KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK









ZONNEGLOREN



GEAUTORISEERDE NEDERLANDSCHE UITGAVE



ZONNEGLOREN
DOOR
ELISABETH VON MALTZAHN
Naar het Hoogduitsch door A. LUKKIEN
LA RIVIÈRE «S VOORHOEVE ZWOLLE.






INHOUD.
HOOFDSTUK. BLADZ.
I. Het Huis Kambach 9
II. Wij winden u den maagdenkrans! .... 23
III. Blijvers 38
IV. «Mijn zorgen" 57
V. Adel 80
VI. En toch 106
VII. Alleen 125
VIII. Bankroet 146
IX. Een toon 159
X. Om de ziel des volks 174
XI. Grootmoeder 201
XII. Terugkomst 221
XIII. Jutta 233
XIV. Een vrouwenlot 248
XV. Goud voor ijzer 257
XVI. Veteranen 281
XVII. „Als ik de zon ga groeten" 295
XVIII. Zonnegloren 312






MIJN VADERLAND!
Mgn vaderland aan zee en stroom I Daar klinkt een lied door uw veld en Woud; Het klinkt als daverend krijgsgerucht, Het dringt door de ziel, door merg en been: Hoe lang is de Duitscher der zonde knecht? Hoe lang vergeet hij zijn heilig recht? Hoe lang is tucht en zede verstoord? Wie dreef de trouw uit mijn vaderland? Wie dreef het eerst met het Kruis den Spot? Wie leerde de dwaasheid: Er is geen God!? Als giftig zaad, als een vuur stak het aan, En mijn vaderland vond het goed!
Mijn arme volk, o, eens waart gij sterk 1 Zeg, waarom huldigt gij waan en bedrog? Het heeft getroffen u diep in uw merg; Nu ligt gij, bloedend uit duizend wonden En vindt geen genezing! Ja toch, er is redding! Naar boven den blik! Terug naar de bron van alle geluk! Terug naar het Kruis met al uw last!



— 8 —
Terug tot Hem, dien gij snood verliet I
Hij neemt u aan! Hij breekt uw boeien,
Hij heelt uw wonden en wil u redden
Uit het vuur van den dood, uit al uw nood —
Ook in de diepte blijft Hij getrouw!
Hoe lang blijft de Duitscher der zonde knecht?
Terug naar het Kruis, dat is uw recht!
Terug naar de bron, daar vindt gij heil,
Daar wordt gij gezond, daar wordt gij sterk.
Dan wordt gezegend uw huis, uw erf,
Dan hebt gij gekozen het beste deel! —
Stelde ooit de eeuwige Hef de teleur?
Mijn vaderland, mijn heerlijk land!
Ik weet, ik geloof het zoo gaarne van u:
Gij strekt naar Gods almachtige hand,
Berouwvol, geloovig en biddend u uit,
En God hoort uw bede!



HOOFDSTUK I.
Het Huis Kambach.
Het land, dat nog liefheeft het vaderlijk goed. Waar nog mannen wonen van adellijk bloed, Dat de trouw nog hoedt, goede zeden bewaart, Dat land verdient de schatten der aard! In den storm des tijds blijft het eenig en sterk. Dat land is de Markl
Een heerlijke herfstavond neigt ten ondergang. Op de stoppelvelden ligt de laatste straal van den dag. Esschen met gouden vrucht omzoomen de landwegen, stokrozen en gladiola's bloeien in de tuinen.
Ginds ligt de heide in de lichte tinten van den avond, met diepe schaduw op den witten zandweg, met bronsglans in de zacht wuivende takken der berken. Aan den horizon een woudstreep, breed en donker, verderop het donkere naaldwerk van een pijnboomgroep.
Het scheidende licht speelt om de kleine dorpskerk en om den krans van sierlijke linden, die haar omgeeft. De muggen dansen in het avondlicht. Een schare kinderen danst een rei op het laatste zonnige plekje. Als vloeiend goud ligt over het kerkhof met zfln kruisen en grafsteenen. Het is, alsof de zon dat goud drinkt uit het loof der eeuwenoude boomen, alsof ze met haar eigen bloed de kleuren mengt, om ze uit te. gieten uit een lichtende schaal over een hoekje grond, ver van de groote drukke wereld.
't Zijn de laatste schoone Septemberdagen met hun



— 10 —
bekoorlijke geuren; de dagen, waaraan men aan de zeekust, waar de sage sprookjes vertelt tot diep in den nacht, den naam van Septemberzijde geeft.
En ver over het land ligt een bewustzijn van stille schoonheid: droomende meren, zonnige weiden, donkere stroomen in den rijkdom van bonte wouden, ouderwetsche stadjes met hooge kerken uit oude tüden, voorname kasteelen, vergeten kloosters — het is het land van vorstelijke bruiloften en vroolijke doopfeesten, het land, dat trouwen arbeid kent en zwaren strijd, het land, dat neergedrukt en vertreden, immer weer herbloeide, dat tot macht en tot aanzien kwam, totdat het 't hart werd van een machtig rijk en de woonstede der Hohenzollern, het is de Brandenburger Mark.
In den laatsten gouden schijn van den dag lag het huis Kambach. Een breed gebouw met één verdieping, waarheen een trap voerde, omgroeid met klimop. Uitgestrekte grasperken, fiere groepen dahlia's, de purperen herfstheerlijkheid van een ouden beuk, hier en daar een buitenlandsche plant — zoo was de aanleg voor het huis, eenvoudig als een erfdeel, van de vaderen bewaard, een landhuis van den Marker adel.
Van het terras had men een heerlijk uitzicht. Uit haar lindenkrans zond de kerk haar groet over. In een ruimen ring lagen de huizen der dorpsbewoners met hun rieten daken, rondom het heerenhuis, en vertelden van oudvaderlijke verhoudingen en van liefde tot den geboortegrond. Reeds het uitwendig voorkomen van het dorp was een bewijs van gezond volksleven: de sterke saamhoorigheid van land-



—11 —
eigenaar en landbevolking, die de eenige vaste grondslag is van het grootgrondbezit. In één woord, een dorp, waar men niet kent het verhuizen van het volk, ontevreden en opgejaagd, naar de groote steden, en ook niet het verhuizen van de hoogere standen, waardoor altijd verwijdering ontstaat tusschen de bezittende en de arbeidende klassen. De Kambachs behoorden niet tot dien adel, die de wintermaanden doorbrengt in de hofstad of in de landen van het Zuiden; die zijn bruiloften viert in de hotels der hoofdstad en daarmee zijn socialen zin laat inslapen en zijn plichten als landeigenaar verzuimt. De Kambachs bleven thuis. Van de keizerlijke hoffeesten, waar ze heentrokken om hun koning te huldigen, keerden ze na drie of vier dagen terug. Als hun dochtérs trouwden, dan trokken ze in bruidstooi van den met bloemen versierden ingang van het ouderhuis naar de eenvoudige dorpskerk, vergezeld door het gansche dorp, als door een groote familie. Ze onderhielden de oude zeden, de oogstfeesten en nieuwjaarsfeesten met hun eigenaardige gebruiken; ze zorgden voor goede volksbibliotheken, voor lezingen en gezellige winteravonden, en ze achtten het een plicht der eere, bij zulke gelegenheden — doch niet alleen dan — zich nauw bij het volk aan te sluiten. Zij deelden met hen vreugde en leed, ze hadden gevoel voor goede maatschap, en dat gevoel was niet kunstmatig gekweekt, niet nieuw gevormd om de moeilijke verhoudingen zoo mogelijk nog te herstellen, neen, dat gevoel was geërfd, was aangeboren. En omdat de Kambachs dat erfdeel in eere hielden, waren ze van oudsher goede meesters voor het dorp geweest. Maar dat wist het dorp ook,



— 12 —
en het gaf tot dank vaste trouw, in een tijd, dat de revolutionaire geest aan alle deuren aanklopte, en de roode verleiders hun opruiende lectuur verspreidden in ieder huis.
Wie uit de groote stad of uit fabrieksstreken kwam, stond verbaasd over deze, in den besten zin van het woord, oertoestanden, en vroeg zich af, of zoo ietsin de twintigste eeuw nog mogelijk was. De goede Kambacher dorpelingen echter lachten in hun vuistje,, en verheugden zich over de aartsvaderlijke verhoudingen.
Ginds, waar het park open was, gingen twee gestalten langzaam langs den zoom van het weiland op het heerenhuis toe. De gebogen gestalte van den man sprak van de moeiten des levens, en getuigde van menig zwaren spadesteek. Maar het flinke, fijn gevormde gelaat was jeugdig gebleven en uit de heldere oogen straalde een bijna kinderlijke blijmoedigheid. Dat was Franz Schenker, uit het Spreewald geboortig, die reeds ten tijde van den vorigen eigenaar als tuinmansjongen op Kambach was gekomen. Hij was opgeklommen tot huisdienaar en nu was hij reeds sinds jaren huisbestuurder en kamerdienaar tegelijk, een voorbeeld van een eerbiedwaardig faktotum.x) Op zijn eigen verzoek was hem ook nog het oppertoezicht over den tuin opgedragen. Want ooftteelt en rozenkweekerij was zijn lievelingswerk, en de heer Van Kambach kon zijn tuin aan geen betere handen toevertrouwen. Hij maakte zich alleen bezorgd, dat de oude, gelijk hij altijd had gedaan,
*) Iemand, die alle mogelijke werk doet. Lett. allesdoener.



— 13 —
zich te veel op zijn eigen schouders laadde. Doch Franz Schenker verzekerde steeds opnieuw, dat met eenige goedgeoefende tuinknechts het verzorgen van den tuin kinderspel was. En daar bleef het bij.
Doch al was hij een man van den arbeid, hij was toch meer dan een faktotum en een uitmuntende werker. Men zou het ouden vader Schenker, zooals hij bij iedereen heette, op het eerste gezicht niet aanzien, dat hij met het geheele dorp in de nauwste verbinding stond, en dat zijn invloed veel verder reikte dan die van den landheer of van den predikant. En toch was de heer Van Kambach een landheer, zooals er weinige waren, en dominé Wendler vervulde .zijn ambt naar zijn beste krachten. Maar Franz Schenker was nu eenmaal Franz Schenker, en dikwijls vroegen de menschen zich af, hoe het wel gaan sou, wanneer de oude eenmaal de oogen sloot. Hij was raadsman, scheidsrechter, vriend en zielzorger van geheel Kambach; ja, er werd verteld, dat de oude Excellentie, de moeder van den baron, dikwijls met hem gewichtige maatschappelijke vraagstukken besprak.
Het was, omdat de vaderlandslievende edel vrouw .zich aangetrokken gevoelde tot den ouden dienaar van haar huis, die eveneens zijn vaderland liefhad; het was meer nog, omdat de eenvoudig geloovige Christin zich aangetrokken gevoelde tot den man, die met haar één weg bewandelde. Het verschil van stand hinderde mevrouw Sabina niet ; zij kon in het eenvoudige kleed den adel der ziel ontdekken. En al was natuurlijk zijn gezichtskring beperkter, toch werkte het niet storend, maar veeleer aanvullend, wanneer hij op verschillende punten een anderen kijk



— 14 —
op de dingen had. De een leerde van den ander. Franz Schenker leerde mevrouw Van Kambach blikken in zijn hart en in het hart van het volk, en zij opende de oogen van den Spreewalder voor het groote, het algemeene, voor de taak der toekomst. Zoo was er een eigenaardige vriendschap ontstaan* tusschen de edelvrouw en den ouden kamerdienaar.
Franz Schenker was met de kerk goed op de hoogte. Hij kende het onderscheid tusschen rechtzinnig Christendom en vrijzinnige opvattingen beter dan menig meer ontwikkelde, en zijn oordeel over kerkelijke zaken toonde, dat hij zich ook met andere dingen bezig hield dan met de rozen van het Kambacher park.
Langzaam wandelde hij naast de oude Excellentie voort.
Mevrouw Van Kambach was het type van een edelvrouw uit de Mark. Een rijzige, krachtige, eerbiedwaardige verschijning met de kroon van den ouderdom. „Grootmoeders witte haar straalt door den heelen tuin," had eens een van de kleinkinderen met fierheid gezegd, en daar was inderdaad iets waars in. Toen zij vijftig jaar geleden op Kambach kwam, was mogelijk schoonheid en frischheid de grootste aantrekkelijkheid geweest van de jonge vrouw, maar nu was het de vriendelijkheid van den ouderdom, verbonden met een zeldzame helderheid van geest, en het heldere, zoo noodig doortastende oordeervan een kloek verstand. Beuzelpraatjes hield grootmoeder Kambach niet, ze was er te waar voor. Doch ontmoette zij een oprechte, dan was de weg tot het liefdevolle moederhart der oude vrouw niet ver. —
„Dat ontuig, dat hier komt uit de groote steden, dat smijten wij eenvoudig de deur uit, Excellentie,"



— 15 —
zei Franz Schenker. „Het is het eenige middel, dat helpt!" Hij keek mevrouw Sabina met levendige oogen aan. „Hadden we de lijfstraffen nog maar, Excellentie, dan zag het er niet zoo slecht uit in ons land. Die hadden ze nooit moeten afschaffen 1"
Mevrouw Van Kambach bleef staan en leunde op haar stokje.
„Je kon wel eens gelijk hebben, Schenker," zei ze. „Maar zeg me, heb je geen onaangenaamheden, als je zoo kras tegen die lui optreedt?"
„Onaangenaamheden? Ze moesten mij eens wat doen! Dat komt daar brutaal je huis binnen, om zijn ballast te verkoopen — dan zal ik toch, als zoo'n vuilik bij mijn schoondochter in de kamer komt en haar zijn middelen ter voorkoming van groote gezinnen aanpreekt, wel het recht hebben, hem op zijn baadje te geven! Die komt niet voor den tweeden keer, en aangeven durft hij 't niet. Zulk tuig mag blij wezen, als het heelhuids weer uit Kambach komt. Wij zouden 't aangeven, zoo dat slechts hielp. Maar hoogerop willen ze daar niet naar luisteren, 't Zou anders hoog tijd wezen." En Franz Schenker wischte zich het gelaat af. Bij dit onderwerp liep hem altijd de gal over.
Mevrouw Van Kambach stapte verder. Haar gelaat was zeer ernstig geworden.
„Gebeurt dat hier vaker?" vroeg ze.
„Dezen zomer is het erg geweest. Ik alleen heb er acht het huis uit geklopt." Hij lachte, ,,'k Had nooit zulk een pret in het uitkloppen."
„En — en de vrouwen?"
„Excellentie, voor zoo iets is geen Kambacher vrouw te spreken, 't Zou ze ook slecht bekomen;



— 16 —
oude vader Schenker is er ook nog." Hij haalde diep adem. „Neen, we hebben hier gezond volk. Ze zijn wel eens wat lui — dat komt door de nabijheid van Berlijn — maar de Mark is de Mark nog!"
„God geve, dat ge gelijk hebt, Schenker."
„Maar ons volk is immers nog vroom, ExcellentieI"
Weer bleef mevrouw Sabina staan. Haar stokje kraste over het grint.
„Nog," ze legde klemtoon op het woord. „Hoe lang nog? Ben jij dan ook blind, dat je de grootheid van het gevaar niet ziet? Het gaat om het geheel, Schenker. De achteruitgang van het aantal geboorten is slechts een deel van het droevige geheel."
Hij staarde haar aan. Dat was nu in korten tijd de derde maal, dat hij hierop werd gewezen.
Stellig, het gevaar was groot; een dwaas, die het tegensprak. De vergiftige stroom stuwde zijn wateren door het geheele land, en ondergroef overal godsdienst en zedelijkheid. Op de kansels en de professorale leerstoelen voerden dwaalleeraars het woord, en niemand deed ernstige pogingen om ze te weren. De verschillende „richtingen" hadden immers evenveel recht van bestaan. En tegelijkertijd werden overal steeds hooger „eischen" aan het leven gesteld, en een weelderigheid, die men vroeger niet kende, verwoestte het gezinsleven.
„Ons volk is op het punt, een slachtoffer te worden van het goud," had mevrouw Van Kambach onlangs tot hem gezegd, toen hij haar op Drielinden, waar zij woonde, rozen had gebracht. „Indien het liberalisme niet wordt overwonnen door nationalisme, en de mammonsdienst niet door het geloof, dan ontkomen we daar niet aan."



— 17 —
Franz Schenker had over dat woord nagedacht. Dit was waar: de oude Excellentie zag en hoorde meer van wat er in de wereld omging dan hij hier in het stille Kambach. Hij kwam enkel in aanraking met het dorpsleven; zij met stad en dorp beide. Haar stonden alle kringen open. Ze was 's winters meer in Berlijn dan de baron, om met meer menschen in gemeenschap te zijn, en des zomers, als ze op Drielinden was, kreeg ze dikwijls bezoek uit den grooten kring van haar vrienden. Franz Schenker wist, dat het niet enkel hooggeplaatsten waren, die haar bezochten, maar ook mannen en vrouwen uit het volk, die zich bemoeiden met het wel en wee van het volk. Die allen kenden het leven in zijn ware'gedaante; ze aarzelden niet, den vijand van het vaderland stoutmoedig onder de oogen te zien. En toch, steeds had Franz Schenker zich afgevraagd: Is het gevaar nu werkelijk zoo groot als zij zeggen ? Die lui, die zich overal indringen, hebben ze zulk een invloed? Is inderdaad het kwaad, dat de schouwburg en de bioscoop en de pers aanrichten, reeds zóó groot?
Franz Schenker huiverde bij de gedachte, dat lüj te luchtig over deze ernstige kwestie heengeloopen was; dat het booze spook, 't welk hij in de laatste weken zoo telkens had ontmoet, meer zou zijn dan een voorbijgaand gevaar; dat het een mogendheid was, ten strijde getrokken tegen zijn vaderland. Doch hij gevoelde het steeds duidelijker, dat dit gevaar niet alleen stond, dat het bondgenooten had, dat er een sterke, vereenigde macht uitgetrokken was, om de ziel te rooven van zijn volk. Daarom was 'die scherpe strijd tegen godsdienst en goede zeden, tegen troon en macht; daarom die lokstemmen van de sociaal-
Zonnegloren. 2



— 18 —
democratie; daarom dat streven om het gezinsleven te verwoesten; daarom de leugen op alle gebied.
„Nóg — hoe lang nog?" Het korte woord van de hooggeplaatste en toch zoo eenvoudige vrouw had den man, wiens gansche ziel vervuld was met bezorgdheid over zijn volk, den blinddoek van de oogen gerukt. En zooals bij gevoelige naturen altijd de sterke indruk van het oogenblik de gedachte wekt, die tot daden van bevrijding voert, zoo kwam ook bij hem terstond een gedachte van hoopvolle verwachting. Hij moest nog zoeken naar het rechte woord, naar den juisten vorm. Want zijn bezorgdheid dreef hem aan, het oogenblik te gebruiken, en zijn liefde zocht een weg over alle hindernissen heen, terwijl de hoop haar steun aan beide beloofde. „Nóg is het tijd." Nóg — waarom klopte dat woord steeds weer bij hem aan?
„Excellentie," zeide hij, en diepe ontroering trilde in zijn stem, „indien het er zoo vóór staat, is het dan niet een groot onrecht, zoo men ongebruikt den tijd voorbij laat gaan? Nog is niet alles verloren. We hebben immers nog mannen en vrouwen, die tróuw zijn aan troon en altaar, en die overal hun Christelijk geloof willen belijden. Mogen zij ledig staan, terwijl het vaderland ten onder gaat? Ik weet niet, hoe ik het goed uitdrukken zal, maar ik heb onlangs een boek van een Berlijner predikant gelezen, en die zegt, ais alle ware Christenen een muur vormden tegen den vijand, als *e hem tegemoet traden met den Bijbel in de hand, dan zou hjj moeten terugwijken. Tegen een schare van ware bidders kan immers *elfs de duivel niet op. Dat komt me nu weer te binnen. Het staat er immers met ons volk veel slechter voor, dan



— 19 —
men hier bij ons in Kambach vermoedt. Daarom ben ik dankbaar, dat ik ook wel eens iets anders hoor en zie, en dat u mij de oogen opent, Excellentie. Ik meende altijd, dat het nog zoo erg niet was. Nu begrijp ik ook, wat ik onlangs te Brandenburg, waar mijn Wilhelm woont, in een Christelijke volksvergadering hoorde: „Wanneer zal ons volk ophouden met zijn struisvogelpolitiek; wanneer zal het eens inzien, dat de teruggang van het geboortecijfer niet een verschijnsel is op zichzelf, niet een voorbijgaande mode?" Zoo zei de man, en ik meende, dat hjj de zaken te somber voorstelde. Maar nu begrijp ik hem."
Hn zweeg. Diepe droefheid lag op zijn gelaat.
Bij het dalen van den avond gingen zy langzaam verder. Uit de weilanden stegen nevels op, de eerste sterren vertoonden zich. Ver achter het witte heerenhuis lag het bosch als een donker geheimenis. Boven de dorpskerk straalde de smalle sikkel van de maan.
De blikken van de oude vrouw rustten op het vreedzame tooneel. Haar gedachten dwaalden verder. Over enkele dagen zou ginds een Kambach in het bruidskleed naar het altaar treden, een kind, dat de wereld en de menschen niet kende.
Ze zuchtte.
Franz Schenker bleef nog bij zijn idee.
„U moest er toch nog eens over nadenken, Excellentie," begon hij weer; „u weet zoo iets tot stand te brengen, en..."
Zij viel hem' in de rede. „Maar Schenker, hoe kom je er bij ? Of ik nu al een paar zendingskringen gesticht heb Maar een vrouw kan toch zulk een
groote zaak niet aanvatten! Dat is mannenwerk!"



— 20 —
„Stellig, maar de vrouw moet den man er aan helpen. U moet er nog eens over nadenken, en dan een paar heeren, die er verstand van hebben, in uw vertrouwen nemen " Hij keek haar aan in afwachting.
Ze dreigde hem glimlachend met den vinger.
„Je bent toch onverbeterlijk, Schenker. Altijd moet je oude Excellentie de kastanjes voor je uit het vuur halen!"
„Omdat niemand dat beter kan," antwoordde luj met bescheiden waardigheid. Met vertrouwen blikte hij in het heldere gelaat, overtuigd dat hij slagen zou.
Ze waren gekomen tot den vijver achter het heerenhuis. De herfst gloeide in het goud van de boomen. Witte maluwen openden haar teere schoonheid voor het maanlicht. Een fijne geur steeg op uit de resedabedden. Uit de tuinzaal scheen het lamplicht door rozenranken en kamperfoelieloof heen naar buiten.
„Ik moet nog even naar de kweekerij," zei Franz Schenker, en bleef staan, terwijl hij het witte hoofd ontblootte. „U neemt het toch niet kwalijk, Excellentie, dat ik zooeven zoo vrij nüjn gedachten uitsprak ?"
De oude dame zag hem recht in het gelaat. „Schenker, maak geen complimenten. Je weet wel, dat ik veel met je op heb. Je bent een man, die niet alleen het recht, maar ook den plicht heeft, een woord mee te spreken, 't Zou verkeerd wezen, als je het niet deed. De nood van het vaderland gaat ons allen aan het hart. En het gaat hier niet om dingen, die de regeering in orde kan brengen, want het gaat om de gezondheid van ons heele volk. Twee dingen ontbreken ons: het kennen van den tijd en — mannen.



— 21 —
We hebben een Luther noodig. Och, dat God ons er een gaf!"
„Misschien is hij er reeds, Excellentie!"
Ze haalde de schouders op. „God kan op verschillende wijze Zijn doel bereiken. Misschien is het noodig voor ons, dat wij geplaatst worden voor een zware taak."
„Bedoelt u een oorlog, Excellentie?"
„Ik heb daar geen gedachten over. Dit alleen is mij duidelijk, dat wij op weg zijn naar den ondergang. Er heeft eens iemand gezegd, dat een moeilijke arbeid van kolonisatie ons volk tot genezing zou kunnen brengen. Het gele gevaar dreigt ook ; mogelijk komt er een nieuwe volksverhuizing. Ik maak geen fantasieën, maar bepaald, dat is niet onmogelijk. Misschien worden wij geplaatst voor anderen arbeid; als wij maar niet zoo bang waren voor een zware taak. Ons volk is veel sterker, dan het leven van den dag doet zien. Maar ons volk is een akker, die diep geploegd moet worden, zal hij édele vruchten voortbrengen. Denk aan 1806 en vooral aan 1813! Ons volk moet altijd onder den druk staan van een of andere groote macht — laat het een oorlog zijn pf een pestilentie of een zware arbeid—zonder grooten nood vindt ons volk zijn God niet terug."
„En wanneer er nu eens tienduizend waren, die niet afvallig zijn?" vroeg de Spreewalder.
Zij antwoordde niet. Met neergetrokken wenkbrauwen staarde ze over de weiden, die in het maan? licht glansden.
„Excellentie," zei Franz Schenker zacht, „zoo het er eens vijfduizend waren?"
Nog zweeg zij.
De edelvrouw drukte de hand voor de oogen-



— 22 —
„Excellentie, er staat toch: „Gij zijt het zout der aarde." Een paar korrels kunnen immers reeds iets goeds doen," zei hij met bevende stem.
Toen reikte Sabina van Kambach den trouwen man de hand. „Moge God het geven I" zei ze en wendde zich naar het huis.
Op het voorplein bleef ze staan en zag nog eens om. Zwijgend lag het land onder het maanlicht, een beeld van vrede.
En ze sprak in zichzelf: „Harde woorden hebt ge gezegd, en uw zwijgen was nog harder." Heete tranen kwamen haar in de oogen.
Maar in haar liefde tot het vaderland had ze toch ware woorden gesproken. Ze had toch de zonde van haar volk bij den naam genoemd.
En de oude vrouw dacht aan een woord van een man, die zijn volk had liefgehad als weinigen, — een woord van Heinrich von Trehschke: „Wie een weinig verder doordenkt dan tot den dag van morgen, die kan de gedachte niet kwijt worden, dat misschien reeds in het begin van de volgende eeuw een vreeselijke strijd zal losbreken om het Christendom zelf, om al de grondslagen der Christelijke maatschappij. Overal in geheel Europa zijn geweldige machten van verwording en van vernietiging aan het werk: materialisme, nihilisme, mammonsdienst, genotzucht, spotternij en wetenschappelijke trots. De dag zal komen, dat alles, wat nog Christelijk is, zich moet aaneenscharen onder één banier."
Doch niemand luisterde naar den waarschuwer, gelijk naar zoovele anderen niemand luisterde.
Een donkere schaduw lag over Duitschland.



HOOFDSTUK II.
Wij winden u den maagdenkrans!
Wij sieren zingend kerkje en zaal, WS tooien het stille, zonnige huist Wij winden u in den bruiloftskrans De teere, purperen heidebloem!
Wij spreken daarbij den zegen uit, Den feestgroet uit lang verleden tijd — Ontwaakt de droomende stamvrouw misschien, Als een Marksche jonker om zijn liefste werft?
Op het voorplein voor het heerenhuis zaten de bruidsjonkvrouwen en ze wonden bruiloftskransen. Een aantrekkelijk tooneel, geliefd bij elk geslacht, in alle tijden; een tooneel, dat altijd weer zal worden geiien en genoten — een oud gebruik, levendig en blijmoedig: de dochters van de Mark, die aan haar scheidende speelmakker huldedienst bewijzen.
Slanke meisjes zaten bil de korven met bloemen en loovers; de zomerkleeding, de bonte linten schitterden in de stralen der zon, die, al was ze niet hoog meer, toch met blijdschap de vlijtige handen scheen te groeten- Daar waren schoonheden onder de kranswindsters; er waren er biï, die, zich buigend over de bloemen, droomden van eigen liefdesgeluk; evenwel, er was geen enkele verloofde bij — volgens 't oude gebruik mochten deze niet meedoen.
En de purperen wouden glansden, en de herfstdraden wapperden over de heide. En daar klonk



— 24 —
juichend en jubelend van het voorplein ver in het land:
„Wij winden u den maagdenkrans Met teere, blauwe zijde; Wij geven u tot spel en dans, Geluk en vreugd geleide!
Schoone, groene, Schoone, groene maagdenkrans!"
Over woud en weide, over het oude, eerwaarde huis lag een stille bekoring. Zou te avond, zooals het sprookje leert, de gloed uitslaan uit de vensters, zou een nieuwe bruidsluier geweven worden als vrucht van de tegenwoordige?
De bruine en blauwe meisjesoogen schenen te vragen.
„Sibylle," riep een blondlokkige, „van avond brandt het vuur bij jou."
Sibylle Bühler bukte zich diep over den krans, dien ze wond, om haar hoogen blos te verbergen. Nu keek ze op en werd met een regen van rozen begroet.
„Niet zoo verkwistend wezen met de rozen," zei ze lachend; „Franz Schenker heeft gezegd, dat het de laatste zijn."
„Laat oude vader Schenker heenloopen met zijn rozen! Die kweekt ze voor niemand dan voor grootmoeder Kambach. Andere stervelingen, daar heeft zijn schoone ziel niets voor over. Ik geloof, dat hij wat overspannen is."
„Als je zelf maar niet overspannen bent," kwam een andere er tusschen. „De man, die jou een keer krijgt, is te beklagen."
Allen lachten.



— 25 —
,,'k Ben niet van plan, mij ooit te laten nemen," lachte de geplaagde terug.
„Ik ben klaar," zei Sibylle rustig, alsof het gebabbel haar niet meer aanging. Voorzichtig legde ze het bloemenweefsel over een stoel. Hoog opgericht stond ze in haar wit kleed er naast. In het donkere haar, dat haar fraai gevormd hoofd omsloot, hingen enkele rozenbladeren. Lachend schudde ze die af. Allen keken naar haar. Nooit te voren hadden ze zóó opgemerkt, hoe schoon zij was.
„Als hij nu eens kwam," begon de blonde weer.
Doch Sibylle Bühler keerde zich om. „Neen, nu niet meer, Sophie," zei ze kalm en beslist, en do plaagster kreeg een kleur en zweeg.
Sibylle was iri huis gegaan. Een oogenblik later klonk de klank van een viool door het huis. Kunstenaarsspel.
„Van Chopin," zei een der meisjes. „Eén ding weet ik wel: als ik zoo spelen kon, bleef ik niet thuisj al ging de heele familie op het hoofd staan. Zulk een kunst behoort aan allen en moet in 't openbaar komen."
„Zoo denkt Sibylle er niet over." „Hoe weet je dat?"
„Ze heeft het me zelf gezegd. Ze wil niet optreden." „Maar zulk een viool hoort toch in de concertzaal!" Vragen en antwoorden dwarrelden dooreen. „Waar zou de bruid zitten?" vroeg er een. „Die is met haar schat het bosch ingegaan," was 't antwoord.
„Strikt genomen had ze cercle moeten houden," vond een andere. „Terwijl wij onze teere vingertjes kwetsen, dwaalt zij met haar liefste 't land door. We



— 26 —
hadden handschoenen moeten aantrekken, meisjes!"
„Ja, je wordt altijd pas wijs, als het te laat is. Wel, daar heb je ze. Plaats voor de koningin van 't feest!"
De bruidsmeisjes sprongen overeind. Als op kommando hieven ze de bruidskransen op en strekten ze, een poort vormend, uit. Daar stonden ze aan weerskanten, licht gebogen, de blanke armen omhoog, de lachende gezichten gericht naar de komenden.
En weer klonk het lied van den maagdenkrans door het herfstlandschap.
Wolf Dietrich van Bühler en Ilse van Kambach stonden stil en aanvaardden de huldiging. Een vroolijke lach lichtte op Ilses fijne trekken, terwijl ze haar speelnooten toewenkte. Zij zag er voornaam uit in haar eenvoudig zomerkleed, alleen getooid met een donkere roos in de ceintuur en met een kostbaar parelsnoer om den hals, het bruidsgeschenk van haar aanstaande. Haar gansche wezen was ongewoon teeder en vrouwelijk, 't was de zachtheid, die, met de kracht gepaard, volgens het woord van Schiller, een goed geluid geeft.
Wolf Dietrich van Bühler was in de gezellige kringen wel bekend. Zijn vlugheid en vriendelijkheid, zftn fijne manier van optreden, de geheele wijze, waarop hö zich gaf, alles nam voor hem in. Een menschenkenner echter zou op het knappe, alleen wat vrouwelijke gelaat, dingen hebben gelezen, die er beter niet stonden, doch zeer velen waren ingenomen met den aangenamen, altijd dienstvaardigen kameraad.
De jonge man had vroeg zijn vader verloren. De lichtzinnigheid, die hij van zijn moeder had geërfd,



— 27 —
was door deze niet opgemerkt en niet bestreden. Wel verklaarde gravin Bühler, een beeldschoone, in veel kringen bewonderde vrouw, dat ze om den wille van haar twee kinderen, Wolf Dietrich en Sibylle, niet hertrouwd was, doch aan hun opvoeding had ze zich toch niet gewijd. Haar begrippen van opvoeding althans waren zoo oppervlakkig, dat grootvader Bühler, een edelman van den ouden stempel, zich dikwijls op besliste wijze tegenover haar stelde. Doch de moeder was de eenige voogdessen duldde niet de inmenging van haar schoonvader. Dat had meermalen tot onaangename scènes geleid, zoodat de oude heer ten slotte zich er maar buiten hield, en op andere manier zijn invloed op zijn kleinkinderen trachtte te doen werken.
En nu hield Wolf Dietrich op zijn manier wel veel van zijn grootvader; het was evenwel graaf Bühler niet gelukt, zijn kleinzoon te genezen van zijn lichtzinnigheid. Hij aardde te veel naar zijn moeder, en hij miste het gevoel voor den erfelijken grond en voor de oude manieren. Van godsdienst was bij hem geen sprake, en zijn levensbeschouwing was zeer oppervlakkig. Wel hield hü zich nog aan de uiterlijke vormen, al was het alleen om den wille van zijn .grootvader, wiens ridderlijke persoonlijkheid hg altgd in eere had gehouden. Hij ging met den ouden heer naar het dorpskerkje, en wachtte zich wel, in diens tegenwoordigheid minachtend te spreken over godsdienstige onderwerpen. Maar eerlijk gesproken stond hij buiten het Christendom Dat paste niet meer bü de moderne levensopvatting; dat was in strijd met de wetenschap; dat was, in één woord, achterlijk. Wat er voor in de plaats moest komen, dat was nog



— 28 —
altijd een vraag. Kunst of wetenschap, of zedelijkheid of godsdienstigheid, ja, dat moest ieder maar voor zichzelf uitmaken.
De jonge officier trachtte zooveel mogelijk voor zijn grootvader zijn denkbeelden te verbergen, doch deze begreep alles wel. Maar hij zeide tot zichzelf: „Veel spreken kan hier niet baten. Hij zal de harde leerschool van het leven door moeten," en hij ging met zijn bekommernissen tot zijn God.
Meer genoegen dan van zijn kleinzoon beleefde bij van Sibylle, die hem steeds deed denken aan haar overleden vader. Zij was dikwijls weken aaneen bij haar grootvader, terwijl haar moeder reisde in Zwitserland en Italië. Mevrouw Bühler kon het best hebben, dat Sibylle bij haar grootvader bleef; het was Wel naar haar zin, dat ze zonder haar schoone dochter kon reizen. En Sibylle hield ook liever haar grootvader gezelschap.
Het bruidslied was uit, het bruidspaar kwam het voorplein op. Plechtig, alsof twee vorstenkinderen naderden, bogen de meisjes de kransen. Lachend aanvaardde Ilse de schertsende ontvangst, en ze stapte, naar alle kanten groetend, als een vorstin aan de zijde van haar bruidegom door de rijen der gezellinnen.
Het was een allerliefst tooneeltje, en over de ernstige trekken van den heer Van Kambach, die met den ouden grootvader boven voor het venster stond, gleed een glimlach.
„Dat was precies mijn overleden vrouw, zooals ze reilde en zeilde," zei hij, en hij bukte zich, om zijn dochter na te zien.



— 29 —
De oude graaf Bühler knikte peinzend. „Wolf Dietrich mag zich gelukkig achten," zei hij ; „hij verdient Ilse niet." En toen de heer des huizes bleef zwijgen, ging hij voort: „U weet, Kambach, hoe ik over dit huwelijk denk, en ik wil u allerminst vandaag het hart zwaarder maken, dan het reeds is. Maar ik wil het u toch nog eens zeggen: ik blijf mij bezorgd maken. En die bezorgdheid betreft niet alleen uw dochter, die door haar huwelijk met mijn kleinzoon naar alle waarschijnlijkheid geen lichte toekomst tegengaat, maar mijn zorg geldt ook uw zoon Harro."
Hij hield op en richtte het oog op den heer Van Kambach.
Deze staarde nog steeds naar de plaats, waar zijn dochter had gestaan in den zonneschijn. Een diepe rimpel had zich gevormd in het hooge voorhoofd van den vader, en zijn smalle, baardelooze lippen waren op elkander gedrukt. Met de rechterhand streek hij over het kortgeknipte haar. Over dit onderwerp mocht niemand met hem spreken dan zijn moeder, en de man, die vóór hem stond, de oude graaf Van Bühler. Maar het gezegde trof den vader diep ; immers 't was ook zijn eigen bezorgdheid.
Stierf dan het oude ras uit? Inderdaad, hij begon te vreezen, dat de machten, waarvoor hij de Mark nog veilig had gewaand, ook hier hun verwoestend werk begonnen. Hij wist wel, dat het garnizoensleven, en nog wel in een keur-regiment, zijn onloochenbare verzoekingen had, die voor een jonkman gevaarlijk waren, maar daar stonden toch ook weer voordeelen tegenover: de strenge tucht, het hooge eergevoel, de kameraadschappelijke omgang met jonge mannen



— 30 —
uit de beste families. Dat steunde toch ook het zedehjk leven, en dat wekte toch ook trouwe zorg voor het vaderland, ook voor het zedelijk welzijn van het volk. Neen, het gevaar lag elders, de officiersstand als zoodanig had er geen schuld aan — Duitschlands zonen brachten het verderf zelf in. het leger 1 Een zware beschuldiging was dat tegen staat en kerk, tegen maatschappij en gezin I Het ijzeren gevoel van plicht, waardoor de vaderen sterk waren geweest, dat ontbrak bij de zonen. Godsvrucht en vertrouwen op God, die sterke grondpilaren van een gezond volksleven, — het jonge geslacht had zulk een hoogen dunk van zichzelf, dat het die niet meer noodig achtte. En het kapitalisme bracht den vloek van het goud binnen, en vergiftigde de maatschappij en de persoonlijkheid. Zoo was het land, honderd jaar na den bevrijdingsoorlog.
En de Marker edelman, trouw aan koning en vaderland, zag met een bloedend hart bij zijn eigen vleesch en bloed de sporen van den algemeenen afval. Daarom ging de wonde zoo spoedig open, als ze zachtjes werd aangeraakt door een trouwe hand als die van den grijsaard naast hem Een Kambach kon op het slagveld sterven voor zijn vaderland, maar met gebonden handen te moeten aanzien, hoe zijn land doodbloedde, dat kon hij niet. Dat was meer dan mannenkracht kon dragen! —
Harro diende bij de Brandenburger kurassiers. Vanouds was het gewoonte geweest, dat de oudste der Kambachs dienst nam bij dat regiment Hij was wat jonger dan Wolf Dietrich, dien hij van jongsaf had gekend. De landgoederen grensden aan elkander; zoolang er heugenis was, hadden de Kambachs en



— 31 —
de Bühlers goede buurschap onderhouden. De jongens hadden samen gespeeld, ze waren samen kadet geweest, en dienden nu samen in hetzelfde regiment. De kameraadschap was dus oud, doch de vriendschap scheen nog jong te zijn. Harro Kambach had gezegd, dat de verloving van zijn zuster met Wolf Dietrich er aanleiding toe had gegeven, maar of dat waar was, daaraan werd getwijfeld.
Althans grootvader Bühler betwijfelde het. En al hield hij veel van zijn kleinzoon ondanks diens lichtzinnigheid, hg meende toch, zoover het in zijn macht stond, anderen voor den invloed van Wolf te moeten bewaren. Hij had vóór de verloving den heer Van Kambach over zijn bezwaren tegen het huwelijk gesproken en niets achtergehouden om zijn kleinzoon te ontzien. Tegen te gaan was het huwelijk (echter niet; er konden ten opzichte van den jongen Bühler geen feiten worden genoemd, en Ilse was meerderjarig. Vader Kambach kon zijn dochter dus enkel waarschuwen. En dat deed hij met alle kracht van redeneering, waarover hij te beschikken had Hij ontveinsde haar niet, dat jdgns inziens alleen een krachtige, om zoo te zeggen een mannelijke vrouw in staat zou zijn, aan de luchthartige persoonlijkheid van Wolf Dietrich de noodige stevigheid te geven, en hij zei haar ronduit, dat zij zulk een vrouw niet was. Hij zelf had er haar te liever om, maar voor den jongen Bühler deugde zü niet. Ten slotte had hij haar duidelijk gemaakt al de ellende van een ongelukkig huwelijk — doch alles was vergeefsch geweest. Zij had slechts geweend, en verklaard, dat ze Wolf boven alles liefhad. Verder waren -ae niet gekomen. Want de heer Van Kambach was van gevoelen, dat



— 32 —
volwassen menschen zelf over hun toekomst moeten beslissen. Zoo was Ilse Kambach de bruid van graaf Bühler geworden.
— „Doorluchtigheid," zei de heer des huizes, „dit gesprek valt mij als vader zwaar, maar ik bid u, wees er van overtuigd, dat het niet alleen de oude vriendschap is, die mij er toe in staat stelt, maar ook het bewustzijn, dat wij als Christenen en als edellieden op denzelfden grondslag staan. De oorzaak van den ondergang van ons volk is dezelfde, die den ondergang van het individu bewerkt: de afval van den levenden God. Dat alleen is de oorzaak van den zedelijken teruggang van alle kringen, zoowel als van het afsterven van vaderlandsliefde en koningsgezindheid!"
Opgewonden ging hij heen en weer in het zonnige vertrek. „Moeten wij den algemeenen afval verwaten aan de kinderen van een tijd, die in ontbinding verkeert? Kan de appel het helpen, dat hij wormstekig is ? Doorluchtigheid, dat zijn vragen, die iemand verbrijzelen, als hij zonen heeft, vragen, die je het bloed in beweging brengen en je voeren van de eene moeilijkheid in de andere. En toch kom ik altijd weer tot dezelfde slotsom: ieder persoonlijk is verantwoordelijk. In 't bijzonder de zoon uit een Christelijk huis, wien godsdienstzin en vaderlandsliefde aangeboren moesten zijn. Daarmee zeg ik niet te veel; bij ons, zonen der Mark, kan ik nog verder gaan en met fier heid spreken van een adellijk erfdeel. Wie dat verloochenen kan, doet zijn naam schande aan!"
Hij bleef staan voor den ouden heer. Zijn blauwe oogen vlamden. „Ik weet zeer nauwkeurig, wat u mij over mijn zoon wil zeggen. Niets, dat hem in fat-



— 33 —
soenlijk gezelschap onmogelijk zou maken, o neen Men zou mij uitlachen, indien ik in dit opzicht onderzoek zou willen doen. Maar! En dit „maar" spreekt boekdeelen. Mijn moeder kwam hier onlangs aan, toen ze bij u vandaan kwam, en ze heeft me verteld, wat Brelow gezegd heeft"
De grijsaard knikte zachtjes; zijn fijne neusvleugels trilden. „Ze wilde den jongen onderhanden nemen," zei ze; „wel, dat is niemand beter toevertrouwd dan haar."
„Ja, mocht het maar helpen," zei Harro's vader.
„U weet het dus ook," ging de heer Bühler voort; „Joachim Brelow heeft zijn vader verteld, dat men in officierskringen over de beide jonge mannen niet juist afkeurend spreekt, maar toch op anderen toon dan vroeger. Hij kon niets bepaalds noemen — 'k had dat bijna nog liever gehad. Maar nu sta je met de handen gebonden. En toch zegt die „andere toon" zooveel."
Kambach knikte somber, kt zichzelf gekeerd, en graaf Bühler vervolgde: „Mij komt vaak voor de aandacht, wat de Franschman zegt van een vrouw, die een beetje over de grens van het voegzame gaat: „Un peu déclassé." Wat kan een man veel verder gaan, zonder dat het geringste verwijt hem treft l En ik ben overtuigd, dat het nog maar alleen de meest geachten van de officieren zgn, die zich van hen beginnen terug te trekken."
Kambach knikte toestemmend. „Ik heb er in den laatsten tijd veel over gepeinsd," zei hij, „en er ook met mijn moeder over gesproken. Ilse moet maar zien, hoe ze het met Wolf Dietrich klaar speelt ; ze is genoeg gewaarschuwd Aan Harro zal ik zeggen,
Zonnegloren- 3



— 34 —
wat ik over hem heb gehoord. Het oordeel van kameraden heeft dikwijls meer invloed dan de raad van een vader."
Bezorgd staarde hij het herfstlandschap in.
Graaf Bühler legde hem de hand op den arm. „U moet de toekomst toch niet al te donker inzien," zei hij. „Wanneer wij menschen geen raad meer weten, dan lost God soms met een ademtocht de vragen des tijds op."
Doch de ander voelde zich gedrukt door zijn verantwoordelijkheid als vader, en was niet zoo gemakkelijk gerustgesteld. „God wil ook, dat wij voor ons deel daartoe meehelpen," zei hij. „Zou de jongen vergeten, wat zijn plicht is als officier, dan 'moge God hem genadig zijn!" En de reuzengestalte richtte zich op, terwyl de rimpel op het voorhoofd weer zichtbaar was.
„Misschien gelukt het u nog te verhoeden, dat hg zijn plicht vergeet," zei graaf Bühler met de zachtmoedigheid van den ouderdom. „Ik heb onlangs nog eens ernstig met Wolf Dietrich gesproken. Gelijk altijd was hij gewillig om te luisteren en kwam hij onder den indruk. Maar ik moest weer denken aan den zoon in de gelijkenis, die zijn vader antwoordde: „Ik ga, heer!" en hij ging niet. — Of Ilse mogelijk goeden invloed op hem zal uitoefenen ?"
Kambach schudde het hoofd „Ilse is een goedhartig, toegeeflijk schepsel, tot ieder offer bereid, maar ze is geen karakter. Een vrouw als Sibylle zou hier beter op haar plaats wezen."
De grijsaard keek nadenkend vóór zich. Dan richtte hg het heldere oog vragend op Kambach: „Is u iets bekend van een neiging van Harro voor Sibylle?'"



— 35 —
Kambach keek verrast op. „Neen," zei hij.
„Ik wil u toch opmerkzaam maken op de mogelijkheid," zei de ander ernstig.
„Zou u uw toestemming geven?"
De graaf haalde de schouders op. „Ik heb hierin niets te zeggen. Sibylle is onder voogdij van haar moeder, en wordt binnenkort meerderjarig."
Er kwam een rijtuig door het toegangshek rollen.
„Dat zijn de Brelows," zei de heer des huizes. „Met uw verlof, DoorluchtigheidI" En hij wendde zich naar de deur, om zijn gasten tegemoet te gaan.
Doch de oude heer hield hem terug. „Het blijft tusschen ons toch altijd bij het oude?" vroeg hn.
De landeigenaar staarde in het oude, eerwaardige gelaat. „Maar, Doorluchtigheid 1" en zij keken elkaar vast in de oogen. „Zoolang de Bühlers en de Kambachs nog een korrel grond in de Mark bezitten, blijft het immers trouwe genegenheid I"
De oude heer greep de rechterhand van zijn buurman en drukte ze stevig. „Ik weet, dat wij samen staan I"
De ander richtte zich hoog op, alsof hij zijn koning den eed van trouw zou zweren „Daartoe geve God Zijn zegen 1" zei hij met vaste stem
't Werd levendig op het voorplein. Daar klonk welkomgeroep en meisjesgelach.
De beide mannen hoorden het niet.
Zoo dikwijls de geschiedenis in het voorbijgaan den sluier opheft van een schoon verleden, wordt in het vaderlandslievende hart het verlangen wakker naar groote mannen, naar persoonlijke dragers van groote idealen. Dan doet het vragen naar de toekomst de kleine dingen van den dag vergeten.



— 36 —
Eindelijk brak Kambach het stilzwijgen. „Ik wenschte, dat ik den jongen kon toonen, dat godsdienst en vaderlandstiouw geen ledige ideeën, dat ze in den hoogsten zin werkelijkheid zijn, leven en waarheid. Ik wenschte in één woord, dat ik hem geschiedenis kon leeren. Anders wordt hij zijn leven lang geen man. Maar dat zal mij niet gelukken."
„Misschien gelukt het een vrouw," antwoordde Bühler, alsof hij tot zichzelf sprak, en zijn blik ging over het voorplein naar een rijzige meisjesgestalte in het lichte zomerkleed, die juist graaf Brelow begroette. „Die zou het kunnen," vervolgde hij in ge dachten, „maar ze is te goed voor hem."
— „Dag, Sibylle," riep een vroolijke stem, „wat ben ik blij, dat ik je eens weer ziel" En een goudlokkige dame, halfweg in de dertig, omhelsde het meisje. „Inderdaad, je wordt met den dag mooier."
Sibylle kreeg een hooge kleur. „Help m§, graaf Brelow," zei ze lachend; „uw vrouw is nog erger dan de Brandenburger kurassiers." En ze wilde in huis vluchten, doch ze kwam niet ver.
„Dag, Billy!" Een zeer jonge ulaan van de garde stond voor haar. „Sapperloot, nichtje, je bent veranderd, sedert ik het laatst op Bühl was."
„Jij bent ook niet jonger geworden," gaf ze slagvaardig terug, terwijl ze hem de hand reikte en verder ging.
„Maar wel mooier!" lachte hij.
Ze haalde de schouders op met een veelzeggend gezicht.
„Met uw verlof, gravin 1" Een kurassier maakte een buiging voor Sibylle. Vriendschappelijk groette ze den reus.



— 37 —
„Hoe gaat het met uw zusters, mijnheer Van Luckau?"
„Dank u, goed; de jongste komt morgen." „Prachtig 1"
Drie anderen kwamen na hem. Omringd door officieren stond het jonge meisje op de stoep. Den een na den ander reikte ze kameraadschappelijk de hand; 't waren allen oude bekenden. Met dezelfde rustige vriendelijkheid groette ze ieder, die tot haar kwam. Geen van de Marksche jonge edelen kon er in roemen, dat Sibylle Bühler hem de voorkeur gaf.
Doch toen kwam een oogenblik, dat het schoone gelaat een levendigen blos kreeg. De kring opende zich en een jonge officier boog zich diep over de hand van het meisje. „Mag ik me voorstellen als bruidsjonker, gravin? De broer van de bruid heeft het recht, zijn dame te kiezen," en zijn schitterende blik drong diep in de donkere oogen.
Ze gaf geen antwoord, maar sloeg de oogen neer.
De gröze menschenkenner voor het venster boven had genoeg gezien.



HOOFDSTUK III.
Blijvers.
Voor gij uw erflijk goed verlaat, Bedenk u eerst, of God dat wil; Leer eerst verstaan, wat goeds Hij u In Zijn gena geschonken heeft,
Dat liefde tot geboortegrond, Dat landstrouw en bestendigheid Door God den Heer gezegend zijn Voor 't groote werk der eeuwigheid.
Weer was het de avond van een schoonen herfstdag. De heide van de Mark glansde in het goud van de ondergaande zon, en de bonte wouden bereidden zich tot de rust van den nacht.
Daar klonken de violen door het heerenhuis van Kambach, en daar wapperde de bruidsluier. De pasgetrouwde gravin Bühler opende het bal met haar jongen echtgenoot. Alle blikken volgden het knappe, rijzige bruidspaar door de tuinzaal, die schitterde van kaarslicht. De bruidsjonkers met hun dames volgden.
De jonggetrouwden namen plaats in het midden van de zaal, de paren vormden een kring, en het zoogenoemde af dansen van den bruidskrans nam een aanvang. Geblinddoekt tastte de jonge vrouw links en rechts. Dan stapte ze op haar schoonzuster Sibylle toe, en Harro Kambach kreeg den krans.
Er waren veelzeggende blikken, die het paar volgden, dat thans na een diepe buiging voor de jonggetrouwden den dans opende.
De jachthoorns klonken tot afscheidssein. De



— 39 —
bruidsjonkers gingen voorop met zilveren kandelaars, en, gevolgd door haar speelnooten, betrad Ilse Bühler voor het laatst het vertrek, dat ze als jong meisje had bewoond.
Beneden wachtte een rijtuig met vier paarden, en daarachter stond als een lange fonkelende keten de rij van boeren te paard, die naar oude zede met brandende fakkels de dochter van hun landheer uitgeleide zouden doen tot aan de grens van het landgoed.
Blauw lichtte de manenacht over moeras en zand, en over de eindelooze uitgestrektheid van het vlakke land. Uit de feestzaal klonk nog dansmuziek, en uit het dorp bracht de wind vroolijke klanken over.
Boven in de lichte zaal stonden de jonge dames van de Mark in hun lange zijden hofjapons, om de jonge vrouw den laatsten dienst te bewijzen. Geen woord werd gesproken; allen waren ernstig geworden. De vroolijke jonge schare scheen opeens veranderd te zijn
Dan stond Ilse Bühler in het reiskleed op den drempel. Nog eenmaal zwierf haar blik door de vriendelijke omgeving, waar ze zooveel beleefd had, vroolijke en droevige dingen Nog was alles onveranderd. De klok tikte, de bloemen bloeiden voor het venster. Op haar schrijftafel stonden portretten, op een schildersezel prijkte een pas voltooide schets van een herfstlandschap. Vóór de bruiloft had ze alles willen inpakken, maar Sibylle had gevraagd: „Laat mij dat doen, nadat je vertrokken bent." Ilse had geen neen gezegd. De zusterlijke liefde had de moederlooze bruid goed gedaan.
Als een droom ging het vorige leven de afscheidnemende voorbij.



— 40 —
Haar blik viel op het kleed, dat ze juist had afgelegd, op krans en sluier. Peinzend zag ze er naar — dat alles was nu voorbij. Waarom deed het haar huiveren ?
Er werd geklopt. Ze werd geroepen. Het was tirjd.
Hartstochtelijk omarmde ze Sibylle. De andere bruidsmeisjes stonden om haar heen. Ze kuste allen zwijgend; dan ging ze hun voor, de breede trap af. Beneden kwam het moeilijkste. Het afscheid van vader en grootmoeder, van haar broers. Die hadden onbemerkt de zaal verlaten.en wachtten haar in de vestibule. Zelfs de oude heer Bühler had het niet kunnen laten, nog eens beneden te komen, al werd hij ook gekweld door een aanval van rheumatiek. Hij stond, geleund op zgn stok, naast mevrouw Sabina, die op Harro's arm steunde. De jonge Eberhard Kambach, een fiksche vijftienjarige knaap, wilde stoelen halen, doch dat wezen de twee ouden af. Ilse zou immers aanstonds komen, en van het voorplein wilden ze haar zien vertrekken.
Naast de ferme krijgshaftige gestalte van den heer Van Kambach stond een gedaante, die in het huis niet goed scheen te passen Een zeer slanke, beeldschoone, niet meer jonge vrouw, in een nauwsluitend, laag uitgesneden, met kanten versierd, turkooisblauw hofkleed. Onwillekeurig vroeg men zich af, waarom een dame,1 die zulk een goed figuur had, niet met meer smaak haar kleeding koos.
„Mooi genoeg, maar niet voornaam," zoo had de kleine ulaan, die straks vol bewondering over de dochter op de trap had gestaan, over de moeder ge oordeeld, en dat was wel de algemeene opinie. De



— 41 —
oude adel van de Mark was nog niet rijp voor zooveel opschik.
Ilse Bühler had de omstanders vaarwel gezegd.' Hartelijk kuste ze haar jongen broer. „Kom me gauw eens bezoeken, Eberhard," zei ze, en haar stem begaf haar. Haastig keerde ze zich af. *t Volgende oogenblik sloeg ze snikkend haar vader den arm om den hals. Hij drukte haar aan zijn hart. Diep ontroerd fluisterde hij haar iets in het oor. Toen vermande zij zich. C3imlachend onder tranen kuste zij hem. Dan vatte ze ferm zijn arm, knikte de anderen nog eens toe, en liet zich naar het rijtuig geleiden.
Daar wachtte Wolf Dietrich, die het laatste vaarwel niet had willen storen. Hij hielp zgn jonge vrouw in het rijtuig; dan nam hij met al te vormelijke betuiging van eerbied afscheid van zijn schoonvader en stapte in.
Het opengeslagen rijtuig geleek een bloembed.
Dankend wenkte Ilse de bruidsmeisjes toe. Nog een handdruk, nog een blik in de oogen van haar vader, en daar ging het, langs het breede grintpad, naar den dorpsweg. In een langen optocht volgden de fakkelruiters.
— Het rijtuig was reeds verdwenen in de duisternis; alleen de dansende lichtjes gloeiden en flikkerden nog over de heide. Onbewegelijk stond de heer Van Kambach op de stoep. De lucht was bewolkt geworden, een fijne stofregen viel over het stille land. Hij bemerkte het niet. Zijn gedachten waren bij zijn kind. Langzaam vloeide een traan hem over de wang, en hij schaamde zich daarvoor niet.
Toen werd een hand op zijn arm gelegd. Een slanke meisjesgestalte in rose zijde stond naast hem



— 42 —
in het heldere licht van de lantaarn. Een krans van half geopende rozen gloeide in haar donker haar, een rij paarlen omsloot haar hals. Ander sieraad had Sibylle Bühler niet gewild.
„Het regent," zei ze vriendelijk, en de donkere oogen zagen hem aan met een onuitgesproken verzoek om binnen te komen. Die donkere oogen 'geleken sprekend op een paar andere, en die andere hadden zijn kind in het hart geblikt ; zijn kind was door die oogen overwonnen. Nu zagen ze hem aan, die fluweelzwarte Bühlersoogen. Maar in die van het jonge meisje naast hem lag een rust en een helderheid, een geestesschoonheid, die niet lichtte uit de oogen van Wolf Dietrich. En als zoo dikwijls zei Kambach tot zich zelf: „Het is het bloed van zijn moeder. Wat deed hun vader ook met een vrouw uit den vreemde!" Maar Sibylle was toch het evenbeeld van haar vader.
Er lag iets vaderlijks in de wijze, waarop hij den arm van het meisje in den zijnen nam. „Ja, kind, je hebt gelijk, ik ben reeds geheel nat." En lnj streek met de hand over het vochtige haar.
Nu pas bemerkte hij, dat zij zooals zij de zaal verlaten had, in het laag uitgesneden kleed naast hem stond. Opeens was hij weer de oude Kambach.
„Menschenkind, ben je dol? Je zult kou vatten Marsch, tienmaal de zaal rondgedanst, begrepen?"
Ze lachte. !,,Ik ben niet in den regen geweest."
Doch hij stoorde zich daaraan niet. Op de trap ontmoetten ze een der officieren.
„Heeft u al een dame voor den wals?" riep hij hem toe. „Niet? Gelukkig! Zorg er dan eens voor,



— 43 —
dat deze jonge dame warm wordt." En hij vertelde, hoe lichtzinnig Sibylle was.
Doch zij gaf niet toe. ,,'t Zou wat moois wezen, als een buitenmeisje zoo'n beetje niet verdragen kon" En zij liet zich door haar danser naar de zaal leiden.
,— Vorstelijke bruiloften werden in de Mark gevierd. Wat het land bezat aan erfelijken glans en rijkdom, aan overoud gebruik en edele manieren, kwam op zulke eeredagen aan het licht om het volk te groeten. De eenvoudige heerenhuizen werden getooid, alsof ze koningen moesten herbergen; de arbeidzame blonde edelvrouwen haalden paarlen en edelgesteenten uit de schatkisten, stoffen met goud gestikt en kostbare sluiers, terwijl de jonge meisjes het trotsche hofkleed aantrokken en de rozen uit het park vlochten tot een krans.
Vorstelijk was ook de bruiloftsdisch. In zijn uitwendig voorkomen, en in al wat hij aanbood. Tafelgerei van honderd jaar oud, tafelkleeden met geborduurde wapens, kristallen kelken met kostbaren inhoud; 't was vorstelijke gastvrijheid, zooals ze aangeboden werd in het Marksche bruiloftshuis. Het meest grootsche evenwel was en bleef de patriarchale geest, waardoor deze gastvrijheid bezield werd Trouwde de dochter van den landheer, dan vierde de armste boer mee feest, dan dronk luj den wijn van den edelman en at aan zijn tafel. Geen kind in het dorp, dat niet zijn feestkoek kreeg, geen oud moedertje, wie haar deel niet thuis gebracht werd.
Het park en de tuinzaal stonden open. Niemand werd geweerd. En wie het kijken moede werd, ging naar de melkerij van het heerenhuis, waar de paren



— 44 —
dansten op den klank van de viool en deed mee.
Waren zulke feestdagen voorbij, dan was het ebbe in den buidel van den landheer. Doch die werd weer gevuld door een goeden pogst, en trouw was het loon van de trouw. Heer en boer waren innig aan elkaar verbonden. Want het was niet alleen de eer van het huis, die zulke vorsteHjke feesten eischte, neen, het was de liefde voor den erfelijken grond, die telkens weer een mijlpaal oprichtte ter herinnering' op den levensweg.
Sibylle Bühler danste met den zoon des huizes. Men had dezen avond de beide buurkinderen zoo dikwijls samen gezien, dat de jonge meisjes begonnen te fluisteren. De twee jonge lieden toonden echter beide zulk een rustig gelaat, dat de kleine ülanenluitenant, die zijn nichtje verafgoodde, met een zucht van verlichting bij zichzelf zei, dat hij zich stellig vergist had.
Maar gravin Brelow, die Sibylle gekend had en liefgehad van haar kindsheid af, zei tot haar man: „Als ik niet wist, dat zij de eenige is, die hem kan helpen om een echte Kambach te worden, dan zou ik alles doen, om die twee van elkaar af te houden I Maar je zult het beleven, Achim, zij brengt hem terecht."
„Zoo, ben je strijdlustig ?" Hij keek haar glimlachend aan. Driemaal had ze hem afgewezen en nu was ze zijn gelukkige vrouw, en moeder van zes kinderen.
„Maar je vergist je nog al eens," zei hij. „Bovendien zeg je zoo vaak, dat huwelijken in den hemel worden gesloten, en nu denk je er aan, om die twee te scheiden."
„Neen, ik denk er niet aan," zei ze, terwijl ze peinzend speelde met haar waaier.



— 45 —
„Maar je zou er aan denken, wanneer Sibylle niet Sibylle was."
„Ja, dat zou ik." Ze schoof dichter naar hem toe. „Herinner je je nog de groote marmergroep, die we eens te Dresden op de tentoonstelling hebben gezien? Man en vrouw stelde het voor. Ze sliepen Ideale gestalten waren het. Ik heb toen al tegen je gezegd, dat de vrouw op Sibylle geleek. Harro Kambach kende ik toen nog niet Maar nu weet ik, wie de man was. Eigenaardig, alsof die twee den kunstenaar voor den geest hadden gestaan."
„En omdat ze op die marmerbeelden gelijken, wil je ze laten trouwen? Ursula, neem me nie» kwalijk r*
„Jawel, ik bén een dweepster. Maar mijn huishouding loopt toch glad van stapei"
„Omdat je zoo'n voortreffelijke huishoudster hebt."
„Dunkt je? Maar luister eens. In de eerste plaats is de gelijkenis treffend. Verder heb ik nooit de wederzijdsche aanvulling van het zieleleven zoo weergegeven gezien, als in die beelden."
„En daarom moeten Harro Kambach en Sibylle Bühler elkaar ook aanvullen? Maar, lieve schat 1" Hij begon hardop te lachen.
„Stil, daar komen zei" Langzaam gingen de twee jongelieden voorbij.
Graaf Brelow volgde hen met de oogen. „Ze is veel te goed voor hem," zei hij. „Gelukkig weet haar grootvader, wat voor een luchtigheid Kambach is. Ik wil hopen, dat haar moeder ook verstandig zal zijn, en Sibylle zelf "
„Sibylle heeft hem lief," viel zijn vrouw hem in de rede. „Te goed zou ze voor hem zijn," ging ze



— 46 —
voort. „Is er dan iets grooters, dan een mensch tot God te leiden?"
„Wie zegt je, dat haar dat gelukken zal? Bestaat ook niet de mogelijkheid, dat de man de vrouw van God afvoert?"
„Neen," riep ze levendig, „dat is onmogelijk! Bij Sibylle? Neen!"
„Goed, laat je gelijk hebben, maar stel je voor, dat ze hem niet op den rechten weg bracht. Wat voor een huwelijk zou dat zijn!"
„Een hel op aarde!" riep ze, en dan vatte ze zijn hand. „Bij ons was het immers ook niet altijd zoo, als het nu is?"
Gelukkig keek hij haar aan. „Maar nu blijft het, zooals het is, niet waar? Wat zou ik zijn zonder het kruis van Christus?"
Zij hief den stralenden blik naar hem op. „Dat gun ik ook aan Kambach! En je zult zien, Achim, zij kan hem tot het 'kruis brengen."
Een nieuwe dans werd aangegeven. Harro Kambach maakte een buiging voor gravin Brelow.
„Met uw verlof, graaf?"
Brelow knikte den officier vriendelijk toe. Hij stond op, om plaats te maken voor zijn vrouw.
Daar werd een wagen met rozen beladen in de zaal gereden. Twee kleine in 't wit gekleede meisjes droegen kussens met witte en roode ordeteekenen binnen.
De zoon des huizes sloeg zijn arm om 'zijn dame. De dansende jeugd volgde het paar. Officieren en jonge dames drongen naar het midden van de zaal.
Gravin Brelow stond met een roodwitte strik voor



— 47 —
den ouden heer Bühler. „Mag ik, Doorluchtigheid?" Ze stak hem het ordeteeken op zijn jas.
Hij boog het witte hoofd over haar hand. „Als ik dertig jaar jonger was, gravin, dan zoudt ge den langen Bühler leeren kennen. Maar, helaas, die ouderdom 1"
Ze lachte. „Maar ik kom in vriendschap, Doorluchtigheid!"
„Dat weet ik." Hij knikte haar vaderlijk toe. „Kom hier bij mij zitten," zei hij; „uw danser is ginds bezig, hij vindt u wel."
Ze nam naast hem plaats.
„Dat is nu nog eens een bruiloft naar mijn smaak," begon de oude heer opgeruimd. „De Kambachs hebben er verstand van. Vorstelijke ontvangst, uitnemende gastvrijheid, en toch geen pronkerij, geen Berlijner weelderigheid! Ziet u, gravin, ik kan 't niet hebben, dat onze landedellieden hun bruiloften vieren in Berlijnsche hotels. Een echte jonker houdt bruiloft op zijn eigen grond."
Ze knikte met instemming. „Dat ben ik geheel met u eens, Doorluchtigheid. Waar blijft de gehechtheid aan den grond, wanneer de hoogere standen niet het voorbeeld geven? Daar heeft u nu mijn heef en nicht Klemm, die gaan voor zes maanden naar Egypte, omdat ze zich thuis vervelen. Om de gezondheid behoeven ze het niet te doen, maar het ontbreekt hun aan plichtsgevoel en aan gevoel voor het gemeenschapsleven Aanstaande voorjaar trouwt hun oudste dochter, en de bruiloft zal te Berlijn gevierd worden. Achim raakt geheel uit zijn humeur, wanneer ik daarover begin. Ik geloof, hij zou echtscheiding aanvragen, wanneer ik op zulke gedachten kwam."



— 48 —
„Ik zou het hem. heusch niet kwalijk nemen," zei de oude heer glimlachend. „Wanneer onze vrouwen geen zin hebben voor het oude, voor den erfelijken grond, dan weten ze niet, welk een kleinood hun toevertrouwd werd De vrouw is de hoedster van de volksziel, de beschermster van het gezinsleven, van de goede zeden. Maar geen vrouw heeft zóó gelegenheid tot deze hooge taak als de edelvrouw op eigen grond. Daarom doet ze niet alleen onrecht, ze doet een dwaasheid, wanneer ze afstand doet van dit voorrecht, want ze verliest daarmee de liefde en de aanhankelijkheid der ondergeschikten. Ik overdrijf nie*> al9 & beweer, dat de sociaal-democratie bloeit op die landgoederen, waar de heer niet in persoonlijke aanraking leeft met zgn lieden. De vrouwen en dochters op de landhuizen, die niet de oogstfeesten meevieren, die niet de zieken in hun dorp bezoeken, die in één woord, de menschen niet kennen, ze doen schade aan het vaderland Want door hun gebrek aan belangstelling maken ze, dat ook de boer bet land verlaat. Wie zijn- lieden geen liefde brengt, wie geen gevoel van saamhoorigheid wekt, kan ook geen trouw verwachten. In dit opzicht hebben natuurlijk de mannen geen minder schuld dan de vrouwen. Op zijn eigen grond moet de edelman wonen Maar daarmee wordt gespot. „Thuisblijvers zijn achterblijvers," heet het tegenwoordig. Lichtzinniger spreuk is zelden in de wereld gekomen En 't ia al zoover gekomen, dat lieden, 'zonder door den nood gedrongen te zijn, hun erfelijk goed verkoopen aan grondspeculanten."
Hij had met opwinding gesproken, enhjjwischtezich het zweet van het voorhopfd. Bezorgd keek ze hem aan.



— 49 —
Hg zuchtte. „Nergens winnen de sociaal-democraten gemakkelijker het spel, dan waar de oude patriarchale verhoudingen niet meer bestaan. Waar niet meer trouw met trouw wordt beantwoord, daar ziet het er kwaad uit." Hg hield een oogenblik op. Peinzend dwaalde zgn blik door de zaal. „In onze streek is dat nog niet zoo te bemerken als wel elders. Vooral op Kambach bestaat immers een aangename verhouding, en die is in de eerste plaats te 'danken aan de landheeren. Vindt u ook niet!"
„Stellig, de Kambachs geven een voorbeeld. Heeft u bemerkt, hoe prettig heden het geheele dorp meedeed in de feestvreugde? Dat tooneel in de kerk zal ik niet licht vergeten."
„Zeker niet. Die bruiloften behooren tot het volksleven van de Mark. En het is zoo, de feesten hier op Kambach hebben hun bijzondere bekoring. Het heele dorp was vandaag op de been. Overal zag men vroolijke menschen. De oude Schenker genoot, alsof zgn eigen dochter trouwde. „Maar niemand moet ook te kort komen," zegt Kambach."
Mevrouw Brelow glimlachte. „Hij denkt altijd aan zijn menschen," zei ze.
— „Wel, Ursula, je bent op dreef, bemerk ik, en ik kan dus wel gaan," zei een bekende stem. „Ja, Doorluchtigheid, wanneer mijn vrouw komt op de patriarchale verhoudingen, dan kan ze 't wel zonder mij af. En het geeft niets, of ik haar de tegenwoordige sociale toestanden tracht te verklaren, ik ben en blijf in haar oogen een revolutionnair."
Graaf Bühler lachte. „Dat zijt ge ook, mijn waarde Brelow I Uw vrouw heeft volkomen gelijk. Zij ver-
Zonnegloren. 4



— 50 —
tegenwoordigt het oude, overgeërfde, en u wil de deur openen voor het nieuwe. Ik weet heel goed, hoe u ijvert voor maatschappelijke zelfstandigheid van het volk, en ik weet ook, dat de tijden en de menschen in menig opzicht anders zijn dan vroeger; ik weet ook, dat er veel goeds gedaan wordt voor de verbetering van allerlei toestanden op arbeidersgebied, maar ik denk toch dikwijls aan het woord van Breysig: „Vaste, duurzame banden worden tegenwoordig wel verbroken, maar niet gelegd"
Graaf Brelow keek den ouden heer lachend aan. „U weet toch wel, hoe ik er over denk, Doorluchtigheid ? Alle respect voor de patriarchale verhoudingen Ze vormen voor een groot deel het cement, dat het volksleven te platten lande bijeenhoudt. Er moeten leidslieden zijn, en daarom zijn de oude toestanden noodig. Er zgn velen, die leiding noodig hebben niet alleen, maar die bewust of onbewust naar een leidsman uitzien; die liever geleid worden, dan dat ze zelf de leiding met al den last en de verantwoordelijkheid daaraan verbonden, in handen nemen. Dat veroorzaakt volstrekt geen verslapping, integendeel; het vermogen der ziel wordt door de leiding van een sterke versterkt."
De oude heer knikte. „Ja, ja, maar intusschen
ik weet wel, wat er nu volgt."
. „Hindert niet. U moet het nog eens hooren. En mijn vrouw kan het ook geen kwaad. Wat u wenscht, en waarnaar elk goedgeaard grondbezitter streeft, dat is de oeroude vaderlijke vorm van heerschappij. Een gezegend erfdeel, dat ook nog heden een zegen is, daar, waar de voorbeeldige verhouding tusschen meerdere en mindere bestaat. Maar wij krijgen te



— 51 T-
doen met de gemiddelde toestanden, en in vele gevallen met toestanden beneden het gemiddelde. Biihl en Kambach zijn uitzonderingen; ik zou wenschen, dat het bij ons op Dambeck zoo was. Wij kunnen den geest van den tijd niet veranderen, maar wij kunnen wel de verhoudingen trachten te verbeteren in de lijn van den tijd. Ik bedoel niet, dat het oude op zichzelf afgedaan zou hebben, maar ik bedoel, dat menige oude vorm doelloos is geworden, en dat daarom menige wensch naar verandering billijk is, vooral wat betreft de levensomstandigheden van den veldarbeider. We moeten niet vergeten, dat de werkman in de fabriek, in veel opzichten, al is het misschien schijnbaar, in vrijer verhouding leeft dan de veldarbeider. Daarom neemt de laatste in de oogen van het volk een meer ondergeschikte plaats in, al zijn zijn levensomstandigheden inderdaad dikwijls gunstiger. Het sociale gevoel spreekt tegenwoordig sterk bij de lieden, en wij moeten daarmee rekening houden, zullen we niet het goede verliezen, dat door de patriarchale verhoudingen- geschapen is."
Graaf Bühler zag neer op zijn stok. Toen echter hief hij het oog op naar den spreker.
„Ik geloof, dat wij in den grond der zaak hetzelfde willen, Brelow," zei hij vriendelijk; „u moet echter een oud man niet kwalijk nemen, dat hij 'zoo goed niet meer mee kan. Hem is het oude zoo dierbaar. Dit echter wil ik toch uitspreken, en uw vrouw moet het ook hooren: Ik geloof niet, dat de verhoudingen op Dambeck iminder zijn dan pp Bühl en op Kambach." Hij drukte de hand van Brelow. „Ondanks alles, wat mij in het nieuwe moeilijk is, en natuurlijk moeilijk moet zijn, pmdat wij ouden toch altijd in



— 52 —
het ons zoo mooie verleden leven, trots dat alles, of liever om dat alles is het mijn plicht, ook tegenover het nieuwe rechtvaardig te zijn. In dat opzicht moet ik nog van u leeren, mijn waarde Brelow."
,De beide mannen zagen elkander diep in de oogen. Op Brekws gelaat lag een blijde glans. - Dan keek hij zijn vrouw aan. „Wel, Ursula, Wat zeg je nu?" vroeg zijn blik.
Ze knikte hem toe. „Hou je maar stil," zei haar lach, „ik zal er om denken."
„Maar dat zal niet noodig zgn," zei hij tot den ouden heer. „Tot weerziens, Doorluchtigheid!" en met een lichte buiging ging hij verder.
Een oogenblik later danste hij met Sibylle Bühler voorbij.
Harro stond voor gravin Brelow.
„Ja, ja, ik ben u ontsnapt, jonker," lachte ze. „Maar hier is nog plaats, ga bij ons 'zitten. Aan stonds komt er nog wel een dans."
Hij maakte een buiging voor den ouden heer Bühler. „Als u 't goedvindt, Doorluchtigheid!"
„Natuurlijk, Harro! Is dit hier niet een gezellig hoekje? We zijn hier geheel onder ons. En We hadden het juist over het huis Kambach. Me dunkt, de ooren zullen je getuit hebben."
Harro maakte een lichte buiging. Hij meende te weten, wat er volgen zou: een predikatie over den voorbeeldigen landedelman. Ontzettend! Maar er was niet aan te ontkomen. Hij zou aandachtig moeten luisteren. Als de oude heer maar geen vragen deed op den man af. De oude graaf ging altijd zoo diep.
„Je behoeft niet bang te wezen voor een lofrede



— 53 —
op het landleven," zei de graaf met een schalksch lachje. „Ik had alleen nüjn hoogachting uitgesproken voor de conservatieve gezindheid van je vader, en ik had de trouw bewonderd, waarmee hij de vaderlijke gewoonten in stand houdt. Zoo'n dag als deze toont hoe het behoort te zijn. Ik prjjs het zeer in je vader, dat hij niet toegegeven heeft aan den wensch van mijn kleinzoon, die in Berlijn bruiloft wilde houden."
Harro zweeg.
„Denk je daar soms anders over ?" vroeg de oude.
Mevrouw Brelow keek met belangstelling naar den jongen officier, die den geëerden gast van zijn vader niet gaarne wilde tegenspreken.
„Met uw verlof, Doorluchtigheid," /begon hij aarzelend, „maar "
„Dus jij zou liever in Berlijn trouwen," viel graaf Bühler hem in de rede.
„Och ja," antwoordde Harro. „Onze landhuizen hebben immers voor zulke feesten geen goede gelegenheid."
„Ze zijn altijd groot genoeg geweest, maar al was dat zoo, is dat je eenige reden?"
Harro haalde de schouders op. „Och, een andere reden is niet noodig; we hebben immers vandaag weer gezien, dat de danszaal veel te klein is. Het huis voldoet niet meer aan de eischen van den tijd. Bovendien is het geen mode meer, dat de adel zijn bruiloften buiten viert. Dat moet toch ook in aanmerking worden genomen."
„Zoo. Maar één ding wordt niet in aanmerking genomen: de oude zede, de goede verhouding, in één woord, het gevoel van saamhoorigheid van adel



— 54 —
en volk." Hij trok de grijze wenkbrauwen op. „Maar dat gevoel heeft slechts waarde, wanneer het aangeboren is."
Harro beet zich op de lippen. „Goed, dat niemand ons hier hoort," dacht hij, en hij keek Sibylle Bühler na, die juist voorbij danste.
De oude heer gaf scherp acht op hem. „Harro, je moet het een ouden man niet kwalijk nemen, maar zulke gevoelens passen een edelman uit de Mark niet. Helaas, het moderne leven is niet geschikt om de liefde voor den erfelijken grond te sterken, maar de Kambachs zit ze in het bloed. Natuurlijk, als men jong is, oordeelt men anders dan wanneer men de middaghoogte van het leven voorbij is. Harro, vergeet niet, wat je vandaag een man zegt, wiens dagen geteld zijn: Wie zijn landgoed enkel aanziet voor zijn zomerverblijf, wordt nooit een goed landheer."
„Met uw verlof, Doorluchtigheid, maar er zijn toch omstandigheden "
„Wanneer je de tering krijgt, en de dokter zegt, dat je alleen in Egypte kunt genezen, ga Ier dan heen in vredesnaam, zoo je beurs het betalen kan," zei graaf Bühler. „Mijn vrouw was al ver heen, maar ze is genezen in onze eigen dennebosschen. Je weet, dat ze niet aan de tering 'gestorven is, maar enfin, daarover wil ik niet twisten, mogelijk gaat het in Egypte beter. Maar ik bedoel iets anders. Ik heb' het niet over noodzakelijke afwezigheid, maar over vrijwilligen afstand van het overgeleverde en van het bezit. Het eerste kan noodig zijn, het laatste is een kwaad."
Harro's blik dwaalde de zaal rond.



— 55 —
„Afstand doen, Doorluchtigheid? Maar afwezig zijn is toch geen afstand doen?"
„Langdurige en herhaalde afwezigheid leidt ten slotte tot afstand doen. Daarom behoeft het landgoed nog niet verkocht te worden; er is iets anders, dat prijsgegeven wordt tegelijk met de patriarchale verhoudingen: de 'invloed op de ziel van het volk. Uw vader heeft altijd een verheven opvatting gehad van zijn verplichtingen als landheer. Vandaag oogst hij den dank!"
Harro keek voor zich neer. Hij gevoelde het ware in de woorden van den ouden vriend des huizes, maar schoot de graaf niet in de eischen, die hij stelde, over het doel heen? Hij wilde hier en op dit oogenblik hem niet prikkelen; het was immers ook de grootvader van Sibylle. Eén ding echter ergerde hem: gravin Brelow zou hem houden voor iemand zonder karakter. Hij vond de positie zeer onaangenaam. '
Daarom nam hij de toevlucht tot zijn plicht, als zoon des huizes, om voordanser te zijn. Het bal zou eindigen met een huldedans ter eere van zijn 'vader en diens oude moeder.
Een van 'zijn kameraden kwam nader; die zocht hem misschien. Hij stond op.
Toen klonk nog eens de oude stem in zijn oor: „De zin voor goede verhoudingen is geen maakwerk, 't is een kostelijk erfdeel uit één stuk. Wie het een of ander van de oude gebruiken prijsgeeft, werkt mede aan het verval van het volk. Het gaat niet om kleinigheden, het gaat om het geheel. Daarom is het niet een hoon, de oude gebruiken aangedaan, wanneer de dochter van een landedelman in de



— 56 —
hoofdstad haar bruiloft viert, — het is een sociale misdaad!"
De laatste woorden waren bijzonder scherp uitgesproken. Een paar jonge meisjes keken om; er heerschte algemeene stilte.
De jonge officier was bleek geworden. „Doorluchtigheid!" stamelde hij.
Daar viel een schaduw op de groep. Hij keerde zich om. Voor hem stond zijn vader met grootmoeder Kambach aan den arm. Harro zag terstond, dat ze het grootste deel van het gesprek mee aangehoord hadden. Daar volgde een pijnlijk oogenblik.
„Zeg, Harro," begon zijn vader met een gelaat, waarop niets te lezen stond, „je behoeft pas morgenavond in Brandenburg terug te zijn? Mooi, dan kunnen we morgen nog eens rustig praten."
En hij wendde zich tot graaf Bühler.
De muziek riep tot den laatsten dans. Officieren en jonge dames maakten hun buigingen voor den gastheer en diens moeder.
Dan kwam het afscheid.
Buiten sloeg de torenklok half twee.
„Nu is dat ook al weer voorbij," zei Franz Schenker tegen zijn vrouw, die in de open zaaldeur naast hem stond, „maar 't werd ook tijd!"



HOOFDSTUK IV. „Mijn zorgen."
Mijn vaderland, antwoord, waar is uw eer? Waar is uw krachtig heldengeslacht? Waar is uw tucht, uw bolwerk voorheen? Waar is uw geloof, uw levensmacht? Waar zijn uw mannen van vroeger tijd? Waar is uw sterke, edele geest? Waar z\jn de bidders, de strijders Gods? Zijn uw goede vrouwen de laatste geweest? Mijn vaderland, antwoord 1 Het wachtvuur gloeit, De vijand dreigt in het wapenkleed; Hij ziet, hoe gij slaapt, en staat in kracht Met al zijn benden ten aanval gereed. Bespeurt gij niets van den ernst des tijds? Niets van den gewichtigen geesteskamp ? Ontwaak, mijn vaderland, antwoord mij: Wie weert van uw hoofd de dreigende ramp?
De kerk ging uit. Onder de gele linden stonden de kerkgangers in groepjes en spraken nog over de preek, of keken de bewoners van het heerenhuis na, die met de laatste bruiloftsgasten langzaam huiswaarts gingen.
De naaste buren waren den Zondag over gebleven; graaf Brelow en zijn vrouw; de oude heer Bühler met Sibylle, die met hem naar het kasteel Bühl zou vertrekken; een paar Brandenburger officieren, die met den zoon des huizes waren gekomen, onder hen luitenant Roselius, die voorheen zijn bijzondere vriend was.
Menig hoofd werd eerbiedig ontbloot als de land-



— 58 —
heer voorbijging, menige blik volgde met trots en dankbaarheid de hooge, krijgshaftige gestalte.
Naar alle kanten groetend wandelde de heer Van Kambach in druk gesprek met gravin Brelow de dorpsstraat langs.
„Dominé Wendler komt eiken Zondag wat duidelijker voor den dag met zijn werkelijke meeningen," zei de gravin. De Brelows behoorden ook tot de parochie.
Kambach zag voor zich neer. „Eigenaardig toch," zei hij, „en dan zijn proefpreek!"
„O ja, die was goed rechtzinnig. Zou hij toen de huik naar den wind hebben gehangen?"
Kambach schudde het hoofd. „Dat geloof ik niet, maar hij is in de laatste jaren in het liberale vaarwater verzeild. Ik vind dat des te meer 'jammer, omdat ik hem als mensch zeer hoog acht."
Hij bleef staan en staarde over het landschap. „Als het dien kant opgaat, waarheen de preek van heden wijst, dan kom ik voor een moeilijke vraag te staan. U weet, Eberhard is op de catechisatie."
Ze knikte. „Ja, en juist het onderwijs is zoo gevaarlijk. Weet u nog, wat Lize indertijd meebracht, toen ze in Berlijn op de kostschool was? Wij laten geen kind weer in de stad naar de catechisatie gaan."
„Maar het is de vraag, hoe lang het platteland nog rechtzinnig is," zei hij ernstig. „Wanneer ik nog één zoo'n preek hoor, dan zal ik genoodzaakt zijn, den jongen van de catechisatie te nemen. En Wat zeg ik daarmee tot het geheele dorp? De menschen hier gaan trouw naar de kerk, en voor een deel koesteren ze ook reeds achterdocht. De oude Schenker



— 59 —
zorgt er natuurlijk ook wel voor, dat zijn Kambachers niet inslapen."
Ze lachte. „Dat geloof ik," zei ze.
Eberhard kwam hen achterop. „Vader, grootmoeder laat u vragen, om met het tweede ontbijt niet op haar te wachten. Ze is met juffrouw Eichel en mijnheer Roselius in de kerk; daar wilden ze het portret van overgrootmoeder bekijken."
„Goed, mijn jongenI" zei de heer Van Kambach. „Roselius zal de geschiedenis van de Stradivariusviool nog niet kennen," wendde hij zich weer tot zijn geleidster. „Wij hebben het oude erfstuk van de Bühlers aan Sibylle gegeven; niemand zou het beter passen. Ik heb zelden zulk spel gehoord."
Gravin Ursula knikte zwijgend. Haar gedachten gingen terug naar de kleine dorpskerk, waar de stammoeder, wier vriendelijk portret in de loge der Kambachs hing, in haar graf rustte. Zij had een edele gave in de familie gebracht, de liefde voor de muziek.
Er werd verteld, dat bij haar dood een zacht geruisch de snaren van de Stradivarius-viool had bewogen, als het snikken van een kind
Maar gravin Brelow zag ginds naar het voorplein van het huis, waar twee jonge menschen in vertrouwelijk gesprek samen stonden, een Kambach en eene Bühler.
In de vriendelijke studeerkamer van dominé Wendler zat de oude mevrouw Kambach op de groene sofa tegenover den heer des huizes. Ze had haar dame van gezelschap, juffrouw Eichel, met luitenant Roselius naar huis gezonden, en was alleen den moeilijken weg gegaan, dien haar liefde en haar warme



— 60 —
bezorgdheid haar aanwezen. Nu zat ze tegenover den man, dien ze gekend had van dat hij een kind was; die als jong predikant met zijn moeilijkheden tot haar was gekomen, en als gerijpt man de bejaarde vrouw gevraagd had om haar raad, totdat — ja, de tatjd was gekomen, dat hij den weg naar het stille Drielinden niet meer vinden kon.
Nu kwam de grijze edelvrouw tot hèm. Met een natuurlijkheid, alsof er niets tusschenbeide was gekomen, was ze na de preek naar de pastorie ge gaan, en had hem gevraagd om een onderhoud, gelijk ieder gemeentelid uit het dorp dat kon doen.
Drielinden lag ook in de parochie, en de oude Excellentie verzuimde nooit de dorpskerk, wanneer ze thuis was. Dominé Wendler had zich wel eens verwonderd, dat hij haar nog onder zijn kansel zag; of het alleen was, om een goed voorbeeld van kerkelijkheid te geven — hij wist het niet. Maar één ding wist hij wel: indien hij haar vandaag een Oordeel vroeg over zijn preek, dan zou zij ronduit verklaren: „Dat is een dwaalleer."
Daar zat zij nu in het licht der herfstzon over haar stokje gebogen, en de blauwe oogen zagen hem aan met de oude vriendelijkheid. Doch op haar gelaat lag een zwijgende vraag: „Waarom hebt gij mij dat aangedaan?"
Er ontwaakte tegenspraak in zijn ziel. Wat had hij dan gedaan ? Was het onrecht, dat hij aan de wetenschap de plaats gaf, die haar toekwam, dat hij naar zijn krachten voor den mensch van onzen tijd de steenen des aanstoots uit den weg ruimde? Hij gaf immers niets prijs, wanneer hij de versteende vormen der orthodoxie losliet; het kruis bleef immers staan ?



— 61 —
En was het dan geen heilige plicht, het puin der eeuwen te verwijderen en de waarheid in haar vollen glans te laten stralen? Wonderlijk toch, dat altijd vrijzinnigheid werd aangezien voor ongeloof! En nu kwam het, waarop hij had gewacht: geen enkel woord van verwijt, maar een ernstige, droevige klacht, gedragen door bange bezorgdheid voor het volk: hoe het toch mogelijk was, dat hij, juist hu, 'toegegeven had aan het subjectivisme *) van den tijdgeest; hoe het gekomen was, dat er van zijn Christusgeloof, 't welk hij voorheen zoo blijmoedig had beleden, niets was overgebleven dan enkel Jezusvereering.
Zonder eenige scherpheid kwamen de zware woorden over de lippen der oude edelvrouw, maar de diepe droefheid, waarmee ze uitgesproken werden, deed in de ziel van den man een gevoel ontstaan, dat hij niet eerder had gekend: de smart Van niet begrepen te worden.
En toch was h ij het geweest, die zich zwijgend van haar had afgewend; zij daarentegen kwam tot hem met onveranderde goedheid en met een duidelijk verstaanbaar woord. Zij roemde niet op haar groote kennis, waarop menigeen jaloersch had kunnen zijn; ze kwam als een eenvoudige Bijbelgeloovige, die wat haar het heiligst was, aangetast zag. Met die bezorgdheid, welke onmetelijk groot werd, waar zij staarde op haar kerk en haar volk, kwam zij tot hem in heiligen ernst, in groote verdragende liefde, in de hoop, die niemand opgeeft, die tot aan de laatste ure nog het goede verwacht. Daardoor werd aan het moeilijke onderhoud reeds vooruit alle scherpheid
0 Eigen inzicht volgen, en dus geen Schriftgezag erkennen.



— 62 —
ontnomen, hoe groot de tegenstelling ook was. Want mevrouw Van Kambach gaf geen duimbreed prijs van haar oud en heilig 'bezit, en dominé Wendler verdedigde met taaie volharding den nieuwen gron<L dien hij in het zweet zijns aangezichts had veroverd.
„U zei straks, Excellentie, dat ik had toegegeven aan het subjectivisme van den tijdgeest; hoe moet ik dat verstaan?" vroeg hij ernstig.
„U stelde het in uw prediking voor, dat het wonder als zoodanig afhankelijk is van het geloof van het individu. Gelooft hij aan het wonder, dan bestaat het; gelooft hij niet, dan is het wonder weg. Op die manier wordt het wonder voorgesteld als iets onwerkelijks, toevalligs, en het ontvangt bovendien door deze afhankelijkheid van het menscheUjk oordeel het stempel, dat het behoort tot de aarde, tot het menscheUjk zieleleven." ,
Hij schudde het hoofd.
„Ik ben toch blij, Excellentie, dat ik u dit misverstand kan ophelderen. Natuurlijk wordt het wonder een feit, zoodra het geloof er bezit van neemt."
„En als het geloof dat nu niet doet?"
„Dan zou een wonder immers doelloos zijn, het zou niet doen, waarvoor het bestemd was."
„In uw prediking stelde u voor, dat het wonder in zulk een geval in het geheel niet aanwezig is," antwoordde mevrouw Van Kambach. „U moet niet vergeten, dat uw tekst van heden het had over de heilswonderen; dat in dit geval het begrip wonder samengaat met den persoon van Christus. Ik zal de laatste zijn, die op godsdienstig gebied de wetenschap afwijst. Er is een rechtmatige Bijbelkritiek. Die kri-



— 63 —
tiek namelijk, die de heerlijkheid Gods meer en meer tracht te doorgronden; die de aanwezige moeilijkheden tracht te overwinnen, en de uitwendige en innerlijke vragen naar den tijd van het verleden poogt te beantwoorden. Dat is de Bijbelkritiek, of liever het Bijbelonderzoek, dat zich onder de Schriftstelt. Doch de moderne Bijbelkritiek werpt zich op tot rechter der Heilige Schrift, en stelt het Christendom met zijn fondamenten voor als in laatste instantie een voortbrengsel van de geestesontwikkeling van den mensch. Tegen deze kritiek kan niet genoeg getuigd worden."
Hij haalde de schouders op. „Zoover zijn we nog lang niet, Excellentie."
„Zoover zijn we reeds lang. En u zelf is op den rechten weg daarheen, mijn beste Wendler."
„Maar Excellentie, zooeven noemde u het onderzoek, ja zelfs de kritiek rechtmatig. U wil de wetenschap niet uitgeschakeld hebben. Waar is evenwel de grens? Die zal toch moeilijk te bepalen zijn."
„Mij dunkt, heel gemakkelijk. De grens is de persoon van Jezus Christus."
Weer haalde hij de schouders op. „Juist daar is de kritiek het allereerst gewenscht. Denk eens aan de verscheidenheid der berichten. Wat is echt, wat onecht? Juist het geheele Nieuwe Testament dringt tot het subjectivisme, tot het vooropstellen van eigen persoonlijke meening " hij zuchtte. „Ach, Excellentie, waarom moeten wij over deze dingen spreken! Ik wil het u wel eerlijk bekennen: ik ben van Drielinden weggebleven, omdat ik het niet over mijn hart kon krijgen, u, aan wie ik zooveel te danken heb, pijn te doen. Ik weet immers,' dat wat ik thans uit-



— 64 —
spreek, u verdriet doet. Maar ik kan mijn heiligste overtuiging niet verloochenen. We leven in een tijd van overgang, een tijd, dat alles herzien wordt. Hoof dzaak is het, dat wij van de wonderbare mogelijkheden, die onze tijd aanbiedt, op de rechte wijze gebruik maken voor de opvoeding van den geest en den wil der menschheid. Ons volk moet leeren, op het gebied van den godsdienst zijn groote taak te vervullen, en de ontwikkeling te voltooien, waarin God het heeft geleid. De tijd van afval is zijn hoogtepunt voorbij. Een hongerig volk ziet verlangend uit naar het levende brood. Maar dat volk is vrij; het duldt geen ketenen; het wil leven, het wil zijn eigen persoonlijk leven leven. En het heeft volkomen gelijk: de versteende orthodoxie brengt dat leven niet. Het geloof kan niet worden afgedwongen door logische bewijzen, want het is de uitdrukking van wat de mensch persoonlijk voor waar houdt. Wij hebben met zwakken te doen, met kinderen, die den zwaren kost van wat u de heilsleer noemt, niet kunnen verdragen; kinderen, wie wij het bovennatuurlijke, voor hen onbegrijpelijke Christusbeeld van het supranaturalisme niet voor de aandacht moeten brengen: het glimmende vonkje zou uitgebluscht worden 1 Wanneer wij met het grof geschut van de orthodoxie aankwamen, zouden wjj alles bederven; het dogma heeft nog nooit een mensch tot het geloof gebracht I Wij moeten ons Jezus inleven, Excellentie I"
Mevrouw Van Kambach had rustig den predikant aangehoord. „En gelooft u nu werkeüjk, dat u daarmee hongerige zielen verzadigt?" vroeg ze. „Gelooft u werkelijk, dat het inleven, dat u predikt, een mensch kracht geeft tot leven en tot sterven? Versta ntij



— 65 —
goed; ik kom niet op tegen het gebruik van die uitdrukking : Jezus inleven. Maar dit is de groote vraag van den dag: hoe krijg ik zekerheid aangaande de waarheid van het Christendom ? En dan ben ik innig overtuigd, dat de zekerheid omtrent die waarheid alleen mogelyk is door persoonlijke levenservaring en — maar hier gaan onze inzichten uiteen — dat is een zekerheid, die steunt op de heilsfeiten, die steunt op de Goddelijke openbaring. Zoo en zoo alleen kom ik in gemeenschap met God, zoo alleen ervaar ik die gemeenschap; op grond van historische feiten. Een geloof, dat niet op feiten berust, heeft geen levensvatbaarheid. Wat nut geeft de wonderbaarste hypothese? Daardoor wordt geen hongerige ziel verzadigd; we krijgen de zekerheid van de vergeving onzer zonden alleen door de rotsvaste bewustheid: H ij heeft onze zonden gedragen. Neen, u kan zeggen, wat u wil: als ons geloof niet rust op den grond van de kribbe en het kruis, op den grond van het feit der opstanding, dan hebben wij geen persoonlijke ervaring, geen gewisheid van het heil. En dat geloof brengt de wetenschap niet, hoe belangrijk zij anders ook is; dat geloof brengt ons Gods Heilige Geest. God komt tot ons, Hij grijpt ons aan — het is maar de vraag, of wij pns laten grijpen. De moderne theologie zegt: Wij moeten Jezus beleven, ons in Hem inleven. De Bijbel zegt: „Ik leef, doch niet meer ik; Christus leeft in mij!" Het komt altijd weer neer op de tegenstelling: hier menschenwerk, daar Goddelykè genade. Steeds weer denk ik aan het woord, dat Jezus heeft gezegd aangaande den Heiligen Geest: „Die, gekomen zijnde, zal de wereld overtuigen van zonde, omdat zij in Mij niet gelooven." Dat is de
Zonnegloren. 5



— 66 —
krankheid van onzen tijd. Den Heiland van den Bijbel wil de menschheid niet; den Verzoener van de zonde wijst zij af; Zijn kruis, Zijn ledig graf verstaat zij met. Wat het 'kleine menschenverstand niet kan begrijpen, dat wordt verworpen, en het gaat een nieuwen weg zoeken om tot godsdienstige zekerheid te komen. En als een arm menschenkind levenslang slechts Jezusvereering heeft gekend, en hij komt, plotseling misschien, in doodsgevaar, zou hij dan de kracht hebben om de menschelijke wijsheid te vergeten en met brekend oog en bezwijkenden adem den blik te richten op den barmhartigen Heiland, zijn Heer en zijn God? Voorwaar, het is een gevaarlijk spel, dat de moderne theologie speelt met de menschenziel."
„Exceüentiel" In diepe smart riep dominé Wendler dat woord. Zij had hem getroffen in het diepst van zijn ziel. Doch zij sloeg de oogen niet neer voor zijn blik; zij wist, dat alleen de waarheid hem kon helpen.
„Excellentie, de oude leer past niet meer voor onzen tijd. 't Is toch ook anders niet dan een menschelijke vorm. Ik verwerp volstrekt niet alles, maar de oude wijn moet in nieuwe zakken worden gegoten. Stellig, het modernisme is gevaarlijk, maar het is noodzakelijk en heeft recht van bestaan. Het heeft ons reeds den dienst gedaan, dat het de gemoederen in beweging heeft gebracht. Het is nu eenmaal niet Gods wil, dat de geschiedenis der menschen de rechte lijn volgt, en daarom is ook de geschiedenis der kerk aan stroomingen onderhevig. Werd er niet zooveel over de leer getwist, dan kon toch alles zijn geregelden gang gaan. Daarom is het een groot onrecht, dat men de klove steeds wijder maakt en altijd



— 67 —
spreekt over onvereenigbare tegenstellingen. Op die wijze wordt de toestand niet beter."
„Die klove zou niet ontstaan zyn, wanneer de grondwaarheden der kerk niet waren aangetast," antwoordde mevrouw Van Kambach. „Met een iegeüjk, die Jezus Christus, den gekruisigden en opgestanen, den Zoon van den eeuwigen persoonlijken God, erkent en belijdt als zijn Heiland en Verlosser, weet ik mij één in geloof — dan kan ik aan verschillende richtingen gelijk recht toekennen. Maar waar men Zijn Godheid loochent of omsluiert, daar houdt voor mij de gemeenschap op. Daar staan we op verschillenden grond. Dan is er geen sprake van verschil van richting, maar er is verschil van godsdienst. Wie de Godheid van Christus loochent, die wijst de Schrift af."
„Daar denk ik niet aan, Excellentie. Ik wijs alleen een verouderde opvatting van de Schrift af. Waartoe zgn er anders predikers van het Evangelie? Toch zeker niet, om onverdrageüjke dwalingen te verbreiden? Het zou er waarlijk slecht uitzien met de kerk, wanneer de verschillende richtingen niet gelijke rechten hadden!"
Zij zag hem aan met diepe droefheid in de oogen. „Gelooft u, dat de Bijbelgeloovige gemeente die gelijke rechten wil erkennen? Ik zeg u, dat doet ze nooit, want nog eens: het zijn geen verschillende) richtingen, maar verschillende godsdiensten!"
Hij was opgestaan en aan het venster gaan staan. Met een zucht streek lüj de hand door het volle donkere haar. „Ik wist immers, dat onze wegen uiteengaan. Moesten we dan dit gesprek hebben, Excellentie ?"
Zij wendde het gelaat geheel naar hem toe. „Beste



— 68 —
dominé, zou u nog achting voor mij kunnen hebben, wanneer ik u blindelings in uw verderf zag gaan, en u niet waarschuwde ? En het is niet om u alleen. Een gemeente is u toevertrouwd; gij zijt geroepen om te arbeiden aan de ziel van ons volk. Ik weet, dat gij u bewust zijt van uw groote verantwoordelijkheid, en toch.... ach, hoe is het mogelijk!"
Nog steeds stond hij aan het venster en staarde naar buiten. Een trek van heftig ongeduld lag 'op zijn sprekend gelaat. „Wanneer het in uw macht stond, Excellentie, dan zou stellig geen vrijzinnig theoloog tot het ambt worden toegelaten," zei hij ten slotte. ,;Intusschen, dan zouden vele gemeenten herderloos zijn."
„Stellig, dat zou ik niet toelaten. Versta mij wel. Ik weet, dat er jonge mannen zijn, die nog niet tot de volle bewustheid des geloofs zijn doorgedrongen, en die toch objectief de waarheid naar de 'Schrift prediken. Zoo iemand zou ik den eisch stellen, idat hij zijn ambt neerlegde, wanneer het hem duidelijk werd, dat hij geen persoonlijk geloof had. Maar den bewusten dwaalleeraar, die in Jezus niet anders ziet dan een hoogbegenadigd mensch, zou ik den kansel ontzeggen."
Dominé Wendler kwam aan de tafel staan. „Is dat Christelijke liefde?" vroeg hij.
„Dat is Christelijke tucht," antwoordde de oude vrouw.
„U eischt te veel, Excellentie."
„Volstrekt niet. Zooals ik zeg, met een zoekende ziel zou ik geduld willen oefenen. Maar een dwaalleeraar te verwijderen, dat acht ik dubbelen plicht: we zijn dat verschuldigd aan de gemeente, wier zielzorger hij is, en we zijn dat verschuldigd aan hem



— 69 —
zelf; indien we hem toelieten, zouden we hem meehelpen in zijn bewuste of onbewuste onwaarachtigheid."
„Onwaarachtigheid ?"
„Goed, noem het valsche voorstelling der feiten. Dat komt toch op hetzelfde neer."
Hij schudde het hoofd. „Ik kom opnieuw met dezelfde vraag: Waar is de grens?"
„En ik kan geen ander antwoord geven dan dit: De persoon van Jezus Christus is de grens."
Het bleef stil in het vertrek. Een diepe, heilige ernst rustte op het voorhoofd der grijze vrouw. Op het eerlijke gelaat van den man was de harde arbeid van zijn ziel te lezen.
„Onwaarachtigheid? Valsche voorstelling van de feiten? Excellentie!" Tranen stonden hem in de oogen.
„Het zijn harde woorden, dat erken ik, maar de waarheid vordert ze," zei hij treurig.
Hij kwam een schrede op haar toe, en bp zijn gelaat lag een bede. „De waarheid, voorzeker! Maar is Christus dan niet waarachtig mensch?
„Hij is de menschgeworden Zoon van God, dus in de eerste plaats waarachtig God!"
„Maar u moet niet vergeten, dat men van het standpunt van Zijn waarachtige menschheid kan uitgaan."
Zij bleef hem vast in de oogen zien zonder te antwoorden.
„En is het dan niet te veel geëischt,. dat een jonge prediker dadelijk reeds een beslissing neemt, waartoe menigeen eerst later of misschien nooit komt ?"
„Neen, niet te veel geëischt, want het geldt man-



— 70 —
nen, die geroepen worden om voorgangers te zjjn. Geen dwaalleeraars op den predikstoel!"
Hij zuchtte. „Wie wordt heden ten dage geen dwaalleeraar genoemd!"
Doch de oude dame liet zich niet in de war brengen.
„Christus is geen vergoddelijkt mensch, maar de menschgeworden Zoon van God. Alleen omdat Hij waarachtig God was, kon Hij ons verlossen; alleen onder die voorwaarde kon Hij het als waarachtig mensch doen. Wie daarom blijft staan bij het geloof aan Zijn menschheid, komt nooit verder dan tot Jezusvereering. Den levenden Heiland, die hem ontrukken kan aan dood en duivel, leert hij niet kennen, in het beste geval langs omwegen. Zooals ik straks zei: de moderne theologen spelen gevaarlijk spel."
Hij antwoordde niet. Met saamgetrokken wenkbrauwen staarde hy den tuin in.
Ze zag hem peinzend aan. „Dominé, kunt ge u een wereldlijke organisatie voorstellen, die personen aanneemt, welke strijden tegen haar grondbeginselen ? Dpnk u eens een jurist, die de wetten ter zijde stelt, en naar eigen goedvinden handelt! Dat kan immers niet! En zou dan de Christelijke kerk de deur moeten openzetten voor iedereen, of hij de heilswaarheden belijdt of niet? Wie zou dan nog Monisten, Pantheïsten, Atheïsten buitensluiten ? Dan is de kerk een vergaderzaal geworden!"
„Zoolang iemand niet tot den aanval overgaat, heeft hij recht op den kansel," zei dominé Wendler.
„Dunkt u? Mijns inziens hoort hij niet op den kansel, zoolang hij met volle bewustheid de heilswaarheden loochent. Want bewuste loochening is ongeloof, of hij aanvalt of niet. De prediking van een



— 71 —
ongeloovige moet dwaalleer bevatten, en dwaalleer brengt den dood. Heeft u ooit gehoord, dat de vrucht van een levend Christendom gekweekt is door een ongeloovige ?"
Weer was het stü in het helder verlichte vertrek. Dominé Wendler stond aan 't venster en streed een z war en strijd.
„In de banden van de orthodoxie, binnen de enge grenzen van het dogma kan de menschenziel niet tot bloei komen," riep hij uit. „Het Christelijk geloof eischt vrijheid, en daarom in de eerste plaats onbelemmerden arbeid van het verstand."
Mevrouw Van Kambach was opgestaan. Leunend op haar stokje, trad ze op dominé Wendler toe. Haar gansche voorkomen droeg dien stempel van heilig moederschap, die de ware vrouw ook tegenover den volwassen man eigen is. Zacht legde ze hem de hand op den schouder, en terwijl haar oog met innig medelijden het zijne zocht, zei ze langzaam, ieder woord wegend: „Mijn vriend, zoudt ge u op die belijdenis durven nederleggen tot sterven? Begrijpt ge dan niet, waarop gij welbezien rust? Op zelfverlossing, een droombeeld, dat onder uw handen vergaat! Gevoelt gij niet, dat dit brood uw ziel niet verzadigen kan? Alle eer aan het onderzoek. Maar een wetenschap, die haar grens niet kent, is scbijnwetenschap. Een wonder, 't welk mijn armzalig verstand in duizend stukken uiteen kan leggen en weer aaneen kan voegen, is geen wonder meer. In het leven biedt zulk een geloof geen steun; in het sterven laat het u der wanhoop ten prooi" — weer beefde de oude 'stem, — „er is maar één waarachtige theologie: de theologie van het Kruis! Ziet gij dan niet, dat



— 72 —
zonder die theologie alles pp losse schroeven komt?"
Zij hield een oogenblik op, alsof ze antwoord verwachtte. Maar hij zweeg; in heftigen strijd staarde hij OP de gouden pracht der natuur.
„Hij zal de wereld overtuigen van zonde, omdat zü in Mij niet gelooven."
Als een klank uit de verte ging dat Woord aan zijn ziel voorbij.
Had zij gelijk? Aan den Jezus der Schrift geloofde de twintigste eeuw niet meer. Maar was ze daarmee eeuwige schatten kwijtgeraakt? Integendeel! Het stof der overlevering was van de kleinooden verwijderd; wie verre stonden, konden nu ook aangelokt worden; voor edele peinzers en twijfelaars werd de weg tot het Kruis geëffend.
Tot het Kruis? Ja zeker, tot het Kruis. Het Kruis vertegenwoordigde het heiligste voorbeeld, de hoogste openbaring van goddelijk willen, niet in den vorm van regel of voorschrift, maar in levenden lijve, in vleesch en bloed, hart en geweten aangrijpend. Evenwel, één ding hield hij vast, moest hij vasthouden: de naam God-mensch kenmerkte Jezus als den mensch, bij wien de Godegelijkvormigheid het duidelijkst sprak, kenmerkte den God-mensch, die uit ieder mensch zou kunnen groeien, die echter tot dusver bij niemand anders zoo duidelijk aan het licht is getreden. „De bloesem van de menschheid, ontsloten voor het licht en gekust door de eeuwige zon," — zoo had een der vrijzinnige leidslieden de Christusgestalte geteekend, en daarmee tegelijk het fijne onderscheid aangewezen, dat de strijdvraag was tusschen de twee groote kerkelijke partijen. „God uit God, Licht uit Licht van eeuwigheid," zooals de



— 73 —
orthodoxie leerde, dat kon het modernisme niet toegeven.
Weer hoorde hij de stem der oude dame. „Ik kom immers niet tot u om mij zelf. Mijn Christelijk geloof staat en valt met de eeuwige Godheid van Christus. Maar mijn hart brandt in nüj als ik zie, hoe het arme volk op een dwaalspoor wordt geleid, hoe ons land zedelijk en godsdienstig te gronde gaat. Ziet gij dan niet, dat het verval der Christelijke kerk het verval der zedelijkheid met zich brengt? De kerk is de groote opvoedster van het volk geweest. Wat zal er gebeuren, wanneer zij te kort komt ? En zij zal te kort komen, wanneer haar de grond onder de voeten wordt weggenomen. Een kerk, die niet steunt op de geopenbaarde heilsfeiten, is geen Christelijke kerk. Daarom kom ik, dat gij niet mede schuldig wordt aan den grooten afval; dat gij niet valt onder het vonnis van den molensteen." Ze liet de hand zwaar op zijn arm rusten. „Mijn eigen kleinzoon is onder uw catechisanten," ze hield even op. „Dominé, ik moet er voor waken, dat dit kind niet verleid wordt." De stem begaf haar, ze wendde zich ter zijde.
Hij bleef staan, diep ontroerd.
„Verleid 1" Het woord had hem getroffen als een zweepslag. Hij zag het venster uit, met de lippen samengeknepen, alsof zijn geest afwezig was. Maar hij was met al zijn gedachten en zijn zinnen hier binnen in de studeerkamer bij de oude edelvrouw, die hij ook thans nog, na alles wat ze tot hem had gezegd, als een moeder vereerde. Want één ding gevoelde hij telkens weer: 't was de liefde, die haar tot hem had gedreven, de groote liefde tot het volk; de liefde, die het verlangen naar de hoogere wereld



— 74 —
met haar heilig burgerschap wil indragen in het volksleven. Zelden nog had hij een vrouw ontmoet, zoo sterk en moedig, zoo trouw van hart en zoo kinderlijk van gemoed, als zijn oude Excellentie 1 Ja, zoo had hij haar altijd genoemd — maar langzamerhand was het anders geworden. En thans?
Als een moeder stond ze naast hem, met de hand -op zgn schouder, en met de bange vraag naar het allerheiligste van zijn ziel in de heldere oogen. Er lag in haar woorden hartelijk medegevoel met den man, die haars inziens in een verkeerde strooming was geraakt ; maar er lag tevens in haar woorden een vastheid, een zekerheid van eigen heilig bezit, zooals in een menschenziel alleen kan ontstaan door tastbare bovenaardsche waarheid.
Hij wist, dat een hartkwaal voortdurend haar leven bedreigde; zij had daarover wel eens gesproken, maar niet als over een dreiging, slechts als een bijverschijnsel van het leven, een wolkenschaduw, die over een zonnig landschap trekt. Die last had niets te maken met wat mevrouw Van Kambach haar leven noemde, want het leven, dat zij leefde, had zjjn wortelen niet in de aarde.
Maar toch hield dominé Wendler haar geloof voor de valsche voorstelling van een aristocratische dame, orthodox opgevoed, opgewassen binnen de grenzen van een streng conservatief ouderhuis. Je trouw zijn aan een belijdenis, kan immers ook wel iets aangeleerds wezen. Hij had haar dat niet willen zeggen, omdat hij haar niet wilde krenken. Hoe dikwijls had hij beleefd, dat er tusschen personen, die elkander liefhadden, een ondempbare klove was ontstaan door verschil van inzicht. Dat wenschte hij te voorkomen.



— 75 —
Hij bemerkte, dat zij nog iets op het hart had. Aarzelend stond zij daar, geheel tegen haar gewoonte. Doch dan wist zij wat zij wilde.
„Ik mag u niet langer storen," zei ze. „Men kan geen mensch het geloof aanpraten; dat mag ook niet. Ik wilde u alleen waarschuwen, dat gij een schaduw najaagt. De Bijbelkritiek, die gij beoefent, zal u nooit naar boven brengen, omdat zg wortelt in de aarde. Zij wil de resultaten der wetenschap toepassen op het terrein des geloofs, en daarmee loopt ze spaak. Ik wil gaan. Wg komen niet tot elkander. Op deze wijze niet. Zoolang de mensch niet zichzelf bankroet heeft verklaard, wordt hij geen Christen. En dat zal mijn laatste woord, mijn {afscheidsbede zgn. Doe mij het genoegen, en onderzoek of daar niet ergens in uw ziel een 'zonde verborgen zit, misschien een oude halfvergetene, waarvan gg niet kunt zeggen, dat ze in Gods schuldboek doorgehaald is. Indien dat zoo is, en gü die schuld niet kunt uitdelgen; indien uw Jezus, dien gij zoo hartstochtelijk vereert, u niet helpen kan, u de groote genade der schuldvergeving niet kan schenken, dan — ik bezweer u — blijf dan niet halverwege staan, maar ga tot Hem, op wien de Schrift ons wgst, tot Jezus Christus, onzen persoonlijken God en Heiland. Zonder Hem komen we er niet, gij ook niet. Maar wanneer gij Hem hebt gevonden, kom dan tot mij — o, ik weet, dat gij komt! Dan wü ik deelgenoote zgn van uw büjdschap. WHt gij mij dat beloven?" En weer zag ze hem aan met haar blauwe oogen vol moederlijke liefde.
Dominé Wendler zag haar in die oogen. Zijn gelaat was bleek geworden.
„Ik beloof het u," zei hij met haperende stem.



— 76 —
Een glans van blijdschap gleed over het eerwaardig gelaat der oude vrouw. Tranen kwamen haar in de oogen, alsof hij haar de boodschap reeds bracht van een groote overwinning, die zij niet vermoed had. Met vasten druk omvatte ze zijn handen.
„Ik dank u," zei ze.
Weer werd hij getroffen door den indruk van haar groote, overweldigende liefde. Zwijgend boog hij zich over haar hand om die te kussen.
In de stilte van den middag ging zij door het vreedzame dorp.
Franz Schenker zat voor zijn huisje te lezen.
Eerbiedig stond hij op en nam zijn mutsje af. „Ik zit een preek te lezen, Excellentie," zei hij, „want van morgen was het al te droevig. Hoe is dat toch met onzen dominé? Vroeger preekte hij toch heel anders!"
Mevrouw Van Kambach haalde de schouders op. „Het geloof is niet aller," zei ze.
Schenker bemerkte, dat ze er niet verder over wenschte te spreken, doch hij zag in haar gelaat die uitdrukking van ernst en klaarheid, die hij er dikwijls had gezien, wanneer ze een zwaren weg was gegaan. En Franz Schenker dacht er het zijne van.
Zij ging verder, 't Was schoon in veld en woud. Doch er zijn tijden, dat de ziel verlangt naar de ingeslotenheid van een vertrek, om een heilig samenzijn met God alleen te hebben.
Zoo kwam het, dat de oude vrouw de tuinzaal voorbijging en terstond de trap opging naar haar eigen kwartier.



— 11 —
Daar zat zij aan het open venster, en dacht na over de laatste uren.
Hoe nam de nood der tijden toe! Wat zij zooeven beleefd had, was immers niet meer dan een onderdeel van het groote geheel. Doch een onderdeel, dat voor het middenpunt van het geheel kon worden gerekend. De vervreemding van God, de zonde van het ongeloof, dat was de grond van den ondergang van het volk. Uit dat zaad groeiden de vergiftige vruchten van zedeloosheid, van verslapping, van leugen, uit dat zaad kwamen de misdaden voort. Dat zaad had den afval gebracht in de hoogste kringen, en die afval had, het leven van het geheele volk doortrekkend, langs vaste banen zgn loop voortgezet tot algemeen maatschappelijk en staatkundig verderf. Waar moest dat heen!
Angst greep de oude vrouw aan. Met open oog en verstaande ziel stond zij tegenover den afval. Wat zou ze niet hebben willen geven, indien zij het nog keeren kon! Doch met goud en zilver was niets uit te richten tegen het kwaad, dat de twintigste eeuw aanrichtte in de volksziel. De oude Schenker had gelijk: hier werd iets grooters gevorderd. Een levende muur moest worden opgericht om het verderf tegen te houden; mannen en vrouwen moesten uittrekken om het volk te redden van den dreigenden ondergang.
Voor de eerste maal in deze drukke dagen vond ze den tijd, om rustig na te denken over het denkbeeld van den ouden kamerdienaar. Het denkbeeld was haar niet nieuw, maar Schenker had er haar aandacht nog eens weer bij bepaald. En terwijl zij peinzend neerzat, steeg het verleden op voor haar



— 78 —
geest. Mannen zag ze, vol bange zorg en vol liefde tot het volk, mannen, die op dezelfde manier het volk hadden gewaarschuwd. Ze dacht aan Wichern, aan Stöcker, groote mannen, die groote dingen hadden gewerkt, en den grondslag hadden gelegd, waarop komende geslachten konden voortbouwen. Doch zij waren tot hun rust ingegaan; het volk had te vroeg zijn Opvoeders verloren, en geen anderen waren in de bres komen staan. Het werk der inwendige zending leed aan verdeeldheid. Overal lagen de akkers braak, en het onkruid kon welig tieren, 't Was niet de eerste maal, dat mevrouw Van Kambach met den wensen tot aaneensluiting in aanraking was gekomen, maar nog niet eerder was haar die wensch tegemoet gekomen uit den kring van het volk, zooals onlangs Op dien avond in de wedde. Ja, het volk ging ten onder, maar er waren toch nog mannen, die op de hoogte der bergen de wacht hielden, mannen en vrouwen. Ja, vrouwen ook. Misschien vormden ze zelfs wel de meerderheid. In elk geval had Franz Schenker, die natuurlijk in de eerste plaats aan de Kambachers dacht, het woord uitgesproken: „Wij hebben nog mannen en vrouwen, die openlijk hun geloof willen belijden." En toen had hij zijn oude Excellentie gevraagd, de zaak ter hand te nemen. Een onmogelijk denkbeeld! En toch werd zij het woord niet weer kwijt. Schenker had gesproken, alsof het iets heel natuurlijks was, dat zij het deed. Ze had niet neen gezegd. En ze gevoelde, dat zij. voor een reuzentaak stond.
Haar blik viel op een veel gelezen boek, een verzameling van gedichten. Zij nam het ter hand en bladerde er in. En dan las zij de aangrijpende woor-



— 79 —
den, die honderd jaar geleden Herder tot zijn volk. had gericht:
„Onze vaderen, o Duitschland, voorwerp van mijn zorgen I waren niet zooals wij thans zijnl"
Dat was een aanklacht over de gansche linie. Was het niet, alsof hij ze gericht had tegen het huidige geslacht ? Een inwendige onrust greep de oude vrouw aan, wier gansche werken en peinzen aan den dienst van haar volk was gewijd. Zij had het steeds zoo ernstig genomen met haar plichten als meesteres en als edelvrouw
Maar ze verhief zich daarop niet, want ze wist, dat alles wat zij deed, vrucht was van Goddelijke genade, en zij mat haar arbeid met den maatstaf der eeuwigheid. Daarom kende zij geen tevredenheid met zich zelf. In het licht van het Goddelijk Woord zag zij haar arbeid, en erkende, hoe gebrekkig en bevlekt die was.
In de plechtige stilte van den Zondagmiddag klonk het belijdende gebed: „Wij hebben gezondigdI" De schuld van haar volk droeg ze als eigen schuld.
„Wij hebben het woord van Bismarck vergeten," zei ze, terwijl ze opstond en aan het Venster trad. „Wij zijn niet in de wereld om te genieten en gelukkig te zijn, maar om onzen plicht te doen."
In gedachten verloren staarde ze in de verte. Een traan gleed over haar wang en druppelde op haar gevouwen handen. Uit de diepte van haar ziel steeg de zucht op: „O, Duitschland, voorwerp van mijn zorgen!"
1 ^M* 1



HOOFDSTUK V.
Adel.
Gij zonen der eedlen, acht het niet licht:
Gij zijt de dragers van eer en plicht I
Gij zijt de beschermers van land en haard,
Het zwaard, dat gij draagt, is een aadlijk zwaard!
Des vaderlands grond is u toevertrouwd, Der vaderen erfgrond, dien gij bebouwt, De zede, die immer zich achten deed, 't Geloof, waarvoor uw stamvader streed 1
Adel des bloeds is rechtschapenheid, Adel der ziele persoonlijkheid, Adel des arbeids is tucht en kracht, Adel is 't, die naar waarheid tracht!
Adel strijdt trouw voor altaar en troon, Adel kent hier op aarde geen loon, Adel is godsdienst, adel is plicht: Gij zonen der eedlen, acht het niet licht!
Er werd geklopt. De oude vrouw ontwaakte uit haar gepeins.
„Mag ik binnenkomen, grootmoeder?" Harro stond op den drempel. „Ik wilde u vaarwel komen zeggen!" Hij kwam op haar toe en kuste haar hand. „Stoor ik u, of mag ik een oogenblik bij u gaan zitten?"
„Wel neen, jongen, volstrekt niet, ga zitten!" Ze gevoelde, dat hij iets op het hart had. „Gaan jelui jongelui samen vertrekken?" vroeg ze, terwijl ze ging zitten en hem een stoel aanbood.
Zij was altijd blij, wanneer haar kleinkinderen tot haar kwamen. Wat had ze reeds dikwijls een mis-



— 81 —
verstand uit den weg geruimd; wat was het reeds dikwijls haar grootmoederlijke liefde gelukt, tusschen vader en .zoon bemiddelaar te zijn. Want de strakke, ja strenge natuur van Karl Heinrich waai Kambach, wiens ridderlijk gemoed geen vlekje duldde op ihet beeld van zijn eigen leven, was te ernstig voer het luchthartige gemoed van den zoon. De manier van doen van zijn vader was hem te machtig. Jijj werd er niet door gestaald, maar neergedrukt. Het was de strengheid van den ouden adel, die niet alleen onmiddellijke stipte gehoorzaamheid eischt, maar ook dikwijls aan de volwassen kinderen de gelegenheid om zich -te rechtvaardigen ontzegt, — een strengheid, die te ver gaat, die de grenzen overschrijdt, maar die veel tot gewoonte geworden is. De heer Van Kambach was een man uit één stuk. Zijn adellijke gezindheid, jégn streng gevoel van plicht, -rijn «eenvoudig Bijbelsch Christendom deden hem algemeene achting genieten. 'Maar gelijk <de meeste sterke karakters -was hij heftig, en hij duldde van zijn kinderen geen tegenspraak. Harro beweerde weL dat er op Kambach maar één meening wrocht gelden, en daarin had hij niet geheel en al ongelijk.
Mevrouw Sabina, die zulk een helderen blik had op de menschen en thun verhoudingen, had reeds menigmaal geklaagd over het al te strenge optreden van haar zoon tegen zijn kinderen. Zij wist, 'dat zij er «iets aan kon veranderen, dat het tot zijn natuur hoorde. Maar waar zij kon, daar verzachtte en effende zij, en wanneer het in vaders werkkamer hard was 'toegegaan, dan kwamen -de rkmderen bij grootmoeder. Iaa den regel onderstreepte ze dan de woorden van hun vader, maar toch wisten de kinderen, dat
Zonnegloren* 6



— 82 —
hun belangen bij grootmoeder in goede handen waren. Daarom klopten ze ook altijd weer bij haar aan, of ze in het stille Drielinden was, of in de Dorotheastraat te Berlijn, of in de vertrekken, die de heer Van Kambach in zijn eigen huis voor zijn moeder had ingericht.
— Harro zat tegenover zijn grootmoeder, een weinig voorovergebogen, en speelde met zijn zegelring. Hij had een aangenaam voorkomen, deed in veel aan zijn vader denken, en was toch heel anders dan deze. Van alle kinderen herinnerde hij het meest aan zijn vroeg gestorven moeder.
Het scheen wel, dat hij ditmaal te strijden had tegen een aanval van verlegenheid. Hij had de oogen neergeslagen en keek aandachtig naar het wapen op zijn ring.
Opmerkzaam keek de oude vrouw haar kleinzoon aan. Ze wist, hoe grooten eerbied hij voor haar had.
„Wel, Harro," vroeg ze eindelijk, „waar wringt je de schoen? Dat je niet enkel komt om afscheid te nemen, heb ik terstond wel kunnen zien."
De kurassier lachte. „Ja, grootmoeder, u is ook zoo verbazend slim. Daarom komen we ook altijd bij u." Hij schoof op zijn stoel heen en weer.
„Komaan, wat hebt ge?" vroeg ze.
„Grootmoeder, ik kom met een groot verzoek. U moet de handen uitbreiden over mijn levensgeluk."
Mevrouw Sabina begreep hem. Maar ze wilde hem het zelf laten zeggen.
„Wel, kort gezegd: ik bemin Sibylle 1"
„Dat is voor mij geen nieuws, mijn jongen!"
Hij keek verrast op. „Maar ik heb toch niets laten merken."



— 83 —
De oude vrouw lachte. „Dat ben ik niet met je eens, doch dat hindert niet. De hoofdzaak is, dat je een goeden smaak hebt. En daar ben ik blij om. Ik zou niemand weten, die ik liever tot kleindochter had."
Harro's gelaat glansde van geluk. „Dat wist ik wel!" juichte hij.
Zij knikte, ,,'t Is maar de vraag, of ze jou hebben wil."
Hij keek haar open in de oogen. „Ja, dat wil ze, grootmoeder."
Zijn voorkomen van kalmen ernst beviel haas. Hij leek haar in dit oogenblik meer gerijpt, meer mannelijk dan voorheen. En tegelijk verblijdde het haar, dat hij juist tot haar kwam. Zij moest zijn voorspraak zijn. Bij zijn vader en bij Sibylles grootvader. Hij wenschte iemand ter zijde te hebben, die bij beide families in goed aanzien stond. Die wensch bevatte een erkentenis van eigen gebrek en tegelijk een getuigenis van kinderlijken eerbied. Berekening school er niet achter. Want Harro mocht luchthartig zijn en tot groot verdriet van de zijnen onverschillig in godsdienstig opzicht, maar hij was door en door oprecht. Anders was de verhouding tusschen hem en zijn grootmoeder ook niet zoo goed geweest. Want mevrouw Van Kambach wond er geen doekjes om en had hem menigmaal scherp de waarheid gezegd. En toch kwam hij altijd weer.
Ook thans besloot zij, van het oogenblik gebruik te maken, en hem ernstig te vermanen.
„Moet ik de handen uitbreiden over je liefde?" zei ze glimlachend. „Hoe bedoel je dat ? Je weet wel, dat ik geen huwelijken tot stand wil brengen; daar beleef je nooit veel plezier van."



— 84 —
./Grootmoeder, dat bedoel ik ook niet ; ik zou alleen wenschen, dat de oude heer Bühler wat beter gedachte over mij kreeg." Hij zweeg en keek naar de punten van zijn laarzen. „Ik heb — gisteravond heb ik een kleine botsing met hem gehad en 't is wel jammer, maar papa is nu eenmaal mijn voorspraak niet."
Mevrouw Van Kambach deed of ze die laatste woorden niet hoorde. „Wat heb je dan uitgevoerd ?" vroeg ze.
„Och, eigenlijk niets van beteekenis. 'Ik "was zoo vrij te zeggen, dat die landelijke bruiloften over 't algemeen niet naar mijn smaak waren, en toen kreeg ik den wind van voren. Eer6t werd het gesprek halfluid gevoerd, en er was niemand bij dan gravin Brelow, maar toen moet ik wat gezegd hebben, dat den ouden heer te modern voorkwam, kortom, bij verklaarde geprikkeld, dat het een sociale misdaad was, wanneer de bruiloft van een adellijk meisje te Berlijn m een hotel werd gevierd. Een paar van mijn kameraden keerden zich om, jonge meisjes rekten den hals wit — u begrijpt, dat het voor mij een zeer 'Onaangenaam oogenblik was. Ik kon todh ook geen scène beginnen tegen den oudSten en meest geadhten gast van ons huis. U kwam juist met papa voorbij, en het gevolg is geweest, dat ik daar juist een lange preek heb gehad over de plichten vaneen edelman en een Pruisisch officier."
Mevrouw Van Kambach leunde achterover m haar stoel. „!Harro," zei ae ernstig, „je weet wel, dat ik in dat opzicht het geheel met je vader eens ben. Hij beeft gelijk, als 9nj zegt, dat bet je nog ontbreekt aan het rechte plichtsgevoel."



— 85 —
Harro beet zich op de onderlip en keek voor ziek neer. „Maar ils ben niet zoo'n lichtmis, als papa meent. Ik heb mijn eer nog niet bevlekt."
„Dan zou je ook wel uit je regiment weggejaagd worden. Maar toch vind ik je antwoord kenmerkend. Er is een groot verschil, tusschen wat men vroeger en wat men thans voer niet passend houdt. Daarvan willen jelui jongelui echter niet weten; je kent alken het moderne begrip van eer. Het is zeer natuurlijk, dat je vader dat niet verdragen kan."
„Hij is zeer veeleischend tegenover zgn zonen," zei Harro.
„Zou je je vader zoo hoog achten, wanneer hij minder van je eischte? Een echte edelman zal eenvoudig alles eischen, de volledige toewijding aan den plicht, in één woord : maunentrouw. Alleen een geheel man is een persc<mlijkheid. Maar wat wordt tegenwoordig al niet een man genoemd! Niet de helft van die verwijfde, in overvloed levende dagdieven verdient dien naam. Zwakkelingen zijn het! Kijk maar eens rond in wat men de hoogste kringen noemt, o, we zijn vreesehjk achteroitgegaanl"
„Maar grootmoeder," riep de kleinzoon, wiens trots gekrenkt werd.
De oude Excellentie echter was in haar element gekomen. Wanneer dit ter sprake kwam, dan kwam de vaderlandslievende edelvrouw in haar aan het woord. En de Christin tevens.
„Laat mij uitspreken," zei ze. „Dat zal toch ieder, die de oogen open heeft, toegeven, dat onder ons volk tegelijk met het Christendom ook de zedelijkheid verloren gaat. Onder de opgroeiende jeugd heerscht een treurige opvatting van plicht en ver-



— 86 —
antwoordelijkheid. Wat vroeger heel van zelf sprak, heet thans ouderwetsch en achterlijk. „Een mensch moet zich uitleven," dat hoor je tegenwoordig ieder oogenblik. Dat hebben we aan Nietzsche te danken. Er ligt op zijn Christus-vijandige, God-bestrijdende filosofie een vloek — de vloek der onzedelijkheid!"
„Maar grootmoeder, men kan toch niet alles verwerpen, wat hij gezegd heeft. Bovendien is hij vele jaren krank geweest."
„Ik denk er niet aan, hem te veroordeelen," zei mevrouw Van Kambach. „Hij kan best persoonlijk beter zijn geweest dan zijn leer. Zelfs Christelijk gezinde mannen verklaren, bij onbevangen beoor deeling veel goeds in hem te vinden. Doch daarmee wordt het feit niet ongedaan gemaakt, dat hij het vergif van zijn spotternij heeft uitgegoten over godsdienst en Christendom, en dat het zaad, door hem uitgestrooid, welig opgroeit."
„Maar er is onder het tegenwoordige geslacht niemand, die zijns gelijke kan genoemd worden wat geest en begaafdheid betreft," hernam de jonge officier. „Ik vind zijn schimpredenen op het Christendom natuurlijk onbehoorlijk, doch dat zijn juist verschijnselen van zijn krankheid."
„Ten deele, stellig. Of ze dat altijd zijn, valt evenwel te betwijfelen. Doch al is dat zoo, Harro, is het dan niet een treurig teeken des tijds, dat.de geestesuitingen van een krankzinnige tot evangelie worden gemaakt? Neen, ik heb altijd het gevoel, dat ons verweekelijkt geslacht daarom zoo met Nietzsche dweept, omdat het zijn ongebonden leven met z ij n naam meent te kunnen dekken. Want niet alleen, dat hij alle onzedelijkheid verontschuldigt, hij



— 87 —
rechtvaardigt ze en noemt ze zedelijk. Die wijsheid is het evangelie van duizenden geworden. Juist daardoor is onder ons de zedelijkheid verloren gegaan."
„Maar we staan toch op het hoogtepunt der beschaving, grootmoeder."
„Jawel, en wij waden in het moeras I De hoogste bloei der beschaving is steeds de zedelijkheid geweest, en alleen het Christendom heeft die aan de volkeren gebracht. Lees de wereldgeschiedenis! Wat kunst en wetenschap betreft, stonden de oude Grieken en Romeinen toch zeker hoog, en wat was het einde ? Ze verzonken in den modder, want hun beschaving miste zedelijke kracht. En — zóó ver zijn wij heden ook gekomen! Waarom verwerpen wij het Christendom ?"
De kurassier gaf geen antwoord.
,,'t Is toch niet alleen de burgerbevolking, die zonder Christelijke tucht verloren gaat," ging zijn grootmoeder voort. „De hoogste en de allerhoogste kringen degenereeren eveneens; het vreemde woord zegt het alleen een beetje netter. Daarom moeten juist zij, die het hoogst geplaatst zijn, steunen op het Christendom. Alleen wie trouw is aan den hemelschen Koning, kan ook trouw zijn aan de aardsche Overheid."
„Met uw verlof, grootmoeder, nu moet ik u tegenspreken. Ik kan de Overheid wel getrouw zijn, zonder aan God te gelooven. Ik behoef geen Christen te zijn, om een edelman te wezen. Wanneer ik mijn koning den eed van trouw zweer, dan houd ik dien ook."
De oude dame schudde het hoofd. „Mijn lieve



— 88 —
jongen, ik wil je geen pijn doen. Ik twijfel volstrekt niet aan je oprechtheid. Maar je ziet de dingen niet goed in. Het ongeloof erkent niet, dat de Overheid door God is ingesteld — anders zou het immers geen ongeloof zijn — maar kan er dan wel sprake; zijn van waarachtige trouw aan de Overheid? Kun jij je indenken, dat een atheïst rijkskanselier is en wachter van het koningschap bg de gratie Gods ?"
„Maar grootmoeder, wat denkt u van mij? Zoo iets zou ik toch niet voor mijn rekening nemen t" riep Harro.
„Neen, Harro, dat begrijp ik. De prakrijk van de dwaasheid wü me» niet. Maar menigeen neemt de tfceorie voor zijn rekening. Ik ben overtuigd, dat jij getrouw aan den koning wiÊt wezen, maar dit eene moet ik je telkens weer zeggen: het beste, de zedelijke kracht ontbreekt je — dat is het Christendom.''
„Maar grootmoeder, ik kan het toch niet helpen, dut bet Christendom mij koud laat. Het heeft mij niets te zeggen."
Mevrouw Van Kambach zag haar kleinzoon droevig aan.
„Je hebt nog nooit de moeite genomen, ernstig naar het Christendom onderzoek te doen, Harro! Er staat geschreven: „Die klopt, dien zal opengedaan worden." — Jij zoekt je leven in de kunst. Maar wat geeft de kunst je? Zou de muziek je. troosten, wanneer je al wat je lief is moest verliezen? Je bent toch zeker nog niet zoo ver gekomen als die danseres, die op het graf van Richard Wagner een krans neerlegde met het opschrift: „Vaarwel, g# god!"



— 89 —
„Neen, zoo ver ben ifc nog niet!"
„Nog niet, maar je zeilt met volle zeilen naar de vergoding van de kunst en de kunstenaars."
„Als Sibylle op haar Stradivarius speelt, komt nuj altijd het woord van Novalis te binnen: „De kunstenaar is beslist transcendentaaf."1) En Novalis was toch zeker een vroom man."
„Jawel, maar een beetje heel erg mystiek. Doch het woord kan ook zoo worden verstaan, dat alfe kunst transcendentale kenmerken heeft, anders gezegd, kenmerken van Goddelijke gave."
Hij haalde de schouders op. „Ik geloof niet, dat het zoo bedoeld is," zei hij.
„Maak Sibylle maar niet gelukkig met je wijsheid; zij- vat haar kunst heel anders op, en zou van je inzichten stellig weinig gediend wezen."
„SSrylïe heeft mij lief," antwoordde hij fier.
„Dat kan wel, maar ze staat beslist op Christelijk standpunt. Wanneer je haar op haar geweten vraagt, zal ze je even als ik zeggen, dat de godloochenaar een tegenstander moet zijn van het koningschap bij de gratie Gods. Want wanneer zijn praktijk niet overeenstemt met zijn anti-christelijke theorie, dan bewijst hij alleen, dat hij nog geen echte atheïst is. En dat geloof ik ten slotte van de meesten, van jou ook! In het diepst van je hart ben. je geen atheïst, laat je dat zeggen van je oude grootmoeder!"
Doch nu kwam de jonge trots boven.
„Maar grootmoeder, ik ben toch geen kind meer. Ik weet toch wel, wat ik wnT'
„Neen, Harro, dat weet je niet, en er zgn ouder
*) Boven-weretdsch.



— 90 —
en meer ervaren lieden, die niet weten wat ze willen. Het is eenvoudig een dwaasheid, niet te gelooven aan een persoonlijken God, en dan zijn ongeloof te willen doen steunen op de wetenschap. Waarachtige wetenschap staat niet vijandig tegenover het geloof. Maar jelui leest nooit in den Bijbel, en dan beweer je, dat de Bijbel niet op de hoogte 'van onzen tijd staat, en dan geloof je de meest onbekookte, zoogenaamd wetenschappelijke hypothese."
Er ging een welgevallige glimlach over het knappe jonge gelaat. Grootmoeder was niet gemakkelijk, en Harro's ijdelheid werd gestreeld door de gedachte, dat hij zich als een schooljongen liet bestraffen en toch altijd weer tot grootmoeder terug kwam. ,,'t Is toch wat waard, dat je een fatsoenlijk mensch bent en goede manieren hebt geleerd." En de baronnen-: kroon van zijn huis schitterde voor hem in goudglans.
„U moet er toch aan denken, grootmoeder, dat de tijden veranderd zijn," begon hij weer. „Niet alleen de Bijbel past niet meer in onzen tijd, maar ook de sociale, kerkelijke en maatschappelijke verhoudingen zijn veranderd. Dat de oud-adellijke, conservatieve families zoo taai vasthouden aan de overgeleverde manieren, is wel heel mooi, maar het lijkt me altijd een ruïne, die nog bijeengehouden wordt door de ranken van een duizendjarige klimopplant, totdat een stormwind alles te zamen doet neerstorten. Zulk een traditioneele trouw is ten slotte belachelijk. En zoo is het ook met het Christendom, dat is immers alle dagen te zien!"
„Harro!" Diepe smart trilde in de oude stem. „Dat zegt een Kambach, een man, wiens voorvaderen goed en bloed hebben gegeven voor troon en altaar, dat



— 91 —
— dat zegt mijn kleinzoon?" De tranen kwamen haar in de oogen, de stem begaf haar. Ze 'stond op en ging naar het venster. „Dat — dat is te veel."
Een gloeiend rood bedekte het gelaat van den jongen officier. Tranen in de oogen van grootmoeder, die kon hij niet zien. Al was ze soms streng en hard, al was ze ouderwetsch en eenzijdig in haar opvattingen, ze was zijn grootmoeder, ze was de vrouw, die voor hem zoo dikwijls de moederplaats had vervuld, wier eerwaardige gestalte een verdwijnend geslacht vertegenwoordigde, een geslacht, dat — men mocht er van zeggen wat men wilde — grooter, sterker, opofferender was geweest dan het tegenwoordige. Dat de oude vrouw hem verantwoordelijk stelde voor de gebreken van het heden, dat was een zwakheid van den ouderdom, die immers alleen den goeden ouden tüd waardeert. Dat moest hij haar ten goede houden.
Hij sprong op en kwam naast haar staan.
„Grootmoeder," riep hij, terwijl hij haar smalle hand aan zijn lippen drukte, „grootmoeder, vergeef mij; u weet toch wel, dat ik het niet kwaad bedoel. Ik ben immers geen revolutionair, maar de tijden en de menschen veranderen, en wij moeten ons daarnaar schikken. Dat gaat nu eenmaal niet anders; we zouden niet verder komen in de wereld, en men zou ons eenvoudig voorbijgaan. Grootmoeder, begrijp mij toch; ik kan zóó niet terugkeeren naar Brandenburg."
Hij streelde haar handen. Hij smeekte, zooals hij gedaan had, toen hij nog het goudlokkige knaapje was: „Grootmoe, wees weer goed!"
Mevrouw Van Kambach wendde het gelaat naar



— 92 —
haar kleinzoon. Uit haar vochtige oogen straalde de warme moederliefde van haar hart, maar om den mond lag nog de vaste trek van een onbuigbaren wil. En de jonge spruit uit het oud-adellijke huis kon Lezen in het eerwaardige gelaat, en hij zweeg.
Toen hoorde hij weer haar stem. Het deed hem goed, dat ze weer sprak. Als grootmoeder Kambach zweeg, dan stond het erg.- Zoolang zij nog sprak, was er hoop, dat men in vrede van elkaar kon gaan.
„Ik wil je vergeven," zei ze, en de smart trilde nóg na in haar stem, „maar één ding wil ik je zeggen: het woord belachelijk mag een man niet ia den mond nemen in betrekking tot het Christendom. Wie dat doet, is geen echt man. Het Christendom is nauw verbonden met het denkbeeld, dat de Overheid regeert bij; de gratie Gods. Niet het doorluchtige bloed, niet de kroon en de macht geven waarde aan het koningschap, maar de bijvoeging: bij de gratie Gods. Daarom heb ik recht, de gratie Gods de levenszenuw van het koningschap te noemen, en eveneens heb ik recht, wanneer ik het Christendom den grondslag noem van de trouw aan die Overheid. Waar moet de achting voor een van God ingestelde Overheid vandaan komen, wanneer men niet meer gelooft aan een God en een eeuwigheid?" Ze zuchtte. „Het is kenmerkend voor onzen tijd, dat op het terrein van de opvoeding der jeugd de religie uitgeschakeld wordt. Alsof sport en spel van den mensch een persoonlijkheid kunnen maken."
„Maar ze zijn zeer noodig, grootmoeder, en ze houden de jonge menschen terug van veel dwaasheden."
Grootmoeder liep met haar stokje weer naar haar plaats en ging zitten.



— 93 —
„Stellig, Harro, en ik ben er big orn, dat aan deze dingen meer aandacht wordt gewijd dan vroeger. Doch wanneer de hoofdzaak uitgeschakeld wordt, moet men zich niet verwonderen, dat men slechts halve resultaten bereikt. Want persoonlijkheden vormen, dat kan alleen de Geest van God. Daarom zal het geslacht, dat zonder godsdienst groot wordt, hoe flink het lichamelijk ontwikkeld is, toch geen heldengeslacht worden. Een lichaam zonder geest is nu eenmaal dood."
Harro Kambach zag nadenkend voor zich heen. Een woord van Kurt Breysig kwam hem in de gedachten: „Persoonlijkheid is kracht, persoonlijkheid is adel, persoonlijkheid is tucht." Zou het niet mogelijk rijn, persoonlijkheden te kweeken zonder den grondslag van het Christendom?
„<5rootmoeder, waarom zou ik niet sterk en vrjj kunnen zjjn zonder God, waarom zou ik iliet vrijwillig over mij zelf tucht kunnen oefenen ?"
„Het is mogelijk, dat het iemand, die sterk is, voor een tijd gelukt," antwoordde zij ernstig, ^maar," en ze zag hem vragend aan, „zou jij zoo sterk zijn, Harro ? Bovendien zullen we met het gemiddelde moeten rekenen, en wel bedenken, aan wat voor stormen en moeilijkheden een snenschenhart soms is blootgesteld. Je bent nog jong! Stel je den tijd eens voor zonder een eeuwigheid, zonder een zweem van hoop op het toekomstige; «tel je dan voor, dat jij in een wanhopigen toestand, verkeerdet — dunkt je, dat je persoonlijkheidsbewustzijn daardoor gesterkt zou worden ?"
Hij zweeg.
Toen vervolgde ze: „Het is juist zoo met het oog



— 94 —
op het geheel. Een geslacht zonder eeuwigheid is overgegeven aan het verval. Het leeft immers enkel voor den tijd!"
Ze nam een boek van een tafeltje, dat naast haar stond, en bladerde er in. Het duurde eenigen tijd, eer de oude oogen hadden gevonden, wat ze zochten.
Toen las ze.
„Wat is de tijd zonder de eeuwigheid, zonder de Goddelijke heilsgedachte, die het aardsche brengt in den glans van den hemel? Wat is het vaderland, wat de volksziel, wat die eene persoon, dien gij eert en liefhebt? Wat zijt gij zelf met het warme leven uwer zinnen, met de verlangens van uw hart? Een dagvlieg, die morgen vergaat! Denk u dat zoo diep mogelijk in, en zeg mij dan, of gij bij het ontzettende ledig, bij de onuitsprekelijk diepe hopeloosheid, die in üw ziel woont, nog den moed hebt, de vermetelheid, niet alleen tot den arbeid, maar tot den strijd, tot het pffer van uw hartebloed voor — ja voor wat? Is niet alles, waarvoor gij strijdt, stof en asch? Zijn die waard, dat een man er zijn leven voor waagt? Vaderlandsliefde en mannentrouw, de arbeid, onder welken naam ook, de liefde, welke trekken zij ook draagt, het huwelijk met zijn geheiligden lust en last, rnoedergeluk met zijn vreugde en zijn smart — wat zouden zij alle zijn? Een niets, een wolkenschaduw op de heide, het spel van een pantheïstische gedachte, de gril van een dagl En achter dat alles — misschien voor velen een zeer verre, nimmer uitgedachte gedachte — de twijfel, de stille, steeds dringender vraag: indien het eens anders ware! Die twijfel laat u niet los; hij drukt u neer, hij dringt u herwaarts en derwaarts. Want achter



— 95 —
deze groote vraag, waaraan de moderne mensch immer tracht te ontkomen, staat de schuld, die zich niet laat afwijzen. Zij reikt tot in de eeuwigheid. En de eeuwigheid geeft aan den tijd antwoord. Daar is een wonderbare stem, onverklaarbaar voor het verstand, sterker sprekend dan alle andere stemmen, en ze wijst den mensch altijd weer op zijn schuld. Dat is het geweten. De eeuwige lamp der ziel, zooals iemand het heeft genoemd."
Zwijgend legde ze het boek weer op de tafel.
Haar kleinzoon was aan het venster gaan staan en keek hoofdschuddend naar buiten.
„Grootmoeder, daar kan ik me niet bij neerleggen. Waarom zou ik mijn persoonlijkheid niet in de waagschaal kunnen stellen voor de kleinoodiën van een begrensden tijd, indien die tijd de geschiedenis van mijn volk omvat? Waarom zou ik er over klagen, dat alle dingen, ook de groote, een einde vinden? Integendeel. Juist, dat wij geen onsterfelijkheid verwachten, doet ons het leven, 't welk we slechts eenmaal ontvangen, hopger waardeeren. Ja, ik zou zeggen, dat we het meer grootsch, meer hartstochtelijk opvatten, dan wanneer we nog konden rekenen op een nieuwe, verbeterde uitgave. Het eeuwige in den zin, dien de Bijbel daaraan hecht, is den modernen mensch te onwerkelijk; hij vindt er zijn geluk noch zijn toekomst in."
„Zoo! En is het geluk, dat jelui zoekt, een werkelijk geluk? Is het niet veelmeer een roes? Wat blijft er over van genot en overvloed, van minnarij en mode, van zinnenlust en spel, van wedrennen en cabaret en fijne soupers, — wat houdt ge over van een bezoek in een huis, dat ge in uniform niet moogt bezoeken ?



— 96 —
Harro, er zijn werkelijkheden, waarvoor ik huiver!" En de blauwe oogen schoten vuur.
Haar kleinzoon sloeg de oogen neer. .^Grootmoeder, dat behoort eenmaal tot het leven; men moet alleen zorgen, dat men heit niet overdrijft, en dat men altijd een fatsoenlek mensch l»lijft."
„Zoo! Je hebt nog al wat zelfvertrouwen, mijn jongen! Ik vraag mij af, waar de bron is van zulke bovenmenschelijke zielskracht. Wat bedoel je daarmee : een fatsoenlijk mensch blijven ? Wü je daarmee zeggen, dat je tot dusver rein gebleven bent Tran groote zonden, dat je nog in geen ongeoorloofde betrekking tot een vrouw hebt gestaan, dat je niet hebt gespeeld? Ik heb een ander begrip van eer. Ik zal niet de geheele wereld meten met den maatstaf, dien ik me zelf aanleg, dat zou onbillijk wezen en kortzichtig maar mijn familie meet ik er mee," — fier hief ze het grijze hoofd omhoog — „mijn kinderen en kleinkinderen mogen nooit vergeten, dat ze den naam Kambach dragen. En jij bent op weg, om je bloed te verloochenen, Harro! Ik heb in den laatsten tijd verschillende dingen over je gehoord, geen ernstige f eiten, maar kleine trekjes, die kenmerkend zgn voor je heele persoonlijkheid en voor je positie in het regiment. Ik hoor, dat er zgn, die den omgang met je vermijden, en dat is een ernstig ding, of je moest de eenige waarlijk edele man zgn in een regiment, dat ontaard was. Maar zoo staan de kaken niet. Het zesde regiment kurassiers vormt de elite. En het is een slecht teeken voor een jongen officier, wanneer mannen als Dachow, als Malwkz en Seekwv niet meer met hem willen omgaan." „Och grootmoeder, dat kwam tengevolge van een



— 97 —
voorbijgaand verschil van meening, en dat is al weer in orde," zei Harro op gedwongen toon.
„Ik weet er evenveel van als je vader, Harro, en ik denk, dat die je reeds op zijn grondige manier de waarheid heeft gezegd; daarom spreek ik er niet verder over. Wanneer je mij niet gevraagd had om mijn voorspraak, dan zou ik heelemaal hebben gezwegen, doch nu moet ik klaren wijn schenken. Ik moet dus nog eens terugkomen op dien „fatsoenleken man." Je neemt dat begrip nog steeds veel te eng, en dat komt door je verhouding tot het Christendom. Wat ik je zooeven voorlas, teekent duidelijk en klaar de tegenwoordige anti-godsdienstige wereldbeschouwing, wat voor naam ze dan ook moge dragen. Op bijzonderheden behoeven we niet in te gaan. Maar dit moet ons duidelijk worden, dat een mensch, die geen God en geen eeuwigheid heeft, het volste recht heeft om naar zijn goeddunken te leven, want plicht en verantwoordelijkheid bestaan niet voor hem. Doch daarmee valt alle zedelijkheid weg. Spreek me niet tegen — ze valt weg. Van den diepsten en zwaarsten val in de schande tot het allergeringste overschrijden van de grens van het behoorlijke valt de zedelijkheid weg. Zonder den levenden God ontaarden wij, vergaan we bij levenden lijve. Dat zijn ijzeren woorden, ontzaglijk zware beschuldigingen, maar ze zijn billijk. Er gaat een booze geest door ons land ons volk is in verval."
Mevrouw Van Kambach zweeg. Ze blikte hem voorbij in het park, in de stralende verte, alsof ze allen wilde toeroepen, in de hutten van de heide en in de kasteelen van de edelen: „Bekeert u, nog
Zonnegloren. 7



— 98 —
is het tijd!" Er lag in dien blik iets profetisch, maar iets onuitsprekelijk treurigs. Daar sprak uit dien blik de eenzaamheid van den laatsten belijder van het kruis, treurend over den ondergang van zijn volk. En toch was deze droefheid onafscheidelijk verbonden aan den ijzeren wil, aan de vlammende fierheid, aan de onoverwinbare kracht van deze vrouw. Buigen zou dat hoofd alleen voor God — nooit voor den haat der wereld, nooit voor de laagheid; eerder zou ze bloeden onder het zwaard der revolutie. Harro Kambach kende en bewonderde die fierheid en in stilte erkende hij voor zich zelf: „Die heb jij niet!" En de gedachte kwam bij hem op: „Vanwaar heeft een vrouw de kracht, om tot op zoo hoogen leeftijd zoo stil en onzelfzuchtig te bouwen aan een werk, dat ze zelf als een verloren werk beschouwt? Hield zij niet eiken beschavingsarbeid voor een hopeloos inspannen van edele krachten? Zeker, maar alleen den beschavingsarbeid in het licht van de moderne levensbeschouwing — den arbeid, die beheerscht werd door den geest van het Christendom, vatte ze anders op. En dat Bijbelsche Christendom, waarop zij zoo den nadruk legde, was toch overal in strijd met de werkelijkheid. Of misschien niet ? Een zwakke, zeer zwakke twijfel ontwaakte in het hart van den jongen man. Zou hetgeen in zijn omgeving voor achterlijk gold, inderdaad achterlijk zijn? De enkele officieren in zijn regiment, die het eenvoudige Christendom van hun ouderhuis hadden bewaard, behoorden toch tot de meest beminde en geachte. Dat waren toch heusch geen suffers, maar ze hadden grenzen gesteld, die ze nooit overschreden. Harro meende, dat hij zulk een onvrijheid niet zou kunnen



— 99 —
verdragen, maar hij had toch respect voor zulke persoonlijkheden uit één stuk.
En weer hoorde hij de stem, die hij zoo liefhad.
„Als jelui maar wildet luisterenI Het geloof zou men jelui niet kunnen aanpraten, want door de woorden van menschen vindt de mensch zijn God niet, maar als je de oogen opendoet, kun je toch zien, dat we achteruitgaan, dat alle kringen in verval zijn. Doch in plaats van de handen uit te steken en een dam op te werpen tegen den overstroomenden vloed, gaan jelui vooraan met je voorbeeld. „Genot en spel en vrouwen," dat is de eeuwenoude doodsleus der volkeren, en dat is ook onze leus tegenwoordig. Een volk, dat waarlijk Christelijk was, zou deze drie de deur wijzen — daarmee is alles gezegd. Maar de tucht van het Christendom is niet naar onzen smaak, want wij zijn in heel ons wezen zelfzuchtig. Daarom vergeten wij steeds, dat wij schakels zijn van een groote keten, en dat ieder zijn deel moet vervullen van den gemeenschappelijken plicht. Die plicht eischt mannen. Maar helaas, wij hebben geen mannen meer, dat is ons ongeluk I"
Voor de tweede maal klonk de beschuldiging Harro scherp in de ooren. Het bloed steeg hem naar het hopfd.
„Grootmoeder, dat is te veel. Dat mag een officier zich niet laten zeggen. Vergeef me, maar "
Mevrouw Van Kambach zag hem aan. „Ik zou de eerste zijn, om God op mijn knieën te danken, wanneer mijn kleinzoon zulke woorden niet noodig had," antwoordde ze, den klemtoon leggend op elk woprd, al was het met bevende stem. „Je bent tot mij gekomen met een verzoek. Ik zou mijn handen



— 100 —
uitbreiden over je liefde. Ik zou je voorspraak ziftt om een meisje, dat —• ik zeg het met diepe smart — veel, veel te goed voor je is, — en je kunt niet eens de waarheid verdragen."
De ontroering overmande haar. Diep ging haar adem. Ze stond op en trad op hem toe. Met het edele hoofd fier omhoog stond zij vóór hem, en toch wist hij, hoe haar ziel bloedde.
Weer deed zich bij hem het zachtzinnige, het edele gelden. Weder zei hij tot zichzelf: Vergeet niet, dat twee tijdperken met elkaar worstelen; dat het oude een afkeer heeft van het nieuwe in eiken vorm; dat het met de beste bedoelingen dwaalt, — en verdraag daarom het strenge, maar goed bedoelde optreden van de vrouw, die met moederlijke liefde over je jeugd de wacht heeft gehouden.
„Grootmoeder," vroeg hij, „begrijp me toch alstublieft en vergeef mij 1"
Ze zag hem diep in de oogen.
Stille droefheid lag op haar gelaat. Ze kende hem, en ze wist, dat hij tot haar terugkeerde, gedreven door een teer gemoed en door trouwe aanhankelijkheid, maar ze wist tevens, dat ze haar woorden in de lucht sprak. Dat was immers ook het verdriet van haar zoon, dat Harro, die alle harten wist te veroveren door zijn beminnelijkheid, te zwak was om te houden wat hij beloofde. Daarom hield ze zich hard.
„Je hebt mijn woorden immers reeds heden avond vergeten. Ik ken je wel."
Maar hg" bleef vragen. „Grooftnoeder, u heeft hard tegen me gesproken, maar ik wil trachten u te verstaan en uw wenschen ter harte te nemen. Maar één



— 101 —
ding smeek ik u: verlang niet te veel van mij. In het regiment gaat het anders toe dan op een lande lijke buitenplaats."
„Dat spreek ik niet tegen. Hier zijn gevaren en daar. Hier moet men ze ontwijken en daar, maar," — ze aarzelde een oogenblik — „dat doe jij niet."
„Dat doe ik wel, grootmoeder!"
„Harro!"
Hij zag haar aan. „Geen mensch kan mij iets ten laste leggen."
Zij haalde de schouders op. „Eén ding kan menigeen je ten laste leggen, dat je den ouden kategorischen imperatief: „Gij zult 1 Gij moet I" niet meer kent! Dat is de eerste voorwaarde •om een fatsoenlijk mensch te zijn. Onder de uiterlijke discipline moet jij je voegen, maar inwendige tucht, zelftucht, ken je niet, evenals allen, die hun God en Heiland heb-, ben verloren."
Hij antwoordde niet.
Doodsche stilte heerschte.
Daar klonken vioolklanken door het park, in juichend verlangen en diepe innerlijkheid.
„Die kent discipline, en je liefde moet innerlijke zelfverloochening kennen, anders is ze niet echt," ta. de oude vrouw, terwijl ze luisterde naar het vioolspel.
„Grootmoeder, vergeef me. Meer vraag ik heden niet. Ik wil niet meer beloven, dan ik geven kan, maar ik bid u: breid de handen uit over mijn geluk!"
Nog aarzelde zij.
Toen ging hij voort: „Dit eene kan en mag ik u beloven: zooveel in mij is, wil ik een man worden, die een Sibylle Bühler waardig is! Dat zweer ik u!"



— 102 —
Hij zag haar vast aan.
Een oogenblik was het haar, alsof ze in de standvastige oogen van haar zoon blikte. Toen drong zij haar twijfel en haar vrees voor teleurstelling terug en hief de hand op. Eerbiedig boog hij het hoofd, en een oogenblik rustte daarop de bevende hand der oude vrouw.
„Moge God je helpen!" zei ze zacht.
Toen nam hij afscheid.
Nog eenmaal kuste hij haar hand. „Ik dank u, grootmoeder!"
Toen sloeg ze in groote liefde de armen bm hem heen en kuste hem.
Diep zag ze hem in de oogen. „Ook voor dat, wat een officier zich niet mag laten zeggen?" vroeg ze^
Hij beantwoordde ernstig haar vasten blik. „Ja, ook daarvoor, grootmoeder!"
Toen ging hij heen.
Maar zij ging naar haar schrijftafel en nam een kinderportret in de bevende handen. Lang bekeek zij het. „Precies Ilse!" zei zij zacht in zichzelf. „Een liefderijk gemoed, maar week als was; geen karakter. Alleen Eberhard is een echte Kambach."
Ze zette het portret weer op zijn plaats. Met de handen gevouwen in |den schoot zag ze naar buiten. „Zou ik het nog beleven? Franz Schenker heeft wel moed, dat hij een vijf-en-zeventigjarige steltvoor een taak, die jonge, sterke krachten eischt."
Er werd geklopt. Een bediende meldde luitenant Roselius.
„Verzoek hem binnen te komen!"
Ze ging den jongen officier tegemoet, die haar eerbiedig groette.



— 103 —
„Mag ik afscheid komen nemen, Excellentie? En mag ik mijn harteüjken dank uitspreken voor al de vriendelijkheid, die ik heb ondervonden?" zei hij, toen hy tegenover haar plaats had genomen.
Met welgevallen blikte de oude dame in het open, mannelijk gelaat. „Dat u mij tweemaal het genoegen deed, een uurtje bij my door te brengen, daarvoor behoeft u mij niet te danken, mijnheer Roselius," zei ze hartelijk. „U weet, dat ik u gaarne ontmoet, en ik hoop u, wanneer u dezen winter in Berlijn, komt, dikwijls te zien in de Dorotheastraat."
Hij boog zich. „Ik dank u zeer, Excellentie. Het zal mij een groote eer en een groote vreugde zijn."
Ze knikte hem toe. Ze had altijd gehouden van zijn eenvoudige en bescheidene wijze van doen.
„U gaat met Harro?" vroeg ze. „Ik heb nog een vriendelijk verzoek aan u. Houd een oog op hemt Ik weet, dat hrj van u houdt, en zoo er iemand is, die invloed op hem heeft, dan is u dat. U weet, dat het hem nog ontbreekt aan het ware gevoel van plicht."
„Zeker, Excellentie. Ik heb heele avonden met hem over dat punt gesproken. Den goeden wil heeft luj wel, maar het Christendom ontbreekt hem. En zijn vereering voor de kunst, die hij voor den godsdienst in de plaats heeft gesteld, zal hem niet doen rijpen tot een man — het dwepen met Wagner heeft nog nooit een persoonlijkheid gekweekt. Het bevalt mij niet, dat hij zoo dikwijls naar Bayruth reist."
„Mij ook niet. Maar nog minder bevallen mij de geruchten, die over hem de ronde doen. Graaf Brelow sprak er mij onlangs over. Hn wist niets bepaalds, alleen, dat sommige heeren zich van hem



— 104 —
terugtrokken. Daar moest toch een reden voor wezen. Schenk u mij alstublieft klaren wijn. Hij heeft toch geen ongeoor loof den omgang met een vrouw?"
„Neen," antwoordde Roselius beslist; „daar heb ik nooit van gehoord."
Mevrouw Van Kambach keek hem ernstig aan. „Speelt hij misschien?" vroeg ze zacht.
Een oogenblik zag hij voor zich neer, maar dan richtte hij zijn eerlijke oogen op haar gelaat. „Excellentie, dat is een zeer moeihjke vraag. Wanneer een ander ze mij deed, zou ik beslist „Neen" antwoorden. Want zoolang ik niet met mijn persoon voor een feit borg kan staan, houd ik me aan de spreuk van mijn vader: „In het heiligdom der eer bestaat er een heilige der heiligen: de eer van den naaste." Maar tot mijn diepe smart moet ik u als Harro's grootmoeder een ander antwoord geven. Door een vriend weet ik, dat hij in Brandenburg en in Berlijn meermalen gezien wordt in het gezelschap van heeren, die wat spel en vrouwen betreft, niet onbesproken zijn, Doch nog eenmaal zeg ik, niemand heeft toog qoit beweerd, dat hij zelf van het rechte pad is afgeweken. Maar natuurlijk, die omgang doet hem geen goed."
Hy zweeg. Diepe zedelijke ernst was op zijn open gelaat te lezen.
„Ik wou, dat ik die uitdrukking eens bij Harro vond," dacht mevrouw Sabina. „Zeg mij met wien gij omgaat, en ik zal u zeggen, wie gij zijt," antwoordde zij, en streek zuchtend met de hand lover het grijze haar.
Er werd geklopt. „Manheer, het rijtuig staat voor." meldde de bediende.



— 105 —
Roselius stond op. „Ik beloof u, dat ik de oogen open zal houden," zei hij, „en alles zal doen, wat in mijn vermogen is, en wat de plicht van een kameraad mij gebiedt."
„Heb daarvoor hartelijk dank," zei ze, terwijl ze hem uitgeleide deed. „En wees Gode bevolen!"
Nog eenmaal boog hij zich over haar hand en zag haar aan met zijn ernstige oogen.



HOOFDSTUK VI.
En toch ....
Nooit een mensch naar de oogen kijken, Voor geen menschenmeening wijken, Niet naar menschenoordeel vragen Trouw de kruisbaniere dragen — Des geestes kamp, des levens strijd Eischt heilige onverbiddelijkheid I
In de Dorotheastraat in de stille woning van de oude Excellentie zat de heer Van Kambach tegenover zijn moeder.
Hij was juist van het dorp gekomen in de koude, en de gelijkmatige warmte deed hem goed.
,,'t Is bij u gezellig, moeder I" Hij keek rond. „Is er hier wat veranderd?"
„Neen, alleen de vele bloemen van mijn verjaardag."
„O!" Zonder er bij te denken keek hij naar de bloemenpracht.
Zijn moeder bemerkte, dat hij tot haar kwam met iets dat hem hinderde, 't Was nog maar veertien dagen geleden, dat hij bij haar was geweest. Doch toen had zijn bezoek kort geduurd en ze waren niet alleen geweest. Ze gevoelde, dat hjj thans niet voor zaken kwam, pf enkel om haar te bezoeken.
De zitkamer van mevrouw Van Kambach was een aangenaam vertrek met mooie oude meubelen, en met kostbare schilderijen en etsen uit vroeger tijd. Nabij het venster stond de breede schrijftafel van



— 107 —
haar overleden man, en daarboven hing diens levensgroot portret. Onder dat portret zat thans zijn zoon, het evenbeeld van den vader, wat juist thans de aandacht trok van de oude dame.
„Kom, Karl Heinrich, vertel me eens wat," zei ze, haar zoon toeknikkend.
„Maar ik heb veel te vertellen, moeder. Ik stoor u toch niet?" Hij zag vragend naar de schrijftafel. „Ik weet, dat iedereen tot u komt, en dan heeft u zooveel werk met allerlei vereenigingen in deze wintermaanden."
„O, daar zorgt juffrouw Eichel voor."
„Jawel, maar u heeft toch nog zooveel aan het hoofd. Hoe staat het met den Bond van Bijbeltrouwe Christenen? Daarover had ik u toch reeds willen spreken. Hoe ver zijn we?"
„Dat komt later. Je zult er nog genoeg van hoorenl Eerst je persoonlijke aangelegenheden. Die gaan voor." En ze zette zich gemakkelijk in haar leunstoel.
Op zijn gelaat stonden de zorgen te lezen. „Misschien gist u het reeds, moeder: Ilse!" Snel, bijna heftig zei hij het, en zijn voorhoofd kleurde.
„Ja, nu zeg ik weer eerst, wat het laatst komen zou; dat komt daarvandaan," en hij wees op het portret van zijn dochter. „Enfin, het komt ten slotte op hetzelfde neer, en wanneer u beide heeft gehoord, zegt u misschien: „Hij komt tenminste met het ergste eerst." Ja, Ilse!" Hij zuchtte. „Ik heb het haar van het begin af gezegd, dat ze een dom ding deed. Ik heb het haar goed duidelijk voorgehouden, anders zou ik me zelf op 't oogenblik de grootste, verwijten moeten doen. Maar zoo iets had ik toch niet mogelijk geacht. Ik kan heel wat verdragen,



— 108 —
en ik houd er niet van, dat jonge vrouwen kinderachtig zijn, maar dat een jonggetrouwd man zijn vtöuw na drie maanden zoo behandelt, omdat zij wegens haar toestand niet met hem naar de hofbals kan gaan, dat is toch ongehoord. Hij heeft geen gevoel en geen teederheid, moeder. We kunnen nog wat beleven! Ik heb dezer dagen Wolf Dietrich eens onder handen genomen, en hem gezegd, dat hij zijn kwaad humeur niet altijd op Ilse heeft te koelen. Nu ja, hij heeft een beetje respect voor mij, al was het alleen om de toelage, want de oude Bühler geeft den losbol niet veel, en dat kan ik hem niet kwalijk nemen — nu dan, Wolf Dietrich erkende schuld en beloofde beterschap, doch daarop reken ik niet veel. Zoo een moet onze Heere God eerst bij den kraag nemen en door elkaar schudden, zal het beter worden. Neem maar alleen dat voortdurende kijven op de dienstboden om niets en nog eens niets. Ik zou zijn oppasser niet willen wezenI" En hij sloeg met de vuist op zijn knie. „Ja, vergeef me, moeder, maar mijn vingers jeuken me, om den bengel eens een geducht pak slaag te geven."
Hij zuchtte. „En onder dat alles is Ilse zacht als een lam, wat hem nog meer prikkelt. Ik geloof, dat ze hem voor heel zenuwachtig houdt, en ze ontziet hem, zooveel ze kan."
„Voor erg zenuwachtig zie ik hem niet aan," zei de oude dame peinzend. „Hij speelt toch niet, of "
Hij sprong op. „Wat bedoelt u, moeder?"
„Och, ik wil geen verdenking uitspreken, als ik er geen grond voor heb."
„Dat hoeft ook niet, dat begrijp ik." Hij haalde de schouders OP- „Bewijzen heb ik ook niet."



— 109 —
Mevrouw Sabina had immers ook wel gewaarschuwd, doch er waren geen feiten geweest.
„Maar, u begrijpt wel, waar ik heen wil," begon de heer Van Kambach opnieuw.
Zij zag hem ernstig aan. „Bemiddelaarster wezen? Je weet wel, dat ik daar niet van houd."
Hij kuchte. „Het maakt groot onderscheid, moeder, of een man dat doet, of een vrouw van uw leeftijd en van uw soort. Om mij geeft Wolf Dietrich niets'; voor zijn grootvader heeft hij respect, misschien hoogachting en een beetje kinderlijke genegenheid. Maar voor u beeft hij een onbegrensden eerbied. Dat komt van uw persoon, van de wonderbare vereeniging van mannelijke kracht en teeder vrouwelijk gevoel. Neen, neem mij niet 'kwalijk, maar dat moest gezegd worden. En dan nog een ding, uw Christendom, dat altijd in daden openbaar wordt, meent u, dat het geen indruk op hem maakt ? Dat is bij hem nog het laatste overschot van de goede kern; hij heeft niet alleen hoogachting voor u, maar hij vereert u met warme genegenheid. U zou hem om den vinger kunnen winden, moeder."
„Misschien voor een oogenblik, maar niet op den duur. Daartoe is hij van aanleg te lichtzinnig en verkeert hij in te lichtzinnige gezelschappen. Dat heeft immers ook zoo grooten invloed. Men moet al een sterke persoonlijkheid zijn, iemand, die voor Gods aangezicht wandelt — om niet besmet te worden door den invloed van een gevaarlijke omgeving; alle anderen gaan te gronde. Zie, ik geloof niet, dat het veel helpen zal, of ik niet hem spreek. Maar ik zal, als de gelegenheid zich voordoet, toch nog eens mijn best doen.".



— 110 —
„Dank u, moeder," antwoordde haar zoon met een zucht van verlichting.
Hij keek naar de klok. „Om half drie heb ik een vergadering van den landbouwbond; we eten, geloof ik, om half twee ?"
,»Ja, gewoonlijk wel. Maar als je 't anders wilt?"
„Neen, dank u. Dan kunnen we nog een ding bespreken. Schrik niet — ik heb Eberhard van de catechisatie genomen 1"
Neen, ze verschrikte niet. Ze bleef zelfs bijzonder kalm. Doch een trek van diepe droefheid werd op haar gelaat zichtbaar.
„Is het dus zoover gekomen?"
„Ja, had u het verwacht?"
Ze knikte.
„Ik had dat kunnen begrijpen," zei luj.
„Den dag na de bruiloft van Ilse heb ik met dominé Wendler over zijn preek gesproken," zei zij. „En wat ik toen hoorde, was zoo, dat ik het ergste kon verwachten. Ik had er toen al met je lover willen spreken, maar we hadden geen enkel rustig oogenblik, en in den korten tijd, dat ik in November op Drielinden was, hebben we elkaar immers nauwelijks gezien. Schrijven wilde ik er liever niet over. Ik wist bovendien, dat je al bezwaren had tegen de catechisatie van Wendler. Je hebt die preek toen immers ook gehoord."
„Zeker. Wanneer ik, toen de catechisatie begon, zooveel bezwaren had gehad als in den laatsten tijd, dan had ik den jongen eenvoudig niet laten gaan. Maar dat is nu immers al meer dan een jaar geleden, en juist in het laatste jaar heeft er een groote verandering plaats gehad bij Wendler."



—111 —
Zij knikte peinzend.
„Eberhard laat nooit veel uit," vervolgde de baron ; „dat is zijn aard, maar ten deele ook 'een aangeboren hoogheid, die ik wel lijden mag. U weet, onder zijn laatste twee huisonderwijzers heeft hij werkelijk geleden, en toch heeft hij zich nooit beklaagd. Maar dit werd hem te sterk. Ik had reeds een paar maal be merkt, dat er iets niet in den haak was, maar hij zei nog niets. En daar komt hij gisteren opeens bij mij, geheel overstuur. Wat was er gebeurd ? Wendler vraagt: „Wat is geloof?" en Eberhard antwoordt: „Het geloof is een vaste grond der dingen, die men hoopt, en een bewijs der zaken, die men niet ziet." Wendler schudt bij dat antwoord het hoofd, en zegt: „Beste jongen, dat is een Bijbeltekst, en daar moeten we niet mee aankomen, we moeten een wetenschappelijk antwoord op die vraag hebbenl" Hoe vindt u 't ? Maar 't ergste komt nog. Stel u intusschen die arme kinderen voor. Er zijn dit jaar verscheiden jongens bij van de voornamer lui uit het dorp, de oudste van mijn opzichter, die van Drielinden heeft er ook een bij — allemaal kinderen van Christelijke gezinnen, die door zulke woorden aan het twijfelen worden gebracht, net zop goed als Eberhard en de kleine van Riddeck. Jongens van vijftien, zestien jaar, die niets anders hebben leeren kennen dan de rotsvaste Christenbelijdenis van een vroom ouderhuis, weten natuurlijk niet, wat ze moeten denken, wanneer eén man als Wendler, tegen wien ze opzien, zulke dingen beweert. Het spijt me dan ook geducht, dat ik Eberhard niet reeds verleden jaar bij een ander heb gestuurd. Want ik beken eerlijk, ik heb er me menigmaal bezwaard over gevoeld, maar dan zei



— 112 —
ik tot mij zelf: „Jij hebt een streng rechtzinnige opvoeding gehad, en je moet niet vergeten, dat ook de orthodoxie haar gebreken heeft, haar scherpheid en haar bekrompenheid." Dat heb ik mijzelf gezegd, moeder, en daarin ben ik veel te ver gegaan. Ik wilde billijk en zachtmoedig wezen, maar ik ben aan den verkeerden kant begonnen. Met den blik op het geheel heb ik goed juist geoordeeld; ik heb steeds geweten, wat de laatste beweringen van het liberalisme waren, maar ik heb niet genoeg de konsekwenties getrokken ten opzichte van bepaalde personen. Het betreft immers geen bijzaken, maar het betreft de kern van onze belijdenis, den persoon van onzen Heiland. Dat heb ik niet voldoende in het oog gehouden. En nu heb ik mijn loon. Geeft men den vijand den vinger, dan neemt bij de geheele hand. Eerst, is Wendler voorzichtig en bescheiden geweest, nu zegt hü openlijk in de catechisatie: „Er staat nergens met een woord in den Bijbel, dat Jezus de Zoon van God is." Toen heeft de jongen van den inspecteur van Drielinden flink den vinger opgestoken, en herinnerd aan des Heeren beëedigde verklaring voor Kajafas. En daar heeft de man de vermetelheid, om te antwoorden: „Dan moet Jezus zich vergist hebben."" En de heer Van Kambach haalde diep adem. „Jatho!" zei zijn moeder.
Hij leunde het hoofd op de hand. „Moeder, dat zou niet gebeurd wezen, wanneer Thea nog leefde," zei hij bedrukt.
De oude dame zag met moederlijke liefde naar haar zoon. In zeker opzicht had hij gelijk. Maar toch niet geheel. God had hem op dezen weg geleid, dat was haar voldoende.



— 113 —
Ze zei het hem.
„Zeker," antwoordde hy, „en dat is ook mij het voornaamste. Maar juist in zulke geloofsvragen hebben wij behoefte aan den invloed van de vrouw. Dat ziet u hier immers ook weer. Thea zou stellig verhinderd hebben, dat Eberhard iri Kambach ter catechisatie ging. En als u altijd bij mij was, had u het ook gedaan. Maar Wendler is een beetje bang voor u. In de paar zomerweken, dat u bij ons is, neemt hij zich in acht."
„Daar leek het toch niet naar op dien Zondag na Ilses bruiloft."
„Neen, eigenlijk niet. Maar hij heeft tegen mijn inspecteur gezegd, hoe verheugd hij was, dat u na die drukke dagen toch nog in de kerk was geweest ; hij had er dus zeker niet op gerekend."
Ze lachte. „Dat schijnt dus voor hem een overrompeling geweest te zijn?"
„Ja, dat lijkt zoo. Bovendien zat u zoo, dat hij u van den preekstoel af haast niet kon zien."
„Ja, ik had last van het licht."
Op de schrijftafel sloeg een klok.
„Het duurt nog een uur voor we gaan eten," zei mevrouw Sabina. „Wil je niet nog eerst wat gebruiken ?"
„Dank u, moeder, ik heb geen trek. En ik zou ook de dingen liefst nog goed met u bespreken, als u 't goedvindt."
' „Maar je hebt vandaag nog zooveel te doen, en je lijkt vermoeid."
„Dat is ook geen wonder met al die zorgen. Ik had het hoofd al vol over Ilse, en nu komt dit. Ik weet niet, wat my het zwaarst drukt, dat met haar
Zonnegloren. 8



— 114 —
of met Eberhard. Hier zie ik ten minste nog een uitweg, met Ilse niet. En daarom ligt me die zaak zwaar op het gemoed." Hij zuchtte.
Voor de eerste maal zag zijn moeder, dat zijn gelaat verouderd was.
„Nu kom ik met een verzoek, moeder," begon Kambach weer. „Wil u Eberhard een paar dagen huisvesten, tot ik een geschikt tehuis voor hem heb gevonden. Ik wil hem bier door dominé Jakobi laten onderwijzen. Misschien neemt hij hem zelf in huis, dat zou ik het liefst willen."
„Kan hij niet bij mij blijven? Je weet, dat het mij zeer aangenaam zal zijn."
„Dank u zeer, moeder, ik heb daar ook aan gedacht. Maar een knaap van bijna zestien jaar hoort onder mannelijke leiding. Het valt mij moeilijk, hem va» huis te eenden, maar ik weet geen anderen uitweg. Doch als u hem zoolang wil opnemen, ben ik u zeer dankbaar."
De oude vrouw knikte. Ja, zij begreep hem wel; hij had gelijk, en dus moest het hart van grootmoeder zwijgen.
„Je bent bij Wendler geweest ?" vroeg ze. „Ja, terstond." „En wat zei hij?"
„Eigenlijk niets. Hg' erkende terstond, wat bij gezegd had. Eerlijk is hij immers altijd geweest, en daarom heb ik nog hoop voor hem. Een eerlijk mensch moet de waarheid zien, doch het modernisme doet al het mogelijke, om de waarheid te omsluieren. Ik had natuurlijk geen gemakkelijke taak. Het is moeilijk, tegen een dominé te zeggen: „Wat mijn kind van u leert, is een dwaalleer.""



— 115 —
Vlugge schreden klonken in het vertrek daarnaast.
„Juffrouw Eichel, een oogenblik, alstublieft!" riep mevrouw Van Kambach.
De gezelschapsdame trad binnen, een flinke, aangename verschijning van ruim dertig jaar.
De heer Van Kambach stond op. „Juffrouw Eichel!"
„Mijnheer de baron!"
Ze drukten elkaar hartelijk de hand.
„Juffrouw Eichel," zei mevrouw Van Kambach, „stuur Frederik vóór het eten nog even naar mevrouw Van Schink om te zeggen, dat ik haar tusschen vier en vijf wacht."
„Dan kan hij meteen even naar de post gaan, Excellentie." De bruine oogen keken naar de klok. „Het wordt tijd."
„Geef hem dan ook mijn brieven mee." Mevrouw keek naar haar schrijftafel. ^,Een aan de stadszending, een aan graaf Bühler en twee briefkaarten."
Ze waren weer alleen.
„Ziezoo, moeder, nu eindelijk eens over u. U ziet er goed uit."
„Dank je, ik ben ook heel gezond."
„Goed zoo! En hoe gaat het met den Bond? Ik heb me tot mijn spijt daarmee nog heel weinig kunnen bemoeien."
„Voorloopig is er nog geen Bond. We beginnen pas. In de eerste plaats hebben we geld noodig. Mevrouw Van Schink heeft een aardig sommetje beloofd. En voorts hebben we nog altijd geen directeur. We kunnen niet iedereen gebruiken. Het moet een man uit één stuk wezen. Eerste voorwaarde is natuurlek, dat hij beslist rechtzinnig is. De minste neiging naar de middelpartijen zou hem voor ons doel on-



— 116 —
mogelijk maken. Verder moet hij talent van organisatie hebben, redenaarsgaven en een helderen kijk op sociaal, nationaal en kerkelijk gebied, bovenal een goed begrip van den ernst van onzen tijd en een brandend hart voor den nood van ons volk en onze kerk. Daarom kunnen we alleen een man hebben, wien zijn Christelijk geloof zijn leven is, die den strijd onzer dagen bij eigen ervaring kent. Een man, die alleen doode orthodoxie bezit, kunnen we niet gebruiken. Aan zoo iemand zouden juist de kringen, op welke wij rekenen, aanstoot nemen."
„In ieder opzicht heeft u gelijk, moeder. Ik ben maar voor één ding bang. Als we de eischen zoo hoog stellen, zouden we een engel uit den hemel moeten hebben. Hier op aarde zal zoo een moeilijk te vinden zijn."
„Toch wel, Karl! Geduld slechts!"
„Moet het een dominé wezen?"
„Niet juist noodig. Maar in de eerste plaats moet het een man zijn."
„En die hebben we in overvloed I"
„Neen, Karl, spot niet. Je komt zelf in het bestuur, en je moet dus ernstig blijven."
„Dat ben ik ook, moeder, 't Is juist mijn groote belangstelling. Doch wat de mannen van tegenwoordig betreft
„Stellig, je hebt gelijk, we hebben meer poppen dan mannen. Daarom moeten de mannen, die we hebben, juist voor den dag komen. Ik ben voor 't overige niet bezorgd, dat wij den rechten man niet zouden vinden. We moeten alleen leeren wachten. De personen, die we tot dusver hebben genoemd, schijnen aan de heeren, die voorloopig de zaak in



— 117 —
handen hebben genomen, niet te voldoen, en ik kan hun geen ongelijk geven. Weet jij iemand?" Hij haalde de schouders op.
„Voor directeur? Neen, moeder. Voor het bestuur zou ik Brelow willen hebben. Maar ik zal er nog eens over nadenken."
„Ja, doe dat."
„Eenvoudig is de geschiedenis niet," vond hij. „Ook de geloovigen doen veel te veel om den lieven vrede, ten deele, omdat ze er nooit goed over hebben nagedacht."
„Juist daarom is het zoo noodig, dat de Bijbeltrouwe geloovigen zich aaneensluiten," zei zijn moeder.
Hij knikte. „Zeker, moeder. Ik geloof, dat het een levenseisch voor ons volk is. Dit werk moet gedaan worden. Het is de laatste stormloop, de laatste poging tot redding, de laatste oproep. Als deze mobilisatie mislukt, dan ligt ons volk in de goot. Het klinkt wel wat verwaand, alsof wij ons beschouwen als de eenige redders. Maar als we het persoonlijke wegdenken, dan is het werk, dat we willen doen, het eenige, dat het verval van ons volk nog kan tegenhouden. Want het eenige, dat ons nog op de been kan houden, is de terugkeer tot den levenden God en Zijn Woord. Dat willen onze tegenstanders natuurlijk verhinderen. Ten deele onbewust. Daarom moeten we strijden, een scherpen strijd. Aan den overkant zal men dat voor onbijbelsch verklaren, ondanks het woord des Heeren: „Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard." — En niet alleen aan den overkant. Ook vrome kringen, waarop wij gaarne zouden rekenen, zullen ons misverstaan. Dat zijn die kringen,



— 118 —
die met voorbeeldige trouw evangelisatie-arbeid verrichten, maar die bij hun vredewerk geen oog hebben voor het geheel, en die daarom niet verstaan, dat de strijd tegen den afval met andere wapenen moet worden gevoerd dan de strijd om een menscbenzièl. Dit is geen werk, om met glacé-handschoenen aan te pakken. We komen er ook niet, als we eiken landlooper eerst een deftige uitnoodiging zouden moeten sturen — we krijgen de lui alleen, wanneer we ze halen. Natuurlijk krijgen we dan ook allerlei schuim mee binnen, dat is de geschiedenis van de goede en de kwade visschen. We hebben noodig groote volksvergaderingen in reuzettzalen, hier in Berlijn liefst in het centrum van de stad, met vooraf de noodige reclame — vergeef me het woord — in het publiek. En dan mogen de lui er van denken wat ze wiHeW. Christus heeft gezegd: „Gaat heen in de geheele wereld!" en daar is ons land een deel van. En wanneer wij nu naar A B en C gaan, en bij Meyer e* Muller zielezorg oefenen, dan is dat alles mooi efl goed, maar we vervullen daarmee volstrekt nog niet het bevel: „Gaat heen in de geheele wereldP Efl toch zullen we van de vervulling van dat bevel een* maal rekenschap moeten geven. Wij zullen derhalve rekening moeten houden met een sterken tegenstand, niet het minst met den tegenstand van de kerkt"
„Met den tegenstand van de kerk?" vie! zijn moeder hem in de rede.
„Stellig, moeder. In de kerk heerscht de partij van het juiste midden. Ik blijf aan de kerk getrouw, zoolang ik het met mijn belijdenis in overeenstemming kan brengen, of tot men er mij uitzet. Maar iets toegeven doe ik niet. Het modernisme wensch ik in geen



— 119 —
enkel opzicht naar de oogen te zien. Ze moeten goed weten, wat ze aan ons hebben. Dat zeggen immers ook onze voorloopige statuten." Zij knikte.
„Welnu, dunkt u, dat de kerkelijke mannen büj met ons zullen zijn, zij die gewoon zijn aan uiterste zachtzinnigheid?" Hij haalde de schouders op. „Verder krijgen we, dat de' pers, ook de Christelijke bladert» die we nog hebben, Ons gaat doodzwijgen. We beginnen immers pas, en men behoeft met ons geen rekening te houden. Doch dat is niets. Dat komt wel. Over een paar jaar vinden de heeren ons reeds lastig, en over tien jaar? Hadden we maar een Luthér, om het vaandel te dragen!"
Zgn oogen schitterden. Hij was weer geheel de oude.
Ze keek hem glimlachend aan. „Partijpolitiek mag bij ons niet toegelaten worden," zei zé.
„Moge God ons er voor bewaren!"
„Toch zal het niet gemakkelijk gaan, die er buiten te houden," oordeelde ze.
Hij keek haar ernstig aan, „Dat moet beslist in de statuten, dat alle politiek buiten den Bond blgTt."
„En wanneer een heethoofd er dan toch mee aankomt?"
„Dan zetten we hem de deur uit." Een bediende trad binnen.
„We gaan eten, Karl. 't Zou anders te laat voor je worden."
Hij stond op en bood zijn moeder den arm. Zoo gingen ze naar de eetzaal, waar juffrouw Eichel wachtte.
Na het tafelgebed zei mevrouw Sabina: „Lijkt het



— 120 —
je goed, dat we eerstdaags een vergadering van den Bond houden, hier in mijn huis ?"
„Wanneer had u gedacht?"
„Maandag over acht dagen."
„Ja, dat komt mij goed uit."
„En dan zou ik graag willen, dat jij eens een korte voordracht hield over den grondslag en den aard van den Bond. Dat is nog niet duidelijk uiteengezet. Een vrouw kan dat zoo niet."
„Maar Excellentie I" De oogen van juffrouw Eichel lachten schalks.
„Neen, dat moet een man doen. Je weet wel, dat ik geen spreeksters kan uitstaan."
„Nu ja, in volksvergaderingen, Excellentie."
Mevrouw Sabina lachte. „Ik geef toe, dat in sommige gevallen de vrouw niet enkel spreken mag, maar spreken moet," zei ze; „overal waar het arbeidsterrein van de vrouw is, waar ze als vrouw tot vrouwen kan spreken, daar is haar plaats. Maar niet daar, waar ze den man het woord ontneemt. Dat is overschrijding van de grenzen, en vandaar is het niet ver naar de vrouwen-emancipatie. Ja, ja, Eichel l" Ze knikte haar trouwe huisgeest, wier werklust haar soms te sterk werd, vriendelijk toe. „Ons arbeidsveld is groot genoeg, we moeten geen gebiedsuitbreiding zoeken."
Juffrouw Eichel lachte. „O, ik ben conservatief als een oude tante, Excellentie!"
„Ja, ik ken je wel, Eicheltje!"
,,'k Heb niet veel lust zulk een voordracht te houden," zei de heer Van Kambach na eenig nadenken.
„Nu, zeg het dan in enkele woorden. Om de zaak



— 121 —
zelf en om al degenen, die haar willen dienen, zou ik graag willen^ dat het progamma nu eens in bijzonderheden werd vastgesteld." Hij knikte.peinzend.
„Het progamma zou in één woord gezegd kunnen worden: „Gij zijt het zout der aarde, gij zijt het licht der wereld!" Daarmee is alles gezegd. Maar u heeft gelijk: wij hebben een aardschen vorm nopdig ook in den dienst der eeuwigheid. Kan u niet een paar aanteekeningen maken, moeder? Van avond zal het wel te laat worden, maar ik blijf hier nog tot overmorgen, en dan kunnen we het nog eens bespreken." Hij zag naar de klok. „Kan Frederik een auto voor me halen? Anders kom ik te laat."
Zij drukte op den knop van de bel en gaf den bediende haar bevelen.
Daarna werd het dankgebed gedaan.
Haar zoon stond op. „Vaarwel, moeder! Ik moet mij haasten. Tot ziens, juffrouw Eichel! Doe mij het genoegen, moeder, en blijf niet op, tot ik thuis kom; het kan wel laat worden."
„Neen, ik ga naar bed, daar zorgt juffrouw Eichel wel voor."
Hij knikte de dame van gezelschap toe. „Ja, doet u' dat," zei hij.
„U kunt op mij rekenen, baron!"
„O ja, moeder, eer ik het vergeet, u vindt het toch goed, dat ik Franz Schenker Maandag meebreng? Hg is een en al ijver voor de zaak, en hij is immers de man, die het eerst de gedachte van den Bond uitsprak. Al hing de zaak in de lucht, hij heeft er den eersten stoot aan gegeven."
„Wel natuurlijk, Karl! Dat ik daar zelf nog niet



— 122 —
aan gedacht heb ! Hij is meer waard dan vele anderen niet zijn gezond oordeel en zijn oprecht Christendom."
„En zijn voortvarendheid," zei juffrouw Eichel. „Wat vader Schenker zich eenmaal in het hoofd beeft gezet, dat zet hij door."
De heer Van Kambach knoopte zijn pelsjas dicht. „Zou Frederik al terug wezen?"
,yHij komt juist boven."
„Mijnheer de baron, de auto staat klaar."
„Dank je!" Hij nam zijn cylinder. „Vaarwel, moeder! Juffrouw Eichel, op uw verantwoording, dat mijn moeder om tien uur naar bed gaat."
Op de besneeuwde straten wierp de zon haar stralen. Mevrouw Van Kambach stond voor het venster en keek haar zoon na. Juist sloot Frederik het portier van de auto, en daar ging het.
Toen keek zij omhoog.
Een rozige nevel hing over de huizen, als een fijne sluier, doch de oude vrouw lette er niet op. Haar gedachten waren nog geheel bij het werk, waaraan ze haar laatste levenskracht wijdde, en bij den man, wiens vurige geest zijn tijd wilde overvleugelen. Zou zijn! leiding tot zegen kunnen zijn voor het m stilte beginnende werk? Zou de gloed van dien sterken geest niet verwoesten, wat met rustige hand moest Worden opgebouwd? Hij was een man naar haar hart. Geheel een man, geheel een Christen, een kruisbehjder, zepals zij er weinigen kende. Die, zonder rechts of links te zien, naar zijn doel streefde, onbekommerd om wat hem in den weg kwam. Onverbiddelijk. Maar toch, heden voor de eerste maal, maar dan ook telkens, deed ze zkh de vraag: Is



— 123 —
hij hier op zijn plaats? Zelfs Petrus moest het verwijt hooren: „Steek uw zwaard in de scheede." Er zijn vele gaven, vele krachten, vele ambten; één is niet voor alles geschikt
Enkele ©ogenblikken, nadat ze hem had gezegd, dat hij in het bestuur zitting moest hebben, was de tWflfel opgekomen in haar ziel, en had ze zich afge vraagd: Zou het wel goed zgn?
En nu kampten moederliefde en moedertrots met plicht en recht.
Dat was geen lichte kamp. Nauwkeurig moest ze wegen voor den rechterstoel van het geweten. Maar telkens kwam ze tot het besluit: En toch, ondanks alles, juist daarom 1 Doch zjj vertrouwde haar eigen gevoel niet; ze zei tot zichzelf: Maar jij bent zijn moeder 1 En een vurig gebed steeg op uit haar ziel 2 „Niet ons, o Heer! niet ons, maar Uw naam geef eere!"
Het werd donkerder. Over de witte straat legde zich hef violette fluweel van de schemering. De sikkel van de maan glansde boven de daken.
„En tocht en juist daarom!" Ja, men had iemand noodig, die sterk was, die hl den naam van zijn God zou komen met slinger en steen. Iemand, die- sterk in het geloof, met den Bijbel in de hand, de wereldwijzen en de kerkvorsten tegemoet zou treden met een onverschrokken: „Daar staat geschreven!" Iemand, die het niet kon hebben, dat het kruis werd aangetast; die de hem toegestoken rechterhand zou afwijzen, indien het een hand was, die zich vermetel uitstrekte naar des Heilands eerekroon. Iemand, die standvastig en scherp verklaarde: „Wij erkennen niet het gelijk recht in de kerk! Wat gij verschil-



— 124 —
lende richtingen noemt, dat zijn verschillende godsdiensten, die tegenover elkaar staan als water en vuur. Hier Christendom, daar modern Heidendom."
„Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard." Dat was het besliste woord des Heeren, de heilige leuze voor de verovering der wereld in het teeken des kruises. Neen, al mocht hij velen onaangenaam wezen, al mocht hij menigeen voor het hoofd stooten — hier waren'geen halven te gebruiken. Het hinderde ook niet, of hij eens doorsloeg zooals straks met zijn: „Als 't zoo doorgaat, dan liggen we weldra in de goot;" het zou niet hinderen, al zei hij nog heel andere dingen. Dat waren byzaken, waar de een van hield en de ander niet; hoofdzaak was de persoonlijkheid. En wat dat betreft, was hij een man uit één stuk.
Zij herademde, 't Was, of haar een last van de ziel viel.
Met stralende oogen zag ze naar het scheidend avondlicht. En daar zag ze boven de huizen in den winternacht de sterren voor den dag komen, als waren het antwoorden voor haar zoekende oogen. 't Was haar, als staarde ze in de eeuwigheid en nog eens fluisterde zij: „En toch, en juist daarom!"



HOOFDSTUK VII.
Alleen.
Weet gij, wat het is, als in donkren nacht
Geen mensch en geen engel aan u denkt?
Wanneer niemand naar uw ziele vraagt
En geen enkel hart u zijn aandacht schenkt?
Wanneer een nevel het kruis omhult
En geen bloempje geurt tusschen rotsigen steen?
Verstaat gij, weet gij, wat het beduidt:
Alleen te zijn, moederziel-alleen?
Een heldere sterrennacht welfde zich over de Mark, over haar droomende kasteelen en ouderwetsche stadjes, over haar pijnboomwouden en stille meren.
Geen windje roerde zich. Zachtjes hulde de rjjm de slapende dorpen in zijn kanten sluier.
Ginds boven het huis Kambach stond de volle maan, hoog en helder. Breed en zwaar lag daar het heerenhuis, als een sterke muur, om het rustige dorp en de hooge kerk te beschermen — een beeld van trouwe aanhankelijkheid aan den geërfden grond en de voorvaderlijke zeden. De sneeuw schitterde. Het was scherp koud. Geen mensch vertoonde zich in de dorpsstraat. Alles zat binnen bij den haard.
Een voetspoor op de sneeuw leidde tusschen de boerenwoningen door naar de pastorie. Een klimroos was gegroeid tot aan het dak, en haar dorre takken hingen voor het verlichte venster van de studeerkamer. Verder was alles donker in het huis, dat daar stil en eenzaam lag onder den last van de sneeuw op het dak, omringd door breedgetakte linden.



— 126 —
Achter de witte gordijnen kon men iemand op en neer zien gaan. De steeds terugkeerende haastige schaduw deed vreemd aan in de nachtelijke winterstilte, toonde iets van den strijd des daags.
Op en neer ging het, op en neer.
't Moest iets buitengewoons zijn, waardoor dien man daarbinnen de rust benomen werd. Men kon anders avond aan avond dominé Wendler aan zijn schrijftafel over zijn boeken gebogen zien zitten, bijna zonder zijn houding te veranderen. Wat dreef hem dan heden in zijn kamer op en neer?
In de laatste dagen hadden allerlei geruchten over hem geloopen: dat de landheer ruzie met hem had gehad, dat hij Kambach zou verlaten en dergelijke meer. Dan werd er weer gezegd dat van dat alles geen woord waar was.
De onrustige wandelaar daar binnen wist niet, wat over hem werd gesproken, wilde het ook niet weten. Menschen, die loopen in den stormwind, vragen niet naar vallende bladeren en verwelkende bloesems. Zij hebben hun volle kracht, hun geheelen wil noodig in den strijd tegen de natuurmachten. Het kleine wordt hun klein en het groote groot. Achteloos vertreden zij den stroohalm aan' den weg; eerst wanneer de groote schilddragers uit vroeger tijden, door den storm geveld, links en rechte neerstorten, wanneer het beekgebruis en het dennengeruisch verstomt en het groote zwijgen de dooden eert, dan houden zij de haastige schreden in, en het oog vraagt, wat de mond nog niet uitspreekt: „Wanneer komt de beurt aan mij?" Doch het antwoord komt niet, want nog is de nacht niet voorbij.
Zij stormen voort. Met koortsigen ijver, met zwoe-



— 127 —
gende borst, met in de aderen de hitte van den wil tot macht, tot leven. Doch hun hoornen kleed heeft een zwakke plaats. Wanneer de werpspies van den dood den schouder treft, dan is hij1 overwinnaar
Bij het vallen der woudreuzen beven de zinnen; er komt in de ziel een geheime barst, fijn als glasspinsel — een zachte smartkreet klinkt — ging de wind langs gesprongen snaren ?
Kurt Wendler was vermoeid geworden van het loopen en was aan zgn schrijftafel gaan zitten. Diepe smart lag op zgn gelaat, hij werd gefolterd door een onrust, die tevergeefs zocht naar een uitweg.
Vóór hem lag een opengeslagen Bijbel, doch hg zag er over heen naar de beeltenis van een mooien zestienjarigen knaap, 't Was een echt jongensportret, vol natuurlijkheid en frischheid: Eberhard Kambach. Wat zagen die groote peinzende kinderoogen hem verwijtend aan! Nog nooit had hg die uitdrukking in die oogen gelezen, maar ja, toch, eenmaal, nu drie dagen geleden. Toen hadden die oogen hem aangestaard, alsof hij het kind iets had ontroofd, iets dat hem heiliger was dan eenig ding op aarde, dan vader- en moederliefde, dan de kameraad, aan wien hij hing met zijn nart. Voor de eerste maal hadden die oogen hem toornig aangezien, alsof ze wilden zeggen: „Geloof wat gij wilt! Ik geloof wat vader en moeder gelooven; die weten heel goed, hoe het in den Bijbel staat. Ik laat mij niets ontnemen!" Maar hg' had geen acht geslagen op dat zwijgende verwijt; de trots was over hem gekomen. Tot dusver had hij zich gehouden aan het woord van Goethe:



— 128 —
„Het beste, dat gij weten moet,
Kunt gij de knapen toch niet zeggen,"
doch nu zouden ze het weten, zelfs op gevaar af, dat het hem zijn ambt en zijn brood zou kosten. Hij wilde hun geen halve waarheden meer brengen, niet het verouderde, versteende, maar leven, ontwikkeling, werkelijkheid! Vóór alles weg met het oude orthodoxe Godsbegrip, met de Christusgestalte van het supranaturalisme,1) die onmogelijkheid aller onmogelijkheden!
En toen was de scène gekomen! Enkel de herinnering dreef hem het bloed naar het hart. Zijn be wering, dat Christus zich nergens in den Bijbel Gods Zoon had genoemd, was in 't water gevallen. De kleine jongen van den inspecteur had gewezen op het getuigenis voor Kajafas. Tachtig vragende kinderoogen hadden vol verwachting naar hem opgezien.
„Dan moet Jezus zich vergist hebben!" Ja, zoo had hij gezegd. Het was hem zelf eigenaardig te moede geweest, toen hij het woord, dat Jatho in de openbare vergadering had gezegd, op de catechisatie had herhaald. De Kambacher dorpsjongens moesten toch wel de laatsten zijn, die ry'p waren voor zijn filosofie. Doch dat hinderde niet. Een boom valt niet van één slag.
Doch toen was gevolgd, wat hem knaagde aan zijn ziel.
Dicht bü zijn lessenaar had hij een bitteren snik gehoprd, een snik uit de diepte der ziel. De stille
*) De leer, die zich grondt op wat boven de natuur is, dus op een openbaring.



— 129 —
knaap was opgesprongen en had in hartstochtelijke smart zijn leeraar toegeroepen: „Dat is niet waar, dominé!" En daarmee was hij naar buiten gesneld.
Niemand had hem tegengehouden. Als een ban had er gerust op de kleine schare.
Er was voor dominé Wendler niets anders overgebleven, dan de catechisatie te eindigen.
Dat was gebeurd een paar dagen geleden.
Een uur later stond de heer Van Kambach in de pastorie. Kort en bondig, zooals zijn gewoonte was, zei hij Wendler, dat zijn zoon de catechisatie niet langer zou 'bezoeken. Wat Wendlers plaats in de gemeente betrof, daarover zou lüj als collateur beslissen. Maar om alle misverstand te voorkomen, wilde hij hem reeds nu zeggen, dat in de kerk van Kambach voor hen beiden naast elkaar geen plaats was. Dat was duidelijk geweest.
Doch de landheer sprak geen woprd over het onbehoorlijke van Eberhards optreden. Dominé Wendler wees daarop.
Het gelaat van Kambach echter werd hard als staal. „Wat, daarvoor zou ik den jongen bestraffen!
Maar dominé is er bij mij één op den loop of bij
u? Wanneer in een vergadering iemand majesteitsschennis pleegt, dan noemt men hem eenvoudig een vlegel en zet hem de deur uit. U heeft de allerhoogste Majesteit beleedigd in tegenwoordigheid van onmondige kinderen, en u mocht voor uw lessenaar blijven. Van rechtswege had u uw plaats moeten verlaten. Dat is niet gebeurd, en nu verlangt u bovendien, dat uw leerlingen, die toch ook geen bakerkindjes meer zijn, ja en amen zullen zeggen, wanneer u verklaart, dat Christus niet Gods Zoon is!"
Zonnegloren. 9



— 130 —
„Natuurlijk is Hij Gods Zoon, maar niet in de beteekenis, die "
„Ja, dat liedje ken ik, „de reinste menschenbloesem, door de zonne Gods gekust," — ik dank u voor uw liberale kwakzalverijen, mijn waarde. Een Heiland, zooals gij hem fatsoeneert, kan ik in mijn leven niet gebruiken, en in mijn sterven nog veel minder. Alle respect voor uw studie en uw onderzoek — maar wij rechtzinnigen onderzoeken ook! Dacht u, dat wij zoo maar voortvegeteeren ? Geen sprake van, maar wij vergeten niet, waar ons klein erbarmelijk menschenverstand zijn grens heeft, en wij bekritiseeren niet hef wonder der wonderen: den Persoon van onzen Heer! Maar dat doet u. En nu zet u de kroon op uw werk, en u draagt door prediking en catechisatie het vergif onder ons volk, en dan wordt u nog boos, wanneer een arme jongen, wien ge zijn Heiland wilt ontnemen, u in het gezicht de waarheid zegt ?"
„Het had niet in dien vorm moeten gebeuren."
„Loop naar de maan met uw vorm!" Hij sloeg op de tafel, dat het kraakte. „Ik wou, dat de jongens u uitgefloten hadden!"
„Maar, mijnheer de baron, ik moet u toch verzoeken "
„Dat ik opstap? Met genoegen! Neem mij niet kwalijk, dat ik duidelijk ben; ik houd nu eenmaal niet van de zoete woordjes van tegenwoordig. Wij Kambachers praten liever Duitsch dan Fransch. Dat zit Eberhard gelukkig ook in het bloed. En nu weet u 't. Ik moest u ronduit de waarheid zeggen, dominé, al was het alleen maar daarom, dat ik niet mag vergeten mijn verantwoordelijkheid jegens het dorp.



— 131 —
Anders zou u me later verwijten kunnen doen. En voorts, ik bedank voor mij en mijn huis voor alle liberale afglijderijen."
En toen reikte hij hem, alsof er niets voorgevallen was, de hand. „VaarwelI" En weg was hij.
Verbluft bleef dominé Wendler staan. Altijd trok hij bij dezen man aan het kortste eind. Kwam het van diens razende levendigheid, van de heerschersnatuur, die geen andere meening toeliet? Maar hij, Wendler, was toch ook niet op den mond gevallen, en wist wat hij wilde. Waarom zakte dan, zoodra de heer Van Kambach op het tooneel kwam, zijn schitterend wetenschappelijk bolwerk ineen? Wonderlijk! Hij had hem toch eigenlijk vast moeten zetten, een man, die op het gebied van het geloof met de wetenschap geen raad wist. En anders wel eerbied voor de wetenschap had. Alleen hier niet. De landheer wist veel, was zeer belezen, hield voortreffelijke politieke en maatschappelijke voordrachten, was in de vraagstukken van de moderne wereldbeschouwing thuis, en toch — geloof en wetenschap bleven bij hem gescheiden terrein. Zoo deed nu altijd de oude school. Doch het Christendom van Kambach was geen doode orthodoxie, evenmin als dat van diens moeder of van den ouden Schenker. Integendeel! Daar zat leven in. Hij was vast overtuigd, dat die drie menschen in staat zouden zijn, groote offers te brengen voor hun geloof. Waarom moesten dan juist zij zijn tegenstanders zijn, de eenigen onder de rechtzinnigen van zijn kennis, die indruk op hem maakten, die hem onbeperkten eerbied afdwongen? Het was om dol te worden!
Zijn gedachten dwaalden af. Hij zag aan de zijde



— 132 —
van de oude edelvrouw een jonge krachtige vrouwengestalte. Een vrouw, wier handen zeer alledaagschen arbeid verrichtten, maar om wier helder voorhoofd morgenglans blonk. Er zijn van die Zondagskinderen, die met vroolijke oogen en met bloemen op den hoed over de bergen wandelen, en duizend heerlijkheden ontdekken, welke voor andere menschen verborgen blijven. Zulk een Zondagskind was Jutta Eichel, de trouwe huisgeest van de oude Excellentie.
't Was geweest in den tijd, toen hij nog veel pp Drielinden kwam. Dominé Wendler had eensklaps de begeerte gekregen, om den zonneschijn, die van de eenvoudige, vriendelijke gestalte uitging, over te dragen naar zijn eenzame pastorie. Op een mooien herfstavond was hij naar Drielinden gegaan. De oude dame was niet thuis, maar zij, die hij zocht, stond in de voorhal de laatste rozen van het jaar te schikken in een Venetiaansche vaas.
Het licht van den zinkenden dag speelde over de meisjesgestalte en over de purperen bloemen. Geheimzinnig wierp de schemering haar sluier om den vertrouwelijken haard en de eiken meubelen uit voorvaderlijke tijden. Een paar rozenbladeren waren gevallen op den kanten zoom' van het linnen tafelkleed, en ze leken als bloeddruppels.
Hij stond in de deuropening en beschouwde in stilte het liefelijke tooneel. „Als een kunstwerk van de oude Nederlandsche meesters," dacht hij.
Toen hief zij het hoofd op. Hun blikken ontmoetten elkander en haar gelaat scheen een weerschijn te hebben van de roode rozen.
Hij bleef onbeweeglijk staan in het licht van de



— 133 —
ondergaande zon. Als een silhouet kwam zijn hooge gestalte uit tegen den lichten hemel.
Doch zij stond met de late bloesems in de hand en in de donkere oogen een blik van afwering.
Hij merkte dat niet, hij zag enkel het kunstwerk van den Nederlandschen meester.
Toen kwam hij naast haar staan. Zij zou zich toch niet laten storen, zei hij. Doch zij gevoelde, dat alleen zgn mond zoo sprak. Aarzelend stak ze de laatste knopjes tusschen de open bloemen.
Hij volgde haar naar het woonvertrek der oude dame, waar zij de rozenvaas plaatste onder een groot crucifix, een heerlijk snijwerk, zooals vrouwen van Zuid-Tirol ze maken.
„Houdt u van de Katholieke kunst?" vroeg hij.
„Ik heb nooit zoo'n mooi crucifix gezien," zei ze, terwijl ze opkeek naar het gelaat met de doornenkroon. , ,Moet ik het geloof verachten, dat denzelfden Heiland belijdt als ik?"
Hij haalde de schouders op.
„Zou u Katholiek kunnen worden?"
„Nooit," riep zij levendig. „Het Roomsche stelsel staat mij tegen. Maar met den afzonderlijken Roomsche voel ik mij, zoo hij een waarachtig Christen is, op denzelfden bodem staan, één in geloof en hoop."
Hij zag haar aan met een eigenaardigen blik. In zijn oogen stond een vraag, die haar tot diep in de ziel drong.
Weer zag zij op naar het kruis. En terwijl ze zich verdiepte in de trekken van den lijdenden Heiland, gevoelde ze een heiligen moed, een nooit gekende kracht. Met haar donkere oogen zag ze hem aan en met vaste stem zei ze: „Een Katholiek, die zijn Ver-



— 134 —
losser en Heiland belijdt als den eeuwigen Zoon van God, staat mij duizendmaal nader dan de aanhanger van de moderne theologie, die de Godheid van Christus loochent."
Haar woord trof hem, alsof hij een slag in het gezicht had gekregen. Hij begreep haar. Ze had een onoverkomelijken scheidsmuur tusschen hen opgericht. En toch wist hij, dat ze hem liefhad. En toch wees ze hem af!
Grenzenlooze bitterheid vervulde zijn ziel, een groote jaloerschheid op het bezit van deze stille, sterke menschen, die zonder rechts of links te zien, recht op hun doel af gingen. Welk een zielerust kenden deze lieden, als waren ze dragers van inwendige kracht en van heiligen zegen. Waarom bezat hij die niet?
Omdat zulk een zielerust onmogelijk was, omdat die menschen dwepers waren. Koppig gaf hij zgn ziel dat antwoord.
Arm en eenzaam was hij uitgegaan om zijn laat geluk te zoeken, armer en eenzamer keerde hij huiswaarts.
Toen kwam de lange winter en de sneeuw bedekte het geliefde pad.
Moederziel-alleen zat hij bij zijn boeken in het eenzame studeervertrek.
Alleen de Verwijtende oogen van den kleinen jonker keken hem aan.
Alleen, alleen, en het pad onder de sneeuw! Dat klonk als een oud minnelied, als de teere poëtische stemmingen uit het verleden. In den haard bromde de nachtwind de melodie van dat lied, zacht en verlangend, alsof een aeolusharp ruischte.



— 135 —
Dan klonken andere snaren, vreemd en overwinnend, als ging een wilde jacht over het dak.
Dan eensklaps stilte, geen geluid meer tot in wijde verte.
En dan, wat was dat? Luisterend blikte hij op.
Uit de verte werd het groote zwijgen verbroken, als zeegebruis, als een pelgrimskoor van bedevaartgangers, als orgeltonen, geweldig en diep, het overoude, halfvergetene kerklied, dat de Middeleeuwen in den heiligen nacht') hadden gezongen:
„Daar komt een schip, geladen Tot aan zijn hoogste boord; Het draagt Gods Zoon vol genade, Des Vaders eeuwig Woord!"
Hij sprong op. Wat had dat lied te maken met zijn eenzaamheid, zijn verlatenheid? Die akelige winternachten ook in die eeuwenoude pastorie met haar ouderwetsche schoorsteenen! Was het wonder, dat de nachtwind daarin verdwaalde en daar boven zijn psalmen zong? Nu moest bovendien nog de uil zijn jammerklachten beginnen, dan zou 't spel compleet wezen. Maar de doodsvogel vond het heden nacht zeker te koud. Dien last had hij dan toch niet!
„Er zal onder u niet zijn, die op vogelgeschrei acht geeft." Jawel, hij wist het wel. Maar 't was toch niet aangenaam, als zoo'n schepsel daarbuiten den heelen nacht jammerde.
') Deze diep aangrijpende sage komt voor in een ander werk van Elisabeth von Maltzahn, getiteld: „Der heilige Damm," dat eveneens bij uitgever dezes zal verschijnen.



— 136 —
„Daar komt een schip, geladen Tot aan zijn hoogste boord..."
Weer die klokketonen!
't Was toch geen winderig weer. Of zou het weer omgeslagen zijn ? Neen, hij hoorde aan den toon wel, dat de wind nog Noord-Oost was.
„Het draagt Gods Zoon vol genade, Des Vaders eeuwig Woord!"
't Was of de blauwe oogen van den jongen Kambach hem aankeken. Stellig, hij zou het niet tegenspreken, hij had het voor de klasse gezegd, en hij zou het, indien noodig, herhalen voor de kerkelijke rechtbank: „Dan moet Jezus zich vergist hebben!"
„Dat is niet waar, dominé!" Hij hoorde het den knaap nog zeggen.
„Het draagt Gods Zoon vol genade, Des Vaders eeuwig Woord!"
„Vervloekt!" Hij sprong op en rukte het venster open.
Doodstil lag de groote tuin vóór hem in de schoonheid van den winter. Ginds, diep met sneeuw bedekt, droomde de oude kerk binnen haar krans van linden; huis aan huis stond er om heen geschaard, en in de verte lag in maagdelijke blankheid de heide van de Mark.
Doch achter het kasteel in de pijnbbomwouden suisde de nachtwind in de boomtoppen. Altijd datzelfde lied, dat overoude, halfvergeten koraal. Wonderlijk, hoe de verbeeldingskracht haar sluier weefde,



— 137 —
hoe ze windgeruisch en imenschengeest nam in haar dienst....
„De wind blaast, waarheen hij wil!"
Ellendig! Altijd weer de Bijbel! Er gebeurde hier toch niets bijzonders. Verandering van weer — zenuwen — je bent nu eenmaal onderhevig aan stemmingen — dat nachtelijk gesprek met Nicodémus had bij zijn groote letterkundige schoonheid toch ook nog dit voor, dat het een zuiver persoonlijk karakter draagt. Men kan het zus of zoo opvatten. Stellig, zus of zoo!
De oude torenklok begon te slaan.
Twaalf ? Dan werd het toch ook tijd om naar bed te gaan.
Het kwam daarvandaan, dat hij ook altijd zoo alleen was. Waarom had ook Jutta Eichel hem afgewezen? Zy had hem toch lief. Dat wist hij zeker. Nu maakte zij zichzelf en hem maar ongelukkig. Mocht dat?
„Het draagt Gods Zoon vol genade, Des Vaders eeuwig Woord!"
Hij sloeg het venster dicht. Wat had dat nu te maken met het huwelijk? Niets toch! Maar zij dacht er anders over, dat wist hij.
En er waren uren geweest, dat hij er Jutta Eichel om had hooggeacht, dat ze de uiterste konsekwenties van haar overtuiging trok. Maar toch! Die rechtzinnigen waren zoo enghartig, je kon er niet mee klaar komen.
Hij haalde de schouders op en zuchtte.
De nacht legde zijn schaduw over het heilige boek



— 138 —
Hij nam de lamp en ging de kamer uit. Toen hij in de gang kwam, hoorde hij geruisen op de stoep. Zenuwachtig keerde hij zich om.
Daar klonk reeds de hel door het stille huis.
Hij deed open.
Voor hem stond in zijn grooten livreimantel de oude Schenker.
„Kom terstond mee, dominé! De jongeheer ligt zwaar ziek aan longontsteking en wenscht u te spreken."
Kort en beslist klonk het. Op zijn Schenkers. Maar toch ontbrak er een bijklank, dien hij bij den ouden man nog nooit had gemist: de eerbied voor het ambt. Of verbeeldde hij zich dat maar? In dezen nacht was alles mogelijk!
„Maar wat is er dan gebeurd?"
„Alstublieft, dominé, dat vertel ik u onderweg wel."
En Wendler trok de overjas aan, nam den slappen hoed van den kapstok en ging in den nacht met Schenker mee. Toen zijn huishoudster, gewekt door de bel, eindelijk te voorschijn kwam, vond ze een paar sneeuwhoopjes op de mat, en ze bemerkte, dat dominé's hoed en jas weg waren.
,,'t Zal wel om de vrouw van Huisier zijn, die al drie dagen op haar uiterste ligt," zei ze in zich zelf, en met het flikkerende nachtlichtje in de hand, ging ze de oude krakende trap weer op.
„Longontsteking dus ?"
„Ja, dominé. Dokter Elsasser schudde dadelijk het hoofd. We moesten naar Berlijn telegrafeeren. Mijnheer de baron wordt verwacht met den nachttrein.



— 139 —
En nu een half uur geleden heeft de dokter nog dokter Kroese meegebracht, en beiden hebben verklaard, dat er geen hoop meer is. Tegen zulk een heftige longontsteking stond de wetenschap machteloos."
Hard en scherp klonk de stem van Franz Schenker.
„Hoe 't gekomen is?" Hg haalde de schouders op. „In de dagen, dat de jongeheer alleen was, is er niets voorgevallen. De juffrouw past op hem, of hij een prins is, en ik heb ook mijn plicht gedaan. Neen, de baron zal heelemaal niet denken, dat er iets verzuimd is, daar behoeven we niet bang voor te wezen." En hij hief fier het hoofd op.
„Maar wat is er dan toch gebeurd?"
Weer het zwijgende schouderophalen, het veelbeteekenende schudden van het grijze hoofd.
„Maar man, spreek dan toch!"
„Ja, dominé, als ik ppen en vrij mijn meening mag zeggen, en anders doe ik het niet — het heele dorp weet, dat Franz Schenker niet anders doet — dan kan ik alleen dit zeggen: het was van de week na de catechisatie. Eerst die vreeselijke opwinding — ik heb het kind van mijn leven zoo nog niet gezien — en toen is de jongeheer 's namiddags bij dien scherpen Oostenwind nog op schaatsen geweest. Toen is het ongeluk gebeurd. Eerst die opwinding, en dan buiten in den scherpen wind — geen wonder, dominé!"'
Zwijgend liep Wendler naast den oude voort. „Ik heb het al lang zien aankomen," bromde Schenker in zich zelf.
„Wat heb je zien aankomen?"
Daar bleef Schenker ondanks zijn haast midden



— 140 —
op de dorpsstraat staan. Nu was een lange rede in aantocht, met luider stem uitgesproken. Want Schenkers stem was gestemd naar de gewichtigheid der gebeurtenissen. Het gebeurde, dat hij een goeden vriend op de dorpsstraat onder het zegel van stil1 zwijgendheid de diepste geheimen in het oor schreeuwde, en dat hij vier-en-twintig uur later zeer verbaasd was bij de ontdekking, dat het halve dorp het wist en dat de juffrouw in de keuken het hem vertelde en hem duchtig den mantel uitveegde. Doch baten deed zulks niet, het bleef bij het oude.
Ook aan dominé Wendler had vader Schenker reeds menig geheim op straat toegeroepen, maar dezen nacht had hij geen trek in vertrouwelijkheid.
„Kom," zei hij, ,,'t is aanstonds half één."
Doch Schenker bleef staan.
„Als u dan volstrekt wil weten, waar onze jongeheer de longontsteking heeft opgedaan, dan zal ik het u zeggen: bij u op de catechisatie. Meer behoef ik niet te zeggen. Ze hebben mij bij den inspecteur alles verteld, ze weten het van hun Wilhelm."
En hij stapte weer voort door de sneeuw. Nu bleef de dominé staan.
„En geloof jij nu de geschiedenis inderdaad zoo, als die domme jongens het vertellen, Schenker? Waarom is er niemand bij mij komen vragen, hoe het gebeurd is?"
Schenker keerde verbaasd het hoofd om. „Die jongens liegen niet."
„Maar het zijn kinderen."
„Dat kan wel. Maar wij volwassenen kennen u ook, dominé. Kort gezegd, het verwondert mij niets,



— 141
dat u gelooft, dat de Heere Christus Zich vergist heeft, toen Hij Zich Gods Zoon noemde — zooals u bent, kunt u het ook niet gelooven. Maar dat u zoo iets aan onze kinderen leert, dat is sterk, dat is ongehoord! Hoe u dat voor God kunt verantwoordden, dat is uw zaak, maar dit kan ik u wel zeggen: aanstaanden Zondag staat uw kerk leeg!"
Ze waren tot het heerenhuis gekomen.
„Ik zal je de manier, waarop je tegen mij over die dingen spreekt, niet kwalijk nemen, want ik begrijp; dat je opgewonden bent," zei de dominé. „Later spreken we er nog eens kalm over."
Hij trad binnen.
„Ik zou niet weten, wat u mij kwalijk kan nemen," zei de oude man. „Ik heb de waarheid gezegd. Als die hard is, is dat mijn schuld niet."
Wendler haalde de schouders op. Maar zijn hart was vol tot barstens toe.
Boven, in een groot, zwak verlicht vertrek, lag Eberhard in de kussens met heete koorts. Toen dominé Wendler binnentrad, glimlachte hij, en trachtte zich op te richten.
„Eberhard!" Wendler hield de heete hand van den jongen in de zijne. Hij wilde verder spreken, maar kon niet.
Daar klonk het naast hem met matte stem: „Dominé, ik had op de catechisatie niet zoo heftig mogen zijn. Wat ik gezegd heb, kan ik niet terugnemen, want het is immers waar, dat de Heere Jezus Gods Zoon is!" De groote oogen zagen smeekend op naar den dominé. „Wat zou ik nu moeten beginnen, zoo Hij het niet was! Dan kon Hij immers niet mijn Verlosser zijn!"



— 142 —
Moeilijk ging zijn adem. Er ontstond een pauze.
„Maar mijn optreden was onbehoorlijk. Wil u me dat vergeven?"
Vermoeid leunde hij achterover.
Diep ontroerd stond Wendler naast het bed.
„Vergeef mij," klonk het nog eens.
Wendler wendde zich af. „Eberhard, ik — ik heb je niets te vergeven."
■ Toen schitterden de blauwe oogen. „Dominé, weet u het dan nu ook?" En in ademlooze spanning rustte de blik van den knaap op het gelaat van den beminden meester.
„Zooals jij weet ik het niet, Eberhard." Met moeite kwamen die woorden; 't was of er iets gebroken was in de ziel van den man.
„Maar u moet het weten, dominé, zooals ik het weet, dat de Heiland dicht bij mij is, en dat ik niet bang behoef te wezen." De koortsige handen omklemden de rechterhand van Wendler. De stem werd zwakker.
De dominé knielde neer aan het bed.
„Eberhard, vergeef mij, dat ik dat woord heb gesproken; ik had het niet moeten zeggen; ik wist,, dat ik je iets ontnam."
„Neen, dominé, u heeft mij niets ontnomen."
Weer was het stil.
„Vergeef mij," zei de dominé.
Het rood op het gelaat van den knaap werd nog donkerder. Zacht drukte Eberhard de hand van zijn leermeester. Deze verstond de teedere manier, waarop hem vergiffenis werd geschonken, en zwijgend dankte hij den stervenden jongen.
„Zouden de andere jongens om mijnentwil nog



— 143 —
willen opstaan?" vroeg hij. „Morgen is het misschien te laat, en ik zou nog zoo gaarne een lied van hen willen hooren."
„Ik zal het hun zeggen!" Wendler stond op. „Wat moeten ze zingen, Eberhard?"
„Het eeuwge Licht is opgegaan," fluisterde de kranke.
En weer schitterden de blauwe oogen.
Verbazing was te lezen op het gelaat van den predikant. Was dat de dood? Vanwaar had dat kind dat vertrouwen in de moeilijkste ure? Het woord van geloovige ouders alleen kon niet de grond zijn van zulk een geloof. Het zou misschien voldoende zijn geweest in het leven, maar in den dood? Neen, autoriteitsgeloof mag voor een kind zijn waarde hebben, levenskracht heeft het niet. Geloof in den diepsten zin was het niet. En met geweld drong de gedachte zich bij hem op: Wat zou uw geloof u baten, als gij op dit oogenblik moest sterven? Zoudt gy bij dat licht zoo rustig en onversaagd den laatsten, den donkeren weg gaan?
En hij werd onverbiddelijk eerlijk tegenover zich zelf. „Neen, duizendmaal neen!" riep hij tot zich zelf en tot zijn gedachten, die nog op dit oogenblik zich wilden bezig houden met vleesch en bloed, met wereldwijsheid en met geleerdheid, met de wijsheid, die zich theologie noemde.
Kurt Wendler verklaarde zichzelf bankroet aan het sterfbed van een kind.
Een licht geruisch aan de deur deed hem opzien. Op den drempel stond een rijzige gestalte met de pelsjas nog aan.
„Vader!" riep Eberhard en richtte zich op, en



— 144 —
eensklaps ging zijn blik van den een naar den ander
— de blauwe oogen smeekten voor den man, dien hij een paar dagen geleden in diepe smart bij zgn vader had aangeklaagd.
Doch baron Kambach bracht den strijd om wat hem het heiligst was, niet aan het sterfbed van zijn kind. Hij had genoeg gezien.
Diep ontroerd, maar uitwendig kalm trad lüj aan het bed van zijn lieveling en streelde hem zwijgend over het donkere haar. Dan drukte hij de hand van dominé Wendler. Een oogenblik zagen de beide mannen elkander diep in de oogen.
De torenklok sloeg half twee, toen dominé Wendler van huis tot huis trok, om de jongens van het knapenkoor te wekken. Daarop ging hij naar den onderwijzer.
De tranen rolden den trouwen man uit de oogen
— op Kerstavond had de zoon van den baron het lied nog meegezongen, en nu zou het hem het geleide geven op de laatste reis.
Hij reikte den dominé de hand ten afscheid en trok met zijn zangers naar het kasteel.
Na een kwartiertje, daar klonken helder de jongensstemmen door den stillen nacht onder het venster:
„Het eeuwge Licht is opgegaan, Het wijst ons nieuwe 'wegen aan, Het schittert midden in den nacht, En heeft ons eeuwig heil gebracht. Kyrieleis!*)
*) Beteekent: Heer, erbarm UI



— 145 —
God zond in liefde ons Zijn Zoon; D© Heiland nam op aard' Zijn woon. Verheug u dies, o Christenheid, En dank Hem tot in eeuwigheid. Kyrieleis!
Over de witte heide zweefden de laatste akkoorden, alsof ze een kinderziel, die de vleugels had uitgeslagen, wilden overdragen naar het eeuwige Licht.
Dan geen geluid meer.
En de sterren schitterden in den winternacht.
Zonnegloren.
10



HOOFDSTUK VIII.
Bankroet.
Loochening van God is verdwaling, ontsporing
van den wil; Wil, die wel weet, wat hij wil, zoekt en ontdekt
zijnen God.
„Zooals u bent, kunt u het niet geloovenl"
De eenvoudige man had het in oprechte eerlijkheid gezegd, en de stille sneeuwnacht had het gehoord en het zachtjes, zeer zachtjes nagesproken.
De dooiwind droeg het Op zachte wieken de dorpsstraat langs en zong het op eenzamen drempel.
En een heilige onzichtbare hand schreef het onder stormgebruis met ijzeren griffel op de wanden van een kamertje.
Daar werd het helder dag door het schijnsel eener eeuwige lamp.
„Zooals gij zijt, kunt gij het niet geloovenl"
Een hard, onherroepeujk Méné Tékèl; een stem, door geen mensch tot zwijgen te brengen.
Mannen en vrouwen kwamen voorbij, zagen de gouden ampel, bewogen door den nachtwind, en vroegen wat dat beduidde.
„Dat is het geweten," 'antwoordde de stem. „Ook in uw ziel brandt de eeuwige lamp. Zy't gij blind geworden ?"
Doch lachend gingen zy verder.
Er was slechts een, die niet lachte: de man, wien



— 147 —
het aanging. Hij droeg het bij zich in de uren des daags, in leven en arbeid. Het vergezelde hem op zijn krankenbezoeken, het sprak tot hem uit de oogen der stervenden. En diep op den bodem zijner ziel beitelden onzichtbare handen, alsof ze met geweld de steenen wanden wilden doen breken: „Zooals gij zijt, kunt gij het niet!"
Waren het reuzenvuisten, die daar hamerden? Waren giganten aan het splijten en kloven in het gesteente ? Hij wist het niet; dit wist hij, dat de onrust hem de ziel verteerde.
't Was weer avond geworden. Hij had gewacht op een uitnoodiging van het kasteel, doch niemand was gekomen, 's Morgens was hem het overlijden bericht, en hij was naar het kasteel gegaan, maar had den baron niet aangetroffen. Toen had hij thuis tevergeefs gewacht. Wilde men hem niet! Waarschijnlijk niet. Baron Kambach trok de konsekwenties van zijn belijdenis. Indien hg, Kurt Wendler, thans hongerig en dorstig aan zijn deur had geklopt, dan zoü hij hem gespijzigd hebben en gedrenkt, doch het woord van opstanding en leven mocht de dwaalleeraar niet spreken aan het graf van zijn kind. Op het gebied van de liefde zou Karl Heinrich van Kambach, hoe zwaar het hem viel, altijd nog toegevend zijn, maar op het gebied van geloof en belijdenis nooit. Maar daarin lag dan ook zijn kracht. En de predikant nam tegenover zulk een onverbiddelijken en toch zoo voornamen tegenstand in stilte den hoed af. In die rotsvaste trouw, in die oprechte inwendige kracht lag iets, dat grooter, edeler was dan adel des bloeds.



— 148 —
Kwam Schenker maar eens! Die had aan alles schuld. Die had met zijn overijlde woorden den knuppel in het hoenderhok geworpen.
Overijld? Maar overijld was Schenker toch niet. Hij meende altijd wat hij zei. En was er niet een kern van waarheid in zijn woorden?
„Zooals gij zijt, kunt gij het niet geloovenl"
Weer dat beitelen, dat rustelooze hameren.
Wat was dat? Hy schrikte op.
Een hoop sneeuw schoof met donderend geraas van het dak af. Zoo ver was het dus reeds met hem gekomen, dat zoo iets hem deed ontstellen. Zenuwen
Onzin! — Hij maakte zich kwaad. Daar moest een eind aan komen. Zoo kon het niet langer. Mannenfierheid en mannenkracht ontwaakten, hij voelde begeerte, om met den vijand den degen te kruisen.
„Zoo als gij zijt!"
Maar hij wilde, hij wilde het immers niet geloovenl Waarom werd hem dan voortdurend verweten, dat hij niet kon? Hij kon well Maar dat zou tegen zijn overtuiging in gaan. Niet eigenzinnigheid» niet gebrek aan inzicht, niet zelfs het ontbreken van theologische kennis hield hem terug — hij wist meer dan de meeste orthodoxen — maar enkel en alleen het feit, dat hij een verouderden vorm niet kon en niet wilde erkennen. Want waarachtig Christendom mocht niet worden opgevat in dien Christo-centrischen1) zin, zooals het supra-naturalisme deed. Beantwoordde niet de Jezusgestalte, van boven verlicht, van God gewijd, van Zijn adem vervuld, de menschen zali-
') Waarvan Jezus Christus het middelpunt is.



— 149 —
gend en bevrijdend — beantwoordde die Jezusgestalte niet veel meer aan de waarheid dan die geheimzinnige voorstelling van het openbarings-geloof ? Zeer zeker! Hier heerschte vrijheid, daar gebondenheid ; hier ontwikkeling, daar formalisme zonder geest en leven. En zulk een eenzijdigheid, die allen vooruitgang afwees, maakte zich op ten kruistocht tegen de „dwaalleer!" Volk tegen volk. Daarop zou het uitloopen. En aan de koppigheid van de orthodoxen was het te wijten, dat de aangeboden broederhand werd afgewezen!
Met donkere blikken staarde hy voor zich heen. Nog enkele uren, dan was het vier-en-twintig uur geleden, dat hij zich aan het sterfbed van een kind bankroet had verklaard. En thans! Wel, dat was overspanning der zenuwen geweest. Geen wonder! Alles was gisteren op hem losgekomen. Thans, nu hij ontspanning gevoelde, nu hij de wereld en de dingen weer met andere oogen begon te aanschouwen, bield hij dat niet langer vol. Neen, hij was niet bankroet, hij dacht er niet aan. De geloofszekerheid van de rechtzinnigen was Volstrekt niet groot er dan die der vrijzinnigen; welbeschouwd stonden zij beiden voor een gesloten deur.
Of niet?
„Maar u moet het weten, dominé, zooals ik het weet, dat de Heiland bij mij is, en dat ik niet bang behoef te zgn." Zoo had een zestienjarige leerling gesproken in het aangezicht van den dood.
Dominé Wendler zuchtte.
„Zoo als gij nu zijt!"
H|j stond op, greep hoed en mantel en ging in de schemering naar buiten.



— 150 —
De dooiende sneeuw plaste. Van de dakgoten stroomde het water in beken. Het was een kunststuk, buitenshuis te komen.
Onbewust van eenig doel ging hij de dorpsstraat langs, in de richting van het kasteel. Hij erkende het niet voor zichzelf, dat hij als door magnetische kracht getrokken werd naar het stille vertrek, waar de kleine jonker den laatsten slaap sliep. En toch was het zoo.
Toen hij het park naderde, zag hij een rijtuig de oprijlaan inrijden. In het heldere licht van de lantaarn bemerkte lüj Verschillende gesluierde gedaanten, en onder deze een bijzonder rijzige, door ouderdom gebogen vrouw, Excellentie Van Kambach. Er ging hem een steek door het hart. Hij keerde terug.
Midden in het dorp bleef hij staan. Maar wat had hij die vrouw gedaan, dat lüj voor haar de vlucht nam?
„Zoo als gij zijt"
„Dan moet Jezus zich vergist hebben"
En ginds lag een jong bloeiend menschenleven op
de doodsbaar, de vreugde en blijdschap van haar
oude hart.
Het hameren en beitelen begon opnieuw. „Dat is uw werk!" „Onzin. Longontsteking!" „En dat andere? Dat?"
„Mijn eigen kleinzoon is onder uw cathechisanten, dominé, en het is mijn heilige plicht, te waken, dat dit kind niet verleid Wordt!" Het klonk hem in de ooren, of hij het gisteren had gehoord.
En dan hoorde hij een andere stem. Met moeite bracht ze de woorden uit. 't Was de stem van het



— 151 —
doodzieke kind, dat zich rustig had neergelegd om te sterven: „U heeft mij niets ontnomen I" Een overwinnend, koninklijk woord was dat, een belijdenis van heilige geloofszekerheid, maar tevens een onverbiddelijk heenwijzen op de onmacht en de armoede van den man, aan wiens voeten dit kind had gezeten. Dat was de uitkomst van zijn catechisatie: de terechtwijzing uit den mond van een zestienjarige: „Dat is niet waar, dominé!" En de gelukkige verklaring in tegenwoordigheid van den dood: „U heeft ntij niets ontnomen!" Niets gegeven, niets genomen! Waarachtig, een rijke oogst! Ondanks de Christelijke wijding van zijn Jezu-centrisch modernisme, ondanks zijn wetenschappelijken grondslag, ondanks zijn prediken van den Vader in den hemel, van het eeuwig tehuis en van het getuigenis van Jezus van Nazareth. Ondanks dat alles! Hij kon niet ontkennen, dat zijn onderwijs geen vruchten had gedragen.
Met gebogen hoofd stapte hij met snelle schreden de dorpsstraat langs. En wie hem voorbijging en hem in de donkerheid herkende, bleef staan en zag zijn dominé verwonderd na.
„Ja, ziet u, Schenker, dat is juist het gevaar van die Jezu-centrische vrijzinnigheid. Het neemt de kern van het Christendom weg: het geloof in Christus en Zijn kruisdood, den vrede van de vergiffenis der zonden door Zijn bloed, en het biedt ons den ledigen dop aan."
Ernstig en duidelijk klonken 'die woorden in de avondstilte.
Als vastgenageld bleef dominé Wendler staan. Had



— 152 —
dan alles zich tegen hem verbonden? Waren de geesten van den middernacht Ontwaakt, om hem te kwellen? OnzinI En toch, wat was dat dan? Wat beteekende dat, dat hij midden hl rijn overpeinzingen een antwoord hoorde, dat
Dicht vóór hem stapten twee mannen door de sneeuw. Dat hij ze ook niet eerder had gezien
't Waren de oude Schenker en een predikant uit Brandenburg, die wel op het kasteel kwam en met den inspecteur bevriend was. Wendler kende hem bijna niet. Dominé Krug behoorde tot de uiterste rechtsche partij.
„Dominé, wat beteekent dat eigenlijk: Jeaucentrische vrijzinnigheid?" hoorde hij vader Schenker vragen.
„Voor den Christen, die aan den Bijbel vasthoudt," luidde het antwoord, „is Christus, de eeuwige Zoon des levenden Gods, gekruisigd om onze zonden en opgewekt om onze rechtvaardigmaking, de inhoud en het middelpunt van ons geloof. Ons geloof, gegrond op de feiten der Schrift, heeft Christus tot middelpunt, tot centrum, en is dus Christo-centrisch. Want onze zaligheid staat en valt met Christus, den Gekruisigde en Opgestane, den eeuwigen en levenden Zoon van God. De vrijzinnigheid daarentegen is Jezu-centrisch, heeft Jezus tot middelpunt. Het erkent Jezus als den hoogst begenadigden Godmensen, maar slechts Godmensen in dien zin, zooals ieder mensch er een behoort te worden, en ook zou kunnen worden. In den persoon van Jezus, zeggen de vrijzinnigen, is dte Godmensch het duidelijkst aan het licht getreden; in Hem spiegelt zich de Godheid het helderst af. Daarom noemen ze Hem ook Gods eeniggeboren



— 153 —
Zoon, den drager van het Goddelijk leven, omdat volgens hen Zijn menschelijk leven alleen op God gericht was. En toch komt alles ten slotte neer op de loochening van de Godheid van Christus. Doch „wie den Zoon niet heeft, heeft ook den Vader niet." Dat wordt aan de Overzijde steeds vergeten. Ik kan 't niet helpen, maar het komt mij altijd voor, dat de wil ontbreekt, of dat hem een verkeerde richting is gegeven."
„Ja, er is iets niet in orde, dominé. Ik kan 't ook niet begrijpen. Ik weet toch, dat ik een Heiland noodig heb, en dan moet ik toch niet zoo dom zijn, dat ik Hem niet hebben wil."
„Of dat ik nrij met mijn klein verstand er een fabriceer," voltooide dominé Krug. „Alsof wij den Heiland der vrijzinnigen konden gebruiken. Ons met God verzoenen kan hij niet, want hij is en blijft een mensch; zijn persoonlijkheid behoort tot het verleden en hij is dus niet eeuwig. En al noemt men nu aan de vrijzinnige rijde Jezus ook een Helper, en Verlosser en een Heiland, dan weten wij toch wel, wat wij van deze Jezus-vereering moeten denken. Het modernisme erkent niet de verzoening door Zijn bloed tot vergeving der zonden, en kan dus ook niets weten van leven en zaligheid in eeuwigen zin. Deze opvatting noemt men Jezu-centrisch. Heb ik het nu duidelijk genoeg gezegd, Schenker?"
„Zeker, dominé, ik dank u wel. De zaak zelf was mij natuurlijk duidelijk. Maar de woorden waren mij onbegrijpelijk. Waar zou ik het ook geleerd hebben ?"
„Je ziet dus, Schenker, Waarom de moderne theologie geen grond onder de voeten heeft," vervolgde dominé Krug. „Al wil ze het niet toegeven, ze heeft



— 154 —
ten slotte haar wortels in de aarde. Daarom heeft ze ook ten deele mee schuld aan den achteruitgang op zedehjk gebied. Waar geen hoop op de eeuwigheid is, daar bezwijkt ook de zedelijkheid. Dat is het natuurlijk gevolg. Het is dan ook geen wonder, dat de modernen goede vrienden zijn met de monisten."
„Menisten?" Schenker was aan het eind van zijn wijsheid. „Die gelooven immers niets 1"
Dominé Krug lachte. „Ze zeggen, dat ze heel veel gelooven, maar als men 't op den keper beziet, komt er toch weinig voor den dag. In elk geval gelooven ze niet aan een persoonlijken God."
„Nu, dat zei ik immers," riep vader Schenker. „En dan verwonderen de menschen zich nog, dat er zulke dingen gebeuren als met die jonge schoolmeestersvrouw in Dambeck. Eerlijk gezegd: ik zou nüj bq de eerste de beste gelegenheid, zoodra het leven nüj te zwaar werd, een kogel door het hoofd jagen, als ik geen hoop had voor de eeuwigheid; als ik niet wist, dat ik om Christus' wil een kind van God ben."
„Wat is er dan gebeurd?"
„Vanmiddag heeft ze zich dood geschoten. Geen mensch begrijpt, waar ze een pistool vandaan gekregen heeft. Graaf Brelow van Dambeck was vandaag op het kasteel, en ik heb met den koetsier gepraat. De oude Mirow heeft mij alles verteld. Verwonderd heeft het mij niet. Wat die juffrouw niet al las! Waarom heeft onze dominé haar ook zulke boeken gegeven?"
„Wendler ?"
De oude knikte.



— 155 —
„Wat heeft hij haar dan gegeven? Kun je mij de titels noemen?"
„Neen, die heb ik vergeten. In den brief, dien ze achtergelaten heeft, stond alles in. Ja, ik herinner me, dat Mirow van „volksboeken" gesproken heeft. Het zullen toch wel zulke boeken wezen, waardoor wn eenvoudige lieden, die de strikken niet kennen, in de war komen. Haar man, meester Petzold, is nog al heel vertrouwehjk met den ouden Mirow, en hij had hem vandaag zijn nood geklaagd. Als hij 't geweten had, had hij gezegd, dat zijn vrouw zulke boeken las, dan zou hij het belet hebben. Want door zulke boeken kwam je maar aan het twijfelen. En als dat zoo is, dominé, dan had hij toch ook gelijk. En dan is 't geen wonder, dat die arme ziel ten slotte zichzelf van kant heeft gemaakt." En de oude stampte driftig in de smeltende sneeuw. „Die heeft al heel wat op zün geweten. Bij onzen jongenheer is 't ook begonnen op de catechisatie door de opwinding. Neen, ik zal hem niet veroordeelen, maar 'k wou hem toch wijzer hebben."
't Was een oogenblik stil. Toen begon de oude weer. „Koetsier Mirow, zei ik, gaat nog al veel met meester Petzold om, en de man heeft vandaag zijn heele hart voor znn ouden vriend uitgestort. Die juffrouw was een heele dame. Ik heb nergens zulk een fijne schoolmeesterswoning gezien. En in haar kleeding I Maar enfin, dat moest ze zelf weten, als ze 't betalen kon. Maar toen kwamen er kinderen, twee, en meer mochten er niet komen. Dominé, wij hier in Kambach ranselen de kooplui met hun geheime middelen de deur uit, dat weten ze wel, maar dat schijnt men in Dambeck niet zoo trouw te doen.



— 156 —
Kortom, meer dan twee kinderen wilde ze niet. En toen is de verzoeking over haar gekomen en ze heeft niet weerstaan. Haar man had er geen erg in. Maar toen ze meer en meer krank werd, heeft hij argwaan gekregen. Zij heeft niet willen bekennen, maar in den brief, dien ze nagelaten heeft, heeft ze ook dat gezegd. De brief moet een ernstige zelfbeschuldiging zijn geweest. En in dien brief had ze de eerste schuld gegeven aan haar lectuur. Reeds als jong meisje had ze veel gelezen, in *t bijzonder vele boeken van een beroemden dwaalléeraar, ik weet niet meer hoe hij heette."
„Nietzsche?" vroeg de dominé.
„Kan wel, dominé, ik geloof het wel. Maar het moet erg wezen, wat er in die boeken staat, en dominé Wendler moet haar door 'zijn volksboeken daarvan hebben willen genezen. En nu zien we, wat daarvan terecht gekomen is. Hij heeft het stellig goed bedoeld, maar de moderne leer heeft immers geen kracht. Treurig toch! Die vrouw moet geschreven hebben, dat het ongeloof haar arm heeft gemaakt, zóó arm, dat ze niet langer wenschte te leven, nu ze ziek en zwak was geworden. Het leven had toch ook geen doel; naar wat dominé Wendler gezegd had en wat ook in de boeken stond, die hij haar leende, was er toch ook, ials*men goed nadacht, geen eeuwigbeid. Er stond anders heel veel goeds en moois in die boeken, had meester Petzold gezegd, maar er stond toch geen troost in, tenminste niet voor iemand, die zoo zwaar gezondigd heeft, en troost voor de eeuwigheid was er in 't geheel niet uit te halen. Dan moest ze verder ook nog een brief aan dominé Wendler hebben geschreven."



— 157 -
Ze waren gekomen tot voor het huisje van Franz Schenker. Dominé Krug reikte den ouden kamerdienaar de hand.
„Wees Gode bevolen, Schenker! Dat was vandaag een droevig weerzien!"
Eensklaps keerde lüj zich om. „Wat was dat?"
Ook Schenker keerde zich om.
Een lange gedaante in een regenjas verdween in de duisternis.
„Maar dat is onze dominé," riep Schenker.
„Die is ons toch niet ontmoet," zei dominé Krug.
„Neen, hij is ons niet ontmoet," riep de oude verontrust. „Dan moet hij (achter ons hebben geloopen, en dan heeft hij alles gehoord."
„Misschien moest hij het hopren," zei dominé Krug, en lüj ging den weg terug, dien hij gekomen was, naar het huis van den inspecteur, waar zyn rijtuig stond.
Een half uur later was hij op weg naar huis.
In de woningen van de daglooners en boeren was nog licht. Alleen de pastorie lag donker en stil achter de oude linden.
Een oogenblik kreeg dominé Krug de gedachte, dat hij aankloppen zou aan de deur van zijn collega, die daar binnen den zwaarsten strijd zijns levens kampte. Maar dan zei lüj tot zichzelf: „Neen, in de ure, dat God een mensch onderhanden heeft, blijve al het menschelijke ver. Ook menschelijke trouw. Er is een strijd, dien een mensch alleen moet strijden."
En met het gebed in het hart, dat de sterke zich mocht buigen voor den Sterkere, reed hij over de plechtig stille heide naar rijn afgelegen pastorie.
Hij had geen berouw over rijn besluit. Hij wist



— 158 —
het uit eigen diepe ervaring: het heilige „Ik wil!'" is het grootste, eigenste, persoonlijkste van den mensch I Het is de hoogste daad der vrijheid, die een ziel kan verrichten, Wanneer ze verklaart: „Ik wil uit de duisternis naar het licht; ik wil tot U, mijn God, nader tot U!" Door die daad krijgen alle dingen een andere waarde, en de oude, veel misbruikte spreuk wordt tot een eeuwige waarheid: „Des menschen wil is zijn hemelrijk."



HOOFDSTUK IX.
Een toon.
Ik heb een moeder en ik heb ze niet! —
Ze denkt aan haar feestkleed en haar sieraad,
Te aller stonde, vroeg en laat,
Aan de zijden pracht van haar lokkig haar.
Aan haar oogen, wonderschoon en klaar.
Aan de bloem, die haar gewaad versiert.
Aan de vreugde, die op aarde tiert,
Aan geluk en liefde en zonneschijn,
Aan duizend lachende bloemelijn,
Aan alles, wat eens verdwijnt in 't niet —
Aan de verlaten ziel van haar kind,
Die dorst heeft en geen lafenis vindt.
Daaraan denkt zij niet!
't Was een zachte, vriendelijke dag, een van die negen lenteboden, die veel beloven en niets houden. De dopiwind zong zijn lentelied langs de daken, en de vallende druppels sloegen beneden op de steenen de maat daarbij. Doch in de zachte Zuidelijke lucht hing een droom van violengeur en leliebloesem, een groot verlangen naar de bruidspracht van witte narcissen. In de bloemenwinkels stonden ze reeds in groote ruikers, en op de hoeken der straten werden ze te koop aangeboden. In de verte in den Tiergarten kuste de zon haar zusters reeds wakker, 't Was immers altijd vroeg lente in Berlijn.
Uit de open vensters van een vroolijke tuinkamer in de Dorothea-straat klonk een vrouwenstem, 't Was of er een rouwsluier lag over het lied en over de



— 160 —
volle, diepe altstem. Een wonderlijk lied was het, een lied gestemd op een enkelen toon. Doch de klanken van het instrument begeleidden het wonderbare lied. 't Was het lied van den grootmeester Peter Cornelius uit zyn aangrijpend werk „Rouw en Troost," en het heette: Een toon.
Teeder als een geruisch zweefde het lied door het stille vertrek in de lachende voorlente naar buiten, een allerzielenlied, vochtig van tranen, gedragen door de hope der eeuwigheid:
„Daar klinkt en ruischt mij wonderschoon Door hart en zinnen steeds een toon.
Is het de adem, u ontzweefd,
Toen 't laatst uw mond nog heeft gebeefd?
Is het der klokke droeve klank, Die u geleidde uw laatsten gang?
My, klinkt de toon zoo rein, zoo groot, Alsof hij uwe ziel omsloot,
Als kwaamt gij weer met minnend hart En zongt tot rust nrijn diepe Smart."
De laatste toon stierf weg. Peinzend blikte een meisje met donkere oogen op de noten. De slanke smalle handen rustten op de toetsen.
„Als kwaamt gij weer met minnend hart En zongt tot rust mijn diepe smart,"
fluisterde ze en haar oogen stonden vol tranen.
Daar stond voor haar zielsoog het beeld van een knaap met blauwe oogen en blonde lokken, met vroolijk gemoed en helderen blik, Eberhard Kam-



— 161 —
bach, van wien ze zooveel gehouden had. Nu lag dat bloeiende hoopvolle menschenleven in het graf. Maar als een held was dat kind den laatsten donkeren weg gegaan, met het loflied der verlossing op de lippen.
Weer werden de toetsen levend onder den druk der vingers en weer klonk de diepe stem. Doch over dit lied hing geen rouwfloers. Nog zacht, onder de tranen van jonge smart, maar toch blijmoedig als een kind zong Sibylle Bühler, alles om zich heen vergetend, het Kerstlied:
„Het eeuwge Licht is opgegaan,
Het wijst ons nieuwe wegen aan,
Het schittert midden in den nacht
En heeft ons eeuwig heil gebracht. Kyrieleis!"
Dat lievelingslied van haar jongen kameraad was ook het hare. Hoe dikwijls hadden ze het samen gezongen I
„En heeft ons eeuwig heil gebracht!"
zoo klonk het in den zonnigen tuin. Daarop werd het stil.
Droomend zat Sibylle Bühler in het licht der Maartsche zon. Ze was reeds eenigen tijd de gast van de oude Excellentie. Haar moeder was weer op reis gegaan, kon geen geheelen winter in Duitschland doorbrengen, maar moest naar Italië, en de dochter had gaarne voldaan aan den niet uitgesproken wensch der moeder; ze was thuis gebleven, zooals de moeder het wenschte. Mevrouw Bühler had niet gaarne, dat de menschen minder op haar letten dan op haar schoone dochter. En Sibylle had
Zonnegloren. j j



— 162 —
begeerd nog muzieklessen te nemen in het winterseizoen te Berlijn. Toen had de oude Excellentiei haar uitgenoodigd haar gast te zgn, en voor beide was dat een gelukkig samenzijn geworden, nu reeds weken aaneen.
Sibylle had niet bemerkt in haar mijmerij, dat de deur zacht geopend was, en dat in de deur mevrouw Van Kambach, geleund op haar stokje, naar haar lied had geluisterd. De oude dame was ouder geworden in de laatste weken. De dood van haar veelbelovenden kleinzoon had haar zwaar getroffen. In de eerste dagen hadden Sibylle en' juffrouw Eichel zelfs gevreesd, dat het lichaam onder het verdriet zou bezwijken. Doch de geest had over de zwakheid van het lichaam getriomfeerd. Toch was de oude dame sindsdien niet meer zoo krachtig als te voren. De spankracht des geestes echter was teruggekeerd, en deed haar weer deelnemen aan het leven en aan de vraagstukken van den dag, al was dan ook de voorgenomen vergadering van den Bond uitgesteld, ook omdat baron Van Kambach op den bepaalden dag niet kon komen.
Nu stond mevrouw Sabina op den drempel, en over het vermagerde gelaat vloeiden tranen. Zacht snikte ze.
SïbyLïe wendde het hoofd om. Een schrik ging over haar gelaat.
„Excellentie!"
Ze sprong op en snelde op dte oude vrouw toe. „Vergeef nüj, Excellentie!"
Ze boog het hoofd over de bevende hand en kuste ze. „Wat heb ik gedaan! Dat ik daar geen erg in had!"
Mevrouw Van Kambach zag het jonge meisje met



— 163 —
liefde aan. „Kindlief, wat zou je mij gedaan hebben I Ik zou het inderdaad niet weten."
Sibylle streed met haar tranen. „Ik had die twee liederen niet moeten zingen, Excellentie I"
De oude dame schudde het hoofd.
„Dat begrijp ik niet, Sibylle. Kom, laten we daar aan het venster gaan zitten, het staan valt me nog moeilijk. En 't is zoo'n heerlijke zonneschijn."
Ze legde den arm in dien van het jonge meisje en liet zich naar den rieten zetel aan het venster voeren. Daar nam zij plaats, en Sibylle ging, zooals ze gaarne deed, op een voetbankje zitten en leunde het donkere hoofd tegen de knie van de oude vrouw.
De hemel was blauw en de eerste bloemen geurden,. Zonneschijn omspeelde met zijn glansen het poëtische tafereel.
„Ik had het niet moeten doen," zei het jonge meisje nog eens en drukte de blozende wang tegen de oude handen. „Het was nog te vroeg, vooral het lied van het eeuwige Licht; vergeef mij, Excellentie I" En zij hief het bewogen gelaat op tot de oude dame.
Vriendelijk streelde mevrouw Van Kambach haar langs de haren. „Maar Billy, meen je nu werkebjk, dat het mij droevig stemt, dat lied te hooren ? Daaraan is immers de schoonste herinnering aan mijn jongen verbonden. Ik had je reeds willen verzoeken, het eens voor mij te zingen; je hebt dus mijn wensch voorkomen."
„Ik dacht, Excellentie " zij aarzelde.
„Wel, wat dacht je, kind?"



— 164 —
Sibylle bloosde.
„Ach, ik dacht aan mijn moeder. Die zou het niet toegestaan hebben. Toen papa indertijd stierf, liet hij zich het lied: „Als ik eenmaal moet scheiden," voorzingen. Ik bemerkte, dat mama het vreeselijk vond. Later hebben wij het nooit meer mogen zingen, en het was toch vaders lievelingslied. Ik geloof," en weer aarzelde zij, „ik geloof, dat mama niet aan den dood wil worden herinnerd. Doch dat zeg ik alleen tegen u."
Een pijnlijk lachje ging over haar trekken, alsof ze het groote gemis wilde verbergen, het verlangen, dat nooit vervuld werd: „Ik heb een moeder en ik heb ze niet."
En dan legde ze eensklaps het hoofd in den schoot der oude vrouw en weende bitter.
Mevrouw Van Kambach verstond die tranen.
Sibylle was een karakter, was ondanks haar jeugd een persoonlijkheid. Want ze was een ware Christin. Aan het sterfbed van haar vader had ze voor het eerst de kracht van haar Christendom ervaren, en later had ze steeds meer ondervonden, dat Christenrijn leven is en zaligheid. Zonder dat ze het besefte, was er toen verwijdering ontstaan tusschen haar en haar moeder. Reeds vroeger was er geen innige gemeenschap geweest tusschen de oppervlakkige vrouw en het diep voelende kind. Het kind had daaronder geleden. Ze had in haar leven niet de allerheiligste moederliefde gekend, de moederliefde, die gedragen wordt door de liefde Gods. Daarom was er bij het opwassen een klove ontstaan tusschen de dochter en de moeder. Doch een vrouw, vooral een jong meisje, heeft bij den lust en den last des



— 165 —
levens behoefte aan het medeleven van een vrouw. De genegenheid van haar grootvader, wiens edele persoonlijkheid altijd een sterken invloed op Sibylle had uitgeoefend, kon toch bij haar geen moederliefde vervangen. Nog geheel afgezien daarvan, dat Sibylle, door haar sterk gevoel van plicht gedreven, zich altijd weer naar haar moeder begaf, en altijd wenschte, haar ziel voor haar moeder te ontsluiten en bij deze te zoeken, wat ze noodig had. Doch zij deed vergeefsche moeite. Mevrouw Bühler kon haar niets geven. Toch trokken de banden des bloeds en kwam er geen scheiding tusschen 'Sibylle en haar moeder, en het jonge meisje zocht steeds weer de oorzaak van de minder goede harmonie bij zich zelf. Dat gaf in haar ziel onrust en tweespalt, dat ontnam haar menigmaal de helderheid van oordeel, en deed haar weifelen bij de grenzen tusschen plicht en recht. Dat bracht haar in gevaar van begripsverwarring. Wat zij gaf uit liefde en uit plichtsgevoel, werd niet aangenomen, en ze raakte in de war betreffende het wezen van een vrouw. Er versteende iets in haar, toen zij wat elke vrouw eigen is, niet vond bn haar eigen moeder: ware moederlijkheid. De oude mevrouw Van Kambach wist dat, al had niemand het haar gezegd. Zij begreep, dat er een onoverkomelijke klove was tusschen moeder en dochter. En dat deed haar genegenheid toenemen voor het meisje, dat in de laatste weken haar huisgenoot was geweest.
„Het is hier zoo anders dan bij ons thuis," klonk het zacht, door snikken afgebroken. „Zooals het hier is, heb ik het zoo graag, maar zoo zal het thuis nooit zijn. Mama is zoo heel anders. Het leven thuis is een smart voor mij, een ontbering, en die moet ik



— 166 —
gewillig dragen, want ik behoor bij mijn moeder, maar, maar," en ze deed moeite om het rechte woord te vinden, „het werkt zoo neerdrukkend op nuj. Wanneer ik hier of bij grootvader iets ontvangen heb voor mijn inwendig leven, dat meer waarde heeft dan al de nietigheden, waardoor we omringd zijn; wanneer ik rijker thuis kom, dan ik gegaan ben, dan duurt het slechts een paar weken, Excellentie, en ik ben het kwijt. Het is, of die oppervlakkige omgeving mij besmet." Een huivering ging door de slanke gestalte. „Alles lijdt daaronder," vervolgde ze zacht, „mijn inwendig leven, mijn geheele bestaan, mijn gebed "
Ze zweeg. Met het hoofd tegen de knie van de oude edelvrouw geleund, weende fee zacht.
Mevrouw Van Kambach wist, dat ze nog niet alles had gehoord. Doch zij verstond te wachten.
„Over die twee liederen," zei ze, „moet je je nu geen verdriet maken. Integendeel, die wil ik nog gaarne dikwijls hooren. Zie je, kind, ik heb te doen met je moeder. Al de uiterlijke glans, dien ze zoekt; al de onrust, waardoor ze herwaarts en derwaarts wordt gedreven, ja, haar gansche wezen is mij een bewijs, dat ze met groot verlangen naar iets zoekt, maar ze zoekt op verkeerde wijze en op de verkeerde plaats. Zonder het te weten, zoekt ze hetzelfde als wij, maar zij vergenoegt zich met armhartige namaak, omdat het pad naar de echte parel haar te steil is."
„Wanneer mama niet voortdurend afleiding heeft, is ze dood-ongelukkig," zei Sibylle.
„Zie je wel ? Dat is het. Een mensch moet nu eenmaal zijn dorst lesschen. En daar zij de Bron van



— 167 —
levend water niet kent, laat ze zich lokken naar alle kanten. Ons leven moet gestemd wezen op één toon, evenals het lied van Peter Cornelius, dat jij straks gezongen hebt. Als deze ééne toon doorklinkt, dan is er geen wanklank meer; dan heeft het leed des levens zijn angel verloren, en de vreugde is geheiligd. Nu begrijp je, waarom ik zóóveel houd van dat lied Van het eeuwige Licht. Niet alleen, omdat Eberhard het zoo gaarne zong en omdat het hem in zijn sterven heeft getroost, maar omdat die waarheid ook mijn sterven verhelderen zal." Zü zweeg.
Er was geen geluid te hooren in het stille vertrek. Enkel een verdwaald bijtje, gewekt door de lentezon, gonsde langs de bloemen.
Nog steeds wachtte de oude vrouw. Ze wist, dat de jonge ziel werd neergedrukt door een last, dien Ze niet langer alleen kon dragen.
Harro van Kambach was overgeplaatst naar de afdeeling luchtvaart, en hij kwam, sinds hij in Berlijn Was, bijna eiken dag in het huis van zijn grootmoeder. De oude dame begreep wel, wie die bezoeken golden. Ze had geen recht en geen reden, om het te verhinderen. Doch menigmaal, wanneer ze des nachts Wakker lag, peinsde ze over de vraag, of het een geluk zou zijn, dat de wegen van die twee samenliepen. Met die gedachten kwam ze nooit tot een einde. Verleden najaar had haar kleinzoon haar gevraagd, de handen uit te breiden over zijn liefde, en wat toen haar bezwaar was geweest, was het heden nog. Hem kon deze verbintenis tot zegen worden, maar werd dat niet zoo, dan zou niet alleen een vrouwenhart ongelukkig worden, maar het aller-



— 168 —
heiligste van het huwelijk, de gemeenschap der ziel, zou ontbreken. En wat dan?
Daar kwam nog iets bij. Ze begreep Sibylle niet ten volle. Ze had het gevoel, dat hier een ziel worstelde om antwoord te krijgen op een groote, heilige vraag. En dat antwoord bleef uit. 't Werd de oude vrouw steeds duidelijker: een van beide, de kwestie van het geloof drijft man en vrouw steeds verder van elkaar, óf de man wordt geheiligd door de vrouw. Hoe zou ze dat laatste wenschen voor haar kleinzoon! Doch tegenover Sibylle Bühler mocht ze den klemtoon niet leggen op den invloed der vrouw, en nog minder op de mogelijkheid, dat Harro door haar tot bekeering zou komen. Dan zou immers Sibylles sterke geest gevaar loopen, eigen kracht en eigen waarde te overschatten, en in het bewustzijn van haar meerderheid zou ze verliezen, wat echt vrouwelijk is. Dat mocht niet. De stille godzalige wandel van een vrouw, die zonder het te willen of te weten een zwakken man leiding geeft, mocht niet veranderen in een welbewust willen leiden. Dat zou den man niet helpen en de vrouw zou zichzelf en haar heiligste gave verliezen. En hoe vaker de oude ervaren vrouw de jonge menschen bij elkaar zag, des te meer begreep ze Sibylles terughoudendheid; er was iets in het wezen van den man, dat haar deed aarzelen. Dat maakte haar onzeker. Dat legde een ban op haar hart. Daarom zat het meisje nog steeds zwijgend aan haar voeten en sprak ze niet uit, wat haar drukte. Mocht ze toegeven aan de stem van haar hart, dat voor Harro sprak, mocht ze toegeven aan zijn liefde, die ze verstaan had, al had hij ze niet uitgesproken ? Alleen haar terughoudendheid had



— 169 —
hem weerhouden, dat wist Sibylle zoo goed als mevrouw Van Kambach. En zooals 't altijd onder vrouwen is: de eene las de andere in de ziel.
Doch het zwijgen begon de oude vrouw zwaar te vallen. Menigeen was reeds in vertrouwen tot haar gekomen; lasten waren haar op hart en geweten gelegd, niet alleen door haar kinderen en kleinkinderen. En dit jonge meisje, die anders met alles tot haar kwam, zweeg. Doch ze had een fijn besef van dat zwijgen. Ze had niet alleen levenswijsheid en menschenkennis, maar ze bezat ook takt.
Geduldig wachtte ze.
Doch Sibylle Bühler kon de bekentenis van haar liefde niet over de lippen krijgen.
„Ze heeft een moeder en ze heeft haar niet," dacht de oude vrouw, en ze had eerbied voor die schuchterheid.
Peinzend keek ze naar buiten. Het verleden ontwaakte in haar ziel, de herinnering aan het geluk van haar eigen jeugd. Zij had het gemakkelijker gehad dan Sibylle Bühler.
W eer hoorde ze het bittere weenen.
Ze bukte zich over het jonge meisje neer. „Wel, Biily, valt het zoo moeilijk het te zeggen?"
„Ach, Excellentie, ik weet niet, of ik — of ik het zeggen mag."
Een oogenblik was het stil. Toen vroeg mevrouw Van Kambach met bewogen stem: „Harro?"
Sibylle knikte.
„Ja," zei ze zacht en ze drukte haar heet gelaat tegen de handen der oude vrouw. En toen kwam er over haar een kalmte als nooit te voren. Ze ge-



— 170 —
voelde, dat ze nu alles Icon zeggen en vragen. Getroost kon ze haar zorgen leggen aan dit hart; uit deze geliefde handen wilde ze den zegen ontvangen over haar weg in geluk en in leed. Ja, ook in het leedl En aarzelend kwam over haar lippen de vraag, de bange vraag, of ze zich aan Harro verbinden kon.
Mevrouw Sabina antwoordde niet terstond. Voor haar oog stond weer haar kleinzoon in die ridderlijke houding, waarmee hij haar gezegd had: „Zooveel aan nüj ligt, wil ik een man worden, die Sibylle Bühler waardig is. Dat zweer ik u!"
Zij wist, dat die belofte hem heilig was. Al nam het vroolijke leven der jeugd hem nu en dan ge vangen, de belofte was hem heilig. Want wat hem tot dusver gehinderd had, een echte man te worden en een Christen te Worden, dat was de wil — de ziekelijke, verweekelijkte, van zijn kracht beroofde wil, die den ouden imperatief: „Gij zult!" niet wilde erkennen. Ontaard was hij niet, alleen de vaste wil ontbrak. Doch dat feit sprak hier veel, alles. En toch steeg in het hart van zijn grootmoeder steeds weer de hoop op, dat Harro inderdaad tot inkeer zou komen. Ze kon niet anders dan het hopen; ze durfde het bijna verwachten als vrucht van haar gebed. Ze sprak die hoop uit. Zonder den tegenwoordigen toestand van haar kleinzoon béter voor te stellen dan hij was. Zonder aan het jonge meisje te verhelen, dat Harro totaal ongodsdienstig was, dat zijn Wagnervereering hem dreef naar Schopenhauer en naar Nietzsche.
Sibylle was onder haar woorden zeer ernstig geworden.



— 171 —
„En toch blijft u hopen?" vroeg ze.
,Ja, dat doe ik, omdat ik de macht en de liefde van mijn Heiland ken. Maar weerstrevige menschen worden door God onderhanden genomen."
Weer was het stil in de kamer, alleen de bij vloog gonzend van bloem tot bloem.
„En ik?" vroeg het jonge meisje.
Mevrouw Sabina aarzelde. Ze gevoelde de ontzaglijke verantwoordelijkheid, die haar werd opgelegd. Mocht zij Sibylle aanraden, Harro te huwen, in de hoop, dat haar kleinzoon daardoor tot bekeering zou komen ? Moest zij Sibylle aanraden, hem af te wijzen, en daardoor den goeden invloed verbreken, dien ze nu reeds zag, dat het meisje op hem uitoefende?
Wat moest zij antwoorden? Ze wist, dat Sibylle zich houden zou aan haar antwoord, hoe dat ook mocht zijn. Ze wist, welk een sterken invloed ze juist op dit jonge hart had, en ze nam zich in acht, dat ze geen wet voorschreef, fcooals ze aan zichzelf zou hebben voorgeschreven; Sibylle moest zelf beslissen, zelf de verantwoordelijkheid dragen.
„Wij Christenen staan niet onder de wet van Sinaï, die aan Israël een huwelijk met wie buiten het volk stond, verbood," zei ze ten slotte. „Wij zullen geoordeeld worden door de wet der vrijheid. Indien de Zoon ons heeft vrijgemaakt, dan zijn we waarlijk vrij, en dan laat God het aan ons eigen, door Zijn Geest verlicht oordeel over, wat wij doen zullen en laten om Hem welbehagelijk te zijn. De Schrift zegt ons, dat wij geen ongelijk juk zullen aantrekken met een ongeloovige. Maar de Schrift zegt ons ook, dat een ongeloovige man door de geloovige vrouw ge-



— 172 —
heiligd is, en opent de mogelijkheid, dat een ongeloovige door de geloovige vrouw gewonnen wordt.1) Of zulk een huwelijk gewenscht is? Neen. Of het gemakkelijk is? Neen. In geen geval mag de vrouw meenen, dat ze door haar liefde het ongeloof van haar man zal overwinnen. Dat zou gerekend zijn buiten den waard. Want wanneer de een ter liefde van den ander van overtuiging verandert, dan blijkt dat toch slechts voor een korten tijd te zijn, al was het ook oprecht gemeend. Kinderen gelooven soms wel op gezag van hun ouders, maar man en vrouw zijn geen kinderen, die op elkanders gezag kunnen gelooven. En een vrouw, die met een ongeloovige trouwt, verkeert in gevaar, dat haar eigen geestesleven er onder lijdt en verbleekt, in plaats dat ze haar man wint."
Sibylle knikte. „Ja, ik weet het, dat de wereld besmet," zei ze, „ik heb daar ondervinding van." Aarzelend vervolgde zij: „Mama zegt mij zoo iets niet1; die let er alleen op, of ik goed gekleed ben en er goed uitzie. O, ik zou zoo blij wezen, als u voortdurend op mij lette, en mij meehielp té strijden tegen de besmetting der wereld. Wil u het doen?"
De oude vrouw keek vriendelijk neer op haar lieveling. Tranen stonden in haar oogen.
„Ja," klonk haar eenvoudig antwoord.
Voor Sibylle Bühler was dat genoeg.
De schemering begon haar sluier te werpen over het schoon van den lentedag. De maan keek naar binnen in de gezellige achterkamer.
l) De Vertaler wenscht hier de opmerking te maken, dat de redeneering van den Apostel in 1 Kor. VII: 10—17 betrekking heeft op reeds gehuwden, van wie één tot bekeering komt.



— 173 —
Lang bleef het stil.
„Wat moet ik doen?" klonk het tenslotte.
„Kind, beslis zelf voor Gods aangezicht. Beproef den goeden en welbehagelijken wil des Heeren. Is deze liefde uit God, zoo zal Hij je den wegwijzen."
Met diepen ernst had mevrouw Van Kambach deze woorden gesproken. Zoo iemand Harro tot zegen kon zijn, dan was het Sibylle Bühler. Als zij goed zag, dan was het ongeloof van Harro niet de bewuste, zelf gekozen tegenstand tegen de roepstem Gods; het was het verwerpen van het kindergeloof, nu hij een man was geworden, het tegenstaan van het verstand tegen wat den wijze dezer wereld een dwaasheid was, maar nog niet een beslist: „Ik heb Gods stem verstaan en ik wil niet gehoorzamen." Zou niet Sibylle hem tot God kunnen leiden, en mocht zij dat verhinderen ? En aan den anderen kant: was Sibylle in haar recht, wanneer ze de inspraak van haar hart volgde ?
„Kind, bedenk wat je doet!" zei ze nog eens, en ze nam het hoofd van het meisje tusschen haar handen en zag haar diep in de donkere oogen.
Sibylle Bühler was bleek geworden, maar haar stem was helder en vast, toen ze Harro's grootmoeder het antwoord gaf, dat in haar mond meer beteekende dan in den mond van velen: „Ik heb hem lief!"
Het bleef plechtig stil. De oude handen streelden zacht het jonge hoofd.
De lentewind sloop door het open venster en streek zacht over de snaren van de viool.
En door de schemering klonk zacht zingend, nauw merkbaar als een zucht één toon.



HOOFDSTUK X.
Om de ziel des volks.
O zeg mij, waar is de strijdbare held, Die fier in den kamp uw vaandel draagt? Die zijn hartebloed voor u over heeft, En moedig voor u zijn leven waagt? Mijn volk, ik wenschte, ik ware een man! In den heiligen kamp trok ik het zwaard, Voor uw herleving ging ik ten strijd, Gij, ziel van mijn volk, gij zijt het waard t.
Vader Schenker was in Berlijn, of beter gezegd, hg was in de Dorothea-straat. Want Berlijn was hem een gruwel. Dat jagen en jachten op straten en pleinen, dat razen bij dag en bij nacht, dat drijven en haasten — 'het paste niet bij bet karakter van den eerzamen kamerdienaar. En dan de menschen, die hij zag. O ja, hij zag ook wel degelijke burgers en eenvoudige aristocratie, maar dat was niet het eigenlijke Berlijn, zooals het zich afspiegelde in zijn geest. Wat daar rondliep op het Potsdammerplein en in de Leipzigerstraat — hij had niet gedacht, dat het mogelijk kon zijn. Zoo iets had je in de dorpen ten minste niet, en in Kambach zou 't wel nooit zoo worden. Vrouwen, zooals hij ze van morgen bij aankomst, aan het station had gezien, zouden zich op de Kambacher dorpsstraat niet moeten vertoonen. Kleeren, die pasten als een handschoen; hij had van morgen ieder oogenblik verwacht, dat de naden zouden harsten. Ën dan die hooge hakken, met „edelgesteenten" versierd, en die onuitstaanbare geurig-



— 175 —
heid. Schenker 'had de keukenmeid van de oude mevrouw hooren vertellen, dat zoo iets elegantmondain heette. Dat zou dan wel willen zeggen: overelegant. En de mannen leken al net zoo dwaas. Telkens weer had Schenker het grijze hoof d geschud. „Dat kan nog wat moois worden!"
De oude Was blij, toen hij de Dorothea-straat had bereikt, en toen Sibylle Bühler in haar eenvoudige voornaamheid voor hem stond en hem groette, had hij het niet kunnen laten, vergelijkingen te maken. Waarom zag je zoo iets maar zoo zelden meer? En terwijl hij den koffer van baron Van Kambach uitpakte, dacht hij na over de vrouwenkwestie. Dat was toch een heilige zaak. Goed, dat die vrouwen in Berlijn woonden en niet in Kambach — enfin, de oude Schenker was er ook nog, en in 't ergste geval had je toch ook nog een rijzweep!
En het beeld van de groote stad bleef werken in de ziel van den grijsaard.
Twintig jaar geleden was dat niet mogelijk geweest. En toch was het maar een tafereel uit de groote schilderij. Hij huiverde, 't Werd hem steeds meer duidelijk: zijn geliefde vaderland was een Babel geworden. Eenigen tijd geleden had hij in een vergadering te Brandenburg hooren zeggen, dat Parijs nog niets Was bij Berlijn. Toen had hij gedacht, dat het overdreven was, maar vandaag geloofde hij het. Waar moest dat heen! Als het zoo doorging, dan verrotte zijn volk bij levenden lijve! Gelukkig, dat er ten 'slotte mannen en vrouwen waren, die de koe bij de horens wilden vatten; die de pestbuilen aanwezen en zeiden: „Daar zit het." Zou hij mogen hopen, dat het nog niet te laat was ?



— 176 —
„Vader Schenker, kun je nog altijd dat bezorgd zijn niet afleeren? — Maar voor het werk van den Bond is zooveel geld noodig en nog zooveel meer, eer 't aan den gang is. — Schenker, wat je daar zegt, is allemaal larie. Je weet geschiedenissen genoeg, waarin de Heere God Zijn mannetjes zoo maar gegeven heeft, en als het geld er niet was, heeft Hij het hun gegeven en hun dan weer uit den zak gehaald voor Zijn werk. Houd je dus stil, Schenker."
En de trouwe ziel, die zich in de lange stille uren op het Kambacher heerenhuis had aangewend, op allerlei toon gesprekken met zich zelf te houden, vergat, dat de muren in de Dorothea-straat maar dun waren, en hij begon zijn ouden Adam de les te lezen naar alle regelen der kunst.
Doch aan den anderen kant van den wand zat een dankbare toehoorder, die zich verblijdde, dat er nog zulke trouwe zielen waren.
Zachtjes stond hij op en opende de deur naar een ander vertrek. Daar zat zijn moeder aan haar schrijftafel te rekenen.
„Moeder, toe, kom eens een oogenblik hier en luister eens, naar vader Schenker, 't Is kostelijkI"
Ze keek verrast op. Voor de eerste maal na den dood van zijn kind hoorde ze weer den ouden, blijmoedigen toon.
„Ja, van hem kunnen we leeren. Maar kom vlug, anders ontgaat ons het beste." En hij bood zyn moeder den arm. „Maar stil, dat hij ons niet hoort, de oude heeft nog ooren als een kat."
En dan stonden ze achter de deur te luisteren.
„Als Marie dat elegant-mondain noemt, dan is



— 177 —
ze net een schaap als de anderen," zei de oude stem op stelligen toon. „Elegant? Wat elegant is, weet de oude Schenker toch wel. Gravin Bühler is elegant, dat wil zeggen de jonge; niet die opgeprikte mama, dat is geen Bühler." Hij lachte stil voor zichzelf, „Maar gravin Sibylle! Die moeten ze hebben voor het werk van den Bond. Jammer, dat ze nog zoo jong is. 'Ja, en dan — mondain! Ik moet toch eigenlijk weten, wat dat is, dan kan ik er over meepraten."
't Werd stil. Een paar schreden werden gehoord.
„Hier staat toch, geloof ik, een woordentolk in de kast."
De deur van de boekenkast ging open. Af en toe een geruisch, alsof een ongeoefende hand boeken van de planken nam.
Dan weer de oude stem: „Mondain — spreek uit mongdèng — wereldschgezind. Heb ik het niet gedacht? Dat behoort er ook bij, bij de wereldschgezindheid. Zotte Weedn, zedeloosheid, teruggang van de geboorten, verzet tegen de Overheid, verachting van Gods Woord, het hoort alles bij elkander. En daar behopren die edelgesteenten aan de hakken van de schoenen ook bij. 't Is natuurlijk niets anders dan glas, maar 't moet wat lijken. Als zoo een op d'r hooge hakjes buitelt, dan steek jij de hand niet uit om ze op te helpen, hoor! Of in elk geval wasch je achterna je handen, anders zou je oude Excellentie meenen, dat je ook geurtjes gebruikt, en dat je hier in Berlijn mondain, elegant-mondain was geworden."
Een vroolijk gelach deed den oude opschrikken. Op den drempel stonden moeder en zoon. „Neen, mijn beste Schenker! Dat zal je oude Excel-
Zonnegloren.. 10



— 178 —
lentie nooit van je denken. We kennen elkaar wel."
Schenker was een oogenblik werkelijk verlegen.
Dat overkwam hem niet vaak. Doch als het gebeurde was er ook reden voor. Die dunne wanden ook! Enfin, 't was gebeurd. Misschien was het voor zijn ouden Adam wel goed, dat hij zich eens belachelijk had gemaakt. Net als dat de juffrouw in de keuken van het domme dienstmeisje zei: „Af en toe eens een uitbrander, en dan gaat het weer een poosje." Zoo zou de Heere God ook wel over hèm denken. En terwijl zijn geweten hem beschuldigde, dat hij toch wel wat liefdeloos had geoordeeld over de Berlijnsche dametjes, zei hij: „Excellentie, ik ben een zondig mensch! Als ik voortdurend met die soort menschen moest verkeeren, dan weet ik waarlijk niet, wat er van mij terecht kwam."
Lichte schreden deden zich hooren in het andere vertrek. Juffrouw Eichel naderde.
„Excellentie, mevrouw 'Van Schink laat vragen, of de vergadering niet om vier uur begint."
„Zeker, om vier uur. Is de thee al klaar?"
„Ja, Excellentie."
„Dank je." Ze knikte den ouden kamerdienaar hartelijk toe. „Voor jou maak ik mij niet bezorgd," lachten de oude oogen.
In den prettigen, helder verlichten salon van mevrouw Van Kambach was een kring van ongeveer dertig personen samen. Een gezelschap uit alle lagen van het Volk. Hooge adel, witharige generaals, een paar predikanten, eenige kooplieden, een aantal dames, verscheiden mannen uit het volk. Naar het scheen zonder orde bijeengegroept. Alleen de inge-



— 179 —
wijde wist, dat elke persoon zijn beteekenis had, dat hier niemand was gekomen, al scheen hij de geringste, van Wien niet het woord gold: „Er is verscheidenheid van gaven."
Het eenvoudige vertrek bood een interessant schouwspel aan wie geleerd had den blik te richten op wat boven de wereld staat; wie de groote vragen van den dag beschouwde in het licht der eeuwigheid; wie niet in wie hem passeerde een vreemdeling zag, maar tegenover elk medemensch de vraag in het hart had: „Vanwaar zijt gij en waar gaat gij heen?" Daar was een onuitgesproken saamhoorigheid in dezen kring, een cement, dat het jonge, nog niet begonnen werk reeds bijeen hield. En aan de wieg van het pasgeboren kind stonden de eerwaarde peetouders, twee menschen uit geheel verschillenden levenskring, gedaanten uit een tijd, waaraan het tegenwoordige geslacht in grooten getale met schouderophalen voorbijgaat — een vijf-en-zeventig jarige edelvrouw en een boerenzoon uit het Spreewald, die in den dienst van zijn meester met eere grijs geWorden was.
Schenker had zich met handen en voeten, en niet het minst met zijn slagvaardig mandwerk verzet, toen hem een eereplaats was aangewezen, maar mevrouw Van Kambach had kort en bondig verklaard : „Geen praatjes, Schenker! Alle dingen moeten met orde geschieden. En jij bent de eerste geweest, die de gedachte van den Bond heeft uitgesproken."
En hij had zich in zijn lot geschikt. Want bij een vroegere dergelijke gelegenheid, toen hij te veel praatjes had gemaakt, had zijn oude Excellentie gezegd: „Schenker, dat is larie!" en dat woord wilde



— 180 —
hij niet voor de tweede maal hooren. Hij had het straks nog tegen zich zelf gezegd, maar dat was wat anders. En wel beschouwd had hij toch ook grijze haren en was hij een rechtschapen kamerdienaar.
Er volgde nog een oogenblik van algemeene verrassing en blijdschap, want juist toen de heer Van Kambach de vergadering zou openen, ging de deur nog eens open, en de eerwaarde graaf Bühler trad binnen, geleund op den arm van zijn kleindochter. Op hem had men niet durven rekenen, wijl hij pas een hevigen aanval van jicht had gehad. Graaf en gravin Brelow, die met hem gereisd waren, volgden. Glimlachend wenkte de oude heer de aanwezigen toe.
„Goeden dag, allen! Neen, zitten blijven! Wie te laat komt, moet ih den hoek staan!" Een vermaning, waarmee de aanwezigen het niet eens schenen, want allen kwamen overeind om den eerwaarden grijsaard de hand te drukken.
Toen nog terecht schuiven van stoelen, dan stilte, verwachting van wat komen zou.
Een der predikanten sprak een gebed. Daarop nam baron Kambach het woord.
„Namens mijn moeder heet ik u in deze ure allen hartelijk welkom, geachte aanwezigen! Wat ons hier samenbrengt, is allen bekend. Toch is de wensch uitgesproken, dat, voor de grondslagen worden gelegd van het werk, dat wij in den naam Gods willen aanvangen, eerst nog eens kort en duidelijk wordt uiteengezet, wat wij eigenlijk willen. Menigeen zal zeggen: „Zop, al weer een nieuwe vereeniging, die zich geroepen voelt, ons volk op te halen uit het moeras, en na korten tijd verloopt de zaak, of het blijft bjj



— 181 —
geestdriftige woorden en grootsche vergaderingen, en bij besluiten, waarvan men nooit de verwezenlijking te zien krijgt 1" Wie zoo praat, dien laten we praten. In de eerste plaats willen wij niemand in de wielen rijden, en in de tweede plaats zijn wij geen vereeniging, maar een Bond. Doch uit het moeras halen willen we ons volk met Gods hulp en met de hulp van Velen. Want vrij willen geen scheiding maken, wij willen samenbrengen. Alles wat bestaat, al wat sedert de dagen van Wichern en Stöcker tot stand gebracht is op het gebied van inwendige zending, willen wij aaneensluiten tot één groot geheel. De Bond van Bijbeltrouwe Christenen wil een Volksbond zijn. Tot dusver hebben we wel officierscompagnieën, maar nog geen soldatenregimenten. En zonder die kunnen we niet ten strijde trekken. Afzonderlijke schermutselingen hebben er reeds vele plaats gehad; met moed en volharding is hier en daar gestreden. Maar onze tijd eischt een groeten, beslissenden strijd, waarbij we niet kunnen lijden, dat de krachten versnipperd worden. Daarom moeten we alle aanwezige krachten bijeenvergaderen, daarom moeten we in gesloten gelederen Optrekken tot den aanval. Evenals er gezegd is van den grooten strijd voor honderd jaar om Duitschlands uitwendige vrijheid, zoo moet er nu ook gezegd kunnen worden, waar het om onze geestelijke belangen gaat: Het volk staat op! Ja, het volk moet opstaan, het volk moet opstaan als een éénig man, het volk moet aan het volk toonen, dat het nog merg in de beenderen heeft, dat er nog waarachtig Christendom bestaat. In één woord: wij hebben noodig een Christelijke volkszending. Ons volk draagt roem op zijn bloeiende cultuur, maar



— 182 —
dat deze cultuur geen zedelijkheid meer kent, dat ons volk verrot bij levenden lijve, dat schijnt bijzaak te zijn! Het is een schande, zoo diep als wij gezonken zijn!
Er is maar één ding, dat ons redden kan uit dit moeras: de wederopbouw van het Christelijk gezinsleven. Want het huis is de geboorteplaats van nationaal geluk en ongeluk; het legt de grondslagen voor de toekomstige geschiedenis des volks. Wanneer de gezinnen ontkerstend zijn, dan is het zedelijk bankroet en daarmee ook het verval van het volk begonnen. Manneneer, vrouwenreinheid, vaderlandsliefde, kinderlijke gehoorzaamheid zijn slechts daar te vinden, waar het Christendom de wortel is van het volksleven. Wordt het Christendom uitgeschakeld, dan gaan deugd en goede zeden verloren. En dat proces is in ons land in vollen gang. Ik herhaal het: sedert de vijand bezig is, de grondslagen van ons volk te ondermijnen, sedert hij met al de hem ten dienste staande middelen het Christendom aangrijpt, is de zedelijke ontbinding van ons volk in vollen gang. Dat onze tegenstanders in de keuze hunner middelen niet angstvallig zijn, is niets nieuws. „Lastering van den naam van God is noodig, om den godsdienst dood te krijgen," verklaart Liebknecht. Dat is duidelijk gesproken. Zoo weten we ten minste, wat vleesch we in de kuip hebben.
Maar onze tegenstanders moeten 't ook weten. Daarom aangepakt en opgehaald uit het slijk, wat nog opgehaald kan worden. Niet met glacé-handschoenen aan — dan komen we niet ver. Want het gaat om het geheel. We hebben vrijheid van beweging noodig, en dus zal er wel eens een elleboog-



— 183 —
stoot komen. De strijd, dien we aanvangen, is een strijd over de gansche linie, een tegen-mobilisatie tegen de machten van ongeloof en halfgeloof, van het moderne Heidendom in al zijn verschijningsvormen. Gemakkelijk zullen we 't niet hebben. Maar wanneer de vijand verklaart: „Het denkbeeld „God" inoet vernietigd worden, want het is de hoeksteen van een verdorven beschaving," 0 dan moeten wij hem als Christenen een antwoord geven, waar hij zich niet afmaken kan. In den strijd dusl En geen vermoeidheid voorgewend, en niet aan eigen gemak gedacht. We 'kunnen alleen heele mannen gebruiken, heele Christenen! Dat is geen strijder, die ter zijde blijft staan en vraagt: Wat gaat het mij aan? Wij hebben ons hoogste gemeenschappelijk bezit te beschermen; wij hebben de maatschappelijke en godsdienstige kleinoodiën van ons volk te redden. Daarom is beslist noodig de aaneengesloten macht van het Bijbeltrouwe Protestantisme. Het gevoel van saamhoorigheid is onder de Christenen ingeslapen — het is onze taak, ons volk te wekken uit dien slaap. Dat is, in 't kort gezegd, ons werk.
Ik stel u voor, een bespreking te openen over den vorm en de wijze van onzen arbeid, over afzonderlijk werk, beschouwd uit het oogpunt van het geheel, opdat we komen tot een werkplan.
Daartoe veroorloof ik mij, u als voorloopig doel van den Bond het volgende voor te leggen," en hij nam een blad papier van de tafel en las voor:
„1. Er moet een samenvatting komen van alle in ons volk nog voorhanden Bijbelsch-zedelijke levens-
') Karl Marx.



— 184 —
krachten, tot versterking van de Christelijke levensbeschouwing en tot inwendigen opbouw van een gezond volksleven.
2. Er moet een duidelijke uiteenzetting komen vart de plichten der geloovige Protestanten op Christelijkmaatschappeüjk gebied jegens het volk,
3. Er moet tegen de anti-christelijke levensbeschouwing, hoe ze ook heeten mag, gestreden worden door volksvergaderingen, voordrachten, geschriften, brochures.
4. Er moet komen een stelselmatige afweer en bestrijding, zoo mogelijk tot vernietiging toe, van de anti-christelijke pers, van de onzedelijke, litteratuur, van het onreine in woord en beeld.
5. Er moet gestreefd worden naar verbetering en uitbreiding van de op Christelijken grondslag staande dagbladpers en van Christelijke volksboeken."
Hij legde het blad neer. Met helderen blik staarden de blauwe oogen over de vergaderden.
Toen stond graaf Bühler op. Hij leek ouder en zwakker geworden te zijn in de laatste weken. De winter is de vijand van oude lieden, en de dood in het huis van den vriend had ook op zijn leven een schaduw geworpen. Doch zijn scherpe oogen hadden niets verloren van hun vuur en zijn stem was even krachtig en ferm als voorheen.
„Ik meen uit naam van alle aanwezigen te spreken» wanneer ik u dank zeg voor uw uiteenzetting, mijn waarde Kambach," zei hij hartelijk. „Gij hebt ons de groote vraag in hoofdtrekken kort en bondig voorgelegd, en hebt duidelijk uitgesproken, wat wn willen. Steunend op uw uiteenzetting, bewust van de eischen van ons doel, zullen we het reuzen-



— 185 —
werk steeds beter doorzien, en den rechten vorm vinden voor zijn opbouw. Wat dien vorm betreft, het zij tusschen haakjes gezegd, kunnen we ons het Katholicisme tot voorbeeld stellen bij onze plannen, al stoot het Roomsche stelsel op zichzelf ons af.
Ik behoef er den nadruk niet op te leggen, hoe weldadig het mij aandoet, dat de Bond zich schaart onder het vaandel van de wereld-evangelisatie. Want gezins-bearbeiding en volkszending is wereld-evangelisatie. Niet 'alleen daarbuiten in de Heidenlanden worden de groote beslissende gevechten geleverd. Ook ons vaderland heeft dringend behoefte aan een groote, heilige volkszending. Wat de inwendige zending op grootsche wijze heeft aangevangen en voortgezet, moet, gelijk gezegd is, aaneengesloten worden, niet alleen met andere dergelijke vereenigingen, maar met alles, wat nog staat op den grondslag van Bijbelsch Christendom. Want het gaat om het geheel. Daarom moet er groote arbeid worden verricht. Met de bearbeiding van afzonderlijke zielen komen wij er niet. Daarom moeten wij, hoe groote waarde juist de trouw in het kleine, het alledaagsche opk heeft, nooit vergeten, dat de eisch van het Christendom is: wereld-evangelisatie; dat het bevel des Heeren: „Gaat heen in de geheele wereldl" ook ons vaderland omvat."
Een oogenblik hield de spreker stil. Zijn oude oogen hadden dien vèrzienden blik, dien men opmerkt bij eeuwigheidsmenschen, die het doel bijna hebben bereikt. En dan klonken zijn woorden als een voorzegging door het stille vertrek.
„Een sage van het Oosterstrand staat mij voor



— 186 —
den geest. Eeuwenoud is ze, maar ze groet deze ure als een belofte.
In oude tijden zond het klooster Amelungsborn den monnik Berno als bisschop van Schwerin en apostel der Wenden naar het Heidensche land der Obotriten. Doch aan de kust der Oostzee stond de troon van Satan, en harde arbeid wachtte den Westfaling. Een heftige strijd begon, een geweldige arbeid, een worsteling van man tegen man. Doch het kruis overwon. Nieuwe nederzettingen ontstonden; uit het groen der wouden staken de kerkjes omhoog. De ontginning van den grond ging hand aan hand met den stillen arbeid van den Evangelie-bode.
Jaren gingen voorbij. De macht van het Heidendom was gebroken.
Op Sint Johannes van het jaar 1186 begroette de jonge landsvorst Heinrich Borwin zijn geesteüjke onderdanen in het klooster te Doberan, en bisschop Berno wijdde een der monniken tot abt.
Zomersche schoonheid rustte op het land, het koren ruischte en de rozen bloeiden. Doch aan de kust weerlichtte het.
De nacht kwam aan.
In de ure, dat het nieuwe klooster voor de eerste maal een plechtigen dienst hield onder zgn eigen dak, joeg Satan de zee op, en de vorsten der diepte schudden de poorten van de abdij.
De Oostzee sloeg den grauwgroenen mantel om de blanke schouders, en betrad overwinnend het land, door de hel aangevoerd. Doch in het klooster lagen de broeders op hun knieën. En een macht kampte tegen de vorsten des afgronds, een macht, die bergen



— 187 —
kan verzetten en de zee kan bevelen; een macht, die reikt tot den troon des Almachtigen: de macht van het gebed.
Nader en nader ruischten de wateren.
„Voor de stormen van den nacht, voor het woeden van de hel, bewaar en bescherm Uw kerk," zoo bad bisschop Berno aan de trappen van het altaar.
„Voor de machten der duisternis, voor de booze geesten uit de diepte, bewaar ons en red ons! Laat Uw kruis de overwinning behouden in deze landen; bouw een muur om ons, o Heere, onze God! een heiligen dam tegen Uw vijanden!"
Nader en nader kwamen de wateren. De storm deed de muren van het gebouw beven.
„Bouw een heiligen dam voor ons, o Heere, onze God!"
De derde nachtwaak ging voorbij. In den glans van het morgenrood stond de abt voor den bisschop: „Kom en zie de wonderen des Heeren!"
En monniken en schippers stonden voor het reuzenwerk.
Een geweldige dam maakte scheiding tusschen zee en land, een muur van duizenden en duizenden gladgespoelde kiezelsteenen, een dijk, zooals de Oostzee nooit had gezien, gebouwd door onzichtbare handen, een wonder 1"
De oude stem beefde van ontroering.
„Weet gij, wat die zee beduidt?" riep hij. „Het is de vernielende macht van het ongeloof, die, opgezweept door de hel, ons volk bedreigt. En de heilige dam? En de kiezelsteenen? Het komt er op aan, dat dit ons duidelijk is! De heilige dam is de gemeente



— 188 —
van Jezus Christus, en de gladgespoelde kiezelsteenen zijn haar door Zijn bloed verloste en gereinigde leden. Elke steen een Christenziel, een deel van den dam tegen het ongeloof. Ik kan u niet zeggen, hoe het nüj te moede was, toen onlangs mijn kleindochter mij die sage voorlas, en daarop zei: „Grootvader, dat is de Bond van Bijbeltrouwe Christenen!" Maar één ding wensch ik ons allen toe in deze ure: dat wij een heilige dam mogen worden tegen de machten van het ongeloof, tot eer van onzen God en tot heil van ons volk." Hij ging zitten.
Bezorgd rustten Sibylles oogen op hem. Zijn wangen waren rood, en de hand, die op zijn stok leunde, beefde.
Een advokaat stond op.
„Ik sluit mij aan bij het woord van baron Van Kambach, dat de strijd, dien we aanbinden, een strijd is over de geheele linie, een tegen-mobilisatie tegen de machten Van het ongeloof en het moderne Heidendom in al zijn openbaringen, en ik zou, om alle misverstand over de positie van onzen Bond te voorkómen, willen voorstellen, dat we hierop nog eens den nadruk leggen. Want wij hebben den strijd niet énkel te voeren tegen onze welbewuste tegenstanders, maar ook — het zij Gode geklaagd! — voor een groot deel tegen mannen uit ons eigen leger. Niets is gevaarlijker voor de kerk der Reformatie, dan deze vredespartij. Want zij juist steunt de Jezu-centrische richting, een richting, die beter dan anderen de kunst verstaat, in schaapskleederen te verschijnen. AI zegt ons doel duidelijk genoeg, dat wij gerekend willen worden tot den uitersten vleugel der recht-



— 189 —
zinnigen, toch dunkt het mij noodig, duidelijk uit te spreken, dat wij ook tegenover de vredespartij positie nemen. Misschien wil een der heeren predikanten zoo goed wezen, dit nog duidelijker in 't licht te stellen."
Dominé Lehmann stond op, een man van een vijftig jaar, met scherpgeteekende trekken en een helderen blik.
„Gisteravond was ik bij een vriend, van wien ik stellig had verwacht, dat hij tot onzen Bond zou toetreden. Ik had mij vergist. Na een onderhoud, dat een paar uur geduurd had, zei hij: „Past maar. op, dat ge niet te veel kleur bekent," en verder kon ik hem niet krijgen. Dat was nu een rechtzinnige dominé. De geest van onzen tijd wil geen strijd, en de kerk meent, dat ze tot haar arbeid noodig heeft het samengaan van rechtzinnigen en vrijzinnigen tegenover het volslagen ongeloof. Maar wij kunnen niets van de waarheid loslaten. Op het terrein der liefde mogen we toegefelijk zijn, niet pp het terrein van de belijdenis van Christus. Wij willen ons houden aan het woord van Luther: „Onze liefde is bereid, voor u te sterven, maar wie ons geloof aantast, die tast onzen oogappel aan." Het is erg genoeg, dat de antichristelijke geest der moderne levensbeschouwing tegenover zich teen kerk vindt, die met zichzelf overhoop ligt, ja, dat hij zich beroepen kan op een geestverwante groep in de kerk zelf. Daarom is het antwoord, dat de kerk den vijand geeft, niet beslist, maar is het toegefelijk, verzoenend, al wordt dat nog niet uitgesproken. Doch verzoening mag dat niet heeten; wel beschouwd is het een afstand van grondgebied. Ook wij zouden van ganscher harte naar ver-



— 190 —
zoening neigen, 'doch ons geweten verbiedt het ons. Het is dan ook verre van ons, dat wij willen oordeelen over hen, die hun werk doen van hun standpunt uit, maar die tegelijk met het modernisme in één gareel loopen, met het modernisme, dat de Godheid van Jezus Christus loochent. Onze broeders moeten weten, hoe zij dat voor God kunnen verantwoorden, wij kunnen het niet. Want het gaat om de hoogste dingen. Niet alleen de kerk wordt bedreigd met ontkerstening, maar het Christendom zelf wordt zoodoende van den Christus beroofd I
Wanneer er dus nog rechtzinnigen zijn, die meenen met de anderen te kunnen samenwerken, dan blijft ons niets over, dan ons, al is het met een bloedend hart, van hen af te scheiden. We mogen niet terugdeinzen, al komen we alleen te staan; al worden we door onze eigen vrienden niet alleen verlaten, maar zelfs aangevallen; al moeten we de gunst van het officiëele kerkdom missen. Wij zullen dat verdragen om den wille van Hem, die voor ons het kruis droeg. In Zijn kracht staan wij vast en onwrikbaar op den grondslag des heils, op den bodem van het werkelijke Christendom. Het Christendom van den Bijbel, dat de zonde noemt bij haar naam, en dat leeft uit de genade. Dat de wereld der eeuwigheid kent. Dat tot Heiland en Verlosser heeft niet een begenadigde ideale gestalte, maar den eeuwigen, eeniggeboren Zoon des Vaders, God uit God, Geest uit Geest, Licht uit Licht Van eeuwigheid! Een Christendom, dat leven heeft en dat zijn waarheid uitroept in alle landen. Dat niet Wil toestaan, dat Goddelijk goud menschelijk wordt omgestempeld. Dat daarom ook een ware Evangelische kerk wil. Niet een godsdienstig ge-



— 191 —
nootschap, maar teen gemeenschap, waarin de aanbidding des Heeren levend is, een kerk, die niet anders wil staan dan op den grondslag van den Bijbel. Die eisch moet voorwaarde zijn voor onzen arbeid."
Diepe stilte volgde. Ieder was bezig met zijn eigen gedachten.
Toen stond een borstelmaker op. ,,'t Is een hooge eer voor ons, dat Christus onze zwakke krachten in Zijn dienst wil gebruiken. Doch zullen wij ons kunnen verheugen in ons werk en zeker wezen van de overwinning, dan is allereerst noodig de arbeid in ons eigen hart, in ons eigen leven. Bij het zien op zulk een groote taak vergeten we zoo licht de trouw in het kleine, en juist ons persoonlijk leven heeft zoo groote waarde voor de eeuwigheid."
„Dat zeg ik altijd," klonk aan bet andere einde der kamer de stem van vader Schenker. Had iemand hem drie weken geleden gezegd, dat hij in Berlijn een toespraak zou houden, dan zou hij geantwoord hebben: „Mankeert het je van boven?" 'en toch, nu deed hij het, alsof het vanzelf sprak.
„Als Excellentie me vergunt," begon hij, naar rechts en links buigend, doch hij verbeterde zijn woord: „Excellentie heeft het mij immers bevolen." En tot de aanwezigen vervolgde hij: „Ik zou niet de onbeschaamdheid hebben gehad te spreken, zoo Excellentie van morgen niet tegen me had gezegd: „Schenker, ik verwacht, dat je spreekt." Ik doe alzoo niets anders dan mijn plicht. Lang zal ik het echter niet maken. Ik wil alleen één wensch uitspreken, namelijk, dat het bestuur zich Van het begin af aanstonds goed bemoeit met het zedelijkheids-vraagstuk. Want dat is een moeras, waarvan



— 192 —
een fatsoenlijk mensch zich geen voorstelling kan maken. Mijnheer de baron heeft gelijk: bij dat werk kan men geen glacé-handschoenen gebruiken. En toch zou ik zeggen, ze zijn wel noodig. Neen, ik gebruik ze niet, ik heb die vuile kerels met hun geheimmiddelen bij den kraag gepakt en de deur uitgezet, maar — dat moet ik zeggen: vader Schenker is netjes, en ik heb mijn handen achterna duchtig gewasschen. Maar — om terstond op de groote stad te komen, zooals het vrouwvolk hier rondloopt, dat is meer dan erg, en ieder begrijpt zonder meer, dat het hier met de zedelijkheid veel erger voorstaat dan bij ons. En wat ik nu zeggen wou van onzen Bond, dat is nu werk voor de Christelijke vrouw; die moet ons helpen, anders komen we er niet. Het hangt van de vrouw af, hoe het huis is, hoe de kinderen opgevoed worden, of de man in de kroeg loopt of niet. Het is straks heel mooi gezegd over de gezinszending;; zoo half en half had ik me dat opk zoo voorgesteld maar wij lui kunnen dat zoo goed niet zeggen. En daarom heb ik nog een bijr zonder verzoek."
Hij wendde zich tot mevrouw Van Kambach.
„Wij weten allen, dat we in deze dingen niet klaar komen zonder de vrouw. Daarom moet nauwkeurig gezegd worden, wat wij van haar verwachten. En dan meen ik, dat niemand ons dat zoo goed uiteen kan zetten, als u, Excellentie," en Schenker maakte zijn sierlijkste kamerdienaarbuiging, en zei met een uitnoodigend gebaar op zijn eerbiedige, maar besliste wijze: „Mag ik u verzoeken, Excellentie?"
Allen lachten. Het stokje van de oude dame werd op den vloer gehoord.



— 193 —
„Schenker, Schenker!" dreigde mevrouw Van Kambach, maar ze stond op, leunde de handen op de tafel, en wendde zich tot haar gasten.
„Ik word daar uitgenoodigd, te spreken over de vrouwenkwestie, en al is het mijn vaste gewoonte, niet te spreken in vergaderingen, toch voldoe ik aan dien wensch. Want het is hier geen openbare vergadering," een veelzeggende blik ging naar juffrouw Eichel, „en voorts sta ik hier op het eigen arbeidsveld der vrouw. We hoorden straks de vermaning, de trouw in het kleine niet te vergeten, te letten op' ons eigen hart. Die vermaning geldt ons allen. Maar in 't bijzonder geldt ze de vrouw, omdat zij de hoedster is van het gezinsleven. Het verblijdt me, dat ik hier niet spreek tot vrouwen, die gaarne willen schitteren in wat ze noemen haar arbeid in het koninkrijk Gods, maar tot dezulke, wie het Maria-woord: „Zie, de dienstmaagd des Heeren!" het schoonste sieraad is, en wier dienst dank is. Die daarom verre 'zijn van de tegenwoordig zoo algemeene en geliefde emancipatie, maar die het beste, dat ze bezitten, haar vrouwelijke waardigheid, hoeden als haar groot sten schat. Ik wil in dit korte oogenblik niet al den jammer opnoemen, die reeds ontstaan is door dat overschrijden van de grenzen; dat zijn dingen, tot welker bestrijding we wel een afzonderlijk comité mogen vormen; maar hierop wil ik de aandacht vestigen, dat ons volk aan de vermannelijking en misvorming der vrouw gaat doodbloeden. Want de vrouw is en blijft de verzorgster en hoedster van het gezinsleven en van de goede zeden. Vergeet ze deze haar vorstelijke roeping, en begeeft ze zich op den akker des mans, dan verwildert niet alleen haar
Zonnegloren. jg



— 194 —
eigen hof, maar er wordt door haar plichtverzuim ook schade toegebracht aan de groote nationale goederen. De ongelukkige huwelijken moeten volgen, echtscheiding komt aan de orde van den dag. De verwerping van het moederschap leidt tot misdaad jegens het ontkiemende leven. Ontucht verdrijft de zedeüjkheid. En helaas, helaas, daar komen we niet toe, maar daar zijn wijl Hier in de bres te treden is de plicht van de Bijbeltrouwe vrouw. De strijd in het openbaar is de taak van den man, maar de stille, aanvullende medearbeid aan het groote werk, dat wij ondernemen, dat is onze taak. Terwijl de mannen het kruis dragen door de landen, willen wij den heiligen drempel van het huis hoeden, willen wij de dingen van eeuwige waarde bewaken, die ons huis bevat. Als discipelinnen van onzen Heiland moeten wij Zijn liefde dragen tot in de armste hut; aan onze afgedwaalde zusters moeten wij Zijn genade prediken; een sterke onverbreekbare keten moeten wij vormen, en ons plaatsen tegenover de ongelukkige dochters van onzen tijd met een: „Tot hiertoe en niet verder 1" Wat straks genoemd is de gezinszending, dat is de arbeid der vrouw. Hoe wij zullen werken ? Door woord en daad en wandel, door besliste trouw jegens onzen Heiland, door het voorbeeld van een door Gods Geest geheiligde persoonlijkheid. Daarom kan er niet genoeg nadruk op worden gelegd, dat de arbeid aan het eigen hart voorop moet gaan; dat wij ons eiken dag met ons doen en laten onder Gods Woord moeten plaatsen. Hierop komt het in de eerste plaats aan, dat wij in daad en in waarheid Christenen zijn. Het is van veel gropter belang, zoo op de honderd slechts tien



— 195 —
huisvrouwen trouwe, biddende moeders voor haar kinderen zijn, rechtvaardige en liefderijke meesteressen voor haar dienstboden, dan dat een groote openbare vergadering schitterend slaagt. Daarom kunnen wij niet genoeg gewicht hechten aan onze persoonlijke verhouding tot onzen God en onzen Heiland. „Geloof is een houding der ziel, een spiegel, in de juiste richting geplaatst," zegt Drummond. Ik zou er willen bijvoegen: Het is onze levenstaak, dat wij die juiste richting krijgen. Er bestaat een heilige eenzijdigheid, dat wij namelijk den blik onafgewend richten op het Kruis!
Het woord van den dichter: „Wilt gij weten, wat betaamt, zoo vraag bij edele vrouwen," heeft heden ten dage iets verloren van zijn goeden klank. Het is onze taak, de snaren weer te stemmen op den juisten toon. Wij moeten zorg dragen, dat in ons leven, in ons Christendom het getuigenis van den dichter waarheid zij, maar laten we bok niet vergeten, dat alleen die vrouw jn den hoogsten zin weet wat betaamt, die op alle vragen des levens het antwoord zoekt onder het Kruis."
Zij zweeg.
Eerbiedig stond de oude Schenker op. „Ik dank u beleefd, Excellentie."
Aan het ander eind der tafel stond een grootindustrieel op, de heer Wehrmann.
„Aansluitend aan dat woord van Drummond: „Het geloof is èen houding der ziel," zou ik willen herinneren, hoe zwaar het den koopman valt, de rechte houding der ziel te vinden in een tijd, dat het goud de wereld regeert. Een Christendom, dat alleen wereldbeschouwing is, en niet in daden openbaar



— 196 —
wordt, is geen Christendom. Slechts hij mag inderdaad een groot-industrieel, een waar koopman worden genoemd, die zich niet laat leiden door den geest der zelfzucht, maar die waarachtigheid en eerlijkheid ook toont in zijn handel en wandel. Doch ik kan u zeggen, het kost strijd, zoo men het in het bedrijfsleven ernstig neemt met zulke grondbeginselen, vooral voor iemand, die nog niet vast staat in zijn overtuiging en wien de nieuwe denkbeelden over zaken-doen aanlokken. Moge het onzen Bond gelukken, ook in de kringen van den wereldhandel, waar de verzoeking zoo groot is, steeds meer ingang te verschaffen aan het Christendom, zoodat ook daar het geloof de juiste richting aan de zaken geeft. De handel mag niet de dienaar van het goud wezen; de ware koopman beheerscht de schatten der aarde, want voor hem geldt het woord: „Uw, o Heerl is het goud en het zilver!" En wie dezen Heer dient, die regeert!"
„Bravo! Die moet onze voorzitter worden," klonk het hier en daar, toen de heer Wehrmann weer plaats nam.
Luitenant Van Roselius stond op.
„Mag ik aan de woorden van onze hooggeëerde Excellentie Van Kambach, die ons uit de ziel gesproken zijn, nog de opmerking toevoegen, dat de arbeid der vrouw ook het schouwburg-vraagstuk omvat? Ik bedoel niet de vraag, of het tooneel goed is of verkeerd, dat komt ook wel, maar ik meen nu, dat de vrouwenarbeid zich moet Uitstrekken tot de tooneelspeelsters. Dat zal moeilijk werk zijn; ik wenschte alleen er op te wijzen, dat deze niet vergeten moeten worden."
Een bakker stond op, om op de bioscoop te wijzen.



— 197 —
„Daaraan gaat ons volk te gronde," zoo eindigde hij zijn kort, ferm woprd.
„Zeker," bevestigde een werkman, die in mevrouw Van Kambachs tuin had gewerkt, „de bioscoop is een bederf, maar de onzedelijke lectuur is nog erger. Wat een mensch dagelijks ziet en leest, daar wem hij aan, en ten slotte doet hij 't ook. Dat is niet alleen zoo bij ons, kleine luiden, maar in de hoogere standen is 't niet anders. Hier neemt niemand mij kwalijk, dat ik dat zoo onverbloemd izeg."
„Stellig niet," werd er geroepen, en de oude vervolgde: „De boeken, die ze je in huis brengen ter inteekening, behooren in het vuur."
„Het vraagstuk der zedelijkheid is zoo wijd vertakt," zei graaf Brelow, „dat we daarvoor ook wel een afzonderlijk comité mogen vormen. Bij de gevaren, die reeds genoemd zijn, komen nog andere. We hebben bv. ook nog te letten op het drankmisbruik en op de Zondagsontheiliging."
„Hoe meer dingen we noemen," oordeelde de huisarts van mevrouw Van Kambach, „des te droeviger wordt het tooneel, dat we te zien krijgen. Maar we willen de waarheid onder de oogen zien. Alleen wie zijn vijand kent, kan hem bestrijden. En wij kennen den vijand. Wij weten, dat de reuzenstrijd, dien ons land thans te strijden heeft, de strijd is tusschen geloof en ongeloof, tusschen den levenden God en den dooden afgod Mammon. We mogen het kwaad aanwijzen, waar we het vinden, altijd loopen de draden samen in de afkeering van God, in de vijandschap tegen het Kruis. Vandaar het zedelijk verval. Een volk, dat het geloof aan een levend God verwerpt, moet neerstorten van de hoogte



— 198 —
van zijn beschaving, of het een volk der oudheid is, of een volk van onzen tijd. Dat onze Bond deze dingen bij hun naam noemt, dat hij het „gelijk recht der richtingen" niet wil erkennen, dat zal ons velen tot tegenstanders maken, die we zoo gaarne tot bondgenooten hadden gehad. Doch dat mag ons niet in de war brengen. Juist in dit ons standpunt ligt onze kracht. Want niet alleen ons geluk voor de eeuwigheid is gegrond enkel en alleen op de geopenbaarde heilswaarheden, op het geloof in Jezus Christus, den gekruisigden en opgestanen Zoon des levenden Gods — maar ook het aardsche geluk en de toekomst van een volk staat en valt met het standpunt, dat het inneemt tegenover het Kruis. Willen wij dus inderdaad helpers zijn vopr ons volk, dan moeten wij hard zijn; hard tegen alle valsche munterij, hoe ze ook heeten mag; hard tegen den vijand, die de grondslagen van het Christelijk geloof bij ons volk ondermijnt. Daartegen hebben we ons niet alleen te verdedigen, maar we hebben, zooals straks reeds gezegd is, aan te vallen. We hebben een tegen-mobilisatie te doen. Het Evangelie te brengen in het volksleven, het kerkelijke leven, het gezinsleven en het leven van den enkele, dat is de taak der belijders en belijdsters van Christus.
Moge een iegelijk van ons, door liefde gedragen, door Gods Geest geleid, medewerken, om deze geweldige taak te volbrengen."
De oude heer Bühler keek naar de klok en zei: „We hadden plan morgen nog eens te vergaderen om een huishoudelijk reglement samen te stellen, en ik zou dus, met het opg op onze vriendelijke gastvrouw, willen voorstellen, de vergadering te



— 199 —
sluiten. Alleen één vraag nog: hebben we reeds uitzicht 'op een directeur?"
„Tot nog toe niet," antwoordde baron Van Kambach. „Mijn imoeder en ik hebben reeds heel wat moeite gedaan, maar de persoon voor zulk een taak is niet zoo gemakkelijk te vinden. Ik zou zeer dankbaar zijn, zoo iemand me op een man opmerkzaam kan maken. We kunnen niet in het openbaar optreden, vóór we een directeur hebben, en daarom is het wenschelijk, dat we er spoedig een vinden."
„Maar geen overhaasting, Karl," zei mevrouw Sabina; „wij moeten inderdaad den geschikten man vinden, en dat moet een krachtige persoonlijkheid zijn."
De vergadering was afgeloopen. 't Was stil geworden in huis. De oude dame had behoefte aan rust. Sibylle Iwas naar een uitvoering. Baron Kambach wilde nóg een bezoek afleggen.
„Heb ik u reeds verteld, moeder," vroeg hij bij het heengaan, „dat dominé Wendler ernstig ziek is ? De opwinding van de laatste tijden moet daarvan oorzaak zijn, in 't bijzonder de geschiedenis met die onderwijzersvrouw. We konden hem natuurlijk niet als spreker hebben aan Eberhards graf, maar het was me toch zwaar, toen ik een paar dagen later hoorde van zijn ziekte. Hij is terstond naar Brandenburg naar het ziekenhuis gebracht. Tweemaal ben ik daar geweest, maar ik mocht hem niet spreken. De laatste dagen heb ik niets gehoord. Overmorgen wil ik in Brandenburg een trein overblijven, en nog eens zien, of ik hem te spreken kan krijgen."
Mevrouw Van Kambach had opmerkzaam geluisterd.



— 200 —
„Ja, doe dat!" vroeg ze, en haar gansche ziel lag in die woorden.
Haar zoon zag haar aan. „Moeder, stel u daar met te veel van voor," zei lüj.
„Neen, ga nu maar, Karl!"
En dan maakte zij zich gereed voor den nacht.
Bn het licht der lamp las zij, het grijze hoofd gebogen over den Bijbel.
„En daar was een zeker discipel te Damaskus, met name Ananias, en de Heer zeide tot hem in een gezicht: Ananias! En hij zeide: Zie, hier ben ik, Heer! En de Heer zeide tot hem: Sta op en ga in de straat, genaamd de Rechte, en vraag in het huis van Judas naar één, met name Saulus van Tarsen, want zie, hij bidt."
Van de torens riepen de klokken. De oude vrouw deed het boek dicht en trad aan het venster. Sterrefonkeling groette de aarde.
Zij zag omhoog.
„Zie, hij bidt!"
Haar ziel sloeg de vleugels uit en vloog over de slapende landen, hooger, steeds hooger. Langs wegen, die alleen het geloof kent, die alleen het gelopf gaat.
Er lag voor haar een glans over den arbeid van den verloopen dag, een arbeid, die strekken kon tot in de eeuwigheid voor haar volk; een arbeid, waaromheen heden voor 't eerst een kleine schare mannen en vrouwen vergaderd waren geweest.
En haar geloof greep in den helderen Maartnacht den weversspoel en zette zich aan den weefstoel, om met een fijnen draad het lot van een sterke samen te vlechten met de geschiedenis van zijn volk.



HOOFDSTUK XI.
Grootmoeder.
Een toon klinkt het huis door, achter en voor: Grootmoeders stok gaat de kamers door.
Grootmoeders stokje, oud en gekromd, Zegt, dat het lieve oudje nader komt.
En met haar komt binnen de oude tijd, Die zijn sluier over de herinnering spreidt.
Het spinnewiel snort en het sprookje ontwaakt. Dat stil van 't gesprek zich meester maakt.
En rijst aan d'avondhemel de maan, Oude handen vatten den Bijbel aan.
Dan spreekt grootmoeder het nachtgebed,
Weer klinkt haar stokje: „Kom, kind, naar bed!"
Lenteschoonheid over de velden van de Mark! Het zong en het klonk over zand en moeras, over 't stille weemoedige land met zijn droomende meren en zonnige heuvelen. De leeuwriken jubelden hoog in de lucht, en over de groenende akkers daar fladderden vlinders in bonte pracht. In mos en gras, in 't jonge koren en de bloeiende struiken, overal ruischte 't nieuwe leven. De gansche rijkdom van het laagland met zijn golvende heidevelden en schitterende vergezichten was wakker geworden en groette vroolijk het zonlicht.
Een vriendelijk huis, met drie hooge knoppende linden er voor, omgeven door boerenhuizen met



— 202 —
rieten daken. De vensters straalden in het zonnelicht, een warme glans lag over het oude leien dak. Ouderwetsche bloemen geurden in de bloemperken, een tuinbank uit de vorige eeuw vertelde een stuk familiegeschiedenis, en ernstig luidde de spreuk boven den ingang:
„Wie tot God zich stelt, Heeft veilig zich gesteld."
Dat was het weduwenhuis van de vrouwen Van Kambach.
Achter het huis, waar de tuin zich aansloot bij bet weiland, daar hing een zoete geur over de wegen. Ver kon het ppg zien. De Weide werd daar moeras, en als een teekening lag het vochtige land in den zonneglans. Hier en daar wuifde de lichtgroene sluier van een berk en het witte moerasgras bloeide. Verderop een enkele pijnboomkroon boven opschietend riet en bloeiende haagdoorn, en daarachter de onbegrensde verte, zonder vaste lijnen meer, — als een droom van rofcenroode heideheuvels, van blauwe toeren en stille beekjes, van kerken met klimop begroeid en kasteelen grauw van ouderdom, een landschap met poëzie.
Twee vrouwen zaten op de bank in den zonneschijn, een oude en een jonge. De oude blikte peinzend in de verte, de jonge zag voor zich neer, alsof het leven van alle dagen haar hinderde. Een onuitsprekelijk droefgeestige trek lag op het 'schoone gelaat der jonge vrouw, die over enkele maanden voor de eerste maal moeder zou worden, een lijden, diep als een afgrond. En de oude met het witte haar gevoelde: dat was een last, waarmee de eerste ge-



— 203 —
dachte van den morgen zich bezig houdt, waarover de laatste traan van den avond weent, en dat zich in de stilte van den middernacht als een berg legt op de ziel.
En het ergste was, dat de jonge vrouw geen kracht had om te dragen. Er zijn vrouwen, die als een heldere bergstroom hun kracht beproeven aan den last des levens, die hoe langer hoe meer de kunst van het dragen leeren, wier spankracht toeneemt met de zwaarte van den last — maar zoo was Ilse Bühler niet. Zij bezweek onder den last. Met moeite sleepte zij zich van den eenen dag tot den anderen. Alleen deze hoop hield haar nog staande: „Het kan beter worden. Als hij zijn kind in de armen houdt, als ik voor hem weer zal zijn wat ik in de eerste maanden was, de schoone, zonnige vrouw, dan wordt alles nog weer goed." En zij Vergat in haar dringend verlangen, hoe diep zij met deze gedachte zichzelf en hem verlaagde; hoe zij met afstand te doen van de innigste, de zielsgemeenschap, het heiligdom van het huwelijk ontwijdde; ze vergat, dat deze hoop een drogbeeld was, dat verdwijnen moest in het aangezicht van de werkelijkheid — ze vergat, dat Wolf Dietrich niet een mensch van het oogenblik was, maar een zelfzuchtige, koud en berekenend. Haar vrouwenliefde en haar verlangen naar moedergeluk meende den scherpen prikkel te ontnemen aan een boos woord, dat hij in een moeilijke ure tot haar had gezegd; zij wilde zich troosten, dat het niet zoo bedoeld was, dat het gezegd was in een oogenblik van opgewondenheid. Maar het was wèl zoo bedoeld. Duidelijk had hij 't gezegd: „Ik wil geen kinderen, hoogstens dit eene. Waarvoor heb



— 204 —
ik anders een mooie vrouw?" — Wel kwamen er uren, dat het besef der vreeselijke waarheid in de ziel der jonge gravin zich niet tot zwijgen liet brengen en haar dreigde te verpletteren. Tot dusver was het haar nog telkens gelukt, de schaduw te verdrijven, maar in den laatsten tijd legde de vrees zich als een ban op haar hart, vooral hier op het stille Drielinden, waar ze grootmoeder gezelschap hield in den kprten tijd van juffrouw Eichels vacantie.
„De zenuwen plagen mij," zei ze dan tot zichzelf, en ze trachtte de gedachten te verdringen.
Maar ze kwamen terug en werden haar tot een kwelling.
Ilse Bühler was niet wat men gewoonlijk oppervlakkig noemt. Ze zou met den man, dien ze liefhad, zonder verdriet droog brood kunnen eten. Ze behoorde niet tot die jonge vrouwen, die enkel vragen naar opschik en vermaak. Daarvoor hadden het ouderhuis en de opvoeding wel gezorgd. Maar aan haar wezen ontbrak de diepte en daarom de kracht. Wat haar vader had vooruitgezien, kwam, 'veel eerder nog dan hij het had verwacht; zij ging te gronde door het karakter van haar man. Daar ze niet sterk genoeg was, om den storm weerstand te bieden, werd het leed haar te zwaar. Daar kwam nog bij, dat ze tot geen 'beslist persoonlijk geloof was gekomen, zoodat haar godsdienstigheid haar geen troost kon geven.
„Was hij maar eens een enkele maal blij geweest met het kind," zei ze met nauw hoorbare stem, en ze wendde het gelaat ter zijde.
Grootmoeder Kambach zweeg. Wat zou zij zeggen! Haar zorgen waren van veel ernstiger aard dan die van haar kleindochter, die meende, dat de ver-



— 205 —
vreemding van haar echtgenoot alleen te zoeken was in de tijdelijke uitwendige omstandigheden. Grootmoeder zag dieper. Met den ervaren blik van den ouderdom had ze reeds lang gezien, dat dit huwelijk ongelukkig moest worden. Bühlers luchthartig en hartstochtelijk karakter vorderde een vroolijke omgeving. De rustige teederheid van zijn vrouw zou hem op den duur niet alleen niet voldoen, maar moest hem van haar verwijderen. Ilses vader had dat voorzien en haar gewaarschuwd. Maar in haar blinde liefde tot den knappen, ridderlijken man had ze zijn woorden in den wind geslagen. Nu was het ongeluk gekomen. Wat hem in den korten tijd der verloving had vermaakt, wat zijn ijdelheid een tijdlang had gevleid, verveelde hem op den duur. Zelf wist hij niet waarom. Dat de reinheid van zijn vrouw zijn ziel telkens weer trof op de gevoeligste plaats, dat wilde hij niet weten. En toch was dit tenslotte de diepste reden, dat hij zich van haar terugtrok. Hij had op zijn wijze zijn bruid liefgehad; zijn hartstocht had zich een roes gedronken aan haar schoonheid. Maar het huwelijk, Ilses toestand, de teleurstelling, dat hij met zijn jonge gade niet aan het hof kon schitteren — dat had hem geprikkeld en ontstemd. En niet gewoon, zich zelf onder tucht te houden, liet hij haar zijn boos humeur ontgelden en ging verder zijn eigen wegen. Waarheen die leidden, dat werd de oude Excellentie hoe langer hoe duidelijker.
„Ik zie soms bepaald met angst de toekomst tegen, grootmoeder," klonk het zacht aan haar zijde. „Ik geloof, dat Wolf Dietrich het ontzettend zou vinden, zoo we nog meer dan één kind kregen."



— 206 —
„Maar met die mogelijkheid zal hij toch rekening moeten houden."
Een oogenblik was het stil. Een vlammend rood verscheen op de bleeke wangen der jonge vrouw. Ze zag den anderen kant op. „Dat doet hij niet, geloof ik," zei ze met aarzelende stem.
„Ilse!" De oude vrouw legde zwaar de hand op den arm der jonge. „Ilse! En jij?"
„Ik — ik moet gehoorzamen," klonk het toonloos.
Weer was het stil.
Met gerimpeld voorhoofd staarde de oude voor zich uit in het lentelandschap.
Een vrouwensmart, diep als de nacht, lag daar vopr haar uitgebreid, het martelaarschap van een vrouw, wier diepste verlangen nog rein en natuurlijk was. Juist haar, wier karakter nog rijpen moest in de school des levens, die in deze ure niets anders bezat dan het verlangen, haar kindje aan het hart te drukken, haar moest deze verachting van het moederschap ten diepste krenken.
En toen hoorde grootmoeder Kambach woorden, die ze trots alles, wat ze in de laatste weken had beleef d, niet voor mogelijk had gehouden, woorden zacht en schuchter, gesproken onder de persing van het diepste leed: „Eigenlijk wilde hij het reeds ditmaal niet."
Het werd haar te zwaar. Ze sloeg de handen voor het gelaat en weende als een kind.
Sprakeloos zat mevrouw Van Kambach naast haar. In haar ziel brandde de toorn. Was het mogelijk, dat zoo iets gezegd kon worden van een kleinzoon van den graaf Van Bühler? Ach, de reden was te vinden: Wolf Dietrich was geen Christen, en het



— 207 —
leed, dat thans zoo zwaar op haar ziel drukte, was slechts een tafereel uit de groote schilderij.
Geen Christen! Daar lag de oorzaak van den grooten zedelijken achteruitgang. En de ziel van de oude vrouw brak bij de gedachte: „Van boven naar beneden! Aan den kindermoord in ons vaderland zijn schuldig die van je eigen bloed zijn; wij, de adel, staan bovenaan op de lijst der schuldigen."
Waar moest het heen? Stond de wereld onderstboven, dat alles, wat anders nog heilig werd gehouden, met voeten getreden ,werd? En 'dat om de nietigste, pnverantwoordelijkste redenen, zooals hier, om vrouwenschoonheid, om spel en dans, bm vroolijk leven! — Ditmaal hadden moederhanden zich nog beschermend uitgestrekt over de wieg van het met innig verlangen verwachte kindje; over een jaar zou het luiden: „Ik moet gehoorzamen!" En hoe dikwijls was het niet juist de vrouw, die zich met Onbegrijpelijke lichtzinnigheid beroofde van haar hoogste waardigheid. Dat deden vrouwen!
Het werd de oude dame dikwijls te moede, alsof ze geen tehuis meer had; alsof ze woonde in een vreemld land, met nieuwe zeden, nieuwe gewoonten en — dat was het ergste, het zwaarste — met een nieuw geloof. Want het zou nooit zoo ver zijn gekomen, wanneer niet het volk zijn God had vergeten. De afval van het Kruis moest leiden tot verval der zedelijkheid en de achteruitgang van het aantal geboorten was daarvan de eerste vrucht.
Haar gedachten keerden terug tot wat 'ze daarvan waarnalm in haar eigen familie. Ze sloeg den bevenden arm om haar kleindochter heen.



— 208 —
Toen legde Ilse Bühler het hoofd tegen den schouder van haar grootmoeder en weende lang.
Zacht streelde mevrouw Sabina het blonde haar.
Wat was er in een paar maanden geworden van het bloeiende meisje! Een vermoeide, overgevoelige vrouw, wier gezondheid nu reeds reden tot bezorgdheid gaf. Ze peinsde. Zou ze Ilse niet de volgende maanden hier kunnen houden, om haar te vrijwaren tegen de dagelijksche ergernissen? Bühler zou dezer dagen komen, om zijn vrouw terug te halen. Zij zou met hem spreken. Doch Ilse mocht daar van te voren niets van weten.
In beginsel was mevrouw Van Kambach eigenlijk tegen dit denkbeeld. Maar zooals de zaken nu stonden, kwam het haar bijna als ïets noodwendigs voor. Want wie zou in dien tijd de zorg voor de jonge vrouw OP zich nemen? Een moeder had zij niet; haar schoonmoeder zou haar als verpleegster meer kwaad dan goed doen; Sibylle was sedert eenige dagen met Harro verloofd, en zij zelf paste met de gebreken van haar ouderdom niet meer in een jong gezin. Maar hier in de stilte Van het kleine Drielinden, in de trouwe hoede van juffrouw Eichel, bestond meer uitzicht op een goede verzorging van de jonge vrouw in de moeilijke dagen, dan in Brandenburg of op Kambach. Dat zou ze zeggen tegen haar kleinzoon, en tegelijk gebruik maken van de gelegenheid, om nog eens een woord te richten tot zijn geweten. Ze verwachtte wel niet, dat het Veel baten zou, maar ze had dan toch haar plicht als grootmoeder gedaan.
Doch terwijl ze peinzend in de verte staarde, kwam de twijfel in haar ziel: zou dit denkbeeld Ilse niet zeer doen? zou ze niet weigeren? Ze keek naar haar



— 209 —
kleindochter. Die was kalmer geworden, maar haar gebogen hoofd met de blonde vlechten rustte nog altijd tegen grootmoeders schouder. Zwijgend bleef zij den arm om haar heen houden. Ze kon niets nieuws meer tot haar zeggen. Den raad, haar toevlucht tot God te nemen, had ze haar zoo dikwijls reeds gegeven, ook heden nog. Ilse had ook getracht, steun te vinden in de trouwe woorden van haar grootmoeder, maar haar teergevoelige natuur was niet sterk genoeg, om zich boven het aardsche leed te verheffen. Waar nog bijkwam, dat haar stemming afhankelijk was van haar .toestand, en dat haar zenuwgestel te zeer in de war was, om schijn en wezen te onderscheiden.
Daarom was mevrouw Van Kambach verrast, toen Ilse zich oprichtte en zei i „Grootmoeder, ik heb een groote bede aan u. U zal me misschien niet verstaan en mij afwijzen; u zal misschien zeggen: „De vrouw hoort in het huis van haar man!" En dat hoort ze ook. Maar, grootmoeder, ik — ik kan niet meer, lichamelijk niet en geestelijk niet. Wanneer ik een tijdlang rust had, dan zou het wel weer gaan verder,
maar zoo kan ik niet langer leven " Eensklaps
hield ze op, schrikkend van haar eigen woorden.
Maar grootmoeder legde haar smalle hand bp den schouder van de jonge officiersvrouw. „Ga verder, Ilse!"
Een oogenblik bleef het stil; toen zei Ilse met een diepen blos: „Grootmoeder, laat me bij u blijven, tot alles voorbij is!"
Mevrouw Van Kambach antwoordde niet terstond. Denzelfden weg, dien zij gegaan was in zorgende liefde, ging haar kleindochter in onbedwingbare vrees.
Zonnegloren. 14



— 210 —
En het: „Waarom?" bleef de oude vrouw op de lippen steken. Doch ze maakte zich sterk en sprak het toch uit.
Ilse streek de gouden haren uit het verhitte gelaat. „Waarom?" Ze sloeg de oogen neer en haar lippen trilden. „Grootmoeder, u weet toch, omdat — omdat het tehuis niet kan." En aarzelend vervolgde ze: „Ik heb er gisteren met Sibylle over gesproken. Zij meent ook, dat het niet kan. En als 'zij zoo denkt — Wolf Dietrich is toch haar broer, en naar Billy luistert hij nog het eerst."
Zwijgend had mevrouw Van Kambach geluisterd. Wat bevatten die eenvoudige woorden een groot treurspel. „Het gaat niet, Billy zegt het ook!" De vrouw, die nog geen jaar getrouwd was, had geen rustig plekje in het huis van haar man. „Als ik eens een tijdlang rusten kon, dan zou het verder wel weer gaan!" Zop moest zij spreken om haars zelfs Wil, om haars kinds wil. Of ze de volle beteekenis van haar woorden vermoedde? De oude vrouw, die het leven kende als weinigen, geloofde het niet. Maar ze zag, hoe de wonde bloedde en bloedde. En ze zei tot zichzelf: „Wanneer God geen wonder doet, geneest die wonde nooit."
„Weet Wolf Dietrich er van ?" vroeg ze.
„Neen, ik wilde u eerst vragen, en u verzoeken..
„Dat ik het hem zeggen zou?" De oude vrouw schudde het hoofd. „Kind, kind, wat ben jelui ver gekomen in de paar maanden van je huwelijk! Ben je niet al te zwaartillend, Ilse?"
De jonge gravin zweeg. Het laatste, het diepste, dat ze nauwelijks durfde gelooven, maar dat nu en dan als een spooksel in haar ziel opdook en



— 211 —
weer verdween, dat kon en dat wilde, dat mocht ze niemand zeggen. Ook aan grootmoeder niet. Het was immers maar een schaduw, die op haar weg viel; vanwaar die kwam en wat ze beteekende, dat wist ze niet, dat wilde ze ook niet weten — het was iets onwerkelijks zonder leven en gestalte. Ja, daar zonder, en dat was misschien maar het beste. Maar waarom kwam die gedachte altijd weer bij haar op? Het leek haar bijna een misdaad, een verraad, dat ze die gedachte toegang verleende, dat ze steeds weer naar die stem luisterde. Een vluchtige opmerking van een oudere dame, die voor Ilses huweÜjk op Wolf Dietrich een goed oog had gehad 'voor haar dochter, en die zijn jonge vrouw daarom niet goed lijden mocht, had den eersten heimelijken twijfel in Ilses hart gebracht. Een opmerking als honderd andere, maar Ilses fijn gevoel had haar doen bemerken, welk vergif er in verborgen was. Wolf Dietrich was bekend als een elegant danser. Dat daarover gesproken werd, beteekende op zichzelf niets. Maar de wijze, waarop mevrouw Van Kazarwsky gesproken had over een Berlijnsche tooneelspeelster, met wie graaf Bühler op een gemaskerd bal het feest had geopend, had Ilse doen luisteren. Zij had het reeds begrepen, dat Wolf Dietrich dezen winter niet alleen de hoffeesten had bezocht, waar hij als officier behoorde te komen, maar dat hij 'ook uitnoodigingen had aangenomen, die hij wel had kunnen afwijzen. De avonden, dat hij haar gezelschap had gehouden, kon ze wel tellen, en dan was hn slecht gehumeurd geweest en vervelend!
Ze zuchtte. „Grootmoeder, u weet toch, hoe het bij ons staat," zei ze droevig. „Ik wil mij waarlijk



— 212 —
niet beter voordoen dan ik ben, maar ik weet niet, wat ik moet doen, om het anders te krijgen."
Wanhopig klonk dat.
Een rijtuig reed het hek binnen.
Gravin Bühler keek op. „Dat is mama met de jongelui," zei ze.
De oude mevrouw stond op. „Ik zal met Wolf Dietrich spreken, Ilse," zei ze, terwijl ze in huis gingen. „Maar als hij neen zegt, moet jij je schikken."
Droefgeestig blikten de blauwe oogen van de jonge vrouw op de bloeiende weiden in de zonnige verte. „Hij zegt geen neen," zei ze zacht.
En mevrouw Van Kambach sprak haar niet tegen.
Sibylle Bühler was een innemende verloofde. Het geluk straalde haar de oogen uit en verhoogde nog haar schoonheid. In een eenvoudig wandeltoilet zat ze tegenover haar verloofde in de open landauer, en reeds uit de verte wenkte ze haar geliefde Excellentie en haar schoonzuster toe.
Het rijtuig hield stil. Zij was de eerste, die de oude dame begroette.
„Nu word ik ook uw kleindochter," jubelde ze.
Mevrouw Sabina sloot haar lieveling in de armen. „Welkom op Drielinden, mijn kind," zei ze met moederlijke teederheid. „Moge mijn kleinzoon toonen, dat hij je waard is."
Er klonk zachte ernst in de warme vriendelijkheid. Een fijne blos kwam op de wangen der bruid. Voor de tweede maal kreeg haar verloofde een vermaning uit een mond, die recht had tot spreken. Heden was het een stem der liefde, gisteren een stem van gerechtigheid. Streng en scherp was de ontvangst ge-



— 213 —
weest bij grootvader Bühler. „Ik feliciteer u van harte» mijn waarde Kambach! Of ik mijn kleindochter feliciteeren kan, weet ik niet!"
Harro had gezwegen tegenover den man met de witte haren, zij zelf had een oogenblik gestreden tegen haar tranen. Haar moeder, die nooit haar tegenwoordigheid van geest verloor, wist door een opmerking over de gezondheid van haar schoonvader uitwendig het verbroken evenwicht te herstellen, maar de schaduw, die zich gelegd had over de ure des geluks, liet zich niet geheel verjagen. Vooral Sibylle, die haar grootvader zoo zeer liefhad, kon zich deze ontvangst niet verklaren. Eerst het woord der oude dame, die zij zoo hoog vereerde en wier strikte rechtvaardigheid zij kende, gaf haar licht over de houding van haar grootvader. Zij begon in te zien, dat zijn felicitatie, van zijn standpunt uit, niet anders luiden kón. Hij was nooit vóór de verloving geweest en zou ze liefst hebben verhinderd. Er nu blijdschap over te huichelen, dat zou tegen zijn oprechtheid geweest zijn. En dat niet alleen, zijn waarheidsliefde eischte, dat hij in dit oogenblik uiting gaf aan zijn gevoelens. Dat die uiting scherp was, dat kwam door de scherpheid van zijn natuur. Nqoit nog had een (Bühler zich vóór een zaak verklaard, als hij er tegen was. Waar dan nog bij kwam de conservatieve geest, die met geen nieuwigheden te doen wilde hebben; het scherper begrip van eer, de strenger tucht uit vroeger tijd. En Sibylle deed haar best, billijk te zijn tegenover een edel karakter. Doch gemakkelijk viel haar dat niet, omdat het woord van haar grootvader een bittere waarheid bevatte. Zij wist, dat hij het verleden op



— 214 —
het oog had. Dat deed haar pijn. Haar liefde wilde het verleden bedekken. Doch de oude heer had ook aan het tegenwoordige gedacht, want het 'gemis aan godsdienstzin bij een jonkman gold bij hem voor een zedelijk gebrek.
Dat alles had zij voor haar verloving geweten. Met den moed van ware. liefde had ze haar jawoord gegeven aan een man, die van het Christendom niet wilde weten, en toch had ze daarbij haar kracht niet overschat. Ze wist, dat ze in haar huwelijk te strijden zou krijgen tegen Nietzsche en Schopenhauer of tegen onverschilligheid. Dat eerste durfde ze aan in den heldenmoed des geloofs; voor het laatste vreesde zij. Maar zij had haar liefde beproefd, en ze meende, door God geroepen te zijn om het ongeloof van Harro Kambach te bestrijden, om hem een leidsvrouw te zijn tot Christus. Zoo lief had ze hem, dat ze zich waagde aan het ongelijke juk, met een moed, die het onmogelijke mogelijk acht.
Bij deze overleggingen kon zij haar ouden grootvader gelijk geven. Zij wist, dat, wanneer ze hem gevraagd had: „Grootvader, waarom doet u 'mij zoo'n verdriet aan?" hij zou hebben geantwoord: „Maar Billy, moet ik dan liegen? Met den besten wil kan ik je niet feliciteeren. Maar ik zal mij zeer verheugen, wanneer ik later de schade inhalen kan."
Zoo zou de oude edelman spreken. Liever deed hij iemand pijn, dan dat hij de waarheid verzweeg of ontweek.
Doch ook in de kleindochter woonde een goed deel van deze kracht. Eerlijk erkende Zij, dat wat zij een oogenblik voor overdreven strengheid had aangezien, tot de werkelijke natuur van haar groot-



— 215 —
vader behoorde, en zij vatte haar geluk, waarvan de gevaren haar niet verborgen waren, moedig in het oog. Zij was strijdlustig in den bésten zin van het woord. Een geluk, dat op rozen gebed was, zou niet naar haar aard zijn geweest. Ware vrede zou de begeerte van haar hart blijven, maar nooit zou ze dien koopen tot den prijs van haar heiligst bezit. Doch de strijd om dat bezit bleef bestaan, zoolang de aarde staat — 't zou vreemd wezen, indien die strijd haar huis voorbij zou gaan. Zij had reeds in jonge jaren haar Christendom leeren opvatten als een strijd; zij wist, dat de wachtvuren niet mochten worden gebluscht, zoolang de zonde op aarde heerschappij heeft, en met het oog op de overwinning; in Gods kracht was ze dezen strijd begonnen.
Daarom verloor ook het scherpe woord van haar grootvader zijn angel. Ze wist, dat het gesproken was uit Christelijke waarachtigheid.
Er lag dan ook op haar gelukkig gelaat een trek van ernstig nadenken, toen zij haar schoonzuster omarmde.
Harro Kambach begroette zijn grootmoeder.
„Wel, Harro, nu heb je je doel bereikt," zei ze bewogen, terwijl ze hem op het voorhoofd kuste. „Wees een echte Kambach, en houd je kleinood in eere."
Op het knappe gelaat van den jongen officier wat groote ernst te lezen. Voor de tweede maal boog hij zich over haar hand.
„Je bent de laatste Kambach," zei ze met bevende stem, overmand door de herinneringen.
Hij keek op. Helder en vast zag hij haar aan. „Ik wil mijn naam eer aandoen, grootmoeder," zei hn eenvoudig.



— 216 —
Zij knikte hem vriendelijk toe, en begroette Sibylles moeder.
Mevrouw Bühler gebruikte elke gelegenheid, om met het een of ander elegant toilet, dat in de Riviera geen dienst meer zou doen, in Duitschland te pronken. Doch wat in het Zuiden er door kon, dat gold bij de eenvoudige landedellieden van de Mark in de meeste gevallen voor „onmogelijk." Of mevrouw Bühler dat niet wist of niet wilde weten, bleef een vraag. In elk geval stoorde zij er zich niet aan, en ook thans vergezelde zij het jonge paar in een zeegroen kleed, versierd met zilveren pailletkant. Mevrouw Van Kambach kreeg den indruk, dat Harro en Sibylle het niet aangenaam vonden, zoo vergezeld te worden door een wandelend Parijsch modeblad, en daarin vergiste zij zich niet. Dat zeegroen was bij niemand op Kambach in den smaak gevallen. Baron Karl Heinrich was al wat opvallend was een gruwel, en hij had zich in het gesprek bijna uitsluitend tot zijn aanstaande schoondochter gewend. Doch de strengste zedenrechter in den omtrek was de oude Schenker. Hij wist als voornaam kamerdienaar zich natuurlijk te beheerschen, maar zijn houding, de uitdrukking van zijn gelaat, zijn manier om een dame uit het rijtuig te helpen of haar den mantel om te slaan; gaven op ondubbelzinnige wijze uiting aan zijn gevoelen. In dit geval viel het werkelijk Frana Schenker zwaar, binnen de juiste grenzen te blijven; hij zou 'het liefst gravin Sibylle de hand hebben gekust en haar een rozenruiker hebben overhandigd. Doch dat paste hem niet in zijn livreirok. Van avond echter zou zij haar Maréchal Niels hebben; hij had ze in de broeikas voor haar klaar. De „zeegroene"



— 217 —
kreeg er natuurlijk geen, die behoorde volgens hem niet eens in het gezelschap. Doch ze was er, en al viel het niet gemakkelijk, zijn gelaat in bedwang te houden, hij deed het. Met ijzige vormelijkheid hielp hij de moeder der bruid uit het rijtuig, terwijl hij een minachtenden blik liet glijden langs het groene toilet en het paillet kantwerk.
Harro ving dien blik op en moest in zichzelf lachen. „Nu gaat hij naar de juffrouw in de keuken," dacht hij, „en dan gaat het: Wat heeft dat wijf zich weer opgedirkt!" En in den grond gaf hij den ouden man gelijk. Hij zelf had het ook niet begrepen op zijn aanstaande schoonmoeder.
Mevrouw Van Kambach en mevrouw Bühler waren nooit bevriend geworden, al had het aan pogingen daartoe niet ontbroken. De karakters en de levensbeschouwingen liepen te ver uiteen. Ook heden kwam geen eigenlijk gesprek aan den gang. Bij den maaltijd 'babbelde de gravin over haar reizen, over Mentone en Monte Carlo, over de Ilaliaansche meren en over Sankt Moritz. De plaatsen, waar een speelbank gevestigd was, schenen haar bijzondere belangstelling te genieten. Met droefheid merkte Excellentie Van Kambach dat op. Goed, dat Sibylle bij haar vandaan kwam.
Terwijl de gravin met haar praatte, gaf ze acht op het verloofde paar. Hoe gelukkig Sibylle ook bleek te zijn, toch bewaarde ze de fijne terughoudendheid, die haar innemendheid nog verhoogde. „Over het hoofd groeit hij haar niet," dacht de oude dame, „maar toch zal ze steeds geheel vrouw blijven, en daarin ligt haar kracht."
Vriendelijk knikte ze beiden toe.



— 218 —
Ilse sprak weinig aan den maaltijd, en terstond na afloop trok ze zich terug om te gaan rusten.
„Arme kleine," zei gravin Bühler, haar nakijkend. „Ik wil hopen, dat Billy zich op den duur beter houdt."
Sibylle scheen die woorden niet te hooren, doch een fijne blos kleurde haar wang, toen ze haar verloofde in een gesprek wikkelde over Bayreuth.
Harro kwam in zijn element. Wagner-muziek was het hoogste, dat hij kende. Hij begon zoo druk te praten over den Parsival, dat Sibylle overtuigd was, dat hij de woorden van haar moeder niet had gehoord.
Doch de vrouw des huizes zei met zachte stem, doch op den toon van scherp verwijt tot mevrouw Bühler: „U schijnt te vergeten, dat we hier niet in Monte Carlo zijn, maar pp Drielinden."
De schoone vrouw haalde de schouders op. „Och kom, wat zou dat nul"
„Bij ons in de Mark overlegt een vrouw, wat ze zegt," klonk het scherpe antwoord.
Gravin Bühler kleurde. Ze keek naar de klok. „Harro, wil je het rijtuig voor laten komen?"
Mevrouw Van Kambach verbergde niet, dat een langere duur van het onderhoud haar niet bijzonder aangenaam was. Zij drong niet op langer blijven aan, sprak bijna enkel tot Sibylle, en stond eindelijk op, om deze een pastelportret van Harro's overleden moeder te geven.
Sibylle dankte hartelijk.
„Wat üjkt Harro op haar!" zei ze, het portret bekijkend.
Harro trad nader. „Vind je?" vroeg hij.



— 219 —
„Zeker. En toch heb je ook van je vader." Er kwam eenige verlegenheid op zijn gelaat. „Mijn vader staat hoog boven mij," erkende hij eerlijk.
Gravin Bühler drong aan tot vertrekken. „Komt, kinderen, wij moeten gaan. Grootvader wacht ons."
De jonge officier keek haar verbaasd aan. Zij wist immers wel, dat de oude heer plan had naar Dambeck te rijden.
Sibylle echter dacht daar niet aan. Ze was blij met het portret. „Dat is me in dubbelen zin een geliefd aandenken," zei ze tot grootmoeder Kambach.
Een bediende kwam melden, dat het rijtuig gereed was.
Met drukke levendigheid ging de gravin heen, zichtbaar blij, dat het bezoek achter den rug was.
„Kom spoedig eens weer, Sibylle," vroeg de oude Excellentie, „en blijf dan een nacht over. Ik verlang naar je vioolspel."
Dan keek zij het rijtuig na.
„Zij is een echte Bühler," dacht ze, toen ze den groet beantwoordde, dien het meisje haar nog uit het rijtuig toewuifde; „j# zal hem helpen, een man te worden." Lang nog keek ze het rijtuig na. „Als hij haar maar gelukkig maakt," zuchtte ze.
Dan ging ze in huis. —
Hoe zou Ilse het maken?
Ze maakte zich ernstig bezorgd over de jonge vrouw. Hoe moest dat afloopen? En het hart van de oude dame was weer geheel bij haar jonge kleindochter, wie de last des levens te zwaar werd.
Het stokje klonk over den vloer, en op de eikenhouten trap. Het hoorde tot den inboedel van de



— 220 —
weduwenwoning, het hoorde bij de honderdjarige staande klok, waarin het doodskloppertje op stille winteravonden tikte, bij de ouderwetsche meubelen en de donkere voorouders-portretten, bij al de dingen, die reeds in den tijd der bevrijdingsoorlogen en nog vroeger burgerrecht in het huis hadden verkregen. Daar hoorde ook het oude stokje bij.
Er zou een dag komen, dat men het niet meer zou hooren op de stille gangen en trappen; dat de klank, waaraan ieder gewend was, voorgoed zou verstommen, 't Was maar zoo'n kort tikje, dat telkens het naderen van de geliefde gedaante aankondigde, maar als het niet meer klonk, dan zou het schoone Drielinden zijn beste kleinood ten grave hebben gebracht.



HOOFDSTUK XII.
Terugkomst.
Help ons, Heer, in nacht en nevel; Leer ons, 't eigen hart begrijpend, Helderziend te gaan door 't leven, Acht op onze tijden gevent
Moeten we in het dichtst der wouden, Verre van den stoet der vromen, Onzen weg ook tastend zoeken, Zoo wij toch maar huiswaarts komen!
Schenk ons door Uw Kruis genade; Neem van ons den last der zonden! Breng ons naar de eeuwge woning, Die wij zelf niet vinden konden I
„De oude Schenker laat vragen, of hij u een oogenblik kan spreken, Excellentie I"
De huishoudster was door de geopende deur zacht binnengekomen en stond aan de schrijftafel van haar meesteres.
Open boeken lagen voor de grondbezitster, die, gebogen over de maandelijksche rekening, haar inspecteur verwachtte.
„Ja, dat komt me eigenlijk niet gelegen, want ik verwacht ieder oogenblik mijnheer Niemann," zei ze, over haar bril heen naar de huishoudster kijkend; „Heeft hij misschien iets bijzonders?"
„Het lijkt van wel, Excellentie." Ze lachte. „Dat wil zeggen, bij Schenker is een ding vaak iets bijzonders, dat het bij een ander niet is. Dat heeft



— 222 —
hn zoo over zich; hij maakt zoo vaak van een molshoop een berg. Ik weet niet wat hij wil, maar hij doet heel gewichtig."
„Hij zal wel wat hebben in betrekking tot den Bond," dacht mevrouw Sabina, en ze vond het hard, de trouwe ziel onverrichterzake terug te zenden. Ze keek naar de klok. Het was nog niet laat.
„Laat hem binnenkomen. En ga dan even aan mijnheer Niemann zeggen, dat we morgenochtend gaan afrekenen. Dat komt hem denkelijk nog beter uit, en ik regel het er dan wel naar."
Vijf minuten later stond vader Schenker in onberispelijke houding op den drempel.
„Ik vraag duizendmaal verschooning, dat ik ongelegen kom," zei lüj; „u is aan de afrekening, Excellentie f" en hij aarzelde, alsof hij wilde heengaan.
„Neen, kom maar binnen, Schenker," zei mevrouw Kambach, die heel goed wist, dat de oude er niet aan dacht, heen te gaan. Zeker zou lüj op haar wenk zich verwijderd hebben, maar eerst, na tusschen deur en drempel zijn geheim te hebben uitgekraamd. Want lüj zat vandaag vol nieuws. En zij betrapte zich er op, dat ze werkelijk nieuwsgierig was.
Weldra zat Franz Schenker tegenover haar bij de schrijftafel. De lentewind speelde met de witte haren van de beide oudjes, en streelde de bloemen onder het portret van den overleden Kambach. Daarbuiten, begon, nauw merkbaar, de laatste Aprildag te dalen. Nog gloeiden de kleuren, maar de wonderbaar diepe tinten verrieden, dat ze weldra zouden worden verdonkerd.
En de grijze kamerdienaar vertelde. Het was inderdaad iets, dat niet alle dagen voorkwam.



— 223 —
Vader Schenker was zoo vol, dat zijn gevoel hem ditmaal parten speelde. De tranen stonden hem in de oogen, en hij sloeg zich met de vlakke hand op de knie, dat het klapte. Maar hij had dan ook werkelijk wat beleefd, en het speet hem enkel, dat zijn oude Excellentie er niet bij was geweest.
„Laat mij 't maar kort zeggen, Excellentie," begon hg, trillend van opgewondenheid, „onze dominé is er weer!"
Mevrouw Van Kambach keek hem vragend aan.
„U begrijpt nüj niet, Excellentie," ging hij voort. „Dat geloof ik. Ik .bedoel niet, dat hij uit het Brandenburger ziekenhuis terug is; dat zou mooi en goed zijn geweest, maar de gemeente had er toch maar een bitter beetje aan gehad. Onder ons gezegd, Excellentie, wij hadden hem niet gehouden. Op den duur ging dat niet. Heel Kambach zou hij met zijn dwaalleer hebben verdorven. Daar had zelfs de oude Schenker niets aan kunnen doen. Ik zeg 't openhartig, Excellentie, ik heb er tegen opgezien, dat de dominé terug kwam. Mijn eigen vrouw heeft er mij over beknord. „Franz," heeft ze gezegd, „je mag je wél schamen. Je wilt een Christen zijn, en je stelt je aan als een oude waschvrouw." Ja, Excellentie, die vrouw van mij, die kan bet wel. — Maar om op de zaak te komen, dominé Wendler kwam in de stille week uit het ziekenhuis terug en Paaschzondag stond hij op den kansel. „Nu," denk ik, „dan weten we dadelijk, hoe laat het is." Want op den eersten Paaschdag merk je, hoe de dominé er over denkt. Noemt hij dan de opstanding niet, dan staan de zaken slecht, en spreekt hij van een geestelijke opstanding, dan nog veel erger. Wanneer je op



— 224 —
mijn jaren gekomen bent, dan merk je heel gauw, hoe de dominé er over denkt; of hij gelooft, dat de Heere Jezus lichamelijk is opgestaan, of dat alleen Zijn geest in de lucht rondvliegt. Maar Excellentie," en hij streek met de vijf vingers door het dichte witte haar, dat het recht overeind stond, „zoo iets heb ik nog nooit beleefd. Dat was een preek. Of eigenlijk, een preek was 't heelemaal niet. Een terugkomst was het. Dat zei dominé zelf ook."
„Een terugkomst!" herhaalde de oude vrouw met zachte stem, en haar peinzende blik staarde het venster uit in de verte, waar de gouden weerhaan van de Kambacher kerk fonkelde in den gloed der. ondergaande zon.
Maar vader Schenker had nog veel meer op het hart.
,,'t Was dus een preek en 't was er toch geen. Ik kan dat zoo niet uitdrukken, Excellentie, maar een schooner geloofsbelijdenis heb ik van mijn leven niet gehoord. En zulk een Paaschvreugde heb ik nog bij geen mensch gezien. De man was eenvoudig niet te herkennen. Het was, of er een vuur in zijn hart brandde, en de vlammen wilden naar buitenslaan. Dat was inderdaad leven, dat niet dood te krijgen is. „Waar heeft hij dat allemaal vandaan," zei mijn vrouw. „Dat kan toch niet enkel van zijn ziekte komen!" — „Neen, moeder," zei ik, „de ziekte alleen doet dat niet." Och, Excellentie, ik kan 't niet alles navertellen, wat hij gezegd heeft, maar de hoofdzaak weet ik nog. Hij legde juist den nadruk op wat anders altijd in zijn preeken ontbrak, dat wij een levenden, persoonlijken Heiland noodig hebben, den eeuwigen Zoon van God. „Wij predikanten,



— 225 —
worden niet enkel geroepen in het huis der vreugde," zei hij, „maar we staan ook menigmaal aan een sterfbed en een doodsbaar. En wat helpen ons daar mooie woorden? Een Heiland van zondaren moeten wij hebben, die onze zonden in de zee werpt, en over de graven uitroept: „Ik leef en gij zult leven!" Maar het schoonste was toch, toen luj vertelde van zijn terugkeer tot het oude Bijbelgeloof. Al noemde hij zichzelf niet, tóch kon je merken, dat hij zelf alles had doorleefd en doorworsteld. Eén keer dacht ik: „Dat ziet op de geschiedenis met onzen jongenheer," en een andermaal kon ik duidelijk bemerken, dat hij aan juffrouw Petzold dacht. De man heeft wat doorgemaakt, Excellentie! „In 't geheel geen Evangelie," zei hij, „of het volle Evangelie, waarvan de dichter zegt: „Als ik dit wonder vatten wil, staat mijn verstand vol eerbied stil." Excellentie, ik kan niet zeggen, hoe die preek mij aangegrepen heeft."
„Die terugkomst!" zei de oude vrouw zacht.
Schenker wischte zich de oogen af. „En dan heeft hij nog gesproken over den modernen mensch. We hebben er immers zoo een paar onder de onderwijzers en de heeren van het dorp. Dat zoo iets ook in ons dorp moest komen! Wel, onze dominé zei, we moesten niet denken, dat zoo een moderne niet hetzelfde verlangende hart in de borst had als andere menschen. 't Was niets dan inbeelding, als men geloofde, dat men wel klaar kon komen zonder den Heere Jezus en Zün kruis. Als de moderne mensch zoo koud en onverschillig zich voordoet, dan is dat maar een masker, waarachter hij zijn eenzaam en bloedend hart verbergt. Want al is iemand nog zoo geleerd en nog zoo beroemd, dat verzadigt zijn ziel
Zonnegloren. ]g



— 226 —
niet. En daarom is het een roof, het Evangelie te vervangen door menschenvonden, of het te vervormen naar menschelijke meening. Excellentie, dat heeft de man gezegd, die twee maanden geleden nog verklaarde, dat men het Evangelie op verschillende manieren kon uitleggen I"
Zijn oogen schitterden, en hij had een kleur van blijde opwinding.
Hij zweeg. Nadenkend keek hij voor zich neer, en eenige verlegenheid was op zijn gelaat te lezen.
Hij kuchte eens. „Toen kwam er nog wat," zei hij ten slotte aarzelend, „dat eigenlijk niet in orde was, en dat nog wel op Paaschzondag, en het heeft me toch goed gedaan. „Schenker," heb ik tot mij zelf gezegd, „je hebt toch een vrouw, zooals er weinige zijn, in Kambach beslist niet en in Dambeck en Drielinden ook niet." En in Berlijn? Ach, lieve goedheid," hij lachte luid en sloeg zich op de knie, „Berlijn I Zie, Excellentie, wat doet mijn vrouw? Pas hadden we na de preek gezongen, of daar staat zij op en zegt: „Nu willen wij ook nog zingen: Dankt, dankt nu allen God!" En meteen stemt zij in. Ze kreeg een kleur als vuur én keek naar mij. Maar ik bewoog mij niet. Had ik mijn vrouw aangekeken, dan was het mij te machtig geworden, en dat past toch niet voor een ouden kamerdienaar met witte haren. Ik heb alleen stil haar hand gedrukt en meegezongen. En allen zongen mee. Mijn leven lang heb ik dat lied niet zoo hooren zingen, alleen nog, toen indertijd de vrede werd gesloten. Dominé Wendler stond op den preekstoel en zag zeer bleek, en hij leek zeer bewogen, toen hij' naar de kerkekamer ging."



— 227 —
Weer was het stil. Voor de ziel van de oude vrouw was de vertelling van den eenvoudigen man een wonderbare versterking van haar geloof.
En weer begon Schenker. „Excellentie," zei hij, „nu heb' ik nog een andere gedachte. Misschien rs het geheel verkeerd, en dan geef ik ze gaarne voor beter, maar u zal toch goedvinden, dat ik ze uitspreek. Want de gedachte verlaat mij niet. En dat wil wat zeggen. Ik ben toch anders zoo niet."
In afwachtende houding keek hij zijn oude meesteres aan. Die knikte hem toe, aanmoedigend. Hij haalde diep adem en vervolgde: „Excellentie, we hebben nog altijd geen directeur voor den Bond! Dat zoekt nu al weken en maanden, 't Is de eerste Mei, en we komen nog maar niet verder. Mijnheer de baron schrijft naar alle kanten, en alles is tevergeefs. Nu eens past de kerkelijke richting niet, en dan weer luidt het: „De zaak is nog maar pas in het begin; daarvoor kan ik mijn ambt en mijn brood niet opgeven." Nu, zulke menschen kunnen we natuurlijk niet gebruiken. Er moeten offers worden gebracht, even goed als bij de Heidenzending, en daar is het toch nog veel erger. Hier word je tenminste niet door de ratelslangen opgegeten of door de Hottehtotten doodgeslagen. Maar toch, er moet wat verloochend worden. Reeds daarom, dat we geen geld hebben. Wij moeten dus een heelen man hebben. En daar gaat mij heden nacht de gedachte door het hoofd: „Daar zoeken en zoeken we, en de man is er al." En toen ik er verder over nadacht, heb ik tot mij zelf gezegd: „Schenker, je bent toch een oude theeketel; dat had je toch Paaschzpndag wel



— 228 —
al kunnen weten 1 Veertien dagen eerder had je het bestuur al van zijn zorgen kunnen bevrijden." Maar zooals het gaat in 't leven, Excellentie — Van morgen zei ik weer: „Als Excellentie nu eens zegt: Schenker, dat is larie!" Dat kan ik zoo slecht hebben, Excellentie!"
En hij wachtte, wat zij zou antwoorden.
Mevrouw Sabina had het hoofd in de hand geleund. Zwijgend rustte haar blik op den ouden kamerdienaar, en tranen stonden in haar oogen.
Een stille avond in de voorlente stond haar voor den geest, toen in de stadstuinen viooltjes en krokusjes bloeiden. Peinzend had ze in de Handelingen gelezen, de ontwikkelingsgeschiedenis van den strijder, wiens arbeid met zoo groote overwinning werd gekroond — „want zie, hij bidt!" Toen was een gedachte door haar geest gevlogen; vanwaar, dat wist ze niet, maar haar ziel had de vlucht van de gedachte gevolgd. Wegen des geloofs waren ze gegaan, de gedachte en haar ziel, tot de hoogten des hemels. Alleen de stoutmoedigheid van een gedachte uit de hoogere wereld mocht de duizelingwekkende hoogten naderen; alleen een ziel, dopr het lijden geheiligd, mocht zich tot die hoogten opheffen om te staren in de toekomst. Toen was ze weer neergedaald. Maar door het grauw van het dagelijksch leven lichtte het telkens weer als een profetie: „Zie, hij bidt!" En heden stond er een vóór haar om haar te boodschappen: „Dat woord is vervuld!"
Peinzend zag ze voor zich neer.
Toen vervolgde de oude: „Maar ik heb tot nüj zelf gezegd: „Schaam je, vader Schenker! De zendelingen gaan zonder aarzeling het doodsgevaar in,



— 229 —
en jij durft niet gaan, uit Vrees, dat je oude meesteres je de waarheid zegt. Vandaag nog ga je naar Drielinden." En nu ben ik hier."
Weer knikte mevrouw Van Kambach hem toe. „We moeten over je denkbeeld nadenken, Schenker. Ook mij is de gedachte door het hoofd gegaan, en nu ben ik blij, dat je er over komt spreken. Wat de hoofdzaak betreft, ben ik het met je eens. Dominé Wendler is een man, waar je op aan kunt, en na wat je mij hebt verteld, reken ik er op, dat hij ook een geheele Christen zal Mijken. Menschen, die door den strijd heen tot het geloof komen, zijn geen halven. Denk er aan, hoe Saulus een Paulus werd. Ik ben dus heel dankbaar voor je gedachte, maar ik moet er nog eens rustig over nadenken, en er in de eerste plaats met mijn zoon over spreken. Die weet er nog niet van?"
„Neen, Excellentie, ik wilde eerst hier komen."
Ze knikte. „Goed. Morgen rijd ik naar Kambach. Weet je, of mijn zoon voormiddag thuis is?"
„Mijnheer de baron heeft niet gezegd, dat hij een of ander plan had."
„Mooi, zeg hem dan, dat ik Om elf uur kom. Is dat niet gelegen, dan kun je het mij nog wel berichten."
„Tot uw dienst, Excellentie." Hij stond op.
Mevrouw Van Kambach reikte hem de hand. „Vaarwel, Schenker! Grooter blijdschap heb ik in lang niet gehad, en dat jij mij de boodschap mocht brengen, is mij dubbel aangenaam."
Zijn oogen schitterden. Hij maakte een buiging. „Dank u beleefd, Excellentie!"
Er werd geklopt. Een dienstbode verscheen op den drempel.



— 230 —
„Dominé Wendler laat vragen, of Excellentie te spreken is."
De twee oudjes keken elkander aan.
„Verzoek dominé binnen te komen," zei de vrouw des huizes. „Je bent hem vóór geweest," wendde ze zich halfluid tot Schenker.
Ze stond op, om den bezoeker tegemoet te treden.
Zijn vlugge stap klonk in de gang. „Net als vroeger," dacht ze.
Daar stond hij vóór haar, groot en krachtig, met heldere blauwe oogen. 't Was niet aan hem te zien, dat hij weken lang ziek had gelegen, maar de blijde wandeling had hem ook kleur op de wangen gebracht. , Ze stak hem de hand toe. „Hartelijk welkom, dominé Wendler!"
Hij boog zich over haar hand, dan keek hij haar aan; ontroering was op zijn gelaat te lezen
,,'t Is lang geleden, dat ik hier geweest ben," zei hij, terwijl zijn stem een weinig beef de, „maar u heeft me vergund, Excellentie, terug te komen, wanneer..." Hij hield op en haalde diep adem. Menschenwoorden schenen hem in dit oogenblik te zwak.
Zij begreep hem. Zwijgend hield ze zijn hand vast.
„Ik had u gevraagd, uw vreugde te mogen deelen, als het zoo ver was," zei ze eindelijk. „Niet waar, die ure is gekomen?"
De hartelijke toon, die hij zoo lang had ontbeerd, verwarmde hem het hart. Hoe onwaardig achtte hij zich deze liefde. Doch haar liefde was immers de weerschijn van een hooger en heiliger liefde, waarnaar hij had gesnakt, en die hij had gevonden.
De ontroering werd hem te machtig. Tranen kwamen hem in de pogen. Hij wendde zich ter zijde.



— 231 —
Daar viel zijn blik op den ouden Schenker, die bescheiden in een vensternis was blijven staan. De uitdrukking op diens gelaat zei hem alles. Vragend zag hij de edelvrouw aan. Glimlachend knikte ze hem toe. „Ja, dominé, u behoeft me niets meer te vertellen. Onze goede Schenker heeft mie van uw Paaschpreek verteld, en hoe ge toen samen hebt gezongen: „Dankt, dankt nu allen God!" Het spijt mij alleen, dat ik daar niet bij ben geweest, maar niet waar, nu mag ik mij nog met u verblijden?"
Als een moeder zag ze hem aan.
En die blik trof den man, die vele jaren een eenzaam leven had gehad, tot in het diepst van zijn ziel.
,,Excellentie!"
En alsof hij zijn diepste, heiligste ontroering ook voor deze geliefde oogen moest verbergen, boog hij zich voor de tweede maal over haar oude hand en drukte er een innigen kus op.
De Westenwind droeg den bekenden klank van het avondklokje uit den Kambacher kerktoren over. Met zachten tred verdween Schenker en deed voorzichtig de deur toe, om niet langer te storen.
Ze waren alleen.
„Ik wist, dat u terug zou komen," zei zij zacht; „het is koud en eenzaam in den vreemde."
„En toch zou ik den weg nooit hebben gevonden, zoo God zelf mij niet had geleid," antwoordde hu. „Want ik was blind. Nu zijn mij de schellen van de oogen gevallen, en ik heb gezien, dat geen wetenschap ons den vrede der ziel kan schenken. Ik werd koud bij al mijn geleerdheid'; ik ben er arm bij geworden."



— 232 —
„Arm," herhaalde de oude vrouw nadenkend. „Was u rijk geweest, dan had u zich niet laten leiden. Om naar huis terug te keeren, moet men heimwee hebben."
Peinzend keek hij naar buiten in den lichten avond. Het venster, met klimop omrand, vormde een lijst om het landschap. Lichtroode wolken dreven voorbij, en de laatste zonnestraal bronsde de heide. Een leeuwrik zong zijn avondlied boven de wuivende berken.
Het klokgelui hield op.
„Om terug te keeren, moet men heimwee hebben," klonk het in de ziel van den man, die na heeten strijd en lange dwaling den weg naar huis had gevonden.



HOOFDSTUK XIII.
Jutta.
Weet gjj niet, dat late rozen
In den herfstdag snel verwelken?
In den morgen gaan zij open,
's Avonds vallen reeds hun kelken.
Weet gij niet, dat kort slechts lichtglans Schittert op de roode bladeren? Dat de dauwdrop van den morgen Kort slechts tintelt op hun aderen?
Geurend zal de roos, de laatste, In uw liefde zich verblijden, Zal ze haar fluweelen bladren Zachtkens op uw pad doen glijden.
Plechtig daalt de dag ter ruste, Als de maaiers huiswaarts trekken, En het lied der avondklokken Zielen tot gebed komt wekken.
„Eén ding is zeker, we kunnen vandaag wel reeds twee plaatselijke comité's vormen, een van de boeren en een van de militairen," zei baron Kambach lachend tot zijn moeder, die, op zijn arm leunend, met hem naar de dorpskerk ging. „Dan hebben we tenminste een begin, ook in finantieel opzicht. Want we hebben geld noodig. „Dat zal wel komen," zegt u altijd. Maar ik heb er nog altijd een zwaar hoofd in."
Vriendelijk groette hij links en rechts. „Het is toch heerlijk, zooveel menschen als er zijn. De heele



— 234 —
buurt is gekomen. In Bühl kan niemand thuis gebleven zijn dan misschien de nachtwacht. Ik had het niet mogelijk geacht. Wat kan de oorzaak zgn van zop'n opkomst ? De Stradivarius-viool van gravin Bühler of de nieuwe Bond en zijn directeur? In elk geval is 't een goed idee geweest van Billy. Die tot schoondochter te krijgen! Als er van Harro nog wat goeds groeit, dan hebben we het aan haar te danken. Dat hij tegenwoordig als verloofde zich goed houdt, dat tel ik niet veel, maar Roselius merkte dezer dagen op, dat hij zooveel ernstiger is geworden."
De oude dame knikte. „Ik geloof ook, dat hij veranderd is in den laatsten tijd. De dood van Èberhard heeft hem ook diep getroffen."
„Zeker. Maar ik geloof, dat het mee komt, doordat luj Bühler beter heeft leeren kennen. Harro houdt zeer veel van Ilse; ze hebben geen geheimen voor elkander, en nu ziet hij bij dat huwelijk den man, dien hij zijn vriend heeft genoemd, in het ware licht. Dat moet hem wel doen nadenken, 't Is altijd een geluk, dat een mensch door het leven in de leerschool genomen wordt. Doch wanneer hij tot God zal komen, zal er nog wel méér moeten gebeuren. Zoolang hij met die moderne ideeën bezig is, komt er niets van hem terecht. Hij weet immers zelf niet, wat hij gelooft."
„Misschien heeft God daartoe wel Sibylle op zijn weg gevoerd," antwoordde de oude vrouw en bleef staan, om op adem te komen.
Met blijde oogen zag ze in 't rond.
Helder stond de blauwe hemel over de dorpskerk en over de knoppende linden, die haar omgaven. Zwermen muggen dansten in den zonneschijn, bijen



— 235 —
vlogen langs de voorjaarsbloemen. De zware stammen van de oude boomen vormden een lijst om het vergezicht over de laaglanden in hun lichtgroen kleed. Mooie dorpen, gekroond door hun kerktoren, zonden hun groet over; zonnige heideheuvels wisselden af met blauwe meren in den zonneglans. En tusschen de grafsteenen op het kerkhof, en langs de wegen, die naar de kerk leidden, een bonte menigte, in groepen bijeenstaand, landadel, officieren, dorpsburgers, boeren, ook de boerenarbeider en zijn vrouw ontbraken niet.
Baron Kambach en zijn moeder hadden een paar Brandenburger kurassiers begroet; daarop traden ze toe op een groep boeren, en een levendig gesprek begon over den Bond, die heden zijn eerste plaatselijk comité zou vormen.
Een oude Drielindener boer verklaarde, dat het hem eerst zwaar wilde vallen, zijn dominé, die juist begonnen was, Christus te verkondigen, nu al te moeten afstaan, maar nu hij begrepen had, waartoe hij hem afstaan moest, kon hij er toch ook niets tegen zeggen. Aan zoo iets als de Bond van Bijbeltrouwe Christenen was immers reeds lang behoefte geweest, en die Bond moest tot directeur een man hebben zooals dominé Wendler. Voor Kambach en de buurt zou dat wel een groot verlies zijn, maar waar het een zaak betrof, die het geheele land ten goede kwam, mocht men niet denken aan zichzelf.
Excellentie Van Kambach knikte hem vriendelijk toe. „Precies, Rudow, wij moeten ook offers kunnen brengen."
De oogen van den oude straalden. „Heb ik altijd gezegd, Excellentie," zei hij.



— 236 —
Geleund op den arm van haar zoon ;wandelde de oude vrouw verder, van groep tot groep. Overal wist zij een woord te spreken, en overal zag men met blijdschap de eerwaarde gestalte naderen.
De klok sloeg drie. Door de kerkdeur, die met groen en bloemen gesierd was, trok de schare binnen. Doch er was geen plaats genoeg. De gangen stonden vol, en velen zaten op de stoep en buiten op het gras.
En dan klonk van de orgelgalerij een zacht geluid, een ruischen en fluiten als van herdersschalmeien, een lokken en noodigen, als riep een vriendelijke stem tot feestelijke muziek: de Stradivarius-viool.
Wie de geschiedenis van het instrument kende, blikte onwillekeurig naar het portret van de stammoeder, die van het schilderij op de aanwezigen neerzag in een wit kleed, met m het donkere haar een roede roos, zoo natuurlijk, alsof ze pas was geplukt.
En de viool juichte door de stille kerk.
Alsof ze de lijst van de schilderij had verlaten, om weer met de levenden te zijn, zoo stond Sibylle aan de leuning van de galerij, het evenbeeld van de stamvrouw, die met haar liefde ook de kunst gebracht had op het Kambacher heerenhuis. Haar erfstuk was aan de Bühlers teruggegeven. Doch het scheen, alsof de snaren van de Stradivarius onlosmakelijk waren verbonden met de geschiedenis van het oude geslacht: de speelster was de verloofde van een Kambach. In een eenvoudig wit zomerkleed, met een donkere roos op de borst, stond Sibylle Bühler over de viool gebogen, en speelde het Largo van Handel. Orgeltonen steunden zacht de welluidende klanken. Een jonge Berlijnsche musicus, die haar



— 237 —
dikwijls had geaccompagneerd, stelde heden zijn talenten in den dienst der groote zaak.
Ze hadden goed gekozen. Geen moeilijk verstaanbare toonzetting; geen muziek, die voor den eenvoudige onbegrijpelijk was, klonk in de kleine dorpskerk; het was de kunst in kerkelijk kleed. En als er iets was, dat de harten kon aangrijpen en opwekken tot meedoen aan het heilige werk, dan was het dit spel van de twee jonge menschen, die hun gansche ziel in hun kunst legden.
Toen de viool zweeg, zongen Sibylle en gravin Brelow tweestemmige liederen.
't Was volkomen stil m de kerk. Naar geen prediking zouden de boeren van de Mark aandachtiger hebben geluisterd. Onbewegelijk zaten ze naast hun vrouwen en dochters, en menig oog was vochtig.
Doch ook naar het woord van den directeur van den Bond luisterden ze, toen hij hun nog eens het doel en den aard van het werk uiteenzette, en allen, die den Bijbel getrouw waren, uitnoodigde zich na afloop der samenkomst als lid op te geven.
Daarna speelde Sibylle nog een cantate van Bach, en ten slotte klonken nog weer de twee vrouwenstemmen van de galerij de kerk door.
„Het eeuwig Licht is opgegaan,
Het wijst ons nieuwe wegen aan,
Het schittert midden in den nacht,
En heeft ons eeuwig heil gebracht. Kyrieleis!"
Diepe stilte heerschte. Niemand lette op de zomergeluiden, die buiten de open deur klonken.
Dominé Wendler zat in zijn bank. Zijn gedachten



— 238 —
waren bij den stervenden jongen, wien hij steenen voor brood had gegeven. Tot dank daarvoor had het kind hem de bron des levens gewezen.
Zijn blik ging naar de oude vrouw aan de overzijde, die met haar veelbelovenden kleinzoon een stuk van haar levensvreugde in het graf had gelegd. Met het hoofd in de hand zat ze, luisterend naar de feestklanken. Op het eerwaardige gelaat lag een glans van verheerlijking, maar dan drukte ze toch den zakdoek aan de pogen.
Naast haar zat baron Kambach. Ook zijn mannelijk gelaat droeg den stempel van de ontroering!; ook hem had de herinnering aangegrepen.
En door de ziel van den eenzamen man ging een gevoel van warme dankbaarheid, dat hij met deze twee trouwe menschen voortaan één weg mocht gaan. Nu hij teruggekeerd was, kon hij, al treurde hij om het verleden, hen open in het gelaat zien; was hij. blijven dwalen, dan had hij het niet gekund.
„Dat alles heeft Hij ons gedaan,
En ons Zijn liefde .doen verstaan.
Dies love Hem de Christenheid
En geev' Hem dank in eeuwigheid. Kyrieleis!"
Het waren de laatste klanken. Zacht, alsof engelenhanden een ziel droegen ter rust, zoo gingen de teedere tonen door de stilte van den zomerdag.
Dan kwam er beweging onder de schare.
Onder de jubelende klanken van Handels feestkoor: „Ziet, Hij komt, met prijs gekroondI" ging het volk de kerk uit.
Bij de uitgangen stonden drie van de eerste leden van den Bond met collecteschalen; onder hen de



— 239 —
oude Schenker. In waardige houding keek hij voor zich neer, maar de oude oogen zagen niettemin scherp toe.
Een kwartier later trad hij met de twee anderen in de kerkekamer.
„Dominé, hier brengen we de penningen voor den Bond. Nu is er alleen nog (een penningmeester noodig. De oude mammon kan ook nog goede diensten doen Dan ben je toch zoo blij als een kleine jongen, die van zijn moeder koek op de boterham krijgt. Maar wij brengen ook een heelen schat." En met groote oogen vervolgde hij: „Meer dan de helft is goud. En in mijn schaal heeft iemand een blauw lapje gestopt. Hoe 't gebeurd is, daar Sta ik voor! Midden onder de goudstukken zie ik tot mijn groote verwondering eensklaps een blauw papiertje. Ik vertrouw mijn oogen niet. Maar jawel, toen ik later toetastte, had ik waarlijk een briefje van honderd Mark in mijn hand. Hier is 't!" En triomfantelijk hield hij het bankbiljet in de hoogte. Allen lachten.
„Maar nu willen we gaan tellen," zei de ouderling.
En ze plaatsten zich rondom de tafel.
Drie witte hoofden bogen zich over de schalen.
Wendler keek den ouden kamerdienaar over den schouder. „Bij u schijnen de lui van Kambach en Drielinden te zijn geweest, Schenker," zei hij.
„En de officieren! Die zijn royaal, dominé, als gravin Bühler viool speelt."
En er werd verder geteld. Eindelijk Waren allen klaar. De sommen werden samengeteld.
De ouderling, die het bedrag las, schudde het hoofd. „Dat kan niet," zei hij.



— 240 —
„Maar ik kan toch wel rekenen," zei Schenker, „Dat kon ik op school al goed. Wat dunkt u, dominé ?"
Die keek de optelling nog even na. „Dat klopt," zei hij, „negen honderd en zeven en negentig Mark."
„Wel verbazend!" riep de ouderling.
„Heb ik het niet gezegd?" riep de oude Schenker. „Maar dat er drie Mark aan de duizend ontbreken, dat gaat niet!" En hij haalde zijn beurs uit en legde een thaler op tafel."
„Bravo, Schenker!" zei dominé Wendler. „Totloon draag jij nu den schat vaJn den Bond naar het kasteel. Dan vernemen we meteen, hoeveel leden zich nog hebben aangemeld."
Schenker maakte een buiging. „Dank u wel voor de eer, dominé," zei hij. Dan nam hij met een waardigheid, alsof hem de schat der Nibelungen werd toevertrouwd, den geldzak van de tafel, en verliet met opgericht hoofd de kerkekamer.
Een kwartier later ging dominé Wendler de dorpsstraat langs op weg naar Drielinden.
De weg was heet en stoffig; 'hij besloot, een kleinen omweg te maken door de weilanden.
Daar waaide hem een frissche wind tegen. De krekels sjierpten in het gras, vlinders fladderden over de weiden. Vergeet-mij-nietj es bloeiden aan den rand der beek, en het moerasgras wuifde in den wind. Het was heerlijk in de vredige natuur.
Hij kwam in een dennenboschje. In gedachten verdiept ging hij zijn pad.
Eenzamer werd het bosch, geheel afgezonderd van de wereld, al waren menschenwoningen nabij. Doch



— 241 —
de bewoners hadden gevoel voor de eenzaamheid van de bbsschen en stoorden ze niet.
Peinzend ging hij verder. Over de weiden ruischten de levensgeluiden. Hij hoorde ze niet. De eenzaamheid sprak haar taal tot zijn ziel.
Dat had ze dikwijls gedaan in den laatsten tijd. In donkere nachten had ze olie gegoten in de eeuwige lamp, in het geweten, dat het heilige licht werpt over de diepten der ziel. En toen het licht des gewetens hem alles had getoond, en heerschappij had gekregen m het huis zijner ziel, toen had de eenzaamheid een lichte gedaante voor zijn gedachten gebracht, en gezegd: „Laat zij uw huis hoeden, terwijl gij arbeidt."
Geaarzeld had hij. „Reeds eenmaal ben ik tevergeefs gekomen."
Doch de eenzaamheid had hem aangestaard. „Toen hebt gij veracht, wat haar het hoogst is. Toen hebt gij gewezen op den edelsten steen van haar kroon, fcn gezegd: „Het is een kiezelsteen." Nu is het anders."
Ja, 't was anders. „Jutta," zei hij halfluid.
Peinzend ging hij verder.
Eensklaps hoorde hij stemmen op een zijpad. Luisterend bleef hij stilstaan.
„En ik zeg je, wanneer je niet uit overtuiging lid wordt, dan kunnen wij je niet gebruiken," zei een vrouwenstem.
„Maar lieve, een contributie van twintig Mark is toch niet te versmaden," luidde het antwoord.
„Dacht je dan, dat God je geld noodig had," klonk weer de vrouwenstem. „Wanneer je eerst Bijbeltrouw bent geworden, dan kun je ons meehelpen. Maar daartoe moet je eerst zelf tot Jezus komen."
Zonnegloren. jg



— 242 —
Dominé Wendler begreep, dat bij de jonge verloofden boorde, en hij begreep ook, dat het onbescheiden zou zijn, verder te luisteren. Hij ging haastig eenige schreden voort. „Die is reeds bezig met het werk van den Bond," dacht luj, en de regels van een lied kwamen hem voor de aandacht.
„Naar der waarheid steile hoogten. Kan een ander wel de paden U door doorn en struiken wijzen; Leiden kan slechts Gods genade."
Den weg wijzen, dat deed Sibylle Bühler, en ze geloofde, dat Gods genade haar verloofde zou leiden naar de hoogten der waarheid. Zij bad, en dominé Wendler bad met haar.
Hij was verder gedwaald zonder acht te geven op zijn Weg. Eensklaps bemerkte hij, dat het bosch ten einde was, en Drielinden lag voor hem. 1 Hij wist, dat Jutta thuis was. In de kerk was zij niet geweest; zij hield stellig gravin Ilse Bühler, die sedert eenige weken op Drielinden was, gezelschap.
Dcnüné Wendler wilde recht op zijn doel afgaan, en haar vragen om een onderhoud. Dan mocht ze antwoorden, wat zij wilde; luj zou tevreden zgn, al moest hij zgn weg verder eenzaam gaan, want thans had hij een levenstaak, die hem duidelijk was, en alleen zou hij nooit meer zijn. Maar toch hoopte lüj. Mocht hij hopen ? En terwijl hij tich voorbereidde, om haar het heiligdom van zgn ziel te openen, kwam over hem een gevoel van verzekerdheid. Geen verzekerdheid van bezit, maar verzekerdheid van vrede, vrede, die hooger is dan blijdschap en dan smart.
Zop ging hij weer over het zonnige voorplein.



— 243 —
't Was bijna hetzelfde tooneel als toen; alleen de tijd van het jaar verschilde. Toen had een slanke gestalte gestaan in de voorhal met de laatste rozen van den nazomer; nu ging ze met een geurigen vliertak op het huis toe.
Met enkele schreden was hij naast haar. Blijmoedig groette hij haar, stak haar de hand toe, en vroeg: „Mag ik u een oogenblik spreken, juffrouw Eichel ?"
Zijn plotseling komen had haar doen schrikken. Zij was bleek geworden, doch met de haar eigen geestkracht nerstelde ze zich, en reikte hem vriendelijk de hand. „Goeden avond, dominé! Excellentie is nog niet terug, maar ik ben tot uw dienst. Komt u misschien voor een arme? U weet, dat is mijn terrein. Mevrouw Bühler slaapt, en ik ben dus geheel vrij. Willen we hier onder de linde plaats nemen ?"
Ze sprak eenigszins gejaagd, en haastte zich naar de plaats, die ze aanwees. Was ze bang voor de engheid van een vertrek, wilde ze liever niet met hem alleen zijn binnen vier wanden? Nadenkend volgde hij haar.
En dan zaten ze naast elkander onder de overhangende takken van den ouden boom op de witte tuinbank. Bijen vlogen over de takken; in den zonnestraal, die een weg zocht onder den boom, danste een zwerm muggen. Een fijne goudgroene schemering spon haar weefsel over het vertrouwelijke hoekje.
Geen toon werd gehoord in de plechtige stilte van den avond. De eene meende den harteklop van den ander te hooren. En te verstaan.
Eindelijk sprak hij j „Ik kom niet voor de armen, ik kom ook niet om Excellentie Van Kambach, ik kom tot u. Ik wil het u eindelijk zelf zeggen, dat



— 244 —
uw Heiland ook mijn Heer en mijn God is — niet die ideale aardsche gestalte, maar mijn God, dien ik op mijn knieën aanbid, mijn Verzoener en mijn Verlosser. Ik breng u geen goud en geen zilver; arm ga ik een onbekende toekomst tegemoet, maar wat ik bezit, is echt: mijn geloof en mijn liefde."
Hij haalde diep adem en zweeg.
Met gebogen hoofd zat zij naast hem, de handen samengevouwen in den schoot. Op haar zware vlechten wierp de zon haar laatsten goudschijn.
Ernstig zag hij op haar neer. „Jutta," zei hij zacht.
Doch zij bewoog zich niet.
„Moet ik heengaan?" vroeg hij.
Toen hief zij de oogen op. „Neen!" zei ze. Een groot verlangen lag in haar blik, doch om de hoeken van den mond was de smart te lezen.
„Twijfelt ge aan mij?" vroeg hij droevig. „Twijfelt ge aan het geloof van den man, die langs 'omwegen zijn Heiland heeft gevonden?"
„O neen," riep zij levendig, „geen oogenblik, en ik ben verblijd in het diepst van mijn ziel dat gij tot mij gekomen zijt, zoodat ik het uit uw eigen mond mag hooren en het mijn persoonlijk bezit wordt. De diepe klove van voorheen is overbrugd. Doch iets anders drukt mij. Dat drukte mij ook toen reeds, maar dat kwam op den achtergrond door de groote hoofdzaak."
Haar stem beefde. Zij wendde zich ter zijde. „Ik ben zoo bang, dat u in mij teleurgesteld wordt. Ik ben reeds ver over de dertig, en ik ben niets anders dan een goede huisgeest, zooals Excellentie zegt. U moet bïj uw moeilijken arbeid een vrouw hebben, die overal leven en warmte brengt, die u met haar persoonlijkheid sterkt. En dat kan ik niet."



— 245 —
„Weet u dat zoo zeker ?" vroeg hij, en hij trachtte haar in de oogen te zien. „Zal ik uw oude Excellentie eens vragen?"
Doch zij ontweek zijn blik. „Excellentie, dat zei ik reeds, zal u antwoorden: „Eicheltje is een trouwe huisgeest." Zoo Prijst ze nüj, meer dan ik waard ben. Maar u moet wat anders hebben, wat beters. U moet iemand hebben, die u haar jonge, eerste liefde schenkt." Ze hield eensklaps pp en zij bloosde.
Maar hij keerde zich geheel tot haar. „Laten we niet verder gaan," zei hij. „Jutta, ik begeer de vrouw, die ik liefheb, juist zooals ze is," en hij vatte haar hand en drukte ze in de zijne. „Jutta!"
Nog zweeg zij.
Toen zei hij pp emstigen toon: „Maar misschien hebt ge u een ander ideaal van een man gevormd."
Een rilling ging haar dopr de leden. Ze drukte zijn hand. „Neen," zei ze nauwelijks hoorbaar.
Doch hij verstond het. Toen sloeg hij zijn arm om haar heen. En alsof het sedert lang haar gewone plaats was geweest* legde ze het hoof d tegen zijn borst.
Geen geluid klonk in de plechtige avondstilte. De groote wensch van twee menschen was vervuld.
„Ik heb het wel geweten," zei Wendler zacht. „Toen je mij indertijd hebt weggestuurd, was bet alleen het geloof, dat scheiding tusschen ons maakte."
Ze hief het hoofd pp en zag hem gelukkig aan.
„Lief had je me toen reeds, Jutta."'
Ze had nog steeds geen woord om hem te antwoorden.
Doch hij wilde de volheid van irijn .geluk uit haar mond hporen.



— 246 —
„Hoe lang reeds i" vroeg hij zacht.
Toen zag'ze hem aan met een uitdrukking op het gelaat, die hij nog nooit bij haar had opgemerkt, en dan legde ze opnieuw het hoofd aan zijn borst. „Altijd I" fluisterde ze. 'w'^
Een rijtuig reed het voorplein pP. Zij richtte zich op.
„Dat is Excellentie!"
Hij knikte haar vropüjk toe.
Langzaam traden ze uit hun groenen schuilhoek voor den dag.
Toen de paarden stilhielden, stonden ze hand in hand bij het rijtuig.
Mevrouw Van Kambach keek vragend van den een naar de andere.
Dominé Wendler opende het portier en hielp de oude dame uitstappen. Jutta stond er stil bij.
Mevrouw Sabina knikte haar vriendelijk toe.
Dan keek zij het rijtuig na, tot het om den hoek van het huis verdwenen was.
Op haar stokje geleund bleef ze staan, mtet blijdschap in de oogen. „Eicheltje, kinderen, wat heb jelui gedaan f
Toen boog Jutta het donkere hoofd over haar hand. „Excellentie, hij wü mij hebben net zooals ik ben."
Jubelend zei ze het; nauwelijks wist zij wat ze zei.
„Dat kan ik begrijpen!" zei de oude dame, terwijl ze haar trouwe helpster de lokken streelde.
En dan hief ze den vinger dreigend op naar den dominé.
„Is dat een manier, om mij achter mijn rug mijn trouwe huisgeest afhandig te maken?"
Hij boog zich over haar hand. „Ik heb een vrouw



— 247 —
noodig bij mijn nieuwe werk, en dat is uw 'schuld alleen, Excellentie! Wie heeft mij tot mijn nieuwen post geroepen? Onder honderd zou ik maar eene weten, die voor mijn werk mij de rechte hulp kan wezen, en ik dank God, dat ik haar heb mogen ontmoeten."
Hij vatte de hand van zijn verloofde. De oude mevrouw kreeg de tranen in de oogen. Haar blik zwierf over de heide in den avondglans, en haar gedachten gingen nog verder.
Hoe dikwsls had ze op deze ure van den dag hier gestaan en gepeinsd over het lot V»n haar volk ; hoe dikwijls had ze de klacht van Herder in haar ziel gehad: „O Duitschland, voorwerp van mijn zorgen!" Maar al was de nood groot, de schuld zwaar, de
last bijna niet te torsen, het gevaar dreigend het
bleek toch, dat de Groote Meester door de landen trok, en de besten en edelsten opriep tot den opbouw van Zijn koninkrijk.
En zonder ook maar een oogenblik aan zichzelf te denken, aan het gemis in haar huis, aan de ledige plaats aan haar tafel, aan al de liefde en trouw, die haar ging verlaten, gaf ze, wat van haar geëischt werd.
„Een van de gladgespoelde kiezelsteenen," ging het door haar gedachten, toen ze laat in den avond over haar Bijbel gebogen zat. „Heer, bouw ons een heiligen dam!"
QBE]



HOOFDSTUK XIV.
Een vrouwenlot.
Dat is de donkerste schuld, die het erfdeel
des bloeds heeft geminacht, Die in haar erfnis het kind en het kindskind verteert.
In een stille tuinkamer van Drielinden lag gravin Ilse Bühler in de witte kussens. In zware vlechten hing het goudblonde haar haar over de schouders1; haar doorschijnende handen rustten stil op de dekens. Een doodelijk vermoeide trek op het bleeke gelaat deed de jonge vrouw jaren ouder lijken dan ze was. Pgnlijk trok haar mond en in haar blauwe oogen stonden tranen.
Excellentie Van Kambach trad aan het bed van haar kleindochter. „Wel, lieveling?" zei ze zacht en streelde het bleeke voorhoofd.
Glimlachend keek ze op de jonge moeder neer, maar 't was een vreemde, eigenaardige glimlach, en Ilse Bühler gevoelde, dat die glimlach haar iets wilde verbergen.
Onderzoekend richtte ze den blik op de oude vrouw. „Grootmoeder, ik zou mijn kindje zoo graag eens willen zien."
Weer streelde de oude hand haar voorhoofd. „Nog een beetje geduld, Ilse!"
De jonge vrouw werd rood en weer bleek. „Grootmoeder, u houdt iets voor mij verborgen. Wat scheelt er aan met den kleine? Zeg het mij toch!" En in opwinding trachtte ze zich op te richten.



— 249 —
„Ilsel" Vermanend vatte mevrouw Van Kambach haar hand. „Je weet, wat de dokter gezegd heeft. Ik moet er op aan kunnen, dat je doet wat hij zegt, anders durven we je geen oogenblik alleen laten."
Gehoorzaam legde de jonge vrouw het hoofd weer neer. Haar oogen vulden zich opnieuw met tranen.
„Ik wilde immers alleen maar mijn jongen zien, grootmoeder," zei ze smeekend.
Diep medelijden vervulde de ziel van de oude vrouw. In het aangrenzende vertrek lag in de wieg een zwak kindje met een ouwelijk gelaat. Het gaf bijna geen geluid, en de ledemaatjes hingen slap bg het lichaampje neer. 't Was een toonbeeld van ellende.
De oude dokter had met vochtige blikken op het teere wezentje neergezien en het hoofd geschud. „Excellentie, dat zijn booze dingen."
Hij keek rond. „Kan niemand ons hier hooren? Neen?" En halfluid ging hij voort: „Een lichaam bg'na zonder beenderen, weet u, wat dat beteekent, Excellentie ?" Met een veelbeteekenenden blik haalde hij de schouders op. „Die heeren officieren trouwen er maar op los. Ik behoef maar één woord te zeggen: Berlijn bij nacht! En niet alleen Berlijn! Want hier is geen sprake van erfelijkheid, hier is schuld!"
Mevrouw Van Kambach legde de bevende rechter' hand op den arm van den huisvriend. „Dokter, zeg mij alles! Spreek ronduit!"
Toen boog de oude man zich neer over het wiegje, en zei, de hand op het blonde kopje leggend, met door tranen ontroerde stem: „Syphilis, Excellentie!"
Sprakeloos had ze hem aangestaard. Toen was de smart over haar gekomen als een 'gewapend man. Ze had zich laten neervallen op een stoel. Zij snikte.



— 250 —
Haar eerste achterUeinzopn de erfgenaam van geslachtelijke misgrijpen! Ten zeerste .bewogen, zat ze stil te weenen.
„Excellentie!" vermaande de oude dokter, en lüj wees naar het vertrek, waar de 'jonge moeder lag.
Toen herstelde zij zich. Een rilling ging door haar leden, toen ze opstond, maar dan stond ze rechtop voor hem, leunend op haar stokje.
„Moet ik het haar zeggen?"
„Neen," zei lüj ernstig. „Het zou haar dood kunnen zijn. Maar u moet er haar op voorbereiden, dat het een zeer zwak kindje is, anders zou ze te zeer ontstellen, als zij 't ziet."
En toen was hij heengegaan, en had haar alleen gelaten met haar moeilijke opdracht.
Uren waren verloppen. Excellentie Van Kambach had niet den moed gehad, Ilses kamer weer binnen te gaan. Maar toch moest het.
Het zwaarste zou nog van avond komen, wanneer haar kleinzoon verwacht werd.
Ze had zich voorgenomen, de jonge vrouw eerst bij de invallende schemering het kind te laten zien. Wanneer de schaduwen van den verdwijnenden dag op het kindje vielen, zou het ergste haar verborgen blijven. Verder dan de eerstkomende uren kon en wilde de oude vrouw niet denken; voor den volgenden dag moest God zorgen.
„De kleine slaapt nu, Ilse," zei ze, blijde, dat ze tot geen noodleugen de toevlucht behoefde te nemen. „Als hij wakker wordt, zul je hem zien. Maar het is een zwak kindje, waar we heel goed op moeten passen. Je zult je het anders hebben voorgesteld."



— 251 —
Met een bange vraag staarden de blauwe oogen grootmoeder aan.
„Ik mag je niet verzwijgen, Ilse, dat het geen bloeiend, krachtig kindje is..." Ze hield op. Wat kon ze nog meer zeggen, zonder de waarheid te ontwijken? „Nu moet je probeeren, nog een beetje té slapen," Het ze er onmiddellijk op volgen. „Je ziet er zoo vermoeid uit."
Werktuigelijk knikte Ilse Bühler. Bezorgd keek ze naar de deur, die haar van haar kind scheidde.
Ontroerd wendde mevrouw Van Kambach zich af.
Welk een ellende in dit jonge huwelijk I Welk een donker levensbeeld! Het was een tafereel uit het reusachtige beeld van het verval van haar volk, maar een tafereel, dat niet droeviger kon zijn. En immers was nog niet eens, zooals dikwijls werd be weerd, het leger de grootste draagster en verspreidster van de geslachtsziekten. De officiëeie statistiek van Berlijn wees, in tegenstelling met de studenten, die vjjfen-twintig procent bijdroegen, voor de officieren slechts vier procent aan. Nog was er in het leger tucht. Maar toch, toch! Wanneer zou er aan de kwaal, die zedelijk en maatschappelijk het volk verwoestte, weerstand worden geboden? En dan, schijnbaar in tegenstelling met dit treurspel, de moed willige verhindering van de geboorten! Twee demonen, die schijnbaar onverschillig langs elkaar heengingen, maar die in werkelijkheid hand in hand met razende begeerte hun offers eischten. Hier de jonge moeder, voor wie het eerste zien van haar vurig begeerde kindje de droevigste ervaring van haar leven zou zijn — en ginds de vrouw, die ara



— 252 —
vermaak en ijdelheid het allerheiligste van het huwelijk met voeten trad.
Voorwaar, een langzame ondergang dreigde het volk, en 't was alleen Gods lankmoedigheid, dat de straf nog niet op de misdaad vplgde.
Ilse Bühler had haar kind gezien. De zomerlinde had harmhartig het stille vertrek overschaduwd, de schemering had haar sluier geslagen over den jonggeborene. Met groote oogen had de moeder naar het knaapje gezien; haar borst ademde zwaar, haar lippen trilden, en dan had ze zich gebogen over het blonde hoofdje en een schuchteren kus op het kleine voorhoofd gedrukt. Met een wanhopigen blik volgde ze het kind, toen het weer weggebracht werd. Traan op traan vloeide over het bleeke gelaat.
Bezorgd zat mevrouw Van Kambach aan haar zijde.
Donkerder werden de schaduwen.
Door de takken der linden blonk de fijne gouden manesikkel.
Peinzend zag de oude vrouw het venster uit. Maar dan weer keek ze naar het bleeke gelaat in de kussens.
Welk een levensleed! Vol liefde had die jonge vrouw haar lot verbonden aan Wolf Dietrich — en wat was er geworden van den schoonen droom, dien ze gedroomd had!
Daar klonk het zacht in de avondstilte: „Grootmoeder, ben u daar?"
„Ja, lieveling, zal ik licht maken?"
„Ach neen, laten we in donker blijven. Grootmoeder — wat is er met het kindje?"
„Dat heb ik je immers gezegd, Ilse, 't is een teer, zwak kindje."



— 253 —
„Neen, neen," kwam het antwoord, een beetje ongeduldig, „dat bedoel ik niet. Ach, grootmoeder, zeg het toch, het vragen is Zoo moeilijk."
De oude vrouw antwoordde niet.
Doodsche stilte suisde in de schemerende kamer.
„Grootmoeder!" Smeekend kwam het uit de kussens.
Toen neigde ze zich over het bed en vatte de handen van haar kleindochter. Die waren ijskoud.
Ze schrikte. „Ilse, heb je 't koud?"
„Neen, ik wil alleen maar weten, Wat het kindje scheelt."
De oude vrouw werd angstig. De ontroering duurde haar reeds veel te lang voor de kranke.
„Lieveling, ik heb het je immers gezegd," en ze streelde zacht de smalle handen.
Een diepe zucht gaf haar antwoord. En toen kwam het fluisterend, haperend, wanhopig: „Als u het mij dan niet zeggen wil, !dan moet ik het zelf zeggen: „Wolf Dietrich is ziek — en het kind —" Snikkend verbérgde ze het gelaat in de kussens.
Daar volgden moeilijke minuten.
't Was stil in de kamer. Zoo stil, alsof de dood zijn oogst had binnengehaald. Maar het Was de stilte van een groote smart, die drukte pp het leven.
Het slaan van de klokken klonk door het zwijgende huis. Door het open venster vielen lindebloesems naar binnen.
Buiten onder den eeuwenouden boom' stonden twee, die elkaar aan de hand hielden. Twee sterken. Menschen, die welbewust hun weg gingen, wier wil door een hooger wil was geheiligd.
Zwijgend stonden ze onder de oude linde.



— 254 —
„Ik zou hopen, dat God het kind maar tot Zich nam," zei Jutta Eichel eindelijk, terwijl ze opzag naar het venster.
„Misschien moet het leven," antwoordde Kurt Wendler.
Ze zag hem nadenkend aan. Vragen, die een meisje niet uitspreekt, gingen door haar ziel.
Van de dorpsstraat werd het rollen van een rijtuig gehoord.
Ze schrikte op. „Dat kan graaf Bühler wel zijn."
En huiverend trok ze haar doek om de schouders.
Hij echter gevoelde onwillekeurig, dat het niet enkel de avondwind was, die haar deed huiveren. Haar reinheid beefde terug voor de ontmoeting met de donkerste menschelijke schuld.
Hij drukte haar hand. „Kom," zei hij zacht, „je gaat toch nog een eindje mee, niet waar?"
Dankbaar knikte ze hem toe. Wendler was als directeur van den Bond naar Düsseldorf verhuisd, en was voor het eerst over. Hn logeerde op Kambach, maar vertoefde het grootste deel van den dag op Drielinden.
Hand in hand wandelden ze zwijgend door de korenvelden.
Krekels sjierpten. De halmen fluisterden. Wilde rozen 'bloeiden langs de randen. De nevel legde zich over het veld. In een witten Sluier gehuld, droomde de heide.
i En de eene ster pa de andere ging op aan den avondhemel.
In het zwak verlichte vertrek stond de oude vrouw des huizes met haar kleinzoon bij de wieg.



— 265 —
„Dat is uw kindl"
Hard en scherp klonken de woorden. Ze had er nog niet toe kunnen komen, Wolf Dietrich met het vertrouwelijke jij aan te spreken.
Onbewegelijk stond de jonge officier naast haar. Zijn kind!
Vluchtig streek hij met de hand over de oogen; eventjes keek hij naar het kleine wezentje in de wieg. Dat was dus de stamhouder van de Bühlers; tot aanbeveling van de familie kon het werkelijk niet dienen. En de gedachte ging hem door het hoofd: „Dwaas, die ik was, dat ik aan haar wensch heb toegegeven, en niet terstond het ongeluk voorkomen; nu sta ik mooi aan den schandpaal."
En dan zei hij, schouderophalend: „Te vroeg gekomen, het eerste kind van een zwakke vrouw, die aan bloedarmoede hjdt "
Twee scherpe oogen keken hem doordringend aan. „Neen," klonk het antwoord onbarmhartig, „niet te vroeg gekomen, maar de onvermijdelijke vloek van de syphilisl Doch het is hier niet de plaats, om daarover te spreken I" Ze trad dicht op hem toe. „Ik heb u nog een enkel kort woord te zeggen, en dan kan u doen, wat u verkiest. U is mijn gast, en een gast is mij heilig. Als mijn kleinzoon erken ik u niet meer. Ik behoor nog tot den ouden tijd, toen tucht en eerbaarheid nog niet met voeten werden getreden, toen een man zijn zinnen wist te beheerschen. U mag over die ouderwetsche ideeën denken, zooals u wil, uw kritiek raakt mij niet. Tegenover de buitenwereld zal ik er aan denken, wat ik uw familie schuldig ben, maar inwendig zijn



— 256 —
wij gescheiden door een diepe klove, die slechts kan worden overbrugd door uw komen tot het Kruis. Goeden avond, graaf Bühler!"
En met het grijze hoofd opgeheven, stapte ze met een vlammenden blik hem voorbij naar de deur.
Zwijgend deed hij open.
Zonder hem verder met een blik te verwaardigen, ging ze de deur uit.
Buiten klonk nog het tikken van haar stokje.
Tot aan de deur van haar werkkamer reikte de kracht van de fiere, sterke vrouw.
Toen zakte ze neer in een stoel en weende bitter.



HOOFDSTUK XV.
Goud voor ijzer.
Dan woedt de smaragd eerst ten kostbaar kleinood, Als liefde hem wijdt tot een bouwsteen
der eeuwigheid.
In de „blauwe salon" zong de theeketel.
De naam paste al sedert jaren niet meer, want de blauwe zijde was reeds lang geleden vervangen door een donker gobelin, maar het elegante vertrek had toch altijd nog zijn ouden naam behouden. Men was nu eenmaal in alles conservatief op Drielinden.
De zon wierp haar goudgloed naar binnen, en een warme bronstint lag over de familieportretten en de honderdjarige herinneringen.
By het fijne porselein stond een ruiker vergeetmij-nietjes. Op den schoorsteenmantel stond in een kristallen vaas een donkere roos. Het was zomer.
Onder den theeketel wapperde de blauwe vlam, en spiegelde zich in het zilver van het servies; zacht begon het water te zingen. Een adem van stille huiselijkheid zweefde over het zonnige tafereel, en over de drie vrouwen, die zich in de blauwe salon bevonden.
„Zeg eens, Billy, wat voor een aangeteekend pakket heb je van middag gekregen?" vroeg mevrouw Van Kambach aan de bruid van haar kleinzoon
Het jonge meisje keek blozend op van haar handwerk.
„Grootmoeder, ik heb het nog niet geopend. Ik
Zonnegloren. 17



— 258 —
denk, dat het wat is uit de nalatenschap van tante Nandine Lindern. Ik had van middag geen gelegenheid het open te maken; eerst heb ik gestudeerd, toen zijn we naar het dorp geweest, en nu heb ik aan Harro geschreven. Maar als u weten wil, wat er in is, zal ik het dadelijk gaan halen."
Vrpplijk keek de oude Excellentie haar lieveling aan. „Maar, Billy, ben je dan in 't geheel niet nieuwsgierig?"
„Och, waarom? Ik krijg immers tegenwoordig eiken dag bruidsgeschenken. Natuurlijk is het uitpakken prettig, maar ik had vandaag wat anders te doen."
„Heb je het pakket niet eens bekeken?"
„Jawel, het komt uit Raklitten, en Ehrengard Lindern heeft het afgezonden!"
Ze legde haar werk neer en ging de kamer uit. Een paar minuten later was ze terug.
„Maar grootmoe), u had gelijk 1 Dat had ik terstond moeten openen." Met blozende wangen stond ze voor haar. „Maar wie had dat ook kunnen denken! Ik lijk wel een hertogin!"
Ze opende een kistje van hemelsblauw fluweel en legde het de oude dame in den schopt. Een kostbaar halssnoer van paarlen en brillanten fonkelde haar tegen.
„Is dat niet verrukkelijk?'*
Verbaasd keek Excellentie Van Kambach naar het waardevolle sieraad. „Dus toch geen bruidsgeschenk?" vroeg ze.
„Neen, een erfstuk," luidde het fiere antwoord. „Hier staat het: „Aan mijn lief petekind tot aandenken aan haar oude tante Nandine Lindern." Wat zal Harro blij zijn I Hij zei onlangs al, dat ik mettertijd



— 259 —
een rijker sieraad moest hebben voor de hoffeesten, dat hoorde zoo. Ik heb hem natuurlijk geantwoord, dat hij niet wijs was. Bühl erft immers op den oudsten zoon, en in zoodanig geval zijn de dochters arme landjuffers; maar wanneer een man zich zoo iets in het hoofd heeft gezet, haal het er dan eens uit! Ik zweeg dus, en dacht: „Wacht maar!" En nu is zijn wensch vervuld. Ik zeg hem er voorloopig niets van. Half October is groot feest in het marmeren paleis, en dan verschijn ik met de brillanten. Wat zal hij oogen opzetten! Niet waar, grootmoe, u bergt het wel zoolang voor mij op? Mijn viool blijft immers ook al bij u ingekwartierd. Eicheltje, kom toch eens kijken. Wat is dat middenstuk eenig mooi!"
En twee donkere hoofden waren naast het grijze gebogen over de schitterende pracht.
„Ik had niet gedacht, dat u zoo blij zou wezen met zulk een sieraad," zei Jutta Eichel tenslotte.
„Maar waarom niet? Het is toch niet in de eerste plaats om het moois, maar om de herinnering aan een lieve tante uit vroeger tijd; dat geeft er zoon waarde aan. Verder ben ik blij, dat Harro zijn zin krijgt, dan zeurt hij er niet meer over. En voorts zie ik niet in, waarom ik persoonlijk look niet een beetje blij mag zijn met zulk een geschenk. Koop en zou ik het nopit, al bezat ik millioenen, maar zoo? Ik ben toch ook hog geen vogelverschrikker! Kom, we willen eens even dansen; morgen komen de brillanten voor juffrouw Eichel 1"
En vopr ze 't verhinderen kon, werd de trouwe huisgeest door de blauwe salon gewalst, dat de vlam onder den theeketel verschrikte en het porselein rammelde.



— 260 —
Eindelijk hield de wildzang op.
„Verschooning, grootmoeder, maar Eicheltje heeft vaak nog grillen in het hoofd; die moeten er uit vóór ze trouwt, anders komen er nog ongelukken."
Excellentie Van Kambach trachtte een ernstig gezicht te zetten. „Zeg, Billy, ben je nu dol geworden? Ben jij nu een meisje om al te trouwen, dat je nog zulke dwaze dingen doet ?"
„Volstrekt niet dwaas, grootmoe; dat was voor de gezondheid," lachte Sibylle.
Eicheltje was van den schrik bekomen, en had het kistje in handen genomen. Voorzichtig nam zij het halssnoer er uit en trad op 'Sibylle toe.
„Tot straf van uw overval wil ik u terstond zien in uw erftooi," zei ze plechtig, en legde het haar om den blanken hals.
Ze trad een paar schreden terug om haar te bewonderen.
Sibylle kleurde. Helder kwam haar witte gestalte uit tegen het donkerrood van het behangsel, en de zonnestraal speelde met de edelgesteenten.
„Sophie Charlotte," dacht de oude vrouw, en haar gedachten vertoefden bij het beeld van de stammoeder.
Sibylle intusschen legde het halssnoer af en borg het weer in het kistje.
„U wil het dus voor mij bewaren, grootmoeder? En niemand mag er iets van weten, ook mama en grootvader niet," en ze keek juffrouw Eichel aan, en legde den vinger op den mond.
Die knikte haar toe. „Zeker, ik Zal zwijgen," zei ze.
Sibylle ging om het kistje weer 'naar haar kamer te brengen. In de deur keerde 'ze zich nog even om.



— 261 —
„Eer ik het vergeet, grootmoeder, zou ik Maandag ochtend een rijtuig kunnen krijgen? Mama wil er bij zijn, wanneer ik voor het laatst mijn trouwjapon pas. Gisteren is ze teruggekeerd van de reis, nu blijft ze een paar dagen in Potsdam, en dan wil ze vóór de bruiloft ook nog naar Mecklenburg. Altijd zoo'n gejacht. Ik had de japon immers best al voor de tweede maal kunnen passen, maar zij wil er bij tegenwoordig zijn. Dus kan ik Maandagochtend rijden ?"
„Welzeker, Billy."
„Dank u, grootmoeder." En weg was zij.
Een rijtuig kwam het voorplein op.
„Dat is mijnheer de baron," zei juffrouw Eichel. „Zal ik nog een keer thee zetten ?"
Mevrouw Van Kambach keek naar de klok. „Het is bij half zes. Neen, laat maar afnemen. Mijn zoon blijft toch wel mee avondeten."
Juffrouw Eichel belde, en zette de kopjes bijeen.
„Als u mij noodig heeft, Excellentie," zei ze, „ik ga maar even den postbode tegemoet."
Sibylle had haar halssnoer in veiligheid gebracht, en stond thans in de open huisdeur haar schoonvader op te wachten.
„Dag Billy," zei hij, de stoep opkomend „grootmoeder is toch thuis?"
„Ja papa!"
„En hoe gaat het Harro?" „Die is eergisteren in Johannistal opgestegen." „Zoo, alles goed afgeloopen? En het dappere bruidje toont geen spoor van angst? Bravo!" „Maar papa, we zullen immers onze huwelijksreis



— 262 —
per luchtschip doen? Hoe zou ik dan bang zijn? Ik heb plezier als een leeuwerik 1" Ze schoof haar arm in den zijne. „U blijft toch mee avondeten?"
„Neen, ik moet terug, 'k Heb de heele schrijftafel vol liggen. Het werk voor den Bond neemt eiken dag toe, en wij bestuurders hebben de handen vol. Daar komt nu nog het plaatselijk toomité van Brandenburg bij. Ja, ja!" en hij streek met de hand door het dichte grijze haar.
Mevrouw Van Kambach kwam haar zoon tegemoet.
„Blij, dat je komt, Karl!"
„Ik moet u noodzakelijk spreken, moeder."
Zij knikte. „Hoe gaat het met Ilse?"
Zijn (voorhoofd rimpelde. „Zij houdt zich 'goed. Maar 't is geen wonder, dat ze niet hard vooruit gaat. 't Meest kwelt haar de zorg voor het kind."
Zij knikte. „Ja, ik had liever niet gehad, dat ze naar Brandenburg vertrok. Maar toen ze hoorde, dat hier in de buurt diphtheritis was, kon ik haar niet houden. Natuurlijk had ze wel eenigszins gelijk, diphtheritis en dan zoo'n zwak kindje! Goed, dat de reis haar geen kwaad gedaan heeft."
„Ik geloof, dat zoo'n ritje haar veel minder kwaad kon doen, dan al het andere, dat het arme kind te dragen heeft," antwoordde hij. „Ik zie haar toekomst donker in." En met een zucht streek hij zich langs het voorhoofd. „Doch dat op een anderen keer, moeder. Ik kom wegens den Bond en ik heb' haast." Hij keek naar de klok. „Kwart voor zes reeds."
Ze gingen zitten. Sibylle wilde zich verwijderen.
„Blijf maar hier, kind," zei de oude dame. „Of had je nog wat te doen?"
„Ik wilde alleen aan mama schrijven, dat ik Maan-



— 263 —
dag kom. Als ik mij haast, kan de briefkaart nog mee, en dan heeft ze die Maandagochtend."
„Wat is er aan de hand?" vroeg Kambach.
„Och, ze moet nog eens naar Berlijn, om haar trouwjapon te passen," antwoordde zijn moeder. „Ga hier naast even aan mijn schrijftafel zitten, Billy. Het is hoog tijd!"
Het jonge meisje ging naar het nevenvertrek. Zonder te letten op het gesprek in de andere kamer, schreef ze haastig haar briefkaart. Dan nam ze het vloeiblok.
Daar hoorde ze luid de stem van haar aanstaanden schoonvader. „Wanneer we niet binnen korten tijd zekerheid hebben, wat het geld betreft, moeder, dan is het voor den Bond een heele stap achteruit. Wehrmann en ik hebben naar alle kanten geschreven, maar geen mensch heeft geld, en die het hebben, laten het niet los. Voor alle andere dingen wel, maar voor den Bond van Bijbeltrouwe Christenen? Neen, dan hebben ze 't niet. En dan hebben we toch, willen we nieuwe krachten aan 't werk zetten, met alles en alles in de eerste twee of drie jaar dertig duizend Mark noodig. En dat is nog zuinig gerekend. Ik zie er werkelijk geen gat in. Een paar duizend Mark krijg ik nog wel van goede vrienden, maar wat helpt mij dat! Ons slappe geslacht weet geen offers meer te brengen. Ik wou, dat het nog eens ging als voor honderd jaar: „Goud gaf ik voor ijzer!" Bracht mijn land maar eens een goeden oogst op, maar zooals 't nu staat, kom ik maar even rond. Het is om uit je vel te springen."
Verschrikt luisterde Sibylle. Dat stond er toch slecht voor. Mocht dat? De zaak, die allen zoo na



— 264 —
aan het hart lag, die zoo uiterst gewichtig was, kon en niocht toch niet wegens geldgebrek bhjven liggen! Maar misschien, dat haar schoonvader met 'zijn levendige fantasie de zaken te donker inzag.
En dan hoorde ze mevrouw Van Kambach. Doch de klok vermaande haar, dat ze voortmaken moest. En zij haastte zich om de briefkaart te posten.
't Liep naar den avond. Langzaam ging de oude brie venbode over de heide, 't Was hem ook niet kwalijk te nemen, dat hij genoot van de avondpracht.
't Was een dier schoone dagen geweest, die het land hullen in een gouden sluier en aan 'het nederigste plekje grond een stille bekoring verleenen. Een van die dagen, dat alles schittert, dat de kleuren gloeien en het aüedaagsche een zweem van sprookjesschoonheid krijgt. Dat woud en heide koninkrijken schijnen, dat de boerenhof met zgn bijenkorven, met zijn eenvoudige bloemen, met zijn waschgoed op de heg, den wandelaar een idylle wordt. Zulk een dag was het.
In de poort van het landhuis stond Jutta Eichel, inet verwachting in de heldere oogen.
Daar kwam eindelijk de brievenbode tusschen de heuvels te voorschijn, en strompelde op haar toe.
„Ja, dat dacht ik wel, juffrouw Eichel zou wel aan de poort staan. Gelukkig, dat ik een brief heb, anders zag het er slecht voor mij uit." Hij bleef voor haar staan en zocht zijn tasch door. „Daar is hij al, uit Düsseldorf. Wanneer zal het bruiloft worden, als ik zoo vrij mag wezen?"
„Na de bruiloft op Bühl," kwam het blijmoedige antwoord.
„Ja ja, dat kan ik begrijpen." Hij zocht verder.



— 265 —
,,'k Heb ook wat voor gravin Bühler. Uit Berlijn. Mijnheer de luitenant is immers bij de afdeeling luchtvaart? Alles goed en wel, en het Duitsche rijk zal die dingen ook wel moeten hebben, maar ik weet niet, ze hebben nu eenmaal geen vleugels en daarom gebeurt er zoo vaak wat. Want die perpellers of hoe ze heeten, dat zijn toch geen vleugels, zooals de vogels ze hebben. En ik zeg maar, als de Heere God aan de vogels vleugels heeft gegeven, dan moeten de luchtschepen ook vleugels hebben. Waarom anders loopt het zoo vaak mis ? Neen, 't bevalt mij nog altijd niet, juffrouwI" Hij sloot rijn tasch. ,,'s Avonds is er nooit veel, maar de brief uit Düsseldorf mag niet ontbreken."
Hij knikte haar vriendelijk toe en ging zijns weegs.
Een oogenblik rustte nog haar blik over de verre heide; dan ging ze, haar brief lezend, langzaam naar huis.
Stil geluk lag op haar trekken en gaf er een eigenaardige bekoorlijkheid aan. Een inwendige schoonheid.
Wendler had wel geweten, wat hij deed, toen hij zich een levensgezellin kops. Meer dan een ander had hij een vrouw noodig, wier hand vast in de zijne lag; wier opg helder Weef, wanneer wolken over den weg trokken; wier sterke ziel den last des levens dragen kon. Alle moeilijkheden van een arbeid, die nog aangevangen moest worden, die van alle kanten wantrouwend werd begroet, en reeds veel vijandschap ondervond, kwamen op hem aan. Doch terwijl hij daar stond midden in den strijd der geesten, wies met de grootheid van zijn taak niet alleen zijn gevoel van verantwoordelijkheid, maar ook zijn kracht nam



_ 266 —
toe onder den last. Sedert het groote keerpunt in zijn leven waren eeuwigheidsgedachten de grondtoon van zijn doen en denken, en daarmee was ook de begeerte tot een arbeid, welks doel hooger is dan de aarde, groot en sterk geworden, was een deel geworden van zijn leven. In den moed des geloofs, die weet, dat de schuld is uitgedelgd in het boek der eeuwige liefde, kon hij al het verledene achter zich laten, en opbouwen, wat hij vroeger verwoestte.
Wel vlogen de pijlen rondom den dapperen strijder, doch het werk groeide. Het eene comité na het andere werd opgericht, het aantal leden nam met den dag toe.
In den laatsten brief aan mevrouw Van Kambach had het geklonken als een Jubilate, en het onwrikbaar Godsvertrouwen, dat sprak uit eiken regel, werkte verkwikkend en verlevendigend op de oude vrouw, wie het in den laatsten tijd wel zwaar was gevallen, het leed en de zorgen te overwinnen met den ouden moed. Bezorgdheid over menschen, die we liefhebben, maakt zwak, vooral wanneer we met gebonden handen staan voor een diepen afgrond; bezorgdheid pver de uitbreiding van het koninkrijk Gods houdt ons wakker, doch ze is toch bezorgdheid, zoolang hier beneden menschenkinderen wandelen. Het menschenhart heeft zooveel moeite om de les te leeren van de leliën op het veld.
Nadenkend ging de dame van gezelschap naar het heerenhuis terug. Ook in haar ziel woonde de bezorgdheid. Haar verloofde had haar niet in het onzekere gelaten, wat betreft de geldelijke belangen van den Bond. Zouden Excellentie Van Kambach en haar zoon wel weten, hoe het er voor stond? En



— 267 —-
voor de eerste maal in haar leven ging de gedachte door haar ziel: „Was ik maar rijk!"
Sibylle Bühler was terug van Potsdam, schoener en aantrekkelijker dan ooit.
„Ze heeft iets over zich, dat als een magneet op mij werkt. Is het de schittering van haar oogen, de frischheid van haar wezen? Ik weet het niet. Maar zelden heeft iemand zulk een aantrekkingskracht op nüj uitgeoefend," zei Excellentie Van Kambach tot juffrouw Eichel.
Deze knikte. „Ja, er is een wonderlijke vermenging van ernst en levensvreugde in gravin Sibylle. Soms vraag je, of dat nu dezelfde persoon is. Zooals nu onlangs die blijdschap over haar halssnoer."
„Ja," antwoordde de oude vrouw, „maar ik ben overtuigd, dat ze met nog grooter blijdschap een offer kan brengen voor het werk des Heeren. Al is ze nog jong, haar leven is een eeuwigheidsleven; de grondtoon van haar bestaan js de trek naar wat hooger is dan deze aarde. Zelden vindt men op dien leeftijd zulk een helder inzicht en zulk een bewustheid van het doel."
Peinzend rustte haar blik pp het portret van het bruidspaar op haar schrijftafel. „Ik hoop, dat mijn kleinzoon door haar een man zal Worden ; ze is een van de vrouwen, die onmerkbaar invloed uitoefenen op den man, dien ze liefhebben. Maar zeg, is Billy nog aan 't inpakken?"
„Ze stemde daar juist haar viool. Ze had haar koffer gereed op datgene na, dat er morgen nog ïn moet."
„O, dan zal ze wel dadelijk beneden komen."



— 268 —
Juffrouw Eichel verliet het vertrek. Een oogenblik later kwam Sibylle, met haar viool in. den arm.
Ze had een kleur en haar oogen schitterden.
„Dat is de ontroering van het afscheid," dacht mevrouw Van Kambach.
„Zoo, ben je daar?" begroette ze vriendelijk haar kleindochter.
„Ja, grootmoeder, en hier breng ik u mijn veelgeliefde viool. Aan niemand geef ik ze liever in bewaring dan aan u. De kist moest noodig opgeknapt worden, die heb ik naar Berlijn gestuurd. Ze zal over een paar dagen wel terugkomen. Zoolang kan de viool hier zeker wel aan den wand hangen? Hier komt er toch niemand aan."
De oude dame knikte. „Anna is altijd voorzichtig als ze de kamer doet, en stoffen doet juffrouw Eichel zelf. Wat dat betreft, kun je onbezorgd zijn."
,,'t Is ook maar voor een poosje," zei de bruid, terwijl ze een zijden lint om de viool bond.
„Maar eerst moet je mij tot afscheid nog wat voorspelen," vroeg grootmoeder.
Sibylle knikte. „Wat zal ik spelen?"
„Wat je maar wilt."
Zacht en teer klonk Handels Arioso in den herfstavond. ,,,Bijna kunstenaarsspel," had een Berlijnsch criticus van naam geschreven na een liefdadigheidsconcert, waaraan Sibylle had meegewerkt. Voor de oude vrouw was het meer — een verkwikking der ziel in rustige uren.
Het Largo van den grooten componist volgde, de liefelijke harp-aria klonk door het stille vertrek.
Met het ernstige gelaat over de viool gebogen, stond daar de bruid in den glans van het avondlicht.



— 269 —
„Nu nog: „Een toon,"" vroeg mevrouw Sabina. Sibylle hing de viool aan den wand en nam plaats aan den vleugel.
Het was, of haar stem omsluierd was, toen zij zacht begon met het lied van Peter Cornelius:
Daar klinkt en ruischt mij wonderschoon Door hart en zinnen steeds een toon. Is het de adem, u ontzweefd, Toen 't laatst uw mond nog heeft gebeefd ? Is het der klokken droeve klank Die u geleidde uw laatsten gang? , Het gezang werd afgebroken. De oude vrouw hoorde haar lieveling zacht snikken.
„Billy!" Ze gmg naar den vleugel en drukte het donkere meisjeshoofd tegen haar borst.
Geen geluid brak het zwijgen. Doch Billy kuste de handen der oude vrouw.
„Vergeef me, grootmoeder," zei ze toen met haperende stem, „het was als een afscheid."
Mevrouw Van .Kambach zweeg, een traan rolde over haar wang; zij bukte zich over de jonge bruid en kuste haar. Dan sloot zij den vleugel.
„Je wilde mij immers ook nog je halssnoer in bewaring geven," zei ze, toen ze weer in haar stoel bij den haard was gaan zitten.
Sibylle gaf niet terstond antwoord. Het rood op haar wangen werd donkerder. Dan haalde ze een briefomslag uit den zak, legde hem de oude vrouw op den schoot, en zei met een lichte trilling in de stem: „Hier is het, grootmoe, maar u moet niet boos wezen."
Sprakeloos staarde Excellentie Van Katabach de bruid van haar kleinzoon aan. Dan schudde ze het



— 270 —
grijze hoofd en zei ernstig: „Ik begrijp je niet." Ze opende den omslag en haalde den inhoud te voorschijn: bankbiljetten.
„Billy, wat beteekent dat? Toe, zeg het mij toch," riep ze, en haar stem verried haar opwinding. „Je zegt, dat dit het halssnoer is, maar je verkoopt toch zoo maar geen pud familiestuk?"
„Dat heb ik ook niet zoo maar gedaan, grootmoe. Voor 'k weet niet wat zou ik het hebben willen verkoopen."
„Maar wat is dit dan?"
Toen plaatste Sibylle, gelijk ze zoo gaarne deed, een voetbankje naast den stoel der oude vrouw en ging aan haar voeten zitten. „Zoo kan ik het u het gemakkelijkst zeggen!" Ze leunde het hoofd tegen haar knie. „Maar niemand mag het weten, opk Harro niet, tenminste nu nog niet, want hij zou het niet verstaan," liet ze er droevig op volgen. „Het is te heilig." Ze zweeg, alsof ze moed moest verzamelen.
En dan begon ze opnieuw met zachte stem. „Om kort te gaan, grootmoeder, toen ik Zaterdagavond naar moeder schreef, hoorde ik, hoe papa u zei, dat er binnen korten tijd uitzicht moest zijn voor den Bond op dertig duizend Mark. Dat deed mij schrikken, want u weet, hoe mij de zaak ter harte gaat, maar ik zei Joch ook bij mijzelf, dat papa met zijn levendige fantasie misschien wel wat overdreef. Wat u antwoprdde, heb ik niet meer gehoord, want mijn briefkaart moest weg. 's Avonds hebben we muziek gemaakt en ik zou er in deze drukke dagen zeker niet weer aan hébben gedacht, indien niet "
Ze sprpng op en liep in het nevenvértrek. „Hier



— 271 —
is toch niemand ?" En dan nam ze weer plaats op haar voetbankje. Doch zij leunde het hoofd niet weer tegen grootmoeders knie, maar zag haar blijmoedig aan. „Grootmoe, ik zou het aan niemand kunnen vertellen, tmaar wel aan u, want u verstaat zulke dingen."
Ze hield een oogenblik op, alsof het haar toch nog strijd kostte, den sluier van haar geheim op te lichten. Dan begon ze weer: „Ik had er dus niet weer aan gedacht. Zondagmorgen gingen we naar de kerk. Ik was aangedaan, omdat ik daar voor de laatste maal zoo als bruid naast u 'zat. Na de preek zou de afkondiging komen. Aan den Bond dacht ïk in het geheel niet. En daar op eens kwam het, ik weet zelf niet hoe. Als een stormwind ging mij de gedachte door 't hoofd. Die dertig duizend Mark moeten er komen en jij moet er voor zorgen, 't Was of mij een gewicht op de ziel viel, zooals ik nooit beleefd had, en ik voelde en wist, dat het niet mijn eigen denkbeeld was, maar dat ik door bovenaardsche kracht gedwongen werd. Ik was als Verdoofd, ook lichamelijk. Ik deed mijn best, na te denken over mijn inkomsten, ofschoon ik immers wel wist, dat ik er in de verste verte niet aan behoefde te denken, zülk een som bijeen te brengen. Dominé Möller preekte over het gebed. Ik luisterde niet en dacht aan geen bidden. Ik rekende. En mijn rekening klopte niet. Doch in mijn ziel dreunde en hamerde het: „Je zult, je moet!" Ik werd wanhopig; liefst was ik de kerk uitgeloopen, maar dat ging toch bok niet. Ik moest blijven, doch ik wist geen raad. Eindelijk in mijn verlegenheid zuchtte ik: „Heer, geef mij toch een verstandige gedachte!" Dat was geen gebed,



— 272 —
grootmoeder, het was een wanhoopskreet. Doch op hetzelfde oogenblik kwam er antwoord: „Je denkt immers niet nal Waartoe heb je dan dat halssnoer gekregen, dat wel twintig duizend Mark Waard is? Honderd jaar geleden gaven de vrouwen bun laatsten thaler voor de uitwendige vrijheid van het vaderland, en gij?" Grootmoeder, laat me u zeggen: het, was mij, of een reuzenlast mij werd ontnomen en een koninkrijk mij geschonken."
En overmeesterd door haar aandoening legde ze het hoofd weer in den schoot der oude vrouw. „Niet waar, u beknort nüj niet?"
Neen, zij knorde niet. Heel stil bieef ze zitten, en terwijl groote tranen over haar wangen liepen, legde ze de bevende handen op het jonge hoofd.
Geen geluid werd vernomen. Plechtig zwijgen omgaf de beide menschen, voor wie door heilige onzichtbare handen de sluier der eeuwige Wereld was opgelicht. En al duurde het zien der heerlijkheid ook slechts een oogenblik, toch wisten zij, dat achter de golvende nevelen de stad des lichts lag, welker glans als een meteoorlicht hun weg had bestraald.
Eindelijk richtte Sibylle zich op. Nog kon zij niet verder spreken.
Toen nam de oude vrouw het gloeiende meisjesgelaat tusschen haar handen en kuste haar. „God zegene je, lieveling 1"
Sibylle bracht de oude hand aan haar lippen. „Goed, dat u niet knort," zei ze, meester wordend over haar ontroering.
„Neen, ik zeg in 't geheel niets meer," zei mevrouw Van Kambach. „Wanneer God spreekt, moeten menschen zwijgen."



— 273 —
Glimlachend streek ze over het golvende haar.
„Vertel mij nu het verdere. Je bent dus met je sieraad, zonder een menschenziel er wat van te zeggen, naar Berlijn geweest, en hebt de steenen laten taxeeren ?"
„Ja, grootmoeder. En het liep mij mee. Mama had erge hoofdpijn en liet mij alleen naar Gerson rijden, ik had dus de handen vrij. Harro was in Johannistal. Zoo'n rit heb ik van mijn leven nog niet gedaan. En toen kwam het mooiste. Ik was bij Lorenz en liet, hem de waarde van het halssnoer vaststellen. Grootmoe, ik had zoo'n idee, dat hij twintig duizend Mark zou zeggen, en ik brak er mij het hoofd mee, wien ik verder vragen zou. Grootvader zou mij hoogstens twee duizend Mark kunnen geven bij de slechte oogsten, en mama kan ik natuurlijk niet vragen. De oude Lorenz bekijkt ndjn halssnoer van alle kanten en onderzoekt de steenen ik weet niet hoe lang wel. Ik stond op heete kolen, 'k Had grooten lust, om hem bij de kraag te pakken en hem eens door elkaar te schudden. En tenslotte verklaart hij mij doodbedaard : „Gravin, ik bied u dertig duizend Mark voor dat halssnoer, maar, neem het een oud man niet kwalijk: het is zonde en schande, dat u het verkoopt." Nu, dat was mijn zaak! Wij hebben terstond den koop gesloten; ik ben met hem naar de Bank geweest, en — daar liggen de dertig duizend Mark." „Maar Billy?"
„Heb ik niet voegzaam gehandeld, grootmoeder ?"
Mevrouw Van Kambach lachte. „Een beetje modern, maar vooral zeer onvoorzichtig. Met dertig duizend Mark in bankpapier loopt een mensch niet in den zak, maar hij laat zijn zaken regelen door
Zonnegloren, ]g



— 274 —
de Bank. Je weet anders toch wel, hoe je doen moet."
De jonge gravin sloeg de oogen neer. „Ja, u heeft gelijk, het was aartsdom van me. Ik was van blijdschap zoo in de war, dat ik verder nergens aandacht. Gelukkig, dat er niets ergs is gebeurd. Ik had wel in mijn trouwjapon de straat kunnen opgaan. Maar ze hebben bij Gerson een oogje in 't zeil gehouden," lachte ze schalks.
„Er had wel iets veel ergers kunnen gebeuren," zei de oude vrouw en streelde lachend het gloeiende gelaat.
„Morgen moet het geld natuurlijk weg," verklaarde Sibylle. „Ik heb het niet graag bij mij. Mag ik het u zoo lang geven, grootmoeder? En dan wil u het wel onder uw naam aan dominé Wendler zenden?"
„Moet ik het zenden ? Maar dan heb jij de vreugde niet!"
„Ik heb mijn vreugde reeds gehad," zei Sibylle zacht, en haar blik ging naar het kruisbeeld aan den wand. „Wanneer het geld onder mijn naam naar Düsseldorf gaat, dan is mijn vreugde weg. De vrouwen, die in 1813 goud voor ijzer gaven, hebben er ook hun naamkaartje niet bijgevoegd, en mijn sieraad zal een veel hooger zaak dienen."
Mevrouw Van Kambach had gezien, waarheen haar kleindochter keek. Zij sprak haar niet langer tegen.
„Mag ik het Wendler persoonlijk ook niet zeggen ?"
Sibylle gaf niet terstond .antwoord.
„Neen," antwoordde ze ten laatste, „of toch wel, ja. Maar eerst na de bruiloft, als ik de zon ga groeten. En hij mag het niet verder zeggen."
En dan zei ze eensklaps vol geestdrift i „Grootmoeder, ik heb op de terugreis de „Brandenburg"



— 275 —
gezien. Als een zilveren visch gleed zij door de zonnige lucht. Wat zal dat een heerlijke huwelijksreis worden!"
Hoog opgericht stond de slanke witte gestalte in den glans van den verdwijnenden dag, met een helderen gloed in de oogen, die haar heele wezen verheerlijkte.
„Ja, u mag het hem zeggen, maar eerst dan, als ik de zon ga groeten."
En dan was mevrouw Sabina alleen. Het was haar, of de eeuwigheid haar ziel groette.
Peinzend keek ze over het voorplein. Daar zag ze den ouden brievenbode naderen. Wat wilde die op Zondagavond op Drielinden? Dat moest wel iets bijzonders zijn.
Ze trad aan het venster en 'wenkte hem. • Haastig trad de oude op haar toe.
„Ik kom nog even, Excellentie," riep hij al uit de verte, „u moest niet tot morgen wachten." Hij nam zijn pet af en streek 'zich verward over het grijze haar. „De wereld gaat uit haar voegen, Excellentie ; bij die goddeloosheid is er nu alles te verwachten." Hij haalde een extra-editie van de courant uit zijn posttasch en reikte haar die toe.
Ze schoof haar bril recht. Zacht beefde haar hand.
En dan staarde ze verschrikt naar de letters. Nogmaals las ze het korte, geweldige telegram:
„Troonopvolger Aartshertog Franz Ferdinand en zijn gemalin Hertogin von Hohenberg vermoord."
Zij liet het blad vallen, en het fladderde den brievenbode voor de voeten. Hij raapte het op en gaf het haar terug.



— 276 —
„Excellentie, dat is te veel. Nu is het uit, geloof ik, zoo iets kan de Heere God niet laten geworden."
Zij vond nog steeds geen woorden. Telkens en telkens weer las zij het ontzettende bericht.
De oude man legde haar zwijgen verkeerd uit. „Ik heb u doen schrikken, Excellentie, maar ik had gemeend, dat u het liever nog vandaag dan morgen zou weten. Daarom ben ik nog gekomen. Neem mij niet kwalijk, Excellentie." Hij wilde heengaan.
Maar zij stak hem de hand toe. „Wel neen, mijn goede Peters, ik neem u niets kwalijk, integendeel, ik ben u dankbaar, dat ge nog op Zondagavond tot mij gekomen zijt. Maar mijn oude hoofd kan zoo iets ontzettends nog niet vatten, ik kan er mij niet indenken." Ze haalde diep adem, en dan vervolgde ze tot hem overgebögen met gedempte stem: „Ge hebt gelijk, Peters, dat kan zoo niet langer, dat dat "
De oude jman knikte. „Toen die menschen den toren van Babel bouwden, wisten zij niet meer, wat zij aan God verschuldigd waren — heden ten dage duurt het torens bouwen hun te lang, nu trachten ze tropn en altaar omver te werpen. Ja, zoo is het toch, Excellentie 1"
Zij blikte peinzend in de verte.
Over de rustige heide lag de roode glans van de ondergaande zon. Donkerder en donkerder werd de purperen gloed. Wie vreemdeling was in de Mark, zou meenen, dat hij een dorp in brand zag staan, doch ook de ingeborenen waren wel eens in de war gekomen door dat gloeiende avondrood. Het was, of er een vuurzee golfde achter de verre heuvels, of de heldere vlammen opsloegen uit den heidegrond. „De wereld staat in brand 1" zoo had jaren geleden



— 277 —
een van haar kleinkinderen geroepen, toen ze hem bij het slapengaan den gloeienden hemel had gewezen, en hij had niet gerust, eer ze hem naar het venster had gedragen en naar buiten had laten zien. Met zijn bloote voetjes had hij in de vensterbank gestaan en gestaard naar den rooden gloed. „De wereld staat in brand, oma!"
Groptmoeder dacht er aan op dit oogenblik. Het kleine voorval uit de kinderkamer kwam uit de lijst van het alledaagsche te voorschijn, en het woord van het knaapje werd geschiedenis in het licht van den dalenden Juniavond. In diepe ontroering van het vreeselijke, dat komen kon, kwam het over haar lippen: „De wereld staat in brand!"
Ontstond daar in het verre Bosnië het eerste begin van een worsteling der rassen? Kwam er een nieuwe volksverhuizing? Stond de wereld in brand, zooals de heide van de Mark ?
Maar dan had grootmoeder Kambach nog een taak te verrichten. Ze had nog een kleindochter, die het reeds was door de banden des bloeds, een lijdende.
Ilse was terug uit Brandenburg. Slechts een paar dagen was ze er geweest, en alleen was ze teruggekeerd met haar kindje, ,,'t Is hier beter," dat alleen had ze gezegd, en aan de diphtheritis had ze niet meer gedacht. En toen grootmoeder aandrong, had ze alleen gezegd: „Laat me het u van iavond vertellen, grootmoeder. Nu kan ik het nog niet."
Wat kon het zijn?
Ilse zat op in haar kamer. Haar gezondheid was wat beter, doch de oude vrouw bemerkte met zorg een trek van angst op het bleeke gelaat.



— 278 —
„Kind, je wilde mij nog spreken," begon ze; „heb je iets bijzonders?" en ze ging dicht naast haar zitten. „Spreek vrij uit, je weet dat je mij alles kunt zeggen."
„Ja, grootmoeder, maar 't is zoo moeilijk." Ze aarzelde, doch tenslotte vatte ze moed. „Grootmoeder, ik heb er in de laatste dagen veel over nagedacht: ben ik eigenlijk nog wel de vrouw van Wolf Dietrich ?"
„Maar kind, hoe kom je bij die vraag? Dat ben je toch stellig. Wolf heeft gezondigd vóór zijn huwelijk, dat is waar, en jij ondervindt de droevige gevolgen, maar een huwelijk is heilig; als het eenmaal gesloten is, kan het alleen door den dood worden teniet gedaan. Kind, ik weet, dat je een moeilijk leven hebt, maar bij God is kracht te vinden voor alle moeilijkheden. Zoek je sterkte bij Hem, en Hj zal je ondersteunen."
„Ja, grootmoeder, maar och, het valt zoo moeilijk het te zeggen. Grootmoeder, u weet nog niet alles," en ze boog het hoofd en snikte.
Grootmoeder Kambach streek haar over het blonde haar. „Ilse, kun je me niet alles zeggen?"
Het bleef een oogenblik stil. Alleen het tikken van de klok werd gehoord.
Eindelijk hief Ilse het hoofd op. „Wolf Dietrich heeft nog een vrouw," fluisterde zij nauw hoorbaar.
Mevrouw Van Kambach nam de koude hand der jonge vrouw in de hare; ze begreep, dat nu het vertrouwen ten volle zou worden geschonken.
„Ik heb het aan niemand gezegd," begon Ilse weer, „omdat ik me te zeer schaamde. Het krenkte mijn trots, grootmoeder, te weten, dat ik versmaad



werd om een andere, maar nu 'alles achter den rug is, is mijn trots gebroken. Ik heb mijn schuld voor God beleden, en nu kan ik het u zeggen: Wolf Dietrich heeft mij al heel spoedig versmaad. Hij was zoo dikwijls uit, naar Berlijn, en bleef soms den nacht uit, en ik kreeg wel eens bboze vermoedens.
Maar nu verleden week kom ik onverwacht thuis, De oppasser deed open; ik loop door naar de huiskamer, en daar vind ik hem .... en haar . . . . o
grootmoeder, nu weet ik alles o, het is niet te
dragen I" en ze barstte opnieuw in tranen uit ... .
Grootmoeder Kambach verstond die smart. Een vrouw, die liefheeft, kan veel verdragen; de zonden van haar man zal ze met den mantel van haar liefde bedekken, maar echtbreuk verdraagt geen vrouw, want echtbreuk breekt de liefde en laat alleen nog den plicht spreken.
„Ilse, je hebt gelijk," zei ze, „Wolf heeft het huwelijk verbroken, het bestaat dus niet meer. „Wie zijn vrouw verlaat, anders dan uit oorzake van hoererij..." staat er geschreven. Maar wanneer echtbreuk de oorzaak is, dan is het verlaten plicht. Wolf Dietrich kan geen rechten meer op je laten gelden."
„O, grootmoeder, ik zag er al zoo tegen op, dat ik naar hem terug moest keeren. Zou ik hier bij u kunnen blijven, en op Kambach?"
„Zeker, kind, ik zal er met je vader over spreken, en met graaf Bühler. Ze zullen me gelijk geven, hoe zwaar het hun ook valt. Maar nu moet je gaan rusten, Ilse, 't wordt je anders te zwaar." En de oude' vrouw kuste haar kleinkind en ging naar haar eigen kamer, in diepe gedachten.
De wereld in brand, en het geluk van haar familie



— 280 —
verstoord. Stond het eene met het andere in verband ? Wat zij beleefde, was slechts een klein deel van het groote leed, dat over haar vaderland was gekomen. Oe zonde heerschte onder haar volk, in alle kringen, in de hoogste zoowel als in de laagste. Zouden de rampen van den oorlog komen ter loutering? Zou Harro er door gelouterd worden? Sibylle had zoo goed vertrouwen, o, als zij ook eens beschaamd uitkwam!
En de oude vrouw breidde biddend haar handen uit.



HOOFDSTUK XVI.
Veteranen.
Wie zal ons weder le eren De tucht, zoo streng en vast, De trouw, die zich gelijk blijft Ook onder nood en last? Wij hebben God vergeten, Dies faalt ons onze kracht; Tot Hem terug, al moet het Door smarten heen en nacht I
Het was een van die zomerdagen, die op herfstdagen gelijken. Zon en nevel kampten; het scheen een tijdlang, Of de zon het zou winnen, maar dan viel een zachte regen neer, uren aaneen, en hulde den avond in zijn sluier. Het druppelde van struik en boom; het plaste uit de dakgoten, en door alle reten drong vochtige koude binnen.
Een frissche wind was opgestoken en waaide door het park. De planten stonden verwaaid in de grasperken, en verwelkte bloemen lagen langs de paden. Een grauwe, troostelooze dag.
Droefgeestig staarde de oude graaf Bühler naar buiten.
„Nu ook nog dat droevige weer," zei hij, het witte hoofd schuddend, „alsof de bruiloft van het arme kind nog niet somber genoeg was. Heeft u vandaag nog geen bericht gekregen van Kambach ?"
Hij wendde zich tot mevrouw Van Kambach, die gisteravond op het kasteel Bühl was gekomen.



— 282 —
„Ja," zei ze, „ik krijg daar juist bericht van juffrouw Eichel, dat de beterschap van Ilse aanhoudt. De koorts is Weg, en, de omstandigheden in aanmerking genomen, is de dokter tevreden. Pat het kind gestorven is, is maar een geluk. Wij mogen God danken, dat Hij het weggenomen heeft, voordat..."
„Ja, zeg het maar ronduit," riep hij met toornige stem, „voordat de zonde van zijn vader zijn leven vergiftigde. Er staat niet tevergeefs: Tot in het derde en vierde geslacht! De Bijbel liegt niet. En ik ben als Christen natuurlijk tegen het duel, maar toch kan ik begrijpen, dat Harro Kambach zijn zwager heeft uitgedaagd. Het pleit vóór hem, dat hij op zijn wijze de eer van zijn zuster wilde verdedigen. Het stond mij aan, al moet ik het duel afkeuren, en al ben ik blij, dat de raad van eer heeft geoordeeld, dat het niet mocht doorgaan. De straf, die nu Wolf Dietrich treft, is mijns inziens de eenig rechtvaardige, omdat ze den schuldige treft. Uit het leger weggejaagd wegens echtbreuk 1 U begrijpt, wat dat voor mij is: mijn kleinzoon een schurk. Daar kom ik nooit meer van boven op; dat, dat wordt mijn dood. Voor 't eerst in mijn leven heb ik er spijt van, dat Bühl majoraat1) is; als 't anders was, dan erfde bij geen stroohalm, de man, die 's konings rok moest uittrekken. Mijn kleinzoon is hij niet meer."
De oude vrouw antwoordde niet. Wat zij hoorde, was naar haar hart gesproken. Zij zou niet anders oordeelen, zoo zij niet zwart wit zou noemen; zij zou zichzelf ontrouw geworden zijn, zoo zij verontschuldigend de smet op het oude wapenschild had willen
*) Een landgoed, dat alleen op den oudsten zoon vererft.



— 283 —
bedekken. Ze wist, dat velen anders spraken, dat velen de houding van den ouden graaf Bühler hard zouden noemen. Die verslapping was immers niet van gisteren. Doch wie de daad van Wolf Dietrich vergoelijkten en verontschuldigden, zouden ze ook zoo spreken, wanneer een vrouw haar eer met voeten trad? Mevrouw Van Kambach wist welk een gruwel de leer van de tweeërlei moraal was in de oogen van den ouden heer. Zij zelf gevoelde de zedelijke overtreding van een vrouw erger dan die van een man; ze jhad geen echte vrouw moeten zijn, zoo het anders was. Zij wist ook, hoe hoog de oude graaf in zijn ridderlijken geest de eer van een vrouw stelde, maar ze begreep toch ook, dat hij in den man dezelfde reinheid eischte als in een vrouw. Zij gaf hem volkomen gelijk. Slechts over één ding maakte zij zich bezorgd: hij kon eens vergeten, dat zijn avond neigde; dat de dood hem kon oproepen, eer hij het woprd van Vergeving had gesproken.
„Ik sta geheel op uw standpunt, dat weet u," zei ze. „Mij staan de moderne begrippen van zedelijkheid ook niet aan. Doch één ding zou ik toch willen zeggen: laten We niet vergeten, dat onze dagen geteld zijn, en dat het ook ons beiden geldt: „Vergeeft, en u zal vergeven worden.""
Zijn adelaarsoogen zagen haar scherp aan. „Maak u niet bezorgd, beste vriendin; ik zal nooit vergeten, dat ik een Christen ben, maar er is ook een Christelijke tucht."
„Zeker, dat spreek ik ook niet tegen. Maar wij twee moeten bedenken, dat wij niet lang meer tijd hebben."
Hij dacht eens na. „U heeft gelijk." Hij keek voor



— 284 —
zich uit. „Dat maakt mij het handelen moeilijker. Vandaag kan ik hem nog niet vergeven. Hij heeft immers ook nog geen berouw."
„Neen, berouw heeft hij niet. Maar is het voor hem niet een zeer zware straf, dat hij niet komen mag op de bruiloft van zijn eenige zuster ?"
„Zeker, maar daar zal hij niet komen."
Ze zag bedroefd het venster uit. Alles, wat hij zei, vond ze rechtvaardig en billijk. En toch
„Ik bid u immers ook alleen, de deur niet te sluiten voor den verloren zoon, wanneer hij opstaat en aanklopt aan het vaderhuis," zei ze zacht met bevende stem.
De tranen kwamen hem in de oogen.
Hij dacht aan een andere, die een menschenleeftijd lang hem vergezeld had op zijn weg, die zijn zorgen had gedeeld, en zijn toorn had weten te verzachten. Hoe dikwijls gevoelde hij het gemis van haar zachte hand, die zijn forsche natuur kon breidelen.
Hij zag bp zijn horloge. „Het wordt tijd," zei hij. „Om elf uur komt de ambtenaar."
Hij boog het hoofd over de hand van de oude vrouw. „U kan op mij rekenen," zei hij zacht.
Dan was ze alleen. Met het hoofd in de hand gebogen, verzonk ze in gepeinzen. Hoe geheel anders had ze zich de bruiloft voorgesteld, zonnig en blij als het menschenkind, dat heden aan het altaar zou treden. In plaats daarvan overal onrust, ernstig wachten op de dingen, die komen konden. Sedert den dag van Serajewo hingen de donderwolken aan den politieken hemel. Een ban lag over Europa. In koortsachtige spanning staarden de volkeren naar Oostenrijks grijzen keizer. Was het keerpunt der



— 285 —
wereldgeschiedenis aangebroken ? Overal een angstig afwachten. Overal de vrees voor geweldige gebeurtenissen. ,
Er lag een schaduw over het kasteel in de Mark, waar bruiloft gevierd werd. Het spook, dat Europa bedreigde, blikte door het venster en begroette een ander spopk, dat binnen zat, de smart, die bitterder is dan de dood. Want de schuld, die de laatste van den stam had gepleegd, werd gevoeld als verraad aan het geërfde edele bloed. Een onschuldige vrouw stond als een zware aanklacht tegenover het geslacht der Bühlers. Nooit zou een woord over haar lippen komen, maar haar aanblik was reeds een zwijgend verwijt, en de lijkkist van een klein kind stond tusschen twee families, die elkander eeuwen lang trouw waren gebleven.
Het kasteel Bühl had zich willen inrichten voor een schitterend feest; nu zou de bruiloft in alle stilte gevierd worden. Dat kon reeds niet anders wegens het feit, dat ginds op Kambach de dochter des huizes krank neerlag, terwijl haar kind werd begraven. Doch al waren ook enkel de naaste bloedverwanten en een paar van Harro's kameraden genoodigd, gezelligheid wilde in den kleinen kring niet komen. Men wist niet, wat men tot elkaar zou zeggen. Wolf Dietrich was in de familie zeer bemind geweest, en ieder moest er wel den ganschen dag aan denken, dat hij thans een uitgebannene was. Kon zijn vrouw misschien ook ten deele schuld hebben? Hier gaf de eene zijn wijsheid ten beste, en daar de ander. En ten slotte wisten de meesten niet, hoe zij oordeelen zouden. Gelukkig bemerkten de hoofdpersonen van dat alles niet veel. Niet enkel het



— 286 —
bruidspaar. Ook tot den ouden heer des huizes, tot Excellentie Van Kamibach en haar zoon, tot de moeder der bruid geraakten de praatjes niet. Een blijmoedige stemming wilde evenwel niet komen; dat zou ook onnatuurlijk zijn geweest.
Droevig drukte de grauwe dag de oude mevrouw Van Kambach. Ze had zich dien dag zoo anders gedacht, 't Was of alles scheef stond. Niet alleen op het wereldtooneel, maar zelfs iiTde kleine dingen van het dagelijksche leven. Dominé Wendler, die tot de bruiloft genoodigd was, had niet kunnen komen. Eén van de dienstmeisjes van Drielinden lag met een ernstige diphtheritis in het Brandenburger ziekenhuis. En tenslotte kon de oude vrouw zich maar niet wennen aan het denkbeeld, dat het jonge paar de huwelijksreis per luchtschip zou doen. Zij kon zich er in vinden, dat luchtschepen tot de uitrusting van een leger moesten behooren, maar dat je niet kon meedoen, als je nog niet in een gondel had gezeten, daar moest men bij haar niet mee aankomen. Ze had dan ook al haar best gedaan om Sibylle af te brengen van haar idee. Doch ze kon niet op tegen de geestdrift van het jonge paar, welke door baron Kambach nog gevoed werd. Sibylle 'stelde haar in allen ernst voor: „Grootmoeder, vaar toch een eindje mee, u zal het heerlijk vinden," en Harro verklaarde, dat er niet meer gevaar bij was dan bij elke andere manier van reizen. Ze bemerkte Wel, dat ze geen terrein won, doch haar bezorgdheid verminderde niet. Telkens weer dacht ze aan het woord van een vakman: „Tegen de natuurmachten is het luchtschip niet opgewassen. Het kan aan een sterken wind weerstand bieden, maar tegen-



— 287 —
over een orkaan zijn de schroeven machteloos." 't Waren immers ook geen vleugels, het leven ontbrak er aan. En dan zei ze wel tegen zichzelf, dat een mensch ieder oogenblik in gevaar verkeert, doch ze bleef even angstig.
Er werd geklopt. Sibylle trad binnen, ernstig en gelukkig.
Zij had rnoeilijke dagen achter den rug. Haar moed en haar vertrouwen op God waren op een zware proef gesteld door de onzekerheid, hoe de raad van eer zou beslissen, en dat, enkele dagen voor de bruiloft. Toen was de uitslag bekend gemaakt; de man, dien zij liefhad, was haar voor de tweede maal geschonken, het duel ging niet door, maar haar broer stond aan den schandpaal.
Ze zat een oogenblik zeer stil bij grootmoeder. Er werd bijna geen woord gesproken.
Voor de laatste maal legde mevrouw Van Kambach de handen bp het donkere meisjeshoofd, dat zoo aanstonds krans en sluier zou dragen.
Dan stond de bruid op om heen te gaan.
„Grootmoeder, u bidt voor ons, niet waar?" zei ze met bewogen stem.
„Ja, mijn lieveling, dat beloof ik jel" Ze sloeg den arm om den hals van haar kleindochter. „Moge God je gelukkig maken. Vaarwel, mijn Billy V' En ze kuste haar herhaaldelijk.
Diep ontroerd ging het meisje heen.
„Niet waar, wanneer de storm blijft aanhouden, dan ga je niet met de Brandenburg, dat beloof je me?" riep mevrouw Van Kambach haar nog na.
Ze bleef op den drempel staan.



— 288 —
„Zeker, grootmoeder, daar kan u op aan. Dat doet Harro niet, al was 't maar alleen om u. Bovendien varen de Zeppelins nooit met storm. Wat zou er ook aan wezen, daarboven te zitten in den nevel en kou te lijden?" een lachje ging over haar levendig gelaat; „u weet immers, dat ik de zon ga groeten 1 Maar Düsseldorf is hier ver vandaan en we hebben nog vier-en-twintig uren tijd; het kan dan wel mooi weer wezen."
Eenigszins gerustgesteld knikte de oude vrouw haar toe. „Harro komt immers ook nog bij mij, niet waar?"
„Zeker, ik wilde op hem wachten, maar het werd te laat, want de zaken worden nu met den notaris geregeld, en 'dan moet hij papa ook nog spreken. Dan moet ik mij terstond omkleeden, en daarom maakte ik nu maar van het vrije oogenblik gebruik. Harro komt zoo aanstonds wel."
Nog eenmaal straalden de donkere oogen mevrouw Sabina toe. „Vaarwel, grootmoeder I"
Dan viel de deur toe en lichte schreden verdwenen in de gang.
Uren waren voorbij gegaan. De storm was gaan liggen. De zon had nog geglansd op de vensters van de Bühler dorpskerk en de bruid nog gegroet op haar feestdag.
Nu was alles voorbij. Geüjk indertijd Ilse Bühler, zoo werd bok thans de jonge mevrouw Van Kambach door boerenruiters met fakkellicht uitgeleide gedaan.
Vader Schenker, die zijn meester had vergezeld, en het oppertoezicht had gehad over het dekken van



— 289 —
de feesttafel, had zich de eer niet laten rooven, dat hij de jonggetrouwden het wagenportier opende, en de dienaren op Bühl hadden den grijsaard gaarne die eer gegund.
Sibylle waardeerde dat zeer in hem. Vriendschap kelijk knikte ze hem toe, mam een witte Maréchal Niel uit haar bruidsboeket en reikte ze hem.
Franz Schenker was verrukt. „Dank u zeer, mevrouw de gravin," zei hij met een diepe buiging.
Zij lachte. „U komt ons toch eens opzoeken, Schenker?" vroeg ze.
Dan zag tze nog eens rond,'of alles in orde was, en zei; „Ziezoo, Harro, we kunnen vertrekken."
Laatste groeten, laatste zakdoekgewuif, de paarden zetten aan, en de dochter van de Mark trok het leven in, begeleid door wapperend fakkellicht.
Dan was alles stil. In de verte klonk de hoefslag van de paarden, en de wind zong zijn duizendjarig lied in de takken van de droomende berken.
„Zou 't goed gaan met het weer?" zei de jonge vrouw, terwijl ze twijfelend den hemel bekeek uit het venster van den D-trein. ,,'t Zou toch jammer zijn, zoo we niet konden vliegen."
Harro stond naast haar en sloeg den arm om haar heen. Gelukkig zag hij op haar neer. Dan keek ook hij naar de lucht. „De barometer staat niet slecht," zei hij. „Ik heb intusschen grootmoeder ook nog beloofd, dat we alleen vliegen met goed weer. En die belofte houden we. Het spijt me, dat ze nog altijd zoo bang is; het beste zou zijn, dat ze zelf eens een Zeppelintocht deed."
Zonnegloren. 19



— 290 —
„Daar komt niets van," oordeelde Sibylle. „Papa heeft haar duidelijk gemaakt, dat het leger luchtschepen moet hebben, maar verder wil ze niet gaan. Dat wij onze huwelijksreis per luchtschip doen, is in haar oog bijna een misdaad. Grootmoeder is tegen alle nieuwigheden. En ze meent nog altijd, dat het niet goed is, de lucht te veroveren. Dat is God verzoeken, meent ze."
Hij haalde de schouders op. „Met den spoortrein ging het indertijd evenzoo. Toen wilden de oude menschen ook niet mee. En nu? Ja, natuurlijk, als het er op aan komt, dan houdt geen enkel menschenwerk stand tegen de natuurmachten. Dan is de natuur oppermachtig."
„Neen, God is oppermachtig," zei ze zacht.
Hij deed het raam dicht en trok haar naast zich op de bank.
„Je zult me toch toegeven, Billy, dat achter alles de natuurwetten staan, waardoor alles geregeerd wordt," zei hij.
„Ik denk er niet aan, dat toe te geven," antwoordde zij, terwijl ze hem ferm in de oogen keek.
Hij keek haar vroolijk aan. „Onze huwelijksreis begint mooi," zei hij.
„Dat is jouw schuld. Ik kan toch niet zwijgen, als je zoo'n nonsens vertelt?"
„Nonsens?" lachte hij.
„Zeker, want als er natuurwetten zijn, dan is er toch ook een Wetgever. Eh ik ben blij, dat die Wetgever in de natuur mijn Vader in den hemel is, "zei ze ernstig.
Hij zweeg en zag haar aan. „Maar onze verhouding zal toch daaronder niet lijden," zei hij. „We hebben immers ons geluk."



— 291 —
„O zeker," zei ze. „Maar het komt er ten slotte niet op aan, of we gelukkig zijn; het komt er op aan, of wij vasten grond onder de voeten hebben."
Ze sloeg hem de armen om den hals en kuste hem hartelijk. En hij staarde in haar donkere oogen, die haar geheele ziel weerspiegelden, en zei tot zichzelf: ,Ze geeft je het beste, dat ze heeft."
Zwijgend zaten ze naast elkaar.
Buiten ging af en toe een lichtje voorbij, en de gekleurde signalen schitterden. De trein remde.
„Station Wildpark," zei hij, naar buiten ziende.
Zij knikte, zonder er op te letten.
„Vertel me nog eens wat van de Brandenburg," vroeg ze, en ze schoof wat dichter bij en trok de reisdeken over hen beiden. „Zie zoo, dat zit goed; nu aan 't vertellen. Jammer, dat we den proeftocht niet meegedaan hebben. We hadden acht dagen eerder moeten trouwen."
„Ja, nu is het te laat. Had dat maar eerder gezegd."
Ze zette den hoed af en leunde tegen de kussens. „Ziezoo, mijnheer de luitenant is gecommandeerd om een voordracht te houden voor Doorluchtigheidje! Aantreden 1"
Hij lachte. „Wacht maar eens, tot we binnen onze eigen vier muren zijn, dan zullen we zien wie baas is. Vandaag mag het nog passeeren, maar dan! Doorluchtigheidje zal nog wat beleven."
Haar oogen lachten hem toe. „Doorluchtigheidje is op alles voorbereid."
„Zoo? Des te beter."
En dan begon hij haar te vertellen van het wonderbare schip, van den nieuwsten Zeppelin. „De Brandenburg is, wat haar lengte betreft, met de



— 292 —
Oost-Friesland-klasse te vergelijken, honderd-enzestig Meter. Je hebt immers het opstijgen van een ballon al eens bijgewoond, niet waar?"
„Ja, ik heb de Schwaben zien opstijgen."
„Dat is heel wat anders. Dat hebben millioenen gezien. O ja, 't is heerlijk te zien, hoe zoo'n zilveren visch op een mooien zomermorgen in de wolken verdwijnt. Maar je moet meegaan, dan beleef je eens wat. Je krijgt dan zoo'n geweldigen indruk van grootheid en heldenkracht." Zijn oogen schitterden. De officier was aan het woord.
„En de hut?" vroeg zij nieuwsgierig.
„Daar zul je plezier van hebben. Ze doet denken aan een D-trein, maar 't is er veel ruimer en daarom veel prettiger. Er is plaats voor vier-en-twintig personen, 't Is rondom je heen geheel venster. En je kunt er krijgen wat je hebben wilt, je wordt, net als op een stoomboot, op je wenken bediend. Doch daar boven denk je niet aan etèn en drinken." En hij keek voor zich uit, in de herinnering verzonken.
„Ja, je hebt verleden jaar immers den Rijntocht van de Viktoria Louise meegedaan."
Hij knikte. „Dat was mooi boven alle beschrijving. Van zoo'n reis kun je je geen voorstelling maken. Dat moet je zelf beleven. We vlogen over BadenBaden, keken neer op het Zwarte Woud, en toen ging het naar de Rijnvlakte. Dat was overweldigend schoon, dat breede groenzijden lint van de rivier met de schepen en met de schilderachtige oevers. Eigenlijk had ik je dat alles niet moeten vertellen, Billy," — hij keek haar glimlachend aan. „Enfin, met woorden kan ik het toch niet beschrijven, en



— 293 —
een beetje voorpret heeft ook zijn bekoorlijkheid." Ze knikte. „Voorpret is dikwijls het mooiste," zei ze. „In dit geval niet, hoor!"
Hand in hand zaten ze naast elkander. Medepassagiers hadden ze niet.
„Ik wilde, dat ik raad wist voor Ilse," begon Sibylle na een pauze. „Wat er in den laatsten tijd gebeurd is, ligt mij als een steen op de ziel. Als Wolf Dietrich mijn broer niet was, dan "
„Ik begrijp je, Billy," antwoordde hij, „maar je moet het je toch ook niet te zeer aantrekken. Je familie kan het toch ook niet helpen, dat Wolf Dietrich een — een "
. „Zeg het maar," zei ze treurig, „dat hij een schurk is." Hij zweeg.
„Zie je," begon zij weer, „dat is het ergste: ik geloof niet, dat hij zijn leven beteren zal. Hij aardt te veel naar moeders familie, en die kennen geen van allen zelfbeheersching. Oom Axel is voor de tweede maal gescheiden, oom Fred zit altijd in Monte Carlo, en tante Antoinette, nu, daar zeg je maar liever heelemaal niets van. Mama is heel anders dan haar broers en zusters, en dat is nog een wonder, want ik heb wel eens gehoord, dat ze in 't geheel geen opvoeding hebben gehad. Ik zeg dit niet om Wolf Dietrich vrij te pleiten, maar om hem toch eenigszins te verontschuldigen. Vind je ook niet?"
Ja, dat vond Harro ook wel. Maar hij had zijn eer geschonden, dat kon ook zijn eigen zuster niet tegenspreken.
En zij sprak het ook niet tegen.
Ze reden het Potsdammer station binnen.



— 294 —
„Ik hoop, dat Ilse maar weer gezond mag worden," dacht ze, terwijl haar man naar een dienstman uitzag.
Daar bemerkte ze, het venster uitziend, een heer op het perron, die bij den eersten blik deed denken aan een officier in burger: Wolf Dietrich. Ze deinsde terug. Dat zou boven haar kracht gaan. Heden avond een ongedwongen onderhoud met hem, terwijl Ilse ziek neerlag? Onmogelijk! Ze zei het haar man.
Die trok de wenkbrauwen samen. „Neen, kind, dat gaat niet." Hij keek vlug naar buiten: „Hij is het, maar hij heeft ons nog niet gezien,"
Zij opende haar reistasch en haalde een dichten auto-sluier voor den dag, dien ze om den hoed bond. „En jij bent in burger," zei ze. Nog eens keek ze naar buiten. „Hij schijnt iemand af te wachten."
„Ja, Billy, er zit niets anders op, we moeten uitstappen." Harro Kambach ging zijn vrouw voor. Buiten nam hij haar arm in den zijne. Zonder rechts of links te zien, stapten ze vlug langs het perron.
Vijf minuten later zaten ze in de auto.
Sibylle had de tranen in de oogen. Ze drukte de lippen op elkaar. Ze zag met het oog des geestes den knappen, levenslustigen man, die haar liefste kameraad was geweest. Haar gansche gemoed deed pijn, wanneer ze bedacht, wat er van hem geworden was. Want de zusterliefde was niet gestorven door zijn wangedrag. Hij was en bleef haar eenige broeder.



HOOFDSTUK XVII.
„Als ik de zon ga groeten."
Als daar een ziele in brandend verlangen,
Om boven den opgang der zon te aanschouwen,
Zachtkens, zachtkens de vleuglen ontplooiend,
Den voet van de zinkende aarde verheft,
Blik dan haar na in de stralende verte,
Totdat zij nadert de poorten des lichts, —
Of niet een vonkje van 't vuur des hemels
Nedervalt op uw duister pad.
Wacht maar, ja wacht, en houd u geduldig.
Reeds gloeien de tinnen in purperen schoonheid I
Reeds trekt zij ginds door de paarlen poorten
Met duizenden zalige zielen binnen.
Wacht maar, ja wacht! Wanneer daar een ziele
Om boven den opgang der zon te aanschouwen,
Zachtkens, zachtkens de vleuglen ontplooiend
Den voet van de zinkende aarde verheft,
Hef dan den blik naar de poorten des lichts!
De zoimeschijn, die een oogenblik Sibylles bruiloft had vervroolijkt, was niet van langen duur geweest. Reeds des middags regende het, en het sterrenlicht van den avond was bedriegelijk. Den volgenden morgen was het een grauwe lucht en een koude wind.
„Ik hoop, dat de kinderen den tocht met de Brandenburg maar opgeven," zei mevrouw Van Kambach tot den ouden graaf Bühler, bij het afscheid nemen.
Hij haalde de schouders op.
„In Düsseldorf kan 't wel goed weer zijn," vond hij, terwijl hij haar uitgeleide deed. „Dus tot Dinsdag. Ik ben toch blij, dat onze Bondsdirecteur zoo'n flinke



— 296 —
vrouw krijgt. Tegen dien tijd kan het met Ilse misschien weer wat beter zijn. Maar ik zie de zaak donker in." Hij zuchtte.
„God geve, dat wij ons vergissen," zei zij zacht. „Karl Heinrich heeft me echter gisteravond gezegd, dat volgens den dokter haar ziekte niet enkel komt door de emoties."
„Ja, dat heeft hij mij ook gezegd. Het zou ook een wonder zijn, als de ongelukkige jonge vrouw gezond bleef. Maar laten we het Hem overgeven, zonder Wiens wil geen haar van ons hoofd valt."
2e stonden OP de stoep. Er viel een fijne regen.
Een bediende kwam met een open paraplu tot de oude dame.
„Neen, blijft u binnen," zei deze tot graaf Bühler, die haar den arm wilde bieden.
Ze knikte hem nog eens hartelijk toe, leunde op den arm van den bediende en liet zich door hem in het rijtuig helpen. Nog even wenkten de twee ouden elkaar toe, en dan reed ze in den frisschen morgen naar huis.
Twee uren later zat ze in haar werkkamer onder de trouwe zorg van juffrouw Eichel. Van middag zou een achternichtje komen, een jonkvrouwe Kambach, om de oude dame gezelschap te houden, tot er een geschikte plaatsvervangster was gevonden voor juffrouw Eichel. Op Kambach was een diakones aangekomen, en de berichten aangaande gravin Ilse luidden ook nog al gunstig. Juffrouw Eichel kon dus met een gerust geweten haar oude Excellentie! verlaten, maar de scheiding viel de beide vrouwen zwaar. De oude vrouw moest haar zorgzame huisgenoote afstaan, laan wie zij zoo gewend was door



— 297 —
een tienjarig samenleven en samenwerken, en de jonge vrouw verliet een meesteres, die haar, de eenzame, een moeder was geworden. Voor mevrouw Van Kambach was dat het zwaarst, doch met geen woord had ze geklaagd; ze had zich verblijd, dat ze haar „trouwe huisgeest" juist voor den arbeid van den Bond had af te staan.
Ze was dezen dag, sedert ze van Bühl terug was, zeer zenuwachtig. Geen tien minuten zat ze op dezelfde plaats; idan zag ze uit naar den regen, dan luisterde ze naar den wind, en dan vroeg ze nog eens weer, of het rijtuig om dominé Wendler af te halen, op tijd vertrokken was. Juffrouw Eichel weet die zenuwachtigheid aan de gebeurtenissen van den laatsten tijd en ook aan het triestige zomerweer, dat nadeelig Was voor jichtlijders. Ze sprak er dus niet over, maar trachtte de aandacht van haar meesteres af te leiden, door uit Wendlers brieven van den laatsten tijd het een en ander voor te lezen over het Werk van den Bond.
Mevrouw Van Kambach werd ook wel wat rustiger, doch het gelukte juffrouw Eichel niet, het evenwicht bij haar geheel te herstellen. Ongelukkig begon de wind steeds sterker te worden. Dat maakte ook de huisgeest bezorgd. De angst van de oude vrouw was immers niet geheel zonder grond. Maar toch, waarom zou er nu ook juist iets met de Brandenburg gebeuren? In Düsseldorf kon het wel heerlijk weer zijn, terwijl het in de Mark stormde.
Een rijtuig kwam het voorplein op. Ze snelde naar het venster.
„Hij is 'tl Met uw verlof, ExcellentieI" Ze snelde naar buiten en kwam weldra met haar verloofde terug.



— 298 —
Na een korte, hartelijke begroeting vroeg Wendler verlof, naar zijn kamer te mogen gaan, om zich wat te reinigen van het stof van de reis.
Excellentie Van Kambach knikte. „En dan blijft u bij ons eten."
Hij dankte buigend en volgde zijn bruid.
„Komt u vóór het eten ook nog een oogenblikje bij mij, dominé?" vroeg de oude vrouw nog. „Ik wilde nog eenige dingen met u bespreken. Neen, lang zal 't niet duren," lachte ze tegen Jutta.
De storm joeg over de heide en sloeg den regen tegen de vensterruiten. De bladeren der boomen vlogen de hoogte in, en de oude linde kraakte. In het Westen stond een wolkenbank in zwart-blauwe schoonheid, en lange witte wolkstrepen vlogen den hemel langs, voortgezweept door den storm.
Mevrouw Van Kambach stond aan het venster naar het wilde tooneel te zien. Ze zag, hoe de voorbijgangers tegen den wind kampten, hoe doeken en mutsen hun van het hoofd werden gerukt, en ze dacht: „Wanneer het hier in het binnenland reeds zoo erg is, hoe zal het dan zijn op zee, en hoe in de lucht!"
Buiten sloeg de klok één. Een vlugge, vaste stap klonk door de gang. Wendler kwam binnen. „Kom ik te vroeg, Excellentie?" „Wel neen, ga zitten."
Zijn eerste woord gold zijn blijdschap over de groote gift aan den Bond.
„Wat dat een dag voor mij geweest is, ik kan het niet zeggen! Dat weet alleen wie ook zoo onder geldzorgen gebukt is geweest."



— 299 —
Zij knikte stil. „Het was mij een geloofsversterking, een groote, wonderbare ervaring."
Hij zag haar ernstig aan. „Mij eveneens. En nu verlang ik zoozeer, dit heerlijke hoofdstuk uit de geschiedenis van onzen Bond te vernemen. Of is dat te veel gevraagd, Excellentie?"
Zij blikte peinzend naar den stormigen hemel. „Als ik de 2on ga groeten," had Sibylle gezegd.
„Ik heb misschien geen recht op dat geheim," zei hij. „Misschien is het te heilig. En toch heb ik telkens de begeerte, om er mij in te kunnen verheugen. U weet het immers ook wel, dat wij behoefte hebben aan wat zonneschijn op onzen weg. Wanneer dus mijn wensen niet onbescheiden is, zou ik u toch willen verzoeken, mij dien zonnestraal te wijzen."
Ze hief het hoofd naar hem op. „Kan u wachten ? Misschien enkel tot morgen?"
Hij knikte.
„U is de eenige, aan wien ik het geheim mag toevertrouwen," zei ze, „doch daaraan is een voorwaarde verbonden. Misschien is die morgen reeds vervuld."
Weer zag ze het venster uit, alsof ze daar het antwoord wilde lezen.
Ze spraken over het werk van den Bond. Veel vijandschap viel op te merken, maar er was toch ook een blijde, flinke vooruitgang van de groote zaak te constateeren. Met blijdschap merkte de oude vrouw telkens weder op, hoe ze den réchten man gevonden had voor het werk; een, die rechts noch links zag en zich niet bekommerde om aanmerkingen en spotternijen. Hoe wonderüjk was het met hem gegaan! Dat was toch niet toevallig, dat God de



— 300 —
Heere dezen dwaalleeraar een Damaskus-ure had doen beleven, en hem tot getuige der waarheid had geroepen. Zonneglans lag thans over den weg van den man, die door diepe duisternis was gegaan.
Snel ging de tijd om. Verbaasd keek Excellentie Van Kambach op, toen Jutta kwam melden, dat de maaltijd gereed was.
Na den maaltijd gingen de verloofden een bezoek brengen aan den predikant van Kambach, Wendlers opvolger, die hun huwelijk zou inzegenen.
Mevrouw Van Kambach waarschuwde wegens het weer, doch Jutta verklaarde, dat er morgen geen tijd voor was, en dat zij beiden voor den storm niet bang mochten zijn.
Wendler keek 'naar de klok. „Voor half zeven zullen we niet terug kunnen zijn. Wordt dat niet te laat, Jutta?"
Juffrouw Eichel keek vragend haar meesteres aan. Doch die schudde het grijze hoofd. „Weineen, gaat maar, kinderen!"
Het begon te schemeren. Maar het was niet dat vreedzame inspinnen van ruimte en vorm in de sluiers van den avond, het was een haastig donker worden, 't was de storm, die zijn schaduwen wierp.
Mevrouw Sabina zat alleen. Ze peinsde. Een leven, zoo rijk aan liefde als het hare, stond nooit stil, omdat het zich opofferde in den dienst van anderen. En een grootmoedershart heeft dubbelen dienst.
Terwijl haar ziel verre wegen trok, ging haar blik langs de portretten aan de wanden. De herinnering kwam op, verleende glans aan de oude schilderijen en verhaalde aan de levenden de geschiedenis der



— 301 —
dooden. Hoe lang nog, dan zou ook haar beeltenis hangen in de rij der voorgeslachten. Haar blik rustte op de pastelteekening van Sophie Charlotte, een kopie van het schilderij in de Kambacher kerk. Daaronder hing aan een blauw zijden lint de Stradivariusviool.
„Vreemd," dacht ze, „dat de kist nog altijd niet klaar is. Als ze morgen niet komt, dan moet ik de viool ergens anders een plaats geven."
Dan luisterde zij weer naar den storm. Met korte rukwinden joeg hij nog om het dak, doch zijn kracht scheen gebroken te zijn. Zwakker en zwakker werd het ruischen en fluiten langs dakvorst en schoorsteen. En dan werd alles stil.
Dat plotselinge zwijgen der elementen werkte bijna drukkend.
Daarbuiten verhief de natuur zich langzaam om te luisteren naar de wegstervende schreden van den geweldige; hierbinnen vroeg een vermoeide ziel: „Komt er een wapenstilstand? Is de krijgstocht geëindigd?"
Overal in het land een vragen, overal tot antwoord een plechtige stilte.
Een diepe vrede kwam in de 'ziel der oude vrouw. De zorgen van den dag verstrooiden zich, de onrust verdween. Het was een van die ©ogenblikken, dat de eeuwigheid aan de deur klopt, en met uitgestrekte hand wijst naar de lichtende brug, die den donkeren stroom overspant. De oevers van het vaderland waren tastbaar nabij, en het verlangen sloeg de vleugels uit. In zulke oogenblikken wordt het licht ten tijde des avonds, en een stille glans ligt over den nog af te leggen weg. Zachtkens ging de gewijde ure



— 302 —
voorbij, en zij dacht: „Mocht ik die kunnen vasthouden!"
Buiten sloeg een klok. Het bronzen uurwerk op haar schrijftafel antwoordde met helderen klank.
Ergens achter het behang knabbelde een muis. Dan was 't weer stil.
„Als Sibylle mij nu eens een lied kon zingen," zoo ging het door de ziel der eenzame.
Een warm verlangen ontwaakte in haar, een verlangen naar al de bloeiende jeugd, die met haar kleindochter van haar was gegaan, naar al de liefde. Zou het haar gelukken, zich te gewennen aan het nieuwe, dat nu weer in haar levenskring binnenkwam, zou ze het aan het hart kunnen drukken met de oude kracht? En zou dat nieuwe zich aan haar kunnen gewennen? 't Was toch zoo vreemd met de
jonge menschen van tegenwoordig Zoo weefde
zij toekomstgedachten.
En dan eensklaps staarde ze. Met ingehouden adem zat ze en blikte op de Stradivarius-viool. Daar ontruischte een geluid aan de snaren, alsof onzichtbare handen ze hadden aangeraakt uit de verte.
Als een groet ging het door het stille vertrek, als een teedere bede om een laatste aandenken. Zacht, zacht stierf het wonderbare geluid weg, dan was alles stil.
Maar in haar stoel zat een oude vrouw met gevouwen handen, de oogen maar steeds gericht op de viool, en zij luisterde.... luisterde....
Uren waren voorbijgegaan.
De vrouw des huizes zat met de verloofden aan den haard en met de intusschen aangekomen plaats-



— 303 —
vervangster, Renate van Kambach, een jonkvrouw van achttien zomers. Ze luisterde naar het gesprek der jonge lieden, maar ze was er niet geheel bij. Steeds weer ging haar blik naar de viool, en door haar ziel ging in stilte een vraag. Geen tochtje was. over de snaren gegaan; het zijden lint, waaraan Sibylle de viool had opgehangen, raakte ze niet aan. Wat was er dan gebeurd? En aan de 'ziel der oude vrouw klopten de gedachten.
Jutta vroeg haar meesteres, of ze vermoeid was, of ze zou bellen om de huisgenooten samen te roepen vopr het avondgebed.
Doch zij Weerde af.
„Neen, Eicheltje, liever nog niet."
En zij bleven samen.
Tot laat in den avond werd muziek gemaakt. Wendler zong, geaccompagneerd door zijn bruid, en Renate verraste haar oudtante met een goedgeoefende altstem.
Eindelijk verklaarde Eicheltje, dat het half twaalf was, Excellentie moest naar bed. Zij zou bellen voor het avondgebed.
„Pas maar pp, dominé Wendler, dat u niet al te zeer onder de pantoffel komt," wendde zich de oude dame lachend tot haar gast. „U ziet, hoe er met mij Omgesprongen wordt."
Hij ging mee schertsen. „Ja, ik sta verbaasd, Excellentie. Als ik dat geweten had!"
„Daar komt een rijtuig over het voorplein," zei Renate daartusschen.
Allen luisterden toe,
„Zop laat nog," zei de vrouw des huizes, en Jutta ging naar buiten.



— 304 —
Toen ze niet terugkeerde, ging Wendler ook.
Hij zag niemand op het voorplein en keek bevreemd rond. Tenslotte kwam een dienstmeisje hem zeggen, dat juffrouw Eichel in het huis van den inspecteur was.
Hij ging daarheen.
Reeds bij de deur hoorde hij een bekende stem spreken in groote opwinding. Hij trad binnen.
Midden in de kamer stond Schenker, om hem heen de inspecteur en zijn vrouw, Jutta Eichel en het dienstpersoneel.
„En ik kan het niet aan Excellentie zeggen," riep de oude, terwijl hem de tranen over de wangen liepen, „ik krijg het niet klaar. Wat te veel is, dat is te veel. Mijnheer de baron was anders zelf wel gekomen, maar hij moest terstond naar B adenBaden, daar is 't ongeluk gebeurd. Daarom heeft hij mij gestuurd. Hij wist wel, hoe moeilijk dat voor mij is, en hij heeft gezegd, dat u mij een beetje helpen moet, mijnheer de inspecteur. Hoe zal ik, arme oude man, dat aan onze Excellentie vertellen I Onze dominé was naar Kanzin, naar een stervende vrouw, zoo bleef er niemand over dan oude vader Schenker. Ook heel natuurlijk, als je zoo lang in dienst bent, maar het gaat boven mijn krachten. Dood, dood, je kunt het niet indenken," en weer stroomden hem de tranen over het gelaat. Hij viel op een stoel neer. „O Heere, mijn God! waarom moest dat gebeuren!"
Ontsteld stonden de anderen om hem heen. Zacht snikken werd gehoord.
Niemand had bemerkt, dat Wendler binnenkwam.



— 305 —
Nu kwam hij op den oude toe, die zwijgend voor zich neerkeek, en noemde hem bij zijn naam.
De oude keek op, alsof hij niets begreep. Maar dan opeens sprong hij overeind en vatte zijn beide handen.
„Gode zij dank, dat u daar is, dominé, u wil mij wel helpen."
„Ja, Schenker, ik help u gaarne, maar ik weet nog niet, wat er gebeurd is."
„Weet u 't nog niet!" En de oude zonk weer moedeloos op zijn stoel neer.
De inspecteur wendde zich tot Wendler. „Onze mevrouw wordt zwaar beproefd," zei hij met bevende stem; „de luitenant en de jonge mevrouw zijn met de Brandenburg gevallen, en mevrouw "
De stem begaf hem.
„Dood?" vroeg Wendler ontroerd.
„Dood," kwam zacht het antwoord.
En dan bleven allen zwijgen.
„Hoe is het gekomen?" vroeg Wendler tenslotte.
Schenker vermande zich. „Het moet in Düsseldorf mooi weer zijn geweest, anders waren ze niet gegaan. Mijnheer de luitenant zei nog tegen me: „Schenker, we varen alleen bij mooi weer!" En toen is toch de storm gekomen, en de perpellers zijn stuk gegaan. Zoo zal 't wel gebeurd wezen. Meer weten wij ook nog niet. Mijnheer de 'baron kreeg twee uur geleden een telegram: „Brandenburg verongelukt. Luitenant Kambach sanatorium Wild, mevrouw Kambach dood.""
Zacht ging de deur open, Renate kwam binnen. Mevrouw Van Kambach was ongerust geworden, nu de eene na den ander wegbleef, en had haar ge-
Zonnegloren. 2Q



— 306 —
zonden. Ze begreep, dat er iets ontzettends gebeurd moest zijn, en bleef verschrikt staan.
Jutta trad op haar toe om het haar mede te deelen Wendler stond bij Schenker. „Blijf voorloopig hier, Schenker," zei hij, den ouden man de hand op den schouder leggend. „Ik zal alleen naar Excellentie gaan. Je gaat toch zeker van avond niet meer naar huis ?"
„Neen, morgen ochtend. Mijn vrouw zei terstond, dat het te laat werd."
Zoo ging Wendler den moeilijken weg alleen.
„Zeg mij alles ; er is een ongeluk gebeurd met de Brandenburg." De oude vrouw stond bij de kamerdeur, leunend op haar stokje.
Hij wilde haar naar den stoel geleiden. Doch zij weerde hem af.
„Later. Zeg mij eerst alles. Ik weet, dat het 't ergste is, het allerergste."
Hij aarzelde. Zonder eenige voorbereiding het haar mede te deelen, leek hem onverantwoordelijk.
Doch zij zag hem doordringend aan.
„Dood?" vroeg ze, terwijl haar stem zacht beefde.
„Uw kleinzoon leeft, Excellentie."
Ze wendde de oogen niet van hem af. „Hij leeft, maar hij is verminkt. Weet u 't niet?"
Wendler schudde het hoofd.
„En — en Sibylle?"
Hij gaf geen antwoord.
Nu verbleekte ze toch. Zijn blik had haar alles doen verstaan.
Langzaam zonk het oude hoofd op de borst neer.



— 307 —
„Ik wist het," fluisterde zij. „In de schemering klonken de snaren van de viool."
Daar kwamen de eerste tranen. En dan liet zij hem begaan, dat hij haar geleidde naar haar plaats aan den haard.
Stil was het in de kamer, alsof de levenden wachtten op een laatsten groet van de doode.
Doch het oogenblik, dat de eeuwigheid de snaren aanraakt, keert niet terug
Hij wilde heengaan, om Jutta tot haar te zenden, doch zij vroeg: „Blijf nog een poosje bij mij." Ze drukte den fcakdoek tegen de oogen, en streed moedig tegen haar tranen. En wat misschien geen andere vrouw gelukt zou zijn, dat bereikte zij door onwrikbaar geloofsvertrouwen en bijna bovenmenschelijke zelfbeheersching.
„De ouderdom, staande aan de poort der eeuwigheid, ziet het gebeuren van het leven in ander licht dan de jeugd, en daarom valt den ouden de strijd met nood en dood lichter," had Wendler eens gelezen, maar toch verbaasde hij zich over haar kracht, en hij zei tot zichzelf: „Aan die kracht zijt gij gesterkt."
„Ik mocht het u niet eerder vertellen," begon ze zacht. „Sibylle had gezegd: „Als ik de zon ga groeten, zeg het hem dan. Maar hij mag het niet verder vertellen." Ze had zich zoo verheugd in 't vooruitzicht van de luchtreis. Ik heb den geheelen dag gewacht, of het goed weer zou worden, doch het bleef maar stormen. „Natuurlijk gaat de tocht niet door," zei ik tot mij zelf. Ik wil er echter niemand een verwijt van maken. Het weer is niet overal hetzelfde, en hier begon de storm ook eerst tegen



— 308 —
den middag. — Toen werd het avond. Dat wonderlijke ruischen der snaren deed mij aan allerlei dingen denken; aan den lichtschijn, die in den sterfnacht van Klaus Harms1) straalde in het huis van zijn zuster, die op grooten afstand woonde; aan het klinken der snaren, toen Sophie Charlotte, Sibylles stammoeder, de oogen sloot, en aan veel meer. U weet, hoe ik denk over bijgeloof. Deze wonderlijke feiten behooren tot een ander terrein. Het Christeüjk geloof heeft ze niet noodig, doch het wordt gesterkt door het bewijs der genade, die op een leven, dat Gode gewijd was, in den dood een stempel der eeuwigheid drukt. Daarom treft uw boodschap mij niet als een donderslag uit den helderen hemel, en daarom staat ook boven dit kruis de vrede der eeuwigheid."
Zij hield een oogenblik op. Het spreken viel haar zwaar.
Diep ontroerd zag lüj haar aan. Inderdaad, deze vrouw stond op den hoogen wachttoren des geloofs; daarom zag zij en beleefde zij meer dan andere menschen.
„En nu is haar woord in hoogeren zin vervuld, nu ziet zij de zon!" Haar stem beefde, maar moedig ging ze voort: „Ik behoef u nauwelijks meer te zeggen, dat Sibylle de dertig duizend Mark heeft gegeven. De geschiedenis echter van het erfstuk, dat er haar toe in staat stelde, moet ge nu ook weten. Indien ik rijk was, dan zou ik in verzoeking komen, de juweelen, die zulk een wijding hebben ontvangen, terug te koopen. Het zgn paarlen van groote waarde
l) Den stichter van de Hermannsburger Zending.



— 309 —
geworden. Doch daaraan behoef ik niet te denken. Bezat ik het geld, dan had ik het toch reeds aan den Bond gegeven."
Weer zweeg zij een oogenblik. Hij had het gevoel, dat alleen haar krachtige wil haar nog staande hield, (doch hij durfde haar niet aansporen tot het uitstellen van haar verhaal.
En dan vertelde zij hem de geschiedenis van het halssnoer in alle bijzonderheden.
Toen zij geëindigd had, bleef ze zitten, het hoofd leunend in de hand. In zijn oogen stonden tranen, en hij schaamde zich die niet.
Lang zwegen beiden.
Toen zei hij: „Is het niet als een edele zaadkorrel, die in de aarde wordt gelegd, om stervend vrucht te dragen? Moge dat een vrucht zijn voor den man, met wien ze zoo korten tijd vereenigd was!"
Hij stond op en trad aan haar stoel. „Ik dank u van harte, Excellentie," zei hij. „Zoo dikwüls ik dit huis betreed, ga ik rijker weg dan ik kwam."
Zij antwoordde niet. Ze hield zijn hand vast en zag hem in de oogen.
„Als ik de zon ga groeten!" stond op haar gelaat te lezen. „Lang zal het niet meer duren!"
Toen ging hij heen.
„Ik zou den ouden Schenker nog graag even ontvangen," riep ze hem na.
Hij keerde zich om. „Nu nog, Excellentie? Het is al zoo laat?"
„Dat hindert niet; de oude trouwe ziel zou er verdriet van hebben, als hij mij niet meer ontmoette van avond."
„Zij denkt aan iedereen," zei hij tot zichzelf, toen



— 310 —
hij naar het huis van den inspecteur ging, „alleen niet aan izichzelve."
Vijf minuten later trad Schenker de werkkamer van mevrouw Van Kambach binnen. Hij raapte al zijn moed bijeen, doch dit weerzien ging boven zijn kracht. Toen zijn oude Excellentie in stille droefheid op hem toekwam, begon hij luid te snikken. Had hij haar zien huilen, hij zou er tegen opgewassen zijn geweest, maar die stille onderworpenheid op het geliefde gelaat was meer dan hij op dit oogenblik kon dragen.
Zachtjes legde zij de hand op zijn arm.
„Schenker," zei ze, „laten we niet vergeten het woord: „Ik heb gedachten des vredes over u, en niet gedachten des kwaads." Daaraan moeten wij kortzichtige menschen ons vasthouden, en dat gelooven. En dan blijven wij staande."
Ze ging zitten en wees hem een stoel aan. „Dat is mijn eenige troost, wanneer ik denk aan mijn kleinzoon, want wanneer God ons leidt langs zoo donkere wegen, dan heeft Hij er een doel mee. Misschien moet Harro deze groote droefheid ervaren, om zijn God te vinden."
Schenker droogde zijn tranen met zijn zakdoek en knikte stil voor zich heen. „U kan troosten als geen ander, Excellentie I Maar 't is ook als een hagelbui op mij ouden man neergekomen. Het was mij, of ik een slag voor het hoofd kreeg. Gisteren gezond en wel getrouwd, en nu zoo. Ik zie de jonge mevrouw nog voor mij, zooals ze de trap afkwam om te vertrekken. Ze had immers oogen voor alles. Toen ze mij aan het portier zag staan, gaf ze mij een roos uit haar boeket. En ze zei: „Schenker, kom ons eens



— 311 —
bezoeken!" Zoo zei ze, Excellentie!" Hij streek met de hand over de oogen. „Ik heb de roos dadelijk geperst en in mijn Bijbel gelegd, 't Is een Niel uit de kas van Kambach; ik had ze zelf meegebracht, want op Bühl hebben ze alleen gele. Nu heb ik ten minste een heerlijke gedachtenis!"
Met weemoedige vreugde liet mevrouw Sabina de oogen rusten op de oude gestalte, de eenig overgeblevene uit de dagen van haar overleden man. Zij wist maar al te goed, hoeveel trouwe aanhankelijkheid aan al wat Kambach heette, eens met den ouden kamerdienaar zou worden begraven.
,,'t Is laat geworden," zei ze, terwijl ze op haar stokje leunend opstond. „We moeten van avond maar niet meer samen komen tot het avondgebed."
Ook hij stond op. Eerbiedig wenschte hij haar een goeden nacht.
„Moge God ons heenhelpen door alle duisternissen!" zei ze met bevende stem.
Hij knikte zwijgend.
Dan was zij alleen.
Vermoeid ging ze door het vertrek.
Voor de Stradivarius-viool bleef ze staan; liefkoozend streelde ze de snaren.
En dan klonk een bittere snik door het zwijgen van den middernacht: „Billy, mijn Billy!"



HOOFDSTUK XVIII.
Zonnegloren.
Wee wie den oorlog ontbindt, dat zich volkren en volkeren botsen;
Heil wie ten strijde zich gordt, tegen zonde en verderfnis en dood.
Het zijn de Augustusdagen van 1914. Het is het keerpunt der wereldgeschiedenis, de ure, dat Duitschland zich wapent.
Het klokgelui van den bededag was weggestorven. In de dorpskerk van Kambach had een oprecht man zijn hoorders opgeroepen tot boete en bekeering. In de ©ogenblikken, zooals de geschiedenis ze nog nimmer had gekend, had zijn vlammend woord geklonken :
„Wij weten wel, wat deze oorlog voor ons te beteekenen heeft. Wij zijn in gevaar, onze heiligste goederen te verliezen; ons staatkundig, ons maatschappelijk, ons godsdienstig leven verkeert in gevaar. Nog is het lichaam van ons volk niet gestorven, maar het is krank; het bederf is begonnen, en dat niet gisteren of eergisteren. Ons geheele volk draagt schuld aan den afval, allen, of ze een kroon dragen, of dat ze met eeltige handen hun dagwerk verrichten. Niemand gaat vrij uit I Gij boeren van Kambach en Drielinden, het is niet genoeg, dat gij Gods Woord in eere houdt, dat gij rein leeft, dat gij goede zeden handhaaft, dat gij de onreinheid in woord en



— 313 —
beeld toornig de deur wijst — vergeet niet, dat op den dag des oordeels twee vragen u zullen worden gedaan: Wat hebt gij gedaan? Wat hebt gij niet gedaan ? Niemand 'van ons zal voor die dubbele vraag kunnen 'bestaan; niemand zal durven zeggen, dat hij de Goddelijke eischen heeft vervuld. Hoe dikwijls hebben wij het gebed voor het volk en voor de Overheid nagelaten, hoe dikwijls hebben wij verzuimd, een goed voorbeeld te geven. Reeds daardoor zijn wij mede schuldig aan het verval, al zou onze eigen levenswandel onberispelijk zijn. Maar dat is hij niet, wij weten wel beter. En daarom zijn wij allen schuldig. En daarom moeten wij niet alleen komen tot boete en tot schuldbekentenis, maar tot een volledige omkeering, tot een leven voor God. Daartoe worden wij geroepen in deze geweldige dagen.
„Wij zijn allen overtuigd, dat de zaak van Duitschland een rechtvaardige zaak is. Maar zoo dikwijls wij ons dat herinneren in den strijd, zoo dikwijls moeten wij ons deze waarheid voorhouden, dat ons volk, dat wij allen diep schuldig zijn, dat wij God op duizend vragen niet één kunnen beantwoorden.
„Het volk, dat in zijn misdadige lichtzinnigheid het erfdeel der Hervorming heeft verworpen, en zijn heiligste goederen door het slijk gesleurd, wordt thans met donderende stem wakker geroepen. Zal het ontwaken ?"
't Was zeer stil in de kerk. Menig hoofd knikte begrijpend en menig oog stond vol tranen.
De bank van de familie Kambach stond ledig. Baron Kambach was naar Berlijn gegaan, om de groote gebeurtenissen daar mee te beleven. Ook de oude graaf Bühl had de voor zijn leeftijd moeilijke



— 314 —
reis ondernomen. En het speet hem, dat hij niet dertig jaar jonger was.
Zoo was mevrouw Van Kambach met gravin Ilse alleen naar de kerk geweest, en het deed de oude vrouw goed, dat de nieuwe dominé zoozeer den nadruk had gelegd op de algemeene schuld.
„Ga nu een paar uurtjes liggen," zei ze tot Ilse, toen ze thuis waren gekomen. „De kerkgang doet je anders kwaad. Ik zal je 't eten hoven sturen. En blijf dan 'tot van avond boven."
De jonge vrouw zweeg. Bezorgd keek haar grootmoeder haar van ter zijde aan. ,,'t Is werkelijk beter," zei ze. „Ik houd er anders van, dat een mensch zich inspant, pm krachtig te zijn, maar er zijn gevallen, dat men daarmee toch de beterschap niet dwingt."
„Ik kan toch geen beterschap dwingen, grootmoeder," zei de jonge vrouw met droevige steml „Maar dat ik de handen in den schoot moet leggen, en ter zijde moet staan, wanneer iedereen meewerkt, dat is mij te veel. Een jaar geleden had ik verpleegster kunnen worden . . . ." Ze haastte zich weg; haar laatste woorden waren nauwelijks verstaanbaar.
De oude 'vrouw keek haar bedroefd na. Ze had gemeend, dat de smart van haar kleindochter alleen den man gold, die het niet verdiend had, dat een reine vrouw bm hem weende, en ze zei tot zichzelf, dat ze 'in haar gedachten haar onrecht had gedaan.
Ze nam de courant en begon te lezen. Louter berichten van gloeiende geestdrift, van vurige vaderlandsliefde. Mevrouw Sabina twijfelde er niet aan, of haar volk zou, al was het onder groote offers, de overwinning behalen. Doch zou dat vruchten dragen



— 315 —
ten eeuwigen leven ? Zou de strijd tegen de machten der diepte, die haar vaderland bedreigden, wel in allen ernst worden aangebonden? In 't openbaar werd Gods 'hulp ingeroepen voor het vaderland, dat in nood Was, en zij deed het mede. Maar werd Gods hulp ook ingeroepen voor den veel grooteren nood, waarin haar 'volk verkeerde door godsdienstloosheid, door ongeloof, door zedeloosheid?
Een auto reed het voorplein op. Ze stond op en keek het venster uit. Graaf Bühler kwam de stoep op, geleund op zijn dienaar.
Ze ging den ouden vriend tegemoet. „Toch hier, niettegenstaande de jicht?"
„Wat kan mij de jicht schelen! Ik moest mijn keizer zien, ik moest er bij zijn in den Rijksdag en in de kerk. Zoo iets komt in honderd jaar niet weer voor. 'Ik moet u ook van Harro groeten, hij komt van avond nog bij u, om afscheid te nemen."
En dan zaten ze bij elkander, en de oude Bühler vertelde van de grootsche ontroering, die hij had bijgewoond.
Sabina van Kambach luisterde. Wat er groot en heerlijk was ïn de geschiedenis van haar volk, stond haar voor den geest. Ja, 't was te verwachten, dat de machtige beweging veel dat verkeerd was, zou uitvagen, maar toch, was hetgeen thans aanschouwd werd, inderdaad een bekeering tot God? Ze wist wel beter, en ze zei het haar ouden vriend.
Hij luisterde opmerkzaam. In het vuur van zijn geestdrift had hij vergeten, wat het diepst lag. Hij dacht na.
„U heeft gelijk," zei hij, „we moeten ons niet vergissen. Het groote gevaar, dat ons volk bedreigt,



— 316 —
is niet bezworen. De machten der hel worden niet overwonnen, wanneer een volk in groote geestdrift opstaat tot den strijd. Dat kan alleen, zoo de oorlog ons volk leidt tot bekeering."
Zij knikte. „Wij zullen na den oorlog voor een groote taak worden gesteld," zei ze. „Ik beschouw het thans als een genadige beschikking, dat onze Bond niet meer gesticht behoeft te worden, maar dat hij bestaat, al is het nog maar een paar maanden. Wanneer we nu te midden van de geestdrift zulk een Bond wilden stichten, dan zouden ook de meeste geloovigen ons voor zwartgallig houden, want ze zien veel meer in de geestdriftige samenkomsten dan er in is. Wij moeten ons niet in de war laten brengen, maar den tijd, dien God ons nog schenkt, arbeiden voor Zijn koninkrijk, niet waar?"
Hij boog het oude hoofd als in gebed. „Moge God ons kracht geven 1" zei hij.
Een rijtuig rolde over de steenen.
„Dat is Harro reeds!" De oude heer stond op. „Ik zal u met hem alleen laten. Kan Frits mijn auto bestellen ?"
„Maar blijf toch thee drinken!"
Hij aarzelde. „Goed, dan ga ik zoolang Ilse gezelschap houden. Misschien komt ze wel beneden, 't Is wel niet zoo erg met de jicht, maar dat trappen klimmen!"
„Natuurlijk komt Ilse wel beneden," zei de oude dame. „Maak bet u gemakkelijk in de blauwe salon. De sigaren staan op hun gewone plaats."
„Dank u. Ik zal dus maar doen, of ik thuis ben."
Ze glimlachte. „Welzeker. Belt u dan even en stuur Frits naar boven. Ilse is in haar kamer."



— 317 —
Ze knikte hem vriendelijk toe, alsof ze aan haar gewone werk 'zou gaan in huis of tuin, en toch had zij een moeilijke stonde vóór zich.
Doch hij kende haar. Die schouders hadden veel zwaarder lasten gedragen.
Een oogenblik later kwam Harro Kambach binnen. In krachtige houding. Gekleed in veld-uniform. Maar hg was 'jaren ouder geworden. Op het eerste gezicht bemerkte ze, dat hij terugkeerde als een ander man. Diep ontroerd omhelsde zij hem.
„Harro, mijn jongen!"
Als een herinnering uit zijn kindsheid groetten hem die eenvoudige Woorden. „Grootmoeder!"
Met geweld trachtte hij zgn groote smart te bedwingen, doch het gelukte hem niet. Hij neigde het hoofd op haar schouder en weende luid.
En de oude vrouw, die in haar leven zooveel had gedragen, moest zich sterk maken tegen die mannentranen.
Een huivering ging door zgn leden. Hij herstelde zich.
Diep ademend stond hij voor haar.
Toen hij de uitwendige kalmte weer veroverd had, kuste lüj haar hand. „Niemand komt ons immers storen?" vroeg hij.
Zij schudde het hoofd. Dan leunde ze op zijn arm en hij leidde haar naar haar leunstoel aan den haard.
Daar zaten ze tegenover elkander.
Hij scheen in alle opzichten veranderd. Er was iets nieuws in zgn wezen. En zij gevoelde het: dat was niet 'alleen de droefenis om zijn groot verlies; dat



— 318 —
was ook niet enkel de ernst van den gewichtigen tijd; dat was het onmiskenbare teeken, 't welk de mensch draagt, die den dood in het aangezicht heeft gezien. Die lijnen werden slechts getrokken door het bewustzijn: „Gij staat voor God!" En de hoop, die zij lang gekoesterd had, nam toe in kracht.
„Vader laat u groeten. Hij wil in Berlijn blijven, tot wij te velde trekken. Ook meende hij, dat het beter was, zoo ik u alleen ontmoette."
Hij zweeg.
Geduldig wachtte zij. Zij wist immers, dat hij haar alles zou vertellen.
En ze vergiste zich niet. Toen ze een poos bij elkander hadden gezeten, noemde hij eensklaps den naam van Sibylle. Van het ongeluk zelf zweeg hij, die herinnering zou hem zeker te sterk aangrijpen, doch wat zij in het laatst tot elkander hadden gesproken, dat vertelde hij zijn grootmoeder.
En de oude vrouw was hem zeer dankbaar voor zijn vertrouwen.
Het was maar een kort bericht, maar het bevatte het begin van een heerlijke belijdenis.
„Op het oogenblik van het grootste gevaar riep ze mij een woord toe, dat ze reeds eerder in den D-trein had gezegd: „Het komt er niet op aan, of wij gelukkig zijn; het komt er op aan, of wij vasten grond onder de voeten hebben!" Dat woord heeft mij boven water gehouden; dat heeft mij in den diepsten nood tot God gebracht. Voortaan wil ik Hem zoeken."
Hij sprak het rustig, ernstig. Het was te zien, dat het niet een woord van een oogenblik was.



— 319 —
„In Jezus Christus is Hij te vinden, Harro, in Hem, die Zichzelf gaf voor onze zonden."
„Ja, in Christus," herhaalde hij. „Grootmoeder, dat heb ik van u geleerd, en van haar. En wanneer ons volk waarlijk vrij zal worden, dan moeten wij dat allen gelooven."
Zij keek hem strak aan. Wat zij thans beleefde, ging bijna boven haar kracht. Ze had dezen dag reeds zooveel ontroering doorgemaakt.
Een vurig dankgebed steeg op in haar hart. En terwijl haar oogen rustten op de slanke gestalte in de grijze uniform, ontwaakte de herinnering.
„Mijn Heer en mijn God, wil een heiligen dam voor ons bouwen!" klonk het in haar ziel, en de sage van het Oostzeestrand steeg op voor haar geest.
Was het niet wonderlijk? De blank gespoelde kiezelsteenen werden door de golven geschuurd tegen de rotsen, tot ze glad en effen werden, en dan voegden ze zich aaneen om een muur te vormen tegen den stroom der zonde. Waarlijk, het oude monnikengebed had nog niets verloren van zijn kracht. Zij zag, hoe de muur sterker werd. Zou inderdaad gebeuren wat 'zij zoo hoopte? Zouden in den ernst der tijden velen terugkeeren tot het geloof in God en den Heere Jezus Christus ? Zou dat de vrucht kunnen worden van den vreeselijken krijg?
Ze wendde zich weer tot haar kleinzoon.
„Wanneer was het?" vroeg zij zacht.
„Ongeveer zes uur 's avonds."
Een lichtglans ging over haar trekken.
„Om zes uur 's avonds klonken de snaren van de viool."



— 320 —
Stil was het in het huis, alsof iemand den laatsten zucht had geslaakt-. — — — — — — — —
De eerste sterren schitteren aan den hemel. Over de nachtelijke heide klinken de schreden van den ijzeren tijd. Uit het Oosten wordt zwaardgekletter gehoord
EINDE