De Papyro Oxyrhynchita 1380 Specimen litterarium inaugurale quod ex auctoritate Rectoris Magnifici Ludovici Henrici Garoli Bleeker in Facultate Theologiae Professoris Ordinarii, Amplissimi Senatus Academici consensu et Nobilissimae Facultatis Philosophiae Theoreticae et Litterarum Humaniorum decreto pro gradu doctoris summisque in litterarum classicarum disciplina honoribus et privilegiis in Academia Groningana rite et legitime conse- quendis publico ac sollemni facultatis examini submittet Bernhardns Abrahamns van Groningen natus in pago Twello Die VIII mensis Julii anni MOMXXI Hora IV Memoriae viri clarissimi J. C. Vollgraff in üniversitate Ultraiectina olim professoris ordinarii, studiorum fantoris, sacrum. Omnibus, qui me docuistis aliove modo studiis meis favistis, hoe specimine conscripto gratias agere et debeo et gaudeo. Imprimis te, clarissime Roos, aestimatissime promotor, qui indefessa comitate et alias et in hoe opere absolvendo mihi adfuisti semperque omni humanitate prosecutus es, maximi me facere grato animo profiteor. Vestrum, clarissimi van Wageningen, Groeneboom, Heymans, discipulum me fuisse laudi duco et grata restet vestri recordatio. Etsi tu, clarissime Vollgraff, plures ante annos Ultraiectum, patri ut succederes, profectus es, ita tarnen velim tibi persuadeas tempore minime evanuisse ea quae tradidèris. Vestro ductu, clarissimi Böhl et van der Leeuw, mihi ut linguae Aegyptiacae operam dare possim contingere libenter memoria repeto. Neque magis ingrato vestram perdidistis operam, clarissimi Bruxellenses Boisacq, Demoor, Grégoire. lis denique, qui varia ratione me adiuverunt, cum hoe specimen pararem, clarissimo Grenfell Oxoniensi, quod imaginem phototypicam mihi faciendam comiter curavit, doctissimo Boes er Leidensi, quod non unum officium in me contulit, etiam aliis gratiam habeo debitam. Praemonenda. Commentarium absolutum in hoe opusculo ne quaesiverit lector; quem enim conscribere tempus esse nondum puto. Neglectis igitur plerumque iis, quae recte ab aliis explanata videbantur, nova exposui quae textum summi pretii melius illustrare putarem. Numeri crassi (guales 34) papyri versus indicant et ea quae singulis adscripsi. Paragraphi contra reiciunt ad partem alteram operis mei. Scripta autem saepius compendiose laudavi haec: Apuleius = Metamorphoseon liber XI secundum paginas et versus in editione Helmii Teubneriana. Archiv = Archiv für Papyrusforschung. B. Gr. U. = Berliner Griechische Urkunden. Gollart = L'invpcation d'Isis d'après un papyrus d'Oxyrhynchos, Revue Egyptologique 1919 p. 93—100. Dattari = Numi Augg. Alexandrini II vol. Cairo 1901. Drexler = Disputatio de „Iside" in Roscheri Lexico Mythologico. G-H. = Grenfell et Hunt in editione principe. H. Andrius = 1. G. XII, V, 739. H. Cius = Kaibel Epigr. Graeca Nr. 1029. H. lus = 1. 61. XII, V, 14. Laf. = G. Lafaye, Litanie grecque d'Isis, Revue de philologie 1916, p. 55—108. 0. Gr. I. = Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones selectae. Pap. Par. = Papyrus Parisina magica Anastasi, cf. Denkschr. Wieher Akademie 1888. Plut. Plutarchi de Iside .et Osiride, secundum capita. Poole = Cöins of Alexandria in the British Museum. 6 pyr. = Die alt-aegyptischen Pyramidentexte ed. K. Sethe. Roussel = les^ultes Egyptiens a Délos, Nancy 1916. S. B. = F. Preisigke, Sammelbuch Griech. Urkunden aus Aegypten. Schmidt = F. W. G. Schmidt, de vol. XI Papyrorum Oxyrhynchitarum, Göttingische Gelehrte Anzeigen 1918. Svoronos = Ta vo^fiara roü XQavovg tav IhokEpuLcav. Wiedemann =s Commentarius in Herodoti librum II. Quod denique necessitate coactus transcribendi verba Aegyptiaca minus usitatam rationem, sed quae peritis non molesta futura sit, ut opinor, secutus sum, fore ut mihi ignoscatur spero. Pars prior. De singulis rebus agitur. 2. Optimo iure tov 'Hyafctov ofaov urbem Memphim esse putant editores, cum Aegyptiace vocetur H t - K' - P t h, i. e. domus animae dei Ptah, etiam in textibus qui non in ipsa illa urbe conscripta sunt (v. Breasted, Ancient Records of Egypt III p. 77 sq. saeculi XIV e vico Wadi-Hal fa, item IV p. 357 sq. saeculi X Thebis repertum). Eodem modo Ammonis urbs dicebantur Thebae, aliorum deorum aliae civitates. Gum autem, quod sciam, inter Graecos hic textus primus tale nomen praebeat, hoe saltem loco auctorem fonte Aegyptiaco usum esse conici licet. lis, quae iam attulerunt ad demonstrandum Isidis cultum Memphiticum — qui num exstiterit quis dubitet ? — haec addere velim: hymnum Andrium (vs. 3 sqq.) in columna templi Memphitici incisum esse fingit eius hymni auctor; Libanius I p. 308 Reiske: 'H yecg ötj Ioig, to fiovxagav ayatyia z&v AiyvnzUov, dtpeïca x rj v Mi(iq> iv, öbvqo (i. e. Antiochiam) (isroixi&zai, xivij6aöa [isv óvetgaGi £skevxov ... dg vtjv aavrijg [lETanefiijjiv, xiv^dada 8i ntokE(iaiov sig etoifiov vijg dsov 8Ó0iv; inscriptio semitica (Lidzbarski, Ephemeris f. Semit. Epigr. I 152 sq.) Isidem cum Gvvvaoig &soïg, in quibus Astartam, de qua confer 116 et Hdt. II 112 (IejVjj 'JfpQodhrj), nominat. 4—5. Praeter Pap. Lond. 121 vs. 496, ubi inter nomina Isidis etiam Bubastis legitur, hunc locum illustrat parvum simulacrum, quod fuit Deli in delubro Aegyptiacorum numinum (Röussel p. 198), deae Bubastidis, in genibus puerulum Horum, Isidis filium, ferentis. Duae dedicationes Latinae (Dessau 4373, 4374) ambabus et Isidi et Bubastidi factae sunt. KaXovfiévrjv illius quod est itaQcutaXovfiévriv (cf. 20 ótótsiga) pars videtur, cum nullo alio loco post nomen sive cognomen addatur „quae dicta est", excepto versu 270 quem huic vix conferre potes. /7«p«x«Aot>(*fvj7 optime dicitur sospitatrix dea, quam rebus adversis obruti invocant. 8 6. Illud (uav, quod papyrus habet, Schmidt, accentu pücv addito, significare arbitratur „leaenam", plurimis theophoris ut dicunt nominibus Aegyptiacis, in quibus huic voci certe leaenae vis inest, nisus, atque Isidi et Osiridi nomen fuisse „1 e o n e s" mihi quidem fere probavit. Tarnen hoe loco eius interpretationi valde diffido. In Graecum vertisse videtur noster quaecumque potuit (cf. 2, aha), paucis omissis, e. g. 'EasQS(iq)ig (46) 'A&Qoïpg (14), sive quae difficiliora essent sive quae propriorum nominum vim haberent. Gur non scripsisset Aécuvav?* Immo nihil editorum interpretationi opponi potest qui juav edunt vertuntque „unam, solam". Apud Aegyptios ut „unus" dicitur quisque deus, identidem (sit venia verbo) „unissimus unus", sic Isis „una" et alibi et in hac sententia: „Ego (praefica quae Isidis habet partes) una sum, magnificis virtutibus praedita, uxor coniugis mei" (H. Junker, DieStundenwachen indenOsiris-mysterien ... Denkschr. Akad. Wien 1910, 54; hora sexta). Illud Eïg TLsvg EaQamg omnes noverunt neque alio modo Latine dicitur (Dessau 4362): „te tibi nna quae es omnia dealsis". 7—9. Sine dubio urbis Aphroditópolis, quam Aegyptios 'AtaQpri%ig dixisse probabile est (Hdt. II 41), cives ante omnes Venerem-Hathorem colebant; quae antiquitus cum Iside coniuncta est ita ut de utraque eadem fere dicerentur, eadem crederentur, nominaque alterius alteri tribuerentur. Auctori nostro illa Venus Isis est. Tarnen cave credas semper et ubique illam confusionem perviguisse. Eaedem fuerurit ambae, tarnen aliae. Sunt documenta quae Isidis et Hathoris nominibus coniunctis unum numen significent, sunt alia quae hanc et illam separent et alteram alterius övwaov nominent. Tum in Veneris delubro minoris momenti erat Isis. Qua re fit ut non omnia certe cognomina in quoque templo communia fuerint, atque fortasse ea quae hic Isidi tribuuntur, Aphroditopoli in ipso templo Hathori tantum addita sint, etsi e nókeig! Itaque sicut Re, qui et Apollo et magis etiam Juppiter, Zfi)g est, ante omnes masculini generis deos cultus est, ita uxor eius, variis nominibus ab Aegyptiis designata, Graecis semper Juno erat. Fuitöe aliquoties ea caeli dea, quam Nut vocabant?" 27. Ev Bovza Ao[12 litterae]. Riraam G-H. ita explent: ApyMJrtxijv (cf. 123), JrjtcS- collato Hdt. II 156, ubi Buti numen summum fuisse Latonam dicit, qua voce significatur illa W'zj. t sive Uat sive apud auctores Graecos Bovta. (Steph. Byz. s. v.),. quam e textu geographico in vico Edfu invento (cf. Brugsch Dict. Géogr. p. 178) novimus, ubi legitur: „Isis ibi est,, (deae) Uat specie m habens". Hoe optimum, illud veroXoyiatixrjv minus rectum puto. Malo ko%evtQiav, verbum rarum^. cui haec est vis „puerpera, nutrix", his de causis. Urbi Buto propinqua erat insula Ghemmis sive Ghembis nomine, ubi Isis narratur inimicos latens Horum peperisse, clam educavisse^ LatOna tuente. Quare Isis etiam vocatur 'Ee&y%ri(}i.g: „Isis in insula Chemmi" (cf. Spiegelberg, Varia XGVII ap. Recueil: — 12 — de travaux 28, 1906; cf. etiam 46). De Iside puerpera et Horo nato iam agitur in Pyr. 1214: „Isis magna, cum zonam «inxit Ghemmi, cum turibulum attulit et filio suo infanti tus ussit"; porro Cippus Metternichius 168: „Ego Isis sum, quae a coniuge meo gravida facta sum, Horumque in sinu gero; Horum peperi, Osiridis filium, in papyretis et eo viso magnopere gavisa sum"; deinde in sarcophago (Lacau ap. Recueil n. 16—7, 135 sqq.): „Isis expergiseitur, quae Osiridis semine gravida facta est; consurgit muiier, quae . . . fratris sémen servat; „Ego, inquit, Isis sum, . . . ^ius semen in corpore meo est"". Multae sunt Isidis inter papyros puerulum alentis imagines; vide Lanzone, Dizion, Tav. 61, 4, p. 372, 5; Leemans, Monum. Leid. 1056» (utrique deae lateri assidet serpens divina auxilii ferendi causa), 1053°, etc. Buto tutatam esse Isidem et Horum coniugis et patris orbos apparet e loco notissimo Plutarchi (38): *Slgog . . . ov Èv xolg eletii jieqï Bovxov vitb Atjxovg xga^vai léyovoiv, tum ex iis ■quae afferunt Dümichen (ap. Recueil III 78, 8): „Nova vita (i. e. nova anguis forma) Butus in Pe et Dep (vicis veteribus urbis Buti), sedens in loto suo, praesidio est puerulo (Horo) in cunis eius", Lepsius (Denkm. IV, 36b): „Buto in loto suo quae Osiridis filium tuetur". Denique aetate multo posteriore Epiphanius (Pan. III 2, 12, 1093) de Butus furentibus sacerdotibus, qui Hori educatores esse putantur, verba facit. Perpetuum commentarium affert Herodotus (II 156): . . . vijaog rj Xé(i(ug xalsv^iÉvrj . . . xsifiévr] naq/a ró sv Bovxol tgóv . . . Aoyov Se xóvSs èmkêyovteg oi Alyvnxioi cpaaiv slvai avtijv Tckcoxrjv, cag iv tïj vrjöa xavxt}, ovx èoverj itQÓxEQOv nlary, Arjxd . . ., ■olxéavöa . . . èv Bovtoï Jtóki . . . 'AnókXava jcoq "ióiog nagaxaxaQtixrjv öf^afiévrj diéöaóE xaxaxQv^iaöa èv zij vvv nkaxq Xeyo(iévri vrjöcj, . . . Anókkjova 8e xaï "Aqxeiuv diovvpov xaï "Iöiog kéyovGi Eivai TtaïSag, Arjxovv 8È xgoyov avxoïöi xaï öcóxsigav ysvéd&ai. Vides ■quot in partibus consèntiant ea quae Graeci cum iis quae Aegyptii narrant. Etiam Delum insulam natavisse apud nonnullos (Pind. fr. 88 Schr.) scriptum invenimus. Huius autem opusculi non est quaerere quae fuerit harum fabularum contagio. Magis ad propositum pertinet notare Latonae et Isidis vitam eandem fuisse neque proprie Buto fuisse matrem Hori sed tarnen herodotea — 13 — aetate iam Latonam a Graecis vocatam esse, qua re mihi demonstrari videtur tune minime Isidem abhorruisse ab ea quam Buto vocant, rectissimeque suppleri posse in versu de quo agimus Aqxta- 29. Nisi legendum est aimviov, sine dubio, ut 78, agitur de ludis et dycóvtog (ut Hermes ap. Pind. 1. I 85) aut dyeavi&xix^ vocatur Isis. 30. Qui dubitant credere ea quae scriptor tradidit fide digna esse, ii videant quaeso quam reete urbs Saïs (32) et pagus ille Saïtes (hic) secernantur. Nam huius pagi patrona erat Minerva,. cuius verum nomen Neith iam Plato (Tim. 21,e) noverat; quofactum est ut „Minervae pagus" apud Aegyptios vocaretur ó Hatvris vo[ióg (cf. K. Sethe, Aeg. Ztschr. 44, 26 sqq.) et „Minervae urbs" Saïs ipsa, ubi deae fanum maximum erat, et nummi huius pagi Minervae simulacrum incisum haberent (Dattari n. 6362—75 a Domitiani ad M. Aurelii Gaesaris aetatem; cf. Poole p. XLV et p. 353 n. 53—5). Contra Juno, quam nominat vs. 32, in ipsa civitate culta dea erat. Textus Tentyris repertua (cf. § 12) Sai Hathorem esse Minervae forma dicit, quod hic de Iside dictum videmus. Muitos locos e Graecis et Latinis documentis iam laudaverunt G-H. Unum addo: Seymour de Ricci (R e v. A r c h é o 1. 3 e s. 37,. 1901 p. 315) nos de parvo simulacro in vico Zagazig reperto cuius inscriptio haec est: . . . 'A&rjvair} tf, Ecütt} Nijtc . . . admonuit. Hanc et Isidem confusas esse etiam eo probatur quod Sai deorum familia sunt Osiris, Neith, Horus, ubi dea Isidis habet partes (cf. Hdt II 62 cum Wiedemanni adnot. p. 259; etiam 145). Nixtfvgia etsi non pro certo legi potest, tarnen Minervae aptum est, arcum et sagittas identidem ferenti (Wiedemann 1.1.), in nummis pagi hastam (ibid. 260; cf. nummorum descriptiones iam laudatas). Quin etiam Nitocris, reginae - illius nomen in fabulis, quas hop loco non tracto, nobilissimum (Hdt. II 100; Manetho Dyn. VI),, lingua vernacula erat Nrt-'kr.t, quod^Eratosthenes (Regum or do 22) optime vertit ji&rjvcc vixaq>ógog (cf. Sethe, Aeg. Ztschr. 43, 1906 p. 145). Isis deae victricis partes sive proprias sive potius a Minerva traditas, saepe habere dicitur: praeter 78 cf. Roussel n. 121 (Nixrji "Iöidi), I. Gr. XIV, 2413, 5 (Nslxa ij Elaig)t C. 1. L. IX 3144 et 5179 (Isidi victrici), Jhrb. Arch. Inst. IV, 182* (Isis invicta) alia. — 14 — Nvncprj. Drexler (529—30) omnia quibus demonstrari potest Isidem a Nymphis non alienam fuisse contulit. Sed hoe nihil ad rem, praeterea incertum est utrum Isidi an Minervae proprte Sai nomen vv(t(pri fuerit; utut est, ambabus deabus quae, ut dixi, Osiridis uxores fuerint, haec appellatio apta videtur. Nam non dubito quin voci vv(it] 30, Xenoph. Ephes. V, 4 narrantem Isidem intactam ad matrimonium servavisse Anthiam virginem a perditis viris sollicitatam). Sed qua sunt hae res incertitudine, licet fortasse etiam per se minus- aperta proferre, quae qui postea huic textui operam daturi sint, diiudicent. Scimus enim e textu geographico iam laudato quem in vico Edfu, olim urbe Apollinopoli magna, reppererunt (cf. Brugsch, R e 1 i g i o n p. 469) „deam Methuer in Saitico pago esse specie deae caeli Nut" (cf. Drexler in Lexico Mythol. Roscheriano s. v. Methuer p. 2936), atque Plutarchus (56 c) ait: to öè zqïtov (scil. nomen -Me&vsg) ovv&sxóv èozw ex ze zov n k rj g o v g xaï zov alzlov; illud optime nam inest vox Aegyptiaca m li, cui vis est pleni, implendi, similium: fortasse igitur definitur gfaeco apposito zeksia notio m li. — 15 — ■ 33, Cum Laf. minime consentio èv 'lestta rIoiv inane esse complémentum, exstabat enim per longa iam saecula Isidis cultus Isei, in urbe cui nunc nomen Behbet; Isis ibl, non alia colebatur. Nonne certa epitheta habebat? Vix de ea re dubitandum, sed auctori nostro ignota erant. Haec dicere vult, si mihi Apulei verbis (p.. 270, 2) abuti licet: „Te, Isi, nominant Caenopoli Euphrosynam, Sai Heram, Isei Isidem." 34. Sicut 31, 'Eatvoia mihi numinis vocabulum esse videtur, cuius Aegyptiacum proferre non possum. Junonem Sebénnyticam non novi. 35—36. Titulus latine conscriptus (C. 1. L. XIV, 352) verbis sancta regina" deam invocat quam Isidem fuisse iam alii exisümaverunt; quod probabilius nunc esse videtur, nostro textu, qui fiaetfofSGav ccyiav habet, adhibito. Apuleius (p. 286, 10) eam „sanetam" dicit, 1. Gf. VII 3426 (e Chaeronea) i% dyCag Efaidog sacerdotem commemorat. 38. Viri docti Schmidt, qui Toava scripsit, „magna Graecai vertit, sententiam probare dubito. Sane syllaba -o sensum habet „magni" (cf. üeiQÓg 144), aut idem valet atque „sol", „solis oculus" (cf. 112), qui passim „summus, altus"'dicitur (cf. Erman, Lieder'eines ungerecht Verurteilten II p. 25, III p. 28). Hoe eo probabilius redditur, — 16 — quod Bubasti praecipua erat ea dea, quam eodem atque urbis nomine distinguunt Graeci scriptores, Bas te t vocant Aegyptii, solis numen, sicut Tefnut (cf. H. Junker, Der Auszug der Hathor-Tefnut etc. passim), quae etiam aperte „solis oculum" vocatur (Spiegelberg, Mythus vom Sonnenauge VI, 7, p. 22/23). Gertius tarnen aHquid pronuntiare minus audeo. Vöx ava in Pap. Paris, tribus locis usurpatur ubi de caelo sive aethere agitur: 179 sq. xgazaïs Tvtpav zijg ava 6xrpizov%iag axi].nzov%é, 263 sq. ós zbv ava péoov tav aOzgav . . . dvvaezriv, 569 orav ovv ïdyg zov ava xóófiov xa&agóv. 39. Gertius de nomine Maïa diiüdicari potest. Schm. iniuria voce „amoris" coptica nititur; tum in nominibus propriis 'Agpasiog, 'Agpdig aliis pars theophora quam dicunt non est pai sed Ag—. Ceterum nequaquam mihi probavit fuisse deam nomine Maïa amoris fautricem. Sicut plerumque fecit, etiam hic nomine Graeco ut designaret Aegyptiacum numen, usus est script or etMaiae vocabulo aliquam e caelestium in Aegypto cultarum numero designat. Ante omnia in promptu est de nescio qua cogitare quae Mercurium, Graecae Maiae filium, is est Thot sive Anubis, comitetur, ut vs. 42. Quod G-H. dicunt antea in documentis servatis Isidem cum Maia non esse confusam, hoe aliter atque ipsi voluerunt accipiendum est; nam non de Graeca, sed de Aegyptiaca quadam istius nominis dea hoe loco est sermo. Sane verum est nusquam praeterea, quod sciam, ita appellari aliquam ex immortalibus Aegyptiacis. Sed quam pauca de his rebus scimus! Hoe scimus, Traiano Hadriano imperatoribus, pagi Athribitae nummos divinae mulieris effigie inscriptos esse (Dattari n. 6213—5, Poole p. 342 n. 3—4); etiam hoe scimus deae cuidam in hoe pago cultae ceteroquin ignotae nomen fuisse „Ghut* (Brugsch, Die Egyptologie p.^456). Quis autem tantae temeritatis iam erit ut unam fuisse pronuntiet et nostram Maiam et nummorum effigiem et illam Ghut? Certum contra mihi videtur esse óg&aöitt huius Maiae epitheton, quod a scriptore, duas deas coqfundente, etiam Isidi tribuatur. 41. De uga dvvdözig cf. (iaöiliööa dyia (36). AvvaOzrig dicitur Abraxas in Pap. Lond. I 46, 140 et 470, et dwdözai stellae in Pap. Lond. 1 121, 602, èxemplo forte Aeschyli (Agam. 6). 42. Idem de hac Maia fortasse pronuntiandum est atque de illa quam exhibet 39. Probabilior tarnen.est, ut deae Bucolorum, — 17 — haec interpretatio. Bucolis certe a primis Graecis, qui ad terras Aegyptiacas appulerunt, id nomen ideo datum est quod maxima parte pascebant. Unde sequitur eorum deos ab iisdem vocatos esse Mercurium, pecorum et armentorum praesidem, et Maiam, eiusdem matrem. 43—44. Et ÜQÓvoia (cf. aya&ri Ilgóvoia in H. Orph. Ev%i) nocg Movöaïov 30;. Apul. p. 266, 16, 4—5; 274, 9) et $pówjöts mihi non tam Isidis apposita quam' vera nomina propria esse videntur (34). Harum confusio cum Iside, prudentiae consilii doli dea, in manibus erat (143—4). 46. 'EasQSfitpis a viro docto W. Spiegelberg (ap. Breccia, Buil. Soc. Archéol Alex. 1914) vertitur „Isis quae bonum nomen facit", sed a viro docto Schmidt multo probabilius refertur ad radicem rnp, „recentem esse", collatis deae Renp e t, mulieris Taos'ftqpt (8. B. 3892) nominibus. Paulo ulterius progressi verum habemus: 'EtseoéiHpig meo iudicio est Isis-Renpet (' s t - r n p. t), neque haec coniectura argumentis caret. De syllabis 'Eös = Isis cf. 'EósyxriPis (37) et U. Wilcken (Archiv IV, 1908 p. 263—4). Textus Tentyris inventus quem laudavi vs. 20, Hathorem, quae artissime cum Iside cohaeret, „Memphide nomine Renpet" coli docet. E papyro nostra inter Isidem et Renpet anni deam tam artas fuisse necessitudines discimus ut uno vocabulo ambas simul designarent; minime mirum, ut docent cum vs. 143 et 154—5, turn pap. „Kufi" (Spiegelberg, Sonnenauge IX, 10 p. 28—9: „Sothis . . . quae etiam annus est"), denique Horapollo (I 3: Eviavvbv öh flovkófisvoi drjXwöai 'Jöiv tovtectt yvvaïxcc ^mygacpovóiv). 48. Gave conferas Luciani Samosatensis epigramma 22, cui inscribitur Elg rQa^azM'qv quodque per iocum conscriptum est. Haec est quam Aegyptii Ss'.t vocabant, ego scribam Sesat. Priscis iam temporibus ea perticam manu tenebat, ut speciem templorum delinearet, et artem scribendi invenisse, etiam bibliothecis praeesse putabatur (plura vide 123—4). Itaque apud Horapollinem Moioa vocatur (cf. H. Schaefer, Moi«« bei Horap. II 29 und die Göttin Sesat, Aeg. Ztschr. 1905 p. 72—5; cf. 62). Neque ab Iside aliena erat: Philis Sesat mater est Harpocratis (Lepsius Denkm. 4, 25), Tentyris Ju, Isi, Sesat es, bibliothecae domina" (Mariette Den dér ah III 61a), etiam Hermopoli, si Plutarcho (3) credendum est (cf. 62), aliquid inter — 18 — uiramqué coniunctionis erat. Hymnus lus (6 sqq.) Isidem xd YQtt(t(iaTa evgsïv docet (cf. H. Andrium 10 sqq.), Grammaticae partes accipientem, ut vs. 202 templa condidisse fertur Isis. 50. Illam Graecorum Praxidicam in media Aegypto ne quaesiveris. Denuo sub hac voce latet Aegyptiorum numen domesticum, cum Iside confusum, cuius erat iudicium mortuorum et cura poenae a mortuis exigendae. In terris Nilo propinquis post mortem iudicium opperiendum esse semper credebatur, neque ut hoe demonstretur argumentis iam opus est. Isidis in hac re maxima fuit auctoritas, quod docebit Liber Mortuorum tribus modis. Primo nonnullis locis simpliciter iudex esse dicitur: e. g. 18, 8 „magnum iudicium quod est Busiri (hic agi de metropoli xov Bovöiohov vofioi animadverte!) ex Osiride Iside Nephthy Har en do te constat"; ibid. 14 „magnum iudicium quod est in vicis Pe et Dep. (cf. 27) ex Horo Iside Amset Hapi constat"; ibid. 21 „magnum iudicium quod est Abydi ex Osiridelside Upuat constat"; etiam depicta est Isis inter duodecim deos quos in anima pendenda occupatos depinxit eius libri Mortuorum exempli scriptor quod in sepulchro viri Ani inventum est (edid. E. W. Budge, c. 125). Sunt praeterea loei quibus peccata ulcisci dicitur et iudex esse in partem malam, ut ita dicam: 17, 90 sqq. „Oh Sol (Ghepra scil.), . . „ defende (mortuum scil.) ab iis praepositis ... qui peccatores vulnerant, quorume vinculis remissio nulla est", cum interpretamento: ibid. 95 „praepositi sunt Gynocephalus Isis Nephthy s"; si Graeca mavis, cf. H. Andrium 41 sqq. Sunt denique loei ubi mitiorem praebet personam, ita 17,102 „ego (mortuus scil.) ablside conceptus sum,in sinu Nephthyis creatus; custodes meos Isisdepellit,vexatores meos Nephthys occidit" (cf. 127 sqq., Apul. p. 271, 1 sqq.). Vides quanta Isidi et Praxidicae cuidam communia fuerint. Addo eam et Nemesi (Pap. Lond. I 121, 503 Yötg Néfisöig 'Adgdexau; Roussel n. 138—40; Apul. p. 269, 24) et Hecatae (113) et Proserpinae (72) coniunctam esse, neque ulli non notum esse Isidem et Serapidem ante omnia in inferos regnum habere (Apul. p. 269, 14; 283, 6; 286, 29). 51. De Bona Fortuna, non cum editoribus separatim scribenda, conferas Bonum Daemonem vs. 189. Titulus Milesius (0. G. I. 214, 31) ordine enumerans xóöfico; Hdt. II 50 eam ©éfitv vocat. Habuit ergo Menuthi nobile fanum neque eadem fuit atque *I<5ig sv Msvov&i quam commemorat C. I. Gr. 4683 b I, nisi haec ita illam absorbuit ut nomen pristinum merum epitheton factum esset, id quod hucusque nihil probat. 67. Duae cum exstent nomine Taposiris urbes, de utra hoe loco sit sermo non certum est, neque utra designetur iis locis, — 21 — quos G-H. dederunt quosque ego addo, pro certo affirmari potest. Utut est, Isis Taposirias celeberrima erat et etiam extra fines Aegypti colebatur. Locis ab aliis iam laudatis addenda sunt 1. G. VII 3426 (Ghaeronea III p. C. n. saec.) . . . lêgsiav dicc fiiov , tijg ano6siQiccdog El'eidog . . .; Roussel n. 142 (110/9 a. C. n.) Smoimv Evfisvovg Oivalog Itgsvg av "IöiSi Tanoaigiadi; Ps.Gallisth. (Scr. Rer. Alex. ed. G. Muller, I 31) et Plutarchus (359 c) ambo de Huius deae templo verba faciunt. 68—69. Gum Alexandriam in textus nostri parte servata non reperiamus, quam vix desiderare possumus Aegypti urbem nobilissimam, editores,* ut hoe explicent, tres coniecturas proponunt, nempe aut textum depromptum esse ex exemplari ante Alexandriam conditam conscripto, aut illam urbem totius scripti initio exstitisse, aut hoe loco „i n s u 1 a m" esse Pharum (p. 195). E quibus -hanc esse probabiliorem arbitrati sunt. Postea Laf. (p. 92) Isidis nostri textus indolem Graecis religionibus magis imbutam, quam l ut ante Alexandrum regnantem orta esse posset, urbis omissioni repugnare, atque ordinem iam turbatum, Alexandria initio posita, etiam magis confundi ratus, rem intactanrweliquit. Infra (§ 13) r exposui cur prima editorum coniectura mihi falsa esse videatur, ; et quibus rationibus inductus hymnum quo de agimus post. Alexandriam conditam demum scriptum esse putem. Neque vero astipulari possim, si quis auctorem, cui vel minimorum locorum indicia praesto fuerint, de capite Aegypti nihil compertum habuisse in animum sibi inducat. Immo semper habuit Isidis cultum nobilissimum Alexandria, qua in urbe haud dubie ab artifice quodam : creata est illa Isidis figura identidem repetita (cf. W. Weber, Terrakotten I p. 38). Habuit varia deae templa e quibus duo in nummis expressa sunt (Poole p. XGI); de Iside Alexandriae culta cf. praeterea Pap. Oxy. I 35 recto 13 (anni 223 p. G. n.); Botti, Buil. Soc. Arch. Alex. IV 1902 p. 96; 0. G. I. 705 (itiig nXovöla): Seymour de Ricci, Arehiv II 447, n. 74. Vides ; quam nota fuerit Alexandriae Isis; unde mihi quidem Alexandriam in hymno nostro memoratam fuisse pro certo est. Neque magis tertiae coniecturae editorum assensum tribuo. Nam Alexandriae, in urbe ipsa, tantum fieri potuit ut nuda vox vijóog Pharum ■ significaret, sed si Alexandriae textus noster natus esset, exspectarem de cultu Isidis Alexandrino multo plura protulisse scriptorem quam t haec sola verba sv rfi N^ato xa.%vviY.i\v. Accedit quod Isis Pharia ante — 22 — omnia maris domina fuisse videtur (cf. Rusch, De Iside et Serapide in Graecia cultis, Diss. Berol. 1906 p. 31/2). Gum denique iam a G-H. afferatur nomen loei in Mareotide siti Nrj6öi, alterius apud Taposiridem Maiorem Ziöcavia Nrjoog (illud ap. Anon. Stad. Mar. Magni 22—3, hoe ap. Strabonem p. 799), nullus dubito quin hac voce v-qoog non Pharus insula sed alius locus designetur. De Alexandria vero quid dicamus ? Mihi quidem valde arridet coniectura quam secundo loco G-H. posuerunt, nempe Alexandriam in ipso textus exordio nominatam fuisse. Urbi enim religiosissimae elegantissimae ditissimae hic locus princeps convenit et fortasse Alexandriam subsequeb'atur altera haud minoris momenti pils hominibus urbs, nempe Philae, ubi in australi Aegypti parte Isidis cultus celeberrimus erat, sicut Alexandriae in parte septentrionali; rectum enumeratorum initium ita habemus. Simili modo atque xv.%vvim\ formatum est xa%vQdvuxog quod valet „qui celeriter interficit"; illud igitur „quae celerite r v i n c i t" sive „quae celeriter victoriam dat" significat. Tarnen -»? finale mirum est et forte vocis vïxrj similitudine effectum. Agitur de Iside Nixrjxoia (cf. 30) sive victoriam in bellis ludisve tribuente. Neminem latebit in nostro textu, ut in multis scriptis sacris, plurima epitheta aliaque verba cum nova turn singularem in modum composita inesse, ut hoe xa%vvlxri. Quod eo fit ut numina sublimia sublimibus verbis aequentur, eiusdemque consuetudinis documentum est, quaejpost Diocletianum imperatorem aetate quam Byzantinam vocant, ad tumidam et turgidam orationem pervenit (cf. W. Schubart, Einf. in die Papyr. p. 205 sqq.). Noster textus iam complura habet: isQovixoxsXovöa (78), ftouóavayayóg (62) alia; papyri magicae longius procedunt (e. g. Pap. Lond. I 121, 350 sqq. III p. G. n. saec. èmxakov^ai . . . tpQixxoTtolsfióvag, (pofiodidxxoQag, öxoxiOQSfi^óvg, ccvaysnonxag, XQfj^voxQa-, xooug, dlyeöt&viiovg etc; Pap. Par. 182—4: . . . vvxxuöXQv.%xotyv%Tt\, QsQ^ioq/verjós, ■jtsxgevxïyaxxa, xEL%o6ei6[ionoié, xo%kat,oxviiav, fiv&oxaoal-oxlvyöf) et Hymni Orphici, etsi metro saepius impediènte, talibus vocibus indulgent (X 23 legimus «AAorptofiopffofït«ir£.') 69—70. Isis, maris dea, navigantium sospitatrix, etiam vdcatur „quae navëm bene gub er nat". Infra (§ 6) quae huc pertinent exposui. 72. Similiter atque vs. 30, etiam hic non civitas sed vopóg affertur neque dubito quin fieri possit ut haec Kogyj sit dea — 23 — Aegyptiaca aliqua, pagi praeses, quam Graeci cum Proserpina sua similitudine adducti aequaverint. Dolendum est nomen verum huius deae erui non posse (cf. Brugsch, die Egyptologie p. 456), sed ut vs. 39, ita fortasse etiam hoe loco conferenda est effigies in pagi nummis inscripta (Dattari n. 6320, Hadriani aetate) quam mea sententia minus recte Drexler (p. 421) et G-H. (in commentario) Isidem sive Hathorem vocant. 75. Mirum in modum nomen Taxvrifig, antea prorsus ignotum, eodem tempore cum hac papyro tum inscriptionibus Deliacis duabus paribus (Roussel n. 16, 16 bis) ab oblivione vindicatum est. Ita se habent inscriptiones: ®sêi Msydkmi (cf. 77) xaï Ju Kaöicoi xaï Ta%vrjil>ei 'ilgoö 'Slgov Kaa(i)cózr]g vnhg Aevxlov rgttviov xaï TTonXiov 'Pmpaiov xazd ngóözayfia ' yvvalxa (irj ngooaysiv (iijds èv ègeolg avöga (II saec. a. G. n. medii sive + 88 a. G. n.). Hunc Horum eodem loco oriundum esse quem papyrus designat, e nomine eius proeul dubio Aegyptiaco patet, neque igitur de monte Gasio Antiochiae propinquo sermonem fieri sed de Casio monte prope Pelusium sito. Hunc titulum Horus dis patriis vovit, quos cum Serapide et Iside arte coniunctos esse noverat. Jupiter ille Casius initio Semitarum erat deus (cf. Lagrange, Etudes sur les religions sémitiques p. 106; Mayer in Lexico Roscheriano s. v. Kronos p. 1525; Drexler ibid. s. v. ipsa; Wiedemann p. 63). Ex iis locis, quibus commemoratur, meo proposito aptissimos hos adfero, nempe Achillem Tatium III 6: sazi d'èv za Ilrjkovöia Aibg isqov ayalfia Kaöiov . . ., veavloxog 'Anólkmvi ^lakusta èoixcog, . . . jtpo/fé/ïAijrtM dh zyv %üoa xaï kyfii goidv èn «vrij. Tijg öè Qotccg b Xóyog (ivózixóg . . .; et Philonem Byblium (F. H. Gr. II 17 p. 568): ot anb zav Jioóxovgcov 6%eêiotg . . . övv&évzsg k'nlsvöav xaï èxgicpévzEg xaza Kdtiiov ogog vabv avzó&i dyiégcoóuv; unde apparet eum fuisse. rei maritimae praesidem, quod voce vavx^gog conflrmat Epiph. Ancor. 106 p. 209 D., praeterea, quod malum punicum demonstrat, inferorum regem. Ut vero Jupiter Casius Antiochenus sociam, cui nomen erat Semiticum Milkat quaeque inferorum praecipue domina erat, habebat (Lagrange 0. 1. 107 n. 1), item Pelusiacus sine dubio non solus colebatur sed cum adiuncta dea. Quam Tachnepsim fuisse suspicor quia nunc scimus eam in monte Casio cultam esse. Ita in monte Casio Pelusiaco iuxta par Serapidis (Osiridis) et Isidis," alterum Jovis Casii et Tachnepseos fuisse par — 24 — opinor et utrumque Orco et mari praefuisse. Desunt indicia quibus demonstrare possimus ea paria proprietates suas inter se mutuata esse, quo propria eorum natura, indoles, species mutatae sint; quod tarnen probabile est. Effigies Traiano et Hadriano imperatoribus in nummis Arabici pagi incisa (Dattari n. 6204—5; Poole p. 351) iuvenilis capitis, capillis longis moreque Aegyptiaco diademate cincti, quam alii (Drexler 1.1.) Jovis Casii, alii (Poole 1.1.) Harpocratis — at digitum in ore non habet neque cincinnus ei est! — plurimi Isidis esse putant, rectius Tachnepseos, Isidis similis, dicatur. 77. Etsi verba (isydkri ftaóg et singula et coniuncta (praeferendum est hoe) optime in Isidis naturam quadrent et tituli frequentissime ea exhibeant (0. G. I. 738, 8: ibqov ncókov "iatdog &accg naydlrjg, pjrpóg fi-smv, cf. B. G. U. 994, 995, papyros plurimas; 0. G. I. 92, 3: "ioiiïi &sdi (ieyd Xv\ i), tarnen aliam interpretandi rationem praefero. Ad vs. 75 vidimus inscriptionem Deliacam ab Horo quodam homine Gasiota, e regione pago Arabico propinquissima orto, positam &ami May dkeo i xaï zlil Kaöiati xul Ta%vrii>h . . ., et Jupiter ille Gasius cum hac Tachnepsi nobis similis generis deorum par visum est atque Serapis cum Iside. Magnum Deum Serapidem ipsum esse Roussel in addendis (p. 295) suspicatus est, eum conferendum esse eum, quem Odessi, in urbe Ponto Euxino adiacente, colebant, in textu (p. 96) contendisset. Neutrum probo. Illum autem „Magnum Deum" e titulo Deliaco notum cum nostra „Magna Dea" coniungo et ambos prope Gasium montem in pago Arabico coniunctim cultos esse suspicor, praeterea eos Semiticae quidem esse originis (cf. Brünnow-Domaszewski, Die Provinz Arabien p. 220, qui inscriptionem &e]y ftijxt'öO^ Petrae invenerunt) sed multa a dis Aegyptiacis esse mutuatos, quo fit ut in delubro Deli sito culti sint. Ille Horus igitur Casiota Deli tres patriae suae deos veneratus est. Gur Magnum Deum solum, neglecta eius socia, in lapide incidendum curaverit, obscurum est. Liceat mihi de his rebus scribenti, etsi ahquantum a proposito absit, paucis expedire quo modo hae inscriptiones Deliacae mea sententia ortae sint. Horus quidam, Hori filius, e Gasiotide Delum venit, ubi omnibus templis Aegyptiacum praetulit suos deos colendi causa. Nam Serapidi Isidi Anubidi aliis sine dubio iam in urbe natali magnum honorem tribuerat. Eum Aegyptium — 25 — aut Aegyptio valde similem curatorem templi creaverunt (Rouasel n. 15 ènifisXrjzris nov ïegoi). In patria tarnen praeter illos etiam alios minüs -notos coluerat deos, Jovem Casium, Tachnepsim, Magnum Deum, Magnam Deam, quos Deli, Lucio Granio Romano sumptus faciente, ewvciovg illorum, quibus pares erant, feeit cultuque proprio adorandos curavit. Quin etiam simul addidit in titulo neque mulieribus neque viris lana vestitis eos adire fas esse. Horo mortuo cultus parum usitatus dilapsus esse videtur, nam indicia ulterioris aetatis omnino desunt. 77—78. Etiamsi, quod ipsi G-H. in dubium vocant, recte ab iis suppletum sit èv zij Nijocp, tarnen non cum iis cogitandum est de ea insula de qua legimus apud Diodorum (III 44) et Agatharchidem (Geogr. Gr. Min. I 180). Nam horum uterque eam hominibus vacuam et desertam dicit, non aedificia sed pristinarum domorum vestigia habentem. Quomodo, quaeso, Isis culta esset legovixorslavGa in tali insula? Quod verbum valet „quae victoriam in ludis sacris tribuit", sequiturque eo loco, de quo textus, nisi laceratus esset, certiora docuisset, ductu auspicioque Isidis sacerdotum ludos sacros factos esse. Qui certe ad Osiridis vitam heroicam pertinebant, neque me quidem iudice a veritate aberraverit si quis cogitet de proeliis sacris eorum qui Osiridis essent partium et Typhonis sociorum, de quibus iam Herodotus (II 63) verba facit (cf. etiam A. Moret, Les mystères Egyptiens p. 10 et 14, et Pap. Paris. 105 sqq. ubi quis Typhonem sibi auxilium ferre cogit, quia ipse iam eo duce contra Horum Isidem aliosque Osiridis defensores certavit: èycó slpi 6 6vv eoi ztjv ökrjv oixovfiévrjv dvaaxaXsvóag xal kl-svgmv zóv [isyav "Oöiptv öv Ooi dèopiov rjveyxa • èytó ei(ii o övv tfot 6v (i (iccx'q i[iov z/ ixz vv, zcav xgo(i(ivcav èmögaööófisvov, èö%aziag dni&avov; cf. 242 sqq.), credebant et sacra narratione confirmare conati sunt. 82—83. De Themide Chalcedoni (estne Galchedon urbs adversus Byzantium sita an maiore librarii errore fortasse Garthago?) culta nihil invenire potui neque quae dea alterius nominis sub hóe vocabulö lateat video. Supervacaneum est iterum demonstrare Isidem optime conferri posse cum divini humanique iuris praeside, cum in hymno Io (30 sq.) ipsa declaret: Eya zb dixaiov slG%vgózsgov xgvöiov xal agyvglov èjcolrjöa (cf. H. Andrium 104—6). 83. -Si recte legitur özgazia, miramur Isidi Romanae hanc appellationem dari quippe quae inter decem cognomina aliunde nota, quibus Romae celebrabatur, non legatur (cf. Laf. p. 95). Isidem in castris culta*m esse nemo nescit (cf. Lesquier, L'armée romaine d' Egypte p. 283 sq.); Apuleio teste (p. 269, 24) a Bellona non diffërt. Gum satis multa de Iside Romae culta sciamus, in praesentia vix tutüm esse arbitror fuisse Romae Isidem Gastrensem sive Militarem opinari. Dë parte ad occidentem vergentë Maris Interni nihil fere compertum habuit scriptor, qui e. g. Puteolos, Pompeios, Ostia praetefit. Quare alio modo haec — 27 — appellatio interpretanda videtur. Ante Augustum imperatoren» Romam noverant Aegyptii civitatem esse re militari nobilem, sed praeterea fere nullam eius notitiam habebant. Ab Augusto imperatore insuper quosdam rari aditus vicarios principis et saepissime legionarios videbant; qui a primis stipendiis Romani cives fiebant itaque rempublicam et quasi urbem Romam ante oculos indigenarum ponebant, immo aliqua ex parte ipsi Romae incolae videbantur. Eo factum est ut Isis in castris Romanis in Aegypto por sitis culta, etiam Romae culta esse crederetur. Simili modo (102—3) Amazones eiusdem generis rIöiv etgaxlav venerari finxit scriptor. 84. Gycladas exhibet textus, sed audienda est praeter ceteras Delus, etsi haec insula vs. 101 commemoratur. Nam haec est vera Apollinis et Dianae Hecatae habitatio. Verbo rgicpvrig similia sunt ÖKpvyg (H. Orph. 58,4 de Amore; 6,1 de Primigenio; 30,2 de Baccho; 42,4 de Misa, ubi sequitur quod fortasse idem valet dgósva xai Qrjkvv), novocpvtfg, nokvfpvqg; hoe modo „triplex" vocatur Bacchus (H. Orph. 52,5), sed ante omnes Hecatae sacer est numerus ternarius, cuius rei locum classicum hunc puto: Pap. Par. 2523 sqq. tglxxvne xgiyQoyye zgixdgave rgiévvpt rptngóecans tgiavxevE rgvoditi etc. Saepe ita interpretantur „u n a caelestis terrestris maritima" aut „una ad caelum ter ram inferos pertinens" (cf. 157 sqq.), hymnusque Orphicus (55, 4—7) de Venere ait: jtdvta ydg èx óé&ev èöviv vnslsv^a dé tb xÓGfiov, xai xgavésig tgiööav {loigav, yewag 8h vd ndvza otida tèv ovgava èóti xaï èv yairj nolvxagitco èv ItOVTOV TB (ivdlp — . Etiam Isidis fuerunt imagines triformes et alibi et in urbe P o 1 i z z i nunc dicta (cf. A. Gagliardo, ProtestadeiCittadini di Polizzi Generosa scritta 1'anno 1775 dopo la perduta deli' antioa statua di Iside Triforme, Palermo 1880). Etiam apud Aegyptios numina triplicibus figuris fingebantur (Cippus Turicensis 102 habet deam Meret-Seger tribus corporibus expressam' exeuntibus in sérpentis caudam; cf. tabellas de quibus loquitur J. G. Milne apud G-H.). Sed haec ut ita sint, tarnen huc non pertinent, cum hoe loco non de Aegyptiaca dea agat scriptor, sed de ipsa Graeca. Neque mirum videtur quod hanc Isidem esse declarat, nam non parva est inter eas similitudo: est utraque inferorum domina, magicae disciplin&e — 28 — peritissima praeses; praeest utraque ludis (77—8, Apoll. Rhod. III 1211 Bgifico xixhjöxav Exdrrjv, ènagaybv da&kcav), salutem in periculis dat (20,. 121 sqq; j. 6L XII, 1, 742: 'Exdtai Zagdmdt %agi6vqgu>v am&aig èy {uydlov xivdvvov). Inscriptiones Deliacae in Serapieis repertae docent ab ipsis Aegyptiorum numinum cultoribus Hecatam invocatam esse (Roussel n. 127, 128 similes: 'Ad: 'A&. 'A&7\vaïog AgréfuSi 'Exdret,; cf. C. I. L. III 7771 „Serapidi Jovi Soli, Isidi Lunae Dianae dis deabusque conservatoribus". 87— 88 Katónxig vocatur dea quae hominuni vitam inspicit et quasi pendit. Ita Moïgu (xa&oga ftów? èv (iióztp, H. Orph. 59, 12), Dice (ovgavó&ev xa&ogdtoa (Mov &vr}tév dvdgtóncov ibid. 62,5), Eumenides {ndvtcav xcc9 op ar a (Mov &vr)Tcav doa(iovvtfov, ibid. 70,4) similique modo Isis (50). 88— 89. Melius leges IIavacp&ov[ta]v quam navdcp&ov[o]v, sensu „Isidis Gopiae, quae omnium rerum abundant ia est". Nam minime conferenda est vox evjiléa (99) et aq>&ovog non significat „quae abundantiam praebet", quod iustum esset deae cognomen, sed „abundans, referta", ri yvvaïxav . . . evfioQcpov . . , ovgaviov %i xdkXog ï%ovóav ddiriyqtcag, aguiav xaï véav . . .). Sed loei alii, ut sunt Hdt. I 107 (dvdgog rap«/'«), [Luc] de dea Syria 6 (èv (iifi ij/wpij ènï arp^öt tijg cSJpijg Vöruviui . . .), Philo Jud. Ljeg. ad Gaium p. 193, 12—3 (rijv iïgav xanrikavaiv et sl-cogog da yavófiavog), hoe vocabulum „nubilis" valere sicut fere vvfintp tivï &eg> &vsiv, et recte nos monuit H. Usener (G-ötternamen p. 277) haec ita dici quia iis non erant nominibus designata et distincta nu mi na, Quin etiam Hdt. II 50 verbo ovoyta certum distinctumque deum ab obscura quadam vi, a quodam ignoto deo (Verg. Aen. VIII 349—54) dividit. Quaeque pagina magicarum papyrorum hanc fuisse nominis vim dëmonstrat neque apud Lucianum huius rei document um deest, qui (LII,10) Dinomacho, vulgi opiniones tradenti, baec verba tribuit: 0v jxot doxsïg . . . ovdk Qeovg sivai m0xiv(w, si' ys (it) oïsi rag laosig oïov xs slvai vnb Isgcav óv o pat ca v yiyveo&ai. Simul exponendum est quid in vs. 143 valeat illud ngmtov ovopa. Nempe summum est numen primigeniumque, quod primum fuit antequam cetera numina, immo tota rerum natura exstitit, atque simul maxiraae auctoritatis, quippe omnium rerum parens atque progenies initialis. Éi% His autem, quae hucusque dixi, non tota rerum veritas exponitur. Semper enim homines suspicati sunt supra varios forma nomine vi deos, immo in iis esse unum summum sive plures superiores, qui ab aliis fortasse aliis nominibus invocabantur aliisque figuris exprimebantur. Sed ne demonstranda praecipiam, prius ex iis quae exposui haec colligam: 1) Is, cui robustior est forma, ipse robustior est ébque debiliori praestat. 2) Is, cui nomen melius et melioris ominis est, ipse praestat ei qui minus fauste designatur. — 33 — 3) Is, cui plures sunt formae — hic est gradus pluralis quem dixi — ipse e pluribus constat eoque praestat iis qui singulas naturas habent. 4) Is, cui plura sunt nomina, ipse e pluribus constat eoque iterum aliis singulis praestat. 5) Is, qui alterius formam novit, hanc in promptu et in sua potestate habet eoque alterum ipsum in nianu sua habet. Ita Abraxas-.L4fl Lunae dominus est teste Pap. Lond. I 121, 757 sqq. &eav My\vr\v r\g xi\v nooyrjv ovds eïg èniaxaxai nXrjv 6 noirjöag xbv tSvfijeavxa xóöfiov; ita quoque magus deum cogere potest, nam oldct oov, inquit, xaï xag (ioo q>ag, quas deinde enumerat Pap. Lond. I 122, 8 sq. 6) Is, qui alterius nomen novit, hoe in sua potestate habet eoque alterum ipsum. Ita teste libro Mortuorum 125, 29 sqq., mortuus in duplicis Justitiae aulam, ubi Osiris regnare creditur, penetrare non potest nisi portae eiusque partium nomina novit et pronuntiat: „trans me intrare te non patior, aiunt portae trabes (?), nisi nomen dicis nostrum sqq "; Pap. Paris. 2324 sqq. Lunae invocationi his verbis concludit: oxi olda. öov xd xaXd xai peydXa, xóor], óvófiaxa asiivd, neque alia est causa quare in talibus invocationibus maximam nominum copiam componant, ne qua sit dei quasi pars, quam non attingerent cogerentque: Pap. Lond. I 46, 101 sqq.: óv sl'OóoQovvGKpQig . . ., 6v el 'lafidg etc.; ibid. 469 sqq.: ènixalovfiai ce\ .. Zei . . ., èyeó slfii 6 èmxakovyLSvóg e). His igitur variis notionibus illa vox Isidis nomini apponi potest: 1) „Quae variis modis effingitur", modo enim femineam, modo bovinam, modo mixtam habet formam; hic de statuis tabulis pictis similibusque sermo fit. 2) Isis, quae saepe Lunae habet partes, vocari potest „quae variis formis in ca el o apparet". 3) Si autem Isidem spectamus deam primigeniam, omnium rerum progeniem initialem, illi voci haec est vis: „quae formis dives est, quas creatis tradit", cuius formas naturae rerum varietas exprimit. 4) Ut est numen summa divinitate praeditum, multiformis existimatur Isis „cuius natura tanta est. quantus numerus est eius formarum". 5) Tandem, cum viderimus voci (logfptj etiam inesse vis „divinae personae", löig Jtokv(wg rij iega fiog^ipt], èdvvafHÓ&rjv rc5 iEga> 6ov óvófiat i etc; H. Orph. 36, 1: Jibg Ttokvcavvfia xovgi] Artemis; ibid. 12 ttiokópogcpE. Haec sufficiant ut verba ipsa explanem. Pauca de iisdem rebus in § 10 disserere mihi in animo est. 99. Vocis Evnkta. non unam interpretationem dederunt viri docti. G-H. etsi afferunt formam Evitkowv tarnen collato Homeri g 37 467 (èvnktiog) scribere malunt evnUav et cotiferunt navayftovov (88 ubi tarnen vide meam explicationem), evdqvtav (135). Laf. contra edidit svnl(oï)av, cum Schm. editorum sententiam confirmare studuit similibus didnXsog, ènlnksog, xavaTtKsog aliis. Neque is sum qui dubitem an non exstiterit vox tvnXsog, sed certe valebat „bene repletu m", quod nibilo .magis de dea usurpari potest quam illud 7tavd Aayïvoig xo vijg Ex art} g sni(pavsoivtxr} (isya, xb Eidcóvioi ÏKfivöi. £lg psv avxoi ksyovQi, A6vdgxr]g èöxi' ' Aöxdgxtjv " (?). Equidem omissum esse articulum zd, quod saepius in hoe textu accidit (e. g. 121—3), ratus, zd ïtQWTioza esse obiectum verbi £Qpr}vsyebv puto et ita verto: „tu prima principia interpretaris quindecim tuis institutis", vel potius, accepta Schmidtii verborum Séxa navzi scriptura, ita: „t u prima principia tradis decem cuique institutis", ut sermo sit de Decalogo quodam, quo elementa piae Isiacoium doctrinae, principia cuiusdam catechismi Isiaci cóntineantur, quasi primus initiationis gradus. Quod si verum est, sQprjveveiv esse huius tradendi muneris vocem propriam discimus et, quod praecipuum est, initiandi modum agnoscimus. Vix dubito -quin haec praecepta praesertim ad vitae rationem et usum pertinirerint, e. g. ut cibis quibusdam abstineas, Venerem neglegas, caerimoniis adsis, quales Apuleius commemorat. Initiatorum profecto nullum latebat quae fuerint haec instituta aut illa duo mandata (zd dvo ngoezdypata 156) quae fortasse in arcanorum scientia longius progressis potiora imperabant. Isis zag pvrjaatg èvédsi&v, ut narrat hymnus lus 27, itaque etiam haec instituit. 121—123. Ubique articuli supplendi. EnizQoitog dicitur cui cura alicuius committitur sed, nisi certiora addas, non liquet cui consulere debeat. 'Odiqyóg similem habet vim atque ■fiyspovig (52;, neglecto tarnen sensu ad inferos pertinent! Quid sint -ózófiaza &cddö0iu non intellego. Cerlc autem de Iside „regina marium" agitur, quae uavigantibus adest. Quare ita suppleo, interpungo, verto: è7tizQ07Cov xai bSrjyov <^zmv^> &uXueeïa»v, xai nozapimv ózofidzwv xvqwv, „quae nautis — 44 — consulis rectamque viamni onstra s, quae fluminu in ostia in potestate tua habes". Voci daldeowg minus usitatam vim tribui fretus Aeschylo (Pers. 558 né&i, te xaï daldaotoi), Herodoto (7, 144: dvayxdóag frakaóöïovg ysvÉodai Adrjvaïovg), Thucydide (I 142: dvögsg yEvagyoï xaï ov ftaXdooioC). Ita optimam habemus séntentiam, cum voces ènkgonog et börjyóg, ipsae valde incertae, adiuncto genitivo ftala&elcav eum sensum accipiant qui sequentibus conveniat periineatque ad res maritimas, cum praeterea de solis fluviorum ostiis verba fiant quae, sive initium sive finem maritimi cursus nautis afferentia, singulari deae tutela perquam digna sint. 123—124. Leguntur hoe loco tria adiectiva quibus Isis esse dicitur dea scribendi ratiocinandi perita et prudens. Primum enim quod est ygafipaTixrj, Isidis cognomen est, quatenus deae Sesat (48) habeat partes. Joymixiq eiusdem ab initio fuit, nam vidimus (ibid.) eam ad templa aedificanda agrimensoris munere fungi, praeterea Pharaonis regni annös ratiocinatur (Roeder ap. Roscherum s. v. Seschat p. 718 sqq.), denique etiam captivorum indicem componit praedamque consummat (ibid ). His igitur iam q>gavi(iri est prudentiamque suam demonstrat sed etiam eo quod magicae peritissima est; quae doctrina (cf. 97) artissime cum seribendi arte cohaeret. Neque ergo desunt quae ei atque Isidi communia sint, ita ut confusio in promptu fuerit, quod etiam docet locus in sarcophago inscriptus (èd Lacau I 46): „murram comburo . . . Isidi et Nep htyiutmagnifica(?)dentdeae Sesat (altera lectio: „deae magicaep e r i t ae") quae gravida facta (ut Isis) me (ut Horum) gerit". CL praeterea Roeder 1. 1. p. 7l7 C. 125—126. 'Eitï ndsav %aQav vertendum esse verbis „in quamque ter ram" defendi non potest. De sola Aegypto agitur neque est, quod sciam, cur voci xoiga vim „agri" inesse putemus, ita ut yertere possimus „in quemque agrum", cum haec huius vocis notio in papyris non occurrat. Restat ut vertamus „in totam ter ram", Aegyptum scil., cui sensui nihil obstare videtur nisi articulus omissus. Quem autem in textu, quo de agimus, non semper usurpatum esse iam vidimus. (Etiam titulus barbarice conscriptus, quem in Commagena invenerunt, 0. G. 1. 383 n. 26, napa sensu „tota" exhibet.) Hoe erat cur vs. 24 verti „totius Aegypti domina". Ceterum ordine inverso saepe dicitur yr\ itma, tota terra (ita e. g. Plut. 13 vatsgov èi yijv ndeav . . . siiEk&siv), fierique potest ut ad exemplum talis — 45 — sententiae suam finxerit noster. 'Enavdyuv et G-H. et alii iniuria ita vertunt „red u eer e". Est idem htl atque id quod sequitur (èid ndaav %c3Qav) neque igitur vertendum est. Eodem modo Xenophon (Gyr. 5, 2) usurpavit verbum ènavaqièqecQai ubi de anhelitibus quibusdam terrae scripsit. Cuique deo Aegyptiaco inundatio illa annua tribuitur, sed saepissime Isidi. Praeter ea quae editores ascripserunt, conferas quaeso haec: Philis vocatur „dea Inundatio optima" (Brugsch Dict. Géogr. 293); Luc. dial. d. 3: xaï xb lovtbv söxoj (Io Isis facta) fcbg xoïg èxsl (èv Alyvaxm) xaï xbv NeïXov dvayèra; Serv. in Aen. "VIII 696: „Isis per sistri moturn, quod gerit in dextra, Nili accessus recessusque significat, per situlam, quam sinistra manu retinet, ostendit affluentiam omnium lacunarum i. e. fossarum in quas Nilus stagnans recipiebatur"; deinde Sothis est (144), Sirius astrum, quo in diluculo exorto, inundatio incipit, quae igitur Isidi assignatur (cf. Drexler, Ztschr. f. Numism. 13 p. 303—4; E. Maass, Anal. Eratosth. p. 122 n. 102). 126—127. Huic enuntiationi simile est quod habet hymnus in Ammonem-Ré iam laudatus (Pap. Cairensis 17, 1): „pulchrum taurum deorum enneadis", quamvis minus definite hic legimus „pulchrum animal omnium deorum". Est certe appellatio ea vere Aegyptiaca in Graecum convérsa, cuius fons meo quidem iudicio est illud „pulchra vacca deorum, enneadis", nam sive per errorem sive aliam ob causam is qui eam locutionem vertit e domestica in Graecam linguam, vocem gwov pro „vacca" usurpasse mihi videtur, voces „deorum enneadis" autem expressisse per dsmv ndvxmv, quae vis eis re vera inerat. Enneas enim apud Aegyptios saepissime omnium maximorum deorum grex vocatur, neglecto sensu novenario, ut his loeis: in Osiridisvigiliis (H. Junker, Die Stundenwachen etc., hora noctis 5) „venitfiliuspatremquesuumtuetur, aiuntdiilaetoanimo; venit Horus et patrem Osiridem defendit,. ait Enneas, omniumque animus hilaris est" (considera parallelisinum, quem dicunt, membrorum mementoque Osiridem ipsum unum e novem illis deis esse); libri Mortuorum caput GXXV in viri Ani exemplo iam laudato (50), imagine illustratur quae animi iudicii praesides deos duodecim effingit, his adscriptis:: — 46 — „magna Enneas deo Thoth dicit"; hymnus in Osiridem Parisinus (Bibl. Nat. 20 ed. Chabas, Rev. Archéol. 1857, 6): Cibi ei (Ósiridi) dati sunt iussu dei Keb, Enneas eum adorat, inferi terram osculantur" (animadverte Osiridem ad Enneadem pertinere inferosque additos demonstrare voce Enneadis de toto caelestium numero sermonem fleri). 127—128; 130. Simul de duobus his locis disserere necessarium est, nam sunt quae dicuntur membra parallela, itaque legendum puto &éav, non &sav, quod insuper supervacaneum erat; praeterea alibi (77, 107) textus noster formam 17 &aóg exhibet. Sunt igitur membra similia: „otjv èv Arj^n iIccqccv oijjiv" et „rrjv èv Olv(inm &éav fujrparjp", et inter sese opponuntur JrjQrj «t "Olvfinog, IkuQcc oi>ig et svnQBTtrjg dia. Satis mire sane Ar\%y\ (de qua cf. J. E. Harrison, Prolegomena tothe study ofGreek Religion p. 575 sqq.) hic. est mortis sive Orci nomen, quem oblivionis fuisse locum iam patet ex Aegyptiaco textu (Lacau, Sarcoph. 22, 1): „ego (Horus) tibi (Osiridi redivivo) memo r iam reddo earum rerum quas (in morte) o b 1 i tus er as". Turn hymnus Orphicus 85, 8 (quos hymnos saepe Aegyptiacorum scriptorum instar conditos esse non huius est loei demonstrare) de Somno haec habet: AvTov.aabyvx[xog yag h' explanare possint, nam in fabulis et mythis Aegyptiorum capillis et cirris sua est vis, quae pertinet ad Solem, et eius oculum, anguem uraeum; cf. praeterea quae narrat Luc. adv. ind. 14: xai s%si (ihv zo s««pf>Uov zovzo xai èsixvvöiv ag . . . Meficplzai zijg "iciSog zovg nkoxafiovg. 135—136. Recte interpretati sunt G-H. „deliciae der orum" adnotaveruntque formam 'Jgnoxgazig Graecae, non Ae-gyptiacae esse originis, a masculini generis forma ductam. Ita rem se habere puto: Harpocrates, puer omnium infantium princeps qui matrum cura egent, populo gratissimus erat iam Ptolemaeis regnantibus, neque dubito quin matres puerulos suos identidem — 48 — verbis „mi Harpocrates" vocaverint sensu „meae deliciae" praesertim cum tot essent incantamenta magica quae matres Isidis partes agentes, morbos et incommoda depellendi causa a liberis quos cum Horo parvulo Harpocrate confunderent, adhiberent (cf. Pap. Berol. 3027, 2, 10: „manus meae, inquit mater, in hoe meo puero positae sunt; manus Isidis in eo iacent sicut manus suas in filio suo Horo ponit"etiam totum GippiMetternichii textum). Ita vox\4gnoxgdz^s vim dehciarum accepit mutatoque exitu feminini generis facta est ut puellis aptior esset. Locutio 'I tav »sav 'Agitoxgdzig similis est illi dydnr) foav (109). Interpretatio mea confirmari mihi videtur eo quod aliis locis non Harpocrates in textu nostro sed Horus Apollo nomen est Isidis filio. 138— 139. Locus lectu difficillimus est hic, quem fortasse explanes nomine Anchet (i. e. „viva", >frt), quod fert Uraeus serpens qui in fronte sedet dei Sw et aliorum (Fabula de r e gibus divinis ed. F. LI. Griffith 1890, tab. 25, 13), nam didörjfia proeul dubio hanc vim habet (193). 139— 142. Isidem deorum imagines et animalia sacra, imagines eorum vivas, homines docuisse (H. lus 27—8; Diod. I 15) communis erat opinio. Totum enim cultum instituit templaque condidit (202 sqq.). De adoratione (Ttooöxvvriöig) cf. 160. Cetera obscura sunt. 142. Incipit nova pars sciïpti, quod iam eo patet quod, relicta constructione quam hucusque auctor adhibuerat neinpe vi\v cum participio coniunctum, nunc adhibet 6v cum verbo finito. Imago papyri phototypice expressa confirmat xtfgüt longius esse supplementum quam pro spatio, tarnen lectioni x^os, quam malim, non favere videtur. Quod verbum sane suum hic locum haberét, exstat enim iam in Hymnis Homericis (e. g. XVIII, 12) respondetque illi hymnorum Aegyptiacorum initio creberrimo 'n z - h r k („ave, salve"). 142—143. Jam Herodotus deam de qua agimus neyfozrjv baipovu vocat (II 40) exstantque documenta in. quibus hanc appellationem habet (S. B. 4383, 2 :■ 'Ï6,.di &tèc tieyüzr} zb tsqbv snokt, Montis Porphyritae; 5801, 4: "Iaiöi d-mi \ityigzrjt, Tebtynis; alia). Neque tarnen fuit dea in Aegypto culta quin „maxima"' vocaretur ut papyris et inscriptionibus demonstratur. 143. Cur ngazov ovofia signifleare putarem „numen primigenium quod rerum initio fuit" exposui ad vs. 97. — 49 — 143^-144. Legerunt G-H. 'lol Zóo&i, Schm. ïötöradt, utrumque probabiliter; sed in imagine phototypica mihi perspicere videor id quod editores viderunt neque est quod obstet quin Isis et Io hic quoque confusae sint. Titulus in Aegypto Philis erutus Isidi vocabulum 'Iva%iq, quod soli Io pertinet, tribuit (Kaibel 981, 2). Tum Sothim, Sirium astrum, quo in diluculo exorto Nilus accrescere incipit (125—6), nemo ignorat Isidis esse; huius rei testes iam sunt textus veterrimi, sicut Pyr. § 632: „te (Osiridem) adit soror tua Isis amore tui exsultans; eam in sinutuo posuisti, semen tuum in eam egressum est, acre semen in Sothim" (annominatio exstat, nam vocabulum Sothis voci acris simile erat); neque unquam haec confusio in textibus deest, e quibus aliquos laudo: Lib. Mort. 101 s. fin.: „eius (mortui) astrum ei ab Iside in caelo dabitur prope Sothim, et Horum qui in Sothi est, sequetur"; Mortuorum Gondendorum Ritus (ed. Ma'riette, Pap. de Boulaq, n. 3) 13, 9: Isis te cum (cum mortuo) Sothis in caelo est neque se a te seiungit unquam"; hymnus in Isidem (ed. W. Spiegelberg, Aeg. Ztschr. 1917 p. 33—4) 6—7: „astra, inter ea (Isi) Sothis luces"; e Graecis scriptoribus autem haec: Mon. Ganop. 35—6: ayeó&cu xax' èviavxov navrjyvgiv . . . xfji fifiêgai èv i)i èitirélkei xo aöxgov xo xijg Itfiog, r\ vo[ii£exai, . . . véov 'éxog eïvai (46); Horap. I 3 :Iöig 8s itag' avxolg èóxw «öTijp, AiyvTtxióxX xakovfisvog 2J a & ig, . . . 6g xai Soxsï fiaödsvsiv xmv Xoatmv Köxégojv; hymnus lus 14 „èyoi «tfu frsov Kvvbg a6xg

a èv t cj) O O t g id o g ad vtco. Singula primum exponere volo. "AGtgatv incertum; quibus enim de astris agitur? Utrum de Sirio talibusque an de omnibus ? Diiudicare non audeo. 'Axdfiaroi falsum esse Schmidtio non credo; saepius enim in hymrfis Aegyptiorum hoe dictum invenimus, ubi qui aliquid semper faciunt, hoe indefessi facere dicunturv (e pluribus hoe affero, quod legitur in hymno Mus. Brit. 826, 2<; sol dicitur „in aethere inde fessus currere"). Voci oi èni%cagioi novum inauditumque at meo iudiciö probabilem sensum tribuo oi èitï tfj yjóqa, èv ty yfj, óvrag, „qui terram habitant" homines vivi; ad quam interpretationem me duxit mundi eiusque habitatorum tripartitio illa, de qua iamiam acturus sum. To 'Oöigidog advzov in Aegypto aut in terra ne quaesiveris, nam hoe est verum regnum arcanum vivisque impenetrabile Osiridis, mor-N tuorum scilicet regnum, Orcus (cf. L i b. Mort. 1 B 23 sq.: „vos dii qui optimos animos in Osiridis domum infertis . . ."). Difficilius est iudicare quid sint illa sacra animalia in Osiridis domo; vix credere possim ea esse animalia quae in terra'deorum personas gerunt, et quia mea sententia de Orco agitur et quia 158-9 de omnibus dis sermo factus est. Suntne monstra ea quae vulgus pulabat permulta apud inferos exstare? (cf. Lib. Mort. eiusque imagines). An sunt mortui ipsi quos Aegyptii „vivos, vere viventes" nominabant? Sed ita obscurum est illud itgd. Utut est, de toto falli 52 mihi non videor. Restat tarnen ut commemoremus vocabulo ukka inesse videri vim illam frequentissimam adverbii „tum", „postea", „porro". Haec igitur scripsisse existimo auctorem: „t u, I s i, efficis ut sol a mane usque ad vesperum luceat, qua re omnes dii gaudent; tu efficis ut sidera oriantur, cuius rei gratia homines sineintermissione te adorant; tu laetitiam usque ad inferos affers, cum nomen tuum ibi pronuntiatur (?), cum (ita accipiendum forte) nomine tuo pronuntiato ipsa ades". Saepe de aliis diis imprimis de Sole ipso et de mortuis Soli aequatis talia traduntur neque nunquam eandem mundi tripartitionem adhiberi vidimus. Legas quaeso haec: Mort. Condend. Ritus 7, 4 sqq.: „Orei incolae coram tuo (Osiridis) corpore terram osculantur (vera nooexvvrie'ig.'), caeli incolae animum tuum accipiunt, terrae incolae te honore prosequuntur". (Gave distinguas corpus et animum: utroque verbo ipse Osiris indicatur, cf. 97). Similia docent Osiriacus hymnus (Bibl. Nat. Paris. 20) 6: „Enneas (= omnes superi 126) eum (Osiridem) a d o r a t, O rei incolae terram osculantur inferique se pro'sternunt" (hic desunt homines vivi); Lib. Mort. 15 A II 2 sqq.: „Ave (Sol. Re) qui utramque terram (Aegyptum) illustras ortus. Deorum turba omnis laudes tuas praedicat ... Gum vivus oritur homines eum acclamantmortalesque eius laudes praedicant. Heliopolitani daemones eum laudibus efferunt, urbium Pe et Nechen daemones eum adorant; cynocephali omniaque animalia eum venerantur". (Haec• non sunt animalia quae in Osiridis penetralibus esse textus noster affirmat.) 168—174. Legi et suppleri posse mihi videtur imagine phototypa adhibita in vs. 170 sqq.: xai xr\v yijv 67toQi[irjv | [xa]l xd ttya[&]a itavxa, xov (iiov | [ajr]a[ö]t (V]o(j[t££t]s, navtayri \ «póovöa (?) xaï [sjitivoovöa xr\v 8q6 \ 6ov, xai xcc (isva itdvxa. De Iside agri culturae praeside cibosque comparanti agitur neque ut hoe eius esse munus demonstrem multis locis opus erit. Inscriptio aetatis Ptolemaeorum Philis reperta (Borchardt et Rubensohn, Archiv III 356 sq.) haec habet: „Loquitur Isis magna, deorum mater, quae vitam dat" (vitam dare vel potius facere Aegyptiace est „ea quae ad victum pertinent, tbv — 53 — {$loto v) comparare"; cf. Gardiner, Notes on Sinuhe ap. Recueil 36 p. 201); Pap. Paris. 2978 sqq. (est carmen magicum quod in herbis carpendis occupati recitent): 'Eöndgijg (herba) vtco zov Kgóvov . . ., izé%&t]g vnb rijg "löiSog, èzgdcprig ófi^giov Jióg; praeterea notissimos locos apud Apuleium Diodorum Plutarchum alios muitos. 175—177. Etiam Gaea in uno et eodem versu hymni Orph. (26, 2) ndvzgotpog et navzokézeiga vocatur, itemque Proserpina (29, 15—6) est £raij xaï frdvazog fiovvrj dvrjzolg nolvfwx&oig \ <&egósfpóvr] * (pêgfleig yag del xaï ndvza qjovevsig. Quod munus duplex terrae numinum est. Proprie enim de iis quae e terra gignuntur, quibus ante ceteras Demeter et Isis (168—74) praesunt, dicitur. Nam omnium herbarum et arborum vitae mortisque vicissitudo in earum manu posita est. Non autem ab his rebus differt conditio hominum qui |modo vivant, modo moriantur, iterum vivant, quod. hymnus ille in Proserpinam proclamavit. Iisdem quoque numinibus et omnium rerum naturae partium et ipsius hominis fortunae iudicium adscribitur. Verbum öiaxa&aigeiv non facile interpreteris; docet H. Orph. 15, 8, Jovem -simul avfcrjzrjv et xaftdgeiov dicens, horum verborum notiones ad similia pertinere. Ita se habere rem puto: deum vitae mortisque curriculo, crescendi et pereundi alternatione omnia, quae terra fert, etiam genus humanum, puriora reddere novoque meliori saeculo aptiora faceré. Haec apud Neoplatonicos Orphicos Gnosticos invenitur opinio. Quid quod mysteria Isiaca et alia nihil aliud spectant nisi mystae resurrectionem primum morte ficta affecti, postea his sacris vitae divinae 'participis, quae etiam post mortem continuatur. Simili modo haec interpretanda videntur, quae paraphrasi usus sic exprimo: „tu et toti rerum naturae et hominibus tuo arbitrio perniciem necessariam paras, postea eosdem incremento donas, eo proposito ut -melior fiat mundus tuoque munere ad finem tuo numine dignum perveniat". 178—180 (et sequentia?). Vidimus (31) fuisse deam Euphrosynam quam Aegyptii Tefnut vocaverint, quae cum Hathore coniuncta etiam Isidi sua munera tradiderit. Quae hic legimus Euphrosynae sunt propria laetitiae vinique deae. H. Andr. loco sane lacunoso Isidi has partes tribuit exempli gratia a me suppletis verbis his (86 sq.): — 54 — ayunsXov èxaex[doai0a xai èj-tvgoïöa xbv oivov] ufiegioa xapdzat %\aXn<ógr\v naai (igoxotöij. 183—186. Verbum ndvxav redundare ne miratus sis; sensus optimus est si recte conicio vocem evgétgia valere „quae creavit", quod locis similibus ut probarem mihi non contigit. 186—189. Haec est aperta Osiriacae fabulae memoria. Si recte suppletur 1% avtfyaysg quod pro certo non habeo, vehementer suspicor auctorem sicut Plutarchum existimasse Isidem maritum suum aquis avectum Byblo reportavisse navi; cum hac narrandi ratione optime convenit vox gubernandi. Hanc fabulae partem sine dubio maximi faciebant navigantes, qui in Isidis tutela erant (69). Fieri potest ut illud evagfwöxojg memoriam servet Osiridis a Typhone membratim caesi; qua de re praeter Aegyptios et Plutarchum (18) verba facit Theoph. Autol. 1, 9 sq.: &ibg evglfSxsxai (iB(isXi6[iévog b xaXovpsvog 'Ooigtg ov xai xax hos ylvovxat tsXsxal cog anoXXvfiévov xaï xaxa paXog %rjxov(isvov. Iterum eodem modo atque Plutarchus, auctor noster narrationem quae Isidis iter Byblum factum continet, alteramque de qua nunc agimus et quae cum illa minime cohaeret, coniunxit. Restat mihi ut animadvertam formam dd^iaea aut, si quidem verbo danxuv sua est vis sepeliendi, non habere aoristi praeteriti rationem, cum antequam Isis navigaverit, non sepultus sit Osiris, aut mirum in modum significare „postquam in capulum, in arcam deposuit", quod Graecum non est. Plura sunt quae mihi demonstrare videntur auctorem Graece aliquatenus tantum scire (§ 12). 189 sqq. Magnopere dolendum est quod hic locus perditus est, qui sine dubio in rebus obscuris lucem, si legi posset, atlulisset, nam de „b ö n o G e n i o", quem scimus Alexandriae cultum Thermuthim deam ndgedgov habuisse eademque ratione serpentis figuram gessisse, agitur. Sicut Thermuthis facta est Isis, is confusus est cum Osiride-Serapide, quem antiquitus iam Wn-nfr (Owétpgig) vocabant (cf. W. Weber, Terrakotten I p. 10). 193—194. Optimum est illud rjysfiovlg quod legerunt G-H. Et sol et rex sane „dominus diadematum" vocantur, i. e. „qui diademata gerit", neque mirum esset homines Isidi Reginae (Apul. 270, 2) haec apposuisse; at obstare videtur ipsum illud rjysfiovig, quod non est ÖBömóxig, quin, quae dixi, voluerit auctor. Neque magis conferendi sunt loei Pap. Lond. I 46, 482—3 ubi Abraxas celebratur: alavó^is, xóöfiov xb dtddrjfia — 55 — nuvzbg xazêyav, vel Pap. Paris. 520: zov d&avazov Alüava xaï öeóitózrjv rav itvQivêóv 8 ladtj (idt djv; quibus fretus existimare possis Isidem mundi quibusdam orbibus praeesse, quia Luna vel Sirius sit. Sed hoe loco me iudice agitur de Uraeo quem Sol et omnes dii cum eo conhisi, universi igitur, et rex in fronte gerunt. Qui Uraeus diadema esse dicitur, item Solis sive Hori oculus, item Hathor Isis Mut Buto omnesque deae (cf. A. Erman, Hymnen an das Diadem). Graecum documentum est Mo num. Ganop. 55—6: r) zov 'HMov dvydzrjg (haec est Tefnut de qua cf. 31 et 178 sqq.) . . . rjv o naz^g ozégt-ag ojvófiaöev ozh (tiv fiaOiXslav (diadema) bzs dh ógaóiv avzov (Hori oculus 113), quibus verbis in Aegyptiaco textu respondent haec: „filia (dei) Re,..; eam oculum Solis, diadema in fronte sua nomine vocat, quia eam amabat". Is autem Solis oculus, is Uraeus flammas evomens Solis eiusque similium deorum etiam regis hostes et adversarios igne necat nomenque aliud gerit W p s. t („flamma") itaque optimo iure vocari potest xvgia wmzbg xai (pteyfidzav (248), quam appellationem huc pertinere arbitror. (Deus Sol ipse in parte antica superiore cippi Metternichii vocatur „dominus ignis aestus ar do ris"). Quosdam textus probandi causa verto: Liber qui de Apophi est 23, 18 sqq.: ,',Re ... te sternit (Apophi) te submovet te vulnerat, corporis eius oculus te delet; in ignem qui ex eo venit ca dis, in ardoreni . . .; ab Iside rabies tua avertitur"; ibid. 24, 10 sqq.: „Flammae domina potestatem in te habet, eius ardor animum tuum delet . . .; ab Hori oculo qui in hostem suum saevit cons n me ris; magna Flamma te delet; Solis oculus potestatem in te habet"; Lacau ap. Recueil 80: „Ego (mortuus) sum fervens Hori oculus, dea quae terribilis exit, caedis domina". Atque hic Uraeus duobus quos sciam locis yyefiovig dicitur; primo in Hymnis in Diadema regium (p. 28): „„DttC'ens" quae in fronte Hori est, in pace expergiscitur . . . oculus Hori eiusque dux", tum etiam Pyr. § 396 „eius (mortui) dii (diademata?) in eo sunt, eius angues in capite eius sunt, „Dux" in fronte eius sedet iuxta „Animi Gonspectricem', et „Igneum Anguem"". In papyro nostra de his rebus agitur et verborum constructione Aegyptiaca dicitur fjysfiovlg — 56 — SutSijndxav pro rjyëfiovlg r\ èiti xav öuxdtjfidxav. Quod exspectare poteramus, verum est: communis ea Isidis cum Uraeo confusio non semel in textu nostro commemoratur, nam praeter hunc locum ad eandem rem pertinere arbitror rjMov Sfifia (112), xb ava (38, 42), taïjs diudrma (138), tpaxbg xai vpkeypózav xvgia (248). 194—196. Cf. 175—7. 202— 203. Osiridem Isidemque omnibus locis deorum cultum instituisse docent Diod. I 15 et Plut. 13 (&sovg Sei&vxa riftcév) et H. lus 27 sqq. (èya tivrjösig dvdganotg èvéSeil-a, èya ayakfiaxa ösav xi(iav èdidaj-a, èya XEnévrj Qsav £dgv6d(irjv). Et alia in hoe scripto (111, 203—5, fortasse 245) et haec eodem pertinent. 203— 205. Ad vocem itadi ego non suppleo illud dy&qditoig, quod ceteri putaverunt, sed etiam in his versibus, id quod vox xai et melior sensus mihi probare videntur, de Iseis agitur ita ut cultum spectent xa vó(ii[jLa et èviavxbg xéleiog, quorum illa designare videntur omnia cultus instituta omnesque sacros usus, munera iüraque sacerdotum et vulgi; annum autem plenum et perfectum coniectura puto esse annum sacrum cum festis diebus feriisque, qui caerimoniarum summam continet. 209—214. Quantum scio, hic solus est locus ubi dicitur Isis Osiride mortuo filium suum patris successorem orbisque terrarum novum principem fecisse. Commune et vulgare apud Aegyptios fuit haec ita facta esse credere: Horum Typhone devicto a terrae deo Krjfi sive solis R e omnium caelestium auspiciis patris successorem factum esse, quod antiquitus non valebat totius mundi dominationem accepisse sed Aegypti solius. E pluribus unum documentum: Lib. Mort. 19, 2 sqq.: „Osiris, Orciprinceps, te (Horum = mortuum) vindieavit adversus inimicos tuos paterque tuus Keb tibi commendavit totam hereditatem; veni et triumphans exsulta Hore Isidis fili et Osiridis in regali sella patris tui sedens; Re enim adversarios tuos occidit tibique utramque regionem totam commendat; Atum deus decernit; Enneas claram Hori victoriam confirmat". Sed quid quaeso mirum ea nunc etiam Isidi tribui, quae in nostra ipsa papyro sola Osiridem servavisse affirmatur 246—7; 187 jmJot?!)? 214—215. Jure confertur Diod. I 27: xavxr}v (iöiv) . . . nluöxav xaï peyfaxav dya&av aixiav yevêó&at, utaóiv dv&ganoig. — 57 — Aia St) zavzag rag aiztag xazad£i%&rivai ttE%ovog èj-ovötag xai rtft»?s xvy%avëiv zijv ftaóifaöOav zov jiaalXscag xai naga zolg töuóraig xvgisvsiv zr\v yvvaïxa zdvSgbg sv te rij zijg ngoixbg övyygami} övvo(ioloyovvzo3v ztöv yafiovvzojv anavza jcei&agxrfösiv zfj yapovfiévri, sed non obliviscendum Diodorum res nimis amplificavisse, nam auctor noster virum et mulierem simili iure esse contendit. Quod Graeci, quorum mores longe ab Aegyptiorum moribus distabant, rem in maius auxerunt, id nullius momenti est in nostri textus interpretatione, qui mulieribus non maiorem sed parem potestatem tribuit (cf. Mitteis, Grundzüge p. 212, cui apud Diodorum de sola dote agi dubitanter affirmanti vix assentiri possim). Ubi in Aegyptum Graeci penetraverunt, turba indigena diversitate morum commota pi» modo ea quae meliora apud se esse. putabat, diis et imprimis Isidi assignavit; itaque mulieres cum viderent suam conditionem Graecarum uxorum conditioni antecedere, pro ea re gratias egerunt Isidi, cuius vita huic opinioni ansam dabat. Ceterum sperandum est fore ut plura ad has res pertinentia inveniantur documenta. 216—220. Etsi vox e&vr} legitur, agi non credo de gentium diversitate, quam hymni Andrius Iusque tractant post ea quae de mulierum conditione sunt; nam obstant verba ddvzov et nzêgv&v. ITdcav %ügav iterum (125) esse puto Aegyptum, si quidem regitur a verbo itgonkovöa, quod certum aliquod obiectum postulat. Quid sibi velit coniectura viri docti Schm. xaï èv za advza ndvz' avrjöag 'è&vrj non intellego. Isidem aliquem aut aliquid defendere et tueri sequitur e voce nzégv&v (cf. yvnófiogcpog 66). 230. Gum his versibus de aquis et umoribus cum terrae turn maris agat auctor (ita enim accipe genitivos dakdoerig et j%) legere propono d[g]0s[a>]g, verbum eiusdem radicis atque dgösiv „hu meet are" sed hucusque non inventum. 235—237. Coniecturam laudo quam Schm. fecit, qui legit Aioóxovgovg óazrjgag. Deli in Sarapieo inventus est titulus (Roussel n. 110," 5 sq.): "Iöidi Avovfitdt, 'Agnoxgdzu AioóxovQoig. Vulgo acceptissimi erant Gastor et Pollux, quam rem demonstrat Gerceosiri, in vico parvo, fuisse Jiooxovgslov (pap. Tebt. 14, anni a. G. n. 114) multosque fuisse in Aegypto Dioscurios. Papyrus nostra, quod semper facit, eorum munus et potentiajm Iatti deberi affirmat. — 58 — 237—239. Cf. Luc. Dial. deor. 4: xai xb koutbv bqxqj dsog (Io Isis facta) .■• . . xai xovg dvêiiovg èniicEfiitsrco. Deus summus semper fulgurum et tonitrus dominus est. Ita H. Orph. 15,9 Juppiter vocatur detgaxiog figovxccïog xsqccvvios; Pap. Lond. I 121, 234—5: 6 dexgaitëv b (}govxd£cov; Pap. Lond. I 46, 150—1 habet: êytó (Abraxas) d[ii b döxgdnxetv xai pgovxav; I 122, 92—3: xbv a6xgdit(x)ovxcf. xaï Pgovxd£ovxu. Summus deus etiam ventos mittit: Sol-Re teste Libro Mort. 17,60 „venturn spirat f erven ti oris anima"; H. Orph. 34,25 Apollinem invocat dvépcov evgiyfiad' iévxa; H. Orph. 14, 10—1, Rhea, inqutt, èx 6ov ydg xaï yulu . . . jivouxi xb. 239—242. Post xovg G-H. inserunt xvgdwovg, sed hymni li locus (29) ab iis collatus: sym Pvgdvvcav dgxag xuxskvaa (cf. H. Andr. 96 sq.: 'nsguHsóxaxov 8s povdgyav . . . cetera desunt) plenus aleae est; noster enim textus Aegyptiacus est, certe in Aegypto conscriptus, ubi nusquam, sola urbe Graeca Naucrati, quae habuit Gleomenem, excepta, fuerunt tyranni, solusque póvagxog semper fuit rex iustus. Tyrannorum memores vero Andri et li insularum incolae Graeci etiam post deos peregrinos acceptos remanserunt et credidisse videntur Isidem etiam talium calamitatum levationem attulisse, etsi tyrannorum Graecorum temporibus nemo in tota Graecia eam coluisset. In Aegypto autem aliter se habuit res neque erat ulla causa quod etiam Aegyptius homo Graecae originis tyrannos commemoraret eosque Isidis opera depulsos putaret. Quibus rebus permotus prudentiae maioris esse puto inserere Ttoksjiïovg aut dvxiuaXovg (vocem quam legimus in regum titulo dvxmdlav imêgxBgog) et cogitare aut de fabula, quae de Hori contra Typhonem eiusque socios proelio est, cui rei autem obstat temporis praesentis dictfpfrsigstg usus (sed quantum in hoe textu temporum usui tribuendum est ? cf. 189), aut de rerum veritate rebusque quae quoque die accidere possunt, ita ut hostes Aegypti, hostes regis cuiusque temporis designentur; quam interpretationem magis probo verborum cxgaxBia et fiyB(iovia causa, quae ad motus mtestinos non pertinent sed ad bellum cum önitimis gestum. Fortasse etiam de Uraei munere Solis contra adversarios defendendi cogitandum est, etsi Uraeus ille potius flammis et igne quam consiliis et prudentia hostes percellat (cf. tarnen fiysuovig 193). .24^-247. Haec omnia inter se cohaerent sensusque in multis lacunis perspicuus est: „tu, Isi, magnum Osiridem — 59 — immortalem reddi.disti et ubique eum colendum curavisti, iisdem Horum, qui patrem suum beneficio affecit, donavisti muneribus". Rectissime iam supplevit Schm. in 246 rbv Jtavgbg tvsgyêtriv. Multis de causis maximi sunt pretii haec verba, primum quia evsgyért]g toï> nargbg vertit illud Aegyptiacum nz-'t. f, quod servatur in nomine 'Jqevdótrjg, itaque in posterum iis locis, e quibus vim horum Aegyptiacorum apparere gaudemus, addatur. Maioris tarnen est momenti admonere mirum in modum et de Osiride et de Horo simul dixisse auctorem similia, affirmans ambobus deam immortalitatem dedisse. De Osiride iam vetustiores docent textus (initium faciunt Pyr.) haec: eum Typhonis insidiis interfectum esse, Isidem postea filium Horum edidisse, postquam, ut aliquando dicitur, mariti mortui partem virilem arte magica idoneam fecerit quae ipsam praegnantem faceret; Horum ab ea educatum ut patris fieret ultor, a Typhone parentis necem repetiisse et deorum iudicio in locum et honores Osiridis positum esse. Vidimus Osiridem ipsum non servari, sed genus eius vindicari; filium Horum alterum Osiridem esse, patris vitam vita filii continuari. Paulo aliter communis narratur fabula, quae Osiridem ipsum vitam recuperare et vere viventium (= mortuorum) aeternum regem et principem fieri affirmat. Initio nullae erant in hac fabula Isidis partes nisi coniugis maerentis, mariti corpus quaerentis et sepelientis, atque matris heredem alentis; contra Horus dicitur patri suo immortalitatem dedisse (Pyr. 609—10, 635). Sed quis mirabitur Isidis gloriam magis magisque eminuisse in mariti filiique damnum? Inter multas sine dubio maxima fuit huius rei causa Isidem nunquam mortuam esse, Osiridem autem vitam deposuisse, deoque qui vixerit, perierit, denuo vixerit ut iterum emoréretur, magnam deam, cuius vita exitum non habuisset, praestitisse. Docet cultus Aegyptiorum maxime precariam esse novam Osiridis vitam, cum diem de die singulis fere horis sacerdotum turba operam det ut vitam eius stabiliat. Osiris hominibus nimis fuit par, nimis fuit casus humani exemplum; omnes mortui denique facti sunt Osirides, cum Isis integra remaneret. Accedit quod haec magicae doctrinae perita Osiridis resurrectionem effecisse- credebatur vitamque sempiternam ei dedisse, cuius rei testes sunt Diod. I 25 et noster et alii multi. — 60 — Postea autem mirum in modum factum est ut Isis, quae Osiridi post mortem et hominibus per mortem immortalitatem tribueret, etiam aliis caelestium eadem dedisse crederetur Osiride ipso omisso, Utrum fabulosae narrationes quibusdam locis propriae an alia res huius diversae tradendi rationis-causa sit, hoe loco quaerere supersedeo, quia extra libelli propositum haec sunt. Praeter omnes patris in locum successit Horus, sed etiam alii pro eo substituti sunt; quod satis demonstrabunt quae sequuntur. Osiris Isidis maritus, Horus eius filius est. Hic autem interdum eius maritus vocatur: Lib. Mort. 112, 12: „Hori liberi, quorum pater Horus, mater Isis est"; contra Osiris, quem saepe Hori capite figurant (e. g. Mariette, Dendérah IV tab. 45), aliquando eius filius dicitur: Etym. Magn. 552, 12: Konxóg, . . . aig ïjv cpaei xt)v I&iv dcpixo(isvr}v xbv "Oöiqiv xbv viov dvat,rjxeïv; Plut. 37: èm da Mvaöéav xm 'Enawa (filio Ius-Isidis) nooóxid-évxa xbv Aiówaov xai xbv 'Öóiqiv xai xbv Edgaiuv; Diod. 3,74: xbv Ós dsvxsgóv ("Oólqiv) cpaaiv £g 'Iovg xijg Ivdypv . . . (ia6ikev6ai xi)g Aiyvnxov; Euseb. p r. ev. 3, 11, 51 multa coniungit: r5tó dv^g xqg 'ïmSog "Oöigig xai ddsXybg xai viog magadéSoxai. Osiris, cum concisus aut in aquam proiectus esset, ab Iside quaeritur, invenitur, tum sepelitur aut vitam eius opera instaurat; eadem de Horo tradunt: Diod. I 25: svgsïv 8'avxrjv (Isidem) xai xo xr)g d&avaeïag q>dg(iaxov, Si ov xbv vtbv TSlgov' vnb xmv xixavcov anifiovXavftêvxa xai vaxgbv svge&évxa xatf vdaxog (!), pij póvov dvaöxijóai, öovóav xi\v tlivxrjv, dlKd xai xi}g u&avaöiag xoiijöai [isxalafieïv; Lib. Mort. 113, locus satis confusus et incertus, quem longum est totum vertere, narrat fere Isidis filium matris, si recte interpretor, culpa damno affectum esse, in aquam cecidisse, postea a Sucho paludum domino quaesitum inventumque esse retibus, denique ab Iside dum vitam recuperaret curatum esse. Fieri potest ut etiam de Dicty quodam similia atque de Osiride commemorata sint, si quidem ita interpretanda sunt quae brevissime scripsit Plut. 8: xb ydg a(m£6aïv sig xbv noxapbv xai cacoXéa&ai xbv xqg "ioiöog xgócpipov Jixxvv (cf. 83) . . . èa%óxag dnl&avov. Atque etiam Anubis ab ea quaesitus est teste Plutarcho 14: ausdoiiévrjv ... xb itaidlov tflxalv • èx&aivai ydg sv&vg xexovöav (SC matrem Nephthym) dia wófiovxov Tvcpavog ' evqs&bv da %uXanö>g xaï (lóyig, xvvmv ènayóvxeav xrjv rIöiv, ixxgatprjvai xai ysvéö&ai (pvXaxa xai bitadbv avxyg, 'Avovfiiv Jigoöuyogsv&évxa. Sed ad Horum — 61 — revertamur; Hygin. fab. 277: „Velificia primum invenit, nam dum quaerit Harpocratem filium suum, rate velif icavit"; Cassiod. Var. 5,17: „hoe (velum) Isis rati prima suspendit, cum per maria Harpocratem filium suum audaci femina pietate perquireret"; amplioribus verbis usus Min. Fel. O et. 22,1: „Isis perditum filium suum cum Cynocephalo . . . luget plangit inquirit et Isiaci miseri caedunt pectora et dolorem infelicissimae matris imitantur. Mox inventoparvulo gaudet Isis, exsultant sacerdotes, Cynocephalus inventor gloriatur"; Athenag. S. 22 p. 112 (Otto): 'Qqov zov viov i) rIóig gijtoüöa ra fteAij xai svQovöa ij'öxijöfv sig zacprjv. Haec sufficiant ut demonstretur omnibus partibus Horum cum Osiride confusum esse quaeque ad hunc pertinerent, ad illum esse translata. Textus noster, ut qui omnia capere velit, ambas res commemorat: et Osiridem et Horum aeterna vita donavisse Isidem hominibusque colendos tradidisse; illiusque mentis praeclarum est documentum, quae omnia coniungere aequare confundere cupit neque quicquam praetermittere aut relinquere audet. Utrum etiam ea quae Isocr. 10,61 exposuerit, dicens Helenam fratribus suis Dioscuris immortalitatem tribuisse, cum Isiaco mytho cohaereant an non (cf 112 , 235) nescio; satis sit indicare aliquid esse similitudinis. 266. Non est quicquam, quod sciam, quod iustam verbi XQi]0(io}d6g interpretandi rationem dare possit. Sensu communi vaticinandi hoe verbum hic usurpatum esse non potest, cum neque Hori neque regis fuisse futura canendi officium constet. Temporum iniuria effecit ut alter locus (252) nos omnino nihil docere posset cupientes. Coniecturam, nil praeterea, edo: versionem voluisse mihi videtur scriptor illius vocis Aegyptiacae m"%rw, quam ita interpretari solent: „qui recta verba novit, et dicit; qui satisfecit; victor triumphans"; saepissime eam Hori nomini appositam invenies, qui deorum iudicio, Typhone verbis confutato et manibus devicto, Aegypti mundiquei*ector factus est legitimus. Geterum cf. 209 sqq. Pars altera. De toto agitur. De singulis rebus hucusque ,egi. Nunc autem restant quaedam, quae ad totum textum pertinent. Primum enim de argumento huius hymni paucis disseram, rebus sacris magis quam geographicis, quae ab editoribus optime explanatae sunt, animum advertens; postea de genere specie forma carminis agam, quae disputatio etiam de fontibus erit; denique quae ex iis, quae demonstravero, de fide auctoris statui possint, exponam. De locorum ennmeratornm ordine. § 1. Primum utrum in enumeratione locorum certus sit ab auctore observatus ordo an non quaeritur. Aegyptus regionesque exterae certe optime seiunguntur, quo fit ut partem quae de illa agit (vs. 1—78) ab altera (vs. 78—119) secernamus. Gum in promptu sit suspicari in exordio hymni nunc deperdito nominatim persecutum esse auctorem superioris Aegypti urbes et vicos (cf. 24) — nam in parte servata de inferioris Aegypti tantum urbibus sermo est — videmus aliquid ordinis certe fuisse, qui me iudicë fere fuit hic: post initium ab Alexandria factum (68) enumerabantur loca Aegypti superioris secundum Nili cursum a meridie ad septentriones. Sed quomodo res se habet in altera hodie sola superstite parte, ubi de Aegypto inferiore, de Delta quod dicitur, sermo fit? Initium enumerandi facit auctor a parte maxime ad meridiem vergente, sed pergere mihi videtur sine certo ordine, neque viam et rationem huic rei inesse ostendere temptantes mihi persuaserunt G-H. Quicumque verissimum iudicium facere vult, is, ut equidem feci, tabulam geographicam illius Delta delineet ibique omnia loca quae nominat papyrus incertis omissis inscribat; linea quae haec loca coniungat, quasi itinerarium textum' legentibus erit. Quod qui fecerit, videbit aliquando certe nonnullas civitates inter se vicinas coniunctim dari, plerumque autem ordine carere enumerationem, neque obliviscatur confusionem non — 63 — minorem sed maiorem futuram fuisse, si exstarent ea quae legi non iam possunt. Quare cautius facias si de itinerarii via atque ratione disserere supersedeas, nam aut auctori ut ordine scriberet propositum non erat aut propositum suum non assecutus est. Quae res, cum cohaèreat cum quaestione quae est de fontibus, infra (§ 13) etiam repetetur. Addo summae difficultatis esse loca quae in regione tali, qualis Delta est, sita sunt, certo ordine enumerare. Haec de Aegypto. Extra Aegyptum ante ceteras Syriae et Palaestinae urbes novit auctor: nullam fere alicuius momenti civitatem omittit, quae quidem emporium sit. Attamen eas non uno tenore sed in plures partes divisas commemorat (90—99; 100; 106; H6_7) interpositis aliarum regionum locis. Quomodo nonnulli. (ita Flinders Petrie ap. Ancient. Egypt. 1916, p. 40—3) ausi sint quosdam priores ,et vetustiores ordines sibi fingere, non intellego. Faciamus olim fuisse viam et rationem enumerandi, quam certe reperire non iam possis, constat eam sive interpositis sive mutatis omnino esse desiisse. § 2. Gum pauca relicta sint ad inferiorem Aegyptum pertinentia documenta, quae res caeli et locorum naturae imputanda est, textus noster, qui plus sexaginta locorum eius partis nomina habet, summi est pretii. Apparet multo plures enumerare auctorem urbes in Delta Occidentali sitas quam in Orientali, eumque igitur sine dubio melius — utrum e fontibus an de visu nunc non refert — illam partem novisse. Neglectis iis civitatibus quae ad ostium Nili medium, dico Sebennyticum, iacent, oppono eas quae ab'Oriente iis quae ab Occidente sunt. Ecce: De scriptoris Aegypti inferioris notitia. Ab Occidente 1. Letopolis (6) 2. Aphroditopolis (7) 3. Niciu (12) 4. Hierasos (13) 5. Momemphis (14) 6. Psochemis (15) 7. Naucratis (19) 8. Nithine (21) 9. Buto (27) 10. Thonis (28) Ab Oriente Diospolis (36) Bubastus (37) Heliopolis (38) Phraguropolis (46) Hermopolis (52) Pharbaethus (53) Isidium (53) Heracleopolis (56) Phernuphis (57) Tanis (59) — 64 — Ab Occidente Ab Oriente 11. .Saïtes (30) Saïsque (32) Gharax (72) 12. Bucoli (42) Pelusium (74) 13. Xoïs (42) Casius Mons (75)' 14. Catabathmus (43) Ecregma (76) 15. Apis (44) 16. Leuce Acte (45) 17. Schedia (60) 18. Heracleum (61) 19. Canopus (62) 20. Menuthis (63) 21. Taposiris (67) 22. Peucestis (69) 23. Metelites (72) 24. Plinthine (73) Summa reliqui decem est. Praeterea ad urbes oceidentales invenimus commemorata duo et quadraginta Isidis nomina, si locis incertis numerum minimum damus, ad singulas igitur urbes nomina l2/3; contra ad orientales sedecim, ad singulas igitur non amplius l1/?. Si tecum reputas ad singulas urbes non minus singula nomina dari posse, vides non paulum inter illas partes interesse. Ne dixerit quis partem orientalem pauciores habuisse incolas paucioresque urbes occidentali. Nam de tali discrepantia nihil prorsus notum est. Causa haec mihi esse videtur: Niloticum ostium quod praeter Momemphim ad Alexandriam Canopumque fluit, ceteris frequentius erat, quia plurimi' undique cum mercibus oneribusque hac commeabant itaque, quae huic bracchio fluminis adiacebant loca facilius cognosci poterant. Geterum etiam de his postea in paragrapho quae de fontibus est (§ 13) agam. Opinio mea eo confirmatur quod earum civitatum quae apud Ostium Phatniticum sitae erant, quod minimi mercatoribus moment! erat, nulla fere in textu commemoratur, et earum praeter quas pars Pelusiaca fluebat. solum maximae et nobilissimae urbes Heliopolis, Bubastus, Pharbaethus recensentur, cum eorum locorum, quae ad Alexandrinum sive 'Ganopicum ostium sita sunt, enumeratio etiam minores minimasque urbes contineat. — 65 — De scriptoris locorum extra Aegyptum sitorum notitia. § 3. Civitates extra Aegyptum sitas cum notas tantum hymnus noster nominet, si quidem excipias illa Susa Rubro Mari adiacentia (118), demonstrat tarnen quae 'Aegypti incola quidam de regionibus extra patriam noverit. Orae maritimae Palaestinae et Syriae, ut iam dixi, optimam notitiam habuit auctor, ex interioribus harum terrarum partibus etiam Ghalcidicae Pieriae Petrae (?) Hierapoleos. Maris Aegaei insularum Gretam Cyclades — nominatim Delum — Ghium Samum Samothracam commemorat; Asiae orae meridionalis sunt Lycia — Myra nominatim — Cyprus — cum urbibus Papho et'Salamine —, occidentalis Gnidus Pergamum Myndus Tenedus (?) Troas — cum Dindymis —, septentrionalis Sinopa Hellespontus; Asiae interioris Pontus Bithynia Caria, item mirum in modum Amazonum gens. Thracia Thessalia Delphi finem faciunt eorum locorum quae ad Mare Internum ad Orientem vergens aut prope id sita sunt. In terris remotioribus novit Persas Indos Italos (?) — cum Romanis (?) —. Unde haec plana fiunt: Maris Interni ea quae ad Orientem vergunt, optime novit, tantoque plura commemorat quanto minus ab Aegypto absunt. Regiones quas nominat, nemini ignotae erant, urbes autem duorum generum sünt: sunt quaedam cultu nobili celebres, Delphi Paphus Hierapolis, sunt pleraeque mercatura illustres. Nautae Aegyptii oras plerumque Syriae et Phoeniciae legebant, etiam Asiae, minus ipsius Graeciae, quo fit ut de hac regione, paucissima auctor noverit, quamvis ibi multa exstarent Isidis fana (cf. A. Rusch, de Iside et Serapide in Graecia cultis, Diss. Berol. 1906). Papyrus nostra etiam maritimae huius temporis navigationis documentum est. Qnalis sit Isis in textn nostro. § 4. Copiosius de rebus sacris disputabo, primum quaerens quo modo scriptor sibi Isidem mente finxerit. Statim in medias res ut veniam, huius scripti Isis nuv&eog est: ei addita sunt quae ahorum deorum fuerant erantque etiam, eiusque natura ea facta est quae titulo nobili ita exprimitur (Dessau 4362) „Una quae es omnia". Numen unicum quod omnibus dis deabusque, suis formis et nominibus (97), praeest atque antecellit, ad omnia fere pertinet, neque facile in tota natura rerum aliquid invenias, quin Isidi curae sit. Liceat mihi in ulterioribus paragraphis hanc rem 5 — 66 — tractanti interdum ex aliis documentis incertiora indicia confirmare, quae noster textus exhibet; certe eadem docere papyrum contendo. Quanti sit pretii explicare quae de Iside hic scripta invenimus eo patet, qu'od nos doctura sint non solum quae fuerit Isidis, sed etiam quae secundum auctoris sententiam fuerit dei, immo Dei descriptio potentia liberalitas. Videbimus quidem nunquam exstinctam esse memoriam veteris Isidis, eius fabulam, eius naturam indolemque. Si autem haec singularia secernis, si praetermittis Isidem feminini generis deam, Osiridis uxorem, Hori matrem, hoe dico, si omittis ea quae in Iside bominum potius naturae sunt, non divinitatis propria, supersunt quae summo suo numini tribuebant. Quae couimemoret papyrus de fabula mythica Isidis. § 5. Fabula mythica auctori nota erat, quare magnopere dolendum est papyri partem ulteriorem temporum iniuria dilaceratam esse litterasque in ea evanuisse. Sunt quidem in priore parte nomina quaedam quae ad mythum pertinere videntur, e. g. Xoisvtgia (27), vvficpr] (30, siquidem ad Isidem pertinet), sed pars altera si servata esset, multo plura docuisset. Utut est, certe apparet Isidi in mythis,, qui de Osiride et Horo fuerunt, primas partes nunc tribui: mortuum et dissectum fratrem per maria in Aegyptum sola reduxisse dicitur eique iusta fecisse (186 sqq.), Horum filium toti mundo praefecisse (210—1), cum Sole aliquo modo coniunxisse (233), et Osiridi et Horo immortalitatem cultumque hominum tribuisse (242 sqq.); restant aliqui loei (250?, 263, 265 sqq.) qui eommemorasse videntur mundi Aegyptive regnum Horo ab ea collatum esse, patris successori matris opera. Eodem ipso modo atque in hymnis Aegyptiacis passim factum aliquid commemoratur, sed continua enarratio deest atque variae origine fabulae (242) coniunguntur. Quibus in rebus omnibus aliunde notis, tarnen eo a ceteris discrepat. textus noster, quod semper Isis sit prima primasque partes agat aliorumque potestatem et auctoritatem ipsa effecerit. Quod noli mirari, nam initium fecerunt Osiridis deorum principis faciendi eiusque cultus ceteris anteponendi iam Saïticae quam dicunt aetatis reges, unde postea factum est ut non Osiris sed Isis prima evaserit (cf. 242). Etiam Harpocrates, Horus infans, ex auctoritate matris dignitatem et favorem sumpsit. — 67 — Qua'tenus cohaereant nonnumquam nomina cum mythi partibus. § 6. De mytho etiam haec: quo maior fit deus, quo pluribus in rebus potentiam suam demonstrat, eo magis rnythus amplificatur aut aliqua parte premitur, cum vis addatur facto cuidam, etsi minoris momenti antea fuerit, vel etiam vitae mythicae addatur factum, quod a ceteris iam notis non abhorreat. Huius rei documentum affert etiam papyrus quam interpretamur; ab initio Isidi cum mari rebusque maritimis nihil commune erat, postea vero imprimis navigantium facta est praeses. Hoe cum fieret, magis magisque animum ad Isidem in aquis maritum usque ad Byblum trans mare quaerentem adverterunt; èxvpéovriöe xcdög ait textus (188), iterumque Peucestidi fuisse 'ïöiv xv^egvijtiv affirmat. Argumentis nof egeo ut demonstrem in hac urbe libenter narratum et commemoratum esse Isidem per mare navigavisse suamque ipsius ducem fuisse, dum quaereret maritum. Simili modo eiusdemque generis ratiocinatione meam coniecturam Xo%evr,Qia (27) probavi. Nomen oóxeigu (13) sine dubio coniunxerunt cum regni memoria illorum divinorum principum Osiridis Isidisque, qui, ut tradunt Diodorus et Plutarchus, hominibus omnium regionum bona innumerabilia paraverant; item iis qui %iv öcothqciv potissimum colebant, acceptissimas fuisse arbitror fabulas in quibus Horus parvulus a matre servatus tradebatur. Ubi denique Isis, Minervae-Neith muneribus praedita, magna textrix erat, vigebat memoria illorum textuum in quibus Isis (et Nephthys) mortuum Osiridem sua manu factis vestimentis velavisse dicebatur. Jam vidimus textum nostrum de Isidis mytho iusta proferre. Qualis sit Isidis natura et indoles. § 7. Nunc observabimus quae exposuerit auctor cum de indole et natura et forma, tum de actione et opera deae, etiam iis nominibus adhibitis quae fortasse Isidis re non fuerint, sed ab auctori ei adscripta sint; nam agitur de iis quae auctor senserit; eandem ob causam minime necesse erit seiungere ea quae Aegyptiacae ab iis quae Graecae sint originis. Isidis maiestatem testificantur loei quibus numen primigenium et initiale esse proclamatur, dea quae semetipsam creavit et postea cetera, sola (6), quae, ut aiunt Aegyptii, patrem non habuit (19), quae primum nomen, primum numen fuit (143), eademque summa deorum (142—3), cuius adumbrationes sunt dii 5* — 68 — deaeque omnes; est enim multiformis et multinomen (9, 97); etiam eius opera laetantur superi (129—30), eius divinitatem adorant qui in terra liabitant (160—1), ei serviunt daemones (? 164); magna ipsa est, magna eius potentia, ut e multis vocibus apparet: dvaöaa (16, 57—8, 121), xvgia <[ naörjg %cóoag, nekdyovg, icozayiiav özofidzcav, zijg yi)g (142, 24, 61—2, 122—3, 222), btönózig (108, 231), xQaziózrj (96), itavzoxQttZEiQcc (20), övvdezig (34), (iaölXiöóa (36); nihil est quod oculos eius effugiat, quae nuvzónzig vocatur ,(93). Eius sanctitatem celebrant haec: dpiavzog (109), dfiifiaöxog (115), bia (26), uod (18), dyia (35), dyv-q (86); omnium feminarum ea decus et exemplum est (130—1). Nullum terroris vocabulum ei apponitur, neque punire neque ulcisci neque imuriam persequi neque terribilis esse dicitur, cum natura comis indolesque benigna atque mitis multis exprimitur: ijittu (11), q>dÓ6zogyog (131), dyadq (59), dqiözri (99), XEÓvrj (79), q>Ma (94), dydmr) <#£eöi>> (28,109), 'Aonoxgdzig dfav (135). Fortasse casu hoe ita factum est, simili tarnen iure fieri potest ut ex hac re pateat quanta cupido fuerit apud homines eius aetatis deorum qui mortales servarent benignique erga eos essent. Relinquuntur cpaoviiirj (124), et snivoia (34), noóvoia (44), yoóvrióig (44), dlrj&eia (63), quae, etsi ab initio nomina propria notionum quarundam, quas dearum formis ornaverant, fuerunt, tarnen Isidis naturam planiorem apertioremque reddunt; quae dea summae sapientiaë, gravissimae magicae, eadem sanctissimae veritatis vindex erat. Inde parte quadam ea Isiaca philosophia, ut ita dicam, profecta est, cuius praeclarum documentum in opusculo de Iside et Osiride reliquit Plutarchus, qui, quamquam multa disserit ab Aegyptiis aliena, ea tarnen quae Graeca fuerint, semper cum Aegyptiacis contexere potuit; proprium divinitatis esse cognitionem (zrjv êniözijprjv) disputat, pü hominis autem imprimis esse res divinas percipiendi studium (r} zov xvqiov xai vorjzov yvcóóig); Isidem enim yvcööiv xai dkrjd-eiav (vel rijv öocpr)v xai dlrj&r), zr)v (piXÓ0oq>ov xai cpdalrj&rj) atque Typhonem dyvoiav xaï dndzrjv (vel zov dyvmza xai anazrjlov, zov Hiöóaocpov xaï fiieaA^dij) inter se discrepare. Talibus sententiis ansam dabant nomina quae tracto, sed pars altera nostri textus his rebus omnino caret, quod sciamus. — 69 — Qualis sit Isidis forma et flguratio. § 8. Quamquam Isis nihil nisi Deus, numen unicum, evasit eiusque natura semper sublimior visa est, tarnen pergebant homines, ut iam dixi, eam mulieris instar ante oculos sibi ponere neque omnimodo divina indoles a specie humana libera facta est. Atque adeo quibusdam in vocabulis restat vitae mythicae memoria: vêa (85), agaia (90), xaXda (? 32), vvptpri (30). Pulcherrima forma ei cum ceteris deabus communis est: xakUcxr) (100), xaUifiogcpog (18), %agixó[iog(pog (59); de specie etiam sunt haec: yvjtófiogyog (64), Imxoyógog (40), xavgmnig (107), xgwpvr\g (84). Ad figuras, tabulas pictas sive potius in templorum parietibus excisa prostypa, pertinet illud fiovöavaycayóg (62), fortasse ad simulacrum aliquod 6xai%ov6a (87), nisi corruptum est; obscura vox TtQoxttdripÉvr], cui forte haec est vis „quae in fronte, in prima parte a 1 i c u i u s (rei) e s t* (cf. Aeg. % n j . t, h '. t) de loco esse dicta videtur. Gum Uraeo angue identidem confunditur (cf. 193—4) eiusque igitur formam et speciem sumpsit. Qualia Isis efflcere credatur. § 9. De iis, quae efficit dea, plura, ut est hymni indoles hominumque sunt mores, docet papyrus: semper enim a deo suo exspectant plura quam de eo noverunt; numero praecedunt necessitates notitias, quia, cum natura divina una sit, plurimae sunt occasiones quibus auxilium ferat precèsque exaudiat. Isis, quam supra demonstravimus (143) numen primigenium esse, omnia quae exstant ita creavisse creditur ut non e nihilo omnia protraxerü, sed e confusis Kóópov constantem effecerit. Toto enim animo abhorrebant veteres ab eorum sententia qui nihil olim prorsus fuisse existimarent; res enim, quatenus corpora sint, semper fuisse putabant, sed ab origine natum esse aliquem deum qui molem rudem digesserit, eiusque dei primigenii et creatoris opera omnia, ut nunc se habeant, deos homines cetera, exstare, eiusque naturae haec creata etiam formam sive tantum adumbratam sive magis expressam habere. Mirum in modum auctor noster verbum avgióxatv usurpavit ut vim creandi redderet (183—86). Isis, quae mundum creavit, creata alit et sustentat, in omnibus cernitur quae in rerum natura fiunt, imprimis in iis quae Aegypti soli et caeli propria sunt. Caelum in eius manu est (to paxeagbv xaï a(iéxgt]xov xgaxei 144—5), Solis igitur cursum regit (ïj'Atov £7iia>agai 157—8) et omnes ita — 70 — qui in caelo in terra apud inferos habitant, gaudio afficit; etiam cum lunae astro nostrum eam confudisse apparet (104). Domina lucis et ignium, quippe. quae Uraeus sit, vocatur (xvgia tpmzbg xai cuius numen unicum multiformi specie ritu vario nomine multiiugo totus veneratur orbis. Inde primigenii Phryges Pessinuntiam deum Matrem, hinc autochthones Attici Geeropeiam Minervam, illinc fluctuantes Gyprii Paphiam Venerem, Gretes sagittiferi Dictynnain Dianam, Siculi trilingues Stygiam Proserpinam, Eleusini vetustam deam Gererem, Junonem alii, — 75 — Bellonam alii, Hecatam isti, Rhamnusiam illi et . . . Aethiopes Ariique priseaque doctrina pollentes Aegyptii caerimoniis me propriis percolentes appellant vero nomine reginam Iside m" minus aperte Claudii hymnus in lunam (Riese, Anth. lat. 722, 8) habet: „Tu sistro renovas brumam, tu cymbala quassans, Isis Luna Geres caelestis Juno Cybelle". Neque aliter de aliis deabus cogitabant alii: iam vernacula lingua usi talia scripserunt Aegyptii sacerdotes de Hathore Isidis simili in textu quem laudo in § 12; de dea cui certius nomen non est, sic scriptum esse videmus in inscriptione Hierapoleos Gastabalae (ap. Denkschr. Wiener Akad. 44, '96, 26 Nr. 58): Eite 2J]sXrjvairjv sit '/4qte(il[v site 6e daifiov ItVQCpQQOV [èv TQlÓ]doig 1jv Öf/3Óft£ÖÖ' ExUTÏjV site KvitQlV 6ty'j3«g A«[Óg] &VSE661 . yEQaiQEl ij z/ijco xovgrjg hï]tsqcc OEQ6sq~>óvr\c;. Gonferendus est praeterea hymnus, quem describere longum est, in Attidis honorem conditus, quem servavit Hippolytus (ref. V, 9 p. 168) ubi is deus idem esse dicitur atque Adonis Osiris Gorybas alii. Sicut plurimi igitur, ita fecit noster: mente deas confundit, quae re vera nihil inter se commune habebant. Unde sequitur id quod non minimi faciendum est, non verum esse multa valere textum nostrum ad demonstrandum quatenus Isidis cultus per orbem terrarum vulgatus sit, etsi a nonnullis id creditur (ita Laf. p. 91: „ce qui fait le principal intérèt du morceau c'est qu'il nous donne un apercu de 1'extension qu'avait prise le culte d'Isis hors de 1' Egypte"). Nomina propria universa statim a ceteris seiungenda sunt ob eas rationes, quas exposui; quod autem ad cetera illa pertinet, meminisse debemus etiam alterius deae epithetum auctori Isidis visum esse neque igitur pro certo sciri posse utrum vera Isidis cognomina fuerint quae exhibet vs. 86 an potius Veneris Paphiae (cf. ad 96). Nomina enim dearum quas Isidi aequabat, Isidis apposita, aliarum dearum apposita, haec omnia nostro unum idemque Isidis nominum genus erat. Omnibus fere Aegypti locis eius cultus templumque exstabat. Tarnen non semper illum cultum et illud templum noster indicavit: Sai (30) — 76 — plura Isidis fana fuisse luce clarius est, tarnen eorum nulla fit rnentio sed commemorantur duae huius urbis deae maiores, Neith et Juno quaedam. In altera parte quae de terris extra Aegyptum sitis est,. haec sola restant apposita vulgaria, nominibus propriis et incertis omissis: vsa etc. 85; ayvtf etc. 86; 'övslxovöa 87; ■xaxónxig 88 ; ayla 89 ; nagala 90 ; Ooixeiga 91; (isylöxr) 92; navxonxig 93; tpikla 94; itokvoivvuog 97, 101; dvvaöxig 97; ÖQ&caola 98; xavgwmg 107; öeöTtóxig 108 ; aplutrcog 109; (ivöxig 111; dia 111; a>Qovl[ir} 117. Vidimus satis pauca remanere quibus demonstrari possit certis locis verum Isidis cultum viguisse. Ubi autem nomina propria sola afferuntur, huius generis argumenta tibi praesto non sunt. Cave igitur ne nostro textu fretus pronunties Isidis cultum in Indiam ipsam pervenisse (cf. 103). Sic quoque se habet res, ubi Latonam in Lycia (79), Libertatem Myris (79), Dictynnam in Greta (82), Dianam Hecatam Deli (84), alias alibi cultas cum sua dea confundit auctor. Quin in Lycia, in Greta, Deli, Isidem venerati sint, de hac re ne minimum quidem dubium est; at nostra papyro illud demonstrari confirmarive posse prorsus nego. Iis quae praecedunt haec mihi probasse videor: in Aegypto ) maxime Isidem cultam esse textu nostro confirmatur, quae res ) confirmatione vix indiget; in altera autem eius parte paucissima ) sunt Isidis apud exteras gentes cultae indicia; maximi contra * ducenda est papyrus quam tractamus, eo quod docet qua ratione , de dea eiusque indole et natura cultuque iudicaverit quidam ' Aegypti incola eius religioni devotissimus. De dearum confusionibus etiam hoe addo, vix dubitandum esse quin Isiacae doctrinae quasi placitum fuerit haec aliarum urbium gentiumque deas cum Iside ipsa confundendi ratio, et deos deasque universos illius formas et nomina vocandi mos. Hoe erat, si quidem recte sentio, caput catechismi, ut ita dicam, Isiacorum. Ad eum catechismum instaurandum et renovandum iam exstat satis copiosa materia: praeter hanc papyrum laudandi sunt hymni lus Andrius Gius, Diodori liber I, Apulei XI, hymnus quem edidit Delatte (Musée Beige 1913 p. 142 sqq.), Papyrus Leidensis U 12, Londiniensis 121, 492—504. Sed huius opusculi non est inquirere quatenus haec documenta inter se consentiant. Sufficiat indicavisse quis labor harum rerum peritos maneat. — 77 — Utrum Aegyptiacas an Graeca» an mixtas religiones exhibeat textus. § 11. Jam vidimus aliquatenus quae Isidis propria esse viderentur, quaeque ab ea effici crederent. Nunc autem, ut in textu tractando, qui Graece conscriptus" in terra Aegyptiaca repertus sit, exsistit difficilis quaestio utrum omnia Graecae vel Aegyptiacae sint originis, an potius mixtae, utrum Isis, quam breviter descripsimus, quodam modo Graecis additamentis mutationibusve transfigurata sit an integra Aegyptiaca dea remanserit. Difficilem talem quaestionem esse puto cum textus pars prior nihil praeter loca et nomina habeat, altera lacunis scateat. Est quidem Graece conscriptus sed etiam alia documenta in quibus de rebus Aegyptiacis agitur (ita quoque eiusdem chartae pars adversa, Pap. Oxy. 1381) hoe sermone condita 'sunt; neque magis plurimis dearum nominibus Graecis in errorem inducaris, qui scias omnibus Aegypti dis deabusque suorum numinum vocabula dedisse Graecos. 'Haec ad speciem, non ad ipsam naturam scripti pertinent, de qua nunc agitur. Maxima ex parte Aegyptiacae indolis mihi videtur esse. Insunt tarnen nonnulla quae a Graecis importata sunt: quae de Dioscuris feruntur (235), Io nominata (143), duplex nomen "Slgog 'Anóklav (210), nivis mentio ab Aegypto alienae (229, 239), fortasse plura. Haec cum sint ita, tarnen Isidem, qualis in hoe scripto apparet, Graecarum religionum contagione mutatam transfiguratamque esse nego. Praeter ea paucissima non talia affert textus, quae ad veram Aegyptiorum deam non pertineant vel ex eorum de ea doctrina explanari non possint: fabula tota Aegyptiaca, .confusiones cum aliis deabus et epitheta ordine enumerata una cum locorum nominibus iterum Aegyptiaca, omnes de Iside opiniones eiusque naturae et indolis descriptio fere tota .ex Aegyptiacis documentis interpretari possumus. Quae Graeca sunt, paucis ut dixi exceptis, eo nata sunt quod Graece conscriptus sit textus. Utrum Graeca an Aegyptiaca sit forma textus. § 12. ültimis his paragraphis formam scripti tractaturus. sum. Invocatio ab editoribus aliisque vocata est, quod nomen et cautius datum et minus definitum est eo quod Laf. usurpat litaniae. Illud igitur praefero, dum plura de fontibus et indole et praesertim de usu scripti pateant. Fontes praecipue Aegyptiacos — 78 — fuisse contendunt G-H; contra Gollart, quamquam (p. 96 n. 1) et ipse hymnum demoticum (Spiegelberg Ga tal. n. 31169) ab editoribus laudatum laudat, textum specie certe e Graecia oriundum esse se demonstrare putat; Laf. mediam viam secutus, ut tutissimam sic non [semper iustissimam (p. 91 sq.), farraginem omnibus aetatibus conscriptorum textuum eum nominat. Quibus de rebus iam videamus. Imprimis hoe tenendum, hymnum nostrum e duabus partibus eonstare, quarum priorem (usque ad.vs. 142) de Iside verba facere, alteram Isidem alloqui; in medio relinquam utrum duo sint distincti textus uno tenore scripti, an eiusdem partes, quibus sua indoles propria. ütut est, inter eas non parva interest formae discrepantia. Gertissimis argumentis sibi visus est uti Collart, a cuius disputatione incipiam. Talia fere contendit: hymnos graece conscriptos semper tres partes habere, invocationem narrationem ipsas preces interdum brevissimas; nostri textus primam partertf versu 119 concludi ibique mediam incipere, tertiam temporum iniuria periisse (p. 96). Quis autem demonstrare possit hanc unquam exstitisse? Accedit quod media illa pars male orationis forma dividitur, nam tertia in secundam personam mutata denuo Isis invocatur vs. 142; similes locos quibus haec explanare temptat vü' doctus, melius conferas cum vs. 119 quam cum vs 142. Deinde locorum nomina ut in Graecis hymnis sic in nostro inveniri contendit, exemplis Graecis, imprimis Callimachi' in Jovem hymno (p. 98), adhibitis. Quantum autem remanet formae discrimen! Denique sermo pedester in invocatione mirus ei videtur, omnibusque papyrorum magicarum invocationibus neglectis, demonstrare conatur hunc dicendi usum a Graecis philosophis et rtïetoribus ortum esse; ita ut omnium eius ratiocinationum sit hnis hic: Graeco more auctor noster scripsit, graecis disciplinis imbutus. Sed quaeso quae est haec de fontibus quaestio ? Nonne quodammodo manca et curta videtur ? Si in Graecia inventa esset papyrus, rectissime ita inquisitio instituta esset. Sed apud Nilum inventa est! Ne immemores fuerimus per se fieri posse ut hymnus noster sit origine vel Graeca vel Aegyptiaca vel mixta. Itaque non solum in Graecis documentis sed etiam, immo potius, quia de Aegyptiacis rebus agitur, in Aegyptiacis htteris quaerendi sunt eius fontes. — 79 — Inspice quaeso haec: Papyrus „Kufi" dicta Leidensis (Spiegelberg, der Mythüs vom Sonnenauge) in fine exhibet locorum Hathori-Tefnut sacrorum enumerationem (XXII, 24 sqq. p. 54—5) a meridie ad septentriones, ut noster fere textus; hymnus in Osiridem Philis in insula repertus (H. Junker, das Götterdekret über das Abaton, Denkschr. Wiener Akad. 56, 1913, IV) in initio habet: „Ave, Osiridis anima . . ., veneranda anima nomen tuum in Abato, phoenix divinus nomen tuum in vico Bigeh, fortis anima nomen tuum in templo deae Sechmet, anima formis nomen tuum Philis, anima defleta nomen tuum in Isidis delubro, anima viva nomen tuum Elephantinae"; hymnus in eundem Parisinus (Bibl. Nat. 20, ut supra) similior nostro, cum urbes et templa recenseat, quae non inter se vicina sint, ita incipit: „Ave, Osiri, aeternitatis domine, deorum rex, cui multa nomina, validae facies sunt ... Is est deus magnificae animae Busiridi, magnarum opum Letopoli, laudis dominus in pago Busirita, qui cibis praeest Heliopoli, recordationum dominus in ...?, , magnificus in pago Memphita, —, magni atrii dominus Hermopoli, robore terribilis in urbe Seshetep, aeternitatis dominus Abydi etc." Ex iis omnibus luce clarius est tales locorum et nominum enumerationes, quae nobis aridae videntur, apud Aegyptios etiam in hymnis excelsis et elatis magnopere in usu fuisse. Unum addere velim textum qui fere, ut ita dicam, etiam quia confusiones cum aliis deis habet, pater dici potest nostri, eum volo quem in Hathoris Tentyritae delubro maximp repertum edidit Mariette (Dendérah I tab. 39, e; cf. Brugsch, Dict. Géogr. 1158—9): „Hathor magna . . . quae Heliopoli habitat, Thebis Ammon feminina, Heliopoli Menchet, Memphide nomen eiusRenpet, Abydi Netret, Isei Hezet, quae [filium suum tuetur?] in cunis eius, , in urbe...? Heket, Hermopoli Sesat, in urbe Zed (Busiri?) nomen eius Zedet, in urbe-deae-Bastet Bastet, in urbe-deae-Ipet Ip'et, Sai Neith, [Buti?] Uat" (cf. etiam I tab. 63, b; II tab. 55, e). Nonne ibi vides eadem quae noster textus habet? Nomina loca dearum confusiones nonne in — 80 — utroque invenimus? Ecquis in dubium vocabit quin hoe perlucidum Aegyptiacae formae et origirtis priori saltem hymni nostri parti documentum sit? Relinquenda igitur est ea interpretandi via quam Gollart iusto celerius probavit. Eius partis, quae a vs. 142 incipit, minus facile quasi maiores et stemma dari possunt. Nam haec numinis maiestatem potestatem gloriam operam efferendi et amplificandi ratio et Aegyptiaca et Graeca est. Gum autem priora Aegyptiaca sint, iam veri similior est Aegyptiaca posteriorum origo. Accedit quod arida exihsque enumeratio, glorificatio omni venustate et dispositione carens, magis ad Aegyptum quam ad Graeciam pertinet, sicut hymni Orphici non pauci. Quisquis, litterarum classicarum peritus, Aegyptiacarum autem minus particeps, dubitat num tales hymnos condiderint Aegypti sacerdotes, is perlegat hymnum in Osiridem Parisinum supra iam a me laudatum, in quo is deus vocatur primigenius, omnium potentissimus, cui imperium caeli terraeque sit, 'quem Isis servaverit, Horus ultus sit, cuius in locum idem filius successerit; is hymnus praeterea invocationibus variis omnisque generis fabulis refertus est tali modo quali hic in Isidis honorem conscriptus. Recte igitur concludere posse mihi videor Aegyptiaco more invocationem hanc totam conditam esse. Quod si verum est, quis mirabitur oratione pedestri usum esse scriptorem ? Eius enim exemplum non magis quam textus Tentyritus supra laudatus metrum exhibuit et etiam hoe si ita in altera parte fuisset, in versione non assérvati essent numeri. Ut potuit, scriptor vertit pedestri sermone ut aequum erat usus. Ex Aegyptiaca lingua multa translata esse etiam ex aliis indiciis mihi patet: memento sis illius 'Hyaióxov olxog (2), etiam sententiae deéöv ndvxav xb. xaXov £awv (126), porro xaXdg rjpégag dyew (134—5), neque minus verborum consecutiones quaedam a iusta Graecitate abhorrent: T)jr£t« öov xat svdiaXXaxxog t] yagig xmv bvo ngooxaypaxav 155—7; öv xov aÖsXcpov öov ênavr/yaysg fióvr] xvfSegvtföaöa xaXcög xaï evagfioörcjg iïdipaöa 186—9, alia. Talia non scripsisset auctor cui Graecorum verborum supellex satis ampla praesto esset, si sua sponte aliquid Graece elaborasset. Reputes tecum velim quantae sit molestiae illud vertendi munus. Paucis sine dubio in Aegypti partibus interioribus eiusmodo rei notitia erat et ars vertendi talia decreta qualia sunt Rosettanum et Ganopium. Tale munus 81 si iniungas homini huius artis minus perito, cui in promptu sit quaedara ex cotidiani sermonis usu utriusque linguae. notitia, verba rectis sane verbis vertere poterit, sed verborum consecutiones Aegyptiorum proprias verbatim reddet neque constructiones quibus Graeci utebantur, adhibebit. Noli tarnen sententiam meam male interpretari. Textum qualem nunc habemus, totum ex uno Aegyptiace conscripto exemplari versum esse minime contendo aut credo ; immo scriptorem (an scriptores plures ?) addidisse quaedam et fortasse etiam mutavisse arbitror (cf. § 11). Nemo autem, quod ego sciam, im^ negabit textus formam ad ipsam Aegyptum pertinere, eius exemplum 1 Aegyptiace conditum fuisse, in Aegyptiacis igitur scriptis potissi-S mum quaerenda esse quae eum explicent illustrent interpretentur. ' Quomodo textus ipse ortus sit. § 13. Fontes hymni nostri vidimus in Aegyptiorum templis quaerendos esse, non in Graecorum bibliothecis. Fons praecipuus ergo fuit aliqui hymnus Aegyptiacus in Isidem conscriptus, cuius t duae erant partes, altera nomina cum locis coniuncta ubi cole- / batur, altera variam glorificationem complectens. Nullus autem ) Aegyptiacus textus priorem illam partem tam longam habet, nullus loca extra Aegyptum ipsam sita recenset, nedum Graecas religiones (§ 11) contineat. Quare probabile est exemplum illud primum certe amplificatum esse nobisque inquirendum esse unde nova illa orta sint. Utrum vero paulatim a multis an sine intermissione ab uno collecta et conscripta sint diiudicare neque animo propono neque possum. Quaestione de auctore neglecta, de sóla additamentorum nunc acturus sum origine et quomodo antiquior textus, qui in priore praecipue parte brevior fuisse putandus sit, maior factus sit explorare in animo est, nonnullis quae in opusculi mei parte priore iam tractavi adhibitis. Vidimus enim eorum locorum, quae in Delta quod dicunt Occidentali sita sunt apud ea Nili bracchia quae a mercatoribus maxime frequentabantur, permagnum numerum in nostro hymno nominari (§ 2), porro extra Aegyptum ea loca laudari (§ 3), quae et ipsa mercaturae faciendae causa a mercatoribus navigantibusque visebantur iisque nota erant itineribus cursibusque maritimis. Nautae ergo mihi videntur plurima nova attulisse, qui, genus religiosum ut nunc sic olim, haud libenter templum sacellumve 6 —. 82 — praeterirent quin sacrifiearent sive precaarentur. Unus homo tot res invenire et componére non potuit, non potuit ipse növisse tantum looorum in Aegypto numerum, nedum in térris eXternis, et praeterea scire quibus nominibus aliqua dea in quaque urbe coleretur. Quare primi hymni additamenta potius hominum conventui sive gregi tribuenda esse puto, piae Isiacorum turbae, in quibus multf nautae erant multique mercatores; post quaeque itinera ii domum reversi in Isidis delubro patrio libenter conveniebant ut deae grates agerent, laudes eius praedicarent, sacris caerimoniis denuo interessent; ita quoque harum rerum periti facilius quam alii ea addere potuerunt quae in nostra papyro legimus neque deerant quae fingeient, cum ordini enumeiatorum minus operam dederint (§ 1). Ubi textus conditus sit. § 14. Fortasse etiam in his rebus indicia insunt quibus certius locum, ubi textus conscriptus sit, definire possimus, non illum antiquiorem volo, qui nostri exemplum erat, sed nostrum ipsum cum additamentis. Ille in pluribus Isidis sacris sine dubio exstabat, i hic contra in urbe natus est quae abundabat viris et in Nilo et per maria navigantibus. Talis urbs non ita parva esse potuit; neque in Aegypto superiöre sita; tres civitates maxime in censum veniunt: Memphis de qua G-H. iam aliis de causis cogitaverunt, Alexandria quae in prima exstabat enumeratione (68) princepsque emporium erat, Naucratis quam optime novisse videtur auctor. Talibus in urbibus facilius quam alibi Graeca illa addi potuerunt. De flde auctoris. § 15. Restat ut inquiramus quanti ducenda sint ea quae noster tradidit et quomodo iis utendum sit. Scriptoris eiusque auctorum fides dubia non est, cum ad maiorem deae suae gloriam rem adulterare vel falso augere noluerit. Ubi loei nomini deae nomen adiungebat, persuasum ei erat rem ita se habere neque magis dubitat quin fuerint Amazones quam ipsi e. g. Sidonii. Lacunas eum temere explevisse et quaedam sine ullo iure addidisse haud recte contendit Laf. (p. 95). Ipsa Aegyptus, ut par est, scriptori eiusque auctoribus notissima fuit, nam plus sexaginta urbium nomina in sola inferiore — 83 — Aegypto sitarum affert, quas hucusque magnam partem aut omnino non noveramus aut ex solis Stephano Byzantio Geographoque Ravennate. Quantum ex aliis fontibus de iis iudicari potest, id quod optime fecerunt editores Anglici, vera esse videntur, neque profecto est quisquam qui pronuntiare dubitet magnopere ad topographicam disciplinam valere textum nostrum. Hoe ad eam partem pertinet quae de Aegypto est. Altera nova fere non exhibet exceptis illis Maris Rubri Susis, sed ea quae traduntur, omnia recte se habent; de Amazonibus hoe loco nil addendum. Porro Isidis cum ceteris deabus confusiones optimae sunt, itemque loca ubi deae illae coluntur, quantum afhrmare possumus, veritati consentiunt (§ 10). Restant sane quae novae atque inauditae sunt sed vix dubito quin paucae tantum prorsus sint falsae (ita illa Themis 83). Epitheta quae vidimus multo pauciora esse quam primi commentatores putaverunt, utrum semper et ubique iure an interdum iniuria addita sint, difficilius diiudices. Nam ahunde talia vix novimus certo loco addita. Minus probabile esse putat Laf. (p. 95) deam „importatam" tot locis separatum nomen habuisse, sed primum confusionum naturam non perspexit (§ 10), tum non vidit omnia nomina, non ipsius Isidis esse debere (ibid.). denique etiam aliis deis esse plurima apposita in plurimis locis diversa ei in mentem non venit (cf. enumerationes apud Roscherum passim), etsi ipse Romae decem Isides fuisse scribit (p. 95)! De ea re praeiudicium ferre nolo maloque exspectare ea quae dis iuvantibus alii fontes et aliorum acumen docebunt. Gum deae natura certe congruunt omnia apposita. Donec igitur meliora discamus, probanda videntur quae hac papyro nobis tradita sunt, etsi omnia vera esse, semper satis firmis testimoniis nisum esse scriptorem, semper eius auctores fide dignos fuisse nee puto nee affirmo, sed cum etiam fabula de Iside eiusque descriptio iusta in nostra papyro inveniatur, omniaque quae huc pertineant, aliunde probari possint, de nominibus epithetisque non aliter sentire tutissimum erit gratique, dum contraria probentur, omnibus quae legimus recte usuri sumus. Gonsummantibus enim nobis ea quae ex aliis documentis probari vel coniectura explanari potuerunt, fere omnia recta esse visa sunt. Quis, haec si ita sunt, negabit veri simillimum esse etiam cetera, quae adhuc caligine obducta iacent, suam vim et rationem habere? — 84 — Nonnulla peritissimos secutus expedivisse mihi videor. Sed multo plura scio remanere 1 quae adhuc interpretatione carent. Papyrum autem Oxyrhynchitam 1380 maximi faciendam esse meis quoque adnotationibus ostendi credo. Utinam mox docti doctaeque, rerum sacrarum Aegypti me magis imbuti, eam interpretandi viam sequantur, quam a doctissimis viris Grenfell et Hunt ostentatam et apertain, etiam ab aliis tritam, hoe opusculo ulteriua sequi temptavi. THESES. I. Quibus locis • a Pisistrato, Hipparcho, Solone, Lycurgo, carmina Homerica colligi, recenseri, in Graeciam importari, etiam interpolari dicuntur, ii falsa tradunt sed quae e vera traditione de recitatione a Pisistrato ludis Panathenaeis addita orta sint. II. In A e s c h y 1 i Agam. 38 veram lectionem servavit cod. V: — — — u>S ixca» tym ixadovftiv avSwv ov (laïïotai Xij&ö/tai. III. In Sophoclis Oed. R. 402—3 — — — éi di /Atj idoxfig ytgut» tïvat, iTUxtwv è'yvos &v oia mg (foovtig, lectio tradita non mutanda videtur. IV. Aristophanes poeta, ab initio Socratis adversarius, postea ei favisse videtur. V. Cippi Iudaei in Aegypto reperti (Preisigke, Sammelbuch 2644) inscriptio ita suppleatur: OtvS | [ét 7r]a licet omnia Itali ca pro Romanis habeam. X. Non est cur vituperemus I u v e n a 1 i s rationem saturas condendi desultoriam. XI. Qua ratione in editione sua (Lipsiae 1895 p. 158) vir doctus Friedlaenderus interpunxit interpretatusque est Iuv. Sat. I 144—6, ea improbanda videtur. XII. In Tertulliani Apologetico XVIII 2 ita legendum censeo: deum unicum esse, qui universa condiderit, qui hominem de humo struxerit — hic enim est verus Prometheus! — qui saeculum certis dispositionibus et exitibus ordinarit (libri ordinavit), exinde quae signa - - - ediderit, ---quae praemia destinarit. XIII. Ante eas gentes, quarum in sedes Graeci succésserint, etiam antiquiorem gentem terras Mari Aegaeo adiacentes obtinuisse, non probavit vir doctus Kalinka (Die Herkunft der Griechischen Götter, N.Jhrb. 1920, p. 401—413). XIV. Iure contendit vir doctus Beloch (Griech. Gesch. I. 2, 314 sqq.) ab Atheniensibus semel, idque Pisistrato tyranno, urbem Sigeum expugnatam esse. XV. Nunquam merus magistratus fuit princeps. XVI. In inscriptione C. Cornelii Galli (Ditt. 0. Gr. I. 654, 2 et 7) verba oi paaiktïs désignare arbitror Antonium et Cleopatram. XVII. Iniuria vir doctus Weynand (Pauly-Wissowa VI p. 2668 sub t) contendit Vespasianum principem anno p. C. n. 76 bellum cum Parthis gessisse. XVIH. In Pap. Lond. II p. 38, 64 (= Wilcken, Chrest. 63) legendum est: vmo (eztis) */ (tzai>) fa é. XIX. 'O/ióXoyot me iudice aetate Romana ii Aegyptii nominabantur qui sine epicrisi ipsi profitebautur sibi tributum in singula capita impositum (rijv Xaoygaquav) pendendum esse; falli igitur aliquatenus mihi videtur vir doctus Wilcken (Grundzüge p. 59 et iam apud Rostowzew, Kolonat p. 220 —3) cum vocem ófióXoyos idem valere autumat atque „dediticium". XX. Iniuria nummorum periti dearum figuras in nummis Aegyptiacorum vopmv incisos Isidem repraesentare putant; sunt enim, sicut Minerva Saitica, ipsae regionum variae praesides. XXI. In versu qualis est Verg. Aen. IV 705 dilapsus calor atque in ventos vita recessit caesura metrica non indicatur mora inter bina verba posita, sed producta ultima prioris membri syllaba.