ad quaedam discrimina lectoris animum advertere mini liceat.
Et primo quidem in auctore nostro sollicita illa cura elucet, qua Ecclesia Christianos suos admonet, üt sensus suos, praesertim oculos, sedulo custodiant et vel minimum libidinis periculum devitent (Paed. III c. XI 83). In Str. UI Clemens inter christianam et philosophicam continentiam id interesse dicit, quod haec ne prava desideria opere conficiantur nitatur, illa vero ne prava desideria animo occurrant, operam navet. Dein auctor vere christianam illam sententiam adjungit: Haec autem continentia non nisi Deo adjuvante comparari potest (c. VII57). In Paed. III c. V 33 continentiae stimulum Dei omnipresentiam allegat. Huc vero addentes, quod Clemens coelibatum strenue propugnat et matrimonium prorsus indissolubile habet, eum fidei Christianae locum non inferiorem concessisse tuto affirmare possumus. Hoe vero eo magis urget, quod ea, quae Clemens tam naviter exscripsit, magnam partem fidei Christianae saltem non repugnant. Breviter quoque perstringere operae fortasse pretium est, auctorem praecipuis philosophorum scholis objecisse, quod continentiam verbis quidem celebrantes, re vera libidinibus lndulgerent (Str. H c. XXIII138,6).



87 —
vel b) consuetudo illa, quae mulieri cum viro intercedat, agitatur.
Quod ad primum attinet, auctor non tantum paederastiam gravissimis verbis damnat eamque adulterio scelestiorem ducit, sed de ipso quoque adulterio severiorem et graviorem opinionem habet.
Veteres enim, ut ait Schmidt II, p. 192, flagitium hoe condemnantes, praecipue commercium viri alieni cum muliere nupta cogitabant. In viro autem hospitii violationem imprimis spectabant1). Hujus rei rationem Schmidt affert scribens (p. 194): „Wenn die Untreue des Mannes gegen die Ehefrau nicht einer gleich scharien allgemeinen Verurteilung begegnete, so wirkte darauf wohl ein, daB man in ihr nicht ebenso unmittelbar einen Frevel gegen die Götter erkannte, sondern sie nur unter dem Gesichtspunkt eines schweren Unrechts gegenüber der angetrauten Gattin faBte, jedoch waren alle nicht ganz leichtfertigen Geister weit entïernt, darin etwas- Geringfügiges zu erblicken." Dein auctor varia exempla affert ex quibus patet, mulieres Graecas illegitimo virorum cum aliis feminis commercio magnam injuriam sibi fieri putavisse (p. 195). Graves quoque auctores identidem maritos monent, ne eas quibuscum vitae societatem inierunt, inïidelitate graviter laedant2).
In ultimum locum (scl. Platonis Leges 8,839 a) Schmidt adnotat: „Aber wie seine Ausführung deutlich genug durchblicken lafit, daB die Praxis seiner Zeitgenossen hinter seinem Ideale weit zurückstand, so gestatten auch eine Erzahlung in der Rede gegen Neara (21,22) und die Klage der Syra in Plautus' Mercator (807), einem Stücke, das hierin augenscheinlich die attische Sitte wiedergibt, keinen Zweifel daran, daB Umgang verheirateter Manner mit Hetaren nichts ganz Seltenes war und von seiten der öffentlichen Meinung nicht besonders streng beurteilt wurde."
Quod ad secundum attinet, Antiqui quoque scriptores perfecti matrimonii imaginem nobis adumbrarunt et venustatem concordis vitae societatis intime senserunt. Ita v. gr. Odysseus Nausicaam alloquens dicit (Od. 6. 180 sqq):
l) cfr. exempla allata a Schmidt, p. 192 et 193.
8) «Ir. Isocrates Nicocles 40; Aristoteles Oeconomicus 1344 a, 12; Aristoteles Politica VII, 1335b, 38 sqq.; • Jamblichus de Pyth. v. 132; Plato Leges 8, 839 a et * 814 a, quos locos Schmidt II, p. 195 et 196 allegat.



88 —
ool^ói dsol^TÓoa Sotev, öoa (pQeal ofjot, ftevoivag, dvÓQa re xal olxov, Kal d/MHpQoavvrjv ÖTtdoeiav êo&Atfv' o$ fikv yaq tov ye xgeïooov xal ageiov,
B& 6fio(pQoviovie voitfiaoiv oïkov g%iji;ov aviiQ qöe yvv^. (ediöo Dindorf, Teubner).
In scripto suo, quod Jqya xal •fjiiégai" inscribitur, Hesiodus affirmat (702) nihil prompta muliere melius, nihil mala deterius viro obvenire posse. Eandem sententiam Simonides Amorgi (fragm. 6), Sophocles (fragm. 617), Eurip. (Or. 602, fragm. 467) nobis exhibent. Pulcherrime quoque in Xenophontis Oeconomico Ischomachus, mulieris officiis demonstratis, hanc conjugum unionem depingit.
Mulieris quoque dignitati Antiqui multis modis consulebant. Nuptiis enim cum inter gentiles turn inter contribules solemniter celebratis, decenti dote, sacris nuptialibus aliisque hujusmodi Athenienses praesertim operam navabant, ut liberae feminae honestatem clare illustrarent. Feminae enim dignitas in jure civitatis praecipue consistebatJ).
Partium denique familiaritatem, qua se invicem ad virtutem instituant, auctores identidem commemorant2). In hac vero re, quamquam mulieris momentum non supprimunt, vin* tarnen vim majorem praedicant.
Haec quae praecedunt apud nostrum quoque, quamvis aliquatenus immutata, occurrunt. Antiqui enim, feminae honestatem magni aestimantes, praecipue liberae feminae dignitatem praedicabant. Civitatis enim commodo studentes sedulo cavebant, ne mulieres aliquid Graecae indolis alienum in familias introducerent. Hic vero stimulus cum in Clementis disputationibus desit, adjumenta quoque illa, dotem dico, jus civitatis aliaque hujusmodi, quibus feminam ornare atque illustrare conabantur, ab auctore omittuntur. Unde Clemens altiores magisque intimos stimulos ad mariti aestimationem sui provocans, uxoris reverentiam pluris facere eum docet. Nam virum mulieris judicio foris caste vivere non posse contendit, nisi apud eam verecundum se praebeat.|{jHaec vero appellatio, ipsi mulieris ut hominis dignitati et familiaritati illi, qua conjuges inter se uti par est, inhaerens, in his Sancti Pauli verbis, a Clemente quoque allatis, ad summum pervenit (Paed. III c. XII 94,5 . . . ol öè dvÖQeg reeg
») cfr. Schmidt U, p. 169 sqq. *) cfr. Schmidt n, p. 191.



yvvaïxag rag èavT&v dyandxcoaav, xa&<bg xal ó Xqioibg rfydnqoev xijv èxxAtfoiav1).
Denique auctor hoe quoque mulieris dignitatem antiquis scriptoribus fortius tuetur, quod maritorum cum pellicibus consuetudinem non tantum matrimonio longe inferioremdicit, sed etiam absolute et simpliciter ut magnum crimen rejicit.
De opera tandem salutari, qua conjuges ultro citroque mores suos corrigere par est, auctorem mulieri hac in re primas partes dedisse videri breviter tantum notare suffleit.
Maxime vero Clemens et auctores antiqui in varias partes discedunt, ubi de divortio res agitur. Magna enim vis, quam Antiqui liberorum generationi tribuebant, saepe ejusmodi erat, ut matrimonia liberis orbata dissolverentur2). Immo perraro concedunt, ut mariti liberorum generandorum causa alterum matrimonium, primo non dissoluto ineant (cfr. Herod. V 39,40). Et Athenis per aliquod tempus lex vigebat, quae ob eandem causam viris hanc potestatem faciebat (Diog. Laert. 2, 26; Athen. 13, 556 a). Sed nihilominus, ait Schmidt, humanorum virorum animus hac lege semper refugiebat. „Dagegen hatte die Lösung einer kinderlosen Ehe nichts dem allgemeinen Gefühle Widerstreitendes" (p. 200). Et p. 201 idem auctor pergit: „Übrigens war Ehescheidung auch ohne den AnlaB der Kinderlosigkeit in Athen etwas Leichtes."
Clemens vero matrimonium omnino indissolubile habet. Ex Christienim sententia divortium ob unum tantum adulterium conceditur. Neque digressio haec verum divortium dicendum est. Cum enim Clemens conjuges separatos, dum altera pars vivit, novum matrimonium inire posse neget, ex ejus opinione matrimonii paotionem vere non dissolvi exinde satis demonstrat. Auctor igitur parti innocenti societatem renuntiandi jus fecisse potius dicendus est. Et turn quoque vehementer urget, ut partes inter se concilientur et denuo in eadem domo habitare incipiant. In hac igitur re Antiquorum opinionem in Christianam rationem emendat. Hanc ejus sententiam ad christianam fidem pertinere eo tutius ponimus, quod nostris quoque temporibus eos coetus divortium magis temere accipientes videmus, qui ab hac religione longius absunt.
») cfr. ad Ephes; 5,22 et 25.
*) praecipue Spartae. cfr. Schmidt II, p. 198—200.
89



90 —
§ 3. De servitute.
In exquirendis causis, quae tempore procedente perfecerunt, ut servitus aboliretur, tres praesertim opiniones distingui possunt. Quidam enim, ut Ciccotti et Ed. Meyer, eam merum rei oeconomicae progressum existimant. Postquam nempe opera atque s artificia adeo creverunt, ut res oeconomica servitutem vel impedimentum, nedum praesidium cognoverit, servitus ultro evanuit et clientelae vel labori mercenario cessit. Illi igitur scriptores altiores rationes vel omnino vel magna saltem ex parte non tractant. Haec vero non eo spectat oratio, ut rationes illas omnino negent, verum cum parum virium iis tribuant, quaestionem sola oeconomia terminandam esse censent.
Alii contra, ut Allard, humanitate et justitia in primo loco collocatis, Ecclesiae maxime laudes praedicant ejusque operae, hommes ad cultiorem vitae usum traducenti, servitutis abolitionem imprimis attribuunt.
Denique vir clarissimus Schrijnen, mediocritatem optimam ratus, has duas sententias inter se conciliare conatur. Ecclesiam enim servitutem non dissolvisse verum eam accepisse afHrmat, neque auctor hanc quaestionem magna ex parte oeconomicam esse negat1). Hisce vero praenotatis rerum oeconomicarum progressum christiana doctrina magnopere sustineri contendit. Doctrina enim illa, in servos observantiam laborisque aestimationem dominis commendans, sponte sua et quasi tacito quodam sensu effecit, ut oeconomicae illae immutationes libentius exciperentur.
Hanc vero brevem quaestionis expositionem praemittendam esse duximus, ut nostrum considerandi modum accuratius praefiniamus. Pro hac enim quaestionis parte lectorem ad laudatos auctores rejicientes, Clementis enuntiationes cum Stoicorum doctrina comparantes, tractare statuimus.
Servitus profecto illis quaestionibus adnumeranda est, in quarum mentionem Clemens obiter tantum et, ut ita dicam, sensim inciderit. Et quidem eadem ratione qua S. Paulus Apostolus rem considerat. In servitutis nempe facto acquiescens intimam omnium hominum nascentium libertatem. magnopere praedicat2). Ita ïit ut auctor ad res divinas servo eadem ac libero jura decernat eumque strenue adhortetur, ut sacro-
x) Uit het leven der oude Kerk, p. 296.
2) clr. Str. V c. V 30. Str. IV (initio) et c. VII 59. Str. II c. XVI 73.



91 —
rum libertatem nullo pretio, ne vitae quidem discrimine dimittat %
Neque generis antiquitate florentes vera semper animi magnitudine excellunt. Saepe enim servi indole vitaeque probitate dominis suis longe praestant. Veram namque ingenuitatem voluntate non fortuna metiri oportet2).
De liberorum servorumque consuetudine eadem quoque quae S™ Paulus docet. Cum enim Christi Sanguine a peccati servitute omnes redempti simus, huic servorum dignitati domini sedulo consulant oportet3). Unde sibi pares eos habeant neque beluarum modo iis utantur4).
Servi, contra, omnem contumaciam exuentes libentissimo animo dominis suis serviant5).
Ex hac brevi enumeratione satis elucet, Clementem servitutis quaestionem obiter tantum attigisse. Scriptores enim antiqui, ut Prof. Schrijnen rite illustrat, liberae et servilis condicionis optionem non habebant. Societas namque et servitus tam intime coaluerant, ut de hujus abolitione hoe saltem tempore ne cogitari quidem posset. Magnopere vero refert, Clementem jura quaedam communia, puta conscientiae libertatem, servis repetivisse, quae nulla vi vel lege humana abalienari possunt.
His vero Clementis sententiis Stoicorum effata opponere difficile non est, quae eandem prorsus doctrinam nobis exhibent. Stoici enim, pantheismum profitentes, hominis animam primi principii scintillam seu divinitatis manifestationem existimabant. Ex diverso igitur dogmate proficiscentes ad eandem omnium hominum naturalem aequabilitatem ac religio Christiana perveniebant.
Ita v. gr. Seneca6) scribit: „Quid aliud voces hunc (scl. animum) quam deum in corpore humano habitantem? Hic animus tam in equitem Romanum, quam in libertum, quam in servum potest cadere." Et Arrianus7) Epicteten quaerentem facit: „oix olöag Sxi &éov rgéfsig, &éov yv/ivd£eig; &eóv neqi(pêQeig, xdlag, xal dyvosïg." Et I 14, 16: „'AU' al tyv%al fièv oikag elalv ivösöe/ièvai xal ovvayeïg x§ &e$, die aiiov fiÓQia
») cfr. Str. IV c. XIX 123—124.
2) Paed. Dl c. VI 34,1—2 et c. XI 58, 3. 3) paed> i c. V 3.
*) Paed. m c. XH 92, 4 et c. XI 74,1. 5) Paed. In c. XH 95,1.
«) cfr. Ep. IV 2 § 10. ?) Epist. diss. II 8,12.



92 —
slvai xal dnoanda/nata. oiï navxbg ö' airt&v xivfj/iaxog, &xe olxelov xal ov/itpvovg b ^sbg alo&dveiai.
De lenitate erga servos idem Seneca in ep. V 6, 1 (47) scribit: „Servi sunt? immo homines. Servi sunt? immo contubernales. Servi sunt? immo humiles animi. Servi sunt? immo conservi, si cogitaveris tantumdem in utrosque licere fortunae" *)•
Ne vero magna hac opinionum similitudine seducti Clementem doctrinam suam a Stoicorum potissimum placitis mutuatum esse putemus. Praeterquam enim Pauli Apostoli doctrina evidenter innititur eumque aliquoties affert, Stoicorum pantheismi dogmate expressis verbis rejecto, opinionis suae initium ex doctrina christiana deducit. Hanc quoque doctrinam imprimis dominos perducturam esse putat, ut servos suos benigne et humane tractent2).
Auctoris verba, modo allata ad aliam viri docti Vollmann opinionem examinandam nobis ansam praebent. Putat enim Vollmann primis nostri aevi saeculis Ecclesiam ad hominum de servis opinionem mitigandam nihil vel parum attulisse, Stoicorum vero doctrinae hac in re praecipuas partes fuisse.
Dein auctor ostendere conatur, quam altas radices Stoicorum doctrina egérit. Hujus vero argumentationis summa eo redit, ut philosophos quosdam testificantes faciat, quam magni philosophia aestimanda sit, quam multum temporibus Caesarianis valeret, quam longe lateque diffusa esset. Deinde auctor in ejusdem capitis (II) fine ita pergit: „So sehr nun auch die Philosophie in die gebildeten Kreise Roms eingedrungen war, so wenig kümmerte sich der groBe Haufe des niedrigen Volkes um derartige Strebungen, welche ihm für eitel und unnütz galten. Diese Erscheinung ist aber für unsere Frage bedeutungslos. Denn uns kommt es durchaus nicht auf die Denkweise des Pöbels, sondern darauf an, ob die Römer, welche besseren Standes, materiell gut situiert und im Besitze einer groBen Sklavenfamilie waren, die Philosophie als ihre Lehrmeisterin anerkannten, um zur Achtung der Menschenrechte der Sklaven veranlaBt zu werden."
x) cfr. Fr. Vollmann, Über das Verhaltnis der spateren Stoa zur Sklaverei im römischen Reiche. Diss. Erlangen 1890, p. 7—22, qui muitos locos affert.
*) Protrept. 108.



Ut vero haec rite aestimemus ea meminisse oportet, quae auctor p. 24 scribit dicens: „DaB es freilich unter den Hörern der Philosophie auch solche gab, welche, um der herrschenden Sitte Genüge zu leisten, nur oberflachlich oder zum Scheine Philosophie trieben, wer möchte es nicht begreiöich finden?" Hic vero jure quis quaerat, nonne vulgo hoe philosophiae studium consuetudine magis receptum quam ex intimo sapientiae amore originem suam duxisse dicendum sit. Cultus enim effusior, generis nobilitas, divitiae homines magnopere movere non solent, ut omni cogitatione curaque in tam arduum philosophiae studium incumbant. Plutarchi testimonium, ab auctore allatum, hoe saltem innuere videtur. Hisce vero perpensis considerandum quoque est, quatenus mera doctrina ad vitae usum perducat. Testante enim Ovidio') Antiqui re jam compertum habebant, quam facile sui amor doctrinae rationes everteret.
Deinde, c. III de jurisdictione disserens, quam multum primis nostri aevi saeculis jurisperiti apud imperatores auctoritate valuerint et quam magnae eorum in jure dicundo partes fuerint, auctor fusius exponit. Cum vero antiquorum leges illis praesertim temporibus servorum gratia, et quidem more et instituto valde immutatae sint, Stoicorum doctrinam hac quoque in re multum valuisse auctor concludit. Hujus vero argumenti vim ipse Vollmann magna ex parte irritant facit scribens (p. 49): „Trotz dieser Gesetze aber natten die Herren noch so viele Gelegenheiten, ihre Sklaven schlecht und rücksichtslos zu behandeln, war noch so viel der freien Willkür derselben anheimgestellt, daB Jhering (Geist des röm. Rechtes, Leipzig 1854, 2. Teil, S. 179) neben der Gestaltung der Gesetzgebung als beachtenswerter Gesichtspunkt den Zuschnitt und Charakter erklart, den das Institut der Sklaverei zu verschiedenen Zeiten in der Praxis des Lebens trug."
Et revera experientia notissimum est, quam parum leges ad humanam cupiditatem coercendam valeant. Ut quaedam pervulgata prof eramus: leges agrariae Romanorum tam saepe renovatae quam parum rusticis, ad paupertatem redactis, profuerunt! Neque invalidum legum illarum auxilium praetermittendum esse duco, quas Augustus instituit, ut suorum temporum mores depravatos et fidem conjugii collapsam instauraret2).
!) Metam. 720/1.
2) cfr. H. v. Gelder, Algemeene Geschiedenis, II, p. 456.
93



94
Constans enim societatis emendatio non una vi externa sed emendata animarum affectione obtineatur oportet.
Caveamus igitur, ne Stoicorum doctrinae nimiam vim tribuamus. Quamquam enim multa praeclara continet dogmata et antiquorum humanissimum quemque vehementer allexit, ex altera parte infitias iri nequit eam doctrinae Christianae multis rebus concessisse. Non enim adeo in hominum multitudinem permanavit neque intimos hominum sensus tam alte penetravit. Fides enim Christiana remunerationis doctrina praecepta sua adeo conörmat, ut nulla disciplina prorsus humana hac in re cum ea comparari possit. Ipse Vollmann quoque hoe intellexisse videtur in prooemio suo scribens: „Die Wirkungen des Christentums auBerten sich mehr im Privatleben als in der Gesetzgebung, aber auch insofern ist das Verdienst der christlichen Lehre ein bedeutendes."
Qua vero ratione ductus auctor tarnen omnem doctrinae Christianae vim abjudicat, in fine n cap. nobis declarat scribens: „Da also im ersten und zweiten Jahrhundert v. Chr. die Anhanger des Christentums hauptsachlich in den niederen Kreisen des Volkes, zum groBen Teile unter den Sklaven selbst zu suchen waren, so sind wohltuende Einflüsse auf die Milderung der Sklaverei, welche zweifellos von den höheren Schichten der Gesellschaft ausgehen muBten, auf eine andere Ursache zurückzuführen. Die hellenische Philosophie, voran die Stoa, hatte dieses schwere Stück Arbeit unternommen."
His igitur verbis auctor rem talem proponit, quasi primis Ecclesiae saeculis fides Christiana assectatores ex infima plebe, praesertim ex servis adeo comparaverit, ut nobilium numerus nullius momenti fuerit. Illustrium Christianorum numerum simpliciter considerantes hoe verum esse confiteamur oportet. Populares enim et servi nobiles multum numero praecedebant. Num vero, collatione facta, hoe quoque, secundo praesertim saeculo, verum dicendum est? Quidquid huic quaestioni respondendum quis putet, Clementis saltem temporibus Alexandriae ecclesia excipienda videtur. Stromateon enim- libri majorem animi ingeniique cultum a lectoribus exigunt, quam populares servique vulgo sibi comparare possunt. Neque „Exhortationis" et „Paedagogi" libri, qui vel paganos ad lucem veritatis adducere vel omnem fidelium multitudinem praeceptis Christianis imbuere conantur, infimam tantum plebem spectare videntur.



95 —
Tam crebro enim auctor Christianos suos admonet, ne luxuriae se tradant, ne manuum laborem dedecus habeant, ne nimia servorum multitudine se muniant, ut saepe summos potius ordines alloqui videatur. Alexandriae igitur fides Christiana vim suam mitigantem in dominos quoque exercuit. Clementi vero propositum fuisse, ut servorum condicionem Christiana mansuetudine revera mitigaret, ex doctrina sua supra relata satis elucetx).
De servorum numero Paed. IH c. IV (initio) quaedam nobis tradit. Locus enim allatus nos docet quosdam magnum eorum numerum sibi acquisivisse. Quod Clemens, utpote luxum non necessarium, sévere damnat2).
Servos saepe magna morum pericula dominis suis attulisse ex Paed. III c. V 32 patet3).
Vehementer quoque mangones impugnat, qui, quaestus studio vel aliis stimulis inhumanis adducti, puerulos se exornare cogunt, ut pluris veneant!
In Str. II c. XVIII 91 cum assensu mansueta legis Mosaicae praecepta, imprimis vero illud allegat, quod nexos octavo quoque anno manumittendos esse praescribit.
Facile servos libertatem acquisivisse ex Protr. c. II35 fortasse cognoscimus: . . . doileiov iinsiaijX^ev t,vybv 'AnóMicov 'Adtifoy èv Wegatg, . . . xa&dneq dxQelog olxétyg, /irjöè èXev&eQtag öjjTiov&ev dvvij&eig %v%eïv naqd tov nqwièQov öea7tózov4).
Clementis igitur éffata una comprehensione complectentes, eum id egisse tuto ponimus, ut, dominis servisque doctrina Christiana imbutis, mutuam eorum consuetudinem meliorem f aceret atque primaria naturae humanae jura servis vindicaret. Hac vero agendi ratione ad hominum sententias de servitute commutandas, saltem inter Christianos, multum profecto contulit.
") p. 9(k«t 91. 2) cfr. quoque: Paed. in c. VII 38, 3,et Str. IV 27.
3) al dè pij elg xoaovxov aneQv&Qi&oai xoiig fièv ó&velovg dnoxlelovotv, lótoig dè olxéxaig ovAAotiovxai xal óotAoig ano&tovxai yvfival xal &vaxQl0ovxat i>jx' avxcöv, ègovolav óovaai np xaxeitxrixóxi Tijg int&vfiiag xó aöeig zijg ipijAaqrfoeug- ol yag Tzagetaayóftevoi nagè xa Xovxqd xaïg ieonolvaig yvftvatg [leMxijv taxovaiv anotooao&ai nqbg xóXfiav in&vplag l&ei TtovtjQw 7ieeiyQd<povxeg xdv (pófiov.
*) In Paed. II c. X 115, 4 sumptuosum vesütum impugnans, Clemens de servorum pretio quaedam, quamvis non directe, nobis affert scribens: vwl éi wav xoivavxlov, xd fièv am/ta aixaïg el nmqdaxoixo, oix &v Tioxe XtAlag eÜQOi 'Axxixdg, ftlav Sé nov êaêijia pvqlmv xaX&vxnv mvovfievai o<pag aix&g &xQeioxéQag xal aii/toxépag x&v i><paofidxmv èXêyyovoiv.



Caput III.
De sententiis politicis.
§ 1. De republica.
De potestate publica quid Clemens senserit et quatenus Christianos fori publici participes esse voluerit disserentes, illis Apostoli Pauli verbis rite exordimur, quibus Romanos, ut legitimo imperio magna cum reverentia sese subjiciant, exhortatur scribens1): „Non est potestas nisi a Deo." Haec autem verba theologi ita interpretantur, ut non directe Deum intervenire censeant, sed publicam auctoritatem, si veram rei rationem exigis, ex Dei voluntate tandem oriri putent. Ex hac vero magistratum juris potestate conficitur, ut cives officium suum iis praestare debeant. Haec vero summi imperii potestas non ad immodicam deditionem cives inclinare potest, sed eorum conscientia contineatur oportet.
Hujusne publicae jurisdictionis re verentiam primaevi Christiani semper habuerunt? Huic quaestioni respondentes viri docti in varias partes discedunt. Hujus loei (ad Rom. 13) interpretationis historiam illius quoque mutabilitatis gradus atque aetates fuisse Neuman contendit, quam Ecclesia hac in re ostenderit. Weinel2) vero ulterius procedens, Christianorum obsequium id tantum fuisse putat, ut violentia abstinerent. Nova illa religio ad oboedientiam adhortari quidem non desistebat, „dennoch hört man falsch, wenn man nur diese Klange hört. Selbst zu der Zeit, da die ersten Apologeten schrieben, bis ins dritte Jahrhundert hinein, sind die Gefühle nicht erstorben und die Gedanken nicht erloschen, die den Staat immer wieder in der neuen Religion seinen tödlichsten Feind sehen lieBen" (5).
Evangelio, ab Apostolo Paulo infimae quoque plebi in magnis praesertim urbibus praedicato, aliae quoque voces, odii scilicet et ulciscendi cupiditatis plenae, personare coeperunt. Unde creberrimae illae patientiae et oboedientiae adhortationes quae solis conscientiae limitibus continentur. Ita Weinel. Scribit enim auctor: „Es gibt nicht bloB eine Grenze für all diese Gehorsamsmahnungen, sie verraten auch in ihrer Form die innersten Gedanken und Gefühle selbst der führenden Friedensmanner.
!) Epist. ad Rom. 13,1.
2) Heinrich Weinel, Ige Stellung des Urchristentums zum Staat. Tübingen 1908.
36



97 —
So energisch diese die revolutionare Tat verbieten, sie tun es doch nur aus ihren neuen christlichen Gründen, die überhaupt Gewalttat verbieten und jeden Menschen ehren heiBen. Innerlich lehnen sie den Staat ebenso schroff ab wie die Revolution (18)." In omnibus Christianorum scriptis, ut ait Weinel, vehemens quamvis tacita pugna eernitur, qua imperatorem, praesertim vero „genium" i. e. divinam ejus majestatem impugnant. Christi enim regnum vera „paoiMa" erat, cujus desiderio Christani tenebantur.
Hujus sententiae initium Weinel ex illa perfectae civitatis imagine repetit, quam Christum ejusque discipulos animo sibi concepisse contendit: „Ihm (Christo) schwebt das Bild eines ganz anderen Menschentums als das auf Recht, Eigentum und Ehre begründete Bürgerdasein vor, und eine ganz andere Menschengemeinschaft als der Staat. Eine Herrschaft Gottes — wir sagen gewöhnlich Himmelreich und verdecken uns damit die Sache — ist ihm diese neue Welt, dieser neue Staat. Nicht ein jenseitiger Himmel mit einem abstrakten GenieBen Gottes, sondern eine neue Erde, über die die Sanftmütigen herrschen, in der es keine Tranen, kein Leid, nicht Hunger und Durst, nicht Gewalttat und Unterdrückung gibt (Matth. 5,3—12; Luc. 6,27—36)').
Tria quoque bona, quae potestas publica civibus suis imprimis defendere solet, Christus Ejusque discipuli despiciebant.
Denique, primaevum Christianismum (Urchristentum) publicae potestati vehementer repugnasse secundum virum doctum Weinel ex eo quoque sententia sequitur, qua Satanam eum existimaret, penes quem vere summa imperii erat: „Zwar gibt es einige Stellen^ die dem zu widersprechen scheinen, vor allen die schon genannten bei Paulus und im ersten Klemensbrief. Allein man darf nie vergessen, daB man einen Zwischengedanken auslieB, wenn man sagte, daB die Obrigkeit von Gott eingesetzt sei. Gott hatte freilich dem Satan und all den Vólkern einst selbst die Macht über die Erde gegeben, aber sie waren inzwischen von ihm abgefallen und natten die Völker irregeleitet" (24).
Mox vero Christianismus ab originis suae integritate defluxit. Immo haec declinatio ex viri docti Weinel sententia ab Apostolo Paulo proficiscens, brevi absoluta est. Ecclesiam enim condendo Christiani .alteram in republica civitatem constituerunt,
') cfr. quoque ea, quae auctor de primis Christi discipulis scribit. v. <L Hagen. _



98
quae subsidia, a Christo et discipulis Ejus repudiata, denuo sibi comparabat. Et quidem jure merito. Auctor enim ita pergit: „Aber man darf nicht vergèssen, daB auch schon die Existenz einer groBen Menschengemeinschaft Ordnung, Verfassung und damit abermals Recht braucht So wenig wie Jesus wollte die Christenheit Befehlende und Gehorchende oder gar mit Zwang zum Gehorsam Gebrachte. Aber es schuf sich eben mit unwiderstehlicher Folgerichtigkeit in einer unorganisierten Schicht wie in einer neuen Welt eine originale Verfassung" (36—37).
Auctoris igitur sententiam brevibus verbis complectentes, haec statuere possumus. Jesus et veri Ejus discipuli mansueti quasi fanatici dicendi sunt. De regno enim terrestri somniantes, hominum societatem alia communitate permutare volebant, in qua homines, nulla vi externa vel lege cogente, summa pace et concordia habitarent. Quod regnum, una patientia et animi moderatione efficiendum, vitae asperitate mox delapsum est.
Huic opinioni Catholicorum sententiam opponentes, ipsum auctoris interpretandi dogma, quamquam exinde partim sententiae ejus repetendae sunt, negligemus. Hoe enim ad universam ipsius interpretandi artis quaestionem nos referret, quatenus Sacra scilicet Scriptura fons revelationis dicenda sit; quod operis nostri limites longe excedit.
Auctoris vero sententia ex iis quoque proficiscitur, quae de reipublicae natura sentit. Postquam enim Ecclesiam et rempublicam vel potius rempublicam et Christianismum inter se repugnare confirmavit, auctor ita pergit (p. 1): „Das war und ist heute kein schiefer Gegensatz. Denn der Staat, auch der antike, will mehr sein als nur eine zweckmaBige Organisation der Menschen für ein geordnetes und befriedigtes Dasèin. Er will ein Selbstzweck sein, ja ein sittliches Ideal." Et clarius etiam sententiam suam exprimit scribens: „Noch ein schwereres Opfer (quam vitae sacriöcium) verlangt der Staat vom Menschen: das Opfer seiner individuellen Sittlichkeit im Kampf und in der List des Krieges und in der Diplomatie" (1).
Re autem ita considerata, respublica et Christianismus revera adeo dissidere videntur, ut nunquam pace inter se conciliari possint. Ex doctrina enim Christiana, quae proprium cuique finem assignat, respublica, propter homines condita, eorum saluti temporali ita inservire debet, ut finem suum super-



naturalem homines quam facillime attingant. Ne igitur hominum societatem sui ipsius finem esse putemus sed revera eam „nur eine zweckmaBige Organisation der Menschen für ein ge'órdnetes und befriedigtes Dasein" existimemus').
Quae cum ita sint et haec ratio fidei Christianae cum republica intercedat, tantum abest ut natura sua inter sese repugnent, ut mutui potius inter se auxilii indigeant. Haec vero sententia ex illo Christi verbo quasi fonte emanat: „dnóöoTE aöv %a KatoaQoc, Kaiaagi xal %a tov &eov rep dsov2). His enim verbis Christus cum reipublicae turn rei religiosae proprium locum designat. Neque civis igitur neque familiae subditus neque religionis sectator in rempublicam unquam omnino concedat, sed proprium suum finem a religione sibi propositum attingere conetur. Hoe autem affirmantes rem penitus attingimus. Christiani namque Antiquorum reipublicae resistebant, quatenus hominem suo jure prorsus sibi vindicabat.
Ingenia, rerum novarum quoque cupida, profecto apparuerunt. Cum enim reputemus, quantam servorum et infimae plebis multitudinem Ecclesia primis temporibus exceperit, haec conclusio eo minus temeraria dicenda est, quo acrius Ecclesia intimam hominis libertatem praedicavit. Viro docto igitur Weinel assentiri possumus cum dicat, creberrimas oboedientiae, patientiae, precationis exhortationes rerum commutandarum studia profecto demonstrare3). Sinceri, contra, Ecclesiae erga rempublicam habitus ejusque permagni imperü est, quo eorum animos regebat, qui ex intima fide ei se tradebant, quod studia illa seditiosa' vel in vehementissimis persecutionum temporibus adeo temperavit molemque eis objecit, ut nusquam in catacumbis acerbitatis vel in duros dominos odii signum inveniamus.
Apostoli igitur, praesertim vero S. Paulus, has duas societates inter se conciliare conati sunt. Neque persecutionibus mcipientibus a sententia sua desistebant. cfr. I ad Tim. 2,2; ad Titum 3, 1-2. Petrus quoque Apostolus Christianos 'admonet, ut iis, penes quos summa potestas est, oboediant4). Pauca demum in Christianorum scriptis lectorem tam vehementer
!) cfr. Pesch, Lehrbuch der Nationalökonomie I, p. 159—189. 2) Matth. 22,21. cfr. quoque Mare. 12, 17; Luc. 20,25. s) cfr. A. Bigelmair, Die Beteiligung der Christen am öffentlichen Leben m vorkonstantinischer Zeit, p. 76 sqq. et loei ibidem allati. 4) cfr. ep. I Petri Ap. 2,13—15.
7'
90



100
commovent, quam ardor ille animi, quo pro summis potestatibus preces faciebant'). Nee est quare cum viro docto Weinel has preces et Apostolorum verba tam ambigue interpretemur, quasi Christiani, si rem bene spectes, imperii ruinam aDeo precarentur. Imperatoris profecto consecrationem, non vero publicam ejus potestatem despiciebant. Inter haec duo enim, ex doctrinae ratione distinguentes, pro humana imperatoris potestate deprecantes, divinitatis Christi laesionem vel vitae discrimine repudiabant.
His igitur duobus sententiis expositis ad nostrum transeuntes, quid Clemens hac de re senserit videamus. Weinel enim, sententiam suam explanans, duo priora aevi nostri saecula potissimum spectat, quippe quae primaevi Christianismi naturam plus minusve retinuerint. Ex hac igitur sententia Clemens terminum illum occupat, in quo terrestris Christi regni exspectatio in coelestis patriae desiderium transierit. Apud nostrum igitur aliquid quod ex hac animi indole desideat, exspectare nobis licet. Clementis vero doctrinam considerantes hanc sententiam non inveniemus. Et primo quidem terrestris illius summae pacis et justitiae regni vestigia omnino desunt. Clemens profecto Christum regem nuncupat, Ejusque imperium cum pastoris munere comparans, Eum omnium hominum pastorem et legislatorem dicit. Cum vero auctorem vitam aeternam post mortem exspectavisse et Christianos,' ut in eam tenderent, omnibus viribus incitasse ex multis locis constet, haec verba ita prorsus intellegenda sunt, ut animarum regimen terrestri majestati non inimicum indicent.
Diabolum in hominum commercio multum valere Clemens profecto putat. In Str. enim IV c. XIV 95 verba apud Matth. 5,252) tractans, adversarium nostrum diabolum indicat. Ex auctoris enim doctrina diabolus per eos homines itineris (vitae) nobis socius est, qui. opera ejus studiose sectantur. Deinde Evangelistae verba ulterius interpretans ait: ov% ólóv te aöv Tia&eïv ra ë%&i<na xovg ö/ioAoyovviag fiev èavxobg slvai [wig] tov Xqiotov, èv öè Toïg tov öiajióAov xaxayivo/iêvovg ëgyoigyèyqamai ydq- „fitf nors nagaöcjj as xgnfj, d xgirfg öè Tq> tinsQêvfl" Tï\g dqx^g tov diafióAov. Ex his vero non sequitur, Clementem omnem rerum temporalium administrationem diaboli
x) cfr. Bigelmair 1. c, p. 105 sqq.
2) ïa&i eüvo&v t$ üvtió£x<i> aov xa%v iatg Bxov el fiez' aiiov iv rij óóij>.



101
imperio subjectam cogitavisse. In eodem enim Stromateo c. XI de martyribus loquens et Dei providentiam vel in iis vindicans „sed ne judicis quidem, inquit, injustitia Dei providentiam labefactat: judicem enim suae sententiae potestatem habere, non vero instrumentorum animae carentium instar fidiculis motum, ex sola fortasse exteriori ratione (judicandi) ansam sumere oportet. Ex iis enim quae ipse judicando constituit, in eum inquiretur, ut nos quoque ex optabilium delectu et ex nostra constantia judicabimur" (79,1—2). Ex ultimis verbis, majoribus typis impressis, patet, auctorem malitiam non omni reipublicae inhaerentem sed unicuique magistratui propriam cogitavisse.
Ceteroquin vero, praeter ea quae de judiciis deque militibus postea disputabimus, ex aliis quoque locis elucet, auctorem a republica aversum non fuisse.
In Paed. III c. XII 91, 3 aliis vitae rationibus alia morum praecepta injungens, de societatis regimine Christi verba affert dicens: xal negl noXirelag- „ènóóore ra Kaiaaqog KalaaQi xal ra rov &eov rq #e#". In ejusdem libri c. Hl 23 veteres Romanorum legislatores miratur, quod tam praeclaras morum leges tulerint. In Paed. I c. IX 82,4 magistratuum potestatem cum Dei auctoritate comparans, improbos ab iis timore coercendos esse docet1). Ceteroquin vero eadem ratio quae parentibus cum liberis, magistratibus cum subditis intercedat oportet2).
Immo in Str. VII c. Dl 16,4 auctor gnosticum suum, in potestate positum, veri praefecti exemplar futurum esse contendit. Ex his omnibus satis apparet, Clementem odium in rempublicam saltem non habuisse, verum pro re nata benignum in eam habitum induisse.
Si vero ulterius quaeritur, quid Clemens de republica deque variis imperii formis senserit, in tenebris fere erramus. Et primo quidem, quaestio de optima civitatis forma mentem ejus non occupavisse videtur. In Str. enim I c. XXIV 158 sqq. de
') elyty „ol Sgxovxeg oix elol <póf>og z$ &ya&<p igyv" (ep. ad Rom. i 3, 3 sq.), n&g ó tptioei dya&dg dedg tpófiog toxai xqJ pi] dpaqxavovxi; „i&v ök tA xaxóv nolfis, qiofiov", jj (prjaiv ó anóaxoXog.
2) Paed. I c. IX 87,1 iixxbv ii xö elöog xov cpóflov, &v tö pèv ixeoov ytvexai fiexa alioüs, $ xq&vxai TtoXïxai fiiv itqde ^yefióvas èya&obg xal 4ll*eïs ixQbt xdv &eóv, xa&djxeq ol naïóeg ol adxpQoves nqbg tobg naxégas. cfr. quoque Str. VII c. I 2, 2.



102
uno regali societatis genere loquitur, idque tam obscuris verbis, ut mentem ejus vix eruere possimus. Varias Moysis dignitates tractans summum imperium et legum lationem regis officiis annumerat. Dein regalis dominationis quattuor species distinguit. Et prima quidem est illa quae, ut divinum mundi regimen, in subditorum commodum omnia vertit Altera vero species, quae rationalem illam et vere divinam disponendi artem subsequitur, illa est, quae uno animi vigore ad populos regendos utitur, ut Hercules Argis, Alexander Macedonibus praefuit2). Tertia species, quae id tantum studet, ut vincat aliosque suae ditionis faciat, victoriam in bonum vel malum verti non curat3). Quarta denique species, quae omnium pessima exstat, regalem dominationem ad cupiditates tantum refert, ut imperium Sardanapalli, eorumque omnium, qui id appetunt, ut cupiditatibus quam maxime indulgeant4).
Dein, regia potestate et animi in cupiditates dominatione inter se comparatis utriusque mediis expositis auctor ita pergit (159, 4): „Ita eorum enim, qui ad virtutem incumbunt, res prudentia moderatur, divinas sapientia, humanas ars bene reipublicae administrandae, omnes vero regium imperium. Rex igitur est, qui secundum leges imperii summam tenens, subditos regere potest, qualis est Dominus, in Se et propter Se credentes alliciens. Christo enim regi Deus omnia dedit ejusque ditionis fecit, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terrestrium et infernorum et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus Christus est in gloria Dei Patris'"5).
Clemens igitur inter Dei regnum et terrestrem (politicam) potestatem expressis verbis distinguit. Ceteroquin vero enuntiationes ejus non multum nos docent. De reipublicae enim
*) 158, 2 tov Sè fiaoiXixov xó fliv üeïov piigog soxiv, oïov xó xaxa xbv êeóv xal xov ayioy viov avxov, nag' Sv xd re aizó yijg dyadó, xal ra êxrog xal f\ xeXeia evdai/xovia x°QVye^Tal'
2) Sevxegov Sé èoxiv eïSog flaoiXetag ftexa xrjv axgaiyvibg Xoyixijv xal &eiav Sioixrjoiv rö fióvq} xqj ftvfioeiSel rijg n>vyrjg elg fSaatXeiav ovyxgcó/ievov, xa&' S eïSog 'HgaxXrjg fièv "Agyovg, 'AXé^avSgog Se MaxeSóvtov èflaoiXevoev,
8) xgizov Se xö êvóg èyiéfievov xov vixijoai fióvov xal xaraoigétpao&ai (to Se jigog xaxóv rj dya&öv t!/v rixrjv noieïo&ai TqJ xotovxcp ov ngóoeoxiv)' q5 IJégaai ènl Ttjv 'EXXaSa OTgaTevoavreg ovvexgxjoavTO.
xexdgTrj Si f) Jiaocöv xaxloxr; f) xaxa. xag èmdvpiag xaxxexai flaotXela, a>e fj SagSavaxdXXov xal x&v xó xéXog noiovfiévmv xaïg im&vfiïais wg nXeïoxa %agi£eo&ai.
s) ad Philipp. 2,10—11.



103
natura atque origine, de qua antiqui disputabantde ratione denique, quae singulis hominibus cum republica intercedit, ne verbum quidem nobis occurrit. Unde quadruplicem quoque illam regalis dominationis adumbrationem, quae sane lucernam,* ut aiunt, redolet, non tam ex proprio auctoris judicio et arbitrio exortam, quam aliunde sumptam esse lectori illico in mentem venit.
De legibus deque legislationis officio, quamquam hoe quoque obiter tantum tangit, magis deönitam auctor nobis sententiam exhibet. Clementis vero placita, quod ad hanc rem attinet, ex Str. I c. XXV sq. potissimum nobis depromenda sunt. Ceteri enim libri, hanc rem identidem tractantes, legem vel Mosaicam vel naturalem vel divinam designant. Hic vero locus hominum quoque leges spectare videtur.
Post subobscuram Platonis sententiae expositionem, quam hic quoque Clemens a Moyse mutuatam esse putat, auctor nobis hanc legislatoris definitionem tradit scribens (167, 3): ó vo/iodsrixog öé èanv ó tb 7iQoorjxov èxdoxq) fiégei xf^g tpyxyg xal xoïg xovxav ëgyoig dnovèfiwv. Hanc dein sententiam auctor Moysis, Veteris Testamenti legislatoris exemplo illustrans, eum educationi eorum praefuisse dicit, qui virtutibus corporis et animi instrui possunt (168, 3). Ut enim pascendi ars omnibus omnium necessitatibus providet, ita quoque ars legislatoris hominum virtutem provehat oportet. Ex Clementis igitur sententia legislator potissimum altiora hominum commoda spectare debet.
Quod denique jus poenae attinet, ut legum praescripta rite observentur neque hominum infirmitate vel malitia irrita fiant, improborum pravitas severa disciplina cohiberi debet, neque ii audiendi sunt, qui legitimas castigationes ut malas infringunt2). Quo magis enim anima corpori praestat, eo potiore jure is, qui animam ab iniquitatis morbo liberare conatur, beneïicii auctor dicendus est quam is, qui corpori medetur. Ut vero corporis sanitatem recuperemus et secamur et urimur et medicamenta bibimus, eum qui haec nobis infert salutis auctorem et medicum appellantes, cum non malitia neque inimicitüs sed medicinae arte ductus vel partes aliquas recidat, ne sana quoque corporis membra pereant. Ita nos quoque exilium, poenam, carcerem aequo animo subeamus Oportet, ut anima nostra ad sanitatem revertatur. Legis vero poenas non in malevolorum
!) cfr. Arist. Polit. 1, 2. Cic. de off. 1,17. *) cfr. Str. I 171 sqq.



104
tantum castigationem, sed etiam in eorum emendationem et exemplum latas esse in 172,3 auctor innuit scribens: öxi öè xö vnóöeiy/ia aaxpQovl^ei avxixa pt]ol- „navovgyog iöwv xi(laqovnEvov novrjQov xqaxaiüg avxög naiöevexai," ènel „yevea oo<piag yófiog xvqLov" (Prov. 22, 3 sq.). fiéyiaxov óè xal xeXséxaxov dya&óv, 8xav nva êx xov xaxwg nqdxxeiv slg dqexiiv xe xal evTtqaylav fiexdyeiv dvvrjxal xig, Sjieq ö vó/iog èqyd^sxai.
Improborum vero iniquitatibus tantopere ingravescentibus, ut ne spes quidem emendationis relinquatur, lex, aliorum sollicitudine ducta, ne scilicet in eos quasi contactu morbus divulgetur, haec aegra recidendo membra reipublicae integritatem tueri conatur1).
Clementis igitur de jure poenae doctrina ad haec revocari potest:
1° Lex, ut praecepta ejus rite observentur, auctoritate utique et disciplina ornetur et instruatur oportet.
2° Hujus vero disciplinae finis duplex dicendus est. Lex enim puniendo non solum reum castigat sed alios quoque improbos a perdita vita ad virtutem reducere conatur.
3° In aliquibus rerum condicionibus auctor jus vitae et necis legi assignat2). Hisce igitur disputatis, statuere saltem licet, Clementis opera primaevorum Christianorum vitae publicae declinationem, quam vocant, non referre. Unde eam vulgarem et communem fuisse jure quis neget. Haec autem opinio etiam augebitur, cum ea quae de usu vitae publicae Clemens scripsit, breviter constringimus.
§ 2. De militia.
Quod ad quaestionem attinet, num Christianis stipendia facere liceat, Sacra Scriptura definitam solutionem non exhibet3).
*) 171,4 S yag vS/ios xydófievos rcöv v^tjxómv jiqós ftèv rtjv iïsooifleiar itaiSevei xal vjiayogevsi 10 jioiijréa etgysi zs ixaazov zwv afzagzijfidzwv, Sinas èjitzi&sls zoïs fieTQioig avzwv, ozav Sé ziva ovzms sxovza xaziSf] a>s aviazor SoxsTv slg ioxazov aSixlag éXavvovza, zózs ijSr) z&r akkcov xtjSófievog onwg av (tij Staatêelowvzat ngog avzov, maizeg fiégog zt zov jzavzog ocó/iazog anozéfiwv ovzoi nov z6v zoiovzov vyiéazaza anoxzslwvoi.
2) cfr. H. Bolkestein, Het dubbel karakter der Oude Geschiedenis, p. 22 sqq. ubi auctor Antiquorum de jure poenae doctrinam Platonis et Senecae verbis illustrans, eadem fere nobis tradit. Clemens igitur eorum sententiam prorsus transtulit.
8) clr. K. H. E. de Jong, Dienstweigering der eerste Christenen, p. 1—2; et A. Bigelmair, Die Beteiligung der Christen am öflenüichen Leben, p. 164 et 166.



105
Novum Testamentum Christianis re militari saltem non interdicit, ut cuique vel obiter perlegenti patet. Auctor enim libri, qui „Actus Apostolorum" inscribitur, Cornelii ad fidem conversionem nobis narrans (cap. X), eumque centurionem fuisse commemorans, hujus rei vituperationem non significat. Simplices igitur illae enuntiationes speciem praebere videntur hanc quaestionem, ut profecto in plurimis controversiis factum esse videmus, a primaevis Christianis non multum agitatam fuisse. Weinel eam saeculo demum secundo exeunte propositam fuisse contendit 0, quod duobus prioribus Ecclesiae saeculis Christiani minime saepe militabant.
Hujus rei rationem vir doctus de JoDg allegans, Christianorum ad militiam concursum idcirco non magnum fuisse putat, quod illorum temporum milites, ut nostrates quoque, male audirent. Malae hujus famae testis est S. Ignatius martyr, in epistola sua, ad Romanos data, de militibus se custodientibus scribens (V.): 'Anb Svqiag /lêxgi 'Péfirjg &rjQio[iaxa>, dia yfjg xai d-aMootjg, vvxxóg xal fjfiéQag, öeós/iévog öéxa AeondQÖoig, 5 èari OTQauwtwv idy/ia- oï xal evegyexovfievoi xelgovg yivovxai.
Dein vir doctus de Jong Christianos non nisi perraro ad militandum coactos fuisse contendit (p. 2—3). Cum enim exercitus pro incolarum numero exiguus esset, aera vero vel in vigesimum quintum annum producerentur, annuus militum numerus mercede conductis fere complebatur. Huc vero adjungenübus, quod religio Christiana caritatem et pacem imprimis praedicabat, paucos tantum Christianos militavisse revera nobis probatur. Ex altera vero parte Christianos milites semper fuisse ex martyrum actis satis elucet. Eo quoque accedit quod, controversia aliquando proposita, duo opinionum cursus apparuerunt, quarum mitior, quae Christianis militandi potestatem faciebat, postremo convaluit. Mitiori huic sententiae Clemens quoque adnumerandus est.
In Protreptico c. X, 100 auctor militiae mentionem faciens eam non improbat. Omnis enim ordinis homines ut Christi doctrinam recipiant exhortans, a militibus nihil aliud exigit, quam ut summo Duci dicto audientes sint.
In Paed. III c. XII 91, 2 verba Luc. 3:14 significans scribit: xal xoïg fièv axqaxevofiêvoig dia 'Iwdvvov nagayye/LAei dqxeïa&ai fióvoig voïg óxpwvloig. In Str. demum I c. XXIII 157 declarat, Judaeos, ex Aegypto discedentes, magnam quidem praedam
') sol. a Tatiano, qui militiam omnino repudiat.



106
abstulisse, non vero avaritia ductos, sed ut necessariam sibi mercedem assumerent et nonnihil par pari reïerrent. Dein auctor ita pergit (4): eïx' oiïv &>g èv noAéfiq) (fait] xig xovxo yeyovévai, xd x&v èx&Q&v cpêoeiv t)£iovv vó/icp x&v xexgaxrjxóxov &g xgeixxovsg fixxóvov (xal xov noMfiov fj alxia dixala- txéxai êia Ai/iöv 'Efigaïoi ijxov ngög Alyvnxiovg- oï óè xovg £évovg xaxaóovAwodfievoi xgónov alxfiaAcjxov vni]gexEÏv f\vdyxaaav aq>iai fit]öè xov fiioddv dnoóidóvxeg), eïxe (bg èv eigrivrj, fiio&öv ëAajiov xijv Xetav naga dxóvxcov xcöv jioZvv XQ°'V0V dnoöiöóvxcov, dAAa dnoaxsgovvxcov. Ex Clementis igitur opinione, quam ex Philone sibi assumpsit (cfr. Stahlin in nota), bellum justum esse potest idemque praedationem jus victoris duxisse videtur.
Etsi huic sententiae loei aliqui opponi possunt, qui placidos Christianorum mores magnopere praedicant, ex illis tarnen exemplo viri docti de Jong1) Clementem de inconstantia accusare nobis non licet. Partim quidem auctor sententiam suam mitigat scribens (p. 9): Het schijnt dat Clemens in dezen tot stelregel had genomen „wel soldaat blijven, maar niet worden" — zoodoende zou ten minste de tegenstrijdigheid nog te vereffenen zijn — maar toch moet een diergelijke houding bij verder nadenken ons onbevredigd laten." Sed nee ultimae hujus opinionis parti assentiri possum. Vitae enim usui implicatus et presbyterii munere fungens, Clemens animarum curam habebat. Hoe multi operum ejus loei, imprimis Paedagogi illius ostendunt, cui operi potissimum suum rei moralis usum mandavit. Eo factum est, ut in rei militaris quaestionem quoque incideret. Eum Christianos suos, quantum potuit, a re militari prohibuisse in promptu est. Nee enim Clemens rudis illius vitae generis amore et studio ardebat, cui magna profecto morum pericula inhaerebant. Cum vero miles, ad Christianam religionem transire cupiens, Clementis arbitrio permitteret, num suum vitae genus abjiceret, hoe suadere quidem non vero jubere Clemens poterat. Ne igitur tirones nimia severitate deterreret, quae concedi poterant auctor iis benigne indulsit.
§ 3. De jurejurando.
Hanc quaestionem ea de causa huic capiti inserui, quod in omnibus populis jusjurandum legitimum publici juris instrumentum factum est, quo homines fidem sibi astruant et testimonii sui
i) cfr. l. c. p. 7.



107
veritatem confirment. Qui ergo a jurejurando abhorret, contendendi cum publica potestate facili negotio ansam praebebit.
Novum Testamentum sponte Christianos inducere potuisse, ut de jurejurandi honestate disputarent nemo non videt. Christus enim Dominus in sermone illo quem in monte habuit, dixerat1): ndXiv f]xovoax£ 8xi èggéd-r] xoïg dgxaioig- oix èmogx^aEig, dnoöéasig öè xq> xvglq> xovg Sgxovg aov. èy<b öè Xèyw v/iïv fii] ófióaai dAcog- (it)x£ èv xcj) ovQavfy, 8xi dgóvog èaxiv xov &eovpjjXE èv xf] yfj, 8xi imoTiódióv èaxiv xwv noö&v avxov' /itjxe elg 'IsgoaóXvfia, 8xi TtóXig èaxiv xov fisydXov ^aaiAewg' (ii\xE èv xjj xecpaZij aov ófióorjg, 8xi ov övvaaai filav xql%a Aevxtjv noiijoai fj fièXaivav. ëoxa öè 6 Xóyog v/iatv val val, ov ov • xö öè jieqiooöv xovxwv èx xov novygov èaxiv. Et Sanctus Jacobus Apostolus in epistola sua catholica hunc locum significans, eadem fere Christianis commendat2).
Nunc igitur id agebatur, utrum omni jurejurando Christianis interdiceretur, an modo temere jurare vetarentur. Christum Dominum jusjurandum temerarium tantummode improbasse ex eo deduci potest, quod Ipse Pontificis jusjurandum accepit3). In verba Jacobi Bigelmair (p. 100—101) adnotat: „Jacobus erinnerte zwar daran, nicht zu schwören, allein sein Motiv für die wahrscheinlich wohl begründete Warnung vor dem Eid ergibt sich aus seinem Zusatz: ,auf daB ihr nicht ins Gericht fallet'. Wer viel schwört, schwört eben auch leicht falsch und zieht sich damit das Gericht Gottes zu." Apostolum Paulum jusjurandum aliquando adhibuisse constat4).
Auctores vero Christiani dissentiunt. Johannes Chrysostomus jusjurandum prorsus interdixit scribens: xal xovg 8gxovg öè navxsX&g <p£vyéxü>, dxovcov xfjg dnoydoeag xov Xgiaxov xrjg Xeyovaijg, 8xi 'E$$t]&r] xoïg dgxaioig, Oix èmogx^aeig- èya öè Xéyo> vfiïv, pi] öuóoai 8Xog. Mi] xolvvv fioi Xéye 8xi 'Enl öixalq) öfiWfif oix ëgeoxi ydg oüte ènï öixalcj), ovxe ènl dölxq» öfivvvai. Ka&agöv xolvvv xrjgöfiev 8gx(j) xö axófia, xal xovxoig dnaai XEi%lX<afi£v f](iwv xal xijv yXüxxav, xal xd %eIXh, xal xi]v öidvoiav, &oxe pi] ëvöo&ev xlxx£od-ai xi xüv Tiovtjgwv Xoyio/i&v, (irfxe öia yX(!)xxt]g nqo<pÉQ£od,aih).
») Matth. 5, 33—38. *) ep. oath. B. Jacobi Apost. 5,12. s) cfr. Matth. 26,63 et Bigelmair, p. 100.
4) cfr. ad Rom. 1, 9; ad Philipp. 1,8.
5) Joan. Chrysost. in cap. II Genes. homil. XV; n. 5. — Migne., Patrol. Gr.-Lat., torn. LUI, col. 125.



108 —
Et Justinus quoque martyr verba Christi apud Matth. ita interpretanda esse censet (Apol. I 16, 5). Verborum Christi Origines1) et Tertullianus2) quoque mentionem faciunt.
In eodem vero commentario Origines Herodis jusjurandum tractans, id potius pejerandum quam servandum fuisse contendit. Hoe autem dicto (sc. non omne jusjurandum servandum esse), eleganter quis utetur, ait auctor, adversus eos, qui praecipites sunt ad jusjurandum. In libro vero suo, qui „contra Celsum" inscribitur, idem auctor jurijurando, per Imperatorem vel per Fortunam dato, obsistit et Christianos in rebus non necessariis jurisjurandi vim non desumere contendit.
Tertullianus in apol. 32 jusjurandum per salutem Caesaris permittit: „sed et juramus, sicut non per genios Caesarum, ita per salutem eorum, quae est augustior omnibus geniis". Unde hi Patres jusjurandum, ad quotidianas res confirmandas adhibitum, tantummodo improbare videntur.
Christiani vero potissimum ab illo jurejurando abhorruisse videntur, quo per Caesaris genium verba sua confirmare adigebantur. De S° Polycarpo enim martyre in Sanctorum Actis a Bollandistis collectis 7 III, p. 318, 8 legimus: „Ad se deductum interrogat Proconsul, num ipse Polycarpus esset. Id confitentem hortatur ut Christum neget dicens: Revere aetatem tuam et alia his similia ut iis moris est dicere: Jura per Caesaris fortunam..." In hunc locum hujus tomi auctor adnotat: „Multa exempla affert Holloix et testimonia de hoe juramento per genium et fortunam Caesaris: quod abominabantur Christiani ne genio illi sive daemoni divinitatem viderentur more sensuque gentilium praeferre."
Et in No. 9 iterum legimus: „Urgenti rursus Proconsuli et dicenti: Jura per Caesaris fortunam, respondit: Absit ut per fortunam Caesaris jurem ut tu dicis."
Optime vero, ut ait Bigelmair3), S1 Apollonii martyris verba Christianorum de jurejurando sententiam ejusque usum exprimere videntur: „Wir sind von unserm Herrn angewiesen, überhaupt nicht zu schwören, sondern in allen Stücken wahrhaftig zu sein. Denn gewaltiger Eid ist schon die auf dem ,Ja' beruhende Wahrheit, und deswegen ist Christen zu schwören unziemlich. Denn von der Lüge stammt das MiBtrauen, und nur ob des MiBtrauens ist der Eid da. Willst du aber, daB ich
*) in commentario in Matth. c. 26. 2) de idol. 11. 8) 1. c. p. 103.



109 —
schwöre, daB wir den Kaiser ehren und für seine Majestat beten, so will ich wohl gerne Wahrheit bezeugend schwóren beim wirklichen Gotte, der da ist von Ewigkeit her, den nicht Menschenhande gemacht, sondern der selbst den Menschen über Menschen zur Königsherrschaft geordnet" J). Vitae igitur usus jusjurandum neque prorsus repudians, neque temere adhibens, in gravibus rerum adjunctis Christianis concedebat, ut verborum fidem per verum Deum jurando confirmarent.
Moderatam hanc sententiam Clemens quoque secutus in Paed. III c. XII 91,3 scribit: öqxov öè néqi xal (ivrjoixaxiagèyw èvEXEiAdfiyv xoïg naxqdoiv vfi&v èxnoQEvofiévoig èx yijg Alyénxov nqooEvèyxai fiot öXoxavxé/iaxa xal d-vaiag- dXXd xovxo èvEXEild(it]v avxoïg- ëxaoxog v/iöv xaxa xov nXtjoiov èv xfj xaqöla avxov fii) fivrjcrixaxElxoj, öqxov i/JEvöij /lij dyandxa)"2).
Christianos suos profecto admonet ne justo frequentius jurando se obstringant. In Str. enim VII c. VIII 50 et 51 — cujus loei compendium est hoe: vere sapiens cum a jurejurando temerario turn a perjurio abstinebit — auctor Christiano ita vivendum esse demonstrat, ut vitae ejus sinceritas pro jurejurando sit3). Locus igitur allatus opinionem praebet auctorem admonere, ne in quotidiano vitae usu verbis nostris jurando fidem afferamus. Idem quoque de Paed. III c. XI 79,1 dicendum est, ubi mercatoribus praedicit, ne merces suas jurando vendere conentur.
§ 4. De vectigalibus.
Primaevi Christiani, ut ait Bigelmair4), fidei suae argumentum afferre delectabantur, quod vectigalia libenti animo pendebant. Quod ad nostrum attinet, auctor in Paed. III c. XII 91, 3 scribit: xal tieqI noXixElag- „dnóöoxE xd Kaiaagog Kalaagi xal xd xov ÜEov x$ &£$". Cum vero Clemens in hoe capite praecipua Christiauorum officia complectatur, quae tum Deo turn patriae praestare debeant, neque has consuetudines universe plerumque designet sed singulas earum partes persequatur, verba allata non tantum universam Christianorum cum republica consuetudinem, sed vectigalia potissimum spectare verisimile est. Ceteroquin vero Clemens hac de re omnino tacet.
!) Acta Apoll. § 6 bei Klette, Der ProzeB und die Akten S. Apollonii, Text u. Unters. XV 2, 1897, S. 96.
2) cfr. Jerem. 7, 22 sq. Zachar. 7,10; 8,17.
s) in 50,1 Clemens jusjurandum definit: „Sqxos piv ydg êoztr énoXoyia «avooioTixri pieia ngosjiaoallrjyiewe öelas." 4) I. c. p. 120 sq.



ÜO —
§ 5. De muneribus publicis.
De publicorum munerum administratione Clemens denua pauca loquitur.
In Paed. III c. XI 58, 2, ubi auctor quaerit, num viris anulum gestare licet, Christianos magistratuum participes fieri universe ponere videtur scribens: el öè dqa öéoi xal fjpdg èpnolirevofièvovg xal dXXag zivag rüv xai' dyqbv öioixovfiêvovg nqd^eig . . . dnooq>(jayl£eo&ai nva, ölöwaiv xal fj/ilv elg xorno fióvov arjfiavx^Qa.
Verbo „èpnoXnevead-aiu duas res subjicimus. Vel enim privatum aliquem, civitate praeditum in republica versari demonstrat, vel magistratuum munera publica obeuntem designat. Cum vero verba: „xal dXXag %ivdg xwv xax' dyqbv öioixov/iévovg ngdgeig" ad res privatas certo spectent, verbo „èfinoXixevead-ai" reipublicae administrandae notis subjicienda esse videtur.
Judicum officia in Paed. III c. XII 91,2 adstringens enixe iis commendat, ut nulla hominis ratione habita jus dicant. Largitiones enim sapientium oculos obcaecant et justa verba contaminant. Contra, omnem operam navet, ut injuria affectos liberos dimittat.
Quin etiam Publicanorum munus, quod multis neutiquam probari poterat, a Clemente non omnino rejicitur cum iis commendet, ne quid contra legum constitutiones agant. Haec verba quamvis non directe, reipublicae decreta approbant.
Clementis igitur sententiarum memoriam repetentes, imprimis statuere fas est, rerum publicarum declinationem, quam Weinel primaevis Christianis tam vehementer exprobrat, apud nostrum profecto non inveniri. Immo potius hic quoque sincera auctoris voluntas elucet, qua ubique, dum vitae rationes id sinant, religionem Christianam cum „saeculo" reconciliare studet. Hoe vero eo magis aestimandum est, quod declinationis causae, quarum vis, ut ait Bigelmair, non nisi multo labore debilitari poterat, minime deerant. Quas causas, a Bigelmair allatas, brevibus verbis comprehendamus.
Et prima quidem, quam interiorem rite quis dixerit, ex ipsa primaevi Christianismi indole procedit: „Der Grund lag nahe. Auf der Urkirche liegt der Hauch eines Idealismus, der im Streben nach dem Reiche des Himmels das Reich der Erde vergiBt. Schien doch dieses Erdenreich in seiner feindlichen



ill
Macht so erdrückend, daB an seine Gewinnung nicht zu denken war" (p. 11). Multi quoque, etiam Apostoli, secundum Christi adventum brevi secuturum esse sperabant. Rigorismus, inde saepe emergens, excusationem quandam ex illo Gnosticismi systemate sibi sumebat, quod ex altera parte modum excedebat. Gnosticismus enim, Alexandriae natus, ab Overbeck depingitur: „Die Verweltlichung der Kirche überhaupt auf allen Gebieten menschlichen Trachtens in akuter Form" %
Altera vero causa, exterior, ab antiqui cultus ingenio repetenda est. Veterum enim religiones, si veram rei rationem exigis, sacra publica dicenda sunt. Praeter enim sacra privata et gentilicia, quae vel ad singulos homines vel ad familias pertinebant, ipsa quoque respublica rebus divinis operam dabat. Quae res divinae vel ab omnibus civibus, ut in ludis, vel a presbyteris et magistratibus, civitatis vice fungentibus, exercebantur. Quam intima haec cultum inter et rempublicam conjunctio fuerit, pontificatus indoles, ut cetera praetermittamus, maxime indicat. Hoe enim munus sacerdotale in administranda republica multum valebat. Unde Augustus, M. Lepido mortuo, summi potiHcatus honorem sibi ascivit. Qui honos posthac cum imperatoris persona semper cohaerebat. Scribit enim Schulz2): „Entsprechend dem gesunden Empfinden der Römer, das eine politische Sonderstellung des Priestertums nicht kennt, das die Priestertümer bekanntlich nur als Collegia faBt, die mit besonderer technischer Kenntnis ausgerüstet sind, wie der Verkehr mit den Göttern jeweilig vor sich zu gehen habe, ist in einer schonen und einfachen Konsequenz der höchste weltliche Beamte auch der höchste geistliche geworden und geblieben. DaB dies für den Prinzeps recht vorteilhaft war, liegt auf der Hand: praktisch fast ebenso hoch als die Oberaufsicht über das gesamte Kultwesen zu werten ist die damit gegebene direkte und unkontrollierbare Beeinflussung der Manner, die in den groBen geistlichen Körperschaften saBen, und das war nach römischer Sitte der hohe Adel der Stadt."
Vulgi opinio illud quoque firmiter credebat, deos omnium
>) Overbeck, Studiën zur Geschichte der alten Kirche, Chemnitz 1875, I, 184 a Bigelmair, p. 14 allatus.
2) Otto Th. Schulz, Das Wesen des römischen Kaisertums der ersten zwei Jahrhunderte. Paderborn 1916, p. 77 sq.



112 ■
gentium imperium populo Romano largitos esse atque firmare*). Unde res adversas deoriun hostibus semper impertiebant2).
Ultimis reipublicae temporibus deorum opinionem valde extenuatam esse concedendum sane est. Hoe vero ad viros summo loco natos tantum pertinebat. Rationalismus enim religionem populi non excidere, summum aliquid de priorum institutis immutare potuit3). Praeter enim philosophorum disputationes, quae humanam deorum naturam astruere conabantur, alter animorum cursus, qui nempe mystica libenter credebat, sibi ipse viam fecit4). Quod mysticismi studium, ultimo reipublicae saeculo summum attingens, multa Orientis sacra Romam transvexit5). Has vero religiones transferentes Romani more majorum agebant. Hanc enim rem Antiqui ad reipublicae rationes referentes, deos novensides jam ultimis regum temporibus pedetentim suscipere coeperunt6).
His quoque accedit quod Augustus, ut domum suam et reipublicae disciplinam divino quodam splendore circumfunderet, ingenii divi Augusti cultum propagavit. Cujus cultus detrectatio laesae majestatis supplicio afficiebatur. Hisce vero non obstantïbus religio Christiana in otio et pace esse fortasse potuisset, si jus civitatis, ut ita dicam, non sibi soli eo saltem sensu vindicasset, ut sectatores suos omni alio cultu severissime interdiceret. „Das Pantheon der Römer", inquit Bigelmair (p. 23 sqq.) „war groB und weit, und seine Hallen boten allen Göttern Aufnahme; auch der gekreuzigte Gott der Christen natte wohl darin Aufnahme gefunden, wenn er tolerant gewesen ware wie die andern Götter und neben seiner eigenen Gottheit auch die des neben ihm stehenden Jupiter oder des Augustus anerkannt hatte."
Ex hac vero constantiae nota, religioni Christianae inhaerente, irae illae populares et persecutiones publica auctoritate indictae, sane repetendae sunt, quae tam atrocibus calamitatibus
!) Cic. de har. resp. q. 19 apud Bigelmair, p. 18.
2) cfr. Cypr. ad Dem. 4. Christianis imputas quod minuantur singula inundo senescente (I 353, 20 ff.) apud Bigelmair, p. 18.
3) Bigelmair, p. 20sqq.
*) cfr. Sam. Wide. Röm. Religion, p. 263 in „Einleitung in die Altertumswissenschaft". Gercke und Norden, II. *) cfr. Sam. Wide. L c. «) cfr. Sam. Wide. 1. c, p. 253 sqq.



113 —
Christianos affecerunt. In hoe vero incerto rerum statu Christianos quasi invitos deterritos fuisse, ne rerum publicarum participes fierent, nemo est qui non videat. Ex his igitur sponte sequitur, quam facile Christianis occurrere potuerit doctrinam Christi a „saeculo" prorsus abhorrere. Persecutionibus vero remittentibus, ait Bigelmair, reconciliationis opiniones semper et ubique invalescebant.
Huic igitur mitiori animorum cursui Clementem quoque adscribendum esse supra jam notavimus. Pro indulgentia enim sua unitatis magis quam dissolutionis rationes videre solebat. Ex altera vero parte declinationis causae modo expositae rem nobis explicant, quae lectoris admirationem illico moveat. Clementis enim opiniones politicas indagantes tam exiles fructus percepimus, ut eum, quamquamare publica minime abhorrentem, tarnen eam non magni fecisse jure aestimemus. Atqui, ut ait Bigelmair (p. 11), summa doctrinae christianae sententia est, ut publicam quoque disciplinam sibi conciliet eamque emendet. Cum enim religio Christiana totum hominem sibi exposcat, nihil eo perfectius Christianus animo informare potest, quam ut omnes hominum consuetudines doctrinae suae fermento imbuat. Unde decursu temporum Christianae societatis disciplina ex ipso religionis dogmate quasi e fonte emanavit. Ut vero hujus rei ratio oriretur, temporum felicitate opus erat. Ne igitur mirum nobis videatur, quod Christiani, in turbulentissimis rerum adjunctis positi tantisque angustiis pressi, non adeo rebus civilibus sese immiscuerunt, ut propriam in re publica factionem constituerunt. His quoque causis attribuendum esse mihi videtur quod Clemens, qui benigne et studiose res quoque „saeculares" considerare solet, hanc gravem vitae partem aequo satis animo tractavit. Cü-cumstantiae enim, supra allatae, apud nostrum profecto multum valebant. Quamquam enim Commodo regnante Ecclesia satis bonam aetatem vidit et a Septimo Severo per decem annos continuos otium habuit, fieri tarnen non potuit, quin recens cruéntarum persecutionum memoria vel benignis ChTistianis rerum publicarum studium adimeret. Et profecto tempus ejusmodi erat, ut somniorum placita persequi visus esset, si quis Christianus praecipuas in rebus publicis partes agere voluisset.
Nee idealismi impetus, quem Bigelmair in primaevis Christianis significat, nostro deest. Quaestionem vero, quatenus haec
T. d. Hagen. „



114 —
Clementis animi indoles vel ex Gnosticorum lascivia — quam probe utique novit — manaverit, vel ex Stoicorum placitis vel Christiano dogmate effloruerit non dirimentes, statuere satis habemus, hanc animi alfectionem ab ipso Clemente allatam luisse, quare res civiles tam obiter perstrinxerit. In Str. enim II c. VII 34,1 sqq. legem divinam cum lege civili comparans, hujus operam in iis tantum rebus, quae bona inter et mala interjacent, illius vero studium in veris vitae commodis versari contendit.
Si vero alicui in mentem veniret, huic terrenorum despicientiae Clementi sane propriae, illud Senecae dictum crimini dari posse, quod vitiosum est ubique quod nimium est, et hanc animi indolem aliquando obstitisse, quominus vitales fidei Christianae vires omni ex parte pubescerent, rursus „nimium" illud non tam vitiosum, quam temporum condicionibus illatum fuisse secum reputet. Pius praeterea hic animi ardor Christianos insigni illo vigore instruxit atque ornavit, quo temporum iniquitati non frustra obniterentur.



Theses.
i.
Dat Clemens eerst op lateren leertijd tot het Christelijk geloof is bekeerd, blijkt niet uit de teksten, die men tot staving dezer bewering gewoonlijk aanhaalt (Paed. I c. I 1. Paed. n c. VHI 62,3).
n.
Clemens achtte den celibatairen staat verheven boven den gehuwden. HL
Het is onwaarschijnlijk, dat Clemens gehuwd geweest is. IV.
Niet alleen oeconomische factoren doch ook de invloed van de leer der Kerk heeft er toe bijgedragen, dat de slavernij langzamerhand verdween.
V.
Met Julius Beloch CGriech. Geschichte21. 303 in de noot) moet men onder gevytxai verstaan: de boeren die als hoplieten in de slaglinie naast elkaar in het gelid stonden.
VI.
De waardeering van den arbeid, die wij bij Cicero, de off. I c. 42 vinden, is ongeveer gelijk aan die der huidige hoogere standen.
vn.
Clem. Paed. Hl c.'XI 58, 2. el ök Sqa Sioi xal faas ipizoAtzevofzévovs xal dXXag xlvas x&v xaz' dyqdv Siotxovfievovs nqdgeig, noXXdxis Si xal Svev yvvaixmv yevopévovs tniq datpaXelag dnooa<Qaytgeo#al xiva, SiSaoi xal falv els xoSxo fióvov aij/iavr^Qa, zoi>s Si SXXovs dnoqqmxiov óaxivXlovg, inel „xóofios" xaxd ti]v yga(p>jv „xqvoovg <pqovipi# naiSela".
Clementem matrimonio junctum .fuisse his verbis veri similius Heri Tollinton immerito contendit.
vm.
S' Ignatii epist. ad Rom. 6,1. OiSêv /tot étpeXtyei za niqaxa xoV xóo/tov oióh al fiaqiXeZai to0 almvog zovzov. Lege: yéqaxa = honores.
IX.
Xenophon Cynegeticus II, 1. IIq&xov pèv o$v xg'n iX&elv ènl xb ëixizrjSevfla xd x&v xvmjyeulav xdv IjSi] èx jxaidbg dXXdxxovxa xijv ^Xixlav, eïxa óè xal ènl xd SXXa izaiSevpaxa, xdv piv 'é^ovxa oxeifidftevov xijv oio tav' & f*hv Maxiv Ixavj, diltog x^g dvxoS dxpeXelag, $ óè f<}j Saxiv, dXX' oiv xijv ye izQO&vplav naQeXia9a> ftrjSèv èXXelnzav j% èavzov óvvd(*e<ag.



Haec verba legenda videntur:
Hg&xov [ihv oSv XQ^l èX&eïv èixl xb èixixrfóev/ta xb x&v xvviyyeoiatv xbv Ijótj êx naióbg dXXdxxovxa xijv ijXixlav ènl xd aXXa naióevfiaxa, xbv ftèv èypvxa oxetpdfievov xijv oiolav, el fiiv loxiv Ixavij, d§la>g xijg avxov ótpeXelag, $ óè xxX.
X.
Xenophon Cyneget. I 13. Kdoxmg óè xal HoXvóeixr^g Soa èneóel^avxo iv xrj 'EXXdót x&v naga Xlgaivog dia xb d^lmpa xb èx xovxcov dnavxeg fieaxot elai.
dnavxeg fteaxol codex W. (= Vindobonensis IV 34) d&dvaxol Codices omnes praeter W.
Legere vellem:
Kdoxcog dè xal HoXvóeixrjg xooavxa èneóel^avxo èv xij 'EXXdói <<Bffre>, x&v naga Xlgcovog, Sta xb dgïoifia xb èx xotixav d&dvaxol elaiv.
XI.
Xenophon Cyneget. I 7. MeiXavtwv iè xoaovxov i>neqéo%e cpiXonovla, &axe &v avx& dvxeqaoxal èyévovxo ol Sgioxoi x&v xóxe fieyloxwv ydpmv fióvog txv%ev 'AxaXdvxijg.
Ita Schneider, Codicum vero lectio: ol xóxe Sgioxoi x&v xe peyloxmv yd/imv, . . . optimum sensum praebere mihi videtur.
XII.
Xenophon Cyneget. Hl 4. Elol óè xal xijg l%vetioemg noXXol xgónoi èx x&v aix&v xvv&v.
His verbis viri docti Schneider, Diels, Pierleoni varie mederi conantur; nil vero mutandum esse duco.
xm.
Xenophon Hegl 'Innixijg I 15. negt ye ptyv x&v xdxw&ev doxgaydXtov ij xvijfi&v xal xvvrjnóówv xal ónX&v xd avxct Xéyof*ev &neg negl x&v ifingoo&ev.
v. d. Leunclavius legit: Snto&ev; mallem: xaxónia&ev.
XIV.
Xenophon Uegl'Innixrjg LX 6. xal at xe fiaxgal èXdaeig /idXXov tj al nvxval dnoaxgoq>al ngavvovoi xovg tnnovg xal al ijOv%aïai jtèv noXbv óè Xgóvov . . . xa&ityovoi xal ngaüvovoi xal oix dveyetgovoi xbv &v/toeióij.
Lege: . . . xoiig tnnovg xal fjov%alovg /*èv nóXvv %góvov xa&é^ovoi (Courier) xal oix dveyelgovoi xxX.
XV.
Plutarchus Alexander XXVII. "Evioi Sé (paai xbv pèv ngotffjxijv 'EXXrjvioxï jlovXópievov ngoaemeïv fiexd xivog q>iXo(pgootivr]g „*32 naiólov" èv x& xeXevxaltp x&v qj&óyytov vnb flagPagiOftov ngbg xb olyfia è^eveyfiijvai xal elneïv „*22 naiótog" [dvxl xoü vi x<p olyfta ^grjodpevog] ...
Expungendum emblema.
XVI.
Tertullianus Apolog. Hl 3. Alü quos retro ante hoe nomen viles improbos noverant, ex ipso denotant, quod laudant: caecitate odii in sulfra-



gium impingunt. „Quae muiier, quam Iasciva quam festiva. Quis juvenis, quam lusius, quam amasius! facti sunt Christiani." Ita nomen emendationi' imputatur.
Pro verbo laudant legendum est: laudat. Verba ultima perperam intellexerunt, vir doctus Rauschen») ita interpretatus: „So wird der Name (Christ) der Besserung als Schuld angerechnet" ... et vir doctus Schrörs2) . . . wird zur Besserung angerechnet (. . . emendationi imputatur).
XVII.
Seneca De Beneficiis VII 10, 3: Et tarnen adhuc ista aliquam materiam habent; est in quo errorem oculorum animus subsequi possit. Verba notata, quae viri docti Gertz et Haase corrupta esse ducunt, bonam interpretationem admittunt.
xvm.
Seneca De Clementia 13, 5: Quem admodum totum corpus animo deservit et, cum hoe tanto majus tantoque speciosius sit, ille in occulte maneat tenuig et in qua sede Iatitet incertus, tarnen manus, pedes, oculi negotium illi gerunt, iUum haec cutis munit, illius jussu jacemus aut inquieti discurrimus, cum Ule mperavit, sive avarus dominus est, mare lucri causa scrutamur, sive ambiöosus, jam dudum dexteram flammis obicimus aut voluntariam subsiluimus, sic haec immensa multitudo unius animae circumdata illius spiritu regitur illius ratione flectitur pressura se ac fractura viribus suis nisi consüio sustineretur.
Pro corrupta lectione: voluntariam subsiluimus lege: voluntarie eam succidimus.
XIX.
Tacitus Ann. 19. Hi pietate erga parentem et necessitudine rei publicae in qua nullus tune legibus locus, ad arma civüia actum, quae neque parari possent neque haberi per bonas artes.
Vocabulum „civilia" expungendum est.
») Prof. Heinrich Schrörs und meine Ausgabe von Tertullians Apologetikum, p. 89.
2) Zur Textgeschichte und Erklarung von Tertullians Apologetikum, p. 94.












Ë