H3
Kerk is juist geen genootschap, want zij ontstaat niet door vrijwillige toetreding van volwassen personen maar uit de Wedergeboorte door den H. Geest" 1).
Selfs waar die Kerk onder Heidene tot stand kom, daar word hulle als volwasse persone nie indiwidualisties lede nie, maar, potensiëel of aktuëel, als gesinshoofde; en boweal is dit daar die institutêre sigbaarwording van die liggaam van Christus waarvan die lede organies bestaan2), en dus ook organies tot instituering van die Kerk kom. Die Kerk is die liggaam wat organies uit sy Hoof Christus uitgroei 8), en wat dus nie in die juridiese sin van die woord vereniging of genootskap kan opgevat word nie*). Sowel hier als in die reeds bestaande Kerk berus die lidmaatskap op die Wedergeboorte waarvan die Doop 'n besegeling is 6). Die Kollegialisme kon dan ook nie anders als, viral in die reeds bestaande Kerk, die Doop in sy wese aan te tas, en, in plaas van 'n teken en seël van Gods genade, daarvan 'n bloot uitwendige kerkelike plegtigheid temaak, waaraan uiters
1) Geref. Dogm. IV bl. 26/7 — vgl. ook: Populair wetenskaplike Leesboek dl. 2 bl. 83, alwaar Prof. Moorrees in *n art oor die Bestuur en Lidmaatskap van die Kerk se: „Volgens ons belijdenis is die Kerk 'n vergadering van Kristengelowige. Dit is dus nie deur mense gestig wat met mekaar ooreengekom het om hulle tot 'n Kerk of gemeenskap te verenig nie; maar het sy Oorsprong uit God".
2) Sie Kuyper: E. Voto II bl. 180.
3j Sie Rutgers: De Beteekenis van de Gemeenteleden alszoodanig bl. 14/5.
*i Sie Rutgers a. w. bl. 41. 6i vel. Voetius a. w. bl. 34/5.
8



n6
Maar hulle laat alger tog die christelijke Kerk onder die N. T. ontstaan — sommige met Christus, andere op Pinkstere. Vir die kollegialiste is die o. t. Kerk die „jode" Kerk en die n. t. Kerk is dan die „christelike" Kerk. Hierdeur word natuurlik O. en N. T. losgeruk van mekaar en die christelike karakter van die o. t. Kerk gelogen.
Dis heel duidelijk. Maar zelfs die gewone voorstelling in die Kerkgeskiedbekrijwing, alsof die christelike Kerk eers met Pinkstere ontstaan het, skijn ons verwarrend te werk. Die voorstelling kan lig die indruk gee alsof die christelike Kerk nie ook onder die O. T. reeds bestaan het nie (ons weet dat die bedoeling oor die algemeen nie dit is nie), terwijl dit tog, naar onse beskouing, so was. Onze Kategismus stel dit skoon voor in Sondag 21, waar hij se, dat die christelike Kerk vergader word van die begin van die wereld af — die Kerk is dan die sigbaarwording van die „uitverkorenen ten eeuwige leven", d. i. die Kerk soals die in Gods Raad voorbeskik werd.
En hoewel onze Kategismus in die eerste plaats spreek van die „ecclesia universalis", het dit tog per slot van rekening ook betrekking op die Kerk als Instituut; want ons weet van die ecclesia universalis maar min af anders als wanneer die tot instituering kom, en hij is dan ook in die loop van die heilsgeskiedenis allenks tot formasie gekom, eers alleen maar in preformasie onder die patriarge, dan in vaste formasie, hoewel veelal saamgesmelt met die Staat, onder Israël; eindelik is hij in sy n. t. vorm oorgegaan,



117
ook eers in praeformasie en dan vaste formasie 1).
Die Kerk was dus onder die O. T. net so goed die christelike Kerk als onder die N. T., alleen maar is die onderskeiding tussen die oue en nuwe test. vorm van die christelike Kerk 2).
Als egter genoemde voorstelling bedoel dat die n. t. vorm van die christelijke Kerk op Pinkstere ontstaan het, dan kan ons ons nog minder daarmee verenig; want op Pinkstere is aan die vorm van die Kerk niks verander nie; die Kerk werd toe alleen kwantitatief vermeerder en die H. G. het blijwend sy intrek in die Kerk geneem; terwijl, wat die vorm betref, Christus die preformasie gegee het, wat onder die Apostele, na Pinkstere, ontwikkel het tot die volkome formasie 3).
Verder, als ons kerkgeskiedenis, wat die O. en N. T. betref, laat saamval met openbaringsgeskiedenis, dan moet die kerkgeskiedenis reeds van die Paradijs af aan begin en nie eers van Pinkstere af nie; val hulle nie saam nie, dan begin die kerkgeskiedenis nie van die Paradijs af nie, maar ook ewemin van Pinkstere af, maar dan eers na die openbaring afgesluit het met Johannes op Patmos, dus ± van begin van 2 de eeu n. Ch. .
Uit die kollegiale beskouing, dat die Kerk eers onder die N. T. ontstaan het volg reeds nie alleen die miskenning van die christelike karakter van die
1) vgl. Bavinck a. w. bl. 160.
2) vgl. Sillevis Smit a. w. bl. 31 e. v.
3) vgl. Sillevis Smit a. w. bl. 34 e. v. en bl. 120.



n8
o. t Kerk, maar ook die logening van die goddelike oorsprong van die Kerk. Wie die n. t. Kerk losruk van die O. T., vernietig ook daarmee sy goddelike oorsprong, want die Kerk is in die Paradijs ontstaan, altans onder die O. T.
Maar die kollegialiste stel die saak net met 'n kinkel voor. Die ideale of ware Kerk (onsigbare), se hulle, is van goddelike oorsprong, maar die empiriese (sigbare) is puur mensewerk.
Eers dus: die n. t. Kerk is nie christelik en derhalwe ook nie van goddelike oorsprong, dan weer: selfs die n. t. Kerk moet onderskeië word in onsigbare en sigbare — die eerste is Gods werk, die tweede menselik.
Tereg se Seeberg: „Ein Menschengemachte droht die Kirche zu werden" 1).
Viral bij Schleiermacher kom die teenstrijdigheid skerp uit, wat goed geteken word als volg: „Es ist einmal die Kirche Produkt der schlechthin wirksamen göttlichen Ursachlichkeit gedacht,... dan aber kommt sie anderseits als Produkt des persönlichen Zusammentrittes.und innerlichster Antriebe zuStande" 2). Die teenstelling is 'n suiwere refleks van sy „Reden" en „Monologen" — in die eerste is die mens 'n swakke kind met sy „schlechthinniges Abhangigkeitsgefühl", in die tweede is hij 'n groot man wat alles kan maak en breek met sy „Selbstandigkeit".
Van kollegiale standpunt is dit natuurlik reg; want
*) a. w. bl. 190.
s) Seeberg a. w. bl. 204.



lig
hulle se Christus het die Kerk gestig, maar die inrigting daarvan (dus, volgens hulle beskouing, die sigbare Kerk) het Hij aan die mens oorgelaat, en die inrigting wissel met die tije. Sulke standpunt word seker nie te skerp veroordeel in Dr. Bavinck se woorde: „Te zeggen, dat Christus eene Kerk heeft gesticht, zonder eenige organisatie, regeering of macht, is eene bewering, die uit mystiek-philosophische beginselen opkomt, maar noch met de leer der Schrift, noch met de werkelijkheid van het leven rekening houdt1).
Skijnbaar kan hulle misskien 'n beroep doen op die H. Skrif, omdat ook daar die Kerk gewissel het van vorm (O. en N. T.). Maar die beroep is nie geregvaardig nie. Die heilsopenbaring het van die Paradijs af tot op Patmos 'n ontwikkeling deurgemaak, en so ook die Kerk in sy vorm; maar wat ons gegee is als blijwend is dan ook die vorm soals die. bij die afsluiting van die heilsopenbaring in die N. T. ook tot afsluiting gekom het en óm finaal is. Natuurük word hier bedoel die argitektoniek van die Kerk en nie die regulatiewe elemente, wat ons nie juis direk aan die H. S. ondeen maar wat van omstandighede afhang \
Als Rieker dus se, in verband met die geref. kerkreg, „nur diejenige Verfassung ist die richtige und wahre, die aus Gottes Wort geschöpft ist und mit der Ordnung der Apostolischen, überhaupt der
1) Bavinck a. w. bl. 159.
2) Sie Kuyper: Encycl. III bl. 233 en 238—40.



120
christlichen Urkirche übereinstimmt" *), dan is dit juis en ook weer nie juis nie; juis wat betref die konstitutiewe, nie juis nie wat betref die regulaiiewe elemente. Die laaste hoef nie direk uiï die H. S. geneem te word nie, dis ook feitelik onmoontlik, hoewel hulle nie in strijd met die gees van Gods Woord moet wees nie. Die kollegialiste gaan juis feil, waar hulle die konstitutiewe en regulatiewe elemente nie onderskeië nie, en ook die konstitusie van die Kerk aan die mens oorlaat. Die saak is dus so: eers het die Rasionalisme die Staat losgeruk van alle goddelike gesag, en toe kom die Kollegialisme en se: nee, ook die Kerk (in elk geval die sigbare) is nie van goddelike oorsprong maar is mensewerk, en so was die weg gebaan vir die twee om 'n onheilig verbond aan te gaan, of liewer die Kerk het homself oorgegee om 'n dienares van die Staat te wees; want „Staat und Kirche sind nicht mehr göttliche Einrichtungen und Stiftungen, sondern sie erklaren sich als Schöpfungen des natürlichen, freien menschlichen Willens" *).
§ 2. Die kerklike mag en die kerklike amb.
Die tweede hoofdbeginsel wat deur die kollegiale kerkreg aangetas word is die kerklike mag en die kerklike amb. Die twee staan in nou verband met mekaar.
*) Grundsatze bl. 95.
2) Herzog's Realencycl. für prot. Theol. und Kirche, art. Kollegialismus.



121
a. Die kerklike mag:
Volgens die kollegialisme berus die mag bij die die meerderheid in die Kerk. Hierdie beskouing vloei konsekwent uit die kollegiale kerkbegrip; immers als die Kerk 'n genootskap is wat berus op die vrije wil Van die meerderheid, dan kan die kerklike mag nie anders als ex re et sua natura uit die Kerk opkom en bij die meerderheid berus.
En of, soals die semi-kollegialiste wil, die mag beskou word als deur Christus oorgedra op die Kerk, óf als uit die Kerk self opgekom, en of dit soms meer demokraties, dan weer meer aristokraties uitgevoer word, dit maak in die wese van die saak geen verschil'— finaal berus die mag bij die Kerk.
In hierdie sin is dit bepaald verkeerd. Die mag berus nie bij die Kerk nie maar bij Christus, die Hoof van sy Volk. Wel mag ons se dat die mag aan die Kerk geskenk of gegee is, maar nie oorgedra nie. So se Dr. Bavinck dit: „ook kan de macht in het algemeen aan de Kerk geschonken heeten, wijl zij tot haar heil en welstand strekt" x); maar net so duidelik se hij ook weer: „zij is geen autoritaire, onafhankelijke, souvereine heerschappij,. .. maar een unovm* • • • gebonden aan Christus, die alle macht heeft in hemel en op aarde" 2).
Die kollegiale opvatting van die mag skijn ons in verband te staan met tweeërlei wanbegrip.
Allereers, word die kerklike mag te veel opgevat
J) Bavinck a. w. bl. 120.
2\ a. w. bl. 136 — vgl. ook Rieker: Grundsatze bl. 112.



122
in die sin van juridiese regte (soals bij 'n genootskap), en Lechler se dit rerig nie te skerp nie: „überhaupt hatte man überwiegend nur Rechte, Befugnisse der Kirche ... vor Augen" x).
Die kerklike mag is nie so seer juridies-wettiese regte als wel religieus-etiese gesag of bevoegdheid van 'n dienende karakter.
Ten tweede, word die Kerk of liewer dan die „Kirchengemeinde" deur die kollegialisme eensijdig opgevat als bestaande uit die „gemeentelede" (sogenaamde ieke) teenoor die ambsdraërs (s.g.n. KlerusY. Dit is seker onjuis. Elke gemeente of plaaslike Kerk bestaan uit al twee die elemente in die juiste verhouding — die Kerk bestaan uit die gelowiges in die algemene en in die biesondére amb. Kalvijn druk dit so uit: „opdat dit (n.1. die Tug) te beter verstaan worde, soo laet ons de Kerck verdeelen in twee principale deelen en Ordens, te weten in de GeesteUcken en in het Volck" 2); en dan verstaan Kalvijn onder „Geestelicken" blijkbaar nie net predikante nie, maar „die Ghene die een openbaer Ampt in de Kerck bedienen" — dus blijkbaar alle ambsdraërs 8). Dis dus verkeerd om die ouderlinge en diakene te beskou als die „leke-element" in die Kerk
x) Lechler a. w. bl. 277.
z) Inst. IV 12, 1 — vgl. ook Voetius a. w. bl. 32 — al sal ons vandaag die termt deur Kalvijn gebruik (Geestelicke en Ordens) misskien nie meer so gepas vind nie, die gedagte is tog duidelik.
8) vgl. ook Rutgers a. w. bl. 13.



123
teenoor die predikante als die Klerus *). Die onderskeiding klerus en leke is nie alleen rooms (wat dit nog nie juis verkeerd sou gemaak het nie) maar onskriftuurlik. Elke gelowige is kragtens sy algemene priesterskap 'n geestelike en die onderskeiding kan alleen gemaak word tussen gelowiges in die algemene en die in die biesondere amb. Die eensijdige opvatting van die Kerk deur die kollegialiste het dus gelei tot die eensijdige magsplaatsing in die „ gemeentelede".
Dit breng ons vanself tot die nadere bepaling van die kerklike mag. Die kerklike mag skijn ons van tweeërlei aard te wees nl. algemeen en biesonder ). Die algemene mag behoor by die algemene amb waarin al die gelowiges staan, en is nie spesiaal gegee nie, maar le feitelik in die roeping tot die geloof opgesluit; terwijl die biesondere of misskien ofïisiële mag aan die biesondere amb verbind en spesiaal gegee is. Dit is, onder die N. T. altans, geskied allereers met die instelling van die Apostolaat waaraan die mag verbind werd3), en toe met die
i) vgl. Rutgers a. w. bl. 23, alwaar hy, teenoor die bewering van Rieker (Grundsatze bl. 123 e. v.) dat Kalvijn die „lekeelement" in die kerkregering ingevoer het, se: maar die terminologie (leke-element) is hier toch niet juist en zij zou zelfs schadelijk kunnen werken. De bedoeling was niet, aaneenzoogenaamden „geestelijken stand" een soort van „leekenvertegenwoordiging" toe te voegen.
vgl. Kuyper: Tractaat bl. 54/5.
vgl. mat. 16 en 18 waar, naar onse beskouing, die bies. mag wel in verband met die algemeene amb maar tog aan die bies. amb gegee werd.



124
ontstaan van die drieërlei amb wat daaruit voortgekom het (sie later).
Dis nie gegee so seer aan persone nie maar ver,bind aan die amb. Keurig se Kalvijn dit, dat ons moet bedenk: „dat de gantsche macht, authoriteyt en weerdigheydt, ... niet eygentlick den menschen selven, maar den dienste daar over sij gestelt zijn, gegeven wort" % Hier is dus nie sprake van 'n oordrag van Christus se mag aan die Kerk, en nog minder van 'n oordrag van die kerklike mag deur die „gemeentelede" op die ambsdraërs. Inteendeel, elke amb krij sy mag direk van Christus, „Neen", se Dr. Kuyper, teenoor die bewering van 'n magsoordrag, „èn de geloovigen èn de dienaren ontvangen beiden hun ambtelijke roeping rechtstreeks van den Koning" a).
Hierdeur word eensijdige oordrijwing verhoed. Reeds Kalvijn het gepoog om die ewewig te handhaaf. Teenoor die twee uiterstes wat die hele mag óf in die biesondere óf in die algemeene amb wil le het hij gereageer, en „geen van beiden nu kon Calvijn als schriftmatig erkennen: zoowel het eene als het andere heeft hij principieel veroordeeld en tegengestaan" *). Teenoor die beskuldiging dat Kalvijn die massa laat regeer het, moet selfs Rieker getuig: „nichts liegt dem Calvinismus ferner, als eine Massenherrschaft in der Kirche aufzurichten" 4).
*) Kalvijn a. w. IV, 8, 2.
2) a. w. bl. 43.
3) Rutgers a. w. bl. 20. *) a. w. bl. 127.



128
divine right" kan maak wat hulle wil nie'maar hulle is instrumente van Christus, „niet", so se Kalvijn, „om op hen sijn recht en eer over te dragen, maar alleen om door haren mondt syn eyghen werck uyt te voeren" 1). Van die amb als blote orgaan van die gemeente is bij Kalvijn geen sprake nie. „Calvin ist weit entfernt davon", se Rieker seer juis, „in den kirchlichen Ambtstragern Vertreter der Gemeinde in modernen Sinne, Mandatare eines über ihnen stehenden Volkswillens zu erblicken" 2). Ook in die Kalvinistiese konfessies van die 16de en 17de eeu tree die ambsdraërs nie in die hoedanigheid op nie, en wijs Rieker tereg daarop „dass die kirchlichen Ambtstrager hier (in konfessies) durchweg nicht als Dien er der Kirche oder der Gemeinde, sondern als Diener Christi und Gottes erscheinen!" 3) So het Dr. Kuyper met al die krag van sy siel gereageer teen die kollegiale beskouing van kerk en amb. Ook waar Christus in sy Kerk mense gebruik, „is en blijft Hij in alle ding de eenige en onwederstandelijke werker en de menschelijke persoon is nooit anders dan een instrument, waarvan Hij de Koning zich met koninklijke majesteit bedient" 4), en daarom „een Kerk is geen Maatschappij, Vereeniging of Genootschap, dat naar eigen keus en inzicht zijn belangen regelt, en zich vertegenwoordigen laat door zekere
*i Kalvijn a. w. IV, 3, k; vgl. ook Cornelius a. w. bl. 10/11. 2) a. w. bl. 141. 3' a. w. bl. 113. l) a. w. bl. 17.



129
organen, die het naar eigen wilsbepaling formeert en met personen bezet" x).
Die verdraaide kollegiale opvatting van die amb het viral die „reprasentativ-princip" op die voorgrond gebreng. Is die ambsdraër orgaan van die gemeente dan, so se die kollegialiste, is hij ook verieenwoordiger daarvan. Kan die ambsdraër verieenwoordiger van die gemeente genoem word? Die term verieenwoordiger het wel ook 'n suiwere betekenis; maar in die i9de eeu en nou ook nog het hij in die reel net één betekenis nl. 'n gevolmagiigde; en juis om die eensijdige betetenis wat die woord gekrij het sou ons hom liewer glad nie gebruik nie. In verband met hierdie kwessie merk ons op:
i°. Die ambsdraërs is nie verteenwoordigers van die gemeente nie in die sin dat hulle „in Auftrag und Vollmacht der Gemeindeglieder" moet handel nie. Tereg se Ebrard: „Die Altesten und Diakonen waren nicht Gemeindevertreter, sondern begleiteten ein von oben herab, in Namen und Auftrag Christi ihnen übertragenes Kirchenamt" 2).
2°. In die suiwere sin van die term mag hulle verteenwoordigers heet — in die suiwere sin, soals Stahl dit seker nie onjuis beskrijf: „Representant andrer im achten Sinn ist derjenige, der ihr Wesen i) Kuyper a. w. bl. 28 — vgl. ook die weekblad „De Reformatie" nummer 7, alwaar in verband met die verhouding van Predikant en Gemeente gese word: de Gemeente moet bedenken, dat de Predikant geen dienaar der Gemeente, maar dienaar van Christus is.
a, aangehaal by Rieker a. w. bl. 142.
9



130
in sich tragt und in ausgezeichneter Weise in sich tragt, und aus diesem Grunde, nicht zufolge ihres Auftrages, berufen ist, für sie zu handeln"x). Met ander woorde, die ambsdraërs verteenwoordig die gemeente kragtens hulle amb wat van Christus weë gegee is en is daarom aan Hom alleen verantwoording verskuldig; en alleen „in der Einheit dieser beiden Stellungen verwaltet er (ambsdraër) sein ganzes Amt" 2). Tereg voeg Stahl hieraan toe dat sulke opvatting „mit der... collegialistischen Auffassung desselben nichts gemein" het.
Tog wil die kollegialiste misskien nog toe gee dat op religieus standpunt die ambsdraërs nie verteenwoordigers is nie, maar op sosiaal en viral op juridies gebied moet hulle dit wees. In verband met die laaste gedagte se Rieker: „der religiöse Standpunkt is für sie (gereformeerdes) nicht ein Standpunkt neben anderen möglichen, sondern überhaupt der einzig mögliche. Sind ihnen die kirchlichen Amtstrager Organe des himmlischen Königs, so sind sie es in jeder Beziehung, auch in rechtlicher."
Die Kerk is per slot van rekening self skuldig als die amb (sowel algemene als biesondere) in minagting
1) Die lutherische Kirche und die Union bl. 271 — vgl. ook die ewe gesonde opvatting van Mühler by Rieker a. w. bl. 141, alwaar hij ontken dat die ambsdraërs in geref. sin organe van die volkswil is, „sondern als Verwalter und Trager eines selbstandigen Kirchenamts in der Gemeinde, das sie in Namen des in der Kirche wakenden heiligen Geistes (einfacher und richtiger: kn Namen Christi) versehen".
2) Stahl a. w. bl. 272.



131
kom — self skuldig, wanneer die gelowiges in die algemene amb nie staan in die vrijheid waarmee Christus ons vrij gemaak het — 'n vrijheid wat so ruim is als die H. S. — so ruim als die Christendom wat op die H. S. gebou is — so ruim als die Kalvinisme wat die suiwerste openbaring is van die Christendom; maar gedrijf word deur 'n metodistiese uitvlug uit of afsluit van die wereld en gebind word deur 'n judaïstiese raak nie en smaak nie en roer nie aan nie — self skuldig, wanneer die biesondere amb verlaag word óf tot 'n staatsinstrument óf tot 'n genootskapsorgaan; wanneer die predikant 'n huurling word, die ouderling 'n verteenwoordiger en ons kan gerus hier by voeg 'n kerklike vrederegter, die diaken 'n soort kerklike finansier en „last but not kast" 'n soort algemene kerklike kollektant.
Vóór die Amb nie weer in sy eer herstel word nie, kan die Kerk sy invloed en krag nie herwin nie. Die kollegialisme het dan ook deur sy verkeerde opvatting van die amb nie alleen die amb self in minagting gebreng, maar ook die juiste verhouding tussen die tweeërlei amb nie alleen verdraai nie maar feitelik opgehef. Feitelik opgehef, deurdat die algemene amb rus in die wil van die massa en die biesondere amb verneder is tot die posisie van subordinasie en instrumentasie. 'n Verdraaing wat nie alleen die suiwere verhouding vernietig maar die amb self in sy wese aantas.
Die crux juris ecclesiasiici, of dan één van die cruces, skijn ons dan ook te wees om die suiwere verhouding



132
tussen die algemene en biesondere amb te bepaal *).
In verband met die verhouding merk ons die volgende op: ^Jgj
a. Wat die Oorsprong van die tweeërlei amb in sy drieërlei skakering van profeet, koning en priester betref, moet die algemene amb als die oorspronklike beskou word — oorspronkelik, omdat dit vas le in die skepping van die mens naar Gods beeld; deur die sonde in die mens veelal verwoes, is die amb in Christus weer herstel, en is daarom nie spesiaal ingestel maar le opgesluit in die roeping in Christus. So het elke gelowige onder die O. T. gestaan in die die algem. amb omdat hij 'n gelowige, 'n geroepene was; onder die N. T. het die roeping tot dissiepelskap (in die ruimste sin van die woord) vanself die alg. amb bevat; en al wie op gewone of buitengewone wijse deel krij aan Christus staan daardeur vanself in die alg. amb.
Die biesondere amb egter is spesiaal ingestel sodra die Kerk 'n institutêre vorm aangeneem het; onder die O. T. in profeet, koning en priester onder Israël, onder die N. T. allereers in die Apostolaat2) waaruit in die loop van die apostoliese eeu onder leiding
l) vgl. Rutgers a. w. bl. 25/6, alwaar die vraag gestel word in geval daar botsing kom tussen die algem. en bies. amb: bij wie is ten slotte het evenwicht? Bij de kerkedienaars of bij de gemeenteleden? en die antwoord dan feitelik hierop neerkom: „Maar het is dan altijd 'n kwaad, dat niet door kerkrechtelijke regeling kan voorkomen worden". Dus eintlik 'n non liquet.
*) Sie Kuyper a. w. bl. 18/9; vgl. ook Sillevis Smit a. w.cap. 2, 3, 8 en 9.



133
van die H. G. en deur middel van die apostele die drieërlei amb van leraar, ouderling en diaken voortgekom het, hoewel ook weer deur spesiale instellmg x). Waarom die andere ambte waarvan in die N. T. sprake is b.v. profeet, evangelis ens. nie blijwend was nie staan waarskijnlik ook in verband met die feit dat hulle nie spesiaal ingestel werd nie maar skijnbaar charismaties opgekom het, en toe die charismata verdwijn het als vanself opgehou het om te bestaan 2).
b. Wat die verband tussen die alg. en bies. amb betref, kan die bies. amb dus nie beskou word als voortkomende uit die alg. amb nie, maar hij rus wel daarop en staan in verband daarmee — m. a. w. die alg. amb is wel die kondisie vir maar nie die bron van die bies. amb 3).
Rieker beskrijf die verband, naar aanleiding van Kalvijn se beskouing oor die amb, als volg: „Er nimmt, indem er die Idee eines Kirchenregiments fasst, seinen Standort nicht unten, in der Gemeinde, sondern oben, über der Gemeinde: es handelt sich für ihn nicht darum, dass die Gemeinde Organe ihres Willens, Vertreter ihrer Interessen habe, sondern das Christus, der Herr der Kirche, Diener habe, die seinen Willen in und an der Gemeinde vollstrecken" 4). Die band tussen die twee le nie so seer
1) Sie Handelinge 6: i—6; 14:23 ens.
2) vgl. Sillevis Smit a. w. bl. 125 e. v. en cap. 7. s\ vgl. Sillevis Smit a. w. bl. 45.
*) a. w. bl. 141 — vgl. ook Rutgers a. w. bl. 25, alwaar hy se: wat de opzieners deden, moest niet als van buiten af, op de gemeente werken en haar worden opgelegd; het moest met haar



134
in die amb self als in Christus die Ambsgewer.
Prof. Rutgers beskrijf dit skoon waar hij, in verband met die roeping van die gemeentelede, se: „niet alsof zij een ambt zouden hebben waaraan dat der dienaars ten slotte toch onderworpen was, maar eenvoudig omdat zij zeiven als geloovigen aan Christus verbonden zijn. Die band is rechtstreeksch; terwijl hun band aan de dienaars, juist integendeel, niet rechtstreeksch is, maar over Christus heenloopt, en niet anders werkt dan in en door Hem"
c. Wat die roeping van die algem. teenoor die bies. amb betref, die word in die reel opgesom in die sogenaamde regte van die gemeentelede 2):
i°. Als lede van die organiese Kerk het hulk die reg om die potestas docendi, gubernandi en misericordiae non-offisiêel uit te oefen in die samelewing d. i. al die gelowiges en viral die gesinshoofde moet onderling en in die huislike lewe mekaar sowel als andere leer, vermaan en barmhartigheid bewijs. Verder kom hier natuurlik ook ter sprake alle christelike werk van privaat inisiatief.
2°. In die institutêre Kerk is die regte o. a.: i°. deelname aan die verkiesing van ambsdraërs;
leven in het nauwste verband staan, en alleen als het daarmede zooveel mogelijk overeenkwam, kon het inderdaad haar ten goede komen. *) a. w. bl. 22.
2; Sie Kuyper: Tractaat bl. 54/5; Encycl. III bl. 545 e. v. Rieker a. w. bl. 147; als ook die Rapport van die Kom. vanweë die Smode van die Geref. Kerk in Suid Afrika oor die „Status" van 'n gemeentevergadering in „Het Kerkblad" van 15 Juli 1920.



135
2°. oordeel of goedkeuring van attestasies; 30. medewerking by uitoefening van kerklike tug sowel deur onderlinge vermaan als deur konsensus by sensuur en ban; 40. toesig te hou oor die leer en lewe van die ambsdraërs; 50. die beheer van die kerklike goedere te kontroleer; 6°. die libertas prophetandi en die reg van beroep op 'n meerdere vergadering; 70. die reg om waar nie 'n Kerk is een te stig en waar die bestaande Kerk vervals word die ambsdraërs tot verantwoording te roep en die Kerk te reformeer, of wanneer dit onmoontlik is hom dan te verlaat en 'n suiwerder Kerk te formeer. So het die bies. amb ook weer sy roeping teenoor die algemene. In die gewone gang van dinge hoofsakeük die potestas docendi, gubernandi en misericordiae offisiëel*) te bedien en bij verval van die Kerk tot reformasie die leiding te gee.
d. Wat, eindelik, die werking van die algemene teenoor die biesondere amb betref, moet ons duidelik onderskei tussen die werking in normale en abnormale toestande. 'n toestand kan natuurlik in tweeërlei sin abnormaal wees: ten eerste, als b.v.
i) vgl. Ned. Geloofebel. art. 30—32; D. K.O. art. 16,23,25; die Formuliere vir bevestiging van Predikante, Ouderlinge en Diakene. In die laasgenoemde word die verhouding van die regeeramb tot die leeramb in die woorde: „tot hulp en bijstand... den Priesters bijgevoegd waren" ... misskien biekie teveel als „bijvoegsel" beskou; terwijl in die woorde: „inzonderheidmede toezicht te nemen op de leer en den wandel der Dienaren des Woords" die verhouding, vice versa, misskien weer biekie te veel die idee van „wag hou" uitdruk.






STELLINGE.
I. Die kollegiale kerkreg kan nie beskou word als die suiwere ontwikkeling van die reformatoriese kerkreg van die i6de en i7de eeu nie, maar moet aangemerk word als 'n geesteskind van die Aufklarung van die i8de eeu.
II. Die bewering van Richter (Geschichte der ev. Kirchenverfassung in Deutschland, bl. 55): „nach der evangelischen Lehre schafft die Kirche das Amt" is van kalvinistiese standpunt onjuis.
III. 'n Lidmaat (sowel in die algemene als in die biesondere amb) wat weier om sy regmatige kerklike bijdrae op te breng maak homself daardeur sensurabel.
IV. Hersiening van onse Belydenisskrifte is vir die Geref. Kerk in Suid Afrika voorlopig nog ongewens; wel is nodig arbeid tot prefiksering van leerstellinge teenoor die dwalinge van onse tijd.
V. a. Die besluit van die Sinode van die Geref. Kerk in Suid-Afrika (gehou te Colesberg) vir 'n afrikaanse Psalmberijming verdien alle lof.



146
b. Dis wenslik dat onse Psalmbundel vermeerder word met andere berijmde of onberijmde gedeeltes uit dié H. Skrif.
VI. Indien 'n algehele hersiening van onse Belijdenisskrifte (Formuliere van Enigheid) in die toekoms noodsakelik mog word, dan behoor sulks te geskied deur 'n inter-kerklike Sinode van al die Kerke wat genoemde skrifte nog, teories en prakties, aanvaar.
VII. Jesaja 24—27 moet Wstories-esgatologies opgevat word.
VIJL Die huwelik van Hosea (Cap. 1) moet histories-simbolies beskou word.
IX. Hosea 4:10 moet ijftr ihn vertaal word: En (hulle) sal nie bevredig word nie.
X. Die voorskrifte wat Paulus in Kol. 3 : 28—4 : 1 gee vir die huislike en sosiale lewe moet beskou word als algemene en blijwende beginsels.
XI. Die kommentaar van Zahn op die saligsprekinge (Mat. 5:3—9) laat die opklimmingsgedagte wat daaraan ten grondslag le nie tot sij reg kom nie.



H7
XII. Die bewering van James Orr (The Progress of Dogma bl. 344), dat in die toekoms, in verband met die versoeningswerk van Christus: "less stress will be laid on federal conceptions, and more on the organic and vital relations of Christ with", bevat enigermate 'n miskenning van die organitse karakter van die Genadeverbond.
XIII. In die prediking, als anderssins, moet meer rekening gehou word met die betekenis van die H. Skrif ook vir die natuurlike lewe en vir die Skepping.
XIV. Daar is behoefte aan 'n christelik-wetenskaplike lewens- en wereldbeskouing van kalvinistiese standpunt, tenoor die ongelowige filosofiese beskouing(e).
XV. Die vertaling van die H. Skrif in Afrikaans is nie alleen uit godsdienstig-kerklik maar ook uit pedagogies oogpunt seer wenslik en dringend noodsakelik.
XVI. Sowel die itnperialistiese politiek wat in Suid Afrika gedrijf word, als ook die leer van die soewereine wil van die Volk wat daar gehuldig word is in strijd met die bestemming en die christelike karakter van die Afrikaanse Volk, en moet bestrij word.






DIE KOLLEGIALE KERKREG
C. J. H. DE WET



KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 7307









DIE KOLLEGIALE KERKREG






vrije universiteit te amsterdam.
DIE KOLLEGIALE KERKREG
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN
doctor in de heilige godgeleerdheid,
OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr. r. h. woltjer,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT VAN LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN
OP VRIJDAG 22 APRIL 1921, DES NAMIDDAGS TE 2 UUR,
IN HET GEBOUW DER
„MAATSCHAPPIJ VOOR DEN WERKENDEN STAND" TE AMSTERDAM
DOOR
CASPARUS JAN HENDRIK DE WET,
geboren te ladybrand, o. v. s.,
PREDIKANT BIJ DE GEREF. KERK TE STEYNSBURG, ZUID-AFRIKA.
H. A. VAN BOTTENBURG — AMSTERDAM — 1921






OPGEDRA AAN MIJ VROU EN EINDERS.






Aan die einde van mij studie in Nederland, wens ik mij hartelike dank te breng aan U hooggeagte here Professore van die Vrije Universiteit te Amsterdam, viral aan U hooggeleerde Bavinck, Van Gelderen, Grosheide en Kuyper, bij wie ik mij teologiese opleiding mog voltooi het.
Aan U hooggeleerde Promotor, Dr. H. H. Kuyper mij dank.
Dis mij aangenaam om ook hier mij erkentelikheid te betuig aan die hooggeleerde here Prof. Dr. J. D. du Ton en Dr. S. O. Los, bij wie ik die grootste deel van teologiese opleiding mog ontvang het in Suid Afrika.
Gaarne breng ik ook bij hierdie geleentheid hulde aan die nagedagtenis van wijle Prof. Jan Lion Cachet, bij wie ik nog bijna 'n jaar mog gestudeer het te Potchefstroom.
Verder wens ik te bedank al die bibliotekarisse van die verschillende Biblioteke, bij name die van die Stedelike Universiteitsbiblioteek, vir hulle hulpvaardigheid mij verleen in verband met die litteratuur vir mij proefskrif.



VIII
Voorts wens ik al die vriende in Nederland, bij wie ik met mij gesin vriendelikheid en gasvrijheid mog geniet het hartelik te bedank.
Eindelik spreek ik mij blijdskap uit, dat die Vrije Universiteit aan afrikaanse studente die reg vergun om in hulle moedertaal hulle proefskrifte te skrijf. Ik maak gretig gebruik van die voorreg, nie omdat ik die Nederlandse taal nie hoogskat nie, maar ik kan nie anders se: ik skrijf afrikaans omdat ik afrikaans denk.



VOORWOORD.
Om 'n beweging op kerkregtelik gebied soals die kollegialisme, wat oor eeue uitgestrek is, in 'n proefskrif enigermate volledig te behandel is moeilik, ja haas onmoontlik.
Ons moes ons derhalwe beperk tot die vernaamste voorstanders van die kollegiale kerkreg en daar ook slegs op die hoofpunte wijs.
Om egter die beweging goed te verstaan het ons eers 'n oorsig gegee van die toestande wat, onses insiens, gelei het tot die ontstaan van die rigting.
In die beoordeling van die kollegiale kerkreg kon ons ook alleen 'n paar hoofgedagtes behandel.
Agtereenvolgens word dus behandel: die Eeu van die kollegiale kerkreg, die Beginsels van die kollegiale kerkreg en Beoordeling van die kollegiale kerkreg.






INHOUD.
HOOFSTUK L Die Eeu van die Kollegiale Kerkreg.
Blx.
§ i. In die algemeen i
§ 2. Op teologies-kerklik gebied (in Duitsland) . . 9 § 3. Opkoms en uitbreiding van die Kollegiale
Kerkreg 20
HOOFSTUK n. Die Beginsels van die Kollegiale Kerkreg.
A. In Duitsland:
§ 1. C. M. Pfaff 30
§2. J. L. Mosheim, G. L. Böhmer en G. Wiese . 40
§ 3. Friedrich Schleiermacher 5°
§ 4. Höfling, Richter en Puchta 58
§ 5. Die „Kirchenverfassungsbewegung" .... 65
B. In Nederland:
§ 1. Die Algemene Reglement van 1816 . . . . 70
§ 2. H. J. Royaards. 73
§ 3. Die Algemene Reglement van 1852 in die
Kerkreg daarna $ 8 2



xii
C. Suid Afrika:
ptt,
.§ i. Die Kerkeordering van Mr. J. A. de Mist . . 88 § 2. Die Algemene Reglement van 1825 .... 93 § 3. Die Ordonnansie en Kerkeordening van 1843. 97
HOOFSTUK HL
Beoordeeling van die Kollegiale Kerkreg.
§ 1. Die kerkbegrip 102
§ 2. Die kerklike mag en die kerklike amb . . .120
Stelltnge 143



HOOFSTUK I.
DIE EEÜ VAN DIE KOLLEGIALE KERKREG.
§ i. In die algemeen.
Dis 'n algemene verskijnsel in die loop van die eeue, dat grote gebeurtenisse en omwentelinge voorafgegaan en ook grotendeels voorberei word deur 'n verandering van lewens- en wereldbeskouing wat by die mens plaats vind *); hoewel die gebeurtenisse die nuwe beskouing op hulle beurt ook weer beïnvloed en gedeeltelik selfs wijsig. Die grote omwentelinge wat in die i8de en 19de eeu op kerklik, maatskaplik en staatkundig gebied plaatsgevind het was die vrug van 'n wereldbeskouing wat homself sedert die 17de eeu, of reeds vroeër, begin meester maak het van die mens. In die Middeleeue was die wereldbeskouing religieus d. i. het sij uitgangspunt geneem in God en vandaar uit deduktief die Heelal beskou.
Reeds met die Renaissance 2) egter, maar viral met
1) Die beste voorbeeld is seker die Franse Rewolusie, waarvan tereg gese word: „De Fransche revolutie is niet uit de lagere kringen des volks voortgekomen. Zij is uitgebroed in studeercellen en salons." Fabius: Volkenrecht, bl. 111.
2) Sie R. Eucken: Die Lebensanschauungen der grossen Denker bl. 298 a.v. (15*8—i6*e auflage).
i



2
die Deïsme in England, die Rewolusieleer in Frankrijk en die Naturalisme in Nederland het daar 'n nahircUistiese wereldbeskouing opgekom wat sy klimaks bereik het in die sogenaamde Aufklarung van die 18de eeu. Die 18de eeu, die eeu waarin die kollegiale kerkreg opgekom het, het dus gestaan in die teken van die Aufklarung, wat sij wortels gehad het in die 17 de en sij vrug veelal in die 19de eeu. Die Aufklarung, naar die definisie van Kant: „der Ausgang des Menschen aus seiner selbstentschuldeten Unmündigkeit" 1), was dus die beweging wat, viral sedert die 17de eeu, skiër op elke terrein van die lewe, opgekom het om tradisie en openbaringsgesag omver te werp, geloof en sedes te ondermijn en die Rede tot absolute heerser en beslisser te maak. Op teologies-kerkelik terrein was dit 'n reaksie teen die Konfessionalisme en Dogmatisme — die „papiere Pausdom" van die 16de en 17de eeu. Tog was die beweging in sij eië oë nie onvroom nie, immers „its central conception is the elevation of conscience into a position of suprème authority as the religious organ, a verifying faculty discriminating between truth and error", alleen maar hy neem 'n hoër standpunt in als die Kerk, want „in its eyes the moral element of Christianity is as the sun in heaven, and dogmatic systems are as the clouds that intercept and temper the exceeding brightness of its rays" 2). Die „dog-
x) Wetzer und Welte: Kirchenlexicon Art. „Aufklarung". 2) Lecky: History of the Origin and Influence of Rationalism in Europe I bl. 167.



3
matic clouds" moet dus wegsmelt en dan krij jij die rasionalistiese aarde wat rondom die ^moral sun" draai, want „it revolves around the ideal (nl moral element) of christianity and represents its spirit without its dogmatic system and its super^natural narratives" Maar als daar dan tog nog wolke moet blij, omdat hulle misskien biekie taai is om weg te smelt, dan moet hulle in elk geval universele wolke word, want „the essence of that spirit (of Rationalism) is to interpret the articles of special creeds by the principles of universal religion — by the wants, the aspirations, and the moral sentiments which seem inherent in human nature" 2). Als die assimilasie-proses dan voltooi is dan verrijs daar 'n imperialistiese godsdiens wat nie anders kan als 'n magtige attraksie uit te oefen viral op slim mense — dan krijg jij „a system which would unite in one sublime synthesis all past forms of human belief, which accepts with triumphant alacrity each new development of science, having no stereotyped Standard to defend, and which represents the human mind as pursuing on the highest subjects a path of continual progress towards the fullest and most transcendent knowledge of the Deity" en sulke „system" „can never fail to exercise a powerful intellectual attraction" 3).
Die uitwerking van die beweging was dan ook geweldig en nie die minste misskien weëns sygods-
1) Lecky a. w. I bl. 170.
2) Lecky a. w. I bl. 365.
3) Lecky a. w. I bl. 168.



4
dienstige vernis. Waar die lewe in die .M. E. gekluister was in die kerk, daar, so waan hij, het die Reformasie wel die beginsel van vrijheid neergele; maar die Protestantisme het tog weer 'n „dogmatiese christendom" opgebou net in 'n ander rigting; eers die Rasionalisme het in i8de eeu die mens eintlik vrij gemaak.
Die sogenaamde Vrijheid was dan ook op elke gebied te sien, oral het omwenteling gekom, wat per slot van rekening möes uitloop op die sekularisasie van die lewe.
Dit was die tijd waarin die filantropiese gees en beweginge ontstaan het en waarin die spesifiek christelike barmhartigheid veelal vervang werd deur die algemeen menslike meewarigheid.
Op die gebied van die Godsdiens moes die christelike openbaringsgodsdiens wijk vir die „Religio naturalis" waarin geen plek was vir die Wonder, waar die Val en Erfsonde verwerp werd en die Heilige Skrif onder die soeklig van die „Ratio" verval het.
Die bron vir die Moraal was nie meer Gods wet en sij ordinansies nie, maar die menslike natuur, die mens self als autonome wese. Die autonome moraal het seker sy hoogtepunt in Kant bereik, want „seine / Begründung der Sittlichkeit blieb durch und durch rational und autonom" 1). Die religie was verlaag tot handlanger van sulke moraal en dit was die tijd van die „deugde", alleen maar „der Prozesz verhef in
Von Frank: Geschichte und Kritik der neueren Theologie bl. 429; vgl. ook Bavinck: Christelijke Wereldbeschouwing bl. 74.



5
sittlicher Gemeinheit... Emanzipation des Fleisches".
Op die gebied van die Wetenskap was die Rede autonoom en moes alles opspoor in sy kausaal verband.
Wat vir die Redé-leraars, die „Lehrer des zureichenden Grundes" *) nie bewijsbaar was nie, het eenvoudig nie bestaan nie — met ^én woord „die Welt wird entgottet und die Wissenschaft löst ihre Rathsel" 2).
In die Staatkunde was die Gesag van sy goddelike oorsprong losgeruk en verlê óf in die soewereine Staat van 18de óf in die soewereine Volkswil van die 19de eeu — die owerheidsgesag was nie meer bij die „Gratie Gods" nie maar bij die grasie van die Volk, die Volkssoewereiniteit werd verheerlik, en die heerlikheid het biesonder sedert 1789 uitgeblink deur politieke rewolusies.
Die Aufklarung was per slot van rekening baje oppervlakkig, en Tholuck se oordeel is seker nie onjuis, wanneer hij dit beskrijf als „eine Richtung, welche — anstatt in das Geschichtlich gewordene sich liebevoll zou vertiefen... mit oberflachlicher Verstandeskritik meist nach dem Criterium der praktischen Nützlichkeit das Geschichtüch gewordene verwarf, um aus abstrakten Principien einen Neubau an die Stelle zu setzen" 3).
Maar viral op die gebied van die Reg het die RasionaUsme hoogtij gevier. Ook hier was die mens
x) Sb noem Tholuck die Rasionaliste — Geschichte des Rationalismus I bl. 17.
2) Religion in Geschichte und Gegenwart Art. „Aufklarung".
3) Tholuck a. w. I bl. 92/3.



6
heer van die situasie, en in die sogenaamde „leer van die natuurreg" het hy homself uitgeroep als koning van die lewe.
In verband met ons onderwerp en viral met die oog op die vraag naar die oorsprong van die kollegiale Kerkreg is dit nodig hier iets meer te se oor bowegenoemde „leer", viral soals die by Hugo Grotius voorkom en soals hy dit in verband breng met Staat en Kerk.
Volgens Groot is die Reg 'n jus naturak en kom tot stand op etiese grondslag, omdat die mens als gesellige wese 'n „friedlichen und vernunfüg geordneten Gemeinschaft" *) begeer. Sulke reg is „ein rein ethisches... und ein rein rationales" 2). Op sulke reg is die Staat gebou deur onderlinge Verdrag, waardeur die regering bij die meerderheid van die also verbindes berus of ook oorgedra word aan één persoon.
Op sulke Verdrag, als die causa secunda, rus alles dan weer en vloei alle andere verhoudinge uit voort. Stahl maak seker nie onjuis die konklusie: „Es ist also nur die Vertrag, der nach dem Gesetze der Natur unmittelbar bindet, alles Andere ist aus ihm abgeleitet, und man kan sagen, dass der ganze Inbegriff der naturrechtslehre des Grotius, ohne dass er sich dessen bewust wird, nichts Anderes ist als bloss die VerbindKchkeit der Vertrage" 3).
1) Stahl: Geschichte der Rechtsphilosophie I bl. 159; vgl. ook Otto Gierke: Johannes Althusius und die Entwicklung der naturrechtliche Staatstheorie bl. 172 e.v.
2) Stahl a. w. I bl. 160.
3) Stahl a. w. I bl. 162.



7
Die Staat op sulke Verdrag gebou is dan „die vollkommene Vereinigung freier Menschen" en „das subjekt der öffentlichen Rechtsverhaltnisse und der öffentlichen Gewalt
Die Staat blij die selfde al verwissel ook regeringsvorm en regeerders, ja die regeerders is maar net Regente van die Staat; en, heel verstaanbaar, moet dan volg „dass öffentliche Wohl ist desshalb die oberste Entscheidungsnorm" 2) — salus publica suprema lex esto. Die Staat is vir Groot ook die Volk en die Volk die Staat, en „dem zufolge ist ihm auch, und darauf liegt das Hauptgewicht, das Volk das Subjekt der obersten Gewalt" (summa potestas), en hieruit volg dan als vanself „dass nach seiner Lehre der König zwar die Gewalt immer nur durch Übertragung des Volks erhalt" 3).
Die soort natuurreg het selfs nog in Kant 'n verdediger gevind, hoewel by hom die „Vernunft" die bron van Reg is. Kant stem toe dat God nog als „Urheber der Verbindlichkeit gegen das Gesetz" kan aanvaar word, maar gladnie als „Urheber dés Gesetzes selbst" nie; inteëndeel „Gott ist so wenig Urheber des Gesetzes, dass er vielmehr selbst unter demselben steht... ist also eigentlich nur der konstitutionelle König des Vernunftreiches" 4).
Volgens die leer is dan ook van al die ver-
!) Stahl a. w. I bl. 162.
») Stahl a. w. bl. 163.
3) Stahl a. w. bl.' 164.
*) Stahl a. w. bl. 205/6.



8
skillende genootskappe deur verdrag ontstaan die Staat eintlik alleen noodwendig. Die andere b.v. die Kerk is „rechtlich gleichgültig d. h. es ist einerlei ob sie eingegangen werden oder nicht... Nur eine Gesellschaft is rechtlich nothwendig... das ist der Staat" 1).
Stahl wijs tereg op die noodlottige gevolge van sulke leer, waarvan hij die sentrale gedagte aldus saamvat „der Kern des Naturrechts... ist nicht sowohl die Volkssouveranitat als die Souveranitat des Einzelnen" 2).
Die subjektivisme het dus deur die leer die vrije teuels gekrij en die gevolg kon nie anders wees als „Subjektivitat als Princip führt nothwendig zur Abstraktion, und diese tilgt wieder die Subjektivitat" 3). Maar nie alleen die enkeling word so eindelik self verwoes, ook die maatschaplike lewe word uit verband geruk: „der innerste Unwahrheit aber des Naturrechts... ist die, dass es die inwohnende Bestimmung der Lebensverhaltnisse völlig unbeachtet last" en „darum ist das Naturrecht in allen Spharen des, Lebens destruktiv" 4).
Maar nie minder was ook op die Kerk die invloed van die leer verderflik. Stahl vat die invloed ewe kort als kernagtig saam in die volgende sin: „In der Kirche ftihrte diese Ansicht zur Vollendung des Kollegialsysterns, nach welchem... der Wille der Glieder
*) Stahl a. w. bl. 246.
2) Stahl a. w. bl. 275.
3) Stahl a. w. bl. 279. *) Stahl a. w. bl. 277/8.



9
Gesetz für die Kirche ist" 1). Dit zal duidelik blijk wanneer ons in hoofstuk 2 die beginsels van die kollegiale kerkreg behandel.
§ 2. Op teologies-kerklik gebied {in Duitsland).
Nader moet ons die Aufklarung en sy invloed op teologies-kerklik terrein beskou in Duitsland, waar die kollegiale kerkreg ontstaan het.
Die Aufklarung was misskien in Duitsland nie so radikaal als elders, omdat hij daar nou verbind was, en selfs later in bondgenootskap opgetree het met die Piëtisme. Dit het ten gevolge gehad sowel die tempering van die Aufklaring als ook die verseiling van die Piëtisme op rasionalistiese sand. In die opsig is die verloop van die Piëtisme nie minder tekenend als tragies.
Toe Spener met sy Piëtisme opgetree het, ook (soals die Rasionalisme) teen die konfessionalisme en dogmatisme van die lutherse Ortodoksie 2), het hij egter nog vas gehou aan die kerk. Sy hoofdoel was nog altijd hervorming van die kerk z). Sy volgelinge Francke en Lange staan reeds losser van die kerk en neem veeleer hulle toevlug tot of soek hulle krag
*) Stahl a. w. bl. 276.
2) Tholuck teken in sy Das Kirchliche Leben des Siebzehnten Jahrhunderts bl. 201 en 203 die toestand aldus: „Der allgemeine Charakter der Frömmigkeit ist der der Kirchliche Objektivitat... Er hat niemals den Gottesdienst versaumt, ist stets der erste darin und der letzte daraus gewesen, hat sich des heiligen Sakraments fleiszig bedient, is ein fleisziger Leser heiliger Schrift gewesen".
8) vgL Ritschl: Geschichte des Pietismus II bl. 125/6.



IO
in die „Collegia pietatis" *). Eindelik met Bengel en daarna raak die Piëtisme meer en meer verseil in die watere van die Rasionalisme.
Die Piëtisme het ook inwendig, als gevolg van sy subjektivistiese standpunt, verloop in mistisisme wat „das Gewissen und natürliche religiöse Bewustsein für ausreichend halt" 2). En op die weg voortgaande het hij uitgeloop op Subjektivisme wat als vrug gehad het „die Indifferenz gegen den Unterschied der Confessionen, gegen die kirchhche Gemeinschaft, ihr Bekenntniss und ihre Institutionen, eine Indifferenz, welche sich zur Feindschaft und Lasterung steigert" 3). En die „Indifferenz" teenoor die kerk het noodsaakhkerwijse verloop in „Indifferenz gegen den Unterschied der Religionen". Eindelik het die Piëtisme ook inwendig bij die Rasionalisme aangeland en „die Vernunftautonomie als höchstes Wahrheitsprinzip ausgesprochen" en was dit die „Verstandesaufklarung" wat „auf der Stufenleiter des Unglaubens bis zur letzten Staffel vorwarts treibt" 4). En toe het die ongeloof reeds geprofeteer „dass die Zeit im Anzuge (ist) wo auch die Autoritat der Schrift, das letzte Bollwerk der Kirche, fallen werde" 6).
Die Aufklarung het in Duitsland opgekom met Thomasius, die „personificirte Aufklarung", soals
x) vgl. Ritschl a. w. bl. 267.
2) Tholuck: Geschichte des Rationalismus bl. 48.
3) Tholuck: a. w. bl. 49, vgl. Ritschl a. w. bl. 294.
4) Tholuck: a. w. bl. 54/5. &) Tholuck: a. w. bl. 56.



11
Tholuck hom noem; maar dit was tog eers deur die Leibnitz—Wolffse filosofie dat die rigting vaste voet gekrij het. Dit was 'n dorre eeu wat gevra het naar 'n dorre sisteem en die het Wolff gegee in sy dorre filosofie met „ein System, welches, von einem durchaus trocken verstandigem Geist ausgegangen, dem platten und begeisterungslosen Charakter der Zeit so ganz, entsprach" x) — 'n systeem wat so ver gegaan het om te probeer „die Glaubenswahrheiten in der Weise der Mathematik zu beweisen" en waarby die „Zweckmassigkeit und praktische Brauchbarkeit" 2) 'n hoofrol gespeel het.
Die grondgedagtes van die Aufklarung in verband met die christendom vat Tholuck nie onaardig saam in die volgende vier punte 3):
i°. Der gesunde Menschenverstand die höchste Norm der Entscheidung in Glaubenssachen.
2°. Die natürliche Religion der wesentliche Inhak aller Religionen, auch der christlichen.
3°. Die Moral der wesentliche Inhak der natürlichen Religion.
4°. Die Schrift eine historisch-unzuverlassige Quelle und die Inspiration der Schrift eine grundlose Voraussetzung. Ook hier dus speel die Moraal die hoofrol en het sy bron in die „Naturanlage" van die mens, en die pedagogiese wijsheid rus op die prinsiep: „Besserung
!) Tholuck a. w. bl. 120.
2) Von Frank a. w. bl. 41.
3) a. w. bl. 98.



12
durch verstandige Aufklarung" 1). Tholuck noem dit seker nie onjuis: „seichte Pelagianismus".
Ook in Duitsland 'was die uitwerking van die Aufklarung groot. Die openbaringsgodsdiens was ondermijn en die geestelike lewe uitgedoof. Wel het die Wolffse filosofie bij die natuurlike religie ook nog 'n bowenatuurlike aanvaar, maar die laaste was maar net 'n aanhangsel; en waar hij met die lutherse ortodoksie ook 'n „theologia naturalis" leer, daar is die verskil dit, dat hij „wenn auch in dem Worten allenfalls übereinstimmt, in der Sache weit darüber hinausgeht" 2).
Teenoor 'n verbasterde Piëtisme en 'n welig groeiende Rasionalisme, teenoor die tijd van „den Thomasius'schen gesunden Menschenverstand und den Wolffschen Verstandsformalismus" was die Supranaturalisme van Buddeus, Pfaff, Mosheim e. a. magteloos, omdat hij halfslagtig was en 'n kompromis wou aangaan tussen geloof en ongeloof.
In die werklikheid was die supranaturaliste dan ook net „Übergangstheologen", wat die brug gele het vir die Rasionalisme naar die Teologie — 'n brug wat Tholuck seker tekenend beskrijf in die persoon van Mosheim wanneer hij se: so stand Mosheim da zwischen dem beiden Halften des Jahrhunderts (i8e), einerseits noch ein Vertreter des alten kirchlichen Dogma's... anderseits als Begründer einer richtigeren Erkenntniss des Kirchlichen Alter-
1) Tholuck a. w. bl. 127. *) Tholuck a. w. bl. 82.



13
thums, welche jedoch in der nachtfolgenden Zeit in die naturalistische Auffassung desselben umschlagt und dem kritischen Rationalismus zur Basis dient" 1).
Oor die aldus toebereide brug tree die Rasionalisme dan ook weldra in die Teologie op met Baumgarten, maar viral met Semler, die „Anfanger des Rationalismus" en ontstaan daar 'n rasionalistiesé teologie gekenmerk deur „frostige Abkühlung" — 'n teologie wat nie anders kon als verloop tot „ancilla filosofiae" — 'n teologie wat wel kon spog met die geleende spreuk: alles was der Vernunft, dem sensus communis nicht zuganglich, nicht begréiflich war, sollte aus der Glaubenslehre hinweggetan werden" 2); maar wat al die tijd nie alleen homself maar ook die kerk en die christendom verlaag het tot 'n handlanger nie net van die filosofie maar ook van die Staat — „a Theology", se Lecky tereg, „which regarded Christianity as an admirable auxialiary to the police force, and a principle of decorum and of cohesion in society, but which carefully banished from it all enthusiasm, veiled or attenuated all its mysteries, and virtually reduced it to an authoritative system of moral philosophy" 3).
Dat in sulke tijd hoog gedweep werd met die „historiese Christus" is begrijplik, alleen maar „Christus hat hierbei lediglich die Stellung des Vorbildes" *>.
i) Tholuck a. w. bl. 164. a) v. Frank a. w. bl. 51/2. 3) Lecky a. w. I bl. 152. *) v. Frank a. w. bl. 52.



14
Die also reeds vernederde christendom en teologie was deur Kant eintlik nog verder ondermijn; want al het Kant die oppervlakkigheid van die Rasionalisme bestry, hij het dit tog andersijds alleen verdiep en net gewijsig deur dit meer krities te maak en die swaartepunt te verle van die Rede naar die Wil. Bij hom het die subjektivisme eers hoogtij gevier, want „in viel umfassenderer, gründlicherer Weise als Cartesius setzte er das lek als alleinigen Ausgangspunkt und Garanten der Wahrheitserkenntnis ein" 1). En als Hegel meen dat hij die dualisme van Kant opgelos het in sintese, dan mag hulle wel denk „die autonomie, die Emanzipation des Subjektes hatte ihr letztes Ziel erreicht" 2); maar dan mag wel uitgeroep word „wie weit war man hierbei von derjenigen Wahrheit losgekommen, wie sie durch die Reformation auf Leuchter gestellt worden war", want in die „Ziel" „war Vernichtung nicht bloss der christlichen, sondern jedes religiösen Glaubens; denn dieses beruht auf dem Wesensunterschied Gottes und der Kreatur" *). Terwijl die Teologie also terneergeslaë le verrijs die reuse figuur van Friedrich Schleiermacher op die toneel om hom te red uit sy slaafsheid.
Die redding was egter veelal skijn gewees; want al het Schleiermacher enersijds die Teologie weer enigermate als selfstandige wetenskap herstel, andersijds het hij hom tog weer in sy wese aangetas deur
x) v. Frank a. w. bl. 42. 2) v. Frank a. w. bl. 48. s) v. Frank a. w. bl. 48/9.



15
hom van sy Objek (die kennisse Gods) en van sy Principium (die H. S.) te beroof, en in plaats daarvan te stel als objek die christendom als historiese verskijnsel, en als Principium „das fromme Gefühl". En terwijl Schleiermacher die uitgangspunt van sy teologie kies „über dem Christentum in dem logischen Sinne des Wortes ... d. h. in dem allgemeinen Begriff der frommen oder Glaubensgemeinschaft" x), het hy daardeur „das Christentum, die christliche Kirche. .. auf gleiche Linie gestellt mit anderen Glaubensweisen und Glaubensgemeinschaften . .. mag man immerhin ersterem den obersten Rang anweisen" 2). En von Frank se oordeel is seker nie ver mis nie (als dit mis is), wanneer hij se: „Es ist, wie man sieht, eine Art Akkommodation, wenn Schleiermacher dem kirchlichen Gebrauche sich fügt und von den objektiven Realitaten des Glaubens redet" 3). Dis hier ook waar wat later in 'n ander verband gese word: „Men behield althans de oudenamen", maar in werklikheid was dit waar „dass Schleiermacher nicht dar steht wo Luther stand" 4).
Die rasionalisasie van i8e eeu het met Schleiermacher en daarna veelal uitgeloop op naturalisasie en sekularisasie van die Teologie. En die proef op die som was „denn es wurde nun klar, dass wer von vornherein ein höheres Lebensprinzip, die Einwirkung
!) v. Frank a. w. bl. 88. a) Dieselfde bl. 91.
3) a. w. bl. 106.
4) v. Frank a. w. bl. 139.



i6
einer transzendenten Lebensmacht in der Entstehung des Christentums leugnet, mit absoluter Nothwendigkeit dahin kommen muss, die heilige Geschichte kritisch aufzulösen"l). Naar die „analogie des geestes" vertoon die jonkste ontwikkeling van die Teologie — die sgn „reUgionsgeschichtiiche Theologie" dan ook suiwer sij afkoms als hij die Christendom konsentreer om die „historischen Jesus ... der deutlich und wirksam einige rationale Wahrheiten und etische Regeln verkündigt hat" 2). En dat Troeltsch per slot van rekening ook maar 'n geesteskind van Schleiermacher is, blijk seker duidelik uit die gees van sy „religionsgeschichüiche Theologie", als dit gekarakteriseer kan word als: „Es ist eine Erschütterung in Kern des Systems, die Aufhebung des kirchlichen Wunderbegriffes, mit ihm des kirchlichen Offenbarungs- und Erlösungsbegriffes und die Umbildung des christlichen Gottesbegriffes unter dem Einfluss des modernen, von der mechanischen Naturphilosophie der Entwicklungslehre bedingten Weltbildes" 3j. Dit sal dan bereik word in „eine mit der Welt sich ausgleichende BildiHigsreligion", Schleiermacher spreek in die „Religion" van „religiöse Anlage", Troeltsch van „eingeborenen Triebe".
Ook op kerklik gebied het die Aufldaring verwoestend gewerk, 'n dorre teologie en 'n dorre kerklike lewe gaan saam. Dit was die eeu „wo die Kirche
x) v. Frank a. w. bl. 180. 2i v. Frank a. w. bl. 457. 3) v. Frank a. w. bl. 467.



17
selbst ihrem Glauben untreu wird". En wanneer die inwendige lewe verkwijn word veelal in die uitwendige vorm vergoeding gesoek — dit was dan ook die tijd van retoriese bombas waarin „eine philosophische Abhandlung des Textes... eine wohlgesetzter und aufgeputzter Vortrag das Werck ausmachen muss" 1). Die „leerstand" moeg van die teologiese twiste van die i7ae eeu „sank in Lethargie, und schlief ihren Schlaf, bis sie wieder zum Rationalismus erwachte" 2).
Die gevolg was twijfel en onversküligheid, en die 18de eeu eindig somber in die woorde van 'n vername prediker: „auch die Glaube an die wesentliche Wahrheiten der Religion hat für unendlich viele seine Gewissheit und Starke verloren, Zweifelzucht und Gleichgültigkeit sind haufig an seine Stelle getreten,... ja, selbst der Gedanke an Gott und eine künftige Welt ist ganzen Familien und Gesellschaften fremd geworden" 3). Selfs in die begin van die igde eeu toe die voorbodes van 'n komende „opwekking" hulle al vertoon het moes nog gekla word: „so hat sich der Unglaube als ein gefahrlicher Wurm in den Körper des protestantischer „Rehgionsvereins" eingefressen und nagt ihm am Herzen. Der Gottesdienst wird von wenigsten besucht. Das sittliche Leben ist tief gesunken" 4). En dit was misskien van meer
x) Pfaff: Reden über das Kirchenrecht bl. 187. a) L. Richter: Geschichte der ev. Kirchenverfassungin Deutschland bl. 229.
8) R. Seeberg: Die Kirche Deutschlands in igjahrhundertbl. 1. 4) v. Frank a. w. bl. 223.
2



18
als een prediker waar wat van Schleiermacher se vader gese word, dat hij lank „als ein wirklich Unglaubiger gepredigt" had. Maar betere tije was in aankoms, en die volkere geteister deur die Napoleontiese oorloë was voorberei vir die Reveil wat als 'n herlewingsvloed van uit Zwitserland geheel Europa deurstroom het. Alleen maar die Reveil was „in zijn wezen onkerkelijk" x), en, soals alle opwekkingsbeweginge uitteraard is, was ook hier die neiging om alle grenslijne uit te wis of op die agtergrond te skuif en 'n algemene vaagheid in die plek daarvan te stel — dit was 'n beweging van „unbestimmten und verschwommenen Glaubigkeit". — Dit was 'n vrugbare teelaarde vir die Uhionsbewegung in Duitsland. Wat weleer reeds deur Calixtus met sy Sinkretisme beoog was ook buite die grense van Duitsland, en daarna enigsins deur Spener met sy Piëtisme binne Duitsland, sou nou ten uitvoer gebreng word deur koning Friedrich Wilhelm II. Reeds lank was dit sy kerkpolitiek gewees om die lutherse en geref. kerke te verenig en die Reveil gees was hom biesonder dienstig daartoe, want die hoofsaak was „das Urgebiet des Christentums" te behou, en ook het die Toleransie gees van die i8de eeu nog sterk nagewerk. Wel was die tijdstip misskien biekie ongewens nL die 3de eeufees van die Hervorming; maar tog het Wilhelm sy plan deurgeset en op die gedenkwaardige fees rig hij 'n oproep tot die beide kerke
x) Prof. W. Geesink in „de Heraut" van 21 Nov. 1920.



19
om hulle konfessies „zu einer evangelisch-christlichen in ihrem Landen zu vereinigen, in welcher die reformierte Kirche nicht zur lutherischen und diese nicht zu jener übergeht, sondern beide. eine neubelebte evangeUsch-chrisÜiche Kirche im Geist ihres heiligen Stifters werden" 1).
Die Union moes dus op die vage basis van „evangelies-christelik" gebou word — van al twee die konfessies moes net die hoofsake behou word — eindelik sou daar feitelik niks oorblij nie. Die Union het in Pruise gou ingang gevind en vandaar uit in verschillende state van Duitsland, hoewel met gewijsigde karakter sedert 1834.
Van sulke Union was Schleiermacher 'n vurige voorstander mits die „Union-Kirche" nie deur die Staat geregeer word nie, maar 'n selfregerende liggaam sou wees wat die beskerming van die Staat geniet soals alle andere liggame in die Staat.
Dis viral in die „Union-Kirche" waar die kollegiale kerkreg 'n vrugbare bodem gevind het.
Waar die opwekkingsgees nie in gesonde kerklike bane gelei werd en nie 'n kerklike vorm gevind het naar sy aard het dit eensdeels verloop in 'n „Gemeinschaftsbewegung" wat nie alleen buite-kerklik maar selfs anti-kerklik was. Hier word die grens tussen „religiösen" en „verdorbenen" streng getrek en „die Kirche mét ihrem Amt und ihren Organisationen wurde mehr oder minder kraftig als Babel bezeichnet,
!) R. Seeberg a. w. bl. 75.



20
die Wisschenschaft, besonderes die theologische, als zwecklos und schadlich verworfen" 1).
Dis gedeeltelik 'n vervulling van Schleiermacher se dreiging: „entweder die Synodalverfassing setzt sich durch, oder das religiöse Leben, das auf eine tüchtige Gemeinschaft drangt, durchbricht die morsche Form und gestaltet sich zu mehreren kleinen Sozietaten" 2).
Só was dan die i8d« eeu met sy voorspel (17de) en sy nasleep (i9de). Die eeu waarin die kollegiale kerkreg opgekom het.
§ 3. Opkoms en uitbreiding van die kollegiale kerkreg.
Hoewel die kollegiale kerkreg {kollegiaal genoem, omdat die Kerk beskou word als 'n „Collegium" in die Staat) reeds in die 2de helfte van die i7de eeu geleer werd deur Pufendorf e. a., en sy beginsels reeds enigermate in die Pruisiese Landswet 'n beliggaming gevind het; tog was dit eers die Tubinger Professor C. M. Pfaff (1686—1760) — 'n man van praktiese sin en 'n voorstander van die „Unionsbestrebungen" van sy tijd — wat die Kollegialisme tot 'n sisteem gebreng het, reeds in 1719 in sy werk Origines juris ecclesiastici, maar viral in sy Akademischen Reden über das protestantische Kirchenrecht (174 2). Pfaff was egter nog grotendeels positief en konserwatief in sy kerkregtelike beskouing. Eers deur sy
!) v. Fiank a. w. bl. 408. 2) R. Seeberg a. w. bl. 95.



21
aanhangers J. Mosheim, G. L. Böhmer en G. Wiese (om maar die hooflijn aan te wijs) was die kerkreg meer en meer verward geraak in die rasionalistiese net. Só selfs „dass es ganze Bücher über das Kirchenrecht gab, in denen der Herr Christus, der Anfang und Endpunkt der Kirche, nicht ein einziges Mal vorkam" *), en dat selfs 'n „Kirchenrecht nach Grundsatzen der Vernunft" geskrijf werd.
Die kollegiale kerkreg het egter in die i8de eeu veelal nog net in teorie bestaan; dis eers met Schleiermacher (1768—1834) en viral daarna, onder sy magtige invloed, dat die Kollegialisme ook in die praktijk toepassing gekrij het. Schleiermacher het die kerkreg meer en meer genaturaliseer en gesekulariseer, en dis teenoor die schleiermacheriaanse rigting, dat viral Höfling (1851) en ook Richter en Puchta die Kollegialisme enigssins gewijsig het — 'n wijsiging wat Stahl seker nie onjuis noem als „ermassigtes Collegialsystem" 2). Viral sedert 1848 met die sgn. „Kirchenverfassungsbewegung" in Duitsland het die kollegiale beginsels ingang gevind, nie die minste ook in die lijn van die Union-Kirche. Van uit Duitsland, of misskien juister gese, bijna gelijktijdig, als in Duitsland, het die rasionalistiese gees homself ook op kerkregtelik gebied geopenbaar in Nederland, waar die kollegiale beginsels, misskien minder radikaal, toepassing gevind het in die „Algemene
x) Richter: Geschichte der ev. Kirchenverfassung inDeutschland bl. 212.
2) Stahl: Die lutherische Kirche und die Union bl. 268.



22
Reglement van 1816". In die gees was die kerkreg in Nederland beoefen deur Prof. H. J. Royaards. Die „Algemene Reglement van 1852" het die kollegiale beginsels gehandhaaf, en in die rigting was gewerk deur o. a. J. Prins en G. Vos (Azn.).
Van uit Nederland was die kollegiale kerkreg oorgeplant in Suid-Afrika en het in die „kerken-ordre" van Mr. J. A. de Mist in 1804 tot uiting gekom. In die Algemene Reglement van 1825 enigssins gewijsig, is die spore daarvan selfs nog in die „Ordonnansie" van 1843 te vinde. Selfs in die Presbyteriaanse kerke van England, Skotland en Amerka is die kollegiale kerkreg die heersende geword, en 'n mens kan se, dat daar haas geen protestantse kerk meer is waarin die Kollegialisme nie sy intrek geneem het nie.
Die vraag naar die oorsprong van die kollegiale kerkreg moet hier nader beskou word. Dis heel verstaanbaar, dat lutherse teologe die oorsprong van die Kollegialisme soek in die Kalvinisme. So b.v. lei Rieker1) die „genossenschaftlicher KirchenbegrifP* — wat die grondgedagte van die Kollegialisme is — af uit (a) die Predestinasie-leer en wel omdat „die Gewissheit der Erwahlung reiszt ihn (uitverkorene) los vom Verband der Familie und der Kirche und stellt ihn auf sich selbst, erfüllt ihn mit dem Bewusstsein der Selbstandigkeit und Unabhangigkeit"! (ö) die vrug van die Leer nl. „der mehr aktiven, ja aggressiven Frömmigkeit". Dis moeilik om te se of moed-
*) Rieker: Grundsatze reformirten Kirchenverfassung bl. 71 en volgende.



23
wil of onkunde hier die baas speel. In elk geval is die verdraaing van die feite so sigbaar dat dit nie weerlegging behoef, (c) die skotse „Covenants" vatt die 16de en 17de eeu. Wat die laaste betref kan Rieker net so goed se dat die Kollegialisme opgekom het uit die protestantse Bond in Duitsland in die i6de en i7de eeu.
Aan die ander kant is dit ook weer nie geheel juis om te se dat die Kollegialisme opgekom het uit die Lutheranisme. Tog is dit opmerklik dat die voorstanders van die Kirchenverfassungsbeweging in Duitsland hulle veelal beroep op Luther.
Om die vraag, waarmee ons besig is, te beantwoord, moet ons vooraf eers korteliks iets se oor die lutherse kerkinrigting. Luther was meer Prediker als Organisator. Tog was hy in die begin enigssins die presbyteriale kerkinrigting gesind. Hy het die leeramb en diakenamb als apostolies erken en selfs die ouderlingeamb ook informeel. Hy het die tug ingevoer onder toesig van die Pastor en enige oudstes van die gemeente, hoewel die oudstes in elke tuggeval net bygevoeg was en nie 'n ofhsiëèl liggaam (kerkraad) gevorm het nie. Maar dat Luther tog nie tot 'n presbyt. kerkinrigting gekom het nie is misskien omdat hy nie die bekwame manne daarvoor gehad het nie, als ook omdat die Staat christelik was en vir tug en armversorging toegesien het, en eindelik weëns die Boereopstand en die drijwerij van die Wederdopers, wat hom veeleer in die teenoorgestelde rigting gedrijf het.



*4
Sedert 1542 het die ouderling en diaken element dan ook verdwijn in die lutherse kerk en het in plaats daarvan gekom die episkopaal-komistoriale stelsel. Volgens die stelsel was die landsvors „summus episcopus" van die landskerk sowel omdat hij in plaats van die Bisskop gekom het, alsook en viral omdat hy „membrum conspicuum" van die kerk was. Onder die landsvors was die kerk dan geregeer deur Superintendente en 'n Konsistorium — bestaande uit teologe en juriste — die konsistorium was 'n soort kerkelike geregshof met staatsregtelike mag. In die 17de eeu het die konsistorialisme ontwikkel tot 'n soort Hierargie in die lutherse kerk. Als reaksie daarteen het dan in begin van i8de eeu, viral met Thomasius, die territoriale stelsel opgekom, wat die landvore ook laat regeer oor die kerk maar nou, onder invloed van die natuurreg, nie meer als lid van die kerk maar kragtens sy staatsmag. Die middeleeuse Staat als „ein Konglomeratvon Monarchieën und Republiken" l) was nou vervang deur die soewereine Staat (polisiestaat) wat alles beheers het nie meer uit die oogpunt van die „sieleheü" maar alleen van die „stoflike welvaart'' van sy onderdane. En die kerk nou als „Korporation" beskou was nie 'n regspersoon maar veeleér, naar die genootskapsregte van die tijd, 'n handlanger van die Staat 2). Hoewel die Territoria-
*) K. Rieker: Die rechtliche Stellung der ev. Kirche Deutschland bl. 287.
*) Sie Otto Gierke: Die Genossenschaftstheorie und die deutsche Rechtssprechung bl. 15 e. v.



25
lisme nie in al sy skerpheid toegepas werd, het die Staat tog veel meer mag gekrij oor die Kerk en viral oor die leerstand, so selfs dat „die Kirchendiener auf diese Weise beinahe als landesherliche kirchliche Vollziehungsbeamte und darum als Staatsdiener erscheinen" *). Eindelik het, als reaksie sowel teen die Konsistorialisme (leerstand) als ook teen die Territorialisme(regeerstand) met Pfaff c.s. opgekom die kollegiale stelsel, wat die gemeente-soewereiniteit verdedig; hoewel die territoriale stelsel reeds in sekere opsig die grondgedagte van dié Kollegialisme al bevat het en dis seker nie oordrijf als 'n skrijwer beweer „das Territorialsystem tragt bereits den kollegialistischen Gedanken in sich, insofern ja auch hier die Kirche als Kollegium, Gesellschaft innerhalb des Staates gedacht ist" 2).
Tog is selfs dit ook nog nie 'n volledige antwoord op onse vraag nie. Die gemeente-soewereiniteit idee vind ons reeds veel vroeër. In die geref. kerk van Frankrijk wou Jean Morelli dit invoer dog sonder sukses. In die lutherse kerk tref ons dit reeds bij Luther self enigermate aan. In verband met die leeramb se hij „das erfordert der Gemeinschaft Recht, dass einer... erwahlet und aufgenommen werden, welcher anstatt und in Namen aller derer, so eben dasselbige Recht haben, verbringe diese Aemter öffentlich" 3). Hoewel bij Luther berus die „Gemeinde-
x) Rieker: a. w. bl. 320.
2) Sohm: Kirchenrecht bl. 676.
3) by Richter a. w. bl. 15.



26
prinzip" op die algemene priesterskap van die gelowiges en hij beskou die kerk veeleer nog als 'n organisme. Tog se Richter seker nie onjuis „die reformatorischen Ideen Luthers hatten zu einer neuen Kirchenschöpfung führen mussen."
Tog het ongelukkig die idee, in 'n minder gesonde sin, meer en meer ingang gevind wat reeds spoedig geblijk het op die Homberger Sinode van 1526. In die „Gemeindeordnung" op die Sinode opgestel, viral onder invloed van Franz Lambert, tog lees ons „ist es darauf abgesehen, eine reine Gemeinde von wahrhaft Glaubigen zu bilden, Welche das Recht kirchlicher Selbstregierung unmittelbar in Gemeindeversammlungen (nicht-mittelbar durch Vertreter und Beauftragte — dis ook verkeerd I) ausüben würde"1). Dit was biekie te erg vir Luther, want „Fürschreiben und Nachthun ist weit von einahder," en „Luther fürchtet." Hier was die dilemma waarvoor Luther te staan gekom het, en hij moes kies tussen die, nou heelwat radikaal geworde, presbyteriale (?) of liewer demokratiese rigting, en die regering van die kerk deur die Owerheid. Hy het die laaste gekies.
Tog was daarmee die demokratiese idee in die lutherse kerk nie van die baan geskuif. Inteendeel was hy nog in dieselfde eeu deur Sarcerius „mit Schrift und That" voorgestaan, hoewel reeds bij hom enigermate reaksie teen die Konsistorialisme op te
l) Lechler: Geschichte der Presbyterial- und Synodalverfassung zeit der Reformation bl. 14.



27
merke val. Viral wat betref die Tug was Sarcerius oortuig „dass der eigentliche Bann nicht dem Pfarrer sondern der Kirche gebühre, und das jede Gemeinde Aelteste haben sollte als ein en Ausschus... die dann die Kirche repraes*entirten" 1).
In die 17de eeu is die rigting deur Johann Andreae „nicht nur durch die Schrift, sondern auch mit der That" voorgestaan. Te Württemberg het hij „Kirchenkonvente" tot stand gebreng „die als Aufsichtsbehörde über die Sitüichkeit, Gottesdienstordnung, Armenund Schulsachen... in jeder Gemeinde aus dem Pfarrer und bürgerlichen Ortsvorsteher, mit Zuziehung von 2—3 unbeschaltenen Gerichts- und Rathspersonen gebildet wurden" 2). Dit sou dan „ganz nach Genfischem Muster" (!) wees. In die 17de eeu het Spener die gedagte „nach dem Muster der französisch reformirten Kirche" (!) verder op die voorgrond gebreng, want hij het geijwer vir „eine Gemeindeordnung, in welcher... gewahlte Aelteste bei der Predigerwahl und der Kirchenzucht mitwirken, die Gemeinde in allgemeinen Angelegenheiten vertreten" 3). Tholuck teken seker die wese van Spener se gedagte als hij se „die seinem Subjektivismus am meisten entsprechende Verfassung ware die independentische" *). EindeUk het die gedagte in die systeem van Pfaff in i8de eeu tenvolle te voorskijn getree en werd in die
1) Lechler a. w. bl. 126.
2) Lechler a. w. bl. 224.
3) Lechler a. w. 227.
l) Tholuck: Geschichte des Rationalismus bl. 19.



28
igde eeu, last but not least, deur Schleiermacher in praktijk gebreng, 'n praktijk waarvan Lechler seker nie die kenmerk oordrijf als hij se „überhaupt hatte man überwiegend nur Rechte, Befugnisse der Kirche und ihrer Vertreter vor Augen, weniger dagegen die Pflichten der Gemeinde und ihrer Amtstrager gegen den Herrn der Kirche" 1).
Na wat bowe gese is in verband met die Kollegialisme is die vraag naar sy oorsprong seker nie meer moeilik te beantwoord nie. Die kollegiale kerkreg het nie opgekom uit die Kalvinisme nie, soals Rieker dit wil; maar is 'n plant viral van lutherse bodem, en is die rigting op kerkregtelik gebied wat viral sedert die i8de eeu opgekom het, enersijds in aansluiting aan 'n reeds bestaande lijn in die lutherse kerk sedert die Reformasie, andersijds als reaksie teen die bestaande kerkregtelike stelsels in dieselfde kerk. Die reaksie het egter ongelukkig gegaan via die Rasionalisme van die i8de eeu waardeur geblijk het dat „der moderne collegialistische Kirchenbegriff,... folgt namlich mit innerer Nothwendigkeit aus der modernen Staatstheorie" 2) (nl. rasionalistiese); en ook via die Liberalisme van die igde eeu waarin die vrije verenigingswese 3) opgekom het, en op politiek en kerklik gebied 'n strewe naar selfregering openbaar geword het —
*) Lechler a. w. bl. 277.
2) Mejer und Kliefoth: Kirchliche Zeitschrift (1859) Art- Studiën über den Kollegialismus.
3) Sie Otto Gierke: Das deutsche Genossenschaftsrecht L, bl. 638 en 882 e. v.



29
'n selfregering egter wat veelal verloop het in 'n losrukking van alle goddelike gesag, en waarin die Kollegialisme gestaan het in die teken van 'n periode „in welcher der Masse und ihrer Majoritat alle Herrschaft vindicirt wurde, es ist in der Kirche das Analogon der Volkssouveranitat" x).
Stahl oordrijf dit seker nie als hij die Kollegialisme beskrijf als „Es ist die Verfassungslehre des Rationalismus, die Verfassungslehre des Unglaubens. Es hat deshalb, gleich diesem, seinen Sitz im Bereich des ganzen Protestantismus aufgeschlagen" 2).
x) Stahl: Kirchenverfassung nach Lehre und Recht der Protestanten bl. 35 (Zweite Ausgabe).
2) Die lutherische Kirche und die Union bl. 265 (Zweite Auflage 1860).



HOOFSTUK II.
DIE BEGINSELS VAN DIE COLLEGIALE KERKREG.
A. DUITSLAND. § i. C. M. Pfaff.
Pfaff som die bronne *) vir sy algemene kerkreg self op als volg:
1. „Die morale, so ferne sie die Rechte des Gewissens ausführet."
2. „Die Jurisprudentia Universalis, so ferne diese von den Rechten der freien... Gesellschaften... in puncto religionis handelt."
3- „Und die Heilige Schrift, so ferne dieselbe die erste Einrichtung der christlichen Kirche... und die Rechte anzeiget, die Christus... derselben miteetheilet." 6
Die kerkregtelike sisteem wat hy uit die bronne opgebou het kan in die volgende hoofpunte saamgevat word:
i°. Christus en sy Apostele het deur hulle prediking en wondere die mense oortuig en beweeg
x) Reden über das Kirchenrecht bl. 3.



3i
om hulle te volg en also die kerk gestig. Die toetreding tot die kerk was ongedwonge en vrijwillig, waaruit dan volg, als konklusie en ook definiesie, „dass die Kirche nach ihrer ursprünglichen Gestalt eine freie GeseUschafft derer seie, welche sich zu einem gemeinschafftlichen Gottesdienst nach der Vorschrifft Christi zusammen thun" 1). Later het Pfaff die kerk nog skerper gedefinieer als „eine freie Gesellschafft nach ihrem Ursprung und Krafft ihrer Fundation" a).
2°. In sulke „freie GeseUschafft" is nie owerheid en onderdaan nie soals in 'n Republiek; maar alger is gelijk en het gelijke regte, omdat alger hulle self vrijwillig aan mekaar se leiding onderwerp het en ooreengekom het omtrent vaste ordeninge en statute. Christus alleen is Hoof en „das Regimen christocraticum ist spirituale."
3°. Die godsdiens bestaan gedeeltelik uit wat 'n mens omtrent God glo als ook uit die manier waarop God gedien word. Sulke godsdiens is 'n vrijwillige saak. Godsdiensvrijheid kan egter alleen toegestaan als die godsdiens nie gevaarlik is vir die Staat; hoewel die Owerheid hemself daarom nie in teologiese twiste kan meng nie, maar moet alleen vir die „Sicherheit des Staats" sorg, egter „zu dieser ist wohl nöthig, dass eine Obrigkeit Sorge trage, dass bei den Untherthanen die Pflichten, welche die natürliche Religion lehret, eingescharffet und da wider nichts nachtheiliges
x) Reden ens. bl. 38. a) a. w. bl. 77.



32
in dem Staat den Leuten vorgespiegelt sondern sie vielmehr darinne bestarcket werden" 1). Is die Owerheid egter christelik dan moet hij die ware Religie kies, beskerm en bevorder.
4. Sulke godsdiensvrijheid is eis van gewetensvrijheid, wat gehandhaaf moet word. Pfaff verstaan dan onder gewete een uit oortuiging ontstane „Urtheil unseres Verstands, von dem, was wahr oder falsch, gut oder böse, zugelassen oder verboten seie" *), en dan se hy van die „Verstand" „die Fehler des Verstandes werden nicht gestrafft, sondern allein die Bossheit und Fehler des Willens" 3). Hy glo egter sterk aan die verstand, want hy spreek telkens van „die gesunde Vernunfft".
5. Daar is in die Kerk net twee stande nl. „Lehrer" en „Zuhörer". Die Owerheid behoor alssodanig nie tot die Kerk nie.
6. Die Kerk het hom oorspronkelik self geregeer deur sy „Lehrer und Vorsteher", en dit was ook moontlik omdat hij toe nog 'n „Gemeine der Glaubigen" was, later is hij bedorwe geword „und durch die Menge ihrer verdorbenen Glieder in ein Unvermogen gefallen" 4); toe het die regeerders die mag misbruik, tot eindelik die Owerheid, die Kerk verlos het en die regeermag aan homself getrek het en die Kerk het daarin berus.
x) Reden ens. bl. 110.
2) a. w. bl. 43.
3) a. w. bl. 45.
4) a. w. bl. 41.



33
Sulke verandering is geoorloof en, wanneer die omstandighede dit eis, ook nodig, want die oorspronklike regeer-metode „war die erste gottlliche Constitution, die aber doch nicht eben ein praeceptivum sondern nur permissivum jus mit nich führte" 1); en daarom „die Gemeinen können nun nach ihre Beschaffenheit eine Ordnung wahlen; welche sie wohlen" 2).
Eers was dit dus net „Glaübigen", later ook „Beruffenen" wat gewoonUk „Verdorbenen", selfs „Bösen" was.
Wel is 'n „Gemeine der Heiligen" moontlik „wo die Anzahl des Volckes nicht zu gross ist, und wo man eine rechte Disciplin einführen und einen Unterschied zwisschen den Frommen, erweckten und geistUch-todten machen kan", maar „es bleiben die grosse Gemeinen nur Gemeinen der Beruffenen, Ecclesia non sanctorum, sed vocatorum" 3). En die „Beruffenen" het ook regte maar nie sulke als die „Glaübigen" nie.
7. Hoewel die Kerk „consensu tacito" sy regte aan die Staat oorgedra het, is dit wel wenselik dat die landsvors oor die groot gemeentes die regte administreer, maar die „kleine Gemeinen der Heiligen" kan hulle self uitoefen of ook aan 'n Konsistorium, bestaande uit presbyteri, clerici en laïci, die uitoefening daarvan opdra.
8. Christus het die leeramb sowel als die „KirchenVorsteher-Amt" ingestel en aan beide behoor die
1) Reden ens. bl. 174.
2) a. w. bl. 181.
3) a. w. bl. 162/3.
3



34
„direction der Gemeinen". Tot die leeramb behoor dan in biesonder Woord en Sakramente te bedien, die Gemeente te leer en te lei, herdelik werk te doen — dis „das Amt die Seelen zum Himmel zu führen" — en, wat die „Lehrer" self betref, hy moet beoefen „eine recht grosse Abgeschiedenheit von der Welt".
9. Die regte van die gemeentelede tenoor die Lehrer is: 1°. die reg van die koninklike Priesterdom d. i. nie alleen geestelike offers te breng nie maar ook aanspraak op die uitoefening van die „öffentliche Priesterthum und Lehr-Amt" als hulle daartoe wettig beroep word; 20. die reg van spreke in die Vergadering en viral die reg om die leer te beproef, wat dan eis die plig om die H. S. self te ondersoek; 30. Elk lidmaat is verkiesbaar vir „Lehrer und Vorsteher"; 4°. Elke lidmaat het 'n beslissende stem viral in geloofs- en andere twissake; 50. Die jus reformationis, sowel als die reg om die Tug, saam met die Lehrer en Vorsteher uit te oefen, en desnoods 'n nuwe genootskap te stig en „so dan aus ihrem Mittel Lehrer und Vorsteher zu ordnen" x); maar ook in gewone gevalle word aan die ambsdraërs deur die genootskap sekere funksies opgedra. Die verhouding tussen die lede en die Lehrer kom misskien tipies uit in wat Pfaff negatief daaroor se in die woorde „Ferner sind die Laien nicht als wie die unvernunftige Schafe zu consideriren, die 'freilich ihrem Hirten nicht bemeistern können" *), als die lede egter self die
*) Reden ens. bl. 202. a) a. w. bl. 135.



35
regte wil gebruik, dan moet hulle wijsheid en „Tüchtigkeit" besit, anders moet hulle tevrede wees dat andere dit vir hulle uitoefen.
i o. Die regte van die Kerk als genootskap teenoor die Staat (jura sacrorum collegialia) is:
i°. met medewerking van die leraars ooreen te kom wat betref 'n Geloofsbelijdenis en Kerkordening. In hierdie opsig definieer Pfaff die Kerk als „Ecclesia (est) Collegium ubi homines ex mera arbitrii libertate in unum coeunt, et ex pacto, ex conven-
tione mutua, ex confoederatione disciplinam quan-
dam generalem fingunt" *;
2°. die Erediens en kerkregering naar hulle keuse en goedvinde, sowel „ratione der Kirchen-disciplin, als Kirchen-Gebrauchen, Zeit und Ort" in te rig. Van die kant beskou noem Pfaff die kerk weer „Ecclesia (est) Collegium, cujus constitutio et directio et disciplina ex mutua eorum, ex quibus illud componitur confoederatione vel maxime fluit" 2;
3°. die „Lehrer" en „Vorsteher" naar hulle keuse te kies en af te set; die leer te beproef en tug uit te oefen;
4°. ter bevordering van die „Gemeinschaftliche Kirchenwesen" soveel bij te dra als hulle wil, en deur dit self te administreer het hulle die „Macht und Tug";
5°. hulle kan „leges conventionales" maak en „poenae conventionales" vasstel;
*) Origines juris ecclesiastici bl. 181 (editio 1719)2) a. w. bl. 56.



36
6°. hulle het die jus reformationis desnoods met hulp van die Staat;
7°. hulle kan die gemeenskaplike regte aan ander oordra en lest best „denjenigen, welche wider gegebene parole dazu sich nicht bequemen wollen, aus der Geselschafft ausbieten" $ Die regte kom die kerk toe „ex natura rei et ex exemplo veteris ecclesiae", en tog se Pfaff weer aan die ander kant „die Kirche Gottes hat die von Christo ihre gegebene Freiheiten noch viel höher zu schatzen und zu handhaben (nl. hoër als gewone genootskappe hulle regte handhaaf), es sind diese Freiheiten altioris fori und göttlichen Ursprungs.... Es schlagt der articulus de libertate christiana hier ein. Diese aber gründet sich so wohl auf das göttliche als menschliche Gesellschafts-Recht2).
ii . Die regte van die Staat (jura sacrorum majestatica absoluta) teenoor die Kerk staan in verband met sy regte teenoor alle vrije „Societaeten und Collegia" in die Staat. Teenoor die laaste het die Staat o. a. die volgende regte:
i°. sodanige genootskappe toe te laat als hulle nie schadelik is vir die Staat. Dit word dan bepaal deur die „Natur-Recht";
2°. sulke genootskappe „zu approbiren und zu confirmiren" en hulle sekere wette voor te skrijf in verband met organisasie, alsook „die von derselben gemachte, dispositiones nach der Erforderung des Staats zu moderiren";
Reden ens. bl. 159. a) a. w. bl. 161.



37
3°. jus inspectionis generalis en verteenwoordiging deur 'n kommissaris politiek bij die vergaderinge;
4°. toesig bij die aanstelling van direkteurs en bediendes en bij die opstelle van statute;
5°. die regtelike verhouding tussen die genootschappe te handhaaf en geschille te beslis, sowel als rusverstoorders uit te ban en toe te sien, dat die „bona collegii" reg bestee word; en eindelik sowel die „jus reformationis" als die „jus advocatiae" te oefen wanneer nodig. Al die regte moet egter so uitgeoefen word „dass dennoch die Collegia ihre rechtmassige „Uhr-Freiheit" .. . und derselben Ausübung behalten" 1).
Wanneer egter, weëns grondige oorsake, die genootskappe „nicht in Stande sind, sich gemeinschaftlich und collegialiter zu gouverniren", dan kan die „Collegia selbst eben desswegen ehtweder das exercitium ihrer Uhr-Rechte deseriren, oder der Obrigkeit pacto vel tacito vel expresso überlassen."
In die eerste geval neem dan die Staat die bestuur van die genootskappe oor, dog altijd „nach dem Uhr-Anstalten des Collegii", in die laaste geval bestuur die Staat die genootskappe kragtens ooreenkoms en is dit „ein übertragenes Recht", en behou die Collegia dus altijd nog die „jus retrahendi". In verband met die regte van die Staat teenoor die Kerk se Pfaff dan „übrigens ist die Application der GeneralRechte der Obrigkeit über die im Staat errichtete
*) Reden ens. bl. 93.



38
freie Gesellschaft leiclit auch in Specie über die Kirche, die ein dergleichen Collegium ist, zu machen" x), met drieërlei voorbehoud egter nl.: i °. die Staat mag nie christelike genootskappe belet of weier nie, want dis teen die goddelike reg; 2°. hij het nie reg om hulle sulke perke te stel wat hulle gewetensvrijheid aantas nie; 30. hij kan nie die bestuur oor hulle aan homself trek nie, „es sei dann in deren oben angezogenen Fallen".
12. Die algemene christelike kerk is „eine Gesellschaft, die aus allen besondern christlichen Kirchen und Secten bestehet" 2); en die verhouding tussen hulle is „als freie Republiquen, da eine jede ihre eigene Gesetze und Sitten habe" 3), en so krij ons dan „ein jus ecclesiarum universale. .. gleichwie es ein jus gentium gibt". Van elkeen word verwag om teenoor die ander „die Gesetze der Höflichkeit und des Natur-Rechts zu betrachten", want „dies gründet sich widerum auf den Haupt-Satz, dass die Kirche ein freies Collegium, eine freie Gesellschaft seie" *). Die „wahre Kirche" of onsigbare kerk is „die Gemeine der Glaübigen, die in allen Secten zerstreuet ist, und in einer Versammlung nicht angetroffen werden kan", terwijl die sigbare kerk „nur per participationem wahr" 5) is.
Reden ens. bl. 95.
2) a. w. bl. 212.
3) a. w. bl. 214. *) a. w. bl. 226. 6) a. w. bl. 288.



39
13. Wat die kerk-organisasie onder die verskillende kerkgenootskappe betref se Pfaff: „ich wünschte, eine nach den allgemeinen Kirchen-Recht und der Natur des Christentums... errichtete Kirchen-Ordnung zu sehen" x). Hij ag algemene kerkvergaderinge wenselik, maar „Kirchen sind freie Gesellschaften. Diese können sich aus eigner Willkühr frei versammlen und Zusammenkunfte veranstalten. Sie mögens durch ihre Vorsteher thun" 2). Op sulke vergadering moet geestelikes sowel als leke wees, tensij die kerke hulle regte aan die klems oorgedra het, in die geval, „wenn die Gemeinen ihr Recht der Clerici gerne übertragen, nulla sit volentibus injuria" 3). Die besluite van sulke vergadering moet deur die kerke vrijwillig aanvaar word, „denn die Kirche is eine freie Gesellschaft".
Daar egter die genootskappe mekaar so haat is dit beter, se Pfaff, dat elkeen self sy sake bestuur in Sinodes. Verder stem hij met Böhmer saam waar die se „dass die Gemeine noch (behalwe Constitorium) ein Separatum Presbyterium anrichte, welches die ganze Gemeine representire *)" ).
14. In verband met die kerklike Tug se Pfaff: „Nachdem die Kirche ursprünglich eine freie Societat ist, die dennoch nach Willkühr eine Ordnung und Disciplin... belieben kan", so behoor die reg om 'n tug-ordening op te stel by die kerk. Die kerk kan
1) Reden ens. bl. 242. *) a. w. bl. 248/9. s) a. w. bl. 249.
4) a. w. bl. 466. *) Kursivering van ons.



4o
die wat hulle nie hou aan die reëls van die Genootskap óf sekere regte ontneem (excommunicatio minor) óf ook uit die Genootskap uitsluit (excom. major). Dit moet dan uitgevoer word deur die „Vorsteher der Gemeine, die über der recipirten Ordnung zu halten befehliget sind" Maar teenwoordig, se Pfaff, kan die Tug, viral in grootgemeentes, nie meer behoorlik deur die kerk sonder die „brachium seculare". (staatsarm) uitgeoefen word nie, daarom is dit ook goed om in sulke gevalle die handhawing en uitvoering van die kerklike Tug aan die Staat oor te laat.
Uit die voorafgaande blijk duidelik, dat Pfaff sowel enigermate konserwatief was in sy beskouing als ook dat hy 'n oorgangsteoloog was. Ons het sy stelsel uitvoerig gegee omdat hy als die vader van die Kollegialisme beskou word. By sy volgelinge word die regte lijn al meer en meer verlaat. Om dit aan te wijs behandel ons hulle (die vóór Schleiermacher) korteliks.
§ 2. J. L. Mosheim; G. L. Böhmer en Georg Wiese.
J. L. Mosheim. Watter standpunt Mosheim inneem blijk duidelik als hy se „der erste, der uns die Augen in dem Kirchenrecht geöffnet hat, is Puffendorf gewesen" 2). En sy doel druk hij aldus uit „wir wollen hauptsachlich das allgemeine Kirchenrecht... nach der Schrift und Vernunft vertragen". x) Reden ens. bl. 266.
2) Allgemeines Kirchenrecht der Protestanten. Einleitung bl. 7.



41
1. Die Kerk word dan als volg beskrijf: „der christliche Kirche is nichts anders, als diejenige Gesellschaft, die sich freiwülig verbunden hat..."1) en 'n „Gesellschaft" word dan beskrijf als „eine Versammlung oder Verbindung vieler Menschen urn einen gewissen Endzweck zu erhalten und zu befordern", en dus is die Kerk dan ook „ein Haufen Menschen; diese haben sich um eines gewissen besondern Endzweeks willen vereinigt" 2). Die „Endzweck" is dan die saligheid en die „Mittelzweck" is die geloof en godsaligheid.
Die Kerk is tweeërlei nl. onsigbaar wanneer hy bestaan uit „die Glaübigen", wat hij later dan nader omskrijf in die sin „wenn eine Gesellschaft sich zusammen thut ihrer Seeligkeit halber, aber ihnen Glauben nicht ordentlich bekennt, und sich nicht durch besondere Gebrauche von anderen unterscheidet: so ist eine solche Kirche eine unsichtbare Kirche" 3); en sigbaar wat 'n „Anzahl von Christen, die sich verbunden hat, auf eine gewisse Weise Gott zu dienen. .." 4) is.
2. 'n „Gesellschaft" moet wette he en dus kan die Kerk ook nie sonder „Gesetze und Verordnungen" bestaan nie en krij ons dan „die kirchliche Gesetze und Rechte". Waar wette is daar is ook „Befugnisse". Die regte berus op 'n verdrag want „diese Rechte finden sich nur in denjenigen Kirchen, wo diese
*) Allgemeines Kirchenrecht der Protestanten bl. 15.
a) a. w. bl. 21.
3) a. w. bl. 236.
*) a. w. bl. 15 voetnoot.



42
Vertrage zwischen der Obrigkeit oder den Vorstehern und der Gemeinde errichtet sind" Onder die regte (Collegialrechte) som Mosheim dan o. a. op: i°. die Kerk het dit wel bowe andere vereniginge voor, dat hij deur Christus gestig is, maar die inrigting daarvan het Hij vrij gelaat aan sy navolgers om „hierin so zu verfahren, wie es die Zeit, der Ort, die Umstande, die Sitten und Meinungen der Menschen, erlaubeten" *); 2°. die Gemeinde" het reg self sy „Lehrer" en „Vorsteher" te kies en af te set. Daar die gemeente egter in die reel nie so op die hoogte van sake is nie, is dit beter „dass verstandige und kluge Manner, die geschickt sind zu urtheilen, einer Gemeinde eine Person vorschlagen, welche die nöthige Fahigkeit zum Lehramt besitszen" 3) (Prasentationsrecht), en die gemeente kan dan die voorstel aanneem of verwerp (jus postulandi); 30. die leer te beoordeel, belijdenisskrifte op te stel en die kerkegoedere te beheers.
Daar egter die gemeente, viral die groot gemeentes, nie self die regte behoorlik kan uitvoer nie, „so verbindet die Vernunft die Gemeinde, um des ganzen Wohls der Gesellschaft willen, die Verwaltung solcher Rechte, die in Corpore nicht wohl und glücklich ausgeübet werden können, geschickten Leuten aufzutragen" 4).
x) Allgemeines Kirchenrecht der Protestanten bl. 24. 2) a. w. bl. 25. 8) a. w. bl. 346. 4) a. w.'bl. 420.



43
3. Daar is in die Kerk nie 'n Regering nie, want die Kerk is 'n „gleiche Gesellschaft" d. i. bestaan net uit „Lehrer" en „Zuhörer" wat gelijke regte het. Die Lehrer het alleen die „Lehr und Predigtamt" en nie regeermag nie, en verder moet hulle net opsig hou oor die gemeente. Selfs die leermag is van die gemeente, want „diese Macht zu üben, kann ein Prediger nur von der Gemeinde haben" 1).
Wat die Regering betref is daar net 'n „Direction" nodig en „diese kann ertweder die ganze Gemeinde üben, oder, wenn es zutraglicher ist, durch einige Glieder, oder durch eine einzelne Person verwalten lassen" 2). Vir sulke „Direction" is dit nodig dat „durch eine freiwillige Entschliessung der Glieder gewisse Anstalten und Gesetze.. . gemacht werden, welche man Convenlionalgesetze nennet" 3), en ook strawwe vasgestel word „diese Strafen heissen Conventionalstrafen". Dis dan ook duidelik als Mosheim se „diese Kirchengewalt gehöret nach der Verordnung Christi und der Vernunft der ganzen Gemeinde" 4). Selfs in die apostoliese eeu was dit volgens Mosheim so, want al het die apostele die kerk geregeer „das jus circa sacra war bei dem Volke", en dan maak Mosheim die konklusie wat hij seker net alleen beaam het: „Wenn wir unsre heutigen Kirchen mit den ersten vergleichen, so siehet man, das keine,
!) Allgemeines Kirchenrecht der Protestanten bl. 350.
2) a. w. bl. 29 voetnoot
8) a. w. bl. 30.
*) a. w. bl. 26 voetnoot.



44
ausser der Independentischen, nach der Form der apostolischen eingerichtet sei" 1).
4- Die Staat het net „Oberaufeicht" oor die Kerk, maar die grijp tog diep in; want die Staat kan alles belet in Leer en Eerediens wat teen die „Wohlfahrt des Staates" ingaan.
Mosheim meen egter dat die Kerk alles leer wat die Religie, die „Vernunft" en „das Recht der Natur" voorskrijf; dat hij die pligte van die mense teenoor God en hulle self nog hoer stel als „das Gesetz der Natur" dit doen; dat hij die regte van die Staat nie die minste benadeel nie, maar inteendeel aan alle lede gehoorsaamheid aan die Owerheid inprent; dat hij eindelik vir die Maatskappij nuttig is, en daarom, se Mosheim, is die Staat verplig die Kerk nie alleen toe te laat, maar ook te beskerm, en het die Kerk aanspraak op al die regte wat enig ander genootskap in die Staat het — die Kerk is in die Staat „eine moralisch rechtmassige Gesellschaft".
G. L. Böhmer. Die kerkreg van Böhmer was lank in Duitsland die heersende gewees. Sy beginsels kan saamgevat word in die volgende hoofgedagtes.
1. Die christelike religie is die wijse van diene van God naar die leer van Christus en die Apostele. Daartoe behoor: i°. die leer omtrent die verering van God volgens die H. S., wat die christelike geloof uitmaak; t% die „actus religiosi" wat insluit die „cultus Dei internus et externus".
%) Allgemeines Kirchenrecht der Protestanten bl. 52.



45
2. Die christelike Kerk is 'n genootskap van sulkes wat deur die selfde geloof verenig is tot uitoefening van die christelike religie, of „Ecclesia christiana est Societas hominum, per eandem fidem christianam unitorum, de religione christiana colenda" x). Omtrent die kerk se hij dan: i°. die lede tree vrijwillig toe; 2°. hy omvat alger wat so toetree en deur die selfde geloof verenig is; 30. die doel is „cultus divinus" waarin opgesluit le die „commune ecclesiae bonum" en die „salus ecclesiae".
3. Die „Potestas ecclesiastica" is die „jus determinandi ea, quae pertinet ad ecclesiae finem obtinendum et promovendum" 2). Dit beteken: i°. die kerk het soals elke genootskap 'n reg aan sij eië (jus proprium) en daar is ook 'n oorspronklike en gemeenskaplike reg van al die lede (jus commune ab origine); 20. die „finis" en die „salus" van die kerk is maatstaf waarnaar beslis word; 30. dit raak net die „sacra externa", d. i. die kerk het nie gesag oor die gewete nie.
4. Die uitoefening van die „potestas ecclesiae" is die „regimen ecclesiasticum" — die kerk kan self in vergadering die regimen uitvoer, of dit aan andere opdra. Die „Politia ecclesiae" (kerkregering) was oorspronklik in die plaaslike kerke uitgevoer deur „Presbyteri" of „episcopi" kragtens „consensu ecclesiae". Die „ecclesiae speciales" het in „nexus confederationis" gestaan wat blijk uit die „coitio ecclesiarum"
x) Principia Juris Canonici bl. 3 (Editio 1774). *) a. w. bl. 4.



46
in Sinodes en uit die „tractatio Causarum ecclesiasticarum communium" *) (canones).
5. Die wetgewende mag was oorspronklik bipartir culare, d. i. het berus bij plaaslike gemeente óf commune, d. i. die Sinode het „nomine ecclesiarum vi juris collegialis" mag gehad. Die kerkweüe beskrijf hij als „leges ecclesiasticae sunt, quae determinant jura et obligationes circa religionis exercitium et circa ecclesiam" 2). Die „leges" is óf naturales, d. i. „quae determinantur per naturam et essentiam eorum quae rehgionem et ecclesiam respiciunt" (regulatiewe reels) óf posüivae, d. i. „quae constituantur voluntate eorum qui potestatem ecclesiasticam exercent"8) (konstitutiewe reels).
6. Die leeramb in die kerk is om Woord en Sakrament te bedien en het nie regeermag. Die amb is diensbaar aan die doel van die kerk en moet dus sowel georden word deur die reg van die kerklike mag als wat sy funksies moet staan onder toesig van die kerklike mag. Böhmer beskou die kerk in hierdie verband als „consociatio de religione sub ministerio pastorum colenda" 4). Dis dus verkeerd, se Böhmer, om te se dat die kerklike mag aan die amb inhaerent is en dat die ambsdraër dit uitoefen kragtens sy eië reg of die goddelike reg.
7. Daar is in die kerk tweeërlei status nl. „status
*) Principia Juris Canonici bl. 15/16. 8) a. w. bl. 48. 3) a. w. bl. 48/49. *) a. w. bl. 7.



47
communis" wat bepaal word deur die regte en pligte van die gewone lede. Hierdie status word verkrij óf deur geboorte en Doop óf deur opname in die kerk; en „status specialis" of die „officium sacrum" van die „clerici, qui auctoritate ecclesiae ad ministerium canonici dicantur" x) en die „officium eccleciasticum simplex", d. i. die wat nie in die leeramb staan nie „quo tarnen administrantur alia, quae ad ecclesiam pertinet".
8. Omtrent die regte van die Kerk en die Staat teenoor mekaar neem Böhmer dieselfde standpunt in als Mosheim.
George WrESE. Bij Wiese is dit heel duidelijk hoe vér die kerkreg verseil geraak het in die verligte rigting. In sy behandeling van die algemene beginsels van kerkreg word die Naam van Christus nie eenmaal genoem nie, hoewel hij spreek van die christelike Kerk; en 'n mens krij die indruk dat die Kerk waarvan hij spreek vrug is van die „religio naturalis".
i. Hij gaan uit van die begrip Religie wat hij beskrijf als „die Ueberzeugung von der Existenz, den Eigenschaften und den Handlungen der Gottheit,. in sofern diese Ueberzeugung als wirksam auf die freien Handlungen der Menschen gedacht wird" 2).
Die religie is inwendig en uitwendig. Die inwendige religie beskrijf hij als „der Inbegriff der Meinungen
Principia Juris Canonici bl. 53. *) Grundsatze des gemeinen... Kirchenrechts bl. 5.



48
und Ueberzeugungen... welche der Menscb als nothwendige Mittel zum Erwerb des glücklichsteh Zustandes betrachtet" *>, en „den Beifall, welchen Jemand diese Grundsatze gibt", is die Geloof. Hierdie godsdiens berus op gewetensvrijheid. Die uitwendige religie, wat eintlik geen verband het met die inwendige, noem hij „der Inbegriff der aussern Rehgions-Handlungen, welche nicht als nothwendig aus der innern Ueberzeugungen fiiessen" 2).
2. Wanneer egter die enkeünge hulle verbind tot 'n gesamelike uitoefening van die godsdiens ontstaan die Kerk, wat Wiese beskrijf als „diess ist eine Gesellschaft deren Glieder sich durch Uebereinstimmung des Glaubens zur gemeinschafflichen Ausübung der durch denselben bestimmten religiösen Handlungen verbunden haben" 3). Sulke kerk is dan „eine gleiche Gesellschaft" (societas aequalis) waarin alger gelijke regte het.
3- Die indiwiduêle lede het regte wat berus op die „Gesellschaftsvertrag", en so het die Kerk als „Gesellschaft" ook regte — die „CoUegial- oder Gesellschafts-Rechte der Kirche."
Die^samevatting van die regte is die „Kirchengewalt" en die uitoefening daarvan die „Kirchenregiment". Die „Kirchengewalt" berus bij die lede van die Kerk en is gebaseer „auf dem kirchlichen GeseHschaftsvertrag". Een van die vernaamste regte
x) Grundsatze des gemeinen... Kirchenrechts bl. 6. 2) a. w. bl. 7. s) a. w. bl. 8.



49
van die Kerk is dan die aanstelling van „kirchliche Gesellschafts-beamten" -— die „Gesellschaft" moet die eise vir die „kerkelike ambtenare" vasstel en hulle blij „der kirchlichen Gesellschaft im Ganzen untergeordnet". Die pligte en regte van die ambsdraërs „hangen lediglich vom Inhalte des Gesellschaftsvertrages ab". Verder dra die Kerk sekere pligte in verband met godsdiens oor aan „Kirchen-Lehrer", maar hulle het geen regeermag; als egter „die kirchliche Gesellschaft dieses (regeermag) unmittelbar selbst auszuüben unbequem findet" 1), kan hij dit opdra aan die „Lehrer" of andere beambtes, wat dan „Vorgesetzte der Kirche" word. Eers met die Reformasie waarin die „gereinigte Religions-Begriff" weer herstel was het die Kerk weer tot sy reg gekom; en al het die Kerk dan ook besef dat hij ambsdraërs nodig het, was hulle tog maar bloot „Kirchenbeamten ... deren Rechte lediglich vom Auftrag der kirchlichen Gesellschaft abhangen" 2).
Die grondgedagte van Wiese se kerkreg kom seker kort en klaar uit, wanneer hij beweer „weder in den aussprüchen der Bibel, noch in der Geschichte der Bildung der ersten christlichen Kirche findet die protestantische Kirche einen göttlichen Ursprung der kirchlichen Verbindung, oder einzelner Kirchenbeamten" 3).
1) Grundsatze des gemeinen... Kirchenrechts bl. 17. ■) a. w. bl. 351. 3) a. w. bl. 350.
4



5©
§ 3- Fr. Schleiermacher.
Ons moet Schleiermacher iets uitvoeriger behandel, omdat hij in elke opsig 'n eiënaardige plaats ingeneem het. Schleiermacher se standpunt op kerkregtelik gebied word bepaal deur sy opvatting van Religie, daarom begin ons daarmee.
i. Religie beskrijf Schleiermacher als „wahre Religion ist Sinn und Geschmack für das Unendliche" en dit omskrijf hij dan nader: „das Universum ist in-einer ununterbrochenen Thatigkeit und offenbart sich aus jeder Augenblick. Jede Form, die es hervorbringt, jedes Wesen, dem es nach der Fülle des Lebens ein abgesondertes Dasein gibt, jede Begebenheit, die es aus seinem reichen, immer fruchtbaren Schose herausschüttet, is ein handeln desselben auf uns; und in diesen Einwirkungen und dem was dadurch in uns wird, alles Einzelne nicht für sich, sondern als einen Theil des Ganzen, alles Beschranktê nicht in seinem Gegensatz gegen anderes, sondern als eine Darstellung des Unendlichen in unser Leben aufnehmen und uns davon bewegen lassen, das ist Religion" *). Religie is dus verband te gevoel met „das handebde Universum" en laat homself nie sistematiseer. Sulke Religie is i°. ruim — daar is nie waar of vals nie, want „unmittelbar in der Religion ist alles wahr" \, elke mens word met die „religiösen Anfege" gebore en als daar nie hindernis kom nie,
J) Ueber die Religion bl. 45 (edisie Schwarz 1865). 8) a. w. bl. 49.



5i
dan moet dit vanself ontwikkel tot religie (Bildung zur Religion).
2. Die religie is „gesellig" want „ist der Religion einmal, so muss sie nothwendig gesellig sein" -1), en die geselligheid is nie om ander te leer, maar om eië ervaring mee te deel; want „was zu seinen Sinnen eingeht, was seine Gefühle aufregt, darüber will er zeugen, daran will er Theilnehrner haben" 2).
Die „gesellige Trieb" drijf die religieuse mense naar mekaar en „so organisirt sich gegenseitige Mittheilung, so ist Reden und Horen jedem gleich unentbehrlich". Maar sulke religieuse meedeling kan nie plaats vind in 'n gewone geselskap, dis daar te rof; vandaar die behoefte aan 'n biesondere geselskap, immers „in einem grossem Stil muss die Mittheilung der Religion geschehen, und eine andere Art von Gesellschaft, die ihr eigen gewidmet ist, muss daraus entstehen" 3). In sulke „Gemeine der Frommen" is nie priester en leek, maar elkeen is priester om wat hij biesonder ervaar het mee te deel, en elkeen is leek om in wat hij minder tuis is ingelei te word; dus, besluit Schleiermacher dan, „ein priesterliches Volk ist diese Gesellschaft, eine vollkommene Republik" 4). Dis die suiwere ideale Kerk, wat met Christus eers tot stand gekom het, want Christus het die Religie volmaak geopenbaar, en in die wat
*) Ueber die Religion bl. 137.
2) a. w. bl. 138.
3) a. w. bl. 139.
4) a. w. bl. 141.



52
Hom aangeneem het, het die ideale Kerk homself suiwer geopenbaar. Die basis van die ware Kerk is dus die „Frommigkeit" wat „weder ein Wissen noch ein Thun sondern eine Bestimmtheit des Gefühls oder des frommen Selbstbewustseins" is, en die Kerk is dan „eine Gesellschaft in Beziehung auf die Frommigkeit" x). Daar die „Frommigkeit" egter „privat Sache" is, kon die Kerk dus alleen ontstaan deur vrijwillige aksie van indiwidue, daarom is die Kerk ook „eine Gemeinschaft welche nur durch freie menschliche Handlungen entsteht und nur durch solche fortbestehen kan" 2).
3. Die Kerk soals hij tans bestaan — die empHeriese Kerk — is egter ontstaan deur vervalsing van die ware kerk; omdat die mense, wat nie religie gehad het nie (verdorbenen) maar religie gesoek het, hulle bij die „Virtuosen der Religion" gevoeg het. Die empieriese Kerk is dus eintlik 'n onvolkome vorm van die ware Kerk als gevolg van gebrek aan religie bij die massa. Van die toestand het vorste en priesters misbruik gemaak om die Kerk te vervorm tot 'n Inrigting waar dogmatiese voorskrifte en priesterlike gesag sy lewe versmoor het onder die heerskappij van die Staat. So het die Kerk 'n „politisches Anstalt" geword, wat eintlik net 'n handlanger van die Staat is om nuttige burgers te vorm.
Als daar egter tog 'n Inrigting als „ein Anhang der wahre Kirche" nodig is om die massa religie
x) Glaubenslehre I bl. 6. 2) a. w. bl. 4.



53
te leer, dan moet die inrigting geheel vrij wees van die Staat. „Hinweg also", se Schleiermacher, „mit jeder solcher Verbindung zwischen Kirche und Staat"! En elke lid van die Kerk moet ook vrij wees om die prediker te hoor wat hom juis kan gee wat hij nodig het. „Hinweg," se Schleienmacher weer, „mit allem, was einer geschlossenen Verbindung der Laien und Priester unter sich oder mit einander auch nur ahnlich sieht" ! Selfs tussen leraar en Gemeente moet daar nie 'n vaste band wees nie. Ja, daar moet eintlik geen Gemeente wees nie, maar „eine Versammlung sei vor ihm Üeraar) und keine Gemeine; ein Redner sei er für alle, die horen wollen, aber nicht ein Hirt für eine bestimmte Heerde" 1). Ja, sulke „Rehgionsgesellschaft" sal sy doel eintlik eers bereik d. i. die suiwere Kerk word, „nur dadurch, dass sie eine fliessende Masse wird, in der es keine bestimmte Umrisse gibt, wo jeder Theil sich bald hier bald dort befindet und alles sich friedlich untereinandermengt" 2). Schleiermacher het later egter trug gekeer van die uiterstes. Sy opvatting van die Kerk als waar en empieries. (vals) vind ons egter nog enigermate trug in sy Glaubenslehre waar hij die Kerk als onsigbaar en sigbaar beskrijf, hoewel hij die onderskeiding veelal toepas op wat ons sal noem die „oue" en „nuwe" mens in die gelowige. So definieer hij die Kerk als onsigbaar en sigbaar als volg: „Die unsichtbare*) Kirche
1) Ueber die Religion bl. 160.
2) a. w. bl. 160. *) Kursivering van ons.



54
ist also die Gesammtheit aller Wirkungen des Geistes in ihrem Zusammenhang; dieselben aber in ihrem Zusammenhang mit dem in keinem einzelnen von dem göttlichen Geist ergriffenen Leben fehlenden Nachwirkungen aus dem Gesammtleben der allgemeinen Sündhaftigkeit constituiren die skhtbare*\ Kirche" \ '
4- Daar is in die empieriese Kerk eintlik net één Amb nl. die „Dienst am göttlichen Wort". Die „Dienst" omskrijf Schleiermacher dan als volg: „Diejenigen Mitglieder der christliche Gemeinschaft, welche sich überwiegend selbstthatig verhalten, verrichten durch Selbstmittkeüung*) den Dienst am göttlichen Wort bei denen die sich überwiegend empfanglich verhalten; welcher Dienst theilsunbestimmter und zufalliger ist, theils ein förmlicher und geordneter" 8). Die „unbestimmter und zufalliger" sien dan op die inwerking van die „Virtuosen" op die „Verdorbenen" deur voorbeeld, die „förmlicher und geordneter" is dan „ein öffentliche Dienst am Wort als eine unter bestimmten Formen übertragene Geschaftsführung" s). Die „Dienst am Wort" *) was deur die Gemeente, wat na Christus dood sy „Vertreter" geword het, verdeel in „leeramb" en „diakenamb" en aan dié ambsdraërs oorgedra. Die „Dienst" kan egter ook
*) Glaubenslehre II bl. 442 (Vierte Ausgabe 1843). 2) a. w. bl. 351. ») a. w. bl. 355.
*) „Wort" is hier nie H. S. maar „SelbstmittheUung" deur woord en daad. *) Kumvering van ons.



55
nog in meer ambte verdeel word, want die prinsiep is „dass die Gesamtheit (Gemeine) ihre Geschaftsführung organisire und unter ihre Glieder vertheile"
Die leeramb omvat prediking en bediening van Sakramente en die ambsdraër is „ein reines Organ der Kirche", 'n blote gevolmagtigde want „derEinzelne (lehrer) verrichtet sie nur vermöge der Vollmacht, welche er dazu von der Kirche erhalten hat" a).
5. Die lidmaats kap van die Kerk hang alleen af van Openbare Belijdenis. Die kinderdoop is dan ook eintlik sinledig, want „der Stand der Gnade kan niemals angeboren werden, sondern auch die christlichen Kinder sind bei der Geburt allen andern von Adam abstammenden in wesentlichen gleich" 8). Uiters is daar die verskil „weil namlich bei solchen Kindern eine Ursache ist auf ihren künftigen Glauben und das Bekentniss derselben zu rechnen " 4).
6. Die kerkelike mag (Potestas ecclesiae) is wetgewend en regerend, en berus bij die gemeente, minstens in die laaste instansie, immers „so geht denn beides gesetzgebende und verwaltende Thatigkeit letztlich von der Gemeine aus" 6).
Die mag oefen die Kerk gedeeltelik self uit en dra dit gedeeltelik oor aan ambsdraërs.
Die kerklike mag is eintlik niks anders als die
*■) Glaubenslehre II bl. 357. *) a. w. bl. 374. s; a. w. bl. 247. *) a. w. bl. 385. 6) a. w. bl. 428.



56
opstelle van sekere reels oor wat als christelik beskou
moet word en dit dan toe te pas.
Die toepassing is dan kerklike Tug maar die moe-
iue uitloop op die Ban nie.
Die Kerk self is die bron van die wetgewing en
die word eintlik afgelei uit „die öffentlicheMeinung....
welche immer der lebendige Quellderausgesprochenen
Acte der Gesetzgebung sein muss" I).
7. Die plaaslike gemeente is die organisasie waar die kerkediens moet uitgevoer word. Die diens bestaan uit kultus of „das Samentreten der Gemeine zur Erweckung und Belebung des frommen Bewustseins" 2), sielsorg en regering. Die plaaslike gemeentes staan ook in verband met mekaar en vorm die Kerk en die regering daarvan is „Kirchenregiment" volgens die „Kirchenverfassung". In verband met die „Kirchenverfassung" se Schleiermacher dan die volgende:
1 . die Kerk bestaan uit die som van die plaaslike gemeentes, „und die Geistlichen sind nur deren Diener 3).
20. elke plaaslike gemeente het die reg om homself, te organiseer en sy „Gottesdienst" te reel — die reg is oorspronklik en seker, „dass also ursprünglich dieses Recht in der Gesellschaft selbst ruht, leidet keinen Zweifel" % en al die lede het gelijke regte x) Glaubenslehre II bl. 248.
2) Zur Darstellung des theologischen Studiums bl. 86.
3) Ueber die... Synodalverfassung — in Sammüiche Werke I bl. 231.
*) Ueber das liturgische Recht... — in Sammüiche WerkeI bl. 479.



57
en dis vrij vir elke lid als iets besluit word teen sy sin om die „Gesellschaft" te verlaat. 30. So lank als so 'n „Gesellschaft" klein is kan hij homself regeer, maar als hij groter word is dit vir hom geoorloof en selfs wenslik om die regering aan 'n „Ausschuss" oor te dra, hoewel die vrijheid van die „Gesellschaft" gewaarborg blij. 40. die „Gesellschaft" staan teenoor die Staat net soals alle andere vereniginge d. i. die Staat het net reg van beskerming en verbod van wat gevaarlik is vir sy bestaan (Oberaufeicht); als die landsvors lid is van die Kerk, is hij net so als alle andere lede. In die inwendige aangeleenthede van die Kerk het die Staat niks te sê nie.
8. Die stekel van kerkregering wat Schleiermacher kies is die presbyteriaal-sinodak. Daaroor se hij o.a. 1 °. die organisasie moet van onder naar bowe gaan d. i. eers plaaslike gemeente dan kerk. Dit moet wees soals 'n welingerigte Staat, want „wie in einer wahrhaft freien auf Eifer und Liebe berechneten Staatsverfassung alles auf einem freien and lebendigen Gemeinwesen berüht... so würde es auch ganz vergeblich Mühe sein an der Verfassung der Geistlichkeit zu rühren und zu bessern, wenn nicht ein wohlingerichtetes christliches Gemeinwesen dabei zum Grunde gelegt würde" 1). 20. Elke gemeente moet 'n Presbyterium of „Aeltesten-Versammlung" he, wat ten doel het i°. als „Wortführer durch die sie sich aussprechen kan" te dien; 20. als verbinding tussen
i) Sammtliche Werke I bl. 231.



58
gemeente en klerus te staan en also die gemeente meer kennis te laat krij van die ambswerk van die klerus, en die oordeel van die gemeente oor die klerus oor te breng en bij die gemeente meer belangstelling op te wek vir die kerklike lewe; 30. Die verskillende gemeentes behoor bij beurte afgevaardigdes te stuur naar die Sinode wat dan „zugelassen würden, um sich von dem Gange der Verhandlungen zu überzeugen und um auf Befragen sowol über das was ihre Gemeine besonders betrifft Auskunft zu geben, als auch über andere in ihrem bereich liegende Gegenstande ihre Meinung zu sagen" *).
Dus behoor, volgens Schleiermacher, die kerkregering eintlik by die klerus als dienaars van die Kerk en is die „Presbyters" die „Steilvertreter" van die gemeentes bij die klerus en het op die sinodes 'n soort adviserende of liewer „inligting-gewende" stem.
Die kerkregering is dus veeleer klerikaal-sinodaal.
§ 4. Höfling, Richter en Puchta.
Höfling. Honing c.s. het enigermate gereageer teen die rigting van Schleiermacher maar het wesenlik geen verandering gebreng. Stahl noem daarom die rigting nie onjuis als „Collegialismus subtilis" 2).
Die doel van die „Kirchenverfassung", se Höfling, is om die kerklike lewe vir die doel van uitoefening
x) Sammtliche Werke I bl. 232.
*) Kirchenverfassung nach Lehre und Recht der Protestanten M- 379-



59
van sy natuurlike en noodwendige funksies naar alle kante so te organiseer, dat dit met die wese en doel van die Kerk n.1. geloofs- en genademiddele-gemeenschap, versameling van gelowiges en versamelende Instituut vir die Geloof ooreenstem. Die „Verfassung" behoor egter nie tot die leer en wese van die Kerk.
i. Die Kerk is „Produkt des vom heiligen Geiste gewirkten gemeinsamen Glaubens und als Organismus der gemeinsamen Bethatigung dieses" 1).
Die Kerk moet also naar sy wese „eine innere und unsichtbare Gemeinschaft" wees. Die „innere Gemeinschaft" openbaar homself egter ook naar buite daar die religie gesellig is en „so hat doch diese innere und unsichtbare Gemeinschaft, weil eine nothwendige Beziehung auf aüsserlich und sachlich Gegebenes, eben darum auch selbst vom vorne herein eine Seite des Ausserlichkeit an sich" 2). Die Kerk is also nie alleen 'n produk van die H. G., maar ook 'n werkingsorgaan daarvan; nie alleen 'n „vergadering van gelowiges", maar ook 'n „versamelende Instituut vir die Geloof'. Dis dan die onsigbare en sigbare Kerk, en daar die onsigbare Kerk van goddelike oorsprong is, besluit Höfling „dass mit der unsichtbaren Kirche zugleich auch die sichtbare ihrem Wesen und Begriffe nach göttlich gestiftet ist" 8). Die twee het dan in Woord en Sakrament die ge-
*) Grundsatze evangelisch-lutherischer Kirchenverfassung bl. 8 (Zweite Auflage 1851). 2) a. w. bl. 10. s; a. w. bl. 12.



6o
meenskapsmiddel; maar die verskil is dat die onsigbare kerk alleen „sancti et vere credentes" bevat, terwijl die sigbare ook „hypocritae et mali" het. Die Kerk is deur die apostele op Pinksterdag gestig.
2. Die sigbare Kerk moet homself organiseer, maar die „Verfassungsformen" behoor nie tot die wese van die Kerk nie, d. i. die Kerk het wel „divinum jus" om „überhaupt Organisation und Ordnung für den Zweck der rechten Bethatigung des kirchlichen Lebens zu schaffen; aber darum bestehen die Ordnungen selbst, die sie schafft oder sich aneignet, noch nicht divino jure in Sinne eines göttlichen Gesetzes oder einer heilsordnungsmassigen Vorschrift" 1). Dus die Kerk het „jus divinum" om homself te organiseer maar nie hoe die organisasie moet wees nie. Alleen die geloofsbelijdenis behoor tot die wese van die Kerk.
Elke Kerk (landskerk) kan dus sy eie „Verfassung" maak, maar tog is 'n algemene eenheid weer wenselik tussen die verskillende landskerke.
In die landskerk egter is elke gemeente net 'n onderdeel van die geheel en dus eintlik nie 'n Kerk nie; want „nicht aus der Idee der Gemeinde heraus wird die Kirche, sondern umgekehrt aus der der Kirche auf organische Weise die Gemeinde geboren" a). Die „Gliederung" is so: indiwidue vorm die gemeente en die verskillende gemeentes vorm die Kerk, en die „Kirchenverfassung" moet nou die verhouding en
x) Grundsatze ens. bl. 18. *) a. w. bl. 21.



6i
samewerking tussen die drie reël. Die reëling begin van onder naar bowe. Elke belijdende lid het sy „Gemeinde-bürgerrechte" en pligte. Die „Rechte" is passief (Woord en sakrament te ontvang) en aktief (deelname aan kerkediens). Elke „lokalgemeinde" is geroep tot „Ausübung aller Rechte, Pflichten und Funktionen des kirchlichen Lebens" en die „Ausübung" word gereël deur die Kerk in 'n „Kirchenordnung".
3. Daar is in die Kerk eintlik net één amb nl. „das Kirchenamt" d. i. „das Amt der Verwaltung und Spendung der göttlicher Gnademittel, das sakramentale Amt des Handeln in Namen Gottes mit der Menschen" 1). Die amb is nie 'n erfstuk van die apostolaat nie; maar Christus het deur die apostolaat die genademiddele (Woord, sakrament, absolusie) op 'n autentieke wijse aan die Kerk oorgelewer en om die genademiddele te laat bedien moet die Kerk „das Kirchenamt" instel en dienaars daartoe verorden. Dus die Kerk staan in die amb van algemene Priesterskap en daaruit volg die reg „das Kirchenamt lediglich und allein auf dem (Grande) des allgemeinen Priesterthums der Glanbigen und des ursprünglich bei der ganzen Kirche seienden Amtes auf zu erbauen" 2). Selfs die motief vir die instelling van sulke amb is nie die bevel Gods maar „das allgemeine sittliche Gesetz der Ordnung" 3). Sulke ambsdraër handel dan
x) Grundsatze ens. bl. 36. ») a. w. bl. 52. ») a. w. bl. 57.



62
„öffentlich und von Gemeinschaftswegen". Die Kerk kan sy funksies alleen goed uitvoer en die kerklike lewe kan bloei alleen als „das, was ursprünglich aller Recht und Pflicht ist, für die Gemeinschaft und von Gemeinschaftswegen ... zur besonderen Amtsrechte und zur besonderen Amtspflichte bestimmter Personen gemacht wird" % So krij ons dan „die gemeinschaftsmassige Ausübung des Kirchenamts durch standige Organe der Gemeinschaft." Dis dan ook pijnlik om te sien hoe Höfling poog om die goddelike en menslike gesag in die amb te verbind. So krij ons twee stande in die Kerk: „Lehrer" en „Zuhörer"; maar die Zuhörer is die „primare Inhaber", en dié Lehrer die „sekundare Inhaber" van die kerklike amb.
Die Kerk als „primare Inhaberin" van die kerklike amb kan egter nie daarmee naar willekeur handel „weil es ihm nur von Gott übertragen ist," maar moet dit aan ambsdraërs oordra naar die eise van die amb.
Die apostele het nie vir die Kerk van alle eeue ambte ingestel, maar alleen vir die Kerk van hulle tijd, en hulle het dit gedoen, omdat die Kerk self nog nie georganiseer was nie. Van dat die Kerk georganiseer is stel hijself die „kerklike amb" in en deur „Institution" word 'n ambsdraër dan aan 'n gemeente verbind.
4. Die kerkregering behoor nie wesenlik tot die amb nie, maar dit sou nog kan „solange das Kirchenamt
J) Grundsatze ens. bl. 56.



63
auch als Gemeindevertretung volles Vertrauen findet", maar dis juis nie meer die geval en daarom „für ihr ganzes eigenthumliches Lebensgebiet muss der Kirche das Verfassungs- und Verwaltungsrecht, die Gesetzgebung und Administration zukommen" en die uitoefening daarvan geskied „im Namen der Gemeinschaft". Die „Kirchenregiment" bevat dan toesig oor leer en beslissing oor leerkwessies, uitoefening van tug en beheer van kerklike goedere ens., en bestaan uit „Gemeindeleitung" en „Kirchenregierung". Dit word uitgevoer deur 'n „Kirchenvorstandskollegium", bestaande 'uit geestelikes en leke. Sulke liggaam is dus puur en simpel 'n „Gemeindevertretung", 'n „Gemeindereprasentation".
5. Die verhouding tusse Kerk en Staat, se Höfling, moet so wees, dat die Staat die Kerk wel nog kan dien maar nie beskadig nie.
Richter. Richter staan op die selfde standpunt en spreek nog skerper. In verband met die kerkregtelike beskouing van die reformatore se hy:
1. „Hiernach ist also der göttliche Befehl der Kirche unmittelbar anvertraut, vor welcher er auf das Amt übertragen wird, das ihn zwar in Gottes Namen, aber abgeleiteter Weise und anstatt der Kirche verwaltet" 2). Ja, om dit reguit te se „nach der evangelischen Lehre schafft die Kirche das Amt" 8). Dus op die
x) Grundsatze ens. bl. 116.
a) Geschichte der evangelischen Kirchenverfassung bl. 54/5. 8) a. w. bl. 55.



64
Kerk is die bevel om Woord en sakrament te bedien van God oorgedra, en hij moet dit weer op die ambsdraërs oordra.
2. Die kerkregering behoor nie bij die amb maar bij die Kerk, en is nie 'n goddelike instelling, „sondern lediglich ein Gesetz der menschlichen Ordnung". Die uitvoering van die regering is deur „Übertragung des Regiments auf ein Collegium" bestaande uit geestelikes en leke. Die mag wat die Kerk het om sy lewe self te organiseer en te regeer berus „auf den Principe des allgemeinen Priesterthums". Die beskouing vind Richter ook in die apostoliese Kerk. Hij se in verband met die opsienersamb „als solches tritt uns also das... auf die christliche Gemeinden übertragene Amt der Presbyteri oder Episcopi entgegen" 1).
3. Wat die kerkinrigting betref se Richter „als in der Schrift geordnet findet sie (kerk) allein das Lehramt und die Sacramente, wahrend sie im weiterem die Entwickelung der Verfassung nach dem individuellen Verhaltnissen dem evangelischen Bewustsein überlasst" 2). Hij verkies bestuurskolleges wat die Kerk kan verteenwoordig en daarom vind hij dit goed „dass in neuerer Zeit in einzelnen Landern besondere Collegien eingesetzt worden sind, welche die Gemeinden in ihren kirklichen Angelegenheiten vertreten" *).
Puchta staan eenigsins op die selfde standpunt,
1) Lehrbuch des Kirchenrechts bl. 21.
2) a. w. bl. 112. *) a. w. bl. 322.



65
maar redeneer bloot uit die standpunt van „Zweckmassigkeit".
1. Die kerklike amb kom voort uit die Kerk als „Gemeinschaft" en dit alleen uit „Zweckmassigkeitsgründen", want „diese Eigenschaft (als verteenwoordiger van Gemeente) hat jedes Glied der Kirche... um aber die Existenz der Kirche vom Zufall unabhangig zu machen, ist eine aussere Vertretung durch geordnete Organe der Kirche festgesetzt" 1).
2. Die „Kirchenregiment" behoor bij die „Gesammtgemeinde" wat dit aan die landsvors toevertrou het als die beste regeerder; want die landsvors verneder homself eintlik om regeerder van die Kerk te word en sal dan nie so gemaklik hoogmoedig word nie en die mag misbruik nie als 'n bestuursliggaam uit die Kerk self gekies! Die mag was oorspronklik weer aan die Kerk oorgedra, immers op die vraag: und welches ist die Natur der Kirchenregiments und somit der Kirchengewalt? antwoord Puchta self „Es ist dem Gottes- und Bruderdienst, wie er der über den Gemeinden stekenden*') Kirchen aufgetragen*)ist" 2).
§ 5. Die „Kirchenverfassungsbewegung".
Die reaksie van Höfling c.s. het seker nie veel gehelp nie, want die grondtoon van die beweging vir „Kirchenverfassung" wat viral sedert 1848 aktief geword het, was veelal die van Schleiermacher.
x) by Stahl: Kirchenverfassung ens. bl. 455.
") by Stahl a. w. bl. 459. *) Kursivering van ons.
5



66
Ons haal 'n paar voorbeelde*) aan uit kerkeordeninge ontstaan deur die beweging.
1. Kirchenordnung für die Ev. Gemeinden der Provinz Westphalen und den Rhein provinz (1835).
§ 5- Jede Ortsgemeinde wird in ihr Gemeindeangelegenheit durch ein Presbyterium vertrden *).
§ 8 spreek van „der grosseren Reprasentation der Gemeinde" vir gemeentes bowe 200 lede, en die „grössere Vertretung" moet dan viral stoflike belange behartig.
2. Kirchen-Gemeinde-Synodalordnung für die Provinzen Preussen ens. (1873).
§ 1. „Die Kirchen-Gemeinden haben ihre Angelegenheiten innerhalb der gesetzlichen Grenzen selbst zu verwalten. Als Organe*) dieser Selbstverwaltung dienen die Gemetode-Kirchenrathe und die Gemeindevertretung", in hierdie ordening word dan ook alleen van „Kvcch&orvorstehern" *) gehandel. In die hersiene ordening van 1894 lui dit: „Die Gemeinde Kirchenrath vertritt die Gemeinde in vermögensrechthche Beziehung" ens., en weer: „In Gemeinden unter 500 Seelen kommen die Rechte der Gemeinde-Vertretung der Versammlung der wahlberechtigten Gemeindeglieder zu".
3. Kirchengemeinde und Synodalordnung für die evang.-reformirte Kirche der Provinz Hannover (1882).
§ 2. „Die Kirchengemeinden verwalten ihre Angelegenheiten... selbstandig. Organe*) dieser Selbstverwaltung sind die Kirchenrathe und die Kirchenvertretung".
11 UitFriedberg: Sammlung der geitenden Verfassungsgesetze ens. *) Kursivering van ons.



67
4. Kirchengemeinde und Synodalordnung für die ev.-luth. Kirche der Provinz Schleswig-Holstein (i 876).
§ 8. »Der Kirchenvorstand bildet die engere, das Kirchenkollegium die grössere Reprasentation der Gemeinde". Die „Kirchenkollegium" bestaan dan uit die lede van die Kirchen vorstand en „einer Anzahl von berufenen Gemeindegliedern. Die letzteren heissen Gemeindevertreter *) und werden durch Wahl der Gemeinde bestellt".
5. Verfassung der vereinigten ev. prot. Kirche von Baden.
§ 12. „Die Kirchengemeinde übt *) ihre Befugnisse durch die Kirchengemeindeversammlung (Reprasentation) und durch den Kirchengemeinderath".
6. Die gees kan sy toppunt bes in Amerika bereik. 1 In die missourischen Parochialordnung J) (1840) lui dit „die Gemeinde ist das höchste und letzte Gericht in der Kirche; die Prediger sind ihre Diener und ihr verantworüich". Als daar nog 'n kerkraad nodig is dan „der Kirchenrath ist überhaupt der Gemeinde in allem verantworüich und steht unter der Aufsicht derselben"; en dit volg dan als vanself „von dem Kirchenrath kann stets an die ganze Gemeinde und deren Entscheidung appeUirt werden".
Stahl merk tereg op: „Es ist das einfach die nordamerikanische Demokratie. .. auf die Kirche übertragen". Die beweging word in sy grondgedagte viral sedert 1830 deur Lechler beskrijf als die
*) bij Stahl: Kirchenverfassung ens. bl. 483/4. *) Kursivering van ons.



68
„Epoche des kirchlichen Reprasentativ-Systems" 1). En eindelik kan die hoofdgedagtes van die beweging volgens Rieker in die volgende punte saamgevat word: i°. Die moderne kerkinrigting aanvaar nie die H. S. als norm nie. Skerp word dit uitgedruk in die woorde van Achelis: „Die Gestaltung der Kirchenverfassung und des Kirchenregiments hat nicht irgend eine religiöse Quelle; sondern wie'die Verfassung und das Regiment notwendig ist lediglich auf Grund der Ordnung, so ist die besondere Gestaltung lediglich eine Sache des geschichtlichen Gewordenseins und der Zweckmassigkeit — Kirchenverfassung und Kirchenregiment ist kein Glaubensariikel; der ev. Kirche ist es principiell gleichgültig, wer über sie regiert, und durch wen ihre Regierer ins Amt gekommen sind" %
2°. Die Kerk is die eintlike en oorspronklike besitter van die kerklike- gesag; dis die eeu van die „Theorie von der kircklichen Souveranitat der Gemeinde".
3°. Die opvatting van gemeente-soewereiniteit is vrug van die omsetting van die kerkbegrip waardeur die kerk 'n geselskap of genootskap geword is.
4°. Die kerklike amb word dan ook ingestel puur en Simpel uit die oogpunt van die „ReprasentativPrinzip" — die ambsdraërs is „Vertreter der Gemeinde und leiten ihren Amtsauftrag von ihr ab, weil ihr Beruf ist, den Willen, die Ansichten und Wünsche
x) Geschichte der Presbyt. und Synod. Verfassung bl. 273. 2) by Rieker: Grundsatze ens. bl. 134.



69
der Gemeinde auszusprechen, die kirchliche öffentlkhe Meinung*) darzustellen und zur Geltung zu bringen" x).
5°. Die gevolg hiervan is dat die eise vir en die pligte van die ambsdraërs geheel andersoortig geword het — nie meer religieus-eties allereers maar sosiaalekonomies, sodat „eine viel grössere Rolle spielen andere Aufgaben, wie die rechtliche Vertretung der Gemeinde nach aussen und überhaupt gegen Dritte und vor allem die kirchliche Vermögensverwaltung"; in verband met die laaste se Rieker „neuere reformierte Kirchenordnungen bezeichnen die Diakone als Organ zur Verwaltung der ökonomischen Angelegenheiten der Kirche" 2).
6°. Eindelik wijs Rieker op die moontlikheid dat ook non-ambsdraërs naar meerdere vergaderinge kan afgevaardig word. Die Kerk word dus in die rigting 'n egte „Kirchlich-demokratische Republik".
Hoe nou die beweging met die kollegialisme in verband staan blijk seker ook duidelik uit die opienies van indiwiduële voorstanders daarvan. Ons haal net twee voorbeelde aan. Rkhard Rothe se: Was die göttliche Institution des kirchlichen Amtes (d. i. die 3-lei amb in geref. sin) betrifft, so glaubt die unermessliche Mehrheit unserer Kirchengenossen, sofern sie sich nur überhaupt die Frage wegen ihr aufwirft, nicht mehr an sie" 3). En KantpschuÜe se opienie is: „die kirchliche Souverainitat liegt in den Gesammt-
x) by Rieker: Grundsatze ens. bl. 144.
2) a. w. bl. 156.
3) by Rieker a. w. bl. 134. *) Kursivering van ons.



7o
willen der Kirche selbst d. h. Mitglieder aus denen sie besteht" 1).
! Die beweging word seker juis gekarakteriseer deur Sohm als hij se: „ Der Kirchenrjegriffdes heute geitenden Rechts ist der Kirchenbegriff der Aufklarung" 2).
B. NEDERLAND.
§ i. Die algemene Reglement van 1816.
Soals in Duitsland het die kollegiale ideeë ook in Nederland eers in die landswet ingang gekrij. In die „Beginselen van de Staatsregeling" (1801) kom die rasionalistiese gees sterk uit. Daar lui dit „alle kerkgenootschappen, welke ter bevordering van deugd en goede zeden een Hoogst Wezen eerbiedigen en hulde doen, genieten eene gelijke bescherming der Wetten" 3). En in die „Grondwet voor het Koningrijk der Nederlanden" 1815 word in hoofstuk 6 die Kerk beskou als 'n Genootschap in die Staat wat beskerm moet word, maar ook gehoorsaamheid aan die wette van die Staat moet bewijs.
Op kerklik gebied was dit in die „Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koningrijk der Nederlanden" 4) (1816) waarin die kollegiale beginsels tot meerdere openbaring gekom het. Ons wijs op die volgende punte:
x) by Rieker a. w. bl. 137.
2) Kirchenrecht I bl. 692.
3) by Hooijer: Kerkelijke Wetten voor de Hervormden ens. bl. 18.
4) by Hooijer a. w. bl. 24 en volgende.



7i
a. Die Kerk is 'n Genootschap wat bestaan uit die verskillende gemeentes. Art. i spreek van „het Hervormd Kerkgenootschap" en art. 14 spreek van „onderscheidene Kerken, als deelen van hetzelfde geheel".
b. Die lidmaatskap berus eintlik net op 'n persoonkke en vrije daad nl. „belijdenis des geloofs". Art. 1 se: Tot het Hervormd Kerkgenootschap behooren allen, die, op Belijdenis des Geloofs, tot lidmaten zijn aangenomen, dezulken, die in de Hervormde Kerken gedoopt zijn.
Tereg vra die versamelaar dan ook: Waarom ook eerst de Geloofsbelijdenis en daarna de Doop?
c. Die Kerkregering berus finaliter by die Sinode. Art. 16 lui: Het hoogste kerkhjk Bestuur is opgedragen aan het Synode. En als 'n blijwende instrument van die Sinode dien dan die „Algemeene Synodale Commissie" wat „jaarlijks aan de Synode een overzicht van den Staat des Kerkgenootschaps aanbieden zal" x).
Die regeringsstelsel rus op die representatiewe beginsel, hoewel nie suiwer demokraties maar veeleer aristokraties, want „er bestaan thans kleinere kerklijke Kollegieèn, waartoe slechts een veel geringer aantal leden geroepen worden, die de meerderheid en de gemeenten geacht worden te vertegenwoordigen... De Demokratie is overgegaan in Aristokratie en kan licht door de instelling der alg. syn. Com. in
x) Hooijer a. w. bl. 44.



72
Oligarchie ontaarden" *). Hoe diep die representatiewe gedagte hier in sit blijk uit wat Hooijer kort daarop laat volg: „En toch behoort dit, in een Genootschap waar allen gelijke regten hebben, tot de ware vertegenwoordiging, dat naar evenredigheid van het grooter en kleiner getal der lastgevers *), ook hunne afgevaardigden meer of minder gezag bezitten". Die regering is dus kollegiaal-sinodaal.
d. Van' kerklike Tug kan in sulke genootskap eintlik nie meer sprake wees nie. Die Tug word dan ook so vaag moontlik omskrijf. Art. 6 van die „Reglement op de uitoefening van opzigt en tucht" se: Daar de uitoefening van kerklijk opzigt en tucht moet bestaan in een godsdienstig en zedelijk toezigt.
Tereg merk die versamelaar hieromtrent op: Het is echter de Discipline van de 16de en 17de eeuw niet meer. Als verskoning word dan aangevoer: „Om de betrekking tusschen Kerk en Staat en bovenal om den geheel veranderden geest van bijna alle gemeenten, is de oude tucht hoogst moeielijk en onmogelijk geworden; behalve dat zij ook niet wenschelijk is, om de heerschzucht, waar zij ligt toe leidde. .." 2).
Die hoofsaak bij die kerklike toesig en tug skijn te wees om toe te sien, dat daar nie gesondig word teen die „reglemente en wette" van die Genootskap.
e. Hoe weinig die skriftuurlike betekenis van die amb nog besef werd blijk wel uit wat Hooijer se oor die «kerkekjke personen" : „Ook de zeldzaamste *) Hooijer a. w. bl. 244.
») Hooijer a. w. bl. 123. *) Kursivering van ons.



73
en schitterendste gaven deelde de H.G. niet uitsluitend aan de Opzieners*) mede, maar verdeelde ze onder de leden der gemeente"; die gawe was later deur die geestelikes vir hulle alleen aangematig, en daarom „in de eerste jaren der Hervorming hebben de leden der nieuwe gemeenten hun regt hernomen, dat de geesteliken zich uitsluitend hadden aangematigd"; later werd egter besef dat vir die kerkediens al die tijd en die kragte van die dienaars geëis word, en dat hulle biesonder daarvoor moet onderwijs en toegewij wees, en „zoo ontstond het Leeraar-ambt, als eene maatschappelijke inrigting om den wil der goede orde en der betere stichting van de gemeente" \
Sulke beginsels bevat die alg. Regl. van 1816.
Dis geen wonder, dat die Staat in 1815 „eenige... verlichte *) leeraars der hervormde Kerk... en andere kundige*) lidmaten der hervormde gemeenten" 2) nodig gehad het bij die opstelle van sulke Reglement. Jammer dat alleen die „verlichte leeraars" gebruik werd. Waarin hulle „verlicht" was is seker ook duidelik. § 2. H. y. Royaards.
Royaards is misskien die beste verteenwoordiger van die kollegiale kerkreg in Nederland. Daarom sal ons hom biekie uitvoeriger behandel.
ï. Hij gaan uit van die Christendom wat hij beskou als „een geestelijk Rijk — een rijk der waarheid — een koninkrijk der Hemelen, onder menschen
x) Hooijer a. w. bl. 343.
2) Mr. D. P. D. Fabius: Het Reglement van '52 bl. 38. *) Kursivering van ons.



74
op aarde gesticht; dat onderdanen had, welke het door één doop, één godsdienstig geloof aan Goden den Verlosser, ééne leer en ééne bestemming verbond" *). Als sulks is die christendom „het ideaal van het menschdom, dat eenmaal verwezenlijkt, het zou opleiden tot deszelfs ééne ware bestemming".
2. Dis die inwendige aard van die christendom; maar sodra hij onder mense gevestig werd, het hij ook 'n uitwendige vorm aangeneem en dis die Kerk of „het Genootschap der gedoopte belijders van Jezus". Die wese van die Kerk bestaan in die „geestelijke vereeniging der ware geloovigen", terwijl die „genootschappelijke inrigting" sy vorm uitmaak. Die Kerk also naar sy wese en vorm is die onsigbare en sigbare Kerk. Die sigbare Kerk is wisselend naar tijd en omstandigheid en dus onvolkome; immers de ééne ware Kerk moge dan in den geest van dit chnstendom over de geheele aarde te zoeken zijn, in den uitwendigen vorm heeft zij van de apostolische tijden af nimmer bestaan" \ Die „geestelijke vereeniging der ware geloovigen" of die onsigbare Kerk is die ware, en hiervan moet onderskeie word die „Vereeniging der christen-belijders met eene genootschappelijke inrigting", die sigbare Kerk, wat dan onvolkome is; want „uit deze ware Kerk, vermengd met de naambelijders derzelver, vormen zich op aarde kerkgenootschappen" 3).
*■)HedendaagschKerkregtbijdeHervormdeninNederlandlbl z
2) a. w. bl. 4.
3) a. w. bl. 33.



75
Elke kerkgenootskap bestaan uit gemeentes, wat verenig word tot.„eene maatschappij of .genootschap, in den Staat bestaande, gelijk zich letterkundige, maatschappelijke en handelsgenootschappen in Rijken en Staten opdoen" 1). Sulke kerkelike genootskap is dan wel verhewener als die andere omdat hij ten doel het die ontwikkeling van die hoogste vermoëns in die mens, sy sedelik-godsdienstige vermoëns.
3. Wat die vorm en inrigting van die Kerk betref, wijs Royaards op die algemene karaktertrekke van sulke kerklike genootskap o. a.:
i°. „het kerklijk genootschap is menschlijk van oorsprong en inrigting" 2); die onsigbare Kerk is wel goddelik van oorsprong maar nie die sigbare nie. Die kerkinrigting is dus geheel aan die keuse van die mens oorgelaat; „immers Jezus zich eene Gemeente op aarde verzamelende, schreef geene bepaalde kerkinrigting voor, noch eenige maatschappelijke vormen voor de aanstaande genootschappen Zijner belijders, maar het dit over aan de menschen in verschillende tijden en plaatsen" 3).
2°. „Het Kerkgenootschap is veranderlik in deszelfs vorm naar tijden en plaatsen" 4). En die vorm hang af van „den zich ontwikkelenden geest der menschen, den trap van beschaving" 5). Die oor-
Hedendaagsch Kerkregt ens. bl. 34.
2) a. w. bl. 36.
3) a. w. bl. 36.
4) a. w. bl. 38. 6) a. w. bl. 45.



76
spronklike vorm was demokraties, maar in M. E. het dit ontaard in die papaalstelsel, dog deur die Hervorming werd dit weer herstel, en „karakter van deze kerklijk-democratische Republiek was de synodaalinrigting en het vertegenwoordigend*) kerkbestuur" Die „democratische Republiek" het eindelik ontwikkel tot 'n „aristocratische Republiek" in die „Hervormde Genootschap". Aristokraties is hij omdat die bestuur berus bij „kleinere kerkelijke collegien, waartoe slechts een geringer aantal Leden geroepen worden. Deze vertegenwoordigen *) de meerderheid en de Gemeenten" 2). Van die „collegien" het die Sinode die hoogste wetgewende, uitvoerende en regterlike gesag. En die Sinode word weer verteenwoordig deur die algemene sinodale kommissie, wat ten doel het „om eene vaste vertegenwoordiging aan de N. H. K. te geven, en dezelve meer volledig en duurzaam te maken" 3) en „inzonderheid bestemd om te waken voor de uitvoering der genomene maatregelen". Die regering berus dus bij die Genootschap wat dit deur die besture naar die verteenwoordigende stelsel uitvoer, aangesien „de nieuwere kerkvorm republikeinsch bleef, is ook het Bestuur der Hervormde Kerk in alle deszelfs deelen vertegenwoordigend", alleen maar, dis 'n „aristocratische vertegenwoordiging" 4).
Die opposüie wou skijnbaar weer 'n demokratiese
x) Hedendaagsch Kerkreg ens. bl. 50.
2) a. w. bl. 66.
3) a. w. bl. 99.
4) a. w. bl. 85. *) Kursivering van ons.



77
verteenwoordiging he. Die Besluit van die „Christelijke Vrienden" in 1848 teen die sinodale organisasie se: „dat de Gemeente op zelfbestuur... een onvervreemdbaar recht heeft" en die „zelfbestuur" is dan deur „wezenlijke vertegenwoordiging der Kerk" x); of die kerkvoogdij van Gelderland se in verband ook met die beheer van kerkelijke goedere „nu treden de Gemeenten . . . terug in de oorspronkelijke regten van hun kerkgenootschap, en behoren nu zei ven, of door wettige vertegenwoordigers, de magt en invloed ... uit te oefenen" 2). Of, om nog 'n voorbeeld aan te te haal, die Prov. Kerkbestuur van Noordbrabant, hoewel hij die sinodale organisasie voorlopig nog goedkeur stel tog als ideaal „eene zuiver republikeinsch democratische regeering" 3). En, misskien die sprekendste voorbeeld, die predikant Mensinga se in verband met die organisasie van 1816: „zij is ons gegeven, om niet te zeggen opgedrongen, door een lichaam daartoe onbevoegd; en ook later is zij nimmer door de daartoe bevoegden in de Kerkelijke Republiek door het volk of zijne vertegenwoordigers*), gesanctioneerd" 4).
4. Hoe weinig daar van die Skrif gedagte van die Amb oorgebhj het, blijk uit die volgende:
1 °. daar is tweeërlei kerklike stand: algemeen d. i. die wat alleen die lidmaatskap van die kerk uitdruk —
x) Fabius a. w. bl. 172/4.
2) Fabius a. w. bl. 195.
3) Fabius a. w. bl. 254.
*) Fabius a. w. bl. 293. *) Kursivering van ons.



78
en ötesander d. i. die wat 'n posiesie in kerklike bestuur of bediening aanwijs _ m a w ^ %
feriprnm lede. Die buitegewone lede vorm die „geestelijke stand», so moet die gewone dan die „leke stand wees.
Die gewone lede blij lede, solank als hulle nie vnjwülig bedank of om wettige redes deur die kerk afgeskeze word. In verband met die afskeiding is opmerklik hoe die kerklike Tug beskou word In verband hiermee se Royaards: „het ligt in den aard van het chnstelik-godsdienstig Genootschap, alszedelyketnstelling*), dat het waakt ook over de zedelijkheid gewijzigd naar christelijke beginselen, van deszelfe Leden. Hiertoe strekt de Evangelieprediking; hiertoe het kerkehjk toezigt; hiertoe vooral de kerkelijke tucht ) Die tug is dan vermaning en ekskommunikasie; daar word egter onderskeid gemaak tussen „Ekskommunikasie" en „Ban" - „Ban" is die afsnijding van die kerk en werd, volgens Royaards, na die 17de eeU nouëliks meer ui^eoefen. >>EksW
munikasie is net die ontsegging van die gebruik van die H. Avondmaal en word nog gehandhaaf, of m sy eië woorde „En bijzonder ter afsnijding van onwaardige *) Leden bezigde men vroeger den Ban of Uitsluiting uit de Gemeente, doch onze latere wetgeving heeft daarvoor, na voorafgegane kerkraads^vermanin gen, de ontzegging van het gebruik des Avondmaals, hetzy^oor een bepaalden, hetzij voor een onbepaal-
i a. w. II bl. 368/9. •) Kursivering van ons.



79
den tijd, in de plaats gesteld" 1). Sulke tug word alleen op die gewone lede deur die kerkraad geoefen; bij die ambsdraërs. word die tug deur die hoëre kerkbesture geoefen.
Die Tug sluit dus nie in die afskeiding deur die kerk om wettige redes nie, en die wettige redes kan dan ook nie wees die onwaardigheid van 'n lid nie; maar kan alleen wees die ongehoorsaamheid aan die reglemente en wette van die Genootskap. Dit laat ons denk aan Pfaff se woorde: Diese (Glieder der Gesellschaft) bieten den aus, welcher wider gegebene parole sich nicht dazu bequemen will" 2).
2°. Tot die biesondere kerkelike stand behoor die „Kerkelijke Personen" of „Kerkelijke Ambtenaren". Hier staan die leraars vooraan weëns die hoë doel van hulle werk — hulle behoor also „tot den meer biesonderen kerkdijken stand"; dan volg „die kerkelijke posten *) van gemeenteüjk bestuur, die niet door Leeraars, maar door de Leden der Gemeente vervuld worden" 3), en die is dan „deposten*) van ouderling, diaken, kerkvoogd" ens.; eindelik kom dan „aan het einde van de reeks der kerkelijke personen . .. die kerkelijke ambten bekleeden... kosters, voorlezers, voorzangers, organisten en andere bedienden" 4). Die predikant is hier dus „primus inter pares"! Dit laat ons denk aan Schleiermacher se woorde: „Die Ver-
!) a. w. II bl. 8/9.
2) Pfaff: Reden über das Kirchenrecht bl. 159.
3) Royaards a. w. I bl. 184.
4) a. w. II bl. 95. *) Kursivering van ons.



8o
zweigung der kirchlichen Aemter, so wie die Form unter der sie übertragen werden, kann sehr verschieden sein" 1).
3°. In sulke kerkelike genootskap kan die „kerkelijke ambtenaren" dan ook niks anders wees nie als instrumente, organe van die genootskap. In verband met die werk van kerkrade se Royaards: „dit gemeentelijk regt (nl. beroeping van predikant) daalt uit onzen kerkvorm op de vertegenwoordigers der gemeente af" 2); en in verband met die tug se hij: „deze tucht is ter handhaving opgedragen aan de kerkelijke besturen, ieder voor derzelver ressort; t. w. aan de kerkraden, de klassikale besturen, de Provinciale kerkbesturen en de synode" 3).
Dit is dus seker, allermees wat die amb betref, waar wat Royaards self se in verband met die organisasie van 1816: Men behield althans de oude namen.
5. Die kerklike tegte beskrijf Royaards veelal zooals die kollegialiste in Duitsland. Dis die: jus confessionis (reg van belijdenis), jus sacrorum (reg in erediens), jus regiminis (regeer reg), jus sacerdotii (reg van beroeping en bevestiging), jus reformationis (reg van reformasie) en jus disciplinae (reg van tug uit te oefen). Van die regte se hij dan: „deze regten, oorspronldijk der gemeente, en dus der Kerk, toekomende, zijn op zich zelve onbetwisbaar" *). Dis ook heel begrijp-
J) Glaubenslehre II bl. 358.
2) Royaards a. w. I bl. 126.
3) a. w. II bl. 377. *) a. w. I bl. 44.



8i
lik want „ook de christelijke Kerk ging uit van den democratischen vorm".
6. Wat, eindelik, die verhouding tussen Staat en Kerk betref, beskrijf Royaards dit als:
i°. staatspligie teenoor die Kerk nl. algemene verdraagsaamheid, staatkundige beskerming van alle bestaande kerkgenootskappe — beskerming wat moet blijk uit bevordering van die genootskappe en handhawing daarvan en die uitoefening van die openbare godsdiensoefeninge, gelijkheid van alle kerkgenootskappe in die Staat en dus gelijke regte vir alger;
2°. staatsregte op die Kerk nl. jus reformandi (reg van toelating van nuwe kerkgenootskappe, wat hulle kerklik-staatkundige aanwese het); inspectie secularis (reg van toesig dat die Staat nie benadeel word deur die Kerk), hieruit volg reg van sanksie van kerkelike reglemente ens., die verteenwoordiging op sinodale vergaderinge deur kommissaris politiek, en die approbasie van beroepinge ens.; oppervoogdijskap oor die kerklike goedere en fondse wat van die Staat afkomstig is.
Na wat voorafgegaan is sal dit seker duidelik wees wat Royaards als slot op die eerste deel van sy kerkreg se: „Het blijkt dus in deze geheele voorstelling der Hervormde Kerk van Nederland in hare betrekking tot den Staat, dat in vele opzigten hier die verhouding en staats-kerkelijke inrigting heerscht, welke hedendaags in Duitschland door velen gewenscht wordt, die op de vrijheid en emancipatie der Kerk, vooral op synodaal-inrigting aandringen.
6



82
Zij toch zullen velen der trekken van het door hen ontworpen kerkwezen in onze kerkelijke wetgeving terugvinden" 1).
§ 3- Die algemene Reglement van 1852 en die Kerkreg daarna.
Die algemene Reglement van 1852 is net 'n wijsiging van die van 1816 en wel so, dat die kistoriese karakter van die laaste gehandhaaf geblij het. Die wijsiging, wat die bestuur betref, beskrijf Vos aldus: „Verblijdend was de afstand dien de koninklijke macht deed: zij wilde niet behouden wat haar niet toekwam. Maar zij gaf hare geüsurpeerde rechten niet terug aan wie ze ontnomen waren. Zij gaf integendeel, door bekrachtiging der verandering van art. 15 alg. Regl., aan haar eigen werktuig wat zij zelve had gedaan' in hare plaats stellende wat zij zelve eerst eigendunkelijk en in strijd met de oude en natuurlijke rechten der Gemeenten of Kerken in het leven geroepen had" 2). Maar alle veranderinge is nie juis verbeteringe nie. En so ook hier. Hoe weinig die kerkregtelike grondbeginsels verander werd blijk uit die Reglement self. Ons wijs net op die volgende:
a. Die kollegiale kerkbegrip werd gehandhaaf.
Art. 1 van die nuwe Reglement 3) se: De Neder-
*) a. w. bl. 260/1.
8) G. J. Vos (Azn.): De tegenwoordige Inrichting der Vaderlandsche Kerk bl. 14/5.
3) Bij Bruna: Reglementen en Besluiten der Nedl. Herv. Kerk bl. 3 en volgende.



83
landsche Hervormde Kerk bestaat uit al de Her<l
vormde Gemeenten... en art. 16 spreek van die „Hervormde Gemeenten ... behorende tot hetzelfde geheel..."
b. Eintlike lede is alleen die wat belijdenis afgele het. Art. 2 se: Tot elke bijzondere Gemeente behoren:
die op Belijdenis des Geloofs tot lidmaten zijn aangenomen ; die vooralsnog alleen nog door den Doop in hare gemeenschap zijn ingelijfd ens.
Kenmerkend voeg Bruna hierbij: „Lidmaten zijn dus alleen die belijdenis hebben afgelegd, leden allen, die in de Herv. kerk leven" 1).
c. Die regering berus ook hier bij die Sinode. Art. 6i lui: Bij de|Synode berust de hoogste
wetgevende, regtsprekende en besturende magt.
Die regeermag is dus van opklimmende aard, van die Klassis tot die Sinode. Die Kerkraad het eintlik geen regeermag. Dit blijk duidelik uit die bevoegdheid van die kerkraad in tugsake.
Oor gewone lede mag die kerkraad wel tug oefen, maar „de kerkraad is onbevoegd (!) beslissingen te nemen ten aanzien van bezwaren tegen dienstdoende, emeriti of eervol ontslagene Predikanten . . . Ouderlingen, Diakenen en leden van Kerkelijke Besturen als zoodanig" 2). Oor die persone moet die hoëre kerkbesture tug oefen.
Die besture is eintlik net handlangers van die Sinode — dit blijk uit die „Synodaal Reglement
x) a. w. bl. 3 voetnoot.
2) art. 39 van Reglement voor kerklijk opzigt en tucht.



84
voor de Kerkraden" waarvan art. 13 se: de Kerkraad zorgt voor de belangen der gemeente, gedraagt zich in alles naar de kerkelijke reglementen en verordeningen, en ziet toe dat zij worden opgevolgd. Die regering is dus hier ook nog kollegiaal-sinodaal. d. Die ambsdraërs, viral die predikante, wanneer hulle geroep word tot bestuur viral, is verteenwoordigende organe (hoewel aristokraties) van die Gemeentes en die Kerk. So se art. 19 van die reglement vir Kerkrade: de Kerkraad vertegenwoordigt de gemeente.
Of nog skerper in die „Synodaal reglement op de benoeming van ouderlingen en diakenen" ens. x) van 1866 art. 2: Binnen drie maanden na de invoering van dit reglement onderwerpt de kerkraad aan het oordeel der stemgeregtigden de vraag, of zij het regt tot benoeming van ouderlingen... zeiven wenschen uit te oefenen... dan wel den kerkraad bepaaldelik magtigen *) om daarmede... voort te gaan; en in art. 3 : In Gemeenten van 100 en meer stemgeregtigden geschiedt dit (kiesing van kerkraad) door een kieskollegie. Dit kollegie bestaat uit gezamenlijke leden van den (algemeenen) kerkraad en uit twee maal zoo vele gemagtigden*), te benoemen door en uit de stemgeregtigden. Dis so iets als die „ Gemeinde-Ausschuss" in Duitsland. Die ambsdraërs, viral die predikante, is dus ambtenare van die gemeente of liewer van die Genootskap en daarom alleen strafbaar deur die besture daarvan. Dat die kerkreg ook na 1852 in
x) by Bruna a. w. bl. 69. *) Kursivering van ons.



85
die rigting beoefen werd, hoewel misskien meer in. demokratiese sin, blijk uit die behandeling daarvan bij o. a. J. J. Prins en G. J. Vos (Azn.).
Ons wijs op Prins net omdat hij hom nogal op Kalvijn beroep. Nadat hij gehandel het oor die kerkbegrip en tot die konklusie gekom het dat dit minder juis is om te spreek van onsigbare en sigbare Kerk, omdat die Kerk eintlik net sigbaar is; en nadat hij die kerkinrigting en die kerkelike regte behandel het, se hij dat die kerkregering oorspronklijk „een zuiver democratische vorm van kerkbestuur" *) was; in die M. E. het dit ontaard in monargies-despotisme; maar, se Prins, „Calvijn riep te Geneve... den Presbyteriaal-synodalen vorm van kerkbestuur in het leven en deed alzoo het gezag berusten in den boezem der gemeente en uitoefenen door Presbyters" 2). Die demokratiese beginsel werk sterk deur ook in die presbytsinodale vorm, want „de calvijnsche theorie... plaatste de Kerk in den Staat als een vrij Gemeentebest" 3). Wat hiervan aan is sal ons sien in hoofdstuk 3.
Vos gaan ook uit van die kollegiale kerkbegrip. Hij se „de Nedl. Herv. Kerk bestaat uit al de Hervormde Gemeenten... en de personen die van harentwege tot kerkelijke ambten geroepen zijn" 4).
'n Kerkverband tussen plaaslike gemeentes noem hij congregasionalisties /
!) Het Kerkrecht der Nedl. Herv. Kerk bl. 9. 2) a. w. bl. 11. ») a. w. bl. 35.
4) De tegenwoordige Inrichting der Vaderl. Kerk bl. 16.



86
'n Gemeente is dan in sy stelsel „eene georganiseerde vergadering van belijders, of, gelijk men oudtijds zeide... „eene Kerk"." Sulke gemeente kan dan bestaan deur die amb van die gelowiges „zonder eene eigene dienst des woords, maar niet zonder eene vergaderplaats en eene vertegenwoordiging".
In verband met die lidmaatskap se hij : „alzoo wordt men deel eener plaatselijke Gemeente, omdat men lid der Kerk is... eerst lid van de Kerk, daarna lid van eene van hare Gemeenten" *); en voeg daar, bijna naïef, aan toe: „het oude denkbeeld van dé Kerk, als eigendom van Christus, ligt daaraan ten grondslag".
Vos trek geweldig op teen die Bestuurstelset van die N. H. Kerk. „Nergens", se hij, „komt het verschil tussen den hervormden en vervormden kerkvorm meer uit dan bij de bespreking van de Besturen" 2). Die Bestuur is te okgargies-aristokraties.
Hoe dan? die antwoord gee hijself: „Maar de inrichting zelve is eene voortdurende miskenning, eene smadelijke en smartelijke vernedering van de Kerk, uitgedrukt in den grondregel van het Bestuur: het bestuur der Kerk wordt uitgeoefend over... door... besturen; terwijl hij luiden moest: de Kerk bestuurt zich zelve door hare Dienaren en Ouderlingen in... en op zulke manieren als volgt..." 3). Die Kerk als Genootschap is dus die besitter van die regeermag.
x) De tegenwoordige Inrichting ens. bl. 20.
2) a. w. bl. 194.
3) a. w. bl. 195.



87
Dit blijk ook uit wat hij se omtrent die verkiesing van ambsdraërs: „En stellig reeds na het sterven der apostolische vaders oefende de plaatselijke Gemeente... in de plaats der apostelen tredende*), het haar nu van nature toekomende recht van aanwijzing of goedkeuring uit" \ Die ambsdraërs is dan ook net organe van die Genootskap, want „wat de plicht .is van elke gelovige, dat is ook het ambt van tot één gebrachte gelovigen. En aangezien zij nu, ingevolge vele omstandigheden en oorzaken, zich van hun plicht niet naar behooren kunnen kwijten, zijn... even zovele bepaalde ambten geboren" 2).
Die kerkraad is „de vertegenwoordigers van de Gemeente"; maar aan die kerkraad kom tog geen regeermag toe; hulle is alleen raadgewers. Hij se: „Vandaar dat het gezelschap, hetwelk de plaatselijke Kerk of Gemeente vertegenwoordigde, niet Kerkbestuur, maar Kerkraad heet... De Gemeente bestuurt zich zelve... Zij ontvangt geen bevelen, slechts Raad en Hulp" 3). Van sy soort kerkraad geld dus net so goed wat hij se van die kerkraad van die bestaande kerkinrigting: „In alle Gemeenten ... bestaat onder den eeuwenouden, doch, met het oog op zijne veranderde bestemming, ongepasten naam van Kerkraad, een Collegie, dat haar vertegenwoordigt en bestuurt" ; net in plaats van bestuurt moet dan staan raadgeep.
x) De tegenwoordige Inrichting ens. bl. 29. a) a. w. bl. 47.
s) a. w. bl. 48. *) Kursivering van ons.



88
kan ons seker tenvc-Ue beaam wat •„ geagte skiiwer
fcstaam Bescherm^ kon zij vinden, maar ten koste van haar leven, als maxUfh instelIin ^
«tt me fat, dat langen tijd in regeeringskringen aton he, Megiale kerkrecht bekerf wS» W mssfaen wel m, die verdere feit, da. „de wetgeving « de opvattmgen aan het Departement van Liti!
s rjr"top het Gwef~ K~
En wat van die Staat gese werd, kan seker ook mutah m„.andB, van die Kerk gese word „1. £ ï 7* 'angen "■>d in »k^like kringen» ^ «et kollepale kerkrecht bekend was", o( weTÏ
S^tntNTKnVn ^ od W r c f H' Kerk met zlJn berekend
op het Gereformeerd Kerkrecht. Dat is de zaak».
C SUID AFRIKA.
§ i. Kerkeordening van Com. Gen. Mr 7 A ■ de Mist (1804).
Ook Suid Afrika het nie vrij geblij van die europiese verhgtmg van die l8de eeu. En ^ h DJ£
*■) Fabius a. w. bl. 388. 2) Fabius a. w. bl. 412. 8) Fabius a. w. bl. 416.



89
en in Nederland die verligting allereers bij die staat sigbaar was, so ook in Suid Afrika.
Wel werd die suidafrikaanse bodem al voorberei vir die verligting deur Dr. J. T. v. d. Kemp x) wat 'n egte kind van die Franse Rewolusie was; maar die eerste dog tewens heldere straal van die verligting het eers Com. Gen. Mr. J. A. de Mist gebreng in 1804. Van die Staat werd die verligting toe natuurlik ook op die Kerk oorgedra.
Die Mr. de Mist word ons dan voorgestel als 'n man „doordrongen van de waarheid, dat geene beschaafde maatschappij zonder Godsdienst bestaan kan, en dat het de pligt van eene Regeering is op alle wijzen te zorgen, dat de openbare Godsdienstoefening, met eerbiediging van het Hoogste Wezen en inbegrip van deugd en goede zeden, aangemoedigd en beschermd werd" 2); want „zonder welke (bescherming) immers de beste en nuttigste instellingen op den duur onbestaanbaar zijn, en in het einde op verwarringen, scheuringen en verdeeldheden,' tot verderf van den Staat, uitloopen" 3).
Als gevolg van sulke „doordrongenheid" het hij in 1804 die „Provisioneele Kerken-Ordre voor de Bataafsche Volkplanting aan de Kaap de Goede Hoop" 4) uitgevaardig en wel „na rijpe overweging, i) Sie Hamersma, Los, du Toit: Geschiedenis van de christelijke Kerk bl. 307 e. v.
«) Mr. J. de Wet: Beknopte Geschiedenis v. d. Ned. Herv. Kerk aan de Kaap de Goede Hoop bl. 83. ») Mr. J. de Wet a. w. bl. 84. «) bij Mr. J. de Wet a. w. bl. 92 en volgende.



QO
« de bedenkingen van den Gouverneur en Raden van Poktie te hebben ingewonnen»-)
Mr de SlT& ^ "K^dre- van
den'* euV^ t G"mU* 'm d" wat deug en go«e sedes moet bevorder. So hu, als 'n
nuwe ev^ngeBe iu die ore van die onverligte kolonU
art. ■ van genoemde „Kerken-Ordre": „Alle kerk
genootschappen, welke ter bevordering van deugTen
2£? yoItkP^taê «™ gelijke bescherming der wetten . n kerk „at dan „ie dü hoe doel het nie
2. Elke sodanige kerkgenootskap kan sy eevoetas» belij, en moenie '„ ander Genoog
» „gevoelens» «&to« „ie ( ^
*» sodamge Genootekap word dan gelijke r~^ veri«n; Mj ta sy jj^.1**
opelê; aUeen maar die Staat behou die reg om dfe tó «— aan die staatsbelang, eT £ "atoge „mtwerkselen» daarvan kan die IL M e, of m«, GevoIgelik . ^ tó^
g^To^e^T/ WÖ M «~* - de 3- Die godsdiensoefeninge kan alleen gehou word mot toestemmmg van die Goeveraeur, „f„ dTnT ponder het opperteezigt en ter ve^wZunf
*) Mr. J. de Wet a. w. bl. 84.



9i
van den gequalificeerden Kerkraad *) van het Genootschap", wat moet toesien, dat daar niks onbehoorliks plaats vindnie, „noch eenige Leeringen geleerd worden, die strijdig zijn met de goede zeden, of met de rust van den Burgerstaat" (art. 7).
4. Geen predikant word toegelaat sonder verlof van die Staat en geen „ongeordende persoonen" kan die leraarsamb uit oefen „onder de hier thands aanwezige, of bij vervolg met publiek gezach *) opterigten christen-gemeenten" (art. 12).
5. Elkeen „ zijne gezonde zielsvermogens hebbende, en tot bekwaame jaaren gekoomen", is vrij om homselt bij enige van die Kerkgenootschappe te voeg en als lidmaat te laat inskrijf (art. 17).
6. In verband met kerkregering se die „KerkenOrdre" : „het Gouvernement zorgt, dat het bestuur der Kerkgenootschappen in deze Volkplanting regelmatig geschiede" (art. 19) — dus, sorg die Staat ook dat van die kerk- en arm-fondse reg gebruik gemaak word en behoorlike verantwoording gegee word; dus, waar nuwe gemeentes gestig word moet die Landdros van die plek die ouderlinge en diakene benoem, terwijl daarna die verkiesing sal geskied „op de wijze bij de Kerken-Order (watter?) bepaald" (art. 23), en die goedkeuring van die Goeverneur nodig het; dus, stel die Staat nie alleen die predikante aan nie, maar verplaats hulle ook en sorg vir traktement, en dan natuurlik kan die Staat ook voor-
*) Kursivering van ons.



92
skrijf wat geleer moet word; viral bij die huisbesoek van die afgeleë „huisgezinnen hunner Kerkleden"
vnoV^ ^f^'6 "bij ^ ^"heden dezelve voor-houden hunne verpligting tot nakooming der Wetten - eerbied jegens hunne Overheid 1 het verkeerde en verwoestende van eigenrichting en het misdadige dat gelegen is in het mishandelen der vrije Hottentotten in hunnen dienst" (art. 30); dus,
L" 2 f ^ "algemeene Kerkvergadenng alle twee jaar sal gehou word, „ten einde het Gouvernernent eene meerdere zekerheid zou kunnen hebben, dat alle de vorenstaande ordres ... op eenen regelrnangen voet.. . worden naargekomen" (art. 46). Sulke kerkvergadering moet bestaan uit twee predt
^ rderHnge Van «Hoofdplaatskaapstad) en die predikant en één ouderling uit elke Gemeente van die buite distrikte; als '„ predikant of n ouderling wettig verhinder word om die vergadering bij te woon, „mag elke kerkraad ten plande zich daarbij ook laten vertegenwoordigen door één of twee der diakenen, of ook door één of wee onbesprookene ledemaaten der Gemeente, die
Lv?r rvan den kerkenraad Seweest
(art. 46); verder woon die „commissarissen politica" die vergadering bij en moet die besluite die Fiat" van die Goeverneur verkrij. Dis opmerklik dat in 01e hele Kerken-Ordre" van Mr. de Mist nie 'n enkel woord voorkom oor die kerklike 75^ nie, terwijl ethke artiekels gewij word aan die „PeLngen». Die Kerk iS dus volgens hierdie „Kerken-Ordre"



93
'n Genootskap in en onder die Staat, waarvan die bestuur bij die Staat berus, en die ambsdraërs in die Kerk is dan eintlik niks anders nie als ambtenare van die Genootskap en van die Staat. Dis 'n „KerkenOrdre' vir 'n „Volkplanting". Van hierdie „KerkenOrdre" getuig Mr. J. de Wet dan: „Zij is van groot gewigt, zoo wel wegens de beginselen waarop zij gebouwd is, de orde en regtmatigheid, die zij hoofdzakelik in de Nederduitsche Hervormde Kerk heeft vastgesteld, als de belangrijkheid van een aantal voorzieningen daarin vervat" x).
Wat Janssen in 1815 vir die Nederlandse Kerk, dit het Mr. de Mist, in hoofsaak, reeds in 1804 vir die Suidafrikaanse Kerk opgedis. Wel mag 'n nederlandse Professor hiervan se: „De Mist liet echter in dat korte tijdsbestek (1803—6) mede een gedenkteken*) van zijne zorg van kerkelijke belangen achter" 2); en als ter nadere verklaring voeg hij daarbij „deze eerste Kerkorde ademde geheel den geest der Bataafsche Republiek, zoo als die in de Staatsregeling van 1798... was uitgedrukt"3); en, als om die kroon op alles te set, se hij „voorzeker was deze kerkorde eene weldaad voor de Kaapsche kerken" 4). § 2. Die Algemene Reglement van 1825.
Soals bekend, werd „deze Kerken-Ordonnantie" van Mr. de Mist in 1825 vervang deur die „Algemeen i) a. w. bl. 83. 2) Prof. H. J. Royaards in Nederlandsen Archief voor Kerkeüjke Geschiedenis (1848) bl. 279. . 8) a. w. bl. 280. *) a. w. bl. 282. *) Kursivering van ons.



94
Reglement voor het Bestuur van de Ned. Herv Kerk m Zmd-Afrika» Qf eintlik werd hij nee OTW. soals blijk uit die Besluite van die Kaapse Smode van l824, waarin a a. ^ ^ £
Ïr T M°0rden heer CommissaHs-Geneiaal,
Mr J. A. de Mist, m f804 ontworpen, beschouwd «I moeten worden als de Grondwet der Hervormde
alfmee" h ™ dewelke deze latere
algemeene bepalingen van kerkbestuur slechts modificatie en byVOegSels zijn, uit de veranderde gesteldh«d van tijden en omstandigheden geboren» 2) Die „algemeene bepalingen van kerkbestuur» was
grotendeels gebaseer op die beginsels van dieAlgemene Reglement vir die Herv. Kerk in Nederland va^ l8i6 Prof. Royaards wijs die verband aldus aan: „Bii de nieuwe Organisatie der Kaapsche Herv. Kerk gevoelde men te moeten uitgaan van de kerkregtelijke begmselen, m l8l6 in de Ned. MoederkerkLge nomen en toegepast. ë
V JT8.7 y ^ ^ ^ "ieUWe- * dfe Synode Taan hVT^' kerk°rde <»üee„d
der^ed H g^T °P te Best™r
der Ned. Herv. Kerk (2 Ja„. ,8,6) en de synodale
ÏSTr «'ke •Jfc- «d -dde behoefte der Kaapsche Kerken" •).
vinde is. vertaling van genoemde Reglement te
2) Nederlandsen Archief ens. bl 2qi a) Nedl. Archief ens bl 28c/ft i , _T
^uid-afnk^eh T^ft»vl ^t°^^ Nederduitsch j g van 1824 bl. 266, alwaar in verband



95
In verband met die Algemene Reglement van 1825 moet opgemerk:
a. Dat, terwijl die „Kerken-Ordre" van Mr. de Mist nog als „grondwet" vir die Kerk gehandhaaf geblij het, die Kerk dus nog beskou werd als'n Genootskap x) in die Staat ter bevordering van deug en goeie sedes.
b. Dat die Algemene Reglement meer bepaald voorsiening maak vir die „Bestuur van de Hervormde Kerk" 2). In verband met die Bestuur word dan o. a. bepaal:
i°. Die bestuur word gemeentelik ringsgewijse en sinodaal uitgeoefen (art. 1).
met die kaapsche Sinode van 1824 gese word, dat dit nodig was om bekend te wees met die „voortreffelijke aanspraak" van die Com. Generaal by die opening van die Sinode van die Herv. Kerk in 1816, „dewijl mogelijk vele der punten, door gemelde Commissaris aangehaald, onderwerpen van beraad in deze te houdene Vergadering zullen uitmaken" — en bl. 419, alwaar in die openingsrede van die Voorsitter, als die hoofoogmerke van die Sinode, gese word, dat die Vergadering „zich zal bezighouden met de noodige wijzigingen ... van de vigerende Kerken-Orde ... en zulks met in achthouding van de fundamenteele grondstellingen van de Nederlandsche Kerk".
1) vgl. ook bowegemelde „Tijdschrift" bl. 418, alwaar die Voorsitter van die Sinode in sy openingsrede gespreek het van die „Kerkelijke Genootschap" en bl. 437 alwaar in die „Herderlijke Brief" vanweë die Sinode gespreek word van die „Hervormd Kerkgenootschap".
2) vgl. ook die meer gemelde „Tijdschrift" bl. 440, alwaar die Com. politiek in sy sluitingsrede gese het: „De aandacht heeft zich aanvankelijk bepaald tot het ontwerpen van de noodige reglementen van kerkelijk opzigt en tucht; waarvan de strekking is, om orde en eendragt in het kerkelijk bestuur te handhaven, en om gelijktijdig de goede zeden onder Christenen te bevorderen".



96
(arL^o.068^1^"16 ^ ^ °pkIimmende ra"S 3°. Die Sinode is die hoogste bestuur k (suprème
trTl™dle *erk 611 moet ***** «-«SS
toeag hou oor dle openbare Erediens en kerklike
itZT (ard 9 " IO)' e° m°etke^regle^ vervaard-g onderwerp aan die goedkeuring van die
éSet^ I2)-Selfe-e^ieSinodeghuishou! dehke bepalmge v,r die gemeentes opstel (art. Z
o.a , dat gemeente-lede gesensureer word deur die Kerkraad (art. 46*), dat onderlinge en diakee
SETword deur die Ril* ^ 4^%
predikante gesensureer word deur die Sinode (art. 46*) • H AvoT°n: SenSUUr bmt*m 'm die van die
_ fl W °nbepaalde ^ Die uiters* sensuur sal me toegepas word behalwe in geval van
gruwehke sonde (art. 7X). g
^ d°,d Van die verskiI1ende bestuurshWame
^T&isr S!
gereL leer en reinheid van sedes, als
*) vgl. ook genoemde „Tijdschrift'' bl. 418 alwaar &v ««er m sy openingsrede die Sinode genoemde Z gengt"; en bl. 420, alwaar die scriba S™T 1 °ger
heidsrede» die Sinode voorg^e?ï ? -eene/e1^Vierschaar". S "de ho°gste kerkelijke



97
ook die kennisneming van sulke dade en gedrag als in strijd is met die wette en ordinansies van die Kerk (art. 45). Van die Algemene Reglement van 1825 se Prof. Royaards: „Het Algemeene Reglement voor het bestuur der Ned. Herv. Kerk in Zuid-Afrika, bevat vijf afdeelingen, waarvan de drie eerste ontleend zijn uit ons Algemeen Reglement; het vierde en vijfde uit onze synodale Reglementen van godsdienstig onderwijs en kerkelijke tucht" 1).
En van die Sinode van 1824 het 'n tijdgenoot betuig: „En zoo werd eene vergadering gesloten, welke in de geschiedenis dezer volkplanting altijd merkwaardig zijn zal" 2).
Eindelik werd die „ kerken-ordre" van Mr. de Mist en die Algemene Reglement van 1825 vervang deur die „Ordonnantie" van 1843 en die Jcerke-ordening deur die Kaapse Sinode van 1842 opgestel en in 1843 deur die Ordonnansie bekragtig.
§ 3. Die Ordonnansie en Kerkeordening van 1843.
In die loop van die tijd het meer en meer die behoefte ontstaan dat die Kerk meer selfstandigheid teenoor die Staat moet verkrij. Aan die behoefte het die Ordonnansie en kerkeordening van 1843 voorsien.
In verband met die Ordonnansie *) wijs ons op die volgende punte:
i°. Die Ordonnansie gaan ook nog uit van die
1) Nedl. Archief ens. bl. 286.
2) In bowegemelde „Tijdschrift" bl. 442. *) In Ned. Archief ens. bl. 353 e. v.
7



98
kollegiale kerkbegrip en spreek van die Kerk als 'n „Godsdienstig kerkgenootschap of Gezindte" (art. 2).
20. Die Sinode word gehandhaaf als die hoogste bestuur in die Kerk, en wel als „de natuurlijke en bevoegde kerkelijke authoriteit... waardoor... Wetten en Reglementen voor het bestuur der Kerk in hare eigene inwendige zaken, met regt kunnen gemaakt worden" (art. 3); egter „altijd wel verstaan, dat iedere wet of reglement,... strijdig of onbestaanbaar met eenige van de voorzieningen dezer Ordonnantie, nul en van geene kracht zal zijn" (art. 4).
3. Die Kerk sal als leer erken, aanneem en belij „de leerstellingen vervat in de Geloofsbelijdenis van de Synode van Dordrecht % en in den Heidelbergschen Catechismus" (art. 6).
4- Die Sinode sal bestaan uit al die dienstdoende predikante en „één dienstdoende of Oud-ouderling... 5 maar de Kerkraad van Kaapstad zal ten allen tijde twee ouderlingen benoemen" (art. 7).
5. In verband met die Wette en Reglemente van die Kerk word dan gese: „Maar alle zoodanige Wetten en Reglementen zullen in regten worden beschouwd, even als de Wetten en Regulatiën van een bloot vrijwillig Genootschap", en hulle is alleen toepaslik op persone wat hulle aanvaar het „op zoodanige manier, dat zij daardoor verbonden zullen zijn, uit kracht van de gewone principes van regten toepas-
*■) Dit is egter later gekorrigeer en die Formuliere van Enigheid volledig opgegee.



99
selijk op zaken van expresse of stilzwijgende contracten" (art. 8).
In verband met die Ordonnansie se Prof. Royaards: „deze waren de beginselen, die heerschende werden in kerkelijke bepalingen, geheel, behoudens de noodzakelijke wijzigingen, zakelijk en woordelijk overgenomen uit onze Nederlandsche Hervormde Kerkelijke Organisatie" 1).
Die kerkeordening 2) werd ook opgestel in die gees van die Herv. Kerk in Nederland.
Ons ontleen die volgende, in verband daarmee, aan Prof. Royaards:
i°. Die kerkeordening bestaan in ses afdelinge, waarvan die beide laaste die verskillende Regiem en te, deur die Sinode vasgestel, bevat; „terwijl de vier eerste slechts eene wijziging van ons Algemeen Reglement inhouden" 3).
2°. Aan die hoof van die kerk in Suid Afrika staan, ewe als in Nederland, die Sinode. „De bepalingen omtrent de Synode, in hoofdtrekken gelijk aan die van 1824, zijn echter nader gewijzigd, bestemd en aangevuld" *).
3°. „De verhouding van den Staat tot de Hervormde Kerk en de Synode is meer gewijzigd, dan vroeger. De Staat houdt alleen toezigt ne Respublica quid
*) Nedl. Archief ens. bl. 299.
2) So ver ons bekend, is die kerkeordening later in sommige punte gewijsig maar nie vervang deur 'n ander een.
3) Nedl. Archief ens. bl. 299. *) dieselfde bl. 300.



IOO
detrimenti capiat; daarom behoeven alle besluiten het Visum van Commissarissen politiek en belankrijke besluiten de Sanctie van den Gouverneur-Generaal" 1).
4°. In verband met die kerklike tug se Professor Royaards: „Dit kerkelijk opzigt en deze tucht is bijna geheel geschoeid op den voet van onze Nederlandsche Hervormde instellingen" . . . 2)
5°. Eindelik kom Prof. Royaards dan tot die slotsom: „Door deze Kerkorde was de Kaapsche Hervormde Kerk sedert 1843 geregeld, het onderling verband der afzonderlijke gemeenten vastgesteld, en uit de verstrooide gemeenten was een kerkgenootschap gevestigd" 3).
Om die rij af te sluit, wijs ons met 'n paar voorbedde nog op die Presbiteriaanse Kerke. Ook hier het die Kollegialisme, en veelal radikaal, sy intrek geneem.
1 °. In die „ Form of Presbiterial church Government" lui dit: „It is lawful and expediënt that there be fixed congregations, that is, a certain company of christians to meet in one assembly for public worship" ; of nog skerper in die „Government and Discipline of the United Presbyterian church" : „A congregation is a society of individuals (kursivering van ons), agreeing in their religious views, and associated for the support and enjoyment of divine ordinances, with some of them chosen and ordained to bear office
*■) Nedl. Archief ens. bl. 303. a) dieselfde bl. 310. 8) dieselfde bl. 313.



IOI
and manage their affairs in a regular and orderly way"
2°. Die ambsdraërs word beskrijf in die „Form of Government of the Presbyterian church in the United States of America" chapt. V: „Ruling Elders are properly the representatives of the people" 2); of, wat die ouderlinge en diakene betref, hulle ambsroeping word gekonsentreer in die gedagte: „that they give special regard to the whole secular affairs of the congregation" (Practice of the Free church of Scotland P- 173) 3)- En, om ten slotte alles saam te vat in die woorde van die Presbyterian Review I (1880): „Presbytery is constitutionalism in ecclesiastical sphere" 4).
Uit die verhandelde in hierdie hoofstuk sal dit seker duidelik wees, dat Stahl dit nie oordrijf het toe hij van die Kollegialisme geskrijf het: „Es hat... seinen Sitz im Bereich des ganzen Protestantismus aufgeschlagen* 6).
by Rieker: Grundsatze bl. 80. a) by Rieker a. w. bl. 135. 8) by Rieker a. w. 156. 4) by Rieker a. w. bl. 138 voetnoot. 6) Die lutherische Kirche und die Union bl. 265.



HOOFSTUK III.
BEOORDELING VAN DIE KOLLEGIALE KERKREG.
Bij die beoordeling van die kollegiale kerkreg sal ons ons beperk viral tot Duitschland, sowel omdat die kollegialisme daar ontstaan het, als ook omdat dit daar tot sy suiwerste openbaring gekom het.
Dis ook nie nodig om juis, bij die beoordeling, op eng-kerkistiese standpunt te staan nie.
Dit was nooit 'n gesonde standpunt nie, en seker is sulke standpunt allermins wenselik in die teenwoordige tijd.
Maar naar onse beskouing tas die kollegialisme dan ook die Kerk in sy grondbeginsels aan, en daarom ag ons beoordeling daarvan geregvaardig. Ons wil net op twee hoofpunte viral wijs nl. die kerkbegrip en die kerklike mag en amb.
§ i. Die kerkbegrip.
Volgens die kollegiale kerkreg is die Kerk 'n genootschap in die Staat soals alle andere vereeniginge, ontstaan deur die vrije wil van indiwidue, en „aus" dieser Idee fliessen die Rechte der Kirche" *) Pfaff: Reden ens. bl. 21.



103
Uit hierdie beskouing volg o. a. drieërlei wanbegrip: a. die' kerkbegrip self word verdraai. Tereg spreek Seeberg van die „Umdeutung" van die kerkbegrip in die i8de eeu.
Verskil in opvatting van die Christendom en ook van die Religie lei tot verskil van kerkbegrip. Dit skijn of die kerkbegrip, reeds van die vroegste tije af, gekonsentreer werd om die begrippe onsigbaar en sigbaar-1). By Hermas reeds vind ons idee en verskijning van die Kerk wat nie ooreenstem nie. Ignatius le nadruk op die plaaslike gemeente als èxKteo-ix, maar beskou O. T. gelowiges nie als behorende direk tot die Kerk. Theophilus strek die Kerk uit tot alger wat „dem Logos gemass" leef, en die gevolg is „dass durch dieselbe die Kirche wie das Christentum principiell entwertet werden" 2). Tog is by die meeste apologete, ten spijte van eensijdigheid van opvatting, die Kerk (sigbaar) die vergadering van gelowiges — die . „Gemeinde der Glaübigen". Bij Origines kom die onderskeid tussen idee en verschijning van die Kerk al skerper uit en die laaste dek die eerste nie — dis die ware en valse Kerk (maar al twee nog sigbaar). Bij Cyprianus kom skeiding tussen klerus en leke en die ware Kerk (sigbaar) is die klerus. Hier is dan ook die oorsprong van die roomse kerkbegrip van die M. E., waar die Kerk eintlik alleen sigbaar is.
x) Sie Seeberg: Der Begriff der christlichen Kirche en Bavinck: Geref. Dogm. IV.
2) Seeberg a. w. bl. 15.



104
Bij Augustinus eers kom enigermate die ondprskeiding van onsigbare en sigbare Kerk voor Die stgbare Kerk is dan „die aussere durch Sakramente gekennzeichnete Menschengemeinschaft" % terwijl die onsigbare is die „communis sanctorum", en die twee het eintlik geen organiese samehang nie; dis soals Seeberg juis opmerk: „Es ergiebt sich aber bereits von hier aus, wie für Augustin die sichtbare die Gnadenmittel spendende Kirche nicht in organischen Zusammenhang mit der Gemeinde der Heiligen stehen kan"2). En tog is die onsigbare Kerk vir Augustinus in die sigbare, sodat ons dus krij „Corpus Domini verum permixtum". Die onsigbare Kerk is ook die „rijk Gods" wat hier reeds in beginsel bestaan, maar viral eens sal geopenbaar word aan die einde van die eeue 3) _ en eindelik is die onsigbare Kerk vir Augustinus ook „diefeste Anzal derPradestinirten" 4) Bij Wiclif vind ons dieselfde idee van sigbare en onsigbare Kerk; maar die onsigbare wat al die uitverkorene bevat is die eintlike Kerk; in die praktijk werd egter „die tugendhaft Lebenden für pradestinirt und für die rechte Kirche" 5) beskou.
Bij Huss nog skerper — twee kerke n.1. ,die ware Kirche der Idee und die Kirche, welche die Leute sommen" en die twee het met mekaar niks gemeen. *) Seeberg a. w. bl. 45. a) a. w. bl. 41.
3) vgl. Augustinus: De stad Gods bk. 7 cap. 1. *) Seeberg a. w. bl. 54. 8) dieselfde bl. 70. •> dieselfde bl. 77.



io5
Hoewel die gedagte van sigbaar en onsigbaar reeds vroeg daar was, was dit eers die reformatore wat die terme sigbare en onsigbare pal gebruik het. Zwingli onderskei ook 'n onsigbare d. i. ware Kerk van gelowiges en sigbare d. i. „sofern sie alle Bekenner der Erde, zu denen auch alle Namenchristen gerechnet werden, umfasst" x).
Luther het eintlik net die Kerk als organisme, nie als Instituut geken; teenoor Rome was sy standpunt „dass die Christenheit nicht ein rechtlich geordneter Organismus (d. i. Instituut), sondern eine Versammlung aller Christglaubigen auf Erden" 2) is. Dit meen natuurlik nie, dat hij die Kerk als Instituut misken het nie. Die werklike onderskeiding wat Luther maak is tussen onsigbaar en sigbaar, wat hij zelf als volg beskrijf: „Die erste, die natürlich grundlich, wesenüich und warhaftig ist, wollen wir heissen eine geistliche innerliche Christenheit (dus onsigbaar). Die andere die gemacht und ausserlich ist, wollen wir heissen eine leibliche ausserliche Christenheit" 3) (dus sigbaar). Die twee is nie juis geskeie nie, maar is als siel en liggaam — die laaste is maar net die „hulzene Bilde" van die eerste en bevat ook hipokriete, kortom: „sie ist für ihm nicht göttlichen, sondern menschlichen Rechts" 4). Die onsigbare Kerk word egter geken deur Woord en Sakrament
Seeberg 'a. w. bl. 82.
2) dieselfde bl. 85.
3) aangehaal by Seeberg a. w. bl. 85/6.
4) Rieker: Grundsatze bl. 61.



io6
Bij Luther staan die gelowiges daarom nie indiwiduahsties teenoor mekaar maar gemeenskapelik, „nicht auf einzelne Menschen reflektirt Luther bei seiner Betrachtung des Wesens der Kirche, sondern sie ist ihm das Volk Gottes, die erlöste Menschheit" %
By Luther is onsigbaar en sigbaar dus nie waar en vak of onsuiwer, maar inwendig (geloof) en uitwendig (sichtbares und hörbares Tun) Die Gods ryk» was dan vir Luther die onsigbare Kerk soals die hier in beginsel bestaan en eens in volle werklikheid sal geopenbaar word.
Kalvyn spreek viral van ware en „sünikke" Kerk — die ware bevat die uitverkorene „wekkers grondt en fondament is sijne verborgene verkiesing" ») Die ware Kerk is dus feitelik 'n skeppingswerk in die Kaad Gods, „sie ist mithin etwas bereits schöpfungsmassig Gesetztes" *).
Die „sienlicke" Kerk is „de gantsche menigte der menschen... dewelcke belijdt en bekent dats eenen Godt en Christus dient" «); aan die Kerk behoor die genademiddele en ook hipokriete.
Die lutherse en gereformeerde teologe van die i7de eeu onderskei meestal onsigbare Kerk wat die ware gelowiges bevat, en sigbare Kerk wat al die geroepene (ware en valse) bevat.
*) Seeberg a. w. bl. 90,
2) vgl. ook Stahl: Kirchenverfassung bl. 39
s) Institutie IV, 1, 2 (Ed. Kuyper).
*) Seeberg a. w. bl. 120.
s) Inst. IV, 1, 7.



io7
Dan kom die Piëtisme waar die teenstelling tussen onsigbaar en sigbaar meer en meer uitkom.
Spener beskou die onsigbare Kerk als „allein die waren Glaübigen" bevattende, terwijl die sigbare bestaan uit alger „welcke sich zu Christo mit dem Munde und ausserem Dienst bekennen" 1). Bij die latere piëtiste b.v. Spangenberg is reeds die neiging te bespeur om die onsigbare Kerk (hoewel hij die terme onsigbaar en sigbaar nie gebruik nie) te vereenselwig mit „Reich Christi", en dan is die sigbare Kerk „die grosse Haufe", en die onsigbare „die im Glauben an Christum stehen" of „diese Ueben Leute". Die gevolg van hierdie skeiding is, soals Seeberg tereg se: „so ist die sichtbare historische Kirchengemeinschaft zu bloss sekundarer... Stellung hinabgekommen" a) en word deur „diese lieben Leute" „wenn nicht als Babel so doch als gemischte Gesellschaft" aangesien. Hier begin die Subjektivïsme reeds sy kop op te steek. Tog is die „Elite der Christenheit" hier nog „fromme Seelen"..
Eindelik volg die rasionalistiese teologie die piëtistiese op, en trek nie alleen die skeiding tussen onsigbaar en sigbaar streng deur nie, maar verle die zwaartepunt van vroomheid naar deug. En so word die onsigbare Kerk die „Gemeinde aller Vernünftigen und Tugendhaften" — die rijk Gods, die rijk van waarheid en deug; terwijl die sigbare Kerk „eine zufallige Erscheinungsform der rechten unsichtbaren
x) Seeberg a. w. bl. 183. 8) a. w. bl. 184.



io8
Gemeinde aller Vernünftigen und Tugendhaften" a) is.
Dit word eindelik by Schleiermacher „Virtuösèn der Religion" wat eintlik die ware Kerk, die rijk Gods uitmaak; terwijl die empieriese Kerk net „ein Anhang der wahre Kirche" word, bestaande uit „ Verdorbenen", ja „bösen". Viral bij die latere kollegialiste is onsigbaar „waar" en sigbaar „verdorwe".
Terwijl die sigbare Kerk verag word, het die 19de eeu viral gedweep met die „Reich Gottes", en die end was „eine Paganisirung der Reichsidee" 2).
Op hierdie wijze word die Kerk als openbaring van die liggaam van Christus aan twee geruk — die een dwaal rond in die lug vol vaagheid van die rijksgedagte, „ein leeres Abstraktum", maar waarvan Seeberg seker juis opmerk: Es sollte modern werden die Unkirchlichkeit mit der Betonung des Reichsgedankens zu decken" 3; terwijl die ander in die stof le en uiters diens doen als 'n Kuituur-Vereniging om die „Verdorbenen" religie te leer. Die splitsing is egter verklaarbaar.
Die 18de eeu met sy diep sedelik verval het ook die Kerk ontsier; maar viral in die lutherse Kerk waar die regeeramb nie bestaan nie werd die Tug nie meer gehandhaaf nie, en so moes die vrome piëtis en die deugdelike rasionalis hulle self afsonder van die „verdorbene" massa. Hieruit volg dan die rasionalistieskollegialistiese begripsverdraaing van die Kerk, alsof
*) Seeberg a. w. bl. 195. a) dieselfde bl. 236. 3) a. w. bl. 192.



iog
die onsigbare Kerk die ware en eintlik die enigste Kerk is, en die sigbare die verdorwe en bijkomstige.
Die fout is dat onsigbaar en sigbaar als teenstellinge opgevat word en sodoende als iwee Kerke teenoor mekaar gestel word. Die terme onsigbaar en sigbaar kan, onses insiens, alleen als onderskeiding van twee kante van dieselfde saak gebruik word — die Kerk naar sy „mystieke wezen" en naar sy „uitwendige gestalte" \ sonder dat daarom juis die uitwendige gestalte verdorwe is. Misskien kan die onderskeiding selfs op die ewigheidsvorm en die tijdsgestalte van die Kerk toegepas word.
Die Kerk als liggaam van Christus is enersijds, wortelend in die Verkiesing, toeberei in die Raad Gods, en andersijds kom die Kerk in die tijd tot openbaring — of soals dit kort en pittig gese is „de Kerk, gelijk die in Gods raad besloten ligt" en „de Kerk, gelijk die onder menschen op aarde verwezenlijkt wordt" 2).
Om te se dat die ware gelowiges die onsigbare Kerk vorm en die geroepene die sigbare, skijn ons verwarrend te werk; want als ons nie weet wie ware gelowiges is en die Kerk daarom onsigbaar is, dan weet ons ook nie wie onder die geroepene waar of vals is nie, en word alles dus onsigbaar. Verder, die Kerk is nie alleen sigbaar wanneer hij institutêr optree, maar ook wanneer die gelowiges hulle als sodanig openbaar (die organiese en universele Kerk).
i) Sie Voetius: Verhandeling over de zichtbare en georganiseerde Kerk bl. i. (Vertaling van Rudolph en Fischer). *) Kuyper: Tractaat van de Ref. der Kerken bl. 5.



I IO
Wanneer oor die Kerk gehandel word in sy aardse vorm, skijn dit ons dat waar en,vak of sagter gese meer en minder suiwer beter pas.
Misskien gee onse Konfessie hierin 'n goeie voorbeeld. Naar onse beskouing spreek art. 27 van die Konfessie oor die sigbare Kerk maar als universeel (ecclesia universalis), wat al die ware gelowiges bevat, of selfs nog ruimer al die uitverkorene; terwijl art. 28 handel oor die sigbare geïnstitueerde Kerk; hoewel die aanhef van die art. waarin gese word „deze heilige Vergadering is eene Verzameling dergenen, die zalig worden" en „buiten haar is geene zaligheid" beskou moet word als nog slaande op art. 27; en daarna waar sprake is van „hare onderwijzing en tucht" en nog nader „zich te voegen tot deze Vergadering, op wat plaats God ze gesteld heeft" eers spesiaal van die geïnstitueerde Kerk gehandel word.
Art. 29 wijs dan op die kenmerke van die ware en valse institutêre Kerk, en art. 30 behandel eindelik die Regering van die Kerk.
Die woorde waar en vals moet seker nie beskou word als direk van toepassing op die Hervormingskerk en die roomse Kerk; maar hulle gee allereers 'n algemene en absolute maatstaf vir wat als waar en vals te onderskei is — 'n maatstaf wat seker eers bij die Toekoms van Christus duidelik sal gesien word. Waar die Konfessie toe bestaande kerke op die oog gehad het, moet waar en vals seker opgevat word in die sin van meer en minder suiwer, en



III
kan hier wel moontlik 'n opening gesien word vir die Pluriformiteit van die Kerk x).
Die ecclesia universalis is nie beperk tot die Kerk als Instituut, ook selfs nie tot die Kerk als Organisme nie; maar word, onses insiens, <nie onjuis deur Seeberg beskrijf als die neue Menschheit in Christus; alleen maar, Seeberg gaan feil wanneer hij die Kerk absoluut bind aan die gewone genademiddele van Woord (gepredikte) en Sakramente.
Die Kerk is die nu we mensheid in Christus ), wat oor die hele wereld versprei is; en tog is dit absolute eis, dat die Kerk instüutêr optree3). 'n Christendom buite of bowe die Kerk is 'n waanidee wat vervlugtig in die vage rijksidee of opgelos word in die religio naturalis; en wat wel nog mag pronk met „religiös, aber durchaus nicht kirchlich" 4), maar wat wesenlik 'n leë frase is.
Die minderwaardige posisie wat die Kerk als Instituut in die kollegialisme inneem moet noodwendig tot sulke toestand lei. Dat die institutêre Kerk nie beantwoord aan die eise ontken niemand; maar die regte weg is die van re/ormasie en nie. die van splitsing van die Kerk in ideale en empiriese, ware en bodorwe.
1) vgl. K. Dijk: Buiten de Kerk geen zaligheid bl. 59 e. v.
2) vgl. Kuyper: Encyclopaedie III bl. 190.
») vgl. Kuyper a. w. bl. 244, alwaar hy se: „ziet men helder in, dat de christelijke Kerk niet ééne der vele Godsdienstige Vereenigingen is, maar de inslitutaire openbaring van het «Dft« tov xqov in deze bedeeling..."
4) R. Eucken, Die geistlichen Strömungen der Gegenwart. (6e Auflage) bl. 7.



112
Dis seker nie te skerp gese „dass je energischef das Heidentum hervortritt, desto gründlicher mit dem Begriff Kirche aufgeraumt wird" 1).
b. 'n Tweede gevolg van die kollegiale kerkbegrip is dat die Kerk verlaag word tot 'n genootskap. Dis 'n growwe aanranding van die Kerk. 'n Genootskap is 'n meganiese iets, deurdat persone, bloot als indiwidue en willekeurig, lede daarvan word en alleen deur 'n kontrak verbind word. In sy grofste vorm het die kollegiale kerkreg die Kerk tot sulk 'n genootskap gemaak, en daarom moet die kollegialisme in sy wese „als ein unkirchliches bezeichnet werden, als es die Kirche deren positiven Inhalt negirend, als ein auf Vertrag beruhende Gesellschaft betrachtet" % Maar selfs waar die Verdrag-idee minder uitkom, word die Kerk tog 'n prooi van indiwidualisme omdat die lidmaatskap afhang van die wil en gril van die mens — in 'n subjektivistiese eeu was die kollegialisme nog bowe op die „Verfassungssystem des vollendeten Subjektivismus" 3).
Inteendeel, die Kerk is, ook als Instituut, organies van aard; die lidmaatskap hang nie af van die vrije wil van die mens maar berus op die Verbond Gods en op die Wedergeboorte.
Skoon beskrijf Dr. H. Bavinck dit als hij se: „De saamvoeging van Kerk en Genootschap is eene Mesalliance en moeder van vele dwalingen. Eene
x) Seeberg a. w. bl. 209.
2) Richter: Lehrbuch des Kirchenrechts bl. 98.
3) Tholuck a. w. bl. 34.



H4
nog 'n houvas te vind is vir die latere opvoeding. Verder, volgens die kollegiale kerkreg, is die plaaslike Kerk nie 'n Kerk nie, maar soals hulle dit (en op hulle standpunt tereg) noem 'n „Kirchengemeinde" — dus 'n onderdeel van 'n groot geheel.
Die groot geheel is dan gewoonlik (Me landskerk. Dis dan ook heel begrijplik dat, op hierdie standpunt, die Sinode die hoogste kerklike vierskaar word. Als 'n mens die werke oor kollegiale kerkreg lees, dan krij jij (minstens skrijwer hiervan) die indruk alsof jij in die kantoor van 'n groot genootskap rondgelei word van kamer tot kamer, totdat jij eindelik bij die groot kamer uitkom vanwaar uit alles bestuur word. Maar als die plaaslike Kerk nie Kerk is nie, dan is die landskerk dit ook nie, want die is dan tog ook maar weer net 'n deel van 'n groter geheel n.1. die wereld-Kerk. In sulke Kerk word die attes dan niks anders als 'n verhuisbiljet in plaas van 'n getuiënis van geloofslewe; en van die kerklike Tug kan maar bloedweinig te reg kom, soals die geskiedenis dan ook te goed bewijs. Hier mag wel nog reglementêre gestrengheid heers, maar Tug is dit seker nie meer nie.
Dat die Staat die Kerk als genootskap beskou is reeds treurig maar tog verklaarbaar; maar dat die Kerk homself bij die Staat aandien als 'n genootskap wat onder sy vlerke beskerming soek is nie net treurig nie maar selfs tragies en seker onverskoonbaar.
Inteendeel, elke plaaslike Kerk is 'n Kerk x) d. i.
§ vg!- p- A- E. Sillevis Smit: De Organisatie van de christelijke Kerk in den apost. tijd bl. ui. (Akad. proefskrif).



H5
die openbaring van die liggaam van Christus en behoor dit kwalitatief altans ten volle te wees; omdat elke plaaslike Kerk die kenmerke van die ware Kerk kan he en behoor te he 1). Kwantitatief beskou is hij wel 'n deel van die Kerk als geheel, maar nie 'n onderdeel nie, dog 'n selfstandige deel verbind met andere Kerke óf deur 'n kerkverband in engere sin nl. waar eenheid van leer en inrigting is óf deur korrespondensie alleen óf eindelik in die ruimste sin deur die H. Doop. 2) Sulke kerkverband hef egter nie die selfstandigheid van die plaaslike Kerk op nie, maar dien alleen ter behartiging van algemene belange en ter bevordering van die eenheid van Christus liggaam op aarde.
c. 'n Derde gevolg, eindelik, van die kollegiale kerkbegrip sou ons noem die verbreking van die eenheid tussen die Kerk van O. en N. Testament, of juister gese, die miskenning van die o. t. Kerk.
Reeds bij die Arminiane en Sociniane — die kerklike rasionaliste van hulle tijd —■ het dit al vas gestaan, „dass nicht von einer alt-testamentlichen Kirche Christi gesagt werden könne" *).
In hierdie opsig staan, onder die kollegialiste, Schleiermacher misskien vooraan; want vir hom, wat die verhouding tot die n. t. Christendom betref, staan die Jodedom en Heidendom op één lijn.
x) vgl. Voetius a. w. bl. 150.
2) vgl. Kalvijn Inst. IV 1, 9; Voetius a. w. bl. 21 (punt 8); Kuyper: Tractaat bl. 77 en 147/8. 8) Seeberg a. w. bl. 178/9.



125
Inteendeel, waar dit die biesondere mag betref, het Kalvijn duidelik die standpunt ingeneem dat „die Presbyteri sind... die Inhaber der Gewalt und Gerichtsbarkeit der Kirche" x), terwijl aan die ander kant Kalvijn tog ook weer die algemeene mag, sover dit toe moontlik was, tot sy reg laat kom het.
Verder, werk die kerklike mag (sowel die algemene als die biesondere) naturlik weer in drieërlei skakering soals dit in die skepping van die mens vasgele en deur Christus weer herstel werd nl. als potestas docendi (leermag), potestas gubernandi (regeermag) en postestas misericordiae (barmhartigheidsmag) 2); alleen maar by die algemene mag is die werking non offisiëel, by die biesondere offisieel, en is deur die sonde natuurlik ook enige wijsiging in die mag gekom.
b. Die kerklike amb.
Uit die kollegiale opvatting van die kerklike mag volg alsvanself hulle beskouing oor die kerklike amb. Van 'n algemene amb van alle gelowiges gegrond in die algemene priesterskap weet die kollegialisme eintlik niks.
En als die kerklike mag berus by die kerk als genootskap dan word die biesondere amb net 'n orgaan van die massa en van die genootskap om te doen „wat des genootschaps" is. Tereg se Rieker: „Je mehr freilich im Laufe der Zeit der Begriff der sichtbaren Kirche. .. sich verweltlichte und die Kirche
i) Comelius: Die Begründung der Calvinischeri Kirchenverfassung in Genf. 1541 bl. 8. *) vgl. Bavinck a. w. bl. 165.



126
unter den Gesichtspunkt einer Gesellschaft oder Gemeinschaft rückte, um so naher lag es, sie selbst als die ursprüngliche Tragerin aller kirchhchen Gewalt, und die kirchhchen Amtstrager, Gestlichen, Alteste und Diakonen, als ihre Organe und Diener zu betrachten"
Als sodanig kan die amb dan ook nie meer van goddelike oorsprong wees nie maar is 'n puur menslike, uiters nog kerklike instelling. Wb\ -\
Eers dus die goddelike oorsprong van die Kerk gelogen, toe die goddelike oorsprong van die kerklike mag misken, en eindelik die goddelike instelling van die amb verwerp.
So word alles van sy goddelike gedagte losgeruk en in die menslike willekeur verle en boweop nog die produk van pure „Zweckmassigkeit" gemaak. Wat Stahl se van die kerkregtelike stelsel van Höfling is bijna geheel toepaslik op die hele kollegiale kerkreg: „Die drei Satze Höfling's: dass die unsichtbare Kirche ein Prius und von Gott, die sichtbare ein Posterius und von Menschen ist — dass das Amt der Gnadenmittel ursprünglich nur aus Gottes Verleihung der Gemeinde zusteht und von dieser erst aus Zweckmassigkeit auf standige Organe übertragen wird — dass das Kirchenregiment nicht von Gotteswegen, sondern von Gemeinschaftswegen geübt wird — diese drei Satze sind zusammen eine einheitliche Verfassungslehre, sie beruhen auf der einen Vorstellung dass nur
*) a. w. bl. 143.



127
der innere Glaube von Gott, alles aussere Sichtbare ein Werk der Menschen und aus Vollmacht der Menschen ist, beruhen auf dem einen Trieb, im Aeusserem nichts Geweihtes, Heiliges zü haben"
Die lutherse reformasie het versuim om die biesondere ambte in die Kerk weer te herstel; wel het hij die leeramb behou en gesuiwer maar die „Lehrer" was tog ook maar meer 'n staatsdienaar, omdat die sigbare kerk vir Luther meer 'n „politisches Anstalt" was.
Die versuim het homself gewreek in die Kolligialisme, wat viral die regeeramb geëis het; alleen maar, dit is ongelukkig nie meer die regeeramb volgens die H. S., maar als „Gemeindevorsteher", als „Gemeindereprasentant".
Dis nouëliks nodig om die bewering, dat die amb nie van goddelike maar van menslike oorsprong en derhalwe 'n blote orgaan van die Kerk is, te weerlê. Maar die beroep vir hierdie opvatting op die reformatore, spesiaal Kalvijn, noop ons om korteliks hierop te wijs.
Die biesondere amb (onder N. T.) is deur Christus ingestel al het Hy als Hoof van sy Kerk die Apostele als instrumente gebruik. „De Apostelen" se Dr. Bavinck, „deden hierbij wel ministerieelen dienst, maar Christus is het toch, die deze ambten geeft, en de personen ertoe bekwaamt en verkiest" 2). So het Kalvijn ook die amb als van goddelike oorsprong erken, hoewel die ambsdraërs nie daardeur als „by
i) Kirchenverfassung bl. 393. *) a. w. bl. 119.



136
'n aantal gelowiges op 'n plek woon en hulle is nie kerklik geïnstitueer nie, dan is die toestand abnormaal ; maar, ten tweede, kan 'n geïnstitueerde Kerk in verval geraak en dan is dit ook 'n abnormale toestand.
Op twee punte in verband met die werking van die amb wil ons wijs:
i °. In normale tije het die gemeente die reg om ambsdraërs te kies, maar die kiesing is tog slegs 'n aanwysing van persone vir die amb; dis die Kerkraad wat beroep en die roeping set in die amb. In abnormale tije d. i. wanneer daar geen kerkraad is en geen kerkverband, dan sou die gelowiges self moet beroep en daardeur in die amb set, maar daaruit volg nog nie dat hulle b.v. ook weer die ambsdraërs kan afset nie, als dit tot 'n onoplosbare botsing sou kom tussen die tweeërlei amb. In sulke geval berus die finale beslissing seker bij die biesondere amb 1).
2. In normale toestande skijn dit ons, dat die gedachte „kontrole van die gemeente" óf te weinig óf te veel se — beteken kontrole eintlik net blote toesig, dan se dit feitelik niks; beteken dit 'n sagtere vorm van regering, dan se dit te veel; in die laaste geval is ons dan geneig om met Rieker te se: „bemerkenswert ist, dass das Volk die Regierung der Kirche wohl kontrolliren, aber nicht selbst führen solT 2).
*) vgl. Sillevis Smit a. w. bl. 87. 2) a. w. bl. 127.



137
Kontrole bevat tog per slot van rekening die idee van gesagsmeerderheid; selfs in toesig skuil 'n soortgelijke gedagte. Ewe skerp skijn ons die gedagte, dat die gemeentelede die Ambsdraërs tot verantwoording kan roep; als iemand 'n ander tot verantwoording kan roep dan staan hij, in gesag altans, bowe hom.
In normale toestande skijn ons die regte werking te bestaan in 'n behoorlike rekening hou met en in 'n gesonde medewerking van die algem. amb. In abnormale tije. is die roeping om te reformeer, en waar dit vrugteloos is afskeiding. Die verhouding is ook in sy werking nie so seer juridies-wetties als religieus-eties. Selfs die vorm van verhouding waar stoflike onderhoud en kerklike bijdraë ter sprake kom kan nie als kontraktueel beskou word nie, maar blij eties van aard.
Ten slotte wil ons nog korteliks wijs op die kollegiale beskouing oor die verhoudidg tussen Kerk en Staat. Die magspreuk van Schleiermacher: Hinweg also mit jeder solchen Verbindung zwischen Kirche und Staat! het wel nie in onvrugbare aarde geval nie, maar het tog ook nie "suiwer deurgewerk nie. Wel het dit die eis van die kollegialiste, dat die Kerk meer vrijheid moet krij 'n magtige stoot gegee*);
i) so selfs dat Lechler in 1854 kan skrijf: „Dann brach die . Epoche des Jahrs 1848 an, welche wir als die der Auseinandersetzung zwischen Kirche und Staat charakterisiren dürfen". Geschichte der presbyt. und synod. Verfassung bl. 273 —naar ons meen is die beginsel van skeiding tussen Kerk en Staat in Pruise in Julie 1.1. van staatsweë aanvaar.



138
maar die meerderheid van kollegialiste het tog onder die vrijheid iets anders verstaan als Schleiermacher. Hulle wou eintlik net meer selfsiandigheid gehad het, Schleiermacher wou volle vrijheid. Tog was die selfstandigheid veelal skijn gewees, in elk geval kan dit met die kalvinistiese beskouing van kerkelike vrijheid seker nie gerijm word nie.
Dit sal duidelijk word als ons korteliks die verhouding tussen Kerk en Staat histories nagaan. Die verhouding is natuurlijk 'n eeue-oue kwessie. Onder die O. T. was dit nie so seer 'n vraagstuk nie, omdat Kerk en Staat daar veelal saamgesmelt was. In die eerste drie eeue na Christus was die Staat feitelik alleen baas en het die Kerk nog nie 'n regtelike posisie gehad nie, maar werd veeleer als 'n sekte alleen geduld.
Eers met Konstantijn die Grote het die christelike Kerk staatskerk geword, maar juis daardeur ook nog onder die Staat geblij. Dan krij ons die M. E.x) met sy worsteling tussen Staat en Kerk — Keizer en Paus; 'n worsteling wat eintlik onbeslis geëindig het, hoewel misskien met 'n klein batig saldo vir die Kerk (Paus).
Deur die Reformasie (Kalvinistiese altans) het die Kerk meer tot sy reg gekom. Vir Kalvijn was dit twee soewereine groothede in eie kring 2). Tog kon
*) Sie Rieker: Die rechtliche Stellung der ev. Kirche Deutschlands bl. 7 e. v.
*» vgl. Cornelius a. w. bl. 37, alwaar hy se: „die Kirchenordnung (nl. van Geneve) verleiht der Kirche einen ungewönlichen Grad van Unabhangigkeit und Starke".



139
die Kerk homself in die praktijk nog nie volkome los gemaak het van die Staatx). En die 18de eeu het die Kerk weer grotendeels onder die mag van die Staat geraak2), tot eindelik in die io,de eeu die beginsel van vrije Kerk en vrije Staat weer kragtig opgeleef het; hoewel in die meeste gevalle die Kerk tog nog 'n diensmaag van die Staat geblij het. In die lutherse lande egter is die Kerk bijna van die staanspoor af weer onder die Staat geplaats en in die territorialisme van Thomasius e. a. het dit sy toppunt bereik. Toe kom met die kollegialisme reaksie vir vrijheid van die Kerk, maar ongelukkig was dit veelal skijn gewees. Skijn, omdat waar ook selfregering vir die Kerk geëis word, dit tog altijd so is als die selfregering van 'n dominium van 'n Empaaier; selfregering, maar bij die grasie van die Groot Baas. Die Kerk mag bestaan in die Staat, maar als genootskap, als vereniging soals alle andere in die Staat.
Die Kerk mag homself inrig, maar altijd naar die voorskrifte van die Staat.
Die Kerk mag laat preek en onderwijs gee, maar altijd onder die placet van die Staat.
l) vgl. b.v. D. K. O. art. 28, waar die sin „de gunst der Overheden tot de Kerken zoeken te verwekken en te behouden" seker 'n goeie bewijs is.
l) Sie Kuyper: Antirevolutionaire Staatkunde I bl. 444, waar hij se: „Tot zoo droeven afloop zou 't nimmer gekomen zijn, indien de calvinistische lijn van verhouding tusschen Kerk en Staat, met logische konsequentie recht ware doorgetrokken geworden."



140
Op die .wijse word die Kerk net 'n handlanger van die Staat om sy Staatsgodsdiens bij die volk in te prent; die Staat moet dan bepaal wat „deug en goeie sedes" is, en die hoogste doel van die Kerk is feitelik net om nuttige burgers xvir Staat en maatskappij te vorm. Die Kerk word 'n soort pedagogiese Vereniging of misskien 'n „Burger-HoëSkool"; en dan is die Staat natuurlik vir hom baje goed en voorsien hom uit sy rijke (?) kas vaderlik. Maar so word nie temin die Kerk in sy wese aangetas, en in plaats van vrijheid die grootste slaafsheid sy deel. Kernagtig word zulke verhouding deur Prof. Fabius geteken in die volgende woorde: „Indien ge het recht van de Gezindheden, ter regeling van de openbare instellingen, waar Godsdienst te pas komt, niet aanneemt, huldigt gij het revolutionair systeem van den absoluten Staat, die eene eigen godsdienst heeft of zich aan ongodisterij overgeeft, en wiens vrijgevigheid zich bepaalt tot het toelaten van hetgeen, in den beperkten kring van bijzondere inrigtingen, aan den Staat niet hinderlik is. Dan hebt ge een Staat die de Gezindheden 'duldt, en op de inrigtingen door de Natie bekostigd, aan de bevolking toedient godsdienstige begrippen, namelijk die de Regeering voor genoegzaam en onschadelijk houdt. Deze godsdienst kan ieder oogenblik veranderen, naar goedvinden van het Gouvernement. Ge hebt dan, ten slotte, eene burgerlijke of maatschappelijke, of politieke godsdienst van Staat, gerigt tegen al hetgeen waarop door de Gezindheden,



I4i
waarin de Natie verdeeld is, prijs gesteld wordt"
Inteendeel, dit is dikwels die roeping van die Kerk om direk teen die beskouing van die Staat in te gaan en naar Gods Woord te verkondig wat „deug en goeie sedes" is; hoewel ware religie die eerste en hoogste inhoud van sy prediking moet wees, en daaruit kom voort en daarop rus die gesonde etiese lewe, ook op staatkundig en maatskaplik gebied2). Verder, alle liggame in die Staat kan nie maar oor één kam geskeer word nie; elk een moet behandel word naar sy aard, en dan eis die karakter van Christus' Kerk seker dat hij bowe alle andere vereniginge gestel word. Tereg se Dr. Kuyper: „De christelijke kerk is Univoca en duldt geen coördinatie. Als instituut moet de Kerk zich zelve wezen, gehoorzamende aan eigen levenswet, en dienovereenkomstig in zelfstandigen vorm optredende" 3).
Als die Kerk nie homself kan blij nie, dan is hij niks; en als hij nie 'n hoer doel het nie als om 'n soort opvoedingsinstituut (en dan nog al van die Staat) te wees, dan kan hij gerus maar sy deure sluit, want dan is daar seker genoeg andere vereniginge wat dit kan doen en misskien beter doen.
Nee, die kollegialisme het onder die leuse van vryheid die Kerk 'n slaaf gemaak en dis seker nie te skerp geoordeel: „die coUegialistische Selbstandigkeit, auf das corpus mysticum der unsichtbaren Gemeinde
!) Het Reglement van '52 bl. 408/9.
*) vgl. Rieker: Grundsatze bl. 179.
*) Encycl. III bl. 244; vgl. ook Fabius a. w. bl. 391.



142
der Glaübigen locker genug gegründet, ist bloss eine formelle" *).
Van 'n valse kerkbegrip uitgaande, het die kollegialisme gekom tot 'n valse magsbegrip en 'n verkeerde magsplaatsing, tot 'n verlaging van die amb, om te eindig met 'n Kerk als ancilla van die Staat!
So het die kollegiale kerkreg sowel die lutherse als die geref. kerkreg van die reformatoriese eeue meer en meer vervang, en wie meen dat die kollegialisme tot die verlede behoor misgis hom sekerlik; veeleer se Stahl dit juis: „das Kollegialsysteem,... ist eine Auffassung für die Dauer" 2). Ons moet verwag dat die volkswil in die 20ste eeu sy rol sal uitspeel in die Kerk soals hy dit in die 19de eeu in die Staat gedoen het en nou ook nog doen.
Waar ons gewijs het op die nadele van die kollegiale kerkreg, wü dit nie se dat die kollegialisme me ook iets goeds beoog en selfs bereik het; teenoor die oorheersing van die Staat was die eis van selfstandigheid nodig, jammer net dat dit nie radikaal deurgevoer werd nie; teenoor die miskenning van die regte van die gemeentelede was die eis vir meer seggenskap en meelewe van die lede billik, jammer alleen dat dit eensijdig oordrijf werd; en so als altijd, so ook hier: die eensydige oordrijwing van 'n reaksie lewer veelal meer gevaar als voordeel op.
*) Mejer und Kliefoth a. w. bl. 61.
2) Die lutherische Kirche und die Union bl. 265.



STELLINGE