KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
GESCHENK VAN









DE OORSPRONG DER GRIEKSCHE WIJSBEGEERTE.






DE OORSPRONG
DER GRIEKSCHE WIJSBEGEERTE.
Eene geschiedkundige schets
met eene toegift voor vrijmetselaren
door
G.J. P.J. BOLLAND,
HOOGLEERAAR TI LEIDEN.
Wie van iets het begin zoekt, vindt iets anders.
Derde uitgave.
LEIDEN
A. H. ADRIANI 1921.



„Het werk der wijsbegeerte is naar het zeggen van sommigen bij de barbaren begonnen." Laërtius Diogenes 1:1.
„Wat de Grieken van de barbaren hebben, wordt beter uit- en afgewerkt." Plato. (Epin. 987e.)
„Epicurus neemt aan, dat alleen de Grieken kunnen philosopheeren." Clemens van Alexandrië. ('Allerlei' 1:15, 67.)
„De wijsbegeerte der ouden is zoozeer voorondersteld in de nieuwere, dat zij volstrekt in deze moet vervat zijn en er den ondergrond van uitmaakt." HegeL (WW 92:59.)



Als priesters van den god van Babel noemt omtrent 445 v. Chr. Herodotus (1:181) Chaldeeën \ dezelfden, die 165 v. Chr. in het boek Daniël (2 : 12) „de wijzen van Babel" heeten, en omtrent 75 v. Chr. in het boek Esther (1:13) „de wyzen, de kenners der tijden", worden genoemd> Ze zijn in Babel te denken sinds omtrent 1000 v. Chr.2; later heet naar hen het geheele land van Babel vaak Chaldaea, en „de landstreek der Chaldeeën," zegt (23 : 6) omtrent het jaar 380 onzer telling Ammianus Marceüinus, „is de voedster der oude wijsbegeerte." Dit zal in zekeren zin en tot zekere hoogte nu nog te erkennen zijn. Maar A. M. wil zeggen, dat van de Chaldeeën allereerst Zoroaster veel gehad heeft; de oude wijsbegeerte is voor ons de Grieksche, en rechtstreeks schijnt deze van de Babyloniërs niet veel te hebben geleerd. Ook is de aanvankelijkheid der zaak niet de ontwikkelde zaak zelve3, en de Babyloniërs zijn de eersten ge-
J) De XaiJaiot van Xenophon, naburen der Armeniërs, heben x&XSot geheeten: FHG H 237. En dit was eigenlijk de naam ook van de anderen; bjj den vorm Xaiioiot hebben wij een Arameeschen meervoudsvorm 'Kaldajja' voor 'Kaldi' te vooronderstellen.
2) Wie aan Babel denkt, denkt naar luid van Jez. 48:20 en Hez. 23:15 aan de Chaldeeën, maar dat was tot 1000 v. Chr. anders geweest. De Babyloniërs van Babels bloeitgd (2000 v. Chr.), de voorisraëlitische Kananeeën, en de voor-mozaïsche of nog half nomadische Hebreeën, schijnen tezamen Amorieten te zijn geweest; omtrent 1750 volgen te Babel deEassieten en weer later de Chaldeeën.
s) Vgl. bij de Grieken het 'philosopheeren' in Hdt 1:30, Thuc. 2:40, Xenoph. Cyrup. 6:1. 41, Plat ApoL 28 e. De féunwnt r tlw*f&v van Xenoph. Mem. 1:2. 19 zijn 'Hondschen', die het woord in onzen zin hadden gangbaar gemaakt.



6
weest, die zoo iets als eene samenhangende, voor de omringende volkeren beschaving vermeerderende, wereldbeschouwing hebben voortgebracht — tot bedenking voorloopig van voorteekenen en uitlegging van droomen, tot bezwering van geesten en bewerking van zoenmiddelen. Hunne kennis en wijsheid was eenheidvan deugdelijke mannelijkheid en kinderlijken waan. Zij hebben gelet op alle verschijnselen aan den hemel en in de lucht, — om valsche beteekenissen en oorzaken te bedenken; hunne leverschouw heeft hen niet in den trant van Aristoteles ontleedkundig gemaakt, en hunne kennis van ziekten heeft onderhen geen Hippocrates doen ontstaan. En al staan Babels ongeluksliederen op hunne wijze hoog, al spreken de vele toovertexten of bezweringsformulieren, die voor ons in spijkerschrift zijn bewaard gebleven, van eene diep gevoelde behoefte aan verlossing in het oud Babylonische gemoed, toovertexten zijn geene middelen van wetenschap, en de zelfbevrijding des geestes door onbaatzuchtig leergierig en wijsgeerig nadenken is in Babel en Assoer nog niet ontloken; het punt van aankomst der Babyloniërs is voor de Grieken een punt van uitgang geweest. Zoo zal hier bij de Grieken allereerst te denken zijn aan mannen gelijk Pherecydes van Syrus, die bij Laërtius Diogenes (1:121) omtrent 545 v. Chr. wordt gesteldl, volgens Aristoteles (Metaph. 13 : 4) „niet alles mythisch zegt", bij Plutarchus (Sulla 30) 'theoloog' heet, en (Clem, Alex. Strom. VI) gesproken heeft van een ge vleugelden boom, welke als wereldboom een boom der kennis is geweest, waaraan als vruchten de sterren hin-
1J Cicero maakt hem (D. T. 1:16) tot tijdgenoot van Servius Tullius.



5
gen.1 Want in Babel was alle kennis sterrenkunde; deze werd als kennis van het hoogere geacht, de kennis van het aardsche van zelve mede te brengen.2 „De in Babyion inheemsche philosophen," zegt (16:1.6) Strabo, „de zoogenoemde Chaldeeën, houden zich voornamelijk op met astronomie." En Diodorus (2 : 29) bericht: „Tot den dienst der goden aangesteld, philosopheeren zij hun geheele leven, en zij hebben grooten naam in de astrologie." Alles, heette het, heeft zijnen tijd, die door de wijzen kan worden berekend, en waarvan de uitslag der zaak afhankelijk is. Hetgeen dan bij de Grieken Euripides heeft doen schrijven: „Wee hem, die bij den aanblik der wereld niet denkt aan God, en niet de sluwe bedriegeryen verre wegwerpt van de hemelkenners, wier verderflijke tong gissingen uit over het verborgene, waarvan zij niets weten." (Bij Clemens van Alexandrië, Mengelingen 5 :138. Vgl. hier Jez. 47 :13, Jerem. 10;2, Hez. 16:29, Xenoph. Mem. 4:7. 6, Cic. de Div. 2:87—97, Sext. adv. Matth. 5:89—91, Aul. Geil. 14:1. 27, Aug. de C. D. 5 :1—6.) In 1914 is kort voor het begin van den oorlog bij opgravingen te El Amarna een spykertext aan het licht gekomen, waarin de weg naar den boom der kennis de weg schijnt te heeten van Adam; wat met den boom der kennis
1) K. Ziegler in 1913: „Pherecydes ftthrtin orphisch mythische Gedankenkreise." ('Neue Jahrbücher' 31:566.)
2) Wonderlijkheden, die men als teekenen beschouwde, heeft men onder de Grieken terata genoemd, en in Hom. Diad. 18:485 heeten de sterren als hemelteekenen teirea (voor lerea). Babylonische „observationes siderum coctilibus laterculis inscriptas" vermeldt nog Plinius H. N. 7:57. „Eene bron van kennis en wgsheid" heet de hemel nog ergens in dén Talmoed: Sjabb. 75; in Berach. 32b vernemen wij, dat door ontelbaar vele sterren het menschelijk leven geregeld is. En de SyriBr Iamblichus schijnt de taal en de wjjsheid van Babel nog ter plaatse te hebben kunnen leeren.



8
meer bepaald sterrekundig is bedoeld geweest, komt nog uit bij Hippolytus van Rome in diens werk (4:49) over de secten aan „de gevleugelde as, die midden door de aarde (gaande) beide polen doorboort en het uitspansel wentelt". 'Shakespeare' noemt ze „the axle-tree on which heaven rides": Troilus and Cressida 3, 1. En Fr. Bacon gewaagt van „the poles or axle-tree of heaven, whereupon the conversion is accomplished." (III 392 in de uitgave van Spedding.) Deze - as, of 'band van hemel en aarde', zal meteen als de aan Nabó-Hermes-Mercurius geleende 'staf, als kerykeion 1 of caduceus2, te denken zijn, waaraan dan de beide slangen de banen van zon en maan zullen moeten beteekenen.
Naar het zeggen (FPhGr 3 : 288b) van Eudemus den leerling van Aristoteles heeft Pherecydes geleerd, dat vuur en lucht en water tusschen hemel en aarde uit eigen zaad zijn voortgebracht door den Tijd, die het eerste van alles is.3 Een echt toonbeeld van het onechte des begins, dat niet meer zaak is van verbeelding zonder meer, en even weinig reeds bedenksel is van zuivere wijsbegeerte; het doet denken aan de zoogenaamd (Hdt 2 :81) Orphische mysteriën en aan de Perzische magiërs. In de eersten, toch, vinden wq als het hoogste of liever eerste wezen den Tijd
1) Cfr. Hom. H. 7:277, 18:505, Odyss. 5:47-48, Hdt 9:100, Thuc. 1:53, Plat. Legg. 12:1, Polyb. 3:52, Luc. dial. deor. 7:5, Suidas.
2) Cfr. Verg. .En. 4:242-243, Hor. Carm. 1.10:16, Nep. Hannib. t£ Cic de Or. 1:202, Liv. 8:20, Plin. H. N. 29:12, Aul. Gel. 10:27.
8) G. van Vreeswg'k te Amsterdam in 1675: „De Tijd is eerder dan de materie, want de Tgd maakt de materie." ('De Gouden Leeuw, of dearijn der wijzen', blz. 27.) „Ik zeg dan nog, dat de Tgd meerder is dan de materie, want de gulden Tgd maakt de materie." (Blz. 68.) „De materie, die door den Tgd is voortgebracht." (Blz. 119.) Plato: „de tijd is met den hemel ontstaan." (Tim. 38b.)



9
weder*, en „magiërs," zegt (H. E. 5 : 39) in de vyfde eeuw Theodoreet, „noemen de Perzen hen, die de elementen vergoden." 2 Dat deed men, naar het schijnt, in de Orphische mysteriën ook. Van mysteriën, met hunne beproevingen en inwijdingen, blijkt niet bij de Chaldeeën, al is het niet onwaarschijnlijk, dat het Babel der Chaldeeën vertooningen heeft gekend, waarin het lijden, sterven en herleven werd voorgesteld van Tammoez; ook zegt (FPhG- III 288b) Eudemus, dat de Babyloniërs het zwijgen bewaren over het eerste begin (of de eerste bron) van alles3, maar de Orphische leeringen zullen tegen Babylonischen achtergrond onder Perzischen invloed in Klein-Azië zijn ontstaan. Heeft (Hdt 3 :160) Athene uit Perzië eenen overlooper Zopyrus gezien, Orphici en Pythagoreeën (Suidas 788a Bekker, Iambl. de Pyth. vita 267) hebben eveneens hunnen Zopyrus gehad; in de 'Bacchanten' van Euripides heet Dionysus 4 de nieuwe god, de vreemdeling van de Phrygische hoogten in (Klein-)Azië, en ook Ephorus (Diod. 5:64) heeft het Orphisme afkomstig geacht van toover- en mysteriepriesters in Phrygië. 6 Tegen het einde der tweede eeuw
1) 'Opftüt r*v Tcp&rw oeiVtav Xpbmv xaiiï- PrOCüluS. (Abel, 170.)
2) De Kopten hebben een schrijven bewaard van Petras van Alexandrië aan bisschop Apollonius van Sioet, waarin het kort na 300 heet, dat de Pers Basilius naar zijn zeggen aan zon en maan en water en vuur geloofde. Strabó: .Meer bepaaldelijk offeren zij aan het vuur en het water." (15:3, 14.)
8) Philo Judteus Alexandrinas ('de Abr.'15): XaiJaiai yap t4v xia/m
ainto umi dtiv. Diodorus (2, 30):
*) „Cui sacra Orphica putabantur confici": Cicero de D. N.: 3:23. Toürev
tir» &s4v. .'Opftus xaTa ris riXtrict itapiSmt Smv-Ru/u-vov vni Töv Ttrómiv Diodorus 6:75. Plutarchus: ri yip h i/iïv Aieyn xai araxrev xai pixm m Sjïov aili Seu/tmixi* oi iraiatoi TirSva; uvb/iaaav. (De carnium esu 1:7, 6.) Dat in het Orphicisme Dionysus van den beginne als middelpunt is te denken, toont Herodotus, waar hij (2:81) gewaagt van rei™ 'O^ytxowt xai«o^vo«rt xai Baxx<x«w<. 6) De Phrygiërs waren Ariërs, of zoogenoemde Indogermanen: met hen



10
kent (Eus. Pr. Dv. 6 : 10, 16) Bardesanes (Bar Daisan) in Phrygië en Galatië vele Magoeseeën. En het is dan ook niet aan te nemen, dat het Orphische geloof aan vergelding hiernamaals, met zijn schuldbesef, zijne onthouding van vleesch en zijne behoefte aan reiniging en verlossing, tot de Grieken (D. L. 1:5) zoude zijn gekomen uit Thracië; „men zegt," aldus in de Grieksche oudheid zelve Androtio, „dat van de oude Thraciërs niemand heeft kunnen lezen of schrijven, waarom men ook durft beweren, dat Orpheus de Thracische wijze niet heeft bestaan, en de vertellingen hem betreffende willekeurig zijn verzonnen." (FHG 1 : 376a.) Bij Suidas staat nog, dat de leer der zielsverhuizing het eerst is ingevoerd door Pherecydes, die ze moet hebben gehad uit Klein-Azië, en het treft, dat nog bij Origenes (5 : 291 Lomm.) de Cataphrygiër zegt: „kom niet bij mij, want ik ben rein. Eene vrouw heb ik niet genomen en mijne keel is geen geopend graf1; ik ben een Nazareeër Gods, en drink geen wijn, zooals de anderen." Ook de zoogenoemd (D. L. 1 : 10) Egyptische leer, dat men Gods gestalte niet kent, dat de sterren vurig zijn en de wereld bolvormig is, dat op aarde alles ontstaan is door vermenging, dat onze ziel na den dood overgaat in een ander lichaam en de wereld ontstaan is om weer te vergaan, zij is wel sinds Cambyses (528—521 v. Chr.) denkbaar in eene Grieksch ^Egyptische stad als het door Milesiërs (Strabo 17:1, 18) omtr. 650 v. Chr. gestichte Naucratis2,-maar moet
zijn nog de latere Burgondiërs verwant geweest. Want bij Strabo heeten (10:3, 12) el BsfsxivTs; 4>puy«n ti füXov. Phrygisch waren ook de Corybanten, het geleide van Cybele en Attis.
1) Vgl. Ps. 5:10 en Bom. 3:13. Gorgias Leontinus: yüirt; t/upuxoi rapst.
2) Dat in de dagen van Cambyses vele Grieken naar Jïgypte zijn gereisd,



11
toch uit eene meer oostersche gedachtenwereld tot de Grieken gekomen zijn door zoo iets als hetOrphisme heen. Tlpuro? 'Op<psb? (iv<mipix Seüv 7rxpctèéo*ax£V. (FHG IV 648 b.) „iEgyptenaren," beweert in zijn werk over de secten (4:43. 44) omtrent 222 Hippolytus te Rome, „hebben gezegd, dat God ondeelbare eenheid is, die zich zelve voortbrengt en uit haar alles wordt teweeggebracht; de natuur noemen zij samengesteld uit tegendeelen, uit goed en kwaad, evenals rechts en links, licht en donker, nacht en dag, leven en dood." Maar de bedoelde JEgyptenaren zullen wel weer theosophisch Grieksche JSgyptenaren zijn geweest. De oudste godgeleerden, door Aristoteles (983b) in diens 'Metaphysica' (vgl. Plat. Crat. 402b) bedoeld, zijn Orphisch1, en het Orphische mysterie verraadt misschien nog door het woord 'mysterie' zelf, dat de betrokkene leeringen oorspronkelijk in het Arameesch waren overgeleverd; evenals het Babylonisch in VoorAzië internationale verkeerstaal was geweest omtrent het jaar 1500 voor het begin onzer telling, deed namelijk omtrent 750 en later het Araméésch als zoodanig dienst.2 „Arameeën," zegt in zijne 'Joodsche Oudheden' (1:6,4) Josephus, „noemen de Grieken Syriërs." 3 En de Joodsche tempelzanger (Ps. 10 : 9,
om handel te drijven, soldaat te worden, of ook alleen om het land te gaan zien, zegt Herodotus (3:139).
i) Bij Ficinus heet het in 1482, dat „Zoroaster priscas illius inventor theologise geweest is": Theol. Plat. xvn, 4. Vgl. bgv, Justinus 1:1, 9.
*) VgL hier 2 Kon. 18:26. De Assyrische koningen schijnen Babylonisch te hebben geschreven op tichels, en Arameesch op papyrus of perkament; vgl. 2 Kon. 19:14.
*) Suri heet Aram al in de spijkertexten. Arameeën heeten tusschenSOO en 400 v. Chr. meestal ook de Joden van het eiland Elephantine, aan de zuidgrens van JSgypte, die daar Arameesch schrijven, hoewel hun eeredienst nog voor-deuteronomisch is, anders gezegd afkomstig is uit dagen vóór het jaar 622 v. Chr. Ze stamden af (Dt 17:16) van uitgestuurden, en



12
17:12) denkt den 'overmoedige', den onrechtzinnige van eigen volk, gelijk den leeuw in een mistaar, in eene verborgene plaats, die misschien wel hetzelfde was als het latere ftApéiov van Socr. H. E. 3:2 en Sozom. H. E. 5:7; zulk een 'mistaar' of wel • fumip hebben bij hunne inwijding in Klein-Azië misschien ook Grieken betreden *j. en daarvan hebben zij dan allicht hun 'mystèrion' gemaakt. Want woordkundig aangezien is de samenhang tusschen het purnjpiov en zijne (isiumnévot of ingewijden niet in orde, en bij *(ti<mjp laat zich bedenken, dat Istar voorondersteld is in dtmjp en — 'Eirfyp, van wie Targüm II bij Esth. 2 : 7 zegt: „vocatum est nomen ejus Ester a nomine stellse Veneris." 'Magoeseeën' staat eigenlijk vooreen Arameeschen meervoudsvorm bij 'Magiër'. Bij Pherecydes zal «yW«, waarin Ed. Meyer (2: 760) in 1893 een opzettelijk verdraaiden naam heeft gezien, wel voor een Arameesch woord staan, dat spheer betee-
worden in Jez. 49:12 nog terugverwacht; van den beginne (vgl. Deut. 26:5) waren Joden Arameeën, maar geene Israëlieten. Ze waren niet met Israël over den Jordaan binnengekomen, maar later binnen getrokken uit het zuiden, en de god van Juda was geen steen (Gen. 49:24, Deut. 32:4, Jerem. 2:27) van Israël met name Jahwè, maar heette Jahü; de Joden van Elephantine hebben schriftelgk hunnen god Jhw, niet Jhwh, genoemd, en de naam Jehuda zelf ziet eruit als emphatische vorm van een Arameeschen naam Jahüd. Bg' de Assyriërs heeten Juda en zijn god Jaudu en Jau, d. i. Jahüd en Jahü, en tnsschen 800 en 700 v. Chr. bestond in NoordSyrië een Arameesche stam Ja'udi, waarvan een vorst nog Azrijau heeft geheeten, hoewel niet blijkt, dat Jahu nog werd gediend; hg zal (2 Kon. 18:4) als fetis bij de meerderheid in Jeruzalem zijn geweest Heeft Juda daar ooit Kananeesch gesproken? Het 'Hebreeuwsch' aldaar zal wel spreeken schrijftaal der betere standen, geene volkstaal, geweest zgn; de schriftuur des ouden verbonds is in hoofdzaak van Joodsche afkomst, maar de taal ervan, lesjóón tora, schgnt nooit eigenlgk die der Joden te zgn geweest. De Arameesche targoems, vgl. hier Neh. 8:9, zullen wel zoo oud zgn als de 'Hebreeuwsche' wet.
') Voor de Mithreesche, Orphische en Platonische verbeelding is het ondermaansche een hol; vgl. nog Porph. de A. N. 8, Just Mart Dial 70 Plat Civ. 7:1.



13
kende.1 En 'Erikepaios' of Erikapaios, een Orphische naam voor het eeuwige Licht wezen, is eigenlijk onbegrepen weerklank van Arik anpdjjin, de Arameesche benaming voor 'het groote gezicht'.
Wanneer wij in de 'Vermaning' van Clemens Alexandrinus (*150—*125) lezen, dat de Pythagoreeër Alcmseon in de sterren goden heeft gezien, moeten wij wel denken aan Babel, — „Babylonien, auf dessen alte Astralreligion andrerseits auch die Elemente des orphischen Weltbildes zurückzugehen scheinen": K. Ziegler, 'Neue Jahrbücher' 31 :671. Het oude Babylonische teeken voor 'god' stelt duidelijk eene ster voor, en 'de zeven lichten van hemel en aarde' hebben té Babel eenen tempel gehad, die nog door Nebukadnezar (604—562) is hersteld; Babylonische goden zijn hemellichamen geweest.2 Reeds omtrent 2400 v. Chr. verschijnt te Sippar de avond- of morgenster als godheid tezamen met maan en zon, al heeft de Babyloniër ook goden gekend uit een (Sumerischen) voortijd, waarin het Pantheon nog niet was geastralizeerd; omtrent 2000 worden in Zuid-Babylonië Anoe, Ellil en Ea genoemd bij wijze eener erkenning en verduistering van een nog niet astraal verleden. Want het oudst was als opperheerscher Enlil of Ellil, de Sumerische berg- en stormgod van Nippoer. Naar het
1) 'Qxeavas &if>. Hesychius. 'Üxsavaj.. . . i ovpavbs y<ve/tt*Tai* Etym. Magn. 821,
18. Bedoeld zal zgn de tiyrivbs als luchtzee en hemeloceaan.
2) Toüj wntpas 5eo0« vo/ii&ixri. Philo Judaeus de Nobilitate 5; vgl. 1 Cor. 15:41. De schrijver van Jezaja's Hemelvaart (4:18) kent in de tweede eeuw eenen 'engel' van de zon en de maan, en opmerkelijk is bg Philo zeiven, dat hij ('over droomen' 1:25) 'den Heer* aartsengel noemt; vgl. hier Hd. 7:35. 53, Gal. 3:19, Hebr. 2:2, 1 Tim. 3:16. De Nahassenen of Ophieten zouden eerlang beweren, dat de Heer der Joden de geest was van (den zoon des afgronds) Jaldabahoth, zegge van den grimmigen Kêwan, Kronos of Saturnus; vgl. weer Lev. 23:3, Hoz. 2:10.12, Am. 5:26.



14
zeggen van lateren beheerschten oorspronkelijk Anoe, Ellil en Ea onderscheidenlijk den hemel, de aarde en de waterdiepten; de hemelgod Anoe van Oeroek, reeds omtrent 2500 v. Chr. genoemd, werd somwijlen vereenzelvigd met Nibiroe, het hoogste hemelpunt, en hij heette astrologisch vader en koning der goden. Hij werd dus om te beginnen hooger gesteld dan Zon en Maan, en bij gelegenheid heette hij God zonder meer, al werden tot hem geene lofliederen en gebeden gericht; hierin heeft op den Anoe der Babyloniërs het Eerste in de Mithreesche en Orphische mysteriën geleken. Zoo hebben wij bij de Grieken en Romeinen op weer- en naklanken uit Babel verdacht te zijn. Aan Babylonischen achtergrond herinnert ook het geloof aan de harmonie der sphseren \ en zal zelfs te denken zijn bij de Pythagoreesche bewering, dat (Aristot. Metaph. 1:6) de dingen getallen nabootsen, zegge op hunne wijze getal verhoudingen weergeven; hemel, maan en morgenster, bijvoorbeeld, hebben in Babel onderscheidenlijk de getallen zestig, dertig en vijftien gehad. De zestig, die de wereld omvatte, hield niet (als factor) de booze zeven in, en in mythen en bezweringen heette het rijk van Nergal, het doodenrijk, het rijk van de zeven; zoo heeft men in de taal van Kanaan, wanneer men daar eenen eed zwoer, zich 'bezévend', d. w. z. zich voor het geval van eedbreuk aan de onderaardschen gewyd. Kosmisch getal was de zes, het getal van hemel, aarde, diepte, maan, zon en morgenster tezamengenomen; de zeven ging het kosmische getal te buiten en was het gevaarlijke, datgene wat men te' duchten had, al
1) Tiv óXov ovpenè» kffumUti» itvac iiiriXapov xai Stf&pbv Aristot. Metaph. 1:5.



15
verkeerde bij offers en bezweringen het ongeluksgetal zich tot verzoeningsgetal, tot getal van heil en behoud. Zoo is zelfs of juist de booze zeven tot een teeken voor 'alles' geworden; ook heeft men bij de zes den stormachtigen Adad toegelaten, en Istar, in gedachten vermoedelijk aan de doodenwereld, als de zevende of het zevende beschouwd. Bij de offerschouw bijv. hebben de Babyloniërs rechts en links, boven en onder, lang en kort, hard en week, gaaf en beschadigd, als gunstige en ongunstige voorteekenen opgevat, en ook de lijst van tegenstellingen, waarover de Pythagoreeën het naar het zeggen (Metaph. 986 a) van Aristoteles hadden, zal wel van Babylonische afkomst zijn geweest; in het babylonizeerende Parsisme van Mani vinden wij later tegenstellingen als zwart en wit, rood en groen, nat en droog, hemel en aarde, nacht en dag, ziel en lichaam, goed en slecht, rechtvaardig en onrechtvaardig, licht en duisternis. Alleen staande diepzinnigheid was het niet, wanneer (Diels, FVS8 1:312) het Pythagoreïsme leerde: „overeenstemming ontstaat doorloopend uit tegendeelen; zij is vereeniging van verscheidenheid, eensgezindheid van hetoneenige." Te Ephesus heeft omtrent 505 v. Chr. Heraclitus beweerd, dat de onzichtbare overeenstemming beter was dan de openbare; dat men hg alles twee betoogen tegenover elkander konde stellen, is dan (D. L. 9:51) beweerd door Protagoras. En „Plato (D. L. 3 : 64) gebruikt tegenstrijdige bewoordingen voor een en hetzelfde; het waarneembare noemt hij zijnde en niet zijnde, de idee niet bewogen en niet verwijlend, en hetzelfde eenheid zoowel als veelheid." „Want terwijl het zich steeds verdeelt, komt het steeds tezamen," zegt hij (Soph. 242e) op het voet-



16
spoor van Heraclitus, die — zijne voorgangers had gehad; oude en meer dan Grieksche wijsheid is hei, die naklinkt ook in het Hermetische woord, dat (Parthey, 'Hermetica' 10: 10) uit tegenstelling en tegendeelen alles bestaan moet, in het zoogenoemd (Sen. Qu. N. 7 :27) Stoïcijnsche gezegde, dat de geheele overeenstemming dezer wereld uit wanklanken is samengesteld1, of in de opmerking van Philo den Jood ('wie het godd. beërft' 43), dat de heilige Logos tot kennis der tegendeelen voert. Wij hooren het geluid eener kennelijk oostersche openbaring, wanneer het in het, op naam van Plutarchus tot ons gekomene, geschrift 'over Isis en Osiris' (§ 55) kortaf heet: ovprtpuvov i% dffv/tQwcov to ttxv, of nog weer later Plotinus (Enn. 1 : 8,7) leert, dat het heelal noodzakelijkerwijze bestaat uit tegendeelen.
Van Pythagoras (570—490) zeiven (D. L. 8: 14, vgl. 9 :23) is verteld, dat hij het eerst morgen- en avondster zoude hebben vereenzelvigd; het besef, dat zij een zijn, was echter oud Babylonisch. Dat de Pythagoreeën den twaalfhoek Zeus hebben genoemd, zal wel beteekenen, dat men in Babel heeft geweten, hoeveel jaar de planeet Jupiter behoefde, om den dierenriem te doorloopen, even goed als uit Babel Plato (Staat 8 : 3) het prsecessiegetal (25920) zal hebben gehad; bij Philolaus (Stob. Ecl. 1: 2) is als vijfde of setherische uitgebreidheid niet de &yvivog van Pherecydes maar ó rZg <r<pxlpx? ó*xx$ vermeld 2, en dit doet dan bij omkeering bedenken, dat bij Diodorus
Vgl. hier 'Plutarchus' over leven en poëzie van Homerus 102. „Nullum adeo coutrarium est sine contrario altero": Anlus Gellius 7, 1.
2) Vgl. hier y«s «j^/u» bg Euripides: Troades 884. n^fttAeuï iXxi.Se Thucydides 6:1. *nl nffftfir Thuc. 2:97. "o;x«5 (=55) is isopseephisch met £uSU>j en xcjwi>i, en deed denken aan koepel of hemelgewelf.



17
(2:31) de vorm van een (omgekeerd) vaartuig de vorm heet van de aarde naar het zeggen der Chaldeeën. De Pythagoreeën waren gehouden (Iambl. de v. Pyth. 256) tot vereering der opgaande zon. De Magiërs deden het ook.1 En hebben Grieken Babylonische, of Babylonisch gekleurde, leeringen tusschen 600 en 500 voor het begin onzer jaartelling in Klein-Azië bij Perzen kunen opdoen, dan is het verklaarbaar, dat Atharwawêda (13 :1, 56) in Indië en Pythagoreeën (D. L, 8 : 17) in Beneden-Italië het verbod hebben gemeen gehad, naar de zon gewend water te loozen; dat wij dit verbod ook vinden in (v. 727 van) de 'Werken en Dagen' van Hesiodus, beteekent, dat de oorspronkelijk Eolische nalatenschap van dezen laatste, die \K.6pt,xv xifo^iSx Trpoxrruv êv vxfi (tehxivxt) omtrent 625 v. Chr. zal hebben gedicht, omtrent het jaar 500 van invoegsels is voorzien door den Pythagoreeschen loniër Cercops. Cercops heeft (D. L. 2:46) willen gelden als een herboren Hesiodus, een Hesiodus in levenden lijve, en Cercops heet (Clem. Alex. Strom. I) als Pythagoreeër eene afdaling naar de onderwereld te hebben beschreven. Pythagoreïsme was echter eene bijkomstigheid vergeleken met het Orphisme2; men zoude kunnen zeggen, dat het zich daarbij tot het meer Dionysische Orphicisme meer Apollinisch heeft verhouden3,
J) Vóór zonsopgang hebben tot de zon in Palaestina (Jos. de B. J. 2:8.5) de Essenen gebeden; bg Tacitns (Hist. 3:24) lezen irij: „orientem solem, ita in Suria mos est, tertiani salutavere." Tot de opgaande zon bidt het volk nog in sommige streken van Armenië, en bij de zon schijnt men in dat land nog altoos te zweren.
2) Vgl. Ed. Meyer II (1813) § 502. Karl Joëlinl906: „der Pythagoreismus ist nntrennbar mit der Orphik verstrickt, nnd ohne sie nicht zu denken." ('Der ürsprung der Natnrphilosophie ans dem Geiste der Mystik', S. 141.)
°) Vgl. D. L. 8: 11. 37. ïïv&oiyopitti dfajttcy r» Aefia, f/t^u^ey oüSiv hSlovrtf
iravTtiaj- Mnesimachus. Overigens heet bij Pindarus (Pyth. 4:315) ook Orpheus een telg van Apollo.



18
om daarbij te bedenken, dat Apollo de persoonsverbeelding is geweest van den Griekschen geest der verlichting en bezadigde ordelijkheid. „Niets overdrijven." „Ken uzelf." Door den Syriër Bar Salibi moet later zijn opgemerkt, dat uit Chaldeïsme en (ander) heidendom het Magisme bestaat, en dit met de Chaldeeën de sterren, met (andere) heidenen de elementen vereert; is echter sterrendienst met natuurvereering1 tot de Grieken gekomen van Klein-Aziatische Magiërs 2, dan zijn allereerst de zoogenoemd Orphische mysteriën het kanaal geweest. Aan Cyrus (Philostr. Her. 6 : 3-4) zoude eens het Lesbische orakel van het Orpheushoofd hebben toegeroepen: „het mijne Cyrus, is het uwe!" En de fabel, waarmede (Hdt 1: 141) Cyrus de Klein-Aziatische Ioniërs en jEoliërs zoude hebben gehoond, als ware hij een visscher geweest, die Grieksche visschen had gevangen, kan eene zinspeling zijn op Orphische vereenigingen als 'Visschersbonden'3, waarin men allicht had gemeend, als geloofsverwanten bij de Perzen iets voor te hebben; Orpheus zelf blijkt later bij Philostratus den Jongeren ('Imag.' 7:2) en Callistratus ('Descr.' 7 : 1) afgebeeld in Perzische dracht. „Dat in de zesde en zevende voor-christelijke eeuw," zegt dan ook Otto Gruppe in 1887 te Berlijn, „voor de overbrenging
1) En ingebeelde natuurbeheersching. „De Magiërs," zegt later in eene 'vermaning tot de volkeren' Clemens van Alexandrië, „roemen, dat zij daemonen hebben als dienaren hunner goddeloosheid, die zij aan hunne bevelen hebben onderworpen en gedwongen en door hunne tooverliederen tot hunne slaven hebben gemaakt."
2) Theoprastus heeft als sterredienaren ook de Joden aangemerkt.
*) Bij Augustinus 'de C. D.' 18:23 wordt de „piscis in quo nomine in- ' tellegitur Christus" vermeld; vgl. hier, om iets te noemen, bij Athen. 18:24 de woordspeling op den vischliefhebber „Callimedon met Orpheus of orphöös".



19
van oostersche philosophemen naar Griekenland het Orphisme het voornaamste kanaal is geweest, dunkt mij tegenwoordig onloochenbaar, en dat met oostersche stelsels de oudere Grieksche philosophie enkele zeer treffende overeenkomsten vertoont, is vaak genoeg uitgesproken." ('Culte und Mythen' 1 :672.) „Niet zelden," aldus in 1893 Eduard Meyer, „heeft men hierom de geheele Orphiek van vreemden oorsprong geacht." (II § 455.) „Voor de mystieke leer der Orphiek," erkent in 1914 Fr. Boll, „zal de afkomst van de Thracische barbaren1 wel niet meer zijn vol te houden." ('Aus der Offenb. Johannis' blz. 2.)2 En M. P. Nilsson te Lund had al in 1911 laten gelden: „Robert Eisler, bij veel, dat hij mis heeft, heeft thans, naar mij voorkomt, met de op dit gebied mogelijke zekerheid in zijn boek (München 1910) over Wereldmantel en Hemeltent3 aangetoond, dat Orphisme en Ionische natuurphilosophie veel hebben te danken gehad aan de Perzisch Babylonische bespiegeling." ('Archiv für Religionswiss.' 14:423-424.) „Tot de in beginsel volmaakt zekere uitkomsten van Eisler," zegt in 1913 K. Ziegler, „reken ik het betoog, dat de Orphische Chronos Agéraos 4, de schepper van het wereldei, gelijk van wezen is met den Perzischen Zrwan Akarana naar de eene, met het 'Een Sooph' der Kabbala naar
1) Verg. Ma. 4:55, ML V. H. 8:6, D. L. 1:6, cett.
2) Ed. Meyer in 1893: „Ihre eigentliche Heimat ist Attica." n § 460. (Cfr. Eurip. Rhes. 941-944.) Dat heeft hem nog in 1908 John Burnet nagezegd in «Early Greek Philosophy', blz. 69 der Duitsche vertaling van Else Schenkel (Lpz. Teubner 1913).
8) „Aus dem jeder Leser trotz der über Gebflhr zahlreichen Irrtümer und Kühnheiten, doch reichste Belehrung und Anregung schöpfen wird.'* E. Ziegler, N. J. 31:555.
4) Aïiiv óyij/faos- Valentinus. (Iren. 1:29, 1.) 'O Tzpov&Tup- dezelfde. (Iren. 1:1. 1, 1:12. 4.) 'O mnovénap- dezelfde. (Epiph. 31:5.) A.px«.&ptmv de Nahassenen. (Hypol. 5:8, 10.34) n^rav^jcef het evangelie van Maria.



20
de andere zijde; even zeker acht ik het, dat het geheele daarmede samenhangende complex van voorstellingen, het mythologische en cultische arsenaal der Orphische mystiek, dat zoo in het oog loopend tegenovergesteld is aan hetgeen men anders Grieksehén geest noemt, in zijne voor het wezen der zaak beslissende bestanddeelen niet op Griekschen bodem is gegroeid, maar uit het oosten is gekomen tot de Grieken, van wie de geringere geesten voor verstand en hart bevrediging hebben gevonden bij de stof, zooals die kwam, al hebben de verlichten, Plato vooraan, er het wondergebouw der Grieksche wijsbegeerte van opgetrokken.1 Want ook de door Diotima verkondigde Eros is in eersten aanleg afkomstig van den Orphischen Phanes, die als middelaar tusschen hemel en aarde staat." ('Nieuwe Jaarboeken' 31 :570—671.) — Het is duidelijk, dat wij met de oudste Grieksche natuurphilosophie en de leeringen der Orphische mysteriën door Klein-Azië heen aan de wieg komen van de later (Plut. v. Pomp. 24 : 3, Stat. Theb. 1:719-720) bekend gewordene Mithréésche mysteriën; het staat vast, dat de Orphische Phanes geacht werd, in of uit het wereldei te zijn geboren, en even zeker is aan de Mithreesche ingewijden „Mithras in statu nascendi" bekend geweest. Het Mithreesche mysterie, nu, was Perzisch met Babylonischen achtergrond; „la doctrine zervaniste," hebben wij ('Textes et Monuments' 1 : 87) te zeggen met Cumont, „qui s'est développée en Mésopotamie a, a dü être influencée
1) BeroSSUS: inb «G xpbvov èxeivau ovSh AXXo ntptatrb» AptSri. (PHG 2 : 4S7a.) — "Ort vip 'o\v 'EXXqvii pttpjlaponi KapaX&p^/itv, x&XXio» müro tU WJos ajre^yaSovrat. Plato
(Epin. 287e).
2) Aram Naharajim, in de spijkeriexten Sari genoemd. Herodotus (7:63)



21
surtout par les théories ohaldéennes." En, zegt hij (t. a. p. 1: 75) terecht, „il est difficile de croire qu'il n'y ait pas quelque rapport entre le Temps des mystères mithriaques et celui des orphiques, quoique ce dernier ait été considéré de création récente par les philologues."
De Acheemeniden (Q. Curt. 5:1, 22) hebben bij plechtige optochten in Babel zelf de Magiërs vóór de Chaldeeën laten gaan. En uit vroeg Hellenistischen tgd zijn aan den Halys in Cappadocië Arameesche inschriften gevonden, waarin de god des lands de Din Mazdajasnisj, dat is de als vrouw voorgestelde godsdienstigheid der Perzen, als zijne zuster en gemalin erkent. „De stam der Magiërs," bericht (15 : 3,15) Strabo, „is talrijk in Cappadocië." En Basilius de kerkvader weet in eenen brief (no. 258) aan Epipha-
nius nog te vertellen, dat „het volk der Magoeseeën
een zekeren Zarwan1 den aanvoerder des geslachts noemt." Hg zegt ook, dat die Magoeseeën van Cappadocië, voor wie Zarwan het eerst kwam, afkomstig waren uit Babylonië2, maar dat hunne leer zelve als Zarwanisme of tijdsvergoding is aan te merken, komt hem daarbij niet in den zin; er waren dan ook niet eens boeken, waaruit hg' dit behoorlijk had kunnen leeren, en het Zarwanisme, waarin men naast Ormazd Ahriman stelde hg wijze van dualisme tusschen licht en duisternis, om boven beiden Zarwan Akarana te stellen, is eerst omtrent 450 onder de Sassaniden godsdienst van staat geweest. Het Mithreesche Zar-
meent, dat de Grieken van Assyrië Syrië hebben gemaakt, maar de twee waren van ouds twee geweest.
1) Bij Pindarus (Olymp. 2:32) heet Xpbvos b xóiw merip. Syrianus: Xpbvo» ti xici 'Opf€ut tb np&rov U&Xu. (Abel 262.) Tb» itpoTtaxofar Irenaaus 1:1, 1.
2) In Cappadocië behoort later ook de heilige Georg tehuis, die den Draak heeft gedood.



22
wanisme, dat de vrouwen buitenslootl, heeft ook geene letterkunde gehad, en al vertelt (1 :132) Herodotus van de Perzische magiërs, dat zij bij offeranden eene theogonie opzeiden, van de Magoeseeën getuigt Basilius, dat zij geene boeken hadden of leeraren, maar hunne gebruiken van vader op zoon werden overgeleverd. De Orphische ingewijden, daaren. tegen, hadden sinds de dagen van Onomacritus hunne theogonie op schrift; Euripides, onder anderen, weet, dat zij ('Hippol.' 954-955) heilige schriften hebben, waarvoor zij vereering koesteren, en een drom zelfs van Orphische geschriften is ('Staat' 2 : 7) bekend geweest aan Plato. Van den beginne schijnt het Orphisme, dat — vgl. hier de „ccetus promiscuos mulierum ac virorum" bij Livius 39: 15 — de vrouwen niet weerde, daarom ook buiten eigen kring op dichters en denkers te hebben gewerkt; dat overigens ook Pythagoras voor vrouwen zoowel als mannen had gesproken, lezen wij (vit. Pyth. 19) bij Porphyrius. Te Athene zoude het Orphisme in de Grieksche letteren kunnen zijn binnengebracht door Onomacritus, als „onomaclytus Orpheus" misschien door Ibycus bedoeld; overigens bevinden wij ons reeds bij de Ionische natuurphilosophie der Klein-Aziatische kust met het Orphisme in den voorhof der Grieksche wijsbegeerte, en Karl Joël heeft in 1906 goeden grond gehad voor de opmerking, dat de oudere natuurphilosopen hem in zekeren zin zelve als Orphiei voorkwamen. ('De oorsprong der natuurphilosophie
i) Ook in Israël en Juda (Exod. 34: 23) verschijnt de vrouw niet voor Jahwè, gelijk zij (Jos. 'Oudheden' 4:8, 15) geen getuigenis aflegt; te Babel hadden in de dagen van Hammurapi vrouwen hunnen stoel in den tempel laten brengen, en men heeft daar ook namen van vrouwen gevonden als namen van getuigen onder oorkonden.



23
uit den geest der mystiek', blz. 142.) „Na de jongste onderzoekingen," erkent anno 1913 in de 'Nieuwe Jaarboeken' (31 : 568) K. Ziegler, „lijdt het geen twijfel meer, dat de vroegste Grieksche wijsbegeerte in het algemeen en in het bijzonder Anaximander en Empedocles den invloed der Orphisch-Pythagoreesche mystiek op het sterkst hebben ondergaan." Aanvankelijk waren theosophie en philosophie zelfs ongescheiden; Aristoteles mag het groote woord hebben gesproken, dat het de moeite niet waard was, veel aandacht te besteden aan hen, die mythisch hadden geredeneerd1, van de echte philosophie zelve heeft hij moeten getuigen, dat zij aanvankelijk over alles had gestameld2, en dit beteekent eigenlijk, dat zijzelve zich had moeten om hoog werken uit, of ontwikkelen aan, een mythischen ondergrond. De Stagiriet doet zelf nog denken aan een ondergrond van theosophie, wanneer hij (Metaph. 1024 a) leert, dat vrouwelijkheid stoffelijkheid, zegge (de Gen. et Corr. 2 : 9) lijdelijkheid heeft te heeten; naar het zeggen van Sjahrastani hebben, schijnt het, de Cabiërs gemeend, dat bij elke aardsche geboorte de planeetgeesten eigenlijk de vaders en de elementen de moeders waren, en dat in verhouding van mannelijkheid en vrouwelijkheid het hemelsche boven het aardsche beneden het werk volbrengen, is eene oude 'chemische' en 'Hermetische' leuze. (Vergelijk Euripides bij Sextus adv. Math. 6:17.) „De ontwikkelde geest van een volk, dat tot Wetenschappelijk onderzoek, tot een denken in begrippen is gevorderd, kan geen kennis opdoen, waarvan niet eeuwen tevoren de voorouders
1) Tlipi töv /iuSizw; vejitgs/tivaiy cvx «f iov fisTx anouSrji noit&». Metaph. 2: 4.
2) Y>jUt$«/tiv>! yip leixiv 4 np&cn fiXoaoyia nspl iravruv Metaph. 1:10.



24
een voorgevoel hebben gehad, zoodat zij het in een mythisch beeld hadden uitgedrukt; ook wegwijzende gedachten, die wij totnogtoe niet als mythisch maar als wijsgeerig hadden beschouwd, reiken met hare wortelen naar beneden tot in lagen van mythisch denken, die langzamerhand door wetenschappelijk onderzoek bedolven zijn." (Ziegler t. a. p. 31: 552.) Het stamelen was overigens nogal forsch geweest, toen Anaximander (611—545) leerde: „Begin der dingen is het Oneindige.1 En waaruit de wezens ontstaan, daaruit gewordt hun ook de ondergang, naar billijkheid; zij betalen elkander straf en boete voor hunne ongerechtigheid naar orde des Tijds." Maar theosophie is zijne philosophie toch in den grond gebleven; 'wijsgeerig' schijnt door Anaximander de benaming «pxn te zijn ingevoerd, maar xpyfr bhjkt isopseephisch2 met *v£ en xlüv, en „de Milesiër," zegt Olympiodorus 'de arte sacra lapidis philosophorum' c. 25, „heeft als het eene en onbegrensde begin van al het bestaande het Ei beschouwd." Het Orphische wereldei! „Van mij," zegt (Euseb. Pr. Ev. 1:7, 8) Euripides, „is het verhaal niet: ik heb het van mijne moeder, dat hemel en aarde een van vorm zijn geweest, maar uiteen zijn gegaan en toen alles hebben voortgebracht." (Vgl. Plato's Gastmaal, 177a.) Mis-
J) Vgl. bij Aristoteles (Phys. 3:4) de Pythagoreeën:
Ttva r&éflcn twv Svrwv. . . . xat ccmcc to £fw Tav ovptnvoü otTzzipov.
2) Te Pompeji heeft men o. m. het volgende gevonden als wandkrabbeling: fiXa Ut «p&/ibt y/ii. Dat is (vgL Hipp. 7:26) een psêphos (= 545). Evenzoo is (Iren. 1:24, 7) hij Basüides het getal 365 van Abrasax een psêphos. Een psêphos is voorts 888, b b toïs y/«/ty»««» ipApAi van den naam Jezus: Hipp. 6, 50. En een psêphos is ook 666 als getal voor het beest in Openb. 13:18 (vgl. Iren. 5:30, 1). Aan Syncellus (FHG 3:497 b) is van bepaalde woorden nog rb Mtptifnw bekend geweest. En isopseephisch waren voor de Grieksche theosophie *px* (= 47), vuf, en aïuv óbrs^o; (= 128 = 27), vüf ansipm, imi/mxof (z= heptagram), ropaxrfc.



25
schien hebben (vgl. D. L. 8 : 70-73) Anaximander en (omtrent 455) Empedocles nog rondgewandeld in de kleeding der orpheotelesten; voor goden heeft naar het zeggen ('De Gen. et Corr.' 2 : 6, 6) van Aristoteles Empedocles de elementen gehouden, wat Perzisch was, Mithreesch en Orphisch, en niettemin of juist daarom als opgegevene waanvoorstelling van thans bekeerden is weer te vinden (Gal. 4 : 3. 9, Col. 2 : 8. 20) in het Paulinisme. En de 'Katharmen' van Empedocles doen onmiddellijk denken aan Orphische inwijdingen; dat hieraan geslachtelijke onthouding en wasschingen werden tepas gebracht, erkent Livius 39 :9, en het is niet te betwijfelen, dat zijne beschrijving der in 187 v. Chr. te Rome onderdrukte Bacchanaliën met onwaarheid vermengd is door den oud Romeinschen afkeer van vreemde en geheimzinnige eerediensten, die ook de eerste Christenen nog aan zwartmakerij heeft blootgesteld.1 „Vromer en rechtschapener en in elk opzicht beter," schrijft (5 :49) Diodorus, „worden, naar men zegt, degenen, die van de mysteriën deelgenooten geworden zijn," en later zegt ('over goden en wereld' 12) de met keizer Julianus bevriende Sallustius, dat de inwijdingen geschiedden, om de zielen mede af te houden van het zondigen. „De sacra van vader Liber," getuigt Servius Grammaticus (bij Verg. Georg. 1:166), „hadden betrekking op de reiniging der ziel, en de menschen Werden door zijne mysteriën gezuiverd, gelijk met de wan de zuivering geschiedt van het koren." (Vgl. hier Matth. 3 : 12 en Luc. 3 : 17.) De Orphische ingewijden (Hymn. Orph. 84 : 3) zijn als zoodanig
Athenagoras pro Christianis 3.



26
daarom voor elkander 'hósioi' geweest en 'katharói', of reinen; 'cathari' waren als gereinigden de ingewijden1 en deelgenooten aan verborgenheden, die te Athene bijv. ('Kikvorschen' 335) aan Aristophanes als oo-ioi ftóo-TM zijn bekend geweest. Later, in de derde christelijke eeuw, hebben van de bereids groote menigte van onzuivere Christenen (Eus. H. E. 6 : 43, 1) in de 'ecclesia catholica' of allemansgemeente allereerst te Rome 'puritani' zich als 'catharen' willen onderscheiden; de spottende herhaling van het woord in de groote gemeente verklaart dan de latere beteekenis van 'afgewekenen en onrechtzinnigen'.
Anaximander (zie Diels, FVS3 1:19 + 24) schijnt te hebben geschreven dat de 'kosmos' of sterrenhemel wentelt gelijk een wiel; ook Herodotus, trouwens, vermeldt (1 :131) . het 'hemelrad'. En Xenophanes, die (Metaph. 1:5) naar het zeggen van Aristoteles met het oog op den geheelen hemel of kosmos het Eene God heeft genoemd, kan hierbij heel wel hebben gedacht aan den hemelschen noordpool. Orphisch (Abel 166) is de leer geweest, dat in (of aan) den hemel alles wentelt of draait2; nog in de Joodsche Qabbala (Zohar I 109 b) draait de Eeuwige het rad der gebeurtenissen, en de 'galgal hammazzalóth' der Joden is als 'rota mansionum coelestium' de dierenriem, die
!) In het Latijn 'sacrati'. Van waar vermoedelijk 'sacramentum', anders zooveel als 'eed', in het Fransch 'serment', eerst als zevenvoudige Mithreesche inwijding, en dan bij Tertullianus als verborgenheid, mysterium.
2) Vgl. bij Hippolytus ('Secten' 5:15,4) ?vv npefiiv «i rsv mvrbi. „Terra autem in seternum stat." Eccl. 1:4 Vuig.; cf. Ps. 92:1 Vuig. „Terram jussit (Deus) in media mundi parte consistere." Gat. Hom. 1:2, 18. „Stat vi terra sua: vi standi Vesta vocatur." Ovid. Fast. 6:299. „The earth only stands fast upon its own centre." Fr. Bacon 6:432 Spedding. „New carmen drive the earth about." The same, 8:124; vgl. Ps. 18:5 Sept.



27
dan bijv. in Ps. 77: 19 is bedoeld.1 Hij vooronderstelt in Babel eene mythologie betreffende het uitspansel; allereerst hebben wij hier voor ons doel te bedenken, dat van den noordelijken hemelpool, die het punt voor de gebedsrichting nog der Nabateeën is geweest, Anoe de Babylonische hemelgod zijnen zetel heeft gehad, en daar somwijlen ook Nabó, de hemelsche geheimschrijver en bode, gedacht werd; voorts behoorde het hoogste hemelpunt (Nibiru) ook aan Nimoerta (Ninib), of Kronos. Naar het zeggen van Dio Chrysostomus (in diens 36ste rede) hadden de Magiërs bespiegelingen over den wagen van Zeus, die bespannen was met vier dravers, welke zich zonder ophouden in een bepaalden kring voortbewogen; daarbij gewaagt hij van jSSons rusteloozen kringloop. Dit zal misschien de zaak verkeerd voorstellen: Zr wan (Mon) zal allicht de voerman en *Djaws (zd><;) de wagen hebben geheeten; in allen gevalle doet hij ons hier denken aan de gevleugelde Tijdbeelden der mysteriën en de gevleugelde wereldas der door Hippolytus besprokene astrotheosophen. En wij begrijpen meteen, van waar de Grieksche wijsbegeerte de aanstootelijkheid heeft gehad, die omtrent 1140 Jehuda hal-Lewi heeft doen schrijven: „Ga niet naar der Grieken wijsheid. Bloesems heeft zij, maar geen vruchten. Hare vrucht is, dat geen wezen aarde of hemel ooit gewelfd heeft, dat in ongeschapen wereld eindeloos de manen wisselen. Hoort gij die verkeerde wijsheid, léég wordt dan uw hart en nuchter."2 Bij Eusebius
!) Bij Pherecydes heeten de teekenen van den dierenriem irpi—v tA/utx». „Babyloon haec signa in quibus ezaltantnr singuli (planetae) domus eorum esse voluerunt." (Firmicus Maternns adv, Math. 2:3.) Binnen den dierenriem, namelijk, blijven de bewegingen der aan de ouden bekende vijf planeten.
2) „Vervloekt, wie varkens fokt en zijnen zoon de Grieksche wijsheid leert!" Misjna Sanh. 11:1, Baba Qamma 82:2.



28
(Pr. Ev. 1 :10) blijkt Philo Byblius te hebben geschreven, dat als 'voerman van het schoone heelal' Zoroaster de eerste en onvergankelijke, eeuwige, ongeschapene en onverdeelde godheid heeft genoemd; het treft echter, dat voor den lateren Zarathustriër de planeten tot het rijk behooren van den Bóóze. Den Voormensch \ beweerden de Nahassenen of Gnostieken, noemen de Phrygiërs Aipolos, omdat hij aei polos, altijd spil is, d. w. z. aldoor heel de wereld draait en wentelt en in eene wenteling rondvoert. (Hippolytus 5:8,34; vgl. Plat. Crat. 408 c.) En hunne geestverwanten de Peraten hebben het middelpunt der hemelwenteling als God en eenheid en heer van alle wording omschreven. (Hippol. 5:15, 4.) Tegen het geloof aan de waarheid van het draaien en stilstaan in eenen, of in het algemeen gezegd tegen het erkennen eener eenheid van tegendeelen, heeft reeds Parmenides verzet aangeteekend, en bij „het onoordeelkundige volk, dat zijn en niet zijn voor hetzelfde en niet hetzelfde houdt en aan alles het omgekeerde ontwaart," denkt men dan meestal slechts aanHeraclitus. Maar gewagende van de 'meening', dat alles ontstaan is en voortbestaat, om te büj ven groeien tot het Weer een einde neemt, gehoord hebbende van Nacht en Licht en setherisch vuur en den iEther zeiven en de alles besturende godin (Anankee) in het midden en van Eros als den eerstgeborene der goden, en nu de 'waarheid' van het eene zijn stellende tegenover eene 'meening' vol van verschillende onbestaanbaar-
i) UponAviptmof of 'eerste mensch' heet de Vader ook in het evangelie van Maria. En Jezns is als zoon des Menschen zoon van den als 'eersten mensch' voorgestelden (waren) hemelgod; 'zoon des Heeren' is de 'Heer Jezns' oorspronkelijk niet.



29
heid zal Parmenides, die Pythagoreesch onderlegd was, zijne 'waarheid' wel allereerst in tegenstelling hebben gedacht met waanvoorstellingen in de welbekende en aan velen gemeene theosophie van zijnen tqd, die geene andere was dan die der Orphische vereenigingen.2 Uit de Orphische mysteriën zal (als gezegd) ook Xènophanes zgn Opperwezen hebben gehad, want dat was een kennelijke poolgod; „één god," leerde hij, „is onder goden en menschen het grootst, niet in gestalte en niet in gedachten aan stervelingen gelijk, want zonder moeite laat hij door zijne denkkracht het heelal rondwentelen. Aldoor blijft hij op dezelfde plaats en hij beweegt zich nergens heen; hem staat het niet, afwisselend over te gaan naar elders. Heelendal ziet hij, heelendal denkt hij, heelendal hoort hij." Heraclitus en na hem Empedocles hebben de groote gedachte eener zelfverdeeling van het eene tot zelfvereeniging van het vele met den leerling van Orpheus broederlijk gemeen gehad, al verraadt (vgl. Plat. Soph. 242 d. e.) Empedocles, dat hij zich door Parmenides ten halve heeft
i) "Ev Ti vöur Flat. Parm. 128a. 'AxfwiTw ri n&r Aristot. Metaph. 1:5. Ovx
ê'j/ov av iv Jf xtvtfrar Plat. Theast. 180 6. "£» ri nxv «»tiv ($u /tnctpoXHr Hippol.
1:14.
") Athenaus tradit (p. 362 e) dbae» vocari riv r& Atoviiu impmi/isvov faXov. (Ct Eurip. Bacch. 558.) Philo Judaeus: riv fuZ«4v 6xXo». |L. A. 2:21.) Tertullianus: „multitudinem psychicorum." (De Jejuniis 11.) Vergilius: „thiasos Bacchi". (EcL 5:30.) „Thiasos heet de menigte, vergaderd tot viering en vereering der goden, hoewel Io (de treurspeldichter) het woord voor elke vergadering gebruikt." Suidas 505 b Bekker. — Joodsche thiasoi staan vermeld bij Josephus: 'Oudheden' 14 10, 8. En hij erkent (T. A. 2:22), dat de geheele Joodsche gemeenschap als eene mysterievereeniging wordt bestuurd; inderdaad mag een Jood (Hagiga 13 a) de woorden der wet aan eenen *goof niet mededeelen, waarom dan (14:102) Juvenalis gewaagt van het geheime boek der Mozaïsche wet. „Thiasoten van Jezus" noemt Celsus de eerste Christenen bg Origenes 3:22, en 'thiasarch' heet hun voorganger bij Lucianus 'over den dood van Peregrinus' § 11; Irenaeus past (1:13, 4) de benaming thiasos toe op de vereenigingen van Marcosiërs, en Clemens
(Strom. VII) Zegt: ri S&pourpa. Tfflv ixAcxTöv ixxiijalav xaiö.



30
laten gezeggen. Orphisch blijkt (Stob. Ecl. 1 : 10, 5) bij 'Linus' en (D. L. 1:3) 'Musseus' de leer, dat alles een is en uit het eene ontstaat, om er zich weder in op te lossen. En Heraclitus (vgl. ps. Aristot. 'over de wereld' 5) heeft het naar het zeggen van Plato in diens 'Gastmaal' (187) almede uitgesproken, dat het eene zich tot vereeniging verdeelt1; daarna heeft (Simpl. in Aristot. Phys. 1 :4) Empedocles eene gematigde verkeeringsleer in vérzen voorgedragen. „Inzooverre op deze wijze het eene pleegt te ontstaan uit het vele en wederom uit de oplossing van het eene het vele voortkomt, inzooverre ontstaat er iets en is ook het bestaan niet blijvend; doordat echter de bestendige wisseling nooit ophoudt, blijven zij (te weten de elementen) onveranderlijk in een kringloop." 2 „De godheid," aldus ('Wetten' 4 : 7) weer Plato, „heeft begin en einde en midden van alle dingen, gelijk gezegd wordt in de oude leer." En dat de oude leer hier de Orphische is, getuigt bijv. de scholiast. Cleanthes zegt (bij Stob. Ecl. 1:17) later nog eens, dat alles uit het eene ontstaat, om zich met dat eene te hereenigen; vgl. nog Philo van Alexandrië 'over slachtoffers' 6, Josephus tegen Apion 2 : 22, en 'Paulus aan de Romeinen' 11 : 36.
Heeft in weerwil van Parmenides Empedocles nog van eenen kringloop gesproken, volgens Porphyrius had al Pythagoras beweerd, dat het vroeger gebeurde bij wijze van omloop wederkomt en er niets nieuws is hoegenaamd. Aristoteles heeft als leer van anderen onderstellenderwijze vermeld, dat het menschdom uit de aarde konde ontstaan zgn; hijzelf (Pol. 2:5. 12, de An. Gen. 3 : 11) heeft daarbij stil weg aangenomen,
2) Aicl èccatv ax/vsjret xarec xüx/ov.



31
dat het eeuwig is. Desgelijks Critolaus; men zie Philo den Jood over de onvergankelijkheid der wereld § 6. Ook voor den Pythagoreeër was het menschdom nooit nieuw geweest; alle Pythagoreeën, zegt (4 : 3) Censorinus, leeren, dat het menschelijk geslacht altoos heeft bestaan. 'Ocellus Lucanus' (c. 3): xvbpdrxav xlhov sïvxi. Dat de mensch uit wezens van andere soort ontstaan was, is (Eus. Pr. Ev. 1 : 8) naar het zeggen van Plutarchus de meening geweest van Anaximander, en dat klinkt dan op zijne wijze ouderwetschBabylonisch; de anthropogonie van Anaximander, Empedocles en van Aristophanes in Plato's Gastmaal besprekende gewaagt (N. J. 31: 572) Ziegler met het oog op een verwant fragment van Berossus van „alte Varianten, die durch das orphische Medium auf den babylonischen Archetyp zurückgehen." Zonderling! Want „ze zeggen," schrijft (Phys. 4 :14) Aristoteles, „dat de menschelijke zaken in eenen kring loopen, en de tijd zelf wordt voor eenen kringloop gehouden."1 De tijd zelf? Voor de Babyloniërs was het jaar, afgezien van het malle overschot, den gekkentijd vlak voor Nieuwjaar, de duur van 360 etmalen en eene som van even zoovele zonnestanden geweest! Het jaar had 360 dagen en de cirkel 360 graden; het jaar was een tijd en het was de kring, dien de zon in dien tijd- doorliep. „Onvermoeid," had dientengevolge in Athene Euripides geschreven, „van gedurige strooming vol, loopt Chronos rond, zelf zichzelven voortbrengende,... hijr die, zichzelven voortbrengende, in setherischen kringloop het wezen van alles omvat houdt." (Clemens, 'Mengelingen' 5:6 en 14.) Vandaar
1) $aaï y&p xüxlov ctvac ra av&fcfarcva ItpótypMTor xai yup b xpbvot auros fivac Soxei xuxXoi TIJ.



32
ook (Berthelot p. 21) de oupo(3ópo$ tpaxuv als symbool des jaars: „serpentem caudam in ore tenentem nonnulli anni symbolum fecerunt." (Servius ad Verg. Mn. 5 : 46.) „Draco ille annum designat, qui bene caudee suse ultima devorat, quia annus in se per sua vestigia recurrit." (Albericus in de dertiende eeuw: Cumont II53.)1 De kringloop van tijd en menschelijke zaken is het welbekende bhavacakram der Indiërs, het wordingswiel 2 of rad van noodlot en wording3 der Orphiek, het wiel van de Noodzakelijkheid4 der Pythagoreeën, waaraan dan eene onverbreekbare volgorde van oorzaken 6 is mede te denken, doch dat op zichzelf en om te beginnen eene aan de waarneming ontleende, en Babylonisch sterrekundige voorstelling is geweest. De Babyloniër zelf weliswaar had daarbij nog niet in
1) Xpbvot en iviawis en &fdapros blijken isopseephisch (= 100). 'O xpi'os 4 afoOpu. toü ntpilxovrbt fonv Plac. Phil. 1:21. „Mich umkreist die Zeit." Manto in Goethe's Faust. Schelling: „Eine unsichtbare Ge walt führt alle Erscheinungen in der Welt in den ewigen Kreislauf zurück." (1. 2:381.) Hegel: „Die Veranderungen in der Natnr, so unendlich mannigfach sie sind, zeigen aar einen Kreislauf, der sich immer wiederholt; in der Natur geschieht nichts Neues unter der Sonne." (92:67.) Schopenhauer; „Wir können die Zeit einem endlos drehenden Ereise vergleichen." (1:365 Reclam; vgl. 5:326.) Nietzsche: „Alles Gerade lügt; alle Wahrheit ist krumm; die Zeit selber ist ein Kreis." (Zarathustra 3:231.) „Krumm ist der Pfad derEwigkeit." (Ebenda 317.) „Oh Zarathustra, du bist der Lehrer der ewigen Wiederkunft!" (Daselbst 321.)
2) 'O xixXos na y<viv!oi«. Abels 'Orphica' blz. 246. Rota: Verg. Mn. 6, 748. Gilgül, Gilgula: de Joodsche Qabbala.
3) 'O t9( d/ixpfiivr,; xai Tüs ycHaeai rpaXbi. Abel 246.
4) K.üxAo« &y&yxr>(. D. L. 8 : 14. K-OxXo; xai Tpo^i avayxijs aTeAcvnireu- Philo Jud.
de Somn. 2:6.
«) Eippo; «iriwv. PL Ph. 1:28. Eipy-è, «SMuzor Philo Jud. de Hut Nom. 23. „Ordo seriesque causarum": Cicero 'de Div.' 1:55. Myot b Sc efate; reO wavris Sitxur Heraclitus ap. Stob. Ecl. 1:5, 15." Ghrysippus: tl/ucp/ttn) hru 6 toü xbcr/uv Aeyos. (Stob. EcL 1:5, 15.) 'Hennes': aravrej Si oi faSpuvoi ti/utp/Ury uirixctvrai. (Parthey 12:6.) Manilius: „Fata regunt orbem, certa stant omnia lege." (4:14.) Seneca: „cum fatum nihil aliud sit quam series implexa causarum." (De Ben. 4:7, 2.) „Scio omnia certa et in aeternum dicta lege decurrere": Demetrins ap. Sen. de Prov. 6:6. Het Zoharwerk (I 196 a) leert, dat al hetgeen 'de Heilige' laat gebeuren, aan elkander is geschakeld.



33
onzen zin aan oorzaak en uitwerksel gedacht; bij al zijne waarnemingen was zelfs de gedachte, dat een voorteeken als ziekteverschijnsel konde medebrengen wat het liet voorzien, niet bij hem opgekomen. Eene algemeene voorbeschikking had de ouderwetsche Su-
merische en Akkadische verbeelding gedroomd
aan het boek der lotsbepalingen, dat den wereldbeheerscher Ellil verzegeld op de borst hing, doch jaarlijks van voren af moest worden opgemaakt. Ook naar de overtuiging der latere Chaldeeën? „Al hetgeen," zegt ('over het noodlot' 3) Plutarchus, „in hémel en op aarde van den beginne met noodzakelijkheid tezamen ontstaat, zal nogmaals net zoo wederkomen en op nieuw van voren af evenzoo en op dezelfde wijze worden teweeggebracht." En het Hermetisme: „Alle wording van bezield vleesch, van het zaad der gewassen en van elk vergankelijk maaksel zal worden hernieuwd door de noodzakelijkheid en de vernieuwing der goden en den regelmatigen kringloop der natuur." (Parthey 3 : 4.) De Hermetische vernieuwing der 'goden' doet denken aan de vergankelijkheid der goden (Cic. de D. N. 1 :10, 25) bij Anaximander, en dekringloop der noodzakelijkheid doet zien, dat wij meteen in Pythagoreesch en Orphisch gezelschap zijn. Ook in Perzisch: 'acta disputationis Archelai cum Manete' geschreven in de vierde eeuw \ laten (cap. 52) in Mesopotamië den 'Mithreeschen' priester de vraag bespre-
i) De leer van Mani (214-276), die gekomen heet uit het land van Babel om zijne roepstem te laten hooren in de wereld, maar het voorschrift had nagelaten, dat het hoofd zijner gemeenschap weder wonen moest in Babylonië, behoort tot de derde. Eeuwen lang is van het hoofd der Manicheesche gemeenschap Babyion de zetel geweest; later heeft deze te Samarkand gewoond. Nog in de vijftiende eeuw zijn er Manicheeën geweest aan de kust van Malabar.
3



34
ken, „quomodo animse discedant et qualiter revertantur in corpora"; Gumont 1 : 45. (Vgl. nog Porphyrius 'over onthouding' 4:16 en Epiphanius 66 : 55.) „Manichees held," beweert anno 1621 in the Anatomy of Melancholy (3:4. 1, 3) Robert Burton, „that Pythagorean transmigration from men to beasts"; vgl. Augustinus over de secten § 46. Augustinus was acht jaar Manicheesch 'hoorder' geweest. „Heeft men," zegt (Simpl. in Aristot. Phys. 4 : 12) echter Eudemus, „geloof te schenken aan de Pythagoreeën, naar wier zeggen hetzelfde net zoo wederkomt, dan zal ikzelf met mqn stok hier voor u, die daar zit, nog eens weder mijne rede houden, en al het andere evenzoo terugkomen; ook de tijd waarschijnlijk zal dan weder dezelfde zijn." Hier blijkt, dat door de Pythagoreeën met de leer van de periodieke wederkomst aller wereldverhoudingen die van de herhaalde wedergeboorte der zielen verbonden is; kosmologisch is dus de eerste van de laatste de grondslag geweest. Philo van Alexandrië weet te zeggen, dat van de hemelsche dingen de aardsche met iets als natuurlijk verband afhangen. „De wereld beneden," beweert later ('Seepher haz-Zohar' H 260a) de Joodsche Qabbala, „is gevormd naar het voorbeeld van den wagen boven"1; zoo omhoog zoo omlaag, had ook het ^Egyptisch Grieksche Hermetisme beweerd.2 En dit beteekent, dat de Pythagoreesche en Orphische leer der zielsverhuizing is op te vatten als anthropologische toepassing van een oorspronkelijk kosmologisch denkbeeld, als vermenschelijkende toepassing van het sterrekundig ontstane Ba-
!) Jeridath Merkaba: verdieping in den wagen, wagenmystiek. 2) Uobf % avw, 7t0cv touto xarw tabula Memphitica. „Quod est inferius est sicnt quod est superius": tabula Smaragdina. De Pythagoreesche /«£/")<"«!



35
bylonische geloof aan de eeuwige wederkomst van het gehjke; „de Chaldeeën," zegt Sextus Empiricus, „hebben beweerd, dat naar het hemelsche het aardsche zich richt." 1 „Ik voor mij," zegt (4: 32, 4) Pausanias, „weet, dat Chaldeeën en Indische magiërs het eerst hebben gezegd, dat de menschelijke ziel onsterflijk is, en dat hen van de Hellenen o. a. met name Plato daarin is gevolgd." Maar de heilige schriften der Joden, die juist in dezen sterk babylonizeeren2, zgn nog zonder de 'Platonische' onsterflijkheidsleer. In het verhaal van Gilgames blijkt men dan ook te Babel te hebben geleerd, dat de goden het eeuwige leven behouden hadden voor zichzelven en voor de menschen den dood hadden bestemd, al wordt in een oud ^Egyptischen toovertext als tooverboek vermeld „het boek om als (een) god te zgn"; de Chaldeesche sterrekgker, op zijne beurt, — de opmerking is van H. Schneider, — heeft met den blik ten hemel, en vol van gedachten aan hemelsche en eeuwige goden, voorloopig niets gezien van de dooden en niet gelet op aardsche wenschen naar een leven hiernamaals. Ook de god der diepten was voor hem geen god der dooden, maar een god in de natuur, al is toch de avond- en mor-
; 1) OJ XaXtuZoi tfwmv TO/MraSflv r& ijrtycia toIs oipavfotf p. 729 Bekker. 'Ex töv ofywvfov ra Im'ysta ^Ti)Ta« xaTa t.va j>u<hx}v ffU/t7ra&«cav Philo de Jood OVer
wereldbewerking 40. Hippocrates: rójurww nAm. „Corporacoelestia... cansa sunt omnium eorum qua? in his corporibus inferioribus variis modis aguntur": Thom. S. Th. 1:15, 3. Matth. 6:10 b ziet eruit, alsof van de bewering „zoo omhoog zoo omlaag" onder Hellenistische Joden een vrome wensch was gemaakt.
2) Zie bn'v. 'het kleinood van Hizkia' in Jez. 38:9—20. Giovanni Schiaparelli in 1903: „Het Egyptische, dat men bij de Israëlieten vinden kan, is weinig." (L'astronomia nell' Antico Testamento 1:13.) Inderdaad; zelfs de uitroep die in Gen. 41:43 als „abreekh" is gevocaliseerd, is het Babylonische woord abarakku voor onderkoning, — voor „abba le malka", zeggen de targoems.



36
genster een sterrekundig teeken geworden van ondergang en herleving hier op aarde. Naar het zeggen van Fioinus (Theol. Plat. 17 : 3) zoude de leer van de herhaalde wedergeboorte of palingenesie op rekening komen van Zoroaster maar de Zoroastriërs, getuige, zegt omtrent 525 iEneas van Gaza, Theopompos, hebben geloofd aan de opstanding; de Grieken hebben de noodlottige leer van Perzen, doch niet van Zoroastriërs, gehad. De Orphische ingewijden zgn overigens overtuigd geweest, dat zij na den dood van den kringloop zouden verlost blijken2; „Hermes en Zoroaster," zegt voorts Zosimus de alchimist omtrent het jaar 300 onzer telling, „hebben verklaard, dat het geslacht der wgsgeeren het noodlot te boven is." (Berthelot, 'Alchimistes Grecs' 1888 p. 229.) Inderdaad is deleer dat 'de denkende geest' het noodlot overheerscht, meer bepaald Hermetisch: 'Hermetica' 12, 9. Ook het gnosticisme der oude Christenen trouwens heeft (Epiph. p. 330) de 'vervatingen' (ftsTxyrio-ftoi) en herhaalde belichamingen alleen laten gelden voor de onwetenden, en de kundigen daarboven verheven geacht; dat de zielen der verlichten de vernieuwde belichaming niet hebben te duchten, leert (Zohar H 94 b) almede de Joodsche Qabbala. Het Evangelie laat (Matth. 16 :14, Joh. 9 : 2) uit zijne oorspronkelijk Alexandrijnsche omgeving de leer der wederkomst als eene opvatting van buitenstanders nakhnken; zie echter nog Matth. 11: 14.
!) Francis Bacon: „To note the correspondences between the architectures and fabrics of things natural and things civil was the chief business of the Persian magie." (WW 4:339 Spedding.)
2) TiXes -ri yaXttvOf it&ynv D. L. 9:45. ra^ur/ii? D. L. 10:83. 'Avajraiwis xaxwv ThuC. 4:20. IIovmv avcbraun;- Eurip. Hipp. 191. 'H iv Srta avanrairau- PhÜO
Jud. de Prof. 31, de Ebr. 18. Sa^arw/tAr Hebr. 4:9. 'n rih Mo» jtpoTtèxi/ios
•/xXjvtr Hom. Clem. 2:44. 'H sfyi»iv>! reO &eoü- Phil. 4:7. EO/s^orre ivcmavavr
Matth. 11:29. 'Eytvsro yuX^n- Luc. 8:24.



37
„Aan den setherisch goddelijken pool", heeft de Orphisoh onderwezene de nog omtrent 160 ('Tegen de * Grieken' 26) door Tatianus als xïuv èa-Tu? vermelde standhoudende Eeuwigheid gedacht, die wel de onbewogen en nooit van plaats veranderende God zal zgn geweest reeds van Xenophanes, en onbewust nog den schrijver van Jac. 1 :17 voor den geest zweeft, wanneer hg gewaagt „van den Vader der lichten, bg wien geene verandering is, noch schaduw van ommekeer"; bg de babylonizeerende Manicheeën schijnt nog „de groote god, de vader der lichten", te zgn vereerd. Stippen wij hier aan, dat eerst het Manicheïsme in het westen als eene leer van licht en duisternis het Zoroastrische dualisme heeft opgevat; in de Gathas is Ahura Mazda de schepper van alles en de Leugen de booze geest, terwijl Angro Mainjus, die (Vendidad Farg. 1 : 7) 'vol van dood' is en in de jongere Avesta de dêw der dêws en schepper van het onreine heet, in de Gathas nog niet wordt genoemd. Laërtius Diogenes vereenzelvigt (1:6) Ahriman en Hades; inderdaad zal Ahriman wel eigenlijk een god zgn geweest van de onderwereld, die in Luc. 8ï31, Rom. 10:7, Openb. 11:7, 17:8 als 'afgrond' wederkeert. Nergal van Kutha, die zeer gevreesd Was als pestgod en alle booze geesten in zgn gevolg had, was voor den Babyloniër 'heer der graven', 'heer der groote stad' en 'koning van den (dooden-)stroom' geweest; bij desterrewichelaars heette zgn planeet, de planeet Mars, de ster, 'die vol van dood' is. De verbeelding van Babel heeft ook gesproken van 'wateren des doods', waartegen geen Gilgames iets had kunnen uitrichten; in 2 Sam. 22 : 5 (Ps. 18:5) zullen de stroomen van bellal of nietswaardigheid wel stroomen zgn der onderwereld,



38
stroomen dus ook van den gód der onderwereld. Dat Belial de vorst des onrechts is, die deze onze wereld beheerscht, leert (2 : 4) het martyrium van Jezaja; wat wordt nu beheerscht door den vader der lichten ? En heeft, die eene, of dat eene, in de Orphische gemeenten tusschen 600 en 500 v. Chr. ook al iEon geheeten? Vijf honderd jaar na Chr. leert 'Dionysius' ('over goddelijke namen' 5 : 4) aan de Christenen, dat God de eeon der seonen is. Doch wanneer Damascius (bij Suidas, 413a)1 in eenen adem van Perzische (= Mithreesche) mysteriën2 en die van den als Mon bezongen god gewaagt en hierbij schrijft, dat hij niet zeggen zal wie deze is, dan doelt hij op den Orphischen Chronos, den uit het Parsisme der zesde voorchristelijke eeuw afkomstigen Tijd. „Mon ben ik niet, maar mensch," zegt in de eerste eeuw onzer jaartelling (Diss. 2 : 5, 13) te Eome Epictetus. Philo van Alexandrië, die nog wel opmerkt, dat het Zijnde als boven alles staande voerman van den wagen te denken is3 en God de heele wereld stil staande in beweging houdt4, weet ('over Genesis') nog niet an-
?) De laatste scholarch in Athene, na de sluiting der school door keizer Justinianus evenals Isidorus van Gaza en de Aristoteleskenner Simplicius in 529 uit Athene naar Perzië getrokken op uitnoodiging van Chosroës (Noesjirwan den Rechtvaardigen), doch in 533 weer naar Egypte verhuisd.
2) Celsus noemt bij Origenes (6:22. 24) de Mithreesche mysteriën Perzische mysteriën, en zoo heeten zij ook (de Err. Prof. Rel. 4) bij Firmicus Maternus. Tertullianus (Apol. 16): „solem credunt deum nostrum; ad Persas deputabimur."
•) 'Yizepxvu yip &( Ap/ueret livloxov... uTcoX^miav VrmtSmi ri "Ov. De somnüs
1:25. 'Shakespeare': „magni dominator poli." (Tit. Andr. 4:1; cf. Sen. Hipp. 671.) „Zijn naam zij Nibiru, die in het midden staat der sterren; des hemels banen zal hij bewaken, als schapen weiden alle goden." Het Babylonische scheppingsverhaal in het zevende en laatste gedeelte, eene functie van den hemelgod Anoe op Mardoek van Babel overdragende.
4) 'O $eif xara raura isrcii; xivei t^v ró/tiraaav erramv. De mut. nom. 7.



39
ders, dan dat er zijn, die den Tijd voor de oorzaak van alles houden, al gewaagt hijzelf ('over naamsveranderingen' 47) van den iEon als het leven der onzienlijke wereld. Eigenlijk namelijk beteekent 'seon' leven, levenskracht, levensinhoud, levenstijd en levensduur; eerst als seon van alles, als seon der seonen, is hij grenzenlooze seon geweest. Als zoodanig is hij het eerst te vinden bij Heraclitus en Empedocles, doch Aristoteles ('Hemelgewelf I 279 a) zegt in het algemeen, dat bij de ouden 'seon' goddelijk is bedoeld geweest.1 „Terwijl de aangehaalde plaatsen," schrijft in 1798 G. Zoëga (1755—1809), „doen gelooven, dat de in de mysteriën aan den god van den tijd gegeven naam niet Xpóvog maar Aluv was." (Abhandlungen, Gött. 1817, S. 192.) In de twaalfde eeuw bad Mohammad al Sjahrastani (f 1153), over de secten van zijnen tijd handelend, het bericht geboekt: „Eenige Zarwanieten gelooven, dat bij God altoos iets kwaads is, en dat dit de oorsprong is van den Booze." (Vertaling van Th. Haarbrücker, 1 :278.) En hierin weerklinken nog de oudste opvattingen uit de mysteriën. Vergelijk b\j Aristoteles in de Nicomachische Zedenleer (2 :5) ro xxxèv toü aveipov, het kwade van het oneindige, dat beseft werd door de Pythagoreeën; vergelijk bij den Romeinschen Hippolytus ('Secten' 9:10) het woord van Heraclitus, dat de Godheid dag is en nacht, zomer en winter, vrede en oorlog, zatheid en honger; vergelijk in het latere babylonizeerende Parsisme van Mani (215 — 276) de zelfstandigheid van het kwade, dat (Epiphanius 66 : 16) altijd met God is en nooit ophoudt te bestaan; Ver-
Si) Aïcov Srttots fj&syxTKi Tcstpa. töv apxacuv.



40
gelijk, wat nog in het midden der vorige eeuw in Neder-Babylonië een Mandeesch priester als een geheim zijner klasse in vertrouwen aan H. Petermann heeft medegedeeld, dat namelijk uit 'de groote vrucht' of 'diepte' tegelijk met Mana Rabba den grooten Geest de vorst der duisternis was voortgekomen. De bekentenis, in de Clementijnsche Homiliën (19 :8) aan den verkeerden Simon door Simon Petrus gedaan, „dat er een aanvoerder is der boosheid, aangaande wiens ontstaan de Schrift geen waarheid en geen onwaarheid heeft durven zeggen," is in het nog jonge Christendom eene bekentenis, dat er oudere leeringen waren, waarmede een Joodsch en Christelijk geloof geen weg wist, en hier hebben wij voor ons deel te begrijpen, dat die leeringen wortelden in de eeuwigheidsleer der babylonizeerende, parsistische en Orphische mysteriën. * Aan het hoogste hemelpunt, in Nibiroe, had de Babyloniër mèt den hemelgod Anoe den somberen Nimoerta (Ninib), Kêwan of Rronos gedacht, denzelfde, die ook gedacht werd als planeetgeest, en toch bij de Grieken later vereenzelvigd is met Chronos, met den noodlottigen Tijd. En' dit, zoude men zoo zeggen, is al omtrent 500 v. Chr. het geval geweest. „De booze Jüon," aldus (Isthm. 7 :14-15) omtrent 475 v. Chr. de dichter Pindarus, „hangt den menschen boven het hoofd, terwijl hij den levensweg wentelt." 1 Als gevoellooze dasmon, namelijk, van het noodlot, welks noodzakelijkheid (Proc. in Plat. Tim. V 323 c) door de Orphische leeraren in Eeuwigheid en eindeloozen Tijd werd medegedacht, gelijk (Photius, Bibl. 81) in het Parsisme eenheid werd geleerd van
*) AMio; yccp Aidiv lw* mipaai xpi/ia.T0U, sicWwv £ieu ■Riem.



41
Zurwan en Toeval \ dat dan ook niets dan verkeerde noodzakelijkheid is. „Want in eenen kringloop," zegt (over de onveranderlijkheid Gods 36) Philo de Jood, „gaat de reidans van de goddelijke Rede, die bij de meeste menschen Toeval heet." Als aanmerking op het Orphisme zal wel de bewering van Jezua ben Sira (24: 9) te denken zijn, dat vóór den seon de wijsheid geschapen is door God2, al kan hier met 'olain eenvoudig ook de wereld zijn bedoeld geweest; in 43 : 6 intusschen heet in de Grieksche lezing van den Siracide de maan o-vty^ov aïavo?. 3 Uit de dagen van Augustus is dan echter een inschrift weergevonden, naar luid waarvan Quintus Pompejus de zoon van Aulus met zijne broeders Aulus en Sextus een JSonbeeld heeft gemaakt, dat zij te Eleusis hebben opgesteld tot verzekering van de Romeinsche macht en de duurzaamheid der mysteriën. In dat inschrift heet „Mon dezelfde in hetzelfde altoos uit goddelijke natuur bestendig en één kosmos evenzoo, dewelke is en was en zijn zal, begin midden einde niet hebbende, aan verandering niet onderhevig, in alles bewerker van goddelijke en eeuwige natuur"; dicht bij het voetstuk met dit inschrift is de kop gevonden eener slang. „Bepaald
*) In Jez. 65:11 Gad genoemd. Deze is ook in Syrië als geluksgod vereerd, en Meni schijnt voor te komen op Arameesch Perzische Achaemenidenmunten; in Soera 53:19—23 wordt Manat vermeld. Arabische sterrewichelaars noemen Jupiter de groote, Venus de kleine Fortuna; Gad en Meni tezamen heeten dan de gadda, of beide geluksplaneten. In eene Phcenicische inscriptie van Larnaka, het oude Citium op Cyprus, een inschrift uit de vierde eeuw v. Chr., staat „le mazzal na'ama", d.w.z. aya&ji rixy, èn nu nog wenschen Joden elkander „mazzaal toob". Waarbij te bedenken is, dat naar luid van Bereesjieth Rabba 10 c de mazzalóth planeten zgn; volgens Berachóth 32 b en Sjabbath 75 a zgn de mazzalóth de teekenen van den dierenriem.
") ïlpi toü aiövos air' tt.pyfj( ticrul /is.
*) Vgl. hier de oothooth of <m/«sïa van Gen. 1:14 Als teekenen tot bepaling des tijds heeten zon en maan aajaath in Sura 10:5.



42
bericht over Mons voorkomen," had in 1798 Zoëga geschreven, „vind ik bij de oude schrijvers niet, maar verscheidene aanwijzingen doen m\j overtuigd zijn, dat de met eene slang omwondene gevleugelde gestalte met den leeuwenkop, die op ons basreliëf (uit Ostia) en andere bereids bijgebrachte gedenkteekenen is weergegeven, dien verborgen god voorstelt." (T. a. p. blz. 191.) Het Mithreesche Zurwanbeeld, dat (Arnob. 6 :10) het hoofd van een leeuw had en omwonden was met eene slang, wier kop boven op het hoofd liggende den beschouwer aanzag *, zal inderdaad hebben geleken op het Orphische JHonbeeld; de onaangename aanblik ook van dit iEonbeeld verklaart dan almede voor een deel het booze van den Mon, die omtrent 475 v. Chr. den dichter Pindarus zal hebben voor den geest gezweefd. Ook de wereldleer van Heracbltus — vgl. hierbij Plat. Tim. 81b en 37 d—38 e — zal als iEonisme wel Orphisch hebben te heeten, al kunnen wij den oud Orphischen 'Mon' als zoodanig niet rechtstreeks aanwijzen. Dat Heraclitus het meeste aan Orpheus ontleend hadj is beweerd door den Alexandrijnschen Clemens2, en dat de 'duistere' Ephesiër van de Orphische gedachtenwereld inderdaad is vervuld geweest, men moet het wel denken bij zijnen iEon, die altoos jong blijft3; den Tijd, die jong en oud is tegelijk, bezingen volgens Proculus (In Tim. IV, 251) als God
!) „Zij honden het er namelijk voor, dat aan de noordpool de draak, de slang, is gesteld, van de allerhoogste pool alles overziende en gadeslaande, opdat niets van wat er gebeurt hem verborgen blijve. Want terwijl alle sterren aan den hemel ondergaan, gaat deze pool alleen nooit onder, maar zich hoog boven den gezichtseinder verheffende overziet en aanschouwt hij alles, en niets van wat er gebeurt kan, heet het, voor hem verborgen blijven." Hippolytus (4:47) over de astrotheosophie.
2) Hup' 'Oppèu; Ta nitïirra lïXrjpsv. Strom. VL
*) Aiwv iraïj iffTc Ratgew, wsttsuwv naiSd; ^ SaarUqh). Hippol. Ref. 9:9.



43
in de wereld tooveraars, die in dezen wel geene erfgenamen juist van Heraclitus zullen zijn geweest. Euripides, die de vertelling van het wereldei gehoord had van 'zijne moeder', zal ook wel den Tijd, die zonder vermoeienis door zichzelf wordt voortgebracht, uit de Orphische 'godgeleerdheid' hebben gehad. Ook in de geëvangelizeerde theosophie van Sethiaansche Ophieten1 wordt (Iren. 1:29, 1) later de ^nooit verouderende JEon" weergevonden, en het gnosticisme heeft zelfs eene veeleenigheid van 'eeuwigheden' gedacht ; denkt men als voorbeeld dier veeleenigheid een Orphischen Mon vóór 500, en wel met Arameesch Klein-Aziatischen achtergrond, dan komt men op de gedachte eener vertaling van 'olam, wereld, dat net zoo geschreven werd als lalem, jongeling. „Wat niet ondergaat," vraagt Heraclitus, „hoe zoude daarvoor iets verborgen blijven?" En bedoeld is weer vermoedelijk als opperste hemelgod, of ttywro? obpxvm 2, een oorspronkelijk sterrekundig bedacht, doch mythisch ver-
- 1) 'EirsxaisTtxv cavrete ymnixevs, jjootxovtjj pünoi Ta Stói? -/ivArxsu). Hippolytus
5:6; vgl. 1 Cor. 2:10 en Openb. 2:24. „Quidam enim ipsam Sophiam serpentem factam dicunt": Iren. 1:30, 15. 'O xa&altx&s Sfit, jWv, o5t&« for»
o aof&s Tijs EOas Xbyos. Hipp. 5: 16. Etvat Si töv tfiv ïXzyov odroi rr,v uypótv ou?fav. Hipp. 5:9. 'EvTEU&ey oi/zat x«i touï 'OptTag. . . Naao^voög ovo//a£=a&at. Theodoretus,
Qu. xlix in libr. iv Regg. Naas ykp è<no i Sfi;. Hipp. 5:9. Als Joden of leerlingen van Joden hebben (Iren. 1:30, 1) de Nahassenen beweerd, dat de H. Geest vrouwelijk was, en op het voetspoor van Orphische en Mithreesche leeraren hebben zij den Vader van alles van den Wereldvormer onderscheiden.
2) Hermes voert .de zielen na de scheiding van het lichaam ««« rm tyvnar D. L. 8:31. „Tu pias lsetis animas reponis sedibus": Hor. Carm. 1 : 10. „Toen de Allerhoogste aan de volkeren een erfdeel toewees en de menschenkinderen van elkander scheidde, heeft hij de grenzen der volkeren vastgesteld naar het getal der zonen Gods; het deel van Jahwè namelijk is zijn volk, Jacob het hem toegevallene erve." Deut. 32:8—9 in herstelde lezing. „Onze Vader in de hemelen": Matth. 6, 9. — Hypsistariërs hebben in Cappadocië bestaan ten tijde nog van Gregorins van Nazianzus, die in 374 in eene lijkrede op eigen vader zegt, dat deze vóór zijne bekeering Hypsistariër was geweest.



44
levendigd poolwezen *, „de Tijd, die alles ziet," zooals het (v. 1213) heet in 'Koning (Edipus' van Sophocles; „scherp toch kijkt de Tijd, die alles ziet," heeft (Stob. Ecl. 1 : 9) ook Euripides geschreven. De (noordelijke) hemelpool (Mare. Aur. 7 : 50), of goddelijke setherische pool, zooals hij (Stob. Ecl. 1:2, 12) heet bij Cleanthes, was voor de theosophische verbeelding de plaats, waar boven het wentelende hemelwiel2 „het alziend oog" (Hymn. Orph. 34:8), „het oog dér alles ziende gerechtigheid" (H. O. 62 : 1), en zoo dan in zekeren zin „de alziende hemel" (H. O. 4:8) in persoon standhield; van oudsher hebben in NederBabylonië de Mandeeën zich bij het bidden naar het noorden gewend. Zietdaar den theosophischen oorsprong der overigens echt philosophische Aristotelische gedachte, dat het beginsel aller beweging zich niet zelf beweegt3; zietdaar ook den achtergrond, waartegen „de altoos rechtop standhoudende God" 4 der Alexandrijnsch Joodsche persoonsverbeelding uit-
J) Vgl. bier bij Hippolytüs (PhUosophoumena 4:47, 2—3) de astrotheosophie. Bij Pindarus heet (Nem. 1:90) Zeus tywro{. Cicero (de Re PubL 6:17): „summus ipse deus." „Restat ultimus et a domiciliis nostris altissimus omnia cingens et coërcens cceli complexus, qui idem Ether vocatur, extrema ora et determinatio mundi, in quo cum admirabilitate maxima igneae formae cursus ordinatos deflniunt." (De N. D. 2:40, 101.) Pindarus ignoreert hier de Orphische leeringen, terwijl Cicero doet denken aan Posidonius.
*) „Extremusque adeo duplici de cardine vertex dicitur esse polus." Cic. de N. D. 2:41, 105.
8) Ti icpSnav xivsüv dx/v»rov aanb. Metaph. 1012 b. "E»ri -/ip J|yf/ii>v xat &px*>v anavruv, Stb{, eis, dei &v, póvipo;, axfoigre;, avrbt éauTtS i/ioiof, inpas rSn b\XXav. Het
Pythagoreïsme over de... Zevenheid bij Anatolius: Diels F VS» 1, 318.
Oi ys p.1iv TluSxyópsioi. Tb) iiyc/ibvi toü icaunif ri)v éj3J4/njv dyar&cvrat. Te Babel be-
teekende de Zeven de volheid! Aristoteles: rb toü vevnbt aupavoo riiot xairiiv
antupUui TttpUxe» riXat Attiv sariv, iizb toü dtc «vat eü>ijjws riiv inuvuplav, a&aMavcat xai
a«ieS. (De C03I0 1:9, 11.) „Evom,... quod Graeci AJava, id ait Chrysippus d«i tv. Varro de L. L. 6:11. 4) 'O dxAivw; iaritf «tl itbf. Philo Judaeus 'over de reuzen' 11.



45
komt. Zonder persoonsverbeelding lezen wij — zie P. Deussens 'Vier Texten' op blz. 973 — in Indië van beweging en stilstand aan het wiel van den Tijd in de Anuglta van het Mahabharatam; hemelrad en tijd, sterrenhemel en eeuwigheid, ze behoorden met of zonder persoonsverbeelding voor het aanschouwende denken bij elkander. En wanneer (Tim. 37—38) Plato tusschen tijd en eeuwigheid, tusschen Chronos en Mon, leert onderscheiden, is vermoedelijk het achteloos dooreenmengend gebruik der beide woorden in Orphische 'theologie' het gegevene en vooronderstelde, waaraan de Grieksche philosophie zich oefent en ontwikkelt. „De tijd," leert (Tim. 38 b) Plato tegen de mysteriën in, „is met den hemel ontstaan."1 En misschien klinkt hierin toch ook weer door of na, dat de Orphische Chronos, de Zrwan der Perzen, ldvende eenheid was van tijd en ruimte, 'ooiaam 'een sooph, 'world without end', het oneindige in zijn geheel, of als geheel; „de Magiërs," zegt Eudemus, „en geheel het Arische geslacht, zeggen ten deele Plaats en ten deele Tijd voor het gezamenlijke onzienlijke en vereenigde." 2 Pythagoras (Plac. Phil. 1 : 21) schynt den
1) Plotinus: „hoe om té beginnen de tijd is voortgekomen, niemand zal wel de muzen, die er toen nog niet waren, aanroepen, om dat nog eens te zeggen." (Enn. 3:7, 11.)
2) Os payot xai irav ro "Apttov yéyo; oi p.h Tbitov oi Si Xfóvo» irotloQat vi vor/ti?
«ir» xai ri ivw/ulvov. (FPhG 3:288-289.) Philo van Alexandrië: 4 9e4s xairfrat T07ts«. (Over droomen 1:11.) Een heiligdom (Gen. 12:6,28:10) heet 'makoom' van zijnen god, maar „als het hoogste en ware heiligdom Gods is de geheele wereld te beschouwen": Philo 'over alleenheerschappij' 2, 1. De Midraasj: „De Heilige, hij zij geloofd, is de makoom der wereld, maar de wereld is niet zijn makoom." (Bereesjieth Rabba 68:10.) Zoo noemen dan bijv. de Pirqee Aboot (3 : 14) de Joden zonen van den Makoom; vgl in Sura 55 : 46 „Maqamu'r Rabbi" en de uitlegging van Hoz. 5:15 in Zohar H 63b. Spinoza: „quidquid est in Deo est." (Eth. 1 : 15.) Augustinus: „In Hem is eer alles dan Hijzelf ergens, maar alles is niet zoo' in Hem, dat Hijzelf eene plaats is. Want eene plaats is in de ruimte." (De divin. qu. 20.)



46
Tijd omvattende Spheer te hebben genoemd; „in den tijd is alles," zegt (Phys. 4 : 10) Aristoteles, „en in de spheer des geheels". Bij Eudemus (P Ph G3 : 246 b) lezen wij nog eens, dat, omdat in Tijd en Spheer alles is, Xpóvog en Txpxipx door sommigen zijn vereenzelvigd, en bij Plutarchus ('over het ophouden der orakels' 21) wordt rondom het veld der waarheid de Mon gedacht. Aristoteles had ('Hemelgewelf 1 : 9, 10-11) geschreven, dat de onsterflijke en goddelijke .iEon genoemd wordt naar zijn eeuwig zijn en van den heelen hemel het einde is, een einde, dat allen tijd en de onbegrensdheid omvat; de hemel (t.a.p. 2 :1) heet eveneens ongeworden en onvergankelijk, zonder begin of einde — van den geheelen Mon. Die blijkbaar ook bij hem de 'Maqóm' is der voor-Aziatische oneinddgheidsgedachte. In den hemel (of de wereldruimte) is naar zijn zeggen weder de eindelooze tijd te denken, al merkt hij bij gelegenheid op, dat men zoude kunnen vragen, of er tijd zoude zijn zonder ziel, — eene echt philosophische en boven theosophie uitgaande vraag; Plotinus heeft (3 : 7, 10) later met stelligheid geleerd, dat men den tijd buiten de ziel niet had aan te nemen. „Wat is het ware," vraagt (Parthey 13 : 6) in Alexandrië de Hermetisch oud gewordene theosophie zelve, om dan te antwoorden met het meer dan verbeeldingrijke woord: „wat voor zichzelf te vatten is." 1 — „Vader, ik zie alles en mijzelven in den geest!"2 De geest heet hier noüs of
1) Ti ouv èUq&i; iortv; rb oan& xeaaXvimbv. Proculus: rb Tcpbt uonb siciarptTcrixbv aaii/iaxbv imv. (Inst. Theol. 15.)
2) Uarep, rb tcöv bp& xai i/utvrb» I» t^» vet (Parthey 13:13.) Heraclitus: ^«xSj mlpa.ro. eux &v iZtvpow. (O. L. 9:7.) Aristoteles: $ >pux*! ra. tvra. icüt lm ic&vra. (De An. 3:8) Plotinus: alrbt b vet* ra Ttpiy/iara. (Enn. 5:4, 2.)



47
bewustheid, en niet pneumal, luchtziel of luchtgeest, de geest, dien de stervende Heer Jezus nog heet te hebben gegeven naar luid van Matth. 27 : 50 en Joh. 19 : 302; niettemin of juist hierom is het aan te nemen, dat in het aangehaalde 'Hermetische' gezegde de leer der Orphische verborgenheden herzien wordt en voorondersteld blijft. Verbeterd. Want even goed als de echte Grieksche philosophie heeft ook het Hermetisme zijne geschiedenis gehad, en de 'Hermetische' brokken, waarover wij nu nog beschikken, zijn overblijfselen uit eene Alexandrijnsche gemeente, waarin oudere Orphische en Pythagoreesche theosophie met latere Grieksche philosophie meer en meer vermengd was en doortrokken. Bedoeld was met Hermes eene persoonsverbeelding — vgl. reeds Plat. Phileb. 18b — der ^Egyptische wijsheid3, ^Egyptische wijsheid, echter, die na de dagen van Amasis II (569—526
1) In het Latijn soms aura. „Tennis enim qusedam moribundos deserit aura, mixta vapori." Lucr. 3:233. „Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram." Verg. En. 4 : 278, 9 : 656. „Divinse particulam aurae." Hor. Sat. 2:2, 79. „Corpus quale habent daemones est naturaliter subtile et velut aura tenue." Origenes de Principiis I pr. 8. Pollux: ri y&p m»S/t« ttveit &»... x«i &eiav a6/wtv. (Onom. 1 : 15.) A6/>a 9söv s'xq/ta Tt/n«4raT6V auctor anonymus ap. Tatianum ad Gr. 14. De Placita Philosophorum vermelden (1 : 4) ris &izi twv iaripm «Xipas, a&pu wordt (L. A. 1:13) bij Philo van Alexandriö het lager of zielig menschelijke geacht, en Plinius houdt het (H. N. 32:2) ervoor, dat de sidderrog eene kracht inhoudt, die eene soort van aura uitzendt.
2) Vgl. bij Euripides ifiiveu ri mtü/ia- Hec. 571. Cicero: „animam et efflari dicimus." (D. T. 1 : 9, 19.) Zie ook de Grieksche lezing van Richt. 15:19, 1 Sam. 30:12, Luc. 8:55.
3) „Itaque vocatus sum Hermes Trismegistus, habens tres partes philosophiae totius mundi." Tabula Smaragdina. „Mercurius ille Trismegistus, magister omnium physicorum": Tertull. adv. Valent. 15. „Hermes de Egyptenaar." Galenns ntpi xitXav fxpp. 6:1. Francis Bacon tot koning Jacobus den Eersten: „Your Majesty standeth invested of the triplicity which in great veneration was ascribed to the ancient Hermes: the power and fortune of a king, the knowledge and illumination of a priest, and the learning and universality of a philosopher." (Spedding Hl 263.)



48
v. Chr.) ergens ook Grieksch had gesproken; Herodotus gewaagt (2 : 138) eenvoudigweg van eenen Hermestempel te Boebastis, en toont zoodoende, dat hij Grieksche vertalingen van Egyptische godennamen als gangbaarheden vooronderstelt. Vermoedelijk heeft hij — vgl. weer Strab. 17:1. 8 + Hdt 2 :178 + Plat. Phdr. 274 c + Diod. 1 : 43. 6 — in eigen persoon Grieksch sprekende menschen Hermes voor Thouth 1 te Naucratis nabij Saïs hooren zeggen; daar zal hij ook zijne óverige Grieksche benamingen voor Egyptische goden hebben gehoord, Dionysus met Osiris (2:42) hebben leeren vereenzelvigen, en in den waan zijn gekomen, dat ook (2 : 171) de Egyptenaren van 'mysteriën' spraken, om ten slotte te meenen, dat (2 :81) het Orphische en Pythagoreesche zelf Egyptisch was. Eduard Meyer in 1893: „Herodotus heeft hier, gelijk hij zoo vaak heeft gedaan, de Grieksche zienswijzen, die hij uit Egypte wil afleiden, zelf naar Egypte gebracht, of van de daar gevestigde Grieken gehoord." (Gesch. des Alt. 2 : 739.)
De Pythagoreeën (Sextus adv. Math. 9 :127) hebben gesproken van het eene Pneuma, dat zich bij wflze van ziel door de geheele wereld uitstrekt en ons verwant doet zijn ook met de dieren; Chrysippus (Stob. Ecl. 1 :17) zegt later, dat het pneuma heet, omdat het wordt gehouden voor lucht, die in beweging verkeert. Schrijft echter Anaxagoras (500—428), dat alles eens is vermengd geweest2, doch de geest het heeft geordend, dan heet bereids bij hem die geest
1) 0utó- inschrift van Kosette, 50ste regel. Tb* 6utè 'e^üv oïSt» Sn*- Clem. Alex. Strom. L 'Ep/iHt j>'l/3e b Tevr/ilyurror Catal. cod. astroL grsec. I 167.
2) Oude overlevering reeds heeft beweerd, dat hij dit uit de Orphische gedichten had gehaald: Laërt. Diog. procem., 1:4.



49
niet pneuma of luchtgeest, d. i. 'animus' en 'spiritus', maar noüs of denkgeest, bewustheid, 'mens'. De geest van Anaxagoras is vol inzicht, maar als 'het fijnste en zuiverste' van alles; zoo verraadt toch weer inde dagen van Pericles de wijsbegeerte te Athene, dat zij het eigenlijk heeft over de tot denkstof bevorderde Orphisch pneumatische of eetherisch geestelijke lichtstof, dezelfde allicht, die nog bedoeld is ook in Indië, wanneer daar een Samkhyasütram (1 : 145) leert, dat de geest licht is. Toch blijft het de vraag, of het Orphische pneuma als Erikepaios, Phanes 1 en Mêtis voor de verbeelding gesteld, véél minder persoonlijk werd gedacht dan bij Anaxagoras de alles ordenende maar nog fijn stoffelijke Noüs. Minder noëtisch dan de zichzelf denkende, niets uitvoerende en alleen als ideaal werkende Godheid van Aristoteles2 is het Orphische lichtwezen zeker. Maar zelfs de Stagiriet laat (Metaph. 1074 b) gelden, dat de sterren goden zijn. En den levensgeest zijner psyche of anima, het levensbeginsel en deszelfs warmte laat hij ('over het ontstaan der dieren' 2 : 3) als pneuma komen uit de... sterrestof3, om daarbij nog te beweren, dat de zuivere
!) Bij Hdt 3:4 en in een inschrift uit Naucratis is *&nis persoonsnaam. Een berg op Chips (Serv. ad Verg. Georg. 2:93) heeft *a»*ïoS geheeten, en als *avaïo« is daar (Macr. Sat. 1:17, 34) Apollo vereerd; vgl. Hom. Hiad.
19 : 398. $avaZo$ 'Arriüwv. 'A^atde 'O^paAi;. Fla^a Xt'oi? ourw Xiyeruty bericht nog
Hesychius. Op een der oudste, uit electrum bestaande, Grieksche geldstukken, een stater uit Halicarnassus, staat als randschrift *«veuj u/ti waarmede het waarschijnlijk door een geldhandelaar van dien naam was gewaarmerkt, en het is nog de vraag, wat bij Diod. 1:11, 3 de naam Phanes eigenlijk beteekent; de naam is overigens weergevonden op een der gouden plaatjes uit Thurium en Petelia.
2) 'Ex retetimit Ap*. i-prfs tpniTou i aupawis xai $ füats. Metaph. 1072 b. Ktvsï &{ Ipü/mo». t. Z. p. Ta &s Aptarai fxevrc evSiv iel itp&Jjtu? Sart y&p aüró ri ou ivsx«.
De C. 2:12. n*i tarn ) vbwi «oiiffCMj vitittf Metaph. 1074 b.
*) 'H iv ra mtu/tatrt fieit Av&Xeye* int röv Aar pan natx*'u Cfr. de An. 2:1. 51 "karpet Si «W fqai xai b IWiówïios eto/iot. date», if ei&ipee ewumxbt. Stob. EcL



60
bewustheid, het werkdadige denken, het eenige is, wat als het goddelijke in den mensch van buiten binnenkomt i; de bedoeling is wij sgeerige verbetering, maar wat verbeterd wordt is de theosophische leer, dat uit het astrale gebied, uit den setherischen sterrenhemel, het pneuma der ziel afkomstig is 2, — dat behouden wordt, zonder dat het verschil tusschen levensgeest, ziel en bewustheid, tusschen pneuma, psyché en noüs, afdoende wordt verduidelijkt en opgehelderd. » „Wat uit setherisch zaad is gesproten," zoo had (fragm. 836 Dind.) bijv. Euripides gesproken, „keert naar den hemelpool terug." „Aarde naar de aarde," had ook (zie Plutarchus: cons. ad Apoll. 16) Epicharmus getuigd, „het pneuma naar boven." En Euripides (Suppl. 533—534) herhaalt: „het pneuma
1 : 24. OvpeateO fkp xai Saxpvn oiwiav uX&lp* xaAo6/tsv auctor de mundo C. 2.
"Eviu/ia <pux^t ri mui/ia.- het Hermetisme, 10:17 Parthey.
1) AifacTat Si rit voüv jatavev SbpaStv intiailvcu xat &itn> «vat (tivev. „Hominis 1H-
teUigentiam, qua? quinta pars soli homioi eoncessa est ex cethere": de 'Hermetische' Asclepius, 41:18. BE quo sunt astra mentesque": Cic. Acad. 1 : 26. „Humanus autem animus decerptns ex mmte divina": CSc. D. T.
5 : 88. „Audivi Pythagoreosque nunquam dubitasse quin ex universa
mente delibatos animos haberemus." Cicero 'de Senectute' 78; vgl. nog Disp. Tusc. 1 : 66.
s) Cicero: „inflammata anima." (D. T. 1 : 42.) „Sunt autem stellas natura flammese." (De N. D. 2:118.) „Divinis animatae mentibus." (De R.P.6:15.) „Animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas vocamus." (S. Sc. 3:7.) Vandaar, dat bij den dood de ziel weder ten hemel vaart; „de iEther heeft de zielen opgenomen, de aarde de lichamen," zegt het grafschrift voor de in 432 v. Chr. bij Potidaea gevallene Atheners. De gedachte, dat de 'Zeus' in ons, die bij den dood tot den eeuwigen Mther terugkeert, onze noüs, de bewustheid is, vinden wg dan (Troad. 886 -f- HeL 1014—'16) bg Euripides; Xenocrates (Stob. Flor. 104:24) heeft als des menschen 'dsemon' weer de ziel genoemd.
*) Aristoteles erkent overigens .(de Gen. An. 2:3) zelf, dat de noüs groote moeite baart en men zgn best moet doen, om hem te vatten x«™ Simpt* xai xa&teov hSixtrm. Maar dat de noüs die moeite baart aan zichzelf en de moeilijkheid die der zelfkennis is, zegt hij weer niet; als volledige nietigheid en verkeerde oneindigheid heeft de bewustheid zich eerst begrepen in onze dagen.



51
naar den Ether, het lichaam naar de aarde." „Top der goden is de heldere Ether, die de aarde omvat." (Fragm. 911.) „De verklaring," zegt in de middeleeuwen (S. Th. 3 : 57. 3) Thomas van Aquino, „van de kracht der heerlijkheid, waarmede Christus is ten hemel gevaren, ontleenen sommigen aan de natuur der quintessentie, die naar hun zeggen het licht is, die zij van noode achten voor de samenstelling van het menschelijke lichaam, en waardoor tegenstrijdige elementen zouden worden tezamengehouden." Dat de ziel uit 'quintessentie' bestaat1, had onder anderen, getuige Macrobius over Scipio's Droom 1 : 14, de Peripateticus Critolaus geleerd. Bij het woord eether denkt (Meteor 1: 3, 4) Aristoteles zelf aan Anaxagoras, die, vindt hij, daarmede wel zal hebben gedoeld op het vuur, waarvan de bovenwereld vervuld is, — een Heraclitisch en eigenlijk zelfs theosophisch vuur 2, waarvoor nog in de vierde eeuw onzer jaartelling eerbied is gevoeld door 'Hypsistariërs' in Cappadocië, en waarvan (vgl. Matth. 3 :11 en Luc. 3 :16) Johannes de Dooper zoude moeten hebben gehoord in G-alilaea. „Want ook onze god (Hebr. 12 : 29) is een verterend vuur" ... in den mysterieuzen en geestelijken zin des
J) Tertullianus: „ex quinta nescio qua substan tia." (De An 5.) „Spiritum mundi quem dicimus essentiam quintam" vinden wij weder bij H. G. Agrippa 'De occ. phil.' 1:14. „Sed jam ad corpus anima? proximum redeamus. Hoe vocant magi vehiculum anima?, sethereum scilicet corpusculum acceptum ab aethere, immortale anima? indumentum, naturali quidem figura rotundum propter aetheris regionem, sed in humanam effigiem sese trausferens quando corpus humanum ingreditur, atqne in priorem se restituens cura egreditur." Ficinus de immort. anim. 18:4,
2) lUpnu fkp 3*4» vopi^ojnn «cvai rè nüp- Hdt 3: 16. Ti/tS<ri Si xai f,Xtov, bv xaleün U&pW Strabo 15:3. ïll/xmi ïj>a«ev r4v 3-s4v «vat pe>T<u>4v* Hipp. Bef. 4; 48. Oi arrwïxoi vospöv &giv afto^atvovTai ftvp ts/vixóv, ... xai wcG/ta hStyxov St'hlov
toü xar/tau' Stob. Ecl. 1:2, 29. Philo Jadasas: & «is-np, Uph Küp, flif ina. a^s«To«. (De a L. 30.) „Niet in het vaar was Jahwe": 1 Kon. 19, 12.



52
woords, waarbij de ruwere gedachten van Lev. 9 i24, Deut. 4 : 24, 1 Kon. 18: 88, 2 Macc. 1 : 22. 32 vervallen zijn. „Element bij uitnemendheid heet het vuur," heeft (Stob. Ecl. 1:10, 16) Chrysippus gezegd, en van de Peripatetici zegt later Fr. Bacon: „their opinion of an element of fire above the air is justly exploded": Silva Silvarum § 32. De Orphische ingewijden hebben een hemelsch en geen gewoon vuur geroemd, wanneer zij (Orphische hymnen 5 : 4) den Ether „het edelste element" noemden, en wat Aristoteles als setherleer toeschrijft aan Anaxagoras, is eigenlijk Orphische theosophie geweest. Etherisch licht en setherische warmte en levende ziel en denkende geest waren in deze laatste nog een1; de sterren waren zichtbare zielen en (cf. Ml. V. H. 4 : 17) de zielen als ankpyuirrx msvfAXTixa. onzichtbaar gewordene sterren 2, en zoo heeft zich dan tot in den Chris tel ij ken tijd voor het oog der helderziendheid de ziel als glinsterende gedaante kunnen vertoonen. „Bij ons," vertelt Tertullianus in (§ 9 van) zijn geschrift over de ziel, „is tegenwoordig eene zuster, die de gave heeft ontvangen van openbaringen, die zij bij wijze van geestesverrukking des Zondags onder de godsdienstoefening ondergaat. Zij houdt gesprekken met engelen,
1) Aat/iiteis «X&ip Euripides ap. Stob. Flor. 119:3. tfopfipw «.SMp* iarhpr Aristoph. Thesm. 1050. Cicero: „Zenoni Stoico animus ignis videtur." (D. T. 1:9, 19.) Zeno: irwü/u* t,s,cppj» f, f,^. (D. L. 7:167.) VgL nog het 'zielelicht' (füc ^tfc) van Euripides bij Clemens: 'Meng.' 5:71.
2) Zxipfia-a, mtv/wrraic ftrrtafc iariv. SyrianUS Vermeldt Ti edrfectlis fipdv irveüjtta.
(In Aristot. Metaph. p. 98 Kroll: BerL 1902.) „Tunicas descendentes induti sumus": Macrobius in S. Se. 1:11, 12. Bij de hemelvaart (Porph. de Abst. 1:31) werden die zielehulzen in volgorde weer afgeworpen; reeds in Babel was verteld, dat eens de held Gilgames den godenberg had bestegen en daarbij van de zeven hemden, die hij droeg, zes had moeten afleggen. Dat de ziel bij de hemelvaart zeven wachten voorbijmoet, is nog altoos leer bij de Mandeeën.



53
somwijlen ook met den Heer, en ziet en hoort verborgenheden, en de harten van sommigen onderkent zij, en zij geeft geneesmiddelen op aan hen, die dat verlangen. — De ziel, zegt zij onder meer, is mij lichamelijk getoond, en zij leek een spiritus (of luchtgeest), doch niet van nietige en ledige hoedanigheid, maar een, die zich zoude hebben laten vatten, fijn en glinsterend en luchtig van kleur en eene volmaakt menschelijke gedaante." Nog voor Melanchthon ('De Anima' 134 b) is de spiritus een „vapor ex sanguine expressus, virtute cordis incensus, ut sit velut flammula, suppeditans in exercendis actionibus." En eerst iemand als Francis Bacon bedoelt met 'spirit' bij gelegenheid 'the human mind'; deze onderscheidt 'De Augmentis' 4 : 3 spiritum en animam, om van den eersten den menschelijken geest in onzen zin van bewustzijn te maken; daar heet dus spiritus of geest, wat bij de ouden voü? en 'mens' had geheeten. (Spedding I 607.) In de Roomsche kerk (Thom. S. Th. 1 : 76. 3) was het onderscheid tusschen (menschelijke) ziel en bewustheid verworpen.
Ficinus (1433—'99) heeft beweerd, dat het wezen van licht en ziel een was geweest voor Orphici en Heraclitus1, wat schrijver dezes niet zal ontkennen; bij Joh. Stobseus echter lezen wij, dat de natuur des lichts aan de ziel is toegekend door Heraclides. 2 In
*) Ut placet Orphicis et Heraclito lumen nihil aliud est nisi visibilis anima, nnde per hoe omnia reviviscunt; anima vero lux in visibilis.-' Marsilius Ficinus de immortalitate animorum 8:13. Dat de sterren psychisch waren, dat de lncht leefde, en dat het wezen der ziel het wezen van het licht was, heeft nog Mani geleerd: Epiphanius 66, 22.26. 28. En van Petros en Paulus heeft paus Damasus geschreven: „sanguinis ob meritum Christumque per astra secnti aetherios petiêre sinus et regna piorum. — Hasc Damasus vestras referat, nova sidera, laudes!"
2) 'üpaxXtiSr,; puraerfü Hl* ^;r> éplmtxo. Stob. Ecl. I 796.



54
allen gevalle is het (Hippol. 6:24) Pythagoreesche leer geweest, dat de zielen afkomstig waren van de sterren, en hebben in de oudheid de Orphische ingewijden bij ziel en licht en sterren aan den Ether en het setherische Pneuma gedacht; als 'glanslucht' heeft men later in Neder-Babylonië het pneuma weergevonden bij de Mandeeën, die oorspronkelijk slechts babylonizeerden, doch in tweeden aanleg onder Perzischen invloed te denken zijn. En waar Aristoteles ('Hemelgewelf 1:2. 10, Meteor. 1:3. 4) de leer voordraagt, dat er eene eenvoudige of zuivere en onvermengde uitgebreidheid moet zijn, die zich overeenkomstig eigene natuur in eenen kringloop heeft te bewegen, dat buiten de ons bekende samengesteldheden eene uitgebreide wezenlijkheid, welke goddelijker is dan deze allen tezamen % als het eerste element 2 de wereld vervult van de bewegingen daarboven, daar maakt dit Aristotelische setherisme duidelijk, dat zelfs de zuiverst Grieksche wijsbegeerte van de jaren 500 tot 300 voor het begin onzer telling de kinderlijke voorstellingen van de meer oostersch geblevene theosophie niet geheel heeft kunnen uit- of afschudden. De Stagiriet voegt er zelf bij, dat het bedoelde geloof niet nieuw maar van ouderen afkomstig is. En dit beteekent weder, dat ook in zijne verstandigheid het Orphische geloof, de verbeelding der mysteriën, heeft door- en nagewerkt, dat voor hem de zoogenoemde
x) L. Oken (1779—1851) in zijne Natuurphilosophie: „der JEther ist die erste Realwerdung Gottes, die ewige Position desselben; Gott und Mther sind identisch."
2). TA npurn mtxdo*. Ti «Iv» TroixOn, Bij Plutarchus o. a. ('de E ap. Delph.' 11) staat later vl/nm) wal*. De PL Ph. (2:6, 2) hebben vi/mm aroi/siov. Cicero: „quintum genus." (Acad. Post. 1:7, 26.) „Quinta quaedam natura." (De Fin 4:5, 12.) In latere alchimie heet de prima materia Mercurius en Azöth.



55
Ether met zijn ouden naam 1 de stoffelijke natuurlijkheid heeft voorgesteld, waaruit (PI. Ph. 2 : 6, 2) naar het zeggen der Pythagoreeën de geheele wereld ontstaan was 2, en die als een even goed onlichamelijk wereldbeginsel onder Orphische ingewijden de eerst en uit zichzelf geborene of goddelijke wereldbewerker Phanes heette, — Phanes, die als het wezen des lichts het wezen ook van de waarheid was. „Want de waarheid," zegt ('over Joseph' 14) Philo van Alexandrië, „is licht." Pindarus had (01. 11 :4) de waarheid tot dóchter van Zeus gemaakt, maar het isopseephisme van Auffr» (= 52 —) x'Mp doet begrijpen, dat in de mysteriën licht en waarheid zijn vereenzelvigd. Reeds in een lied aan Mardoek had het geheeten: „laat mij uwe godheid zien!" „Er kome, diepte, breedte, lengte, hoogte, — glans," heet het (vgl. Eph. 3 :18 en Hippol. 6 : 34) dan echter3 in een wedergevonden Grieksch Egyptisch bezweringsformulier; wat wordt daarmede bedoeld? In eenen glans van licht moet het goddelijke ware, het „pneuma der waarheid" van Joh. 16:13, lichamelijk verschijnen! „Bij volmaakte reinheid van ziel en lichaam," zegt Porphyrius ('over onthouding' 1 :57), „kan soms aanschouwing Gods worden vergund aan hem, die edel is van aard, en zoo ook heilig en zuiver leeft." En Phanes, leert Proculus, is bij Orpheus de zender van het geestelijke
1) Vgl. bijv. Hom. Iliad. 14:288.
*) Ook Zeno de Stoïcijn heeft geleerd owiav «vai tö» ««■«» wxvtmv «ftag» üAijv, Tafrmv U nama HSim, xat oOts nXtia yiyvo/«v>]v oUrt iX&rrm- Stob. Ecl. 1:11, 5. Dat gaat dan met gevolg over in de nieuwere wgsbegeerte; „all things are changed and nothing is lost, is a rule in physics exhibited thus: the quantum of nature is neither diminished nor increased." Francis Bacon, 4:338 Spedding.
») Jahrb. für PhiloL Suppl. xvi 802.



56
licht.1 „Want het pneuma is de waarheid," getuigt omtrent 140 de Ephesische schrijver ook van 1 Joh. 5:6. „Wanneer zij," zegt van de Christenen der tweede eeuw Celsus bij Origenes (6:71), „beweren, dat God pneuma is, onderscheiden zij zich hierin volstrekt niet van de Stoïcijnen bij ons." „Wat is toch het Heilige Pneuma?" vraagt ('Mengelingen' 5:88) omtrent 210 niettemin of juist daarom de Alexandrijnsche Clemens. En Gregorius van Nazianzen schrijft in zijne 31ste rede: „Van de wijzen onder ons houden sommigen het Heilige Pneuma voor eene werkingswijze, anderen voor een schepsel, anderen weer voor God; anderen nog weer weten niet, waarvoor zij het moeten houden." Toch had (Padag. 1 : 6) Clemens nog wel geweten, dat de H. Geest uit den hemel in ons binnenstroomde; ook klinkt van het antwoord, dat hier geschiedkundig te geven is, nog iets na bij Thomas van Aquino zelfs, waar deze verklaart: „Het licht van het begrip in ons is niets anders dan eene soort van medegedeelde gelijkenis met het ongeschapene licht, waarin de eeuwige redenen vervat zijn." (S. Th. 1 :84, 5.) Maar geschiedkundig is'hier allereerst te bedenken, dat de 'anemos' een windgeest en het 'pneuma' diens ademtocht is geweest, dat er daarom, als bij Herodotus 7 : 61 en Euripides Herc. 102, wvsittxTx xvkfuav waren, en dat een pneuma Gods dus eigenlijk een wind of ademtocht Gods, een goddelijk pneuma eene goddelijke aan- of inblazing is, zoodat rb xvsvpx tI xyiov, de Heilige Geest,, eigenlijk óók een
heilige ademtocht blijft van het 'setherische', van
de hemelsche luchtigheid.
!) *avjjj nafa tö 'Opfü itptititi ri vwriv j>aj. Abel 176.



57
B\j Hesiodus (Theog. 124) z\jn de Ether en de Dag uit de Nacht geboren; voor Bacchylides is de Dag een kind geweest van de Nacht en den Tijd. De Orphische leeringen hebben de Nacht tot moeder der 'góden' gemaakt; bij Sophocles zal aan Orphisme te denken zijn. wanneer by hem ('Trachinise' 94) als zonnemoeder de Nacht wordt genoemd. Eeuwigheid en Nacht (Alév en Nv£) zijn in het Grieksch isopseephisch (= 47), en dat de Orphische theologie van de Nacht is uitgegaan, getuigt (FPhG 8 : 287 b) Eudemus, waaruit dan te verklaren is, dat in het Epos (Iliad. 14:258—261) de Nacht vermeld wordt als de godin, voor wie zelfs Zeus ontzag heeft. Orphisch klinkt het ook, dat volgens Sophocles (fragm. 657 Dind.) alles aan het licht wordt gebracht en in de vergetelheid wordt teruggenomen door den Tijd. De stralende en vurige Phanes (Abel p. 3) is voorts ook de Eros of alles vereenigende en aan den gang houdende wereldliefde 1 in de 'Vogels' (v. 696) van Aristophanes, „Eros, der alles begonnen," nog naar het zeggen der Sirenen in Goethe's Faust2, en die reeds in de door een epischen Cypriër (Iliad. 14 :153-352) bespotte Orphische theogonie de oorzaak zal zijn geweest van vruchtbaarheid tusschen hemel en aarde. Dat ook Orpheus het had gehad over 'de heilige bruiloft', de bruiloft van Zeus en Hera8, getuigt (Abel 243) nog in de
1) „Chaos is restrained and kept in order by the concord of things, which is Love." Francis Bacon.
2) nparot yip i^aySi)- Argon. 16. „Narrant Amorem illum omnium deorum fuisse antiquissimum, atque adeo omnium rerum, excepto Chao, quod ei coaevum perhibetur. Atque Amor iste prorsus sine parente introducitur; ipse autem cum Chao mistus et deos et res universas progenuit. A nonnullis tarnen ovo prognatus incubante Nocte traditus est." Bacon, 3 : 79 Spedding.
') Hera heet bg Empedocles de aarde; „Heram terram veteres dixerunt":



58
middeleeuwen Eustathius van Thessalonica; de Homerische verschalking van Zeus op den Ida door Hera zal scherts zijn1 naar aanleiding van het slot der Orphische theogonie, waarin met eene hiërogamie aan den Oceanus, of liever in den Ogénus, beeldsprakig op den bevruchtenden regen tusschen hemel en aarde was gedoeld. 2 In die theogonie, of ruimer gesproken, in de Orphische theologie, zijn Phanes, Ether en Eros één wezen geweest, en van daar dan vermoedelijk nog in de Johanneesche geschriften (Joh. 4 : 24, 1 Joh. 4:8) de vereenzelviging van God, 'geest' en liefde. Heeft Heraclitus tegenover de Orphische leer als vader van alles den strijd genoemd?3 „Men wete," zeide hij, „dat de oorlog het gemeenzame en het recht de strijd is, en dat alles in strijd ontstaat en vergaat." * Empedocles echter is een Orphisch 'reiniger' geweest, en Empedocles heeft als wereldbeginselen haat en liefde laten samengaan; het blijft de vraag, hoeveel hij gemeen heeft gehad met de Pythagoreesche orde, wier synedrion (of 'loge') 8 te Croton omtrent 450 v.
Mart Cap. 2 : 160. „Terra matri Era Curae": inschrift van Constantine, CIL 8:5526.
i) Een ernstig Orphisch in voegsel zal Odyss. 11:566—639 zgn; op rekening van Onomacritus is met name Odyss. 11:602 vlg. gesteld. Het verhaal van de eposredactie onder Pisistratus en de Pisistratiden doet zelfs eene Orphische ordeningscommissie vooronderstellen.
?) Euripides ap. Athen. 13:73, ap. Sext. adv. Matth. 6:17. Lucr. 1:251 —262, 2:991—996. Verg. Georg. 2:325—327. "Aw t& obp&vtn, x.4™ t« btirfut, f r Apnot xaï sWeos nJi>)feó/i<yev ri Ipyev chemisch Hermetische leuze.
3) ÏUXt/ttf wavrwv mHip tart, iravruv Si r< /tafftlt&f. Hippol. Ref. 9 :9.
4) Origenes tegen Gelsus 6 : 42. Naar het zeggen van Chrysippus (bij Philodemus 'over vroomheid') had Heraclitus geleerd, dat de oorlog en 'Zeus' hetzelfde waren-; zoo heeft hg Dionysus en Hades vereenzelvigd, d. w. z. eene onverwoestbare levenskracht in den, dood gezien.
5) 'Synagógion' (vgl. Hand. 15:21) heet bij Philo van Alexandrië 'over droomen' 2:18 het Jóódsche leer- en bedehuis; 'Sabbateton' of Sabbathuis heet het ('Oudheden' 16:6, 2) bij Josephus. In Spr. 5:14 heeft de Alexandrijnsche overzetting „ekklesia en synagoge" voor vergadering en gemeente.



59
Chr. Zal verbrand zijn, en wier laatste oude leden van Rhegion naar Griekenland zyn getrokken tegen het jaar 410, om daar dan te worden tot zoo iets als eene meer vrijzinnige wijsgeerige school, die de dxovo-parx allegorizeerde en van vleesch- en boonenverbod niet meer wilde weteuf Aristophanes steekt in Athene met de Orphische vereeniging den draak, wanneer bij hem ('Vrede' 375) Trygeeus uitroept „ik moet nog worden ingewijd voor dat ik sterf," om achterna (832-834) te verzekeren, dat hij bij eene luchtvaart .twee of drie overledene zieltjes heeft ontmoet, die op weg waren om sterren te worden. 1 De komieke wijding van Strepsiades in v. 254 en volgende van de Aristophanische 'Wolken' is minder grappenmakerij over de orgia of heilige handelingen in de theosophische vereeniging 2 dan over de tusschen 400 en 390 v. Chr. te Athene gepredikte zoogenoemd Socratische doch meer bepaald 'Hondsche' of Antistheneesch vrijzinnige godsdienstigheid. Lid van de theosophische vereeniging (D. L. 6:4. 39) is Antisthenes niet geweest; de philosophie uit den Hondshof
1) Cfr Plat Tim. 42 b. Carmen aureum Pythagoreorum: „wanneer gij het lichaam hebt verlaten en in den vrijen sether zijt aangekomen, zult gij onsterflijk zgn, een onsterfelijke 'god', en niet meer sterfelijk." Iemand bij Euripides: „Gouden wieken geworden mij op den rug, en daarbij der Sirenen lieflijke sandalen; ik stijg omhoog naar den klaren JSther, naar het gezelschap van Zeus." (Clem. 'Meng.' 4:26, 176.) Cicero: „het is duidelijk, dat de zielen bij het verlaten des lichaams naar boven gaan." (D. T. 1 : 17, 40.) Arnobius (2, 33): „zij meenen, dat zij, zoodra ze van de banden des lichaams ontslagen zgn, vleugels erlangen, om daarmede ten hemel te stijgen en naar de sterren te vliegen." De Stoïcijnen echter hebben (D. L. 7:147) God een onsterflijk, den mensch (Epiet. Diss. 2:9.2) een sterflijk redelijk wezen genoemd; Hipparchus est „ausus rem etiam deo improbam: annumerare posteris stellas." Plin. H. N. 2:24
2) „Orpheus orgia tradiderat": Ovid. Hetam. 11:92— 93; cfr. Eurip. Bacch. 79. "Opyux. ras «pt-cn? Philo Judaeus. — Hymn. in Cer. 476, Hdt 5:61, Aristoph. Ban. 381, Plat. Phdr. 250 c



60
(D. L. 6 ! 24. 37. 59. 73) critizeerde op hare beurt en op hare wijze, maar vrij van theosophische denkbeelden was de Antistheneeër daarom niet. Waar heeft om te beginnen Antisthenes zijn geloof aan de eenigheid Grods opgedaan? „Populares deos muitos, naturalem unum esse dixit": Cic. de N. D. 1 :13. En Just. Mart. Coh. p. 78 vermeldt de woorden tfe Stb? êv txvt&o-iv, unus deus in omnibus, als Orphisch.1 De magiër Zoroaster is voor Antisthenes de eerste wijze en Orpheus de eerste wijsgeer geweest; aan Orphischen en Pythagoreeschen invloed zal het zijn toe te schrijven, dat volgens hem (D. L. 6:12) man en vrouw dezelfde deugd hebben, en dienovereenkomstig almede in Xenophons Oonvivium (2:9) gezegd wordt, dat de natuur van de vrouw niet slechter is dan die van den man. En in een 'protreptisch' of tot opwekking en vermaning geschreven zoogezegd Socratisch tafelgesprek, in de beschrijving van een symposion, een gezellig samenzijn, waarin 'Socrates' boven de lust aan symposiën, aan drinkgelagen, moest doen uitgaan naar hoogere deugd 2, kunnen in den geest van den 'hondschen', meer hoogdravenden dan wijsgeerigen, zedenpreeker8 wijzen (D. L. 1:35) als Thales zegslieden eener theologie en wereldleer hebben geheeten, die in den grond slechts gewijzigde leerstof uit de mysteriën was; natuurbezieling4, donkere levens-
!) In de tweede eeuw onzer jaartelling vermeldt Celsus (bg Origenes 1:24) t4» «ri «a« 3*4», den boven alles uit te denken god; vergelijk nog den 'eenigen' god van Caecilius bij Minucius Felix, Oct. 10, alsmede de uitlegging van 1 Cor. 8:6 bij Clemens van Alexandrië in diens „Mengelingen' 4 : 97.
2) De oude leuzen m/imtm /t* ayeorSv (Stob. Flor. 4 : 297 M.) en v/xp&remv &x«t (Stob. Flor. 4 : 296 M) zgn vermoedelijk Antistheneesch.
«) 'ApmiXiyoi. Vgl. Juven. 15:16, Suet Aug. 74, Vopisc. Aurel. 42.
4) Xen. Mem. 4:3, 13—14. (De inhoud van Xenophons voorgewende 'herinneringen' is grootendeels Antistheneesch.)



61
beschouwing1, onsterflijkheidsgeloof2, zedenpreekerij 8 en matigheidsbepleiting * doen in het Hercules en moeite verheerlijkende6 'Capucinisme der oudheid', waarin niet toevallig ook van de Perzen nog al sprake zal zijn geweest, onwillekeurig aan invloed van Orphisme en Pythagoreïsme denken. En zoo zeker als de 'Hondschen' geene Pythagoreeën waren, als 'Pythagoristen' zijn zij reeds voor den gek gehouden in de tot ons gekomene tweede lezing der 'Wolken'van Aristophanes. In de Platonische gedachtenwereld kan uit de geschriften van Antisthenes de Orphische werelderos gekomen zijn; hierom zoude dan de Eros van Plato's 'Gastmaal' in 203 d trekken kunnen vertoonen, bij wier voorstelling Plato's tijd- en stadgenooten glimlachend aan den ouderen Socrateslover uit het Herculesgymnasium moeten hebben gedacht. Dat Eros god is, loochent (Strom. 2:20) bij Clemens van Alexandrië juist de Cynicus, en van Antisthenes zeiven is het woord, dat hij (Clem. Strom. II) Aphrodite, konde hij haar te pakken krijgen, zoude kunnen doodschieten, maar Plato schijnt Antisthenes veel met diens eigene critiek te hebben geplaagd, om hem in alle rustigheid te overtroeven. Antistheneesch theologisch is de beschrijving van hetgeen ons na den dood te wachten staat in het 'Socratische' gesprek 'Axiochus', en van gelijke afkomst vermoedelijk zijn de oudere vermanende schilderingen van de zaken hiernamaals ook bij Plato; aan Orphisch Pythago-
1) Mavt/jl&XXov j| fij&5c>jv" D. L. 6: 3. 'H ASo%ïk <bhfOi Irri /uuvoplvav xvSpünuv Epict. Diss. 1: 24. 'O SavaTOt eux fort xaxiv Ibid.
2) T0Ü5 BovXapbavt a3avaf«u{ aiiai Stïv grjy tunjSA; xai ftxaiuf* D. L. 6 : 5.
3) Tiioj t4 xar' ipvrii» Jify' D. L. 6: 104. 'H épsrii S.Jaxrij hrf D. L. 6:105.
*) Isocr. Hel. 6, Athen. 11:29.112, Xenoph. Conv. 2:26. — Plat. Conv. 214a. 6) <o Tiivot óya»4y D. L. 6:2. Vgl. D. L. 6:15.



62
reesche bronnen hebben b\j dezen onder anderen Döhring gedacht en Dieterich \ en inderdaad is al aanstonds de Platonische stelling, dat leeren herinnering is, verhoogde leer uit de mysteriën. Orphisme dus is het, wanneer de Engelsche dichter Wordsworth leert: „our birth is but a sleep and a forgetting; the soul that riseth with us, our life's star, hath had elsewhere its setting, and cometh from afar." 2 „Wij weten," zegt (Strom. IV) de Alexandrijnsche Clemens, „dat ook de stad van Plato als voorbeeld gesteld is in den hemel," en dit beteekent dan, dat Plato's Staat 9 :13 p. 592 b niet alleen aan het hemelsche Jeruzalem kan doen denken, maar zelf eenen achtergrond heeft tot bij de Chaldeeën, voor wie de sterrenhemel het voorbeeldelij ke Babel was. Plato zelf zal op de gedachte ook aan zijne ideeën gekomen zijn door de oostersche leer, dat het aardsche zich naar het hemelsche richt, en hij heeft zijne Orphisch theosophische zoowel als zijne Zenonisch Eleatische en
1) Zie ook Ed. Meyer in 1902, m (v) § 916. „Plato war eine Dichternatur. — Darnm hat auf ihn ein Ereis von Vorstellungen die tiefste Einwirkung geübt, der dem Socrates ganz fern lag: die orphische Theologie mit ihrer Lehre von der Unsterblichkeit and der Seelen wanderung." (S. 353.) Zoo is het. Zgn onsterflijkheidsgesprek Phaedo heeft hij verteld, d.i. opgedragen, aan Echecrates, den Pythagoreeër, van wien hij heette onderwijs te hebben gehad. En wanneer hij bijv. (Tim. 77b) reeds gewaarwording toeschrijft aan het gewas, terwijl Aristoteles ('over de ziel' 2:3. 7) het gevoelloos acht, denken de twee in verhouding van theosophie en wetenschappelijkheid.
2) „Est deus in nobis et sunt commercia cceli; sedibus aetheriis spiritus ille venit." Ovid. A. A. 549 - 650." „Dit is een val der ziel." Plot 1:8, 14. EU yivua wfctT«iv Porph. de A. N. 28. 'E, ri «&/uc I/mkjiïv' schol, ad Hes. Theog. v. 275. Philip Massinger (1684—1629): „As you have a soul moulded from heaven and do desire to have it made a star there, make the means of your ascent to that celestial height virtue wingcd with brave action." ('Emperor of the Bast' 1:2.) 'Shakespeare': „Now am I dead, now am I lied; my soul is in the sky." (M. N. D. 5:1.) Plato: „wedergekeerd naar de woning van de verwante ster." (Tim. 42 b.) Euripides: „Het lijf is dood, het andere kijkt." (Fragm. 1002.)



63
Megariscb eristische zijde1; K. Ziegler heeft in 1913 aangetoond, dat van de Orphische voorstelling omtrent het ontstaan der wereld de vertelling van Aristophanes in Plato's Gastmaal omtrent de wijze, waarop de menschen ontstaan zijn, eene half ernstig half spottend bedoelde herhaling in het klein is. (N. J. 31 1566.) Zelfs de opdam? van Theaet. 176 b, het naar mogelijkheid gelijk worden aan de Godheid 2, dat onze bewustheden tot afbeeldsels van het eeuwige moet maken, doet denken aan de leuze „zoo omhoog zoo omlaag", en in het algeméén gezegd heeft van de theosophie uit en door de theosophie heen de Grieksche wijsbegeerte zich ontwikkeld, om voor en na met voorstellingen van het Orphisme dichterlijke aantrekkelijkheid en stichteüjke vulling te blijven geven aan voordrachten, die op een grooteren kring van belangstellenden waren berekend. Want in de scholen der oude wijsbegeerte was men er diep van overtuigd, dat voor 'het veelhoofdige dier'3 de zuivere wijsheid niet geschikt was.4 Reeds de Babylonische tempelpriester
1) ïlavraxoü y«-p S iUaTwv naptfta ri toü 'Opfinr Olympiodorus Junior, Abel
245. 'Oopcxois knbftevoi /ii&»n xai oton fóiyryTifc Töv Iï iitepp4me Xsyophuv «yat Beula/mof ProculuS, Abel 232. *e» Tfi Ti/stai» rb» Iluiaybpm aircaagaTO' Hippol. 6:21.
2) Unio mystica, de batu van 'Dionysius' de D. N. 1:1. name y&p Ipiynat ixciwu' Plotinus 5:5, 12. „Deus est omnium finis." Thom. S. c. G. 3:17. „Omnia tendunt... Deo assimilari." Ibidem, 3:19. Leuze der Kabbalisten is: „Le saam jaachóód!" (Tot vereeniging!)
3) noWjjaiov 5r,piov Aristo van Chius. „Belua multorum capitum." Hor. Ep. 1, 1:76. „Profanum volgus." Hor. Carm. 3:1, 1. „Mobile vulgus." Stat. Silv. 2, 2:123. „Imperitum vulgus." Arnob. 6:24. „Vulgus indoctum." Lact Inst. Div. 2:3.
*) Cfr. Plat Phd 99b, Phdr. 278b, Civ. 494a, Parm. 136d, etc. „Over al wat heerlijk is, zal eene bedekking zgn." Jez. 4:6. „God openbaart zijne verborgenheden niet aan de groote menigte." (Syrische) Openb. v. Barüch 48:3. Philo v. Alexandrië gewaagt ('over de offers van Abel en Kain' 39) van uitleggingen, die om zoo te zeggen in het allerheiligste werden geleerd en alleen aan de ouderen mochten worden medegedeeld; ze betroffen (§ 16) de goddelijke 'machten'. „Leer het de wijzen uws volks, van wie



64
heeft meer begrepen dan hij vertelde; de sterrekunde van het oude Babel is samengegaan met eene verscheidenheid van vertellingeu, waarin tot de volksverbeelding is gesproken van goden, van woorden en daden dier goden, en wijd en zijd hebben zulke vertellingen op de verbeelding ook van andere volken gewerkt, zonder dat hiermede de eigenlijk gezegde Chaldeesche kénnis onder de menigte kwam. Het licht van Orphische mysteriën (Eurip. Rhes. 943) is als zoodanig van zelf geheim geweest, doch ook de oude wijsbegeerte was tegenover buitenstanders meestal nogal achterhoudend1; „Pythagoras en Anaxagoras en Plato en na hen de philosophen uit de Stoa," beweert (Tegen Apion 2:16) Josephus, „hebben gephilosopheerd voor weinigen, en" den moed niet gehad, de waarheid hunner leer onder bevooroordeelde menigten te brengen." En „het verbaal gaat, dat de Pythagoreeër Hipparchus, die beschuldigd werd de leeringen van Pythagoras te hebben beschreven met duidelijkheid, uit de school is gestooten, waarna voor hem eene zuil is opgericht als voor eenen doode." (Clem. v. Alex., 'Mengelingen' 5:9, 67.) Overigens blijkt ten slotte met name het Platonisme voor eigene rekening tot oostersche geloovigheid van verbeelding verstandig
gij zeker zijt, dat hunne harten die verborgenheden kunnen vatten en bewaren.'* Openb. v. 'Ezra 13:38. „Men moet het mysterie niet naar voren draaien, maar het aanduiden voor zoover noodig, tot herinnering voor dezulken, die aan de wijsheid hebben deel gekregen." Clemens van Alexandrië, 'Mengelingen' 7:83, 4.
') Socrates niet En Aristippus niet Eu deze heeft eens op de vraag, wat men aan zgn onderwijs konde hebben, geantwoord, dat men in den schouwburg niet zitten zonde steen op steen: D. L. 2:72. Plato: „Ge luistert naar mij even weinig, alsof ge bg me zaat als een steen." (Hipp. Maj. 292 d.) Plautus: „neque habet plus sapientiae quam lapis." (M. G. 287.) 'Shakespeare': „an ordinary fooi, that has no more brain thau a stone." (Tw. N. 1:5.)



65
ontwikkeld èn verlóópen in de Epinomis, het laatste van Plato's geschriften, dat als aanhangsel bij 'de Wetten' na des meesters dood door Philippus den Opuntiër heet te zijn openbaar gemaakt; het is wel eens het Grieksche evangelie van sterrenkunde en sterrendienst genoemd. Het geloof aan de Grieksche goden blijkt vervluchtigd, maar leven en verstand hebben daarboven de sterren, meer bepaald de zeven, die zichtbare goden heeten. Ook z\jn er dsemonen of elementgeesten, «•*- watergeesten, luchtgeesten en esthetische wezens; uitdrukkelijk wordt de iEther genoemd als 'het vijfde', (Bij Diodorus 1:11. 6 heet dit Pneuma.) De goddelijke Logos of Bede, die als beginsel der wereldorde wordt vermeld, is van zelf de Noodzakelijkheid, waaraan in de mysteriën de oneindige iEon, de dominator poli, bij wijze van persoonsverbeelding de wederhelft had, met wie hij het hemelrad wentelde.
Bij Laërtius Diogenes (1 : 5) staat te lezen, dat naar het zeggen van sommigen Orpheus de eerste philosoof was geweest; van Orpheus heeft keizer Julianus (7:215) ook de Antistheneesche mythologie, of liever godgeleerdheid, afgeleid. En door het eerste boek (983 b) der Aristotelische Metaphysica (vgl. hier Plat. Orat. 4D2 b) kan men op de gedachte komen, dat Orpheus, van huis uit als 'de Visscher' eigenlijk de KleinAziatische Dionysus zelf en in diens mysteriën de voor hem optredende voorganger *, eene gestalte geweest is in eene Antistheneesche 'geschiedenis' der oorspronkelijke wijsbegeerte, waarin (vgl. nog Plat. Prot. 316 d) Homerus en Orpheus werden voorgesteld
1) 'Oyppsüs, ars twv Aiövuctöu TcAsrwy vf/s/iotv ysvó/isvo?, ra 0/j.otoc Tzc&éxv unö twv
/Auarfiv ttpurcu tw vfttipa Proc. ad Plat. Civ. 398, p. 174.



66
als raadselachtig sprekende wijzen.1 Het vermoeden moet trouwens rijzen, dat de allegorése, waarmede men aan de mythologie tot philosophant geworden is, in de theosophische kringen zelve bereids heeft gewerkt; de gouden keten, bijvoorbeeld, die (Iliad. 8 : 18—22) de Homerische Zeus om den top van den godenberg wil slaan en waaraan dan alles hangen mag2, wordt niet alleen bij Plato (Theaet. 153 cd) als beeldspraak voor de alles bij elkander en aan den gang houdende zon en hare bewegingen opgevat, maar later (Abel 196. 201. 205) ook in het Orphicisme geallegorizeerd wederge vonden. Zoo vallen letterkunde, mysteriewijsheid en uitkomst van wijsbegeerte bijvoorbeeld bij Macrobius ineen, wanneer deze schrijft: „Wie goed toeziet, zal van het Opperwezen uit tot aan de minste en geringste zaken eenzelfden samenhang ontwaren, die samenhoudt bg wijze van wederkeerigheid en nergens onderbroken wordt, en ziedaar de gouden keten van Homerus, waarvan God heet gezegd te
1) „Poets (e. g. Verg. Ma. 8:2) write that Orpheus made the trees and stones to dance to his melodious harp, meaning the rustic and the barbarous hinds that had no understanding part in them." Thomas Heywood in 1607. ('A woman killed with kindness.') Apollodorus: 'Opftiit a<rxrj«t« xt&ttfiyttay, &Sm ixbct iöous r: xai ShSp«. (Bibl. 1:3, 2.) Cfr Eurip. Bacch. 561—562, Diod. Sic. 37:30. „Dictus et Amphion, Thebanae conditor urbis, saxa movere sono testudinis et prece blanda ducere quo Tellet.'' Hor. Ep. 2, 3 : 394—396. „Tanta mnsicse vis et potentia fait, ut etiam silvas moveret et lapides ipsos." (Fr. Bacon 6:647.) Vgl. nog Bacon 11:117 en Shakespeare's M. of V. 6:1. Aristoteles (Fragmenta ed. üm. Heitz 1886 40 b) heeft de opmerking gemaakt, dat men van inwijdingen niets leerde, al werd men erdoor ontroerd en gestemd; Francis Bacon had te Gorhambury, St. Albans, een standbeeld, van Orpheus met het opschrift: „Philosophy Personified." (VgL WW 6:720.) En de Verbeelding van den Blavatskiaan Leadbeater maakt in 1910 Orpheus, Zoroaster, Hermes en Boeddha tot hetzelfde wezen: 'Adyar Talks' I 150.
2) „She held a great gold chain, ylinkèd well, whose upper end to highest heaven was knit, and lower part- did reach to lowest heil." Fairy Queen 2, 7 : 46.



lebben, dat zij zoude hangen van den hemel tot op larde." ('Over Scipio's Droom' 1 : 14, 15.) Dat de ïigenlijke zin der gedichten verborgen blijft voor de 'hapsoden, zijn bij Xenophon (Conv. 3 :6) Socrates en Antisthenes tezamen eens; Plato heeft even weinig ils Antisthenes een hoogen dunk gehad van de rhap■oden, maar als Homeruslover volgde hij Antisthenes net, en hij zal ook wat de beeldspraak betreft tusschen den dichter Homerus en den godgeleerden wijze Ier mysteriën hebben onderscheiden. In het algemeen jezegd terecht; in de Odyssee doet (8 : 278) Hephees;us de langzame met de ronde boeien denken aan Baturnus \ den langzaamstén der planeten, waarvan n zuidelijke gewesten de ring voor het bloote oog dchtbaar moet zijn, en ondenkbaar is het niet, dat iet in Odyss. 8 : 267—359 verhaalde dichterlijke weerdank is eener mythologische beeldspraak tot aanduiling eener zeldzame planetenconjunctuur. 2 Doch over iet geheel had de allegorese, waarmede de leerling ran Anaxagoras Metrodorus van Lampsacus juist bij iet Homerische epos was opgetreden, geen goeden ?rond. Dat in de epische versregels een verborgen zin ïvas ontwaard door Antisthenes, weet later (538te rede) log Dio Chrysostomus te- vertellen, en van Antisthenes Vgl. D. L. 7 :2-4) moet (Cic. de D. N. 1 : 41, 3 : 63, Drig. c. Cels. 4:48) de allegorese zijn overgegaan op Ie Stoïcijnen, om van dezen door het Philonisch
1) De band des hemels (Swiw/iAs ofyaveo) in den Staat (10:14) van Plato s de ecliptica, de (schijnbare) zonnebaan. Philo Judasus 'over vluchtelin-
ten': Xhyot Sttr/iif töv onravroiv. Zeno Citieus: 4 t«0 TTayrój Xóyos, 4» tvtei ti/ida/tiv^t
taXoOfti. (Stob. Ecl. 1:11, 5) Lucanus: „se quoque lege tenens." (Phars. 2:10.)
2) „Plntarch interprets astrologically that tale of Mars and Venus, in whose genitures Mars and Venus are in conjunction." Robert Burton, 'The inatomy of Melancholy' 3. 2, 2:1; cfr 'Plutarchus' de vita et poësi Homeri 101.
67



Alexandrijnsehe Jodendom heen tot factor te worden der pneumatisch theologische leeringen over den Heer Jezus; vgl. hier al aanstonds Hd. 18:24-25, Hebr. 10:1, Rom. 2:20, 1 Oor. 10:4, Gal. 4:22-26, Eph. 5:25, en Matth. 13:11. 13, Mare. 4:11-12. 33-34, Luc. 8 :10, Joh. 16 : 12. 25, Matth, 7 : 6-7, 1 Cor. 2 : 2. 6, enz.
Onwillekeurige doch betrekkelijk zinrijke beeldspraak heeft gewerkt in de Orphische voorstelling, dat het lichtwezen Phanes 1 en de vurige Eros eenzelfde wereld bewerkend wezen zijn; niettemin of juist hierom (zie Philodeem'over vroomheid' 11) heeft Chrysippus het kinderachtig genoemd, dat men hartstochten als goden beschouwde, en Seneca zegt (Phsedra 195) later, dat de voorstelling van Amor als godverzonnen is door eene vuige en ontucht begunstigende begeerte. Het Orphisme zelf heeft niet precies bedoeld wat het beeldsprakig zeide, bijvoorbeeld wanneer het sprak van het wereldei, waaruit Phanes (<poytvi,s- Hymn. 6 : 2) was voortgekomen, en waarschijnlijk heeft het zijne vereenzelviging van Phanes, JEther en Eros niet veel zinnelijker bedoeld dan de Jezuanen (Joh. 4 : 24, 1 Joh. 1:5, 5:6, 4:8) hunne vereenzelviging van God, Pneuma en Agape; duidelijk echter is het ook, dat eerst het wraken van de beeldsprakige ondoor-
1) AM/iicpiv &yuv füoi xy vóv, iuf o\> at $&y>)ra xcxlrjntu* H. O. 6:8. Ax/ncpif oi&Mp' Aristoph. Nub. 265. ïlp&res xxTxXxp.i:sTxi i ovpoafa inci reu difou furè; toü 4av>)T»r
Hermias; Abel 176. 'O $tie fs>s £<my Philo Jud. de Somm. 1 : 13; vgl.
Ps. 27 : 1, 36:10, Joh. 8 : 12, 9 : 5. Uipaau t?auraa> rn &eov tiyae j>»T«y4y Hippol.
Bef 4:48. £4i)de« rh x&ipx Ssöv xittfiimxp Stob. Flor. 1:2, 29; cf. D. L. 7:148. „Stoicis JSther videtur summus deus": Cic. Acad. II 41. Dat de goede God en het Licht hetzelfde zgn, is de leer geweest van Mani: Epiph. 66, 44 „De verheven koning des lichts, die van zelf is ontstaan," is weergevonden bij de Mandeeën, bij de doopsgezinde Nacoreeën van Neder-Babylonië. En ook van den Buddha heeft men in Azië een lichtwezen gemaakt.
68



dachtheden der 'theologen' de oude philosophie tot philosophie heeft gemaakt. De philosophie is niets, wanneer ze niet critisch is.1 En aan oritiek op de oostersche leer, dat onze wereld een maaksel is der planeetgeesten, zal bijv. te denken zijn bij de ontkenning van Strato, dat zij door 'goden' zoude zijn vervaardigd2; reeds naar luid van het Babylonische scheppingsverhaal was tot wereldvorming in eenen godenraad besloten, dat bij het ontstaan onzer wereld planeetgeesten hebben samengewerkt, is de leer der babylonizeerende Mandeeën, en nog de Joodsche Haggada erkent, dat God over de schepping met zijne 'engelen' heeft beraadslaagd. Door Aristoteles worden (Metaph. 11:6) de 'godgeleerden', die de dingen laten voortgekomen zijn uit de Nacht, afgewezen met de opmerking, dat zoo iets onmogelijk is. En zoo maakt hij 'critisch philosophisch' ook de opmerking, dat ziel zonder lichaam onbestaanbaar is, gelijk men niet kan gaan zonder voeten: 'de Gen. An.' II 3. Duidelijke critiek op de Orphiek is vervat in de opmerking (D. L. 7 :141) van Chrysippus, dat de tijd onlichamelijk is; de Orphische mysteriën, immers, hadden hunne op de latere Mithreesche Zrwanbeelden gelijkende Chronosbeelden. En kennelijke overéénkomst met het Orphische vertoont het Stoïsche in het Zeuslied van Cleanthes, dat voor Stoïsche samenkomsten zal vervaardigd zijn, doch aan de door Plato in zijne 'Wetten' 3 :15 bedoelde lofzangen zijne voorloopers heeft gehad, evenals van navolging blijkt bij de Grieksch Mgyp-
1) Plato: fiXmefoOvra, /ie i«T gijv xai i£«Ta£eyra È/xauriv xai robf &XXov{. (Apol. Socr. 28 e). Epicteet: Jia touto tpym toü jjUotójwj ri fiéyiarov xai npürov, Saxt/t&^tn taf oarraeriaf xai itaxpivnu. (DlSS. 1: 20, 7.)
2) „Strato negat opera deorum se uti ad fabricandum mundum; quaecunqne sint, docet omnia esse effecta natura." Cic. Acad. II 38, 121.
69



tische Therapeuten, van wie Philo de Jood gewaagt in zijn geschrift 'over het beschouwelijk leven', uit de nalatenschap (Parthey 13 : 17-20) der Alexandrijnsche Hermesgemeente, uit de niet lang geleden wedergevondene 'Salomonische' (= Joodsch theosophische) 'oden', en uit de lofzangen en geestelijke liederen van Matth. 26 : 30, Hand. 16 : 25, Eph. 5 : 19, Col. 3:16, Eus. H. E. 5 : 28, 5. Chrysippus heeft opgemerkt, dat de jEther alles en zoo ook eigen vader en eigen zoon was1; dat Zeus die -<Ether is ook bij Cleanthes, ziet men reeds bij Cicero 'over de goden' 1 :15, 40. 2 Doch dit beteekent, dat bij slot van rekening de Zeus van den Stoïschen lofzang de Phanes is der Orphische hymnen.8 Even Orphisch is het, dat (t. a. p.) Zeus bij de Stoïcijnen de Noodzakelijkheid heet; de 'wgzen', die volgens JSschylus Adrasteia hadden vereerd4, waren 'Orphische' wijzen geweest5, en Proculus laat (in Plat. Tim. V 323c) Orpheus zeiven zeggen, dat
1) "ATravra r'hna A&4p, 4 eanbs &» xai Ttaxiip xai vlbs. (Ap. Philodemum ittpl
cutt^siac) Philo Judaeus: &rt «Ij xai ri nav «ütó; a». L. A. 1:14. Het Egyptische evangelie leert later, dat een en hetzelfde eenwige wezen Vader, Zoon en Heilig Pneuma is: Epiphanius 62, 3.
2) De 'iEgyptenaren', die ('Isis en Osiris' 36) in de dagen van Plutarchus het Pneuma Zeus hebben genoemd, zullen wel Grieksch theosophische 'Egyptenaren* zgn geweest; .Zeus," zegt (2:42) Herodotus, „noemen de iEgyptenaren Ammon."
*) „Orphicos hymnos revera qui intellexerit magnam naturalis magiaa intelligentiam consecutus erit." H. C. Agrippa De occulta philosophia 2:59.
4) Oi Ttptaxwnlintt t^v 'Atpéorrtia* rofei- Prom. 936. 'Hermes': $ btvSeexiis dtbf 'ASpiatttu, H'mitipa. roy^c tö» bXav. Stob. Eek 1:41, 44. Tluöaybpui 'Avayxrjv fj»j TïcpixetaSai r& xbvfiör Stob. Ecl. 1:4, 7. Tóv xpbvov ryv oipxlpK» toü TZEptèxovTos ctyar
PL Ph. 1:21. De Adrasteia der Orphische leeraren keert bg de Ophieten weder als Barbelo; deze is (Iren. 1:29, 1) JSon numquam senescens van de vrouwelijke zijde gedacht.
8) De leyoi waren voor den Griek oorspronkelijk de 'handigen'; vgL hier Hom. Iliad. 15 : 412 en Hes. Opp. et Dd. 649. Nog in de Nicomachische Zedenleer (6 : 7) heet *««W X^wpybe <rorbs. Omgekeerd staat bij den Gotischen Wulfila in 1 Cor. 1:20 voor »ej>«s weer 'handugs'.
70



de Wereldbewerker, dat is Phanes, Adrasteia tot voedster en de Noodzakelijkheid tot gezellin heeft, om zoo voort te brengen wat wij ons onafwendbaar levenslot kunnen noemen.1 Dat op het voetspoor der Orphische leeraren de Stoïcijnen niet alleen (Cic. Qu. Acad. II 41, Plac. Phil. 1 : 7. 17, D. L. 7 :156-157) het goddelijk wezen als iEther en gloedrijk Pneuma dachten 2, maar ook als pneumadeeltje3 de afzonderlijke ziel en de persoonlijke rede lieten gelden, heeft hen, van Posidonius afgezien, niet gemaakt tot leeraren der zielsverhuizing; Cleanthes heeft (Stob. Ecl. 4 : 90) gezegd, dat de dommen, onder de ouden ook wel met steenen vergeleken, alleen voor het oog van de dieren verschillen4, Chrysippus heeft na den dood alleen de zielen der wijzen laten voortduren5, en Paneetius met name, de eenige Stoïcijn, die (Cic. de Div, 2 :42, 88) de sterrenwichelarij verworpen heeft8 en
1) 'O Sriuiovpyó?, t!>; i 'Opftif jjijti, rpiftrtu ttiv bui rijt 'ASpemtÏKi, aimsri Si rij
'Av<iyx>j, ytwa Si t*iv Ei/ucf uivqv. Vergelijk over de laatste Chrysippus bij Stob. Ecl. 1:5, 15.
2) E<vai Ti tv Ttvsüpa. xivaCv iavri xai i£ a&roG* Chrysippus apud Stob. EcL
1:17, 374.
5) 'Air6»7ra»/«a atdipor D. L. 8:28. Yujtf «"ivipincoita «r' odSipos Ippl&TKC de
Orphici bij Vettius Valens, een astroloog der tweede eeuw. Cf. Sen. ep. 66 : 12.
*) „De dommen zgn gelijk aan de dieren." Seepher haz-Zohar II 118 b. „Wees niet als paard of muilezel, die geen verstand hebben." Ps 32:9 (31:9 V). Paard, ezel en rund hebben anders in de oudheid bij gelegenheid menschelijk gesproken; zie Hom. Diad. 19:407, Hyg. Poët. Astron. 2:23, Liv. 3:10.
6) Zoo hebben naar het zeggen ('Oudh.' 18:1, 3) van Josephus de Phariseeën geloofd, dat alleen de goeden zouden herleven, al huldigt de Misjna de leer eener algemeene opstanding; vgl. hier 2 Macc. 7:14 en Luc. 14:14, 20:36, met Dan. 12:2, 4 'Ezra 7:32, Matth. 25:32. „Stoici diu mansuros ajunt animos; semper, negant." Cic. D. T. 1:31, 77.
«J Op de Stoïcijnen, met name (Aug. de C. D. 5:2) op Posidonius, is toepasselijk wat Eusebius (Pr. Ev. 3:4) zegt na aanhaling van Chaeremon den Stoïcijn over de Jügyptenaren: „alleen aan de sterren schreven zij de oorzaak van alles toe, alles afhankelijk achtende van het noodlot en der sterren verandering en beweging".
71



(D. L. 7:142) met Aristoteles de wereld onvergankelijk heeft genoemd, heeft ook (Cic. D. T. 1 : 32, 79) de 'Platonische' leer van de onsterflijkheid der ziel verworpen. Doch Orphisch bleven bij de anderen de zich herhalende wereldvervuring en wereldvernieuwing *, waaraan zij (D. L. 9:8) geloofden op het voetspoor zoo gezegd van Heraclitus, die misschien ook al in dien zin van 'verzadiging' en 'verarming' had gesproken2; „deze wereldorde," had Heraclitus beweerd, „dezelfde voor alle wezens, is door geen god en geen mensch gemaakt: die was altoos en is en zal z^jn eeuwig levend vuur, op de maat ontbrandend en op de maat weer uitdoovend." (Clem. 'Meng.' 6 :105.) Een Orphisch erfstuk was het eveneens, dat bij de Stoïcijnen (Lact. Inst. Div. 3:25) vrouwen en slaven mochten 'medephilosopheeren'. (Vgl. hier Chrysippus 264 Arnim, Musonius bij Stob. Flor. 4:220 M, Clem. Strom. 4:8, 62.) En het Epicurisme zelfs, de gangbare vrijdenkerij der latere oudheid, heeft aan de Orphische natuur zijne tol moeten betalen, toen het (D. L. 10:63) de ziel sterk op een pneuma liet gelijken, of ('De R. N.' 1 :74) bij monde van Lucretius „de vlammende wallen der wereld" vermeldde; overigens heeft het (D. L. 10: 134) nog beter gevonden, eene fabel over goden aan te hangen, dan verslaafd te zijn aan het noodlot der 'natuurkenners'. Onder Orphischen invloed was ook het Homerische
1) 'kTttlpws f&o/tój xA»/tou xai mxAiyytwofaj cirayouïiv Basil. Hexaëm. III. TtynoScti faaiv r$» airexarrérraoiv toü mvris (vgl. Hand. 3 : 21) ei* «jraf aiia weAAax^. Nemesius 'de N. H.' 38. Kal p.itv of yt t*t Itmp&ni| xeci ras 7taAcyy«vfvf«( etVijyoup.net toü xia/tov vo/*t£ouo< xai é/toioyoüoi wOt Anipat Stekt «mu, o&s ffi Xiytt Sixfitlptn
eh* ipv&pisntv. Philo de Jood 'over de onvergankelijkheid der wereld' 4.
ï) Xpi*f*wrim) -xtci xtptr Siccxit/t^tt xai Ixn&pmr Hippol. rx, 10. (De gnosis: x<»M/(a xa« ititpu/M.) Zie echter Plutarchus 'over het ophouden der orakels' 12, en vgl. Mare. Aar. 10:7.
72



loflied op Demeter vervaardigd, dat kort voor het begin der negentiende eeuw in eene kloosterboekerij te Moskou is weergevonden, en bestemd zal zijn geweest, om te worden voorgedragen in eenen wedstrijd van epische zangers ter gelegenheid der Eleusinische feesten. En invloed der Orphische mysteriën kan hebben bewerkt, dat bijzondere Dionysische bestanddeelen zijn binnengedrongen in de Attische mysteriën, wier onsterflijkheids ver wachtingen anders meer geleken op de Egyptische.1 Deze Eleusinische mysteriën, — vgl. hier Paul Foucart, 'Les mystères d'Eleusis' (Paris Picard 1914) — die toegankelijk waren voor alle vrijgeborene Grieken, die als zoodanig verstaanbaar spraken en geen moord hadden begaan, werden voor de toegelatenen in het najaar gevierd, en het feest placht negen dagen te duren. Reinigingsbaden in zee en andere voorbereidende plechtigheden kwamen eerst, en dan werd 'de heilige weg' naar Eleusis bewandeld, waar aan de westzijde het mysteriegebouw2 stond; op de trappen rondom de binnenruimte was daar plaats voor een drieduizend menschen, en midden in stond een stel zuilen, tusschen welke het mysteriespel 3 van Demeter, de Attische Isis, bij wijze van oud oogstfeest zal zijn opgevoerd. Een onderaardsch gewelf is er niet gevonden; toch moet men na ver-
!) Op eene Egyptische stélé in het Britsche Museum schijnt te staan, dat in Amenti de schimmen der dooden slapen, om nooit weer te ontwaken; er hebben dus JSgyptenaren geleefd, voor wier bewustzijn Amenti niet beter was dan Araloe voor den Babylonier, of Sjeool voor een Israëliet. Vgl. hier Hom. Iliad. 23:104—105, Esch. frgm. 244 Dind., Soph. CEd. Col. 955, Eurip. Alc. 937, Hec. 1—2 e. a. pl.
s) Tegen het einde der vierde eeuw op aanhitsing van monniken, die de legerscharen van Alarik volgden, door de Goten verwoest; zie Eunapii v. Max. p. 52.
3) &f&/iK uwtixov Clem. Alex. Protrp. 2:12.
73



tooning der Demeterfabel, zooals de Eumolpiden die overleverden, in eene donkere omgeving een zwerftocht hebben gedaan, die besloten werd, doordat de hiërophant deuren opende en 'de heilige zaken' liet zien, waarbij een onverwacht en groot licht opging. Plutarchus, die ons ('over het ophouden der orakels' 22) vertelt, dat bij de inwijdingen tot de mysteriën wonderlijke verhalen werden gedaan, zegt ('over vorderingen in deugd' 10), ook, dat bij het opengaan van het Eleusinische heiligdom de binnentredende nieuweling een groot licht zag, en Dio Chrysostomus getuigt in zijne tiende rede, dat dit licht op de duisternis volgde. Van den Eumolpide, die als hiërophant optrad, zal men bij wijze van heimelijke voorlichting hebben vernomen, hoe men na den dood aan de gevaren hiernamaals had te ontgaan en in de andere wereld den weg had te vinden, om te komen in de eeuwige gelukzaligheid1; was dit niet ontleend aan, of navolging der Orphische mysteriën, dan mist het duidelijken achtergrond. (Vgl. hier Arnob. 2 : 62 en 2 :13, Origenes tegen Celsus 6 : 31, Iren. 1 : 21. 5, Macr. S. Sc. 1:12, Parthey's Hermetica 1:24, enz.)
„Van Orphici en dat slag van volk, Heracliteeën en Sophisten," heeft in 1863 met verachting H. Steinthal gesproken op blz. 96 van zijne Geschiedenis der taalkunde bij Grieken en Romeinen; wij voor ons deel zullen enkel zeggen, dat kinderlijkheid onontwikkeldheid is en theosophen geene ontwikkelde philosophen zijn. In de tweede eeuw onzer jaartelling zegt Celsus (bij Origenes 4 :10), dat bij de Bacchische
i) Swntplxe rurxóMcv Eurip. fragm. 940.
74



inwijdingen spoken en schrikbeelden werden vertoond, en dat den nieuwelingen door de ingewijden schrik is aangejaagd, bevestigt bij regel 1361—'63 van Aristophanes' Wespen de scholiast; wanneer bij Plautus1 gevraagd wordt om het teeken, waarmede de toegesprokene zal kunnen bewijzen, dat zij Bacche is, dan wordt gevraagd om bewijs van lidmaatschap eener kinderlijk verbeeldingrijke gemeente, niet van het doorloopen hebben eener wijsgeerige school. Het is niet te ontveinzen en niet te verwonderen, dat (Paus. 6 :20, 18) 'Orpheus' gegolden heeft als machtig tooveraar, dat wij (Eurip. Cycl. 646—648) lezen van Orphische tooverliederen, die geacht werden, levenlooze dingen in beweging te kunnen brengen, en dat er (Philostr. v. Apoll. 8:7, 46) ook van dezulken wordt melding gemaakt, waarmede men dooden in het leven terugriep. De Orphische reinigings-, inwijdings- en offerpraktijken, waarvan in het tweede boek zijner Politeia Plato gewaagt, zijn bijgeloovigheden en geen wijsgeerigheden geweest, en wanneer Plato (Io 534 a) de opmerking maakt, dat Bacchanten uit rivieren honig en melk scheppen, wanneer zij opgewonden, zegge bezeten, maar niet, wanneer zij bij hun verstand zijn, blijkt ook bij hem zoowel als b\j Euripides, dat later de Romeinen betrekkelijk toch gelijk zullen hebben gehad, toen zij aan de 'orgia' der Bacchanaliën een einde maakten. Nog bij Philo van Alexandrië staat ('over het beschouwelijk leven' § 2) te lezen, dat Bacchanten en
i) „Cedo signum, si harunc Baccharum es." Mil. Glor. 1007. Men zal bij deze plaats aan den ouderen Attischen achtergrond hebben te denken. Van de Christenen heet het later: „occultis se notis et insignibus noscunt." (Min. Fel. Oct. 10.) "Opyt* ft irfaOra; Èjyüv vqmuMa xcföuv Macr. Sat. 1:18,20.
75



Corybanten1 zich opwonden, tot zij zagen wat zij wilden. Terecht heeft niettemin in 1888 Otto Kern geschreven, dat door den beschrijver van de geschiedenis der Grieksche wijsbegeerte de Orphici niet meer zouden mogen worden achteruitgezet, dat zij hunne plaats daarin even goed hadden verdiend als de Pythagoreeën, en dat zij die in genialiteit en kloekheid van gedachten zelfs hadden overtroffen: 'Archief voor geschiedenis der wijsbegeerte', I 506. In allen gevalle is ook de Pythagoreesche bond om te beginnen niet zoozeer een wetenschappelijk genootschap als wel eene broederschap tot wijze betrachting van heiligheid geweest; hij was dus ook niet aanstonds eene politieke vereeniging, maar met de Orphische gemeenten vergeleken, zoo iets als eene religieuse orde, met voorschriften, legenden en (D. L. 8: 7) ritueel, ongeveer gelijk in den nieuweren tijd de Vrijmetselarij, die óók geene 'wijsgeerige'orde is 2, en eigenlijk in haar eigen belang politizeert. Niet meer eigenlijk dan eene monnikenorde is in den grond der zaak almede het Boeddhisme, waarin de zelf-
J) Het Phrygische geleide van Cybele en Attis.
*) O. Caspari: „ons vrgmetselaarsleven staat dicht bg den godsdienst, al is het er in zgn wezen van gescheiden." ('De beteekenis der vrijmetselarij' » blz. 134.) M. Reepmaker: „Macons voelen zich in de 'werkplaats' tehuis, kijken graag naar de symbolen, al begrijpen zij daar niets van, en vormen graag de broeder keten; andere menschen zouden hierin geen smaak vinden, en er blgkt uit, dat zij anders van aanleg zijn, dat zij houden van hei mystieke." ('De Vrgmetselaar' 12, 1:44.) Het hoofdbestuur ten onzent in 1919: „De taak der loges moet big ven het kweeken van stemming, van wijding, van geestelijke (bedoeld is mystieke) verheffing, van gezonde gemoedelijkheid, van innerlijk leven." ('Ons Werkprogram' blz. 2.) „Van de algemeene religie der humaniteit." (Blz. 12.) „Beoefening van kunst en wetenschap zal in de loges iets bijkomstigs en secondairs moeten blijven; het zedelijk en geestelijk leven, in de nieuwe grondwet genoemd, staat vooraan, en heeft aanspraak op het door de loges bearbeide terrein." „De vernieuwde zin voor het heilige, het verhevene, het gewijde, het hooge... het specifiek (!) geestelijke." (Blz. 8—9.)
76



verlossing wordt beoefend, zonder dat men iets leert omtrent God en de Natuur; de 'drie korven' der echte Boeddhisten houden niets in dan orderegels en heilsleer en 'menschenkennis' zonder wereldkennis. De Orphische leeraren daarentegen hebben eene veelzijdig mystieke wereldbeschouwing vertegenwoordigd, waarvan op het voetspoor van Kern ook de al te vroeg ontslapene Ferd. Dümmler (1859—'96) den invloed op de wijsbegeerte in zijne 'Academica' van 1889 heeft erkend, al is het lang na dien meer gebruikelijk gebleven, den Orphischen invloed voorbij te zien. Dat men zich met het verband tusschen Orphiek en philosophie eerst in den jongsten tijd had ingelaten, merkt Ed. Meyer anno 1893 op in zijne Geschiedenis der Oudheid 2:752; lüjzelf was van oordeel, dat de Grieksche ontwikkeling der zesde en vijfde eeuw, met name die der wijsbegeerte, zonder degelijke kennis der Orphiek in het geheel niet is te begrijpen. (T. a. p. 2 : 735.)1 En in 1904 getuigt de heer R. H. Woltjer op blz. 131 van zijn academisch proefschrift over Plato als beoordeelaar der voor-Socratische wijsgeeren, dat in het algemeen genomen de geleerden van den jongsten tijd de kennis der Orphische leeringen tot het begrip der voor-Socratische wijsbegeerte zeer dienstig achten; w^j kunnen er voor eigene rekening bijvoegen, dat 'in het algemeen gezegd' uit en aan de Orphische leeringen de Grieksche wijsbegeerte zich heeft ont-
*) „Nicht wenige ihrer Lehren decken sich fast völlig mit den Speculationen der altesten Philosophen." Ed. Meyer 2:753. In 1901 voegt hij (4:216) hierbij: „Für das volle Verstandnis der geistigen Entwicklung des Griechentums ist die richtige Beurteilung des Pythagoreismus von der* selben Bedeutung wie die der Orphik." Maar verwaarloosd washetPythagorelsme nooit, wel het Orphisme.
77



wikkeld. i Zij heeft zich 'eruit' ontwikkeld, inzooverre de theosophische leeringen als vernomen en opgenomen inhoud te vooronderstellen zgn; zij heeft zich 'eraan' ontwikkeld, inzooverre die inhoud niet inhoud is gebleven van geloof, maar verwerkt, doordacht en opgeheven is. En zelfs de Stagiriet blijft vooronderstellen wat hij heeft vernomen, wanneer hij (Sext. adv. Math. 9:21) vertelt, dat de menscheljjke ziel bij hare scheiding van het lichaam in de stervensstonde van de toekomst een voorgevoel heeft en het komende voorspelt. 2 De echtste philosophie der oudheid is daarom bij slot van rekening de eenzijdig skeptische geweest; Sextus Empiricus was tenminste de theosophie geheel te boven, juist inzooverre hij niets overhield.
Wie de philosophie zoekt aan haar begin, vindt slechts theosophie.8 En waar z\j inzinkt, verschijnt de theosophie opnieuw4, nog wel van binnen en van buiten; de Grieksche philosophie is uit en aan de theosophie ontloken en zij is erin en eraan vergaan. Vergaan is zij in eigene kindsch gewordene oudheid; zy is vergaan ook 'aan' eene nieuwe, die uit de oude nog eens weder geboren was. Want dezelfde Grieksche theosophie, die door het Christendom verdwenen is,
!) Vgl. K. Joël 'Der Ursprung der Naturphilosophie aus dem Geiste der Mystik'. Basel 1903.
2) "Emi yip Sby/ia mtXaui» tij trt otirnXlttmo/Uni vA/ueres 4 i>"X^ xa' ^st'« ffoct Ir/Jouera tX€t ri /tonrust- Eustathius (f 1198) bij Homeros; vgl. Iliad. 16:852 (Patroclus) en 22:358. 360 (Hector), alsmede Pythagoras bg Diod. Sic. 18: L
s) Het eerste hoofdstak van onzen Bijbel, dat ons leeren moet, hoe alles afkomstig is ait God, is een nog kinderlijk plechtig philosophari de rerum omnium ortu, waarachter de Babylonische scheppingsmythe schuilt; zelve vooronderstelt deze mythe nog weer een oudere uit Nippoer, waarin niet Hardok maar Enlil de hoofdrol had gespeeld.
*) S. Beinach: „partout oü la religion officielle s'est affaiblie, la magie privée et le charlatanisme ont pris le dessus." ('Orpheus', 12:77.)
78



pormt ook den ondergrond, waaruit zich de christe iijke leer, zoowel als de oudere philosophie, heefl jmhoogge werkt; allereerst heeft men hier te denker lan de inwijdingen en mysteriën, waarvan (in § 12 pan het geschrift 'over offeraars') de Alexandrijnsche Philo gewaagt, doch ziehier iets van hetgeen men ons ?an Alexandrijnsche zijde daaromtrent ook later leert, .Verschillend zijn de sterren en de machten, goed doende m kwaad doende, rechts en links; tegen dien strijd Ier machten beschermt ons de Heer. En hij verschaft )ns vréde van die slagorde der machten en engelen, )m hen, die in den Christus geloofd hebben, van hét ïoodlot over te plaatsen naar zijne voorzienigheid, rot aan den doop alzoo is het noodlot waarachtig, naar daarna spreken de sterrewichelaars geen waarïeid meer; bezegeld toch door Vader, Zoon en Heilig Pneuma is men voor alle verdere macht onaantastbaar." (Clemens van Alexandrië, uittreksels uit Theolotus 71 : 2, 72 :1, 74 : 2, 78 :1, 80 : 3.) Dat er onder le sterren verschil van heerlijkheid is, blijkt in 1 Uor. 16:41 'apostolische' vooronderstelling, en onniskenbaar is de rechtstreeksche toepasselijkheid van le aangehaalde gnosis of theosophie op plaatsen als 3ph. 2:2, 6 : 12, 1 Cor. 2 :8, Col. 2 : 15 en 1 Tim. t: 16, die ons op de gedachte moeten brengen, dat le kruisiging des Heeren oorspronkelijk als het werk ran archonten of planeetgeesten geschied is in de ucht; terecht heeft nog Eusebius de Christelijke eer zelve eene nieuwe theosophie genoemd, en het is net toevallig, dat bij verdwoning van het Christenlom door vervluchtiging van boven de theosophische >ndergrond der oudheid op andere wijze nogmaals >ovenkomt. De gewone mensch wil iets te verwachten
uriui> uun ubii uuuergruuu, waaruit zuiu ue cansiejke leer, zoowel als de oudere philosophie, heefl mhooggewerkt; allereerst heeft men hier te denker an de inwijdingen en mysteriën, waarvan (in § 12 an het geschrift 'over offeraars') de Alexandrijnsche 'hilo gewaagt, doch ziehier iets van hetgeen men ons an Alexandrijnsche zijde daaromtrent ook later leert, Verschillend zijn de sterren en de machten, goed doende a kwaad doende, rechts en links; tegen dien strijd er machten beschermt ons de Heer. En hii verschaft
79



hebben hiernamaals 1; de Joodsche verwachting van herrijzenis of opstanding2 echter, die men in Rome voor de oorspronkelijke of Alexandrijnsche hoop op hemelvaart der ziel als de echte in de plaats had gesteld, vindt bijna geene geloovigen meer, en verzwakt in de kerk de andere, waarom het eigenlijk te doen was; nu komt iets nieuws boven, dat oud blijkt. Een inschrift voor Antiochus van Commagene 69-34 v. Chr. heeft de woorden, dat „het lichaam, naar de hemelsche zetels van Zeus Oromazd3 de bij God geliefde ziel opgezonden hebbende, tot in de oneindige eeuwigheid zal blijven slapen." Dat in het menschelijke lichaam de ziel gevangen of bevangen is, om na slaking der vleeschelijke boeien als uit eene langdurige slayernij verlost ten hemel te varen, hebben (Josephus over den Joodschen oorlog 2:8, 11) ook de (met de Therapeuten bij Alexandrië verwante) Palestijnsche Essenen geloofd, en dit geloof, niet de herrijzenis des vleesches, is dan almede de evangelisch theosophische of gnostieke leer geweest. „De Heer heeft mij geopenbaard," aldus het gnostieke evangelie van Philippus, „wat de ziel bij de opstijging ten hemel zeggen moet, en wat zij aan elk der machten daarboven moet antwoorden." Dat de menschelijke zielen afkomstig zijn
') „De hoop des eeuwigen levens" (Tit. 3; 7) is „de hoop des menschen". (Job 14:19.)
2) „Zoroaster voorspelt, dat er eens een tijd zal zijn, waarin eene opstanding aller dooden geschiedt; getuige (omtr. 325 v. Chr.) Theopompus." JCneas van Gaza (omtrent 525): C. Muller, FHG 1:289. „Deze zegt, dat volgens de Magiërs de menschen zullen herleven en onsterflijk zullen zijn." Laërtius Diogenes 1: a „Huis der eeuwigheid" schijnt het graf van Sanhérib te hebben geheeten, beeth 'olaam (vgL Pred. 12:5) heet nog altoos de Joodsche begraafplaats, en Josephus heeft alleen de herleving der braven verwacht; de Misjna huldigt de leer eener algemeene opstanding. Vgl. nog Hdt 3:62, alsmede van de Avesta Yacna 30:2 en 36:6.
3) In het Latijn heet Ormazd „optimus maximus Ccelus iEternus Jupiter,"
80



uit het gebied des lichts en de hunne bij het sterven de hemelsche machten voorbij tot aan het lichtoord zullen opstijgen, gelooven nog altoos in Neder-Babylonië eenige Mandeeën, eenige doopsgezinde en zondagvierende Nacoreeën van onevangelisch gnostieke afkomst. In het oude Grieksche grafschrift van de Christin Evaristia wordt gezegd: „het vleesch ligt hier; de ziel, die vernieuwd was door den geest (het pneuma) van Christus en een engelachtig lichaam had aangenomen, is met de heiligen opgenomen in het hemelsche rijk van Christus."1 En ook naar luid van den codex Nazoreeus, het groote boek en den schat der Mandeeën, roept men vol vertrouwen: „Hoe verblijd ik mij, hoe verblijdt zich mijn hart, hoe verblijd ik mij tegen den dag, dat mijn strijd uit is en ik naar het oord des levens ga! Ik vlieg; reeds ben ik aan de wacht van Sjamesj. Ik roep: wie voert mij voorbij de wacht van Sjamesj ? — Uw . loon, uw werk, uwe rechtschapenheid, uwe deugd, die voeren u voorbij !" (Linker zijde 88 : 24.) Nog doet ook de Heidelbergsche catechismus vertrouwen, „dat mijne Ziel na dit leven van stonde aan tot Christus haar hoofd zal worden opgenomen." (Vgl. Lc. 23 :43, Phil. 1:23, 2 Cor. 5:1—4.) Maar een Oudchristelijk grafschrift uit Como zegt in het Latijn: „ik bezweer u allen... bij den Heer en den vreeselijken dag des
!) Twee overledene 'heidensche' meisjes: „tu qui legis et dubitas manes esse, sponsione facta invoca nos et intelliges." (Orelli 7346.) Eene weduwe: „Ita peto vos, manes sanctissimse, commendatum habeatis meum conjugem et velitis huic indulgentissimi esse horis nocturnis, ut eum videam." (Orelli 4775.) — „Lacrimae si prosunt, visis te ostende videri." (CIL II 4427.) Mani heeft beweerd, dat de overledene zielen voorloopig naar de maan gingen; paus Damasus heeft geschreven, dat Petras en Paulus den Heer bij hunnen dood naar de sterren waren gevolgd, en hij heeft hen
81



oordeels, dat gij nooit dit graf laat schenden, maar dat het worde behouden tot aan het einde der wereld, opdat ik zonder hindernis in het leven kan terugkeeren, wanneer hij komt, die levenden oordeelen zal en dooden." En Calvijn (Inst. 3 : 25, 6) heeft laten gelden, dat de doode vromen blijven rusten, tot Christus komt, — het geloof van Justinus, Irenaeus en Tertullianus. Sinds 15 Januari 1911 had in de 'Heraut' wijlen Dr. A. Kuyper beweerd, dat nog niemand in den hemel is of in de hel, maar alle overledenen zich in een tusschen verblijf bevinden tot aan de opstanding der dooden en de wederkomst van Christus; de leer zelve geeft ten laatste den doodsteek aan de hoop, de oude hoop, die toch eens nieuw is geweest. In het oude Babel had de doodenwereld eenvoudig „het land zonder wederkeer" geheeten, „the undiscovered country," zooals het (Hamlet 3 :1) heet bij 'Shakespeare', „from whose bourn no travelier returns." „Van daar," zegt nog (5 :20, 1) de Griek Pausanias, „komt niemand terug." „Ja," heeft de oude Egyptenaar verzekerd, „niemand keert weder, die van hier is gegaan." En ook Jezua ben Sira (28:21) roept: „Geen wederkeer!" Maar daarmede zijn weinigen tevreden. En de troost zoekende verbeelding der velen, die het Christelijk geloof aan de herrijzenis der dooden verloren heeft, keert zich als van zelve opnieuw tot de oude eigenlijk óók door en door troostelooze leer van de zich herhalende wedergeboorte eener zelfde ziel in een ander lichaam, die op het voorbeeld der oude mysteriën in de theosophisch evangelische kringen van Alexandrië oorspronkelijk met de hemelverwachting was samengegaan en hierom in onze evangeliën nosr naklinkt. (Tren. 5:31.1. 1 : 25.4.
82



2 : 33.1, Hippol. Ref. 6:26, 7 : 32, Orig. 6 : 336 & 7 : 47 Lomm., cett. Matth. 11:13—14, 16 :13—14, 17 : 11—12, Joh. 9 : 1—2.) 1
„Sedert de zesde eeuw v. Chr.," zegt in 1907 H. Diels op blz. 41 eene 'Philotesie' voor P. Kleinert, „heeft zich onder aansluiting bij den inheemschen Dionysusdienst eene mystiek ontwikkeld, die in vele opzichten voorloopster schijnt van Christelijke leer en Christelijk leven; de geheime leer der Orphici, zooals die onder Pisistratus en de Pisistratiden te Athene door de profeten uit den kring van Onomacritus letterkundig is vastgesteld en tot eeredienst is ingericht, gelijkt in de kernpunten op den godsdienst des kruises als geen andere voor of naast hem opgekomen godsdienstvorm." Had zich de Orphische leer ontwikkeld aan een 'inheemschen' Dionysusdienst? Men denkt bij Dionysos onwillekeurig aan Tammoez en Babel. De naam zelf reeds zal wel gekomen zijn uit Azië 2, en in het oorspronkelijk Homerische of JEolische epos3 zal Dionysus nog niet zijn genoemd; de Ilias
*) Justinus Martyr heeft (Dial. 51) Matth. 11:14 nog in de'Herinneringen van Petrus', in het Petrusevangelie der (Alexandrijnsche) JSgyptenaren gelezen, en daar zal 'die' plaats wel in den zin van de leer der zielsverhuizing zijn bedoeld geweest. Hoe staat het in dezen met het babylonizeerende Parsisme van Mani (215—276)? „Mani," zegt in 1887 Otto Gruppe, „kent niet alleen de zielsverhuizing, maar hij denkt ook het heengaan der zielen op de wijze onzer orphizeerende litteratuur." ('Culte u. Mythen' I 662— '63.) A. Harnack in 1888: „Eene leer van zielsverhuizing heeft men aan de Manicheeën verkeerdelijk toegeschreven." ('Dogmengesch.' 2 I 744.) Vgl. o. a. Epiph. 66:28.
2) 'EtdiAütïjv 'Aavbpu» tXtyo* aunhr Philostr. v. Apoü. 2:9, 2. Dat door de 'Assyriërs' eene drieledigheid der ziel was geleerd, is beweerd door de Nahassenen, Ophieten of Serpentijnen: Hippolytus te Rome over de secten V 7.
3) Trjv ttocjjjcv ec««yiyve!wx«s5ai afiol ïuuApos ó Móywjc uXaXlSi JtaAéxT&r ri fouri xai
Atxataf xe«. F H G 2 :246 b. Het oorspronkelijke en meer bepaald Arcadische epos vooronderstelt Myceensche bewapening; Ionisch is de jongere uitrusting met brons. Kern der sage is vermoedelijk de verwoesting van Troje
83



noemt hem in 6 :132.135 en 14: 325, doch reeds de Glaucus-episode, hoewel nog in het Eolisch te denken, is van latere redactie, en de verschalking van Zeus bij 'Homerus' moet reeds met het oog op het slot der Orphische theogonie zijn gedicht. In de 'Bacchanten' van Euripides heet hij de nieuwe god uit Phrygië. Maar dit neemt niet weg, dat Diels terecht spreekt van gelijkenis tusschen Orphiek en Evangelie ; in de Catacomben van Rome moeten de oudste schilderstukken den Christus zelfs als Orpheus voorstellen, met de lier in de hand. „Les pères de 1'Eglise," zegt in 1909 S. Reinach, „se sont persuadé qu'Orphée avait óté 1'élève de Moïse, et ils ont vu en lui une 'figure', ou plutót une 'préfiguration' de Jésus, paree que lui aussi, venu pour enseigner les hommes, avait été a la fois leur bienfaiteur et leur victime. Un empereur placait la statue d'Orphée dans son laraire, a cóté de celle du Messie chrétien; c'est qu'entre 1'orphisme et le christianisme il y avait des analogies si évidentes, si prócises même, qu'on ne pouvait les attribuer au hasard. On supposa une ancienne communautó d'inspiration." En in dit verband is dan allereerst te bedenken, dat (Suidas 413a Bekker) de Orphische en Mithreesche mysteriën aanhangers hebben gehad in Alexandrië, waar Grieksche Joden, met het oog ook op eene gelijktijdige Hermesgemeente,
door een Myceensch vorst en zijne lieden; de schaking van Helena door Paris en hare herovering door het Peloponnesische broederpaar gelijkt op de schaking van Helena door Theseus en hare bewijding door de Dioscuren, en zal wel mythisch zgn. Achilles is als gestalte der nog .-Eolische sage vermoedelijk tertiair. En de voorhandene zoogenoemde Ilias, de meer en meer uitgebreide, ten slotte (omtrent 525 v. Chr.) geïonizeerde Achillels, gaat thans samen met eene (B 48—H) ingevoegde Ilias, die niet zeer lang
84



na de verwoesting van Jeruzalem (Hd 6 :14) het uit allegorese gehistorizeerde evangelie van den 'Nazoreeschen' Jezus hebben voortgebracht1; „in het boek, dat de Wijsheid van Salomo heet," zegt ('Over het Godsrijk' 17 :20) Augustinus, „wordt het lijden van Christus op het duidelykst voorspeld," en de 'Salomonische' wijsheid, die in Sap. 2 : 12-20, 3 : 7, 5 : 3-5, inderdaad als Evangelie verhoogde geschiedenis geworden blijkt, is Joodsch Alexandrijnsch. In Alexandrië vierde men elk jaar vooreerst Hilaria tot herdenking der herleving van den wreedaardig vermoorden Osiris als heer der doodenwereld. En heeft Ovidius (Metam. 9 : 693) van den nooit genoeg gezóchten Osiris, Juvenalis (8 :29) van het gejoel des volks bij diens vinding gewaagd, Lucanus (8:832) heeft zich overtuigd gehouden dat Osiris — een mensch was geweest. Een geval uit velen; met name in Alexandrië 'herdacht' men er zoo méér. Hermes 2, Orpheus3, Mithras, een verhoogde Mozes4 en de
*) De Nazoreesche Jezus (Matth. 26:71) is de Jezus (Hd. 24:5) van de Nacoreeën of 'Behoudenen'; vgl. met 1 Cor. 1:18, 2 Oor. 2:15 en Eph. 2:5. 8 de profetische plaats Jez. 49:6. Deze 'Behoudenen' waren in eigene oogen de ware Nazireeën of 'Geheiligden'; vgl. Richt. 13:5. 7, 16:17 (+ Mrc. 1:24) en 'Amos 2:11—12 in grondtext en Septuagint, en zie dan Hd. 9 : 13. 32. 41, 26:10, Bom. 12:13, 15:25. 26. 31, 16:2. 16, enz. De 'gemeenschap der heiligen' is oorspronkelijk eene gemeenschap van Nacoreeën geweest.
2) Door Chaucer onder anderen, dat is in de veertiende eeuw, voor den vader der philosophen gehouden; zie in diens Canterbury Tales de vertelling van the canon's yeoman. Ook in de Pretiosa Margarita Novella van Petrus Bonus (Janus Lacinius) heet het anno 1546, dat Hermes de vader en profeet der wijzen is. „Cum Hermete illo Trismegisto triplici gloria insigniris": Fr. Bacon tot Jacobus I, Spedding I 432.
3) In de oudheid heeft men geloofd, dat Orpheus een Thraciër was geweest; dat Hermes en Mithras hadden geleefd, heeft nog Mosheim geloofd, en tegenwoordig houden velen nog Mozes en Zoroaster, Buddha en Jezus voor 'historische persoonlijkheden'.
4) „Mozes is van hier vertrokken om ten hemel te varen en met achterlating van het sterfelijke leven onsterfelijk te worden, teruggeroepen door
85



Heer Jezus1 hebben in de eerste eeuw onzer jaartelling allen in Alexandrië hunne vereerders gehad, waarmede dan verklaard is, dat de schriftuur des Nieuwen Verbonds de taal spreekt der mysteriën.2 Ptolemseus Philopator (222—205) had eens het bevel uitgevaardigd, dat allen, die op het land wijdingen toedienden voor Dionysus, ol xxr» rw %d>pxv tsköuvtsi; rep Aiovwrcp, in Alexandrië hadden te verschijnen, om daar op te geven, van wien zij den eeredienst hadden, en wel drie geslachten terug; ook moesten zij onderteekend en verzegeld hunne liturgie, tov hpov höyov, inleveren. Van de Sethianen of streng zedelijke Ophieten zegt later ('Secten' 5:20, 4) Hippolytus, dat heel het onderwijs in hunne leer van de oude theologen kwam, van Museeus en Linus en Orpheus, die bovenal de inwijdingen en mysteriën had voorgedaan; de Ophieten of Nahassenen in het algeméén echter zijn de oorspronkelijke 'gnostieken' geweest, van wie nog in de vierde eeuw Philastrius heeft geweten, dat zij reeds vóór 'de komst van Christus' bestaan hadden. En uit eene in den grond Orphisch theosophische verden Vader, die hem uit zijne tweevoudigheid van lijf en ziel verkeerd heeft in een enkelvoudig wezen, om hem geheel en al te veranderen in eene bewustheid gelijk aan de Zon." Philo van Alexandrië in diéns 'leven van Mozes' 3:39.
J) In Sanh. 38 b heet de engel Metatron vertegenwoordiger en plaatsvervanger Gods op aarde, en in den naam van Metatron den vorst des aanschijns bezweert nog de ba'al sjeem toob; in een te Parijs bewaarden en door C. Wessely openbaar gemaakten tooverpapyrus bezweert men „bg den god der Hebreeën Jezus". Op Nieuwjaarsdag heet in de synagoge „Jezua de vorst des aanschijns, vorst Metatron", en deze Metatron Jezua is misschien een Palestijnsche Mithras geweest. Vergelijk Joz. 24:11 met Ex. 23:20—23; vergelgk voorts 1 Cor. 2:8, 2 Cor.8:9,12:8,PhiL2:6-ll, Hebr. 2:9, Jac. 5:14, Jud. 5, Openb. 3:21, 22:20 en Mrc 9:38, Luc. 9:49, Hd. 13:6, 16:7, 18:25, 19:1—3. 13.
2) "A-/10s, ü&ayg»fa, aiSyic, an&irawcf, ayAipufie, ibpcaoi, a5roxar«<rraïi{, &eXentt, «fdaputtt, paiot, J3a7rrwuac, vvöii;, xaHnpit, xblitcs, /ttraveuc, /covoynok, /uwntatav, ótios, ffadiS/AarflC, TTdAiyycvcérlec, IzMtputfioi, KvcOuoc, npoiTbyovos, snippat., a\j[i^o\ov, oppayis, attirv) piet,
fSapzot, fwra/ibs enz. enz. zgn woorden uit de mysteriën.
86



eemging zal zich in het Alexandrië van de eerste eeuw onzer jaartelling inderdaad eene afdeeling van zoogenoemd Nahasseensche of Ophitische Joden hebben ontwikkeld of afgescheiden, de oorspronkelijke evangelische verlichten (cpuTio-^évrsi) óf gnostieken, die van een slangsymbool voor het oneindige niet afkeerig waren1, de Joodsche schriften uitlegden als beeldspraak 2, den ijverzuchtigen, oploopenden, wraakzuchtigen en bloeddorstigen Joodschen wereldmaker niet meer als het Opperwezen lieten gelden8, en na
1) Bedoeld is 'om te beginnen' iets als de slang met den kop boven op het hoofd van Zrwan of Chronos, het mythisch verlevendigde poohvezen, in den zin van Hippolytns 'Secten' 4:47, 2—3. Ook het chaotische hebben zij oorspronkelijk als eene slang voorgesteld, en van de andere zijde hebben zij de slang van het paradijsverhaal als een symbool uitgelegd van de wijsheid, die de wijsheid van den wereldmaker te boven ging. Bij de JEgyptenaren beteekende de slang den wereldgeest, den goeden geest van Kuêph; als diadeem van Isis, als tooisel op den helm van Pallas, als teeken om Apollo's drievoet, was zij een zinnebeeld der wijsheid, om tevens aan den staf van den 'heiland' ^Esculaap geneeskundige natuurkennis te symbolizeeren. Overigens hebben de oude sectarissen waarschijnlijk de namen 'Nahassenisme' en 'Ophitisme' als scheldnamen opgevat; zijzelve noemden zich 'gnostieken' of kundigen, menschen, 'die het wisten'.
2) Tot de Aiyia xufucxa of 'heerlijke woorden', te vinden in de Joodsche schriften en toepasselijk op den Heer Jezus, waarvan naar het zeggen van Papias eene Hebreeuwsche verzameling was aangelegd door Matthseus, doch onze evangelisten in Alexandrijnsche lezing hebben gebruik gemaakt, zal buiten Ps. 22 en Jez. 52:13—53:12 onder meer wel Jerem. 26 (33 Sept.) behooren, een stuk, dat in de verhalen over Jezus voor hoogepriester en landvoogd blijkbaar voorondersteld is.
s) Hij heette voor hen Jaldabahoth of 'Eind van de Diepte' («tós Bu&oü) als een der 'engelen', als eerste en zevende der planeetgeesten, die zij eigenlijk archonten of oversten noemden, en was als Sabbathgod geen ander dan de groote overste Kêwan, Kronos of Saturnus: vgl. allereerst Plat. Tim. 41 a, 71 d, en in Civ. 1:15 de gedachte, 3t> i &f>x<** Sny-,evpy& Zie ook Lev. 23:3, 'Amös 5:26, 'Jubileeën' 3:4, Hand. 7 : 35.53,1 Cor. 2:8, 2 Cor. 4:4, Gal 3:19, Eph. 2:2, 6:12, Hebr. 2:2, Iren. 1:24. 1—2,1:30. 6, 1:34. 1, Hippol. Ref. 5:7, 6:19, 7:25, Just. Mart DiaL 62:3, Orig. c. Cels. 6:30-31, Epiph. 37:3. In Gen. 35:7 staat bij ha-Elohlm, dat eigenlijk 'de Machten' heeft beteekend, het werkwoord nog in het meervoud, en in Neder-Babylonië gelooven nog altoos een paar duizend Mandeeën, dat aan het ontstaan dezer wereld de planeetgeesten hebben medegewerkt.
87



het jaar 70 hunne allegoremen tot een evangelie van den heiland Jezus hebben gehistorizeerd.1 In Philo's geschrift over het leven van Mozes had het Hellenistische Jodendom beproefd, van Mozes een min ofte meer 'mysterieus5 wezen te maken; het échte mysterie van het theosophische Jodendom is uitgekomen aan zijnen opvolger Jozua, Jezua of Jezus. In het Jezuaansche evangelie, dat in menschelijke gedaante den tooverachtig wijzen arts of heiland Thouth en hemelbode Hermes als „vorst des aanschijns en medetroner" Jezua vertoont, om dien in de wereld te laten kruisigen en herrijzen, is de voorstelling aan het licht gekomen van het voltooide Grieksch-Joodsche mysteriespel, en de 'gnostieken', van wie het is uitgegaan, zijn kennelijk leerlingen geweest uit Mithreesche en Orphische mysteriën. Het mysterie (Eph. 6:19) van het Evangelie, het mysterie (Eph. 3 :4, Col. 4:3) van Christus, is om te beginnen een bedenksel van Alexandrijnsch Joodsche theosophen geweest. Ze beweerden, getuige Hippolytus van Rome in diens werk over de secten, dat hunne leer omtrent het verledene en tegenwoordige en daarbij gelukzalige verborgene
i) Bij vergelgking van Matth. lOrlö, 10:28 en Luc. 10:3, 12:4—5 met 2 Clem. 5:2—3 is te zien, dat achter onze Romeinsche evangelielezingen een onder evangelie schuilt, dat in 2 Clem. 8:5 nog „het Evangelie"heet, maar bij vergelijking van 2 Clem. 12:2 met Clem. Alex. Strom. 3:63 als het '^Egyptische', dat is het Alexandrijnsche, blijkt besproken te zgn. Er wordt op gedoeld in 1 Petri 3:19, 4:8 en 2 Petri 1:15, en dat in Rome omtrent 222 de Nahassenen (of Ophieten) het nog gebruikten, zegt Hippolytus 'over de secten' 5:7; dat deze reeds 'vóór de komst van Christus' hadden bestaan, weet ('over de secten' 1) nog Philaster te berichten. En de programmatische Zaaiergelijkenis, waarvan (Hippol. 5:8) hun evangelie de oorspronkelijke lezing inhield, is blijkbaar Joodsch theosophisch toegepaste Grieksche wijsheid geweest. De Drieëenheidsleer van het 'Egyptische' evangelie (Epiph. 62:2, vgl Hippol. 5:8) was ontleend aan de mysteriën, en zgn eisch van zelfverst erving maakte het (Barn. 4:14) tot richtsnoer voor weinige uitverkorenen.
88



doch niettemin openbare wezen, den inwendigen mensch, het gezochte hemelrijk1, bevestigd werd niet enkel door de mysteriën van 'Assyriërs', maar ook van Phrygiërs; daadwerkelijk had hun evangelie (vgl. bierbij 1 Petri 3 : 19) de voorstelling bijvoorbeeld eener hellevaart in naasten aanleg met het Orphisme gemeen. Treffend is ook in de 'openbaring van Petrus', die bij het evangelie van Petrus, dat is het Alexandrijnsche of dusgenoemd Egyptische evangelie behoord heeft, de overeenstemming met de Orphische leer omtrent vergeldingen hiernamaals; met name en allereerst echter de gemeenschap van het heilige Pneuma (Phil. 2 :1, 2 Cor. 13 :13) der Christenen2, dat reeds in Is. 63:10 en Ps. 60:11 Sept. zijn Griekschen naam zal hébben ontvangen van Joden, die met 'pneumatische' theosophie hadden kennis gemaakt3, komt dan ook uit tegen de Orphische en
1) Jezns in Egypte: „het hemelrijk is in uzelven; wie zijn binnenste leert kennen, zal het vinden." (Papyrusblad uit Oxyrynchos.) Vgl. Loc. 17:20—21.
2) „Wat is toch het heilige pneuma?" Clem. Alex. Strom. 5:88. „Van de wijzen onder ons houden sommigen het heilige pneuma voor eene werkingswijze, anderen voor een schepsel, anderen weer voor God; anderen nog weer weten niet, waarvoor zij het moeten houden." Gregorius van Nazianzen in zijne 31ste rede. Het pneuma was er dan ook vóór de Christenen geweest; het was het waaien van den wind, van de lucht, de lucht ook of juist in ons, die in de mysteriën als warme en lichtgevende aetherische lucht afkomstig werd geacht uit den sterrenhemel boven de phv neetspheeren, dat oord van waar voor de ingewijden afflatus en inspiratie, aanblazing en ingeving, onzienlijk en toch, om het zoo te zeggen, stoffelijk geestelijk kwam. Zie nog bij Clemens Paedag. 1:6.
3) Philo de Jood van Alexandrië: „Het goddelijke pneuma, van boven ingeademd, neemt woning in de ziel." ('Over edelaardigheid' 5.) En „leidt de voeten op den weg der waarheid." ('Leven van Mozes' 3:36.) Doch „bij do meesten, dat is bij hen, die in het leven allerlei najagen, verblijft het goddelijke pneuma niet, al mag het bij dezulken een weinig tijds vertoeven." ('Over de reuzen' 12.) — „Philo's Theosophie." Gfrörer. — W. Bousset: „am liebsten möchte man die Gnostiker Theosophen nennen." ('Kyrios 0018108' 1913, S. 230.)
89



Pythagoreesche overtuiging, dat (D. L. 8 : 28) de menschelijke ziel deel heeft aan, of deel uitmaakt van, den goddelijken Ether. Naar het zeggen der Ophieten (Iren. 1:29, 3) was in den nooit ouder wordenden Eon Autogenes te denken, de door zichzelven ontstane, uit wien de voorbeeldelij ke mensch Adam as was voortgekomen1; „de Nahassenen," zegt (Secten 10:9) Hippolytus, „noemen de eerste bron van alles Mensch en tevens Zóón des Menschen." 2 Vergelijk den eenen mensch, die 'knaap' Gods en bewerker der wedergeboorte heette in de Hermesgemeente: Parthey 13, 4; vergelijk ook den eersten mensch, die de hemelsche mensch is, volgens Philo den Jood van Alexandrië: 'Over wereldbewerking' 46 en 'Over wetsallegorieën' 1, 12. De Orphische Phanes was eigen Vader en eigen Zoon als eenheid van het Pneuma *,
-) „Primum lumen in virtute BythL" (Iren. 1:30, 1.) „Omnium pater et primus homo." (Ibidem.) Mythologisch had reeds het oude Accadië in den nachtelijken hemel het licht gedacht; *&£ ybmt «im» heet het later Hymn. Orph. 3:2. Een Joodsche weerschijn van den Orphischen Eerstgeborene is de eerste Adam, Adam haqQadmoni, de Makranthropos der Qabbala, en tot in den Codex Nazoraeus, den Schat, het Groote Boek der Mandeeën, is de voorstelling weergevonden van „den verheven koning des lichts, den god, die van zelf (of uit zichzelf) is ontstaan".
s) Als Zoon des Menschen is de Heer Jezus van het Evangelie van zelf de Zoon des Vaders, maar niet Zoon des Heeren; hij is de eerstgeborene, die door den goeden Vader aan den minderen broeder, den min goeden heer der Joden, eene wijle is prijs gegeven. (VgL hier 1 Cor. 8:6, 2 Go*. 4 : 4, Rom. 10 : 4, Gal. 3 : 13, Joh. 8 : 44, 14 : 30, 1 Cor. 2:8, Joh. 7:28, 16 : 3, Matth. 11 : 27. De vereenzelviging van den Heer der Joden met den Vader des Heeren in Mare. 12 : 29 is eene Roomsche verkeering of omkeering der oorspronkelijke evangelische leer, die niet veel ouder kan qn dan het midden der tweede eeuw.)
*) „Pneuma en lucht" hadden (PL Pb. 1:3, 4) de geheele wereld omvat voor Anaximenes, en pneuma is (D. L 9:19) de ziel reeds omtrent 525 v. Chr. genoemd ook door Xenophanes; vgL hiermede het profane pneuma der winden, waarvan (7:16) omtrent 444 Herodotus gewaagt, om dan het aetherische pneuma des hemels als datgene te bedenken, waarom het in de mysteriën voor de verbeelding te doen is geweest. „Vader! üw naam worde geheiligd! Uw heilig pneuma kome over ons en reinige ons! üw wil geschiede!" Oude lezing van Luc. 11 : 2.
90



91
en „in het Egyptische evangelie, want zoo is het door sommigen genoemd, wordt het bij monde des Heilands heimelijk en geheimzinnig zoo voorgesteld, alsof deze zelf den leerlingen openbaart, dat een en dezelfde Vader is en Zoon en heilig Pneuma." (Epiphanius 62:2; vgl. Matth. 28:19.) „Hij, die zegt," zoo leerden (Hipp. 5:8) de Nahassenen, „dat alles uit één bestaat, hij dwaalt; wie zegt uit drie, spreekt waarheid, en zal van alles uitlegging geven." En ze hielden staande, dat eene drieledigheid der ziel reeds geleerd was door de 'Assyriërs'; Pietro Galatino heeft nog omtrent 1525 beweerd, dat hij te Lecce in de Napelsche provincie van dien naam, een Joodschen targoem had gelezen, waarin het „Heilig Heilig Heilig" van Jez. 6 :4 was overgezet als volgt: „Qaddisja Abba, qaddisja Bera, qaddisja Roecha Qoedsja". In Alexandrië heeft eene persoonsverbeelding van het aetherische aan allerlei 'ingewijden' voor den geest gezweefd, en „de heilige boeken van Hermes over den verlichten mensch en diens wegwijzer den zoon Gods" worden (Berthelot 232) nog genoemd door latere alchimisten; het Nahasseensche evangelie heeft tot verkeering van Wijsh. 2:12—22, Jerem. 26, Jez. 53 en Ps. 22 in eene heilbrengende goddeüjke lijdensgeschiedenis den zoon Gods als waren 'opvolger van Mozes' ten tooneele gevoerd en (Epiph. 62:2) bij monde van dien Jezus, Jezua of Jozua1 eene goddelijke drieëenheid geleerd, die de kroon en de zwakte van het Christendom is gebleven. Uit het oorspron-
i) 'iowsüe Sb JfoOv (Orig. 10 l 379 Lomm.) heet Jezua in Neh. 8:18 en Jezus flq«eSc) in Septuagint, Hd 7 : 45 en Hebr. 4:8. VgL Joh. 5:46. En in de Perzische vertaling der groote Arabische kroniek van Tabari (839—921)
. . i -i t j _ ,]— \Ê—„



kelijk Alexandrijnsche en zoogenoemd Ophitisch evangelische gnosticisme zal (Iren. 1:30, 15) omtrent 12E de gnosis van Valentinus zijn voortgekomen, toen in de groote Jezusgemeente van Rome 1 .de sleutel dei kennis (Luc. 11 :52) reeds bijna niet meer te vinden was; Vader van zelf en op zich zelf is voor den Valentiniaan echter nog de niet verouderende en altoos jong blijvende mannelijk vrouwelijke Aióón Agératos, die oorspronkelijk alles inhoudt zonder bewustzijn en zoo voor als na alles omvat. (Epiph. 31:5; vgl. Iren. 1:29, 1.) „Den Voorvader van alles, het eerste beginsel, noemden zij naar hun zeggen Mensch; volgens hen was dit het groote en verborgene mysterie, dat de alles te boven gaande en inhoudende macht Mensch heette en de Heiland zich daarom Zóón des Menschen noemde." (Iren. 1 :12, 4; vgl. de Nahassenen bij Hippolytus 10 : 9.)
Bij Euripides blijkt in (v. 486 van) diens 'Bacchanten', dat de plechtigheden voor Dionysus zelden gebeurden overdag2; dit bevestigt bij voorbaat de „nocturnos ccetus" van Liv. 39 :15 en doet bij de Christenen denken aan het heilige nacht- of avondmaal. 8
') „Ecclesia catholica": Ign. ad Smyrn. 8:2, Clem. Strom. 7:106. 107, Hippol. de Haeresibus 9:12. Epictetus: rsS xa&oXixoO /ti«vw (Diss. 2:2,25.)
*) Xixntp S'hsXüro tA Kiwnff<a' schol, in Aristoph. Ban. 343.
s) At «ierai ytyvevTKi v«xt4j /jt&Xtsra, zegt in het vierde boek zijner 'Mengelingen' ook de Alexandrijnsche Clemens. In de Grieksche oudheid (Athen. 6:26—27) schijnen tempelmaaltijden voor dischgenooten van den god des tempels eene gewone zaak te zijn geweest; voor het overige heeft het oorspronkelijke evangelie de voorstelling niet ingehouden, dat bij het laatste avondmaal des Heilands het heilige avondmaal was ingesteld. „Toen zij eenen lofzang gezongen en als naar gewoonte- gegeten hadden, zeide hij nogmaals: in dezen nacht zult gij worden geërgerd, overeenkomstig het geschrevene: ik zal den herder slaan en de schapen zullen worden verstrooid. En toen nu Petras zeide al zouden ook allen ik niet, zeide hij: eer de haan tweemaal heeft gekukuukt van nacht, hebt gij mij driemaal verloochend.'' (Een papyrusfragment, gevonden in Faijoem.)
92



„Gij schijnt ons voor te gaan gelijk een stier," zegt voorts (v. 920, vgl. v. 1159) de betooverde Pentheus tot Dionysus, wiens stierhorens (v. 99) ons doen denken aan de godenbeelden van Babel en Assoer, aan het gehoornde gezicht, waarvan Hiëronymus in Exod. 34:30 heeft gelezen, en aan Alexander den Grooten, die üi de Arabische overlevering nog altoos „dhü '1 Qarnain", hij met de horens, heet. En heeft men — zie Abels Orphica blz. 233 — zelfs orgia gevierd, wier deelgenooten den Dionysischen stier verscheurden1, dan is het eten van diens vleesch als een middel beschouwd tot erlanging van levenskracht en onsterflijkheid, waarvan wij in Joh. 6 : 53—56 eene evangelisch verhoogde voorspiegeling lezen. Vleesch daadwerkelijk eten (Eurip. Hipp. 965, Aristoph. Ban. 1032, Plato de Legg. 6 : 22) deden reeds de Orphische ingewijden even weinig als de oorspronkelijke Jezuanen. 2 Maar „Dionysus," zegt (Abel 234) Proculus, „heet bij de theologen vaak ook wijn"; „sommigen," heet het in de 'Clementijnsche Petrushomiliën' 6:9, „maken van Dionysus eenen wijnstok." En wie denkt hier niet aan Joh. 15:1? Dat toch al niet meer echt is! Want het echte heeft nog de 'zwakke' broeder van Rom. 14:21. Dat de zaligheid hiernamaals niet werd geacht zich zonder wijn te verwerkelijken in het Orphisme, ziet men (vgl. 364 e) in Plato's Staat 363 cd, waar het o-vfiiré<riov tüv Muv, evenals de avpn-óa-ui evfteMj van 'Axiochus' 371 d en de „voluptates vini et epularum" van Liv. 39 :8, den achtergrond laat zien van Matth. 22 :1—14 en van het feestmaal, dat God in de komende wereld aan de vromen zal geven naar
1) Atinrw -/Ap Sous, xai foSno* &p.A xpta' schoL in Aristoph. Ban. 367.
2) „Cffidibus et victu fcedo deterruit Orpheus." Hor. de A. P. 392.
93



luid van den Talmoed; voorts echter doet het Orphisme hier denken aan den heiligen maaltijd zónder wijn, die volgens Philo van Alexandrië in § 9 van diens geschrift 'over het beschouwelijke leven' — vgl. hier de Essenen bij Josephus 'over den Joodschen Oorlog' 2:8. 5 — door Joodsch theosophische 'Therapeuten' is gevierd in de buurt van Alexandrië.1 „Bij den heiligen maaltijd werd geen wijn binnengebracht, maar helder water, en de disch was zuiver van bloedigheden; als spijs en toespijs lagen daarop brood en zout." (Philo t. a. p.) „Ik ben gekomen," zegt (Epiph. 30 :16) de oorspronkelijke Jezus, „om de offers af te schaffen." En dat brengt ons geleidelijk tot 'het heerlijke maal', den 'maaltijd des Heeren', in 1 Cor. 11 :20, die wel reeds door diezelfde 'Therapeuten' ter eere van den Therapeut of geneesheer en heiland Jezus 2 vóór deszelfs menschwording zoude kunnen zijn gevierd; Epiphanius weet (29 : 6) van Nacareeën, die vóór Christus bestaan en dezen niet gekend hadden. Oxyrhynchuspapyri uit de tweede eeuw hebben uitnoodigingen aan het licht gebracht,
1) ©s^GCTTeuTai &cou ysyóvaciv, eu £wa xflCTa&óovrcf, o\XX' Itpoizotïs Tas iaurwv iutvelois
xaTa»xtu«?«iv agteüvrtr Philo quod omnis probus liber § 12. Epiphanius
(p. 120): 'Iqve&c xecra r4v i^païxrtv Jiaicxfov (sic) Stptmtvriii xatórai, vjtoi ïaxpti
xai ranijo. VgL Matth. 1:21. Men kan hier denken aan den hemelbode Hermes met het slangsymbool, die als plaatsvervanger of substituut voor den tooverkrachtigen Jigyptisehen Thouth meteen de wijze arts was of heiland, en daarbij de persoonsverbeelding was geworden van het heilbrengende woord; de Jezus van het Evangelie zal als oorspronkelijk Alexandrijnsche Heiland uit Ophitisch (of Nahasseensch) Therapeutisch theosophisch Joodschen kring zgn voortgekomen.
2) Niet van den beginne te denken als Christus Jezus; de Heer Jezus (vgl. nog Mt 16:21, Mc 8:30, Lc 9:21) is in het oorspronkelijke „evangelie van Petrus volgens Marcus", dat is in het Alexandrijnsche evangelie, geen 'Christus' of Messias geweest. Tot Christus is de Heiland gemaakt te Rome; van Romeinen (Hd 18:24—28) heeft de Alexandrijn moetenleeren, dat hü den Heiland Jezus te prediken had als den Christus.
94



95
om te komen "Ssmvwcct efy xxlwiv rov xupiou 2xpxiri$o$t of mede aan te liggen bij den disch van den Heer Sarapis, en overeenkomst tusschen de ritueele maaltijden van Chrestenen en Mithravereerders *, die op geheimzinnige wijze immers ook den Zóndag gemeen hadden, erkent (Apol, 1 :66) midden in de tweede eeuw te Rome Justinus de Martelaar; „dezelfde handeling," zegt hij, „laten de booze geesten voltrekken in de mysteriën van Mithra, want dat (daar) in de heilige handelingen brood en een kelk met water bij de inwijding onder bepaalde formulieren worden opgesteld, weet gij zelf, of kunt gij te weten komen." Een veelzeggend getuigenis, dit getuigenis van Justinus; wat hij heeft moeten houden voor een guichelspel van booze geesten, zullen wij geschiedkundig het verwante oudere hebben te achten. In een Grieksch iEgyptischen brief (pap. Par. 47) zegt 'Apollonius tot Ptolemseus': „wanneer ge ziet, dat we kunnen behouden worden2, laten wij ons doopen," xxv *3)f$ ori péMóftev <rco$ijvxi rire (3x7rn%w(t£5x,
en Mithreesch (Tertull. de Bapt. 5) is ook de doop ge-
1) Aan Zoroastrisch Parsisme doet het oorspronkelijke (Alexandrijnsche) evangelie niet denken. Het Mazdaïsme is een godsdienst van reinheid en reiniging, maar niet 'mystiek'; het leert geenen val des geestes, noch zelfversterving als vroomheidsideaal. Het dualisme der Zarathustriërs is geen dualisme van geest en stof; Mazdajacniërs, honden en hanen, Dae wadienaren, slangen en muizen, behooren gelijkelijk tot de lichamelijke wereld, Ahura Mazda en Angra Mainju, jazatas en daewas gelijkelijk tot het geestenrijk.
2) Men merke op, wat de mystiek gerichte gemoederen bezig hield. Zij hadden ook last van de beginselvraag rtf jot?* xaxöv, quae sit malorum radix, de vraag naar den oorsprong des kwaads, die op zjjne wjjze Euripides al had gedaan: Clemens, 'Mengelingen' 5:71. Deze keert (Epiphanius 24:6) als beginselvraag in de zich kerstenende theosophie weder, hoewel zij door den man van begrip niet meer gedaan wordt. Men kan even goed vragen, van waar aan het magnetische de overpool komt; in het goede is het andere voorondersteld, evenals iedere bepaaldheid het tegendeel van haar tegendeel is. VgL hier Chrysippus bij Plutarchus over de tegenstrn'digheden der Stoïcijnen 35 en Lactantius. over de gramschap Gods 13.



weest; Mithreesch echter was met name een mystieke maaltijd, waarbij ronde broodjes werden genuttigd, die ieder geteekend waren met het zonnesymbool, een kruis, en een heilige maaltijd met brood en water is wederge vonden ook bij de Mandeeën of 'Gnostieken' van Neder-Babylonië, de Cttbba of doopsgezinden, die op echt ouderwetsche wijze alleen in een 'jordaan', in stroomend water, onderdompelen of doopen, — die zich van oudsher Nacoraja hebben genoemd, zonder dat zij iets aannamen van het Christendom. Brood en water bleken bij Justijn Mithreesch1, en een gekuischte of meer Mithreesch dan Orphisch theosophische maaltijd met brood en water, een maaltijd waarin, dus het aquariaat zoowel als het vegetariaat tot eere kwam2, was waarschijnlijk oorspronkelijk het heilige nacht- of avondmaal ook van den Jezuaanschen eeredienst des kruises in Alexandrië.8 In Rome (vgl. Matth. 11 : 18—19) is er de wijn weer bijgedaan. * En in den zin van meerdere vrijgevigheid, eene vrijgevigheid, die in eene allemansgemeente niet te vermeden was, heeft men daar de lezingen van het Evangelie veranderd ook wat betreft het vleesch eten; 'Paulus' weet aan de
i) Tot het eten van brood, kaas en groenten hadden Magiërs zich bepaald naar het zeggen van Antisthenes of Aristoteles: Suidas s. v. Antisthenes en D. L. 1:1. 7.
*) EW i«p el xai vtap j/dbv suyapurroOtsiv Clem. Alex. Strom. 1:19, 46; cfr. Iren. 5:1. 3, Epiph. 30:16.
*) Op gezag van Chasremon, den Jügyptischen Stoïcijn uit de dagen van Nero, vertelt ('over onthouding' 4:6—7) Porphyrius van de Egyptische priesters, dat die in dagen van reiniging voor feestelijke ambtsvervulling in algeheele kuischheid hadden geleefd en velen hunner in het geheel geen vleesch of wijn hadden gennttigd.
4) Het is niet zeker, of dit te Rome bereids voor Justinus Martyr geldt; misschien is bij dezen de wijn invoegsel, wanneer hij (ApoL 1:65, 5) van „brood en (wijn en) water" schijnt te spreken.
96



97
Romeinen 14:21 nog geene machtiging tot zoo iets op te geven, doch na verschuiving van den kruisdag heeft de Heiland zelf toen plechtig verlof moeten verstrekken door het eten (Luc. 22 : 15) van een laatste paaschmaal in eigen persoon. De kruisdag zelf werd hierdoor wel bedacht onmogelijk, doch mogelijk werd — zie Epiphanius 30:19. 22 — voor een angstig geweten een goede maaltijd. Het oorspronkelijke of gnostieke en Alexandrijnsche of zoogenoemd ^Egyptische evangelie, dat omtrent 75 jaar na het begin onzer telling zal ontstaan zijn, is een evangelie geweest voor aanvankelijk Joodsch theosophische zelfverstervers, zelfverstervers, die overtuigd waren, dat met de verwoesting van den tempel de Joodsche wet van Mozes door den god van Mozes zei ven was afgeschaft; het was een verhaal, waarin (vgl. Joh. 5 :46 en Hebr. 4:8) 'de ware Jozua' of opvolger van Mozes voorging in geslachtelijke onthouding en in onthouding van vleesch en wijn. In de Romeinsche evangelie-lezingen, zooals die in de beschrijvingen naar 'Matthseus, Marcus en Lucas' voor ons liggen, is er tusschen 125 en 150 voor gezorgd, dat een navolger van Christus, een kruisdrager, zich in alle vroomheid kan gerechtigd achten tot het eten van vleesch en het drinken van wijn niet alleen, maar ook — vgl. nog met den evangelischen raad in Matth. 19:12 den evangelischen Last in Matth. 19 : 4-6 — tot medewerking aan wettige of wettelijke instandhouding van het blijvend zondige geslacht. En dezelfde evangeliebewerking, aan 'Paulus' nog niet bekend, doch voor ons het laatste avondmaal des Heeren tot een paaschmaal en den Heer der Joden weer tot het Opperwezen makend, heeft den onbegrepen 'Nazoreeschen' Jezus der oorspronkelijke
7



98
lezing tot eenen Jezus gemaakt uit Nazareth, die omtrent 150 bij den 'Marcus' der Eomeinen den Heer der Joden (Mo. 12:29) erkent als den eenigen, en als 'de Zoon' (Mc. 13:32) dus slechts „zoon des Heeren" blijft, zoodat hijzelf zich 'Heer af maakt; daarbij zorgde dan 'Lucas' ervoor, dat het Evangelie voortaan konde heeten, Alexandrië voorbij, tot de Romeinen rechtstreeks uit het Joodsche land te zijn gekomen. Het Alexandrijnsche evangelie, eerlang als 'het evangelie der JEgyptenaren' uitgestooten, is nog omtrent 160 'het' Evangelie geweest voor den vermoedelijk Alexandrijnschen schrijver van de leerrede, bekend als tweede Clemensbrief, en bij de Nahassenen is het in Rome nog omtrent 222 in eere geweest, maar in de groote gemeente, in de 'ecclesia catholica' der toonaangevende hoofdstad, is het na 150 met spoed verdrongen en verduisterd.
Leiden, Juli 1919. Maart 1920. Maart 1921.



TOEGIFT. ('De Boeren' van Grashof.)
„Ik zal de gnosis openbaar maken."
Wijsh. v. Sal. 6:22.
Al werd ons, zoo lezen wij bij Plato in diens 'Euthydeem' (288e), zonder moeite en zonder gegraaf in de aarde alles tot goud, al konden wij goud maken van de steenen, indien wij er geen gebruik van wisten te maken, had het geen nut. Losweg wordt hier dus melding gemaakt van de denkbaarheid eener goudvervaardiging, en men zal daarbij te denken hebben aan ^Egyptische wijzen van doen; reeds omtrent Plato's tijd vermoedelijk hadden ^Egyptische gouden zilversmeden, bekend met het mengsel van goud en zilver, dat bij de Grieken elektron, wit goud of 'ongemerkt' goud (%pv<rhv Surwov) heette, mengsels van goud en zilver stelselmatig niet alleen leeren ver- • vaardigen, maar ook bedriegelijk leeren nabootsen, en op den duur zijn zij zelve gaan gelooven aan rb (tmritpiov Tij? ^piwojro//*?, aan de mogelijkheid, om door bijzondere handgrepen en met de hulp' van hoogere machten der natuur niet alleen schijnzilver en schijngoud maar het echte zilver en het echte goud van mengsels te vervaardigen. Zietdaar de werkelijkheid en het droombeeld der oude Chemische of iEgyptische kunst \ het groote werk dus ook van 'alchimie' bij
i) 'Upas rix*is Aïyfarrou- Berthelot, 'Alchimistes Grecs' p. 29. De 'Chemische' kunst is oorspronkelijk bedoeld als de Egyptische; zoo spreekt nog in



100
latere zoogenoemde Arabieren. Omtrent het jaar 300 onzer telling noemt dan echter de Hermetische Zosimus als hoofdzaak en 'Mithreesch' mysterie een geheimzinnigen steen, die géén steen, onbekend en welbekend, waardeloos en kostelijk, geene gave en goddelijke gave heeft te heeten, het eene, zegt hij, dat in onze werkzaamheden meer vermag dan stoffelijkheid; ziethier de woorden zelve. „Na droging in de zon bekomt gij het onmededeelbare geheim, dat geen der profeten1 heeft durven openbaren met het woord; alleen door hunne wenken hebben zij het aangeduid. Want zij hebben dit (geheime prseparaat) in hunne donkere geschriften den hoofdsteen genoemd, die geen sbeën is 2, den onbekenden, die bekend is aan allen, den waardeloozen, die veel waard is, den ongegevene, die eene gave is van God; ook ik zal hem loven als den ongegevene en door God gegevene, den eenigen, die in onze werkzaamheden beter is dan de stoffelijke. Want dit is het middel, dat de kracht heeft*, het
1678 Goossen van Vreeswijk van „Hermes, die in Egypte gewoond heeft, en ons leert de élementen te onderzoeken, zeggende, dat daarin de schatten van de gansche wereld verborgen zgn." ('Het Licht der Maan', sluitrede.) „Het is mij gebeurd, dat ik mij met lieden heb ingelaten, om met hen in deze kunst gezamenlijk te werken, en zij, als ze nog niet ten halve gekomen waren, krakeel maakten tegen den meester, om hem schendende hun eer te bewaren; zoo komt het, dat dikwijls de meester en de kunst Vj/Akn (T. a. p.)
!) Bedoeld zijn Egyptische 'profeten': vgL D. L. 3:6 en andere plaatsen. De profeten als waarzeggers (Jos. A. J. 10:2, 2) en voorspellers der toekomst (Iren. 4:20, 5) zijn meer in Chaldééschen trant te denken, n^iw interpretes: Plat Tim. 72. n> offaifi orator: Plat Civ. 617 d. a\tèe upo^riTris
Ini Aofi'aj mapif Esch. Eum. 19.
z) „ Your lapis philosophicus is a stone and not a stone, a spirit, a soul, and a body." Ben Jonson anno 1610 in The Alchimist; vgL blz. 257 in Waite's vertaling der 'Pretiosa Margarita Novella'.
8) „The great medicine, of which One part pfojected on a hundred of mercury, or venus,. or the moon, shall turn it to as many of the sun, nay to a thousand; so ad infinitum." Ibidem. (Venus = koper, moon = zilver, sun = goud; goudmakerij heeft hierom in het Grieksch ook tilunpyia. geheeten: Berthelot p. 387.)



101
Mithreesche geheim." (Berthelot en Ruelle 2:113.)
Van zulke geheimen was in het Alexandrië van het begin onzer jaartelling de beroemde Jood Philo, zoo mystiek en theosophisch als hij dacht en voelde, een verklaard vijand geweest; „ook worden," zoo schrijft hij in § 12 van zijn opstel 'over offeraars', „inwijdingen en mysteriën en al zulk guichelspel en gekkenwerk uitgesloten van de heilige wetgeving, dewijl het niet oorbaar wordt geacht, dat menschen, die in onze gemeenschap zijn opgegroeid, aan opwindende dweperij doen, aan mystieke zaken hangen, en zich niet bekommeren om de waarheid, nachtelijke donkerheden naloopen en zich onverschillig toonen omtrent datgene, wat het daglicht waard ia. Geen volgeling of aanhanger van Mozes dus mag zich laten inwijden, of zelf anderen inwijden; zoowel het aannemen als het geven van onderricht tot inwijding is groote zonde. Want bijaldien het goed en nuttig is, o ingewijden, waarom sluit gij u dan tezamen af in diepe duister* nis, om zoo doende baat te verschaffen aan niet meer dan drie of vier, in plaats dat gij hulp brengt aan allen, doordat gij uwe nuttige leeringen openlijk voordraagt op de markt, zoodat aan allen het deelnemen aan een beter en gelukkiger leven vrijsta? Want in de zaak der deugd is wangunst uit den booze. Schamen mogen zich wie anderen willen deren; laat 'die' schuilhoeken opzoeken en aardholen, en wegkruipen in diepe duisternis, en al hunne ongerechtigheid verdonkeremanen, zoodat niemand ze ziet. Wie werkzaam is tot nut van het algemeen, toone vrijmoedigheid, en ga op klaar lichten dag midden over de markt, om dichte drommen van menschen tegen te komen, in het heldere zonnelicht zijn eigen leven te laten



uitschijnen, en met behulp der voornaamste zintuigen den verzamelden van nut te zgn." •
Het mithramysterie1 placht te worden gevierd in een heiligdom, dat spelseum of spelonk en hol heette, en als zoodanig de wereld verbeelden moest; de nieuweling werd geblinddoekt en aan beproevingen onderworpen, en er waren zeven graden van m wijding 2, wat ten onzent allicht het interessantst zal worden gevonden door de ouderwetsch souvereine prinsen van het Rozekruis. Elkander noemden de Mithreesche ingewijden broeders; zusters werden niet toegelaten. Ter loops zij nog opgemerkt, dat in een grafschrift, hetwelk men gevonden heeft in Italië, een voorman der Mithreesche mysteriën „studiosus astrologiae", be-oefenaar der sterrewichelarij, wordt genoemd.3 Doch de steen, die steen der oude wijzen? „By the opinion of making gold," zegt in § 326 zijner Natuurlijke Historie Francis Bacon (1561—1626), „the world has been much abused; the work itself I judge to be possible, but the means hitherto propounded to effect it are in the
!) In het Latijn het eerst ter sprake gebracht door Statius: Theb. 1 : 719-720. VgL Porph. de A. N. 24, alsmede 'Augustinus' bij Migne, P. L. 34:2214. Mithras heette Siit lx vlrpai en de laatste „petra gehitrix".
2) Bij Hiërony mus (Ep. 107 ad Lsetam) blijkt, dat men 'raaf, 'verborgene', 'strijder*, 'leeuw*, 'Pers', 'zonnelooper' en 'vader* konde worden. Als 'raaf (Porph. de Abst. 4:16) was men om te beginnen ministrant of dienaar, en eerst als 'leeuw* was men participant, nam men aan het mysterie en deszelfs heiligen maaltijd deel, terwijl een 'vader* van zelf optrad als leidsman; meestal was een 'vader* ook antistes en celebrant, d. L voorganger bij de plechtigheden.
3) Francis Bacon in 1592: „AU the philosophy of nature which is now received is either the philosophy of the Grecians or that pther of the alchimists. The principle of it is, populus vult decipi." (Spedding 8 : 124.) „But I must here stipulate that magie, which has long been used in a bad sense, be restored to its ancient and honourable meaning. Foramong the Persians magie was taken for a sublime wisdom and the knowledge of the universal consents of things." (4:366.) Vgl. Philo van Alexandrië U 316—317 Mangey ('de spec. legg.' 3 : 18).
102



103
practice full of error and imposture, and in the theory full of unsound imaginations. The alchimists eall in many vanities out of astrology, natural magie, superstitious interpretations of Scriptures, auriculartraditions, feigned testimonies of ancient authors, and the like; it is true they have brought to light not a few profitable experiments, and thereby made the world some amends." Bovendien hebben 'de wijzen' gezegd, dat hun goud en zilver niet waren als het goud en zilver der menigte: blz. 345 in A. E. Waite's Engelsohe vertaling (1894) van de 'Kostbare Nieuwe Parel', die in 1546 door Janus Lacinius was in omloop gebracht; dat de verschillende benamingen van den Steen tezamen misleidende verzinselen zgn, wordt (blz. 112) verraden in hetzelfde werk. „Hier zullen," schrijft in ]678 ten onzent G. van Vrees wijk, „sommigen mogen vragen, waar men dezen steen zoude kunnen bekomen."
In de groote bibliotheken is velerwege nog een Duitsch en zoogenaamd nog alchimistisch boekje te vinden van 1623, dat in 1687 onveranderd is herdrukt, vroeger nog al bekend is geweest en in verband wordt gebracht met den in 1623 overleden rechtsgeleerde Johannes Grashof uit Straalsund, die syndicus van den aartsbisschop van Keulen en medewerker van landgraal Maurits van Hessen moet zgn geweest; op het titelblad wordt het aangekondigd als „Aperta arcana arcani artificiosissimi, of geopende en openstaande kast van dei grooten en kleinen boers allergrootste en kunstigste natuurgeheimenissen, mitsgaders de rechte en waarachtige physica naturalis rotunda, door een cabbalistisch chymisch gezicht heel verstaanbaar beschreven, en eene waarschuwingsinstructie met bewijs tegen allen, die anderen valschelijk persuadeeren, het aurum potabile buiter



104
w Uiuvuuui tbu udu umvciHaai uea jjnuosopniscnen steens per se in minder tijd te vervaardigen."1 De stukken beslaan onderscheidenlijk blz. 1—115, 117— 201 en 202—227 (236), en op blz. 116 treft eene figura cabbalistica, waarin het alles verlevendigende en vergeestelijkende wereldvuur, dat in de oudheid als JEther en Pneuma gedacht en als Phanes verpersoonlijkt was, door eene duif heen eenen grijsaard met langen baard bestraalt, die als werkmeester met de voeten op den grond staat, den passer in de eene, den winkelhaak in de andere hand, terwijl in eenen kring om hem heen zon, maan en vijf planeten een kleinen en waarschijnlijk aardschen binnenkring bestralen, die een nog kleineren en vermoedelijk menschelijken kring omsluit, waarvan de aardkring de wortels inhoudt, en waaruit vlammen opstijgen in de richting eener kleine zespuntige ster, die tegen het lijf des grijzen werkmeesters uitkomt.
„Wat deze tractaatjes aanbelangt, zijn de eerste twee geschreven door een doctor juris, zooals erin wordt gemeld. Verneem ook, dat ze moeten betiteld worden de Boeren, de groote en de kleine, en deze de Lelie onder de Doornen. Het andere is wel te voren aan den dag gekomen, maar zeer verkeerd, onjuist en met de helft uitgelaten, zooals gij bij vergelijking zult bevinden; de schrijver ervan heet in een Latijnsch exemplaar Franciscus Grrellius." Aldus de voorrede, de Boeren verdeelende en het derde stuk buiten beschouwing latende; bij den schrijver zeiven heet het
„Die unvemttnftigen goldbegierigen Sudelköche haben der Weisen Ratsel und verblümte Reden nach ihrem Eigendünkel und Goldbegierde Brklart" G. v. Welling, 'Opus Magocabbalisticum et Theosophicum' S. 355. ,Die Philosophen sagen, ihr Gold und Silber sei lebendig und nicht tot; es iabe seinen Geist noch bei sich, sei in keinem Schmelzfeuer gewesen." S. 528.



105
>erste stuk (op blz. 40) „het tractaat van den Boer" ronder meer. „Mijn Boer is mijn tractaat," zegt de ichrijver (op blz. 34) zelf. Naar het zeggen van wijlen 3. Kopp ('Die Alchimie' 2 : 230) had in 1617 het wwspronkelijke geschrift van Grashof de Kleine Boer jeheeten1; de kleine boer, zegt dan op blz. 56 in het llaconniek Weekblad van 26 Januari 1918 br.'. H. L. /ernhout te Delft, heeft het particulaar, dat tijdelijk ten bijzonder metaal, de groote boer het universaal, lat alle metalen, in goud kan omzetten. Maar daaraan staat in de stukken niets.
Terecht maakt br.'. Vernhout de opmerking, dat ïaar luid van de voorrede de schrijver zich met ilchimie niet practisch heeft bemoeid, dat Inj geen ïandenarbeid heeft verricht; hij voegt er niet bij, dat le schrijver doet aan goudmakerij, gelijk zijne nakomelingen de vrijmetselaren den tempel der wijsheid mouwen. Daadwerkelijk echter hebben wij hier te doen net 'hooger Hermetisme', dat achter een sluier van niddeleeuwsch chemische spreekwijze de goddelooze vijsheid der ouden openbaart. Grashof zegt (op blz. L10), dat de mensch terecht genoemd wordt mikrocosmos, dat is de kleine wereld2, en in de Cabala ühymica heet het, dat de steen der wijzen mikrokosmos s, die door de wedergeboorte is ontstaan: blz. 182. 8
1) Vgl. nog in 1675 G. van Vreeswijk in Amsterdam: „met de rechte kunstenaars' gaat het even op dezelfde manier gelijk men in den Kleinen 3oer leest, dat zgn crediet was verloren bij al zijne vrienden." ('De Gouden .eeuw' blz. 123.)
2) „Hermes onderstelt, dat de mensch eene kleine wereld (/«<x/>a« xfoue«) s, en zegt: al hetgeen de groote wereld (4 /><ya; xfo/tas) heeft, heeft ook le mensch." Olympiodorus de A. S. 2:4; coll. Berthelot, p. 100.
3) Vgl. op blz. 238 van Waite's Engelsche vertaling der 'Pretiosa Margarita ïovella' de qualificatie van den Steen als schaduw der zon en quinteslentie, als azijn of goud der wijzen en mikrokosmos „gelijk de mensch", :n voor „eine neue Geburt... in unserm Subjecto" de 'Geheime Figuren ran de Rozekruisers' (Altona 1785) op blz. 5 b.



"Waar echter staat in de stukken, dat de groote boer een — boer is? Waar komt deze als boer te voorschijn? En waar wordt hij met den kleinen boer als boer vergeleken? Is reeds de kleine boer een boer? Een boer, zoude men kunnen zeggen, is een geboren doch niet meer dan natuurlijk alchimisten in óns boertje schuilt meer; in hem schuilt iets hoogers. „De grijze kiel (blz. 85) heeft hij omgedaan, om zich te verbergen voor de machthebbenden, die hem meenen te vangen en te dwingen." „Bene qui latuit bene vixit," had (Trist. 3. 4:25) Ovidius den Grieken nageschreven, wat later ook Vrijmetselaren getracht hebben waar te maken. Reeds de kleine boer van Grashof, „mijn boertje" op blz. 103, is allerminst wat hij op het eerste gezicht schijnt; hij kent zijn Latijn, is onder de vermomming heerlijk gekleed en glinstert daarbinnen van goud en juweelen. „De Rozekruisbroeder," schrijft in 1733 op blz. 71 van een hekelboekje J. C. Weyerman, „geeft voor, zich te kunnen onzichtbaar maken, wanneer het hem lust." En dat komt uit bij Grashofs 'boertje'. Die maakt zich onzichtbaar met eenen sprong (blz. 89) eenen berg in, en binnenkomen (blz. 9§) kan hij door eene geslotene deur; daarbij beschikt hij over de stof van den Steen.2
!) G. van Vreeswijk te Amsterdam, in 1675 van druiven en gisting, van wijn en wijnsteen gewagende, voegt erbij: „Dit zou de natuur uit zichzelve niet hebben kunnen scheiden, indien de boeren de natuur niet hadden geholpen; daarom mag een boer in dat werk wel gehouden worden voor Ben philosóof." ('De Gouden Leeuw', voorrede.)
2) Gelijk de 'boer*, van wien in 1670 G. van Vreeswijk te 's Gravenhage bij „den heer doctor Helvetius" heeft gehoord: 'De Gouden Leeuw' blz. 5—6. 241. „Ik ben geen meester in de kunst," zegt Vreeswijk zelf in 1678, bekennende, dat hij „den steen niet en heeft". Wie dezen heeft, - „das ist der rechte Meister, ja das wahre Sigillum Hermetis." ('De Boeren' blz. 6 b.) Vgl. nog het in 1721 voltooide 'Opus Magocabbalisticum' van Welling, waarin eveneens eene theosoühisch bedoelde alchimie wordt
106



107
Hg is heimelijk adept of meester, onbekende meerdere in den vergeestelijkten zin van het paswoord, dat uit Gen. 4: 22 is genomen en in Engeland het macon- . nieke paswoord van den meester, doch onder het Groot Oosten der Nederlanden onzinniger wijze het paswoord van den leerling is; dat Tubalkaïn onder de goudmakers geëerd werd, zegt o. a. (op blz. 84) bovengenoemde Weyerman. Onder het Fransche en Nederlandsche Groot Oosten heeft de meester een na 1730 uit de moederloge ontvangen paswoord, dat doelen zal op de lieden van Byblos als bouwers van den Salomonischen tempel; in Engeland zelf is men tot de oude woorden teruggekeerd, doch ten onzent bestendigt men onder meer de verkeerdheid, dat het paswoord van den meester, den adept, het paswoord heet van den leerling, die nog geen paswoord behoort te hebben.
De 'boer' van Grashof is adept of meester, vertrouwd met de Hermetische kunst in den hoogeren zin des- woords, doch als zoodanig in het openbaar zich niet te kennen gevende; hij is een heimelijk schitterend of theosophisch alchimist, een Rozekruiser, een man, — men zie de voorrede en blz. 80 met 180 — die in den trant der oudheid aan de Quintessentie daarbuiten en in ons zeiven, aan het eetherische pneuma *, den geest van het eeuwige licht gelooft. En wie of wat is nu de nergens verschijnende gróóte Boer? Het groote gezicht aan hetzelfde lichtwezen,
geleerd, naar aanleiding waarvan het (op blz. 232) heet, dat hij die 'deze' scheikunde volkomen verstaat, mag zeggen, dat hij mééster is.
i) Janus Lacinius (Petrus Bonus) in de 'Kostbare Nieuwe Parel* : „Mercurius of prima materia". (Blz. 315 in de vertaling van Waite.) De 'stof van den 'steen' der wijzen wordt ertoe herleid.



als wereldbewerker gedacht in de Orphische mysteriën, en als 'boer' fopperij voor duisterlingen, voor profanen; heet de mensch op blz. 110 de kleine wereld, de 'grosse Bauer' moet als de groote Mensch ofMakranthropos de werk- en bouwmeester der oude mysteriën, zegge de in den Tijd mede te denken pneumatische en eetherische Phanes of het oneindige lichtwezen zijn. Waaruit onder ingewqden van 1625 of daaromtrent het licht van den vooruitgang werd verwacht, waardoor hervormingen en verbeteringen moesten komen, want hier speelden kinderhjkheid van verbeelding en mannelijkheid van vrijzinnigen hervormingsdrang door elkander heen. „We plainly see," had in 1582 de toen eenentwintigjarige Francis Bacon geschreven, „in most countries of Christendom so unsound and shaken an estate as desireth the help of som great person, to set together and join again the pieces asunder and out of joint." (VILT 27 Spedding.) En dat denkbeeld had voortgewerkt als gevoelen van Rozekruisers, „We had need," says „Democritus Junior1 to the reader" „from his study in Christ Church, Oxford, December 5, 1620," „of som general visitor in our age, that should reform what is amiss2, a just army of Bosy Cross men; forthey
J) „A bachelor leading a monastic life in a college": I 3, 2:4. En in de narede van 1620 zich noemende Robert Burton; vgl. echter 'Burton' II 5:1. 5 en Bacon's Nat. Hist. § 738, bijvoorbeeld.
a) Reeds de oude Babyloniërs hebben het gehad over dagen van ramp. spoed, waarop een tijd van zegen had te volgen; de redder uit den nood mocht eerst te ljjdeu hebben, maar ontving dan ook tot loon de heerschappij. In een te Leiden bewaard papyrushandschrift zegt de wijze Ipoewer, een bedroevenden toestand in het oude Egypte besprekende, dat er nood is in het fieele land en toch de kleine man vroolrjk is, want in iedere stad is onderdrukking der groote luiden de leuze. De zoon van den voorname is van den gemeenen man niet meer te onderkennen; kunsten en wetenschappen zgn prijsgegeven aan onwetenden en vreemden; dienstknechten zgn heeren en heeren dienaren. Menschen uit de achterbuurt zijn hooggeplaatst en de kinderen der voornamen op straat gezet; er komt
108



109
Will amend all matters, they say, — religion, policy, marmers, with arts, sciences, etc." ('The Anatomy of Melancholy', p. 59 in the edition of 1652.) „That omniscient, only wise fraternity of the Rosy Cross/" (P. 45.) — „I will yet, to satisfy and please myself, make a Utopia of mine own, a new Atlantis, a poetical commonwealth of mine own, in which I will freely domineer, build cities, make laws, statutes, as I list myself." (P. 60.) Men doet ons hier opeens denken aan Francis Bacon's New Atlantis, het onvoltooid nagelaten geschrift, dat na Bacon's dood in 1627 door W. Rawley is in het licht gegeven, en waarmede dan weder John Heydon*s 'voyage to the land of the Rosicrucians' zoude te vergelijken zijn; Bacon's geschrift zelf toont als titelvignet bij eerste uitgave 'de beide zuilen'. Het vermeldt „the wise men of the society of Solomon's House", waarvan dan Heydon in zijne reis naar het land der Rozekruisers, die onzichtbare leden der Hermetische broederschap, zooals men ze placht te noemen, tot meerdere verduidelijking der beeldspraak „the Temple of Wisdom" heeft gemaakt; Bacon vermeldt „fathers of Solomon's House", en Héydon noemt ze „fathers of the Temple of the Rosy Cross or Holy ouse". Zoo wordt ook „the true state of Solomon's House" in Bacon's New Atlantis tot „the true state
echter een herder der menschen, in wiens hart geen kwaad is, al is tot an toe die leidsman niet te zien. Door de Zoroastriërs is als komende heiland de Caoshyant verwacht, en hebben kort na 1600 Rozekruisers uitgezien naar een visiteur generaal, als visiteur generaal van de orde der Vrijmetselaren is in 1778 te 'sGravenhage metterdaad... Cagliostro gehuldigd; den 23 Oct. 1778 schrijft broeder Dresser te Hamburg aan broeder von Uffel te CeÜe, dat misschien Saint Germain de in de orde gezochte en verwachte man is. In onze eigene dagen is 'de komende Christus' nog eens weder theosophisch aangekondigd door mevrouw Annie Besant.



of the Rosy Cross" bij Heydon, en deze herhaalt met betrekking tot de Rozekruisers de beginselverklaring van Francis Bacon, wanneer het bij dezen heet: „The end of our foundation is the knowledge of causes and secret motions of things, and the enlarging of the bounds of human empire, to the effecting of all things possible." Vergilius: „Felix qui potuit rerum cognoscere causas." (Georg. 2 : 490.) Euripides: „Beatus ille qui scientiae habet disciplinam." (Clem. Strom. IV.) En Bacon in 1594: „Thus, when your Excellency shall have added depth of knowledge to the fineness of your spirits and greatness of your power, then indeed shall you be a Trismegistus. And then, when all other rniracles and wonders shall cease by reason that you shall have discovered their natural causes, yourself shall be left the only miracle and wonder of the world." (The second counsellor of his 'Gesta Grayorum' addressing the chief personage of the show: Spedding Vin, 335.)
In de 'Anatomy of Melancholy', blz. 284 in den Londenschen druk van 1652, wordt vereenzelvigend gewaagd van „our alchymists and Rosy Cross men", en op blz. 285 heet het: „they can make goldl, separate and alter metais, extract oïls, salts, lees, and do more strange works than any of the ancients"; de man, zeiden de Rozekruisers, die goed den geheimen geest des heelals leert kennen, verstaat van zelf de geheimenissen en wonderen der natuur en heeft de kennis van het natuurlijke licht: 'Geheime Figuren'
]) Zie bij Suidas bmtt J«t ytyvndai Sia. x>?/"'«« xpwbv p. 267 a Bekker. Xq/tfc
4 toü ipyipov xai xpvaov xaraaxtuv)- p. 1124 a. 'H rijp») xaAsïraf Zosimus;
onder ons behoort zij, zooals zij door de Arabieren tot ons gekomen is, alchimie te heeten.
110



111
(Altona 1785) blz. 4 b. Ritueel staan „the bidden mysteries of nature and science", die aan Fr. Bacon herinneren, nog altoos als voorwerp van onderzoek op het programma der Engelsche vrqmetselarij; onder het Groot Oosten der Nederlanden bevindt men zich 'symbolisch' in den voorhof eener kapittelzaal van hoogere ingewijden, die vroeger ten onzent niets boven zich hadden, inzooverre zij waren geworden tot 'souvereine prinsen van het Rozekruis'. Een maponniek Rosekruisersdiplpma van 1 Juli 1810 uit's Gravenhage, dat voor mij ligt, is uitgevaardigd „met alle eer en eerbied jegens den Opperwerkmeester der geheele wereld, de eene en volmaakte bron des lichts; het zegel erop vertoont in het midden een kruis met eene roos aan het kruispunt, en zoo zal men zich ook tweehonderd jaar tevoren het rozekruis hebben voorgesteld. Naar luid van een 'Tintinnabulum' (of 'klokkespel') uit die dagen 1 heeft Gottlieb Schweighart gezegd, dat mèt de Rozekruisers het kruis (zelf) niets meer had te maken, doch door den driewerf goeden God veeleer was gevormd tot lieflijke en welriekende roos, en dat zij zich om 'die' reden broeders noemden van het Rozekruis, d.w.z. rozen, uit het kruis voortkomende. Anders gezegd, de Rozekruiserij was vol verbeelding bedoeld als eene aan of uit het Christendom ontluikende nieuwe gedachte, als eene uit het Christendom geborene vrijdenkerij 2, wat niet wegneemt, dat wanneer
!) Men heeft in de zeventiende eeuw de Bozekruisers gezocht, om de verborgenheden te zien en de klokjes te hooren; in 1624 zgn van Warmond uit „liefhebbers van koning Frederik" opgeroepen om bij een van de 'dalen' (Frederiks Vrededal?) te verschijnen in het noorden van'sGraven* hage, ten einde de harmonie der klokjes te hooren en van andere verborgenheden getuigen te zgn. De klokjes heeten sommigen later ook bij H. P. B. te hebben gehoord.
2) In 1546 was de 'Kostbare Nieuwe Parel' van Janus Lacinius opge-



in de voorrede bij Grashofs boekje op „de hoogloffelijke orde van het Rozekruis" een beroep wordt gedaan, deze daar zelfs yjeene godzalige broederschap" heet. Voeg hierbij, dat ons in het anno 1733 te Utrecht verschenen boekje van Jacob Campo Weyerman over „de levensbijzonderheden van Johan Hendrik baron van Syberg", blz. 177.181, wordt medegedeeld, dat de Rozekruisers veel beteekenis hechten aan den nacht voor den drieëntwintigsten van Wiedemaand, dat is de nacht voor Sint Jan, „qui de virgis fecit aurum, gemmas de lapidibus". Wat echter léért men ons? „De steen der wijzen," zegt (blz. 8) Grashof, „ontstaat uit een ding, dat gering is en niettemin de grootste schat wordt"; „de gereinigde Mercurius", die van den beginne „alle metalen" reeds is, heet als het 'zout' dier metalen 1 „veel hooger dan het gewone goud of zilver ooit kan zijn, omdat in hem zijns levens geest nog is, wat aan het gewone goud of zilver ontbreekt." En merkt Grashof op, dat de mensch terecht de kleine wereld wordt genoemd, Grellius beweert (op blz. 182), dat als mikrokosmos de bij 'wedergeboorte' ontstane steen der wijzen is te denken. „In dien trant dan (blz. 200) is de lapis philosophorum anakephalaiöosis en summier begrip van al hetgeen in hemel is en op aarde; hij is geen diameter, die hemel en aarde scheidt, maar een volmaakt compendium der wereld." Grieken van het jaar 600 en later hebben hem rfo A&aivrij? <pi\o<ro<plx$
dragen aan Mercurius en de Zon. En in 1702 zijn als „de nieuwe vrijdenkers" de Rozekruisers bestreden in een Duitsch 'Anabaptisticum et Enthusiasticum Pantheon'.
!) „Das Salz der Metalle aft der philosophische Stein." (Geheime Figuren der Rosenkreuzer' S. 40 b.) „Die Philosophen nennen auch ihre Reden bisweilen Salz." (Daselbst.) „Und etliche haben es eine stets wahrende Arznei geheissen und aquam vitae." (Ibidem.)
112



genoemd: Berthelot blz. 198. En in 1546 noemt de Kostbare Nieuwe Parel van Janus Lacinius hem voor de zinnen verborgen, in den geest openbaar: blz. 241 in de vertaling van Waite. De steen der wijzen in den zin der Bozekruisers is het juweel der volledige wijsheid1; niets anders dan dat is bedoeld, wanneer (op blz. 112) Grashof gewaagt van „de transmutatie uit lageren graad tot hoogeren, of uit onvolmaaktheid tot volmaaktheid en zuiverheid."
En men werpe eenen blik op de cabbalistische figuur, weergegeven in het M.". W.\ van 27 December 1913. „De ster, die gij ziet, en waardoor hemel en aarde in beweging blijven, is geen ster, maar u voorgeteekend om de zwakte der menschelijke natuur..'. zij is niets anders dan een onzichtbaar vuur, een eeuwig licht,.... de ster der wijsheid." (Blz. 120.) De hoofdloge Royal York in Berlijn bewaart een borstkruis van de orde der Kruisbroeders uit de zeventiende eeuw, dat aan de voorzijde de letters R:- A:- O:- (= Reverenda Amicitise Confcederatio) en bovenaan de Paracelsisch alchimistische symbolen van lichaam, (levens-)geest en ziel als teekenen van drie graden, aan de achterzijde bovenaan eene kroon, beneden een doodshoofd boven gekruiste beenderen, en in het midden twee pentegrammen aan weerszijden van een dubbelen driehoek als vlammende ster vertoont. Comenius
i) Vgl. hier Gen. 1:26, Job 28:12—13, Spr. 8:10—11, Wijsh. v. Sal. 7 :7-9, 1 Cor. 1:24, 10:4, Col. 1:19, 1 Pt. 2:4, Openb. 2:17. Bg PhUo van Alexandrië staat ('over wetsallegorieën' 1:28) met zoovele woorden, dat goud wijsheid beteekent. De Mithreesche mysteriegenoot achtte zijnen zonnegod uit eenen stéén geboren; wat in de Orphische mysteriën 'ei' werd genoemd, heette in de Mithreesche 'stéén'. En wanneer in 1646 'Janus Lacinius de Calabrees' achter een ruimen dichten sluier van goudmakerstaai de wijsheid der ouden openbaart, heet deze 'edele steen' de kostbare nieuwe parel, — 'Pretiosa Margarita Norella'.
8
st<
113



114
heeft van eene internationale school der wijsheid gedroomd, die Collegium Lucis zoude heeten. En het is duidelijk, dat dit voorname logesymbool een uit de zeventiende eeuw afkomstig zinnebeeld van het aatherische pneuma is: „het is (blz. 146) het hemelsche eetherische vuur" voorondersteld in het meesterschap van de Rozekruisers, en als zoodanig (vgl. Matth. 3:11) hetzelfde als de Heilige Geest des Christendoms. Wanneer in onze loges bijbel, winkelhaak en passer de drie groote lichten heeten, is dat eene uit het Engeland van 1760 gekomene fopperij voor kinderhjke mannen, die met zinnebeelden spelen, waarvan hun de zin ontgaan is; de drie groote lichten van de Loge, het logetableau zelf laat ze nog zien, zijn de twee groote lichten van Gen. 1: 16 i plus het onbegrepene licht van de Loge zelve. 2 „Sun and Moon," zegt nog W. J. Morris te Toronto tegen het einde der vorige eeuw, „along with the Master, are represented in the Lodge by the three lesser lights": 'Pocket-Lexicon of Freemasonry' p. 52; de drie kleine lichten óp het tableau symbolizeeren Zon en Maan en Logemeester, en 'logemeester' is weer niets dan schuilnaam voor het eeuwige licht van het oorspron-
1) VgL o. a. G. van Vreeswijk in diens sluitrede bij 'het Licht der Maan' (1678).
2) In de Isismysteriën, waarvan Apnlejus vertelt, aanschouwt (Metam. 11:23) bij de wijding de aangenomene een wonderbaar licht, dat allereerst aan de Rozekruisers niet onbekend zal zgn geweest. Maar de eigenlijke verklaring van 'het licht der Loge' staat bij den Alexandrijnschen Philo: „Cetera? mundi partes per qnatuor elemeuta confectaa sant, cx terra, aqua, aëre et igne; coelum autem ex uno et excellenti specie quam recentes vocant quintam substantiam. — Qua in stellis claritas est lucis solet ex sethere purissimo recipere illuminationem." (Holtze 7:364, 368.) Het derde licht van de loge is het hemelsche aetherlicht, het licht der 'loge' zelve, het licht van sterren en planeten der geheele wereld; ten onzent zegt nog het rituaal van 1820, dat de Meester der Loge het menschdom altoos verlicht.



115
kelijk Hermetisch Chemische Rozekruisersmysterie, waarop nog met „het licht van de loge" onwetend wordt gedoeld, terwijl het bij zon en maan van het tableau zelf als vlammende ster is te vinden, of liever wordt voorgesteld.
„Wanneer wij," zoo leest men in ons boekje op blz. 91, „onze stof met name noemden, zouden dwazen en rijken niet gelooven aan haar bestaan." Doch den leergierige wordt (op blz. 111—112) toegevoegd: „gij moet alles verstaan niet naar de letter, maar philosophisch."1 En dat doet dan bedenken, dat reeds Grieksche alchimisten (Berthelot en Ruelle blz. 289 en 299) hunne kunst „de goddelijke en heilige kunst van den steen der philosophie", „de goddelijke en heilige kunst der philosophie" hadden genoemd; hier echter heet een philosophisch verstaan de kunst, onze kunst, deze eerwaardige kunst, deze hooge kunst en goddelijke wijsheid. De opstellenbundel van Pr. Bacon over 'de wijsheid der ouden', in 1609 verschenen, had de meer geletterden gemeenzaam gemaakt met de denkbaarheid van fabelen als beeldsprakige voorstellingen van hetgeen was uit te leggen door de wijsbegeerte; zoo heet bij Bacon bijv. de Panmythe „naturee arcanis et mysteriis gravida et quasi distenta", en de 'koninklijke kunst' of ars regia der vrijmetselaren is in den grond de kunst, om den zin van zinrijk verbloemde rede te bedenken en te doorzien. In het licht van Azöth, de «etherische quintessentie! Men kan in die kunst van Rozekruisers (blz. 49) het hoogste meester-
*) „Leden der philosophische gemeente" heeten reeds in 1621 te zijn genoemd door een geneeskundigen 'broeder van het Gulden Kruis': 'Geheime Figuren' van de Bozekruisers der zestiende en zeventiende eeuw blz. 20 b. En bij Grashof zei ven heeten de geestverwanten op vele plaatsen



116
schap verwerven, en ziet dan heen door den uitwendigen schijn, — op voorwaarde van geheimhouding. Want, zoo lezen wij bij de 'Geheime Figuren van de Rozekruisers der zestiende en zeventiende eeuw', blz. 3 en 4, „hier is bij het wezen der zaak een diep stilzwijgen, dewql zij zichzelven een slot op den mond hebben gelegd en een vast zegel hebben opgedrukt; immers, ingeval het zoo algemeen werd als brouwen en bakken, moest de wereld te gronde gaan." 1 Geene messen aan kinderen; zie ook Francis Bacon LH 248 in de uitgave van Spedding; reeds in de 'Pretiosa Margarita Novella' van Janus Lacinius den Calabrees (Petrus Bonus van Ferrara) was anno 1556 voorspeld, dat ontwqding van het mysterie het verderf der menschheid zoude blijken; de boeken onzer wijzen, had het daar geheeten, zijn alleen voor de zonen der kennis. „God make u stil," zegt Grashof (op blz. 40-41), „dat gq het niet aan een ander lichtvaardig, of aan iemand, die het niet waard is, openbaart." 2 „De drie metallische en minerale speciës (van zon, maan en mercurius) moet men voor gewone en onwaardige heden op het hoogste verbergen; men moet de dwazen op hunne dwaalwegen altijd laten begaan, want die zijn er niet
1) Georg von Welling im Jahre 1721 (1736): „ein discipulus Hermetis muss zuvorderst ein guter Theologus sein, dass er sich gegen Gott und den Nachsten also aufzuführen wisse, dass ihn der Unsegen und Fluch nicht verfolge." (Das 'Opus Magocabbalisticum et Theosophicum', S. 526.) Maar voor zichzelven (blz. 519) wil hij eigenlijk philosoof zijn.
2) „Mededeelen," zegt in het eerste boek zijner 'Mengelingen' de Alexandrijnsche Clemens, „mag men de goddelijke verborgenheden en het heilige licht alleen aan dezulken, die daarvoor de ontvankelijkheid hebben." „Het betaamt in het geheel niet," zeiden (Iren. 1:24, 6) ouder anderen ook de Basilidianen, „de verborgenheden ruchtbaar te maken, maar ze voor zichzelf te houden in stilte." En het Evangelie (Matth. 7:6) zelf: „Geeft het heilige niet aan de honden; smijt uwe paarlen niet voor de varkens."



117
voor bestemd of uitverkoren, en voor hen zal het wel zoo lang verborgen blijven, tot zij zon en maan kunnen brengen in één corpus." (Blz. 21—22.) „Want God," zegt (op blz. 86) de onbekende meerdere, het zoogenaamde boertje, de kleine of menschelijke doch zeer geheimhoudende werkmeester1, „heeft niet zonder zwaar oordeel gewild, dat de wijsheid onder den naam van dwaasheid werd geopenbaard, opdat namelijk het mysterie zijner kracht een geheim zoude zgn; eindelijk echter zal onze goede zaak zegevieren."
Die goede zaak is niet de Christelijke, al is zij nog niet de zaak eener verloopene, oorlog en omwenteling stokende en bevorderende, hedendaagsche vrijmetselarij; zij is ook geen zaak voor het gemeene eigenbelang der menigte. Zij is (blz. 32) het secretum sapien*turn antiquorum, het geheim van vóór-Christelijke wijzen, dat in alle ónschuld voorloopig geheim blijven moet. Chemisch Hermetisch heeft men bij gelegenheid den lezer bezworen, 'de Kunst' niet bekend te maken aan boozen en ongeloovigen, dewijl dit het verderf zoude blijken van het Christelijk geloof; aldus onder anderen Johannes de Rupescissa bij Janus Lacinius in de 'Kostbare Nieuwe Parel' van 1546, blz. 16 in de Engelsche vertaling van Waite. En Grellius blijft op zijne beurt op de lijn van Grashof, wanneer (blz. 169) de 'Cabala Chymica' wordt overgeleverd met de woorden: „Ik verlaat mij op uwe belofte, dat gij het aan onwaardigen niet zult openbaren; anders zal tweevoudig over u de roede worden gebonden." Wij ver-
!) „Philosophers speken so mistfly in this craft, that men cannot come thereby, for any wit that they have nowadays." Chaucer, the canon's yeoman's tale. Ben Jonson's alchymist: „which art oor writers used to obscure their art, because the simple idiot should not leara it and make it vulgar."



nemen dus mysterietaai; in dien trant vernemen wij (op blz. 80) van Grashof, dat al hetgeen de wqzen zoeken in Mercurius of Azoth schuilt. Om dit te begrijpen, bedenke men allereerst, dat Mercurius staat voor Hermes, dat deze naar de eene zijde den wqzen Babylonischen god, planeetgeest en morgenster of hemelschen bode Nabu van Borsippal, naar de andere Thouth of Dehowte vertegenwoordigt, de persoonsverbeelding voor Egyptische kunst, kunde en rede, voor de Mgyptisch goddelijke wijsheid, en dat deze Thouth, „de groote god, de heer des hemels," te Sjmoen oi Hermoupolis in Midden-iEgypte met vier paar mindere goden eene Negenheid heet te hebben uitgemaakt.2 Oorspronkelijk zal deze Paut Noeteroe, deze Enneas oi Negenheid van goden, wel niet 'elementair' natuurlijk zijn gedacht. Doch met de vier elementen en de aethe rische quintessentie moet zij later verbonden zijn heet Hermes in de dagen van Nero (54—68) bq Cor nutus ('over het wezen der goden') „de logos, dien uil den hemel de goden ons hebben toegezonden", bij dei Alexandrijnschen Philo ('over vluchtelingen' 20) hee de goddelqke logos of rede met de vier elementen ei hunne voortbrengselen bekleed, en „denkend pneuma' heet in het Alexandrijnsche boek der wijsheid (7 :22
1) Tot Nabü, den wijzen geheimschrijver van Mardok, heeft nog d Seleucide Antiochus Soter (281—261) een gebed gericht, toen hg te Boi sippa diens tempel Ezida had laten herstellen.
2) De Negenheid was oorspronkelijk de groote Negenheid van Osiris e: Bé', den zonnegod van On. Haar Thouth was als maangod diens vertegei woordiger en plaatsvervanger, en er waren andere negenheden bijgekomei Zie blz. 436. 438 in het boek van H. Schneider over beschaving en denke der oude JSgyptenaren (21909), waarin men ook lezen kan, dat de ibi Thouth als god van de wijsheid de wijze arts en beschermheer der schri vers was, en dat men heeft gefabeld over 'het boek van Thouth', hetwel twee tooverspreuken inhield, die alle macht in hemel en op aarde ve: leenden. (Vgl. hier Matth. 28:18.)
118



119
dé wijsheid. Voor Philo zgn logos of rede, noüs of bewustheid en pneuma of setherische luchtgeest kennelijk hetzelfde; hij noemt het Pneuma Logos, en op de eene plaats gewaagt hij ('cherubs' 9) van een „warmen en vurigen logos", op eene andere ('vluchtelingen' 24) zegt hij: „ziedaar de noüs als warm en vurig pneuma." „Etherisch pneuma." (5 : 149Holtze.) Een goddelijk pneuma wordt ('over edelaardigheid' 5, 'leven van Mozes' 3 : 36, 'reuzen' 12) voorondersteld tot verklaring van hoogere ingevingen, en hieruit is dan op te maken, dat met de rede en de wijsheid der .aSgyptenaren, met Thouth, het pneuma van den sether, de quintessentie der mysteriën, de natuurlijkheid van het lichtwezen Phanes, stelselmatig is vereenzelvigd; wij kunnen dat bedenken, ook wanneer (Cic. de N. D. 1: 14, 37) Ether en natuurverstand of wereldgeest gezegd worden bij Cleanthes Zeus te hebben geheeten, en aan Ammianus Marcellinus (16:5, 5) als wereldgeest of wereldziel Mercurius bekend blijkt. „Het pneuma der waarheid" wordt (Joh. 16 :13) beloofd in het Johannesevangelie; door den Verheerlgkte wordt daar (Joh. 20:22) 'het heilige pneuma' ten slotte zelfs letterhjk ingeblazen. Maar „Hermes is de Rede," herhalen (Hippolytus 5:7) te Rome de uit Alexandrië gekomene Nahassenen of Ophieten, de Jezuanen, voor wie Nahas, Ophis of Slang om te beginnen symbool voor ongeschapene vloeibare stoffelijkheid en tevens zinnebeeld der wgsheid was; vgl. nog Matth. 10:16. „De logos, die in ieder woont" en voor vromen gelijk Justinus Martyr (Apol. 2 : 10) Christus is geworden, blijkt op het voetspoor van Philo (Apol. 1:33. 34) bij Justijn met het pneuma vereenzelvigd; voorts was voor de gnostieken dier dagen (Iren. 1: 5, 3) de eeuwig



natuurlijke Ogdoas of Achtheid een in Sophia 'of Heilig Pneuma, zoowel als in — de Aarde. En dit doet dan weder bedenken, dat naar het zeggen van Seneca (Qu. Nat. 3: 12, 2) de 'Egyptenaren' — vgl. hier D. L. 1 : 10 en in den 'Herder van Hermas' gezichten 3 : 13 — vier elementen hadden aangenomen, om daarvan vier mannelijk vrouwelijke paren te maken; Iamhlichus ('Mysteriën' 8 : 3) weet nog te berichten, dat die zoogenoemd Egyptische leer van de dubbelslachtigheid der elementen 'Hermétische' overlevering is.
Bij Ammianus Marcellinus heet (16 : 5, 5) de wereldziel of wereldgeest Mercurius, „quem mundi velociorem sensum esse, motum mentium suscitantem, theologicse prodidere doctrines". In het Egypte der Grieken, misschien het eerst te Naucratis, doch later in Alexandrië, moet dus de god van wijsheid, logos of rede, Dehowte, Thouth, Hermes of Mercurius, tot plaatsvervanger zijn gemaakt van den Orphisch setherischen en pneumatischen Phanes1; Mercurius de planeetgeest en (Ovid. Met. 2 : 708, 8: 627) caduceusdrager is als persoonsverbeelding voor de goddelijke Rede persoonsverbeelding geworden voor het goddelijk wijze setherische pneuma, dat als spiritus divinus sanctusque de eeuwige en heilige luchtgeest is geweest van oude christelijke geloovigen zoowel als van 'heidensche' ingewijden. Bij de Joden heet de planeet Mercurius kortaf Koochaab, of Ster; hij zal in stilte ook bij hen
]) Bij Lucianus (Zeus Trag. 42) heet Hermes Phales, maar dat is iets anders; bij de Nahassenen of Ophieten echter blijkt (Hippolytus 5:7) Hermes (als de goddelijke Logos of Bede), evenals bij de Orphische leeraren de astherische Phanes, demiurg of bouwmeester der wereld te hebben geheeten, inzooverre deze nog niet het bijzondere ondermaansche was. Want dat achtten zij het maaksel van Jaldabahoth.
120



121
het licht bij uitnemendheid hebben vertegenwoordigd en de ster der wijsheid zgn geweest. In de vierde eeuw is beweerd door Pibechius, dat de grondstof'van alles bestaat ^it kwikzilver, toen dus reeds het Mercuriusmetaal1; Avicenna (980—1037) moet hebben geleerd, dat elk metaal bestaat uit kwikzilver en zwavel. 'Broeders der Zuiverheid' of Getrouwheid van Bassora hebben nog vóór het jaar 1000 onzer telling geloofd, dat de delfstoffen, en met name de metalen, uit kwikzilver en zwavel in verscheidenheid van verhouding voortkwamen2; zij zullen dit hebben gehad uit de Syrische vertalingen, waarin zij hunne Alexandrgnsche bronnen lazen. Het pneuma theion of goddelijk luchtwezen, de aetherische zelfstandigheid, die bron en beginsel van alles heette, zal gehouden zgn voor pneüma kal theion, en het pneuma van Hermes of Mercurius is dan voor 'geest' van (onzichtbaar) kwikzilver, het theion voor zwavel gehouden. „Onze edele steen," zegt in 1546 de 'Kostbare Nieuwe Parel' van Janus Lacinius, „bestaat uitsluitend uit kwikzilver, zonder spoor van uitwendige zwavel." En uitdrukkelijk wordt Mercurius voor 'materia prima' verklaard: blz. 240 in de Engelsche vertaling van Waite; wij lezen zelfs (op blz. 374), dat het kwikzilver zelf als 'spiritus' is te denken. „De wortel," zegt bovendien nog 'Basilius Valentinus', „van de philosophische zwavel is hemelsche geest," spiritus coelestis, mébiut oipaviov 'Geheime Figuren der Rozekruisers' 39 a. En in de 'Kostbare Nieuwe Parel' (Waite blz. 300)
') „The bodies seven eke, hear them anon. Sol gold is, and Luna silver we threpe, Hars iron, Mercury quicksilver we clepe, Saturnus lead, and Jupiter is tin, and Venus copper, by my father's kin." Chaucer's prologue of the canon's yeoman; vgl. hier blz. 239—240 in A. E. Waite's Engelsche vertaling (1894) van de in 1564 verschenen 'Kostbare Nieuwe Parel'.
2) As late as 1610 Ben Jonson's alchimist calls quicksilver and sulphur „the parents of all other metais".



tieet het ook, dat zwavel in kwikzilver verbórgen is, — iat Mercurius en zwavel (blz. 420) tezamen te denken zgn in een zalvingrgken 'damp'. Naar het zeggen van Paracelsus (1493—1541), die toch (Straatsburger uitgave 1: 333) een boekdeel heeft kunnen vullen „de anima et spiritu mundi", en ook van een parallelisme busschen makrokosmos et mikrokosmos, van elementgeesten en van het siderische lichaam in ons menschen weet te spreken, bestaat het menschelijk lichaam uit mercurius, sulphur en sal; zie zgn geschrift 'over opening der huid en hare natuurlgke beschadiging', en vergelijk bijvoorbeeld Spedding's Bacon-uitgave 5 : 205.
„Mercurius," had (2:817) Ficinus geschreven, „beheert de wijsheid en bespraaktheid." En H. C. Agrippa (1486-1533) zegt: „Mercurius dicitur filius Jovis, prseco deorum, interpres superüm, Stilbon, serpentiger, caducifer, ahpes, facundus, lucrificus, sapiens,... omnem obscuritatem élucidans et aperiens quce in penetralibus recondita sunt." (De occ. phil. 2 : 59.) Dat kan ons in het voorbijgaan doen denken aan 'Shakespeare', die in Troilus en Cressida (2 : 3) van „the serpentine craft of Mercury's caduceus" melding maakt. De Elementa Magica Petri de Abano leeren: „spiritus aëris diei Mercurii subjiciuntur (vento) Africo. Eorum natura est, omnia metalla dare, omnia terrena, prseterita, preesentia et futura revelare, judices placare, victorias in prselio dare, experimenta < docere > et omnes scientias destructas reeedificare, [ ] corpora ex elementis mixta conditionaliter unum in aliud transmutare, infirmitates vel sanitatem dare," cett. (Onder de werken van Agrippa, 1: 583.) En in het boek Arbatel1, dat even als het laatst aangehaalde
-) Robert Burton mentions „conjurors and magicians, whose detestable and horrid mysteries are contained in their book called Arbatel": 'The
122



123
tusschen Agrippa's werken tot ons is gekomen, lezen wij: „Ophiel est gubernator Mercurialium;... dat spiritus famüiares facillime.1 Docet omnes artes , et quem suo charactere dignatur, facit posse in momento argentum vivum convertere in lapidem phüosophorum." Wij merken weer in het voorbijgaan op, dat Hermes Trismegistus, de oude „magister omnium physicorum", als Ophiel en Megistophiël (in 'Faust's Helledwang' Mephistophiël) ook schuilt achter den Mephistopheles van den Faust der zestiende eeuw. Wat hier echter meer ter zake is, in 1546 heeft (Waite blz. 250) Janus Lacinius geschreven, dat er van den beginne slechts één zelfstandig element is, of eerste materie, de Quintessentie; ook bij Agrippa ('De occ. phil.' 1 :14) vinden wij den satherischen wereldgeest3 weder als „spiritum mundi quem dicimus essentiam quintam." En Paracelsus noemt hem Mercurius; voor Paracelsus is Mercurius de Ether. Meteen wist hij bij Mercurius aan kwikzilver te denken, en hij zal van een vreemden naam voor het kwikzilver hebben gehoord, om daarvan door eigenmachtige verandering eene geheimzinnige — eetherbenaming te maken, die sedert hem een pronkstuk is gebleven der 'Hermetische' theosophie. Dat
Anat. of Mei.' 12, 1:3. H. P. B. speaks of „the mystic Four, the Arba-U": S. D. 1 4S2. En achter Arbatel moet vergoding schuilen der vier elementen.
x) „The names of those Mercnrial spirits" were known to Ben Jonson: The Alchymist I, 1.
2) Dat doet nog eens denken aan het Boek van Thouth met zijne twee formulieren, die de beschikking gaven over alle krachten in den hemel en op aarde. In Babylonië was de tooverkunst als zondig beschouwd, en van oudsher behoorde daar de verdrijving der onreine tooveraars tot de' ritueele reiniging eener stad; vgl. hier Hez. 13:17—23 en Ex. 22:18. De laatste plaats is in overeenstemming met de wet van Hammurapi
3) „Talem spiritum necessario requiri tamquam .medium ferunt quo anima? coelestes adsint corpori crassiori." In Plinii Secundi cap. 1 lib. 30 comment.



124
was net iets voor Paracelsus. In de zestiende eeuw schrijft Amatus Lusitanus, dat stibium (vgl. hier Plin. H. N. 33 : 33—34) of antimonium nog evenals vroeger bij de Spanjaarden alcohol heet, en nu nog staat in de Spaansche vertaling van Hezekiël 23 : 40 „alcoholaste tus ojos"; in zijne 'Natuurlijke Historie' ('Silva Silvarum' 739) schrijft Francis Bacon: „The Turks have a black powder, made of a mineral called alcohole, which with a fine long pencil they lay under their eye-lids, which doth colour them black, whereby the white of the eye is set off more white." Kohol was als spiesglanserts een fijn toiletpoeder geweest % en in Egypte en Perzië gebruiken vrouwen nog 'kohl', dat uit antimonium wordt bereid; Paracelsus schijnt de benaming voor het fijne poeder willekeurig te hebben overgedragen op 'het fijne' uit den wijn, den wijngeest. Heeft hij op zijne wijze ook al van amalgama gesproken? Wij bedoelen daarmede tegenwoordig allereerst een mengsel van kwikzilver en ander metaal; bij de Arabieren echter moet amalagma het door alchimie wéék gemaakte zijn geweest, en nog Bacon spreekt (N. H. § 99) van „a kind of amalagma, as the chemists call it," wanneer hij het heeft over Jjout, dat na hermetische afsluiting, na uitsluiting dus van verdamping en verbranding, te midden van een kolenvuur in een ijzeren vat is verhit. Voorts noemt Paracelsus (2 :536) „de ziel der wereld Azdth" en (2:532) „Azot Mercurius"; „Mercurius is Azot Mundi." (T.z.p.) „Want ik Mercurius zeg, dat ik de rechte prima materia ben, en de groote steen der wqzen": 'De Gouden Leeuw'
l) Bij de Grieken is „het zwarte stibium voor de oogen" ter sprake gebracht door den treurspeldichter Io, onder anderen: Pollux, Onom. 5. 16, 101.



125
van G. van Vreeswijk (1675), blz. 150. „Men maakt uit mij schier wat men wil." (T. z. p.) „Daarom zeggen de wijsgeeren: vuur en Azoth zijn voldoende, anders gezegd, het vuur en de levende geest zijn meer dan genoeg voor het geheele werk (van de bereiding des philosophischen steens). Ziehier de heerlijke en voortreffelijke spreuk der philosophen, dat ze zeggen: aan vuur en Azot hebt gij genoeg 1; dat wil zeggen: meer dan voldoende zgn voor dit werk het heimelijke en verborgene natuurlijke vuur en de levende en levend makende geest." (Gerardus Dornseus, 'Aurora Philosophorum' capp. xvii en xex: „Chirurgische boeken en geschriften van Paracelsus', Straatsburg 1605, aanhangsel blz. 89 en 90.) „Daarom moeten wij ook in redelijkheid Mercurium en Sulphur voor de materie van den Steen houden": 'Geheime Figuren der Rozekruisers' blz. 39 b. Vuur en Azot staan voor 'zwavel' en Mercurius2; de zwavelige of eigenlijk vurige Mercurius ware het béiov m&yiM der ouden, en waaruit zal ons juweel der wijsheid ontstaan tenzij uit den goddelijken Geest, — zooals die zich in ons zal hebben te ontwikkelen? Het ware in aanleg is het natuurlijke licht van het oude eetherische pneuma. En zoo heet het (bgv. (Waite 317) in de Kostbare Nieuwe Pare! van 1546, dat de Steen zich weer óplost in kwikzilver en te denken is als kwikzilver, dat is als mercurius, spiritus, setherisch pneuma.
Sinds Paracelsus 'Hermetisch' heimelijk als Azöth aangeduid. Prof. C. Snouck Hurgronje deelt mede, dat
*) „Ignis et Azoth tibi sufficiunt." Aangehaald ook in de 'Geheime Figuren van de Rozekruisers der zestiende en zeventiende eeuw', blz. 22 b.
2) „Andere nennen es argentum vivum oder Mercurium und Sulphur oder Feuer." Aldaar, blz, 39 a.



126
het (Perzische doch ook) m het Arabisch gebruikelijke woord voor kwikzilver, zi'baq, zibaq of (vuig.) zêbaq, bg vormen heeft als za'uq, za'üq, zuwaq, zauq en zauqah, en dat bg dezen laatsten vorm een Arabisch-Latijnsch en Latijnsch-Arabisch glossaar uit het Spanje der dertiende eeuw het (Spaansche) sequivalent azogue opgeeft; de a van azogue is kennelijk die van het Arabische lidwoord, en azzauc of azzauca is dus te beschouwen als middeleeuwsch Arabisch voor het kwikzilver. Van azêc1 of azóca {— kwikzilver = Mercurius) zal Paracelsus zgn azdt of azbth (voor Mercurius = wereldgeest) hebben gemaakt ; de a 4- (Latijnsche) z -f- (Grieksche lange) o + (Hebreesche) thau — want aldus vindt men wel het woord gedrukt2 — maakte van den vreemden kwikzilvernaam „het eerste en (drievoudig aangeduide) laatste", en zoo is de 'Hermetische' wijsheid gekomen aan haar dubbel vreemden naam voor de Quintessentie, het wezen van het licht, dat ook Mercurius heeten kan — in ons. „De Mercurius der wijzen," zegt in 1675 G. van Vreeswijk te Amsterdam, „is anders niet dan de geest der wereld, die door zijne kracht alles voortbrengt, elk naar zijnen aard." ('De Gouden Leeuw, of de azijn der wijzen,' blz. 76.) „Mercurius, doch niet de gemeene, is alles in allen." (Aldaar, blz. 91.) „'Mercurius' wordt voor den eerste (en) den laatste gesteld." (Blz. 92.) „In Mercurius," beweert ook Georg van Welling op blz. 520 van zgn in 1721 geschreven
*) The Alchimist of Ben Jonson has the form azoch for mercury as late as the year 1610; he must hare found it in books of the sixteenth century. „Een ander philosooph zegt, dat de oprechte asot ook wordt Mercurius genoemd": G. van Vreeswijk, 'Zilveren Rivier of Koningsfontein' Cs Gravenhage 1681) blz. 41.
2) „Azoth nomen compositum ex primis et ultimis literis linguae Hebraicae Graecaa et Latinae." De 'Geheime Figuren van de Rozekruisers' (Berlijnsche herdruk van 1919), blz. 15.



127
'Opus Magocabbalisticum et Theosophicum', „is alles wat de wqzen zoeken." „Al hetgeen de wqsgeeren zoeken, is opgesloten in den Mercuur," herhaalt (op blz. 114) bij Weyerman de 'baron van Syberg'. En dat de - Mercurius der 'wqzen' als het begin, het midden en het einde de „spiritus universi secretus" der philosophen is, staat nog te lezen op blz. 4 bq de 'Geheime Figuren der Rozekruisers'; op blz. 18 blijkt daar een oud Hermetisch tableau dien 'Mercurius' als zevenstralige ster voor te stellen. Het boek van de 'Twaalf Sleutels', in 1660 te Parijs verschenen, vertoont onder meer het Mercuriusteeken boven een pot met rozen midden onder zon en maan; zon en maan aan weerszijden van Mercurius, als geestelijk vereenigingsmiddel gekenmerkt, doordat een (zout- of) lichaamsteeken1 eronder prijkt en het (zwavel- en) zielesymbool met phcenix erin erboven, heeft een tableau met 'koning Saturnus' 2 bovenop het zwavel- of zieleteekeh. Op een derde plaatje van hetzelfde boek ziet men den wereldboom, met eenen driehoek beneden, waarin als teekenen voor de wezenlijkheden in ons weer de symbolen voor sal, sulphur en mercurius prijken; daarboven ontwaart men de symbolen der
t) „Het eerste corpus, dat uit de aarde voortkomt, is zout." G. van Vreeswijk, 'De Gouden Leeuw1 blz. 27. „□ corpus, gecalcineerd zout." Blz. 248.
2) Saturnus is eigenlijk (TibuU. 1:3, 35—36) een mythisch heerscher uit den voortijd in Italië, een 'goddelijke' koning (Verg. jEn. 8:324) van (Ov. Met. 1:8. 113) de 'gulden eeuw*, naar wien (Verg. Georg 2:173) Italië oorspronkelijk Saturnië zonde hebben geheeten, omdat hij er orde en beschaving had gebracht en den menschen (Macr. Sat. 1:7, 25) den landbouw had geleerd; hij werd hierom (Ov. Fast. 1:234) afgebeeld met eenen sikkel en heeft (Liv. 41:27) eenen tempel gehad aan den voet van den Capitolijnschen heuvel. Met den Griekschen Kronos had hij behalve het mythische van den voortijd niets gemeen; een planeetgeest (TibuU. 1:3, 18) was hij volstrekt niet, en zgn sikkel is ook geen zeis geweest van den Tijd, al blijkt hij later (Pint. Qu. Bom. 11—12) als 'vader der waarheid'met Kronos en Chronos der Grieken te zgn vereenzelvigd.



zeven planeten met Mercurius aan het hoofd, en wel in eene ster, die zich van de vier andere door straling onderscheidt. „Waar is er meerder en beter Mercurius dan in den mensch?" (Vreeswijk blz. 190.) Bij Mercurius hebben Rozekruisers gedacht aan het eeuwige lichtwezen, het eerste en het laatste, dat ontwikkeld of onontwikkeld, dus ook in 'het philosophische ei' *, macrocosmisch en microcosmisch zuivere bewustheid was; zij hebben op die wijze sub- en objectiveerende het setherisme der Orphische mysteriën beleden. „Wij zeggen met Basilius," zegt nog in 1684 zelfs de buitenstander G. van Vrees wijk, „dat de geest van Mercurius de ware matérie is," — „de geest van de wereld, waarover alle philosophen schrijven." ('Zilveren Rivier' blz. 8 en 29.) En uit de geheime theosophische vereenigingen der zeventiende eeuw is dan in de Vrqmetselarq der achttiende het symbool voor Mercurius 'of' Azoth overgegaan als 'vlammende ster', het groote symbool der Loge, het toonbeeld van de zinnebeelden, die zonder besef hunner oorspronkelijke beteekenis ritueel worden gebezigd, vertoond en aangestaard. Want de Loge is minder dan een Orphische thiasos en de voorzittende meester is geen thiasarch, die als zoodanig naam mag hebben; de geheele wijsheid der oudere mysteriën is in de maconnieke vlammende ster schuil gegaan, en thans in de Loge volmaakt te zoek. De oudere wijzen hadden dan ook Gods vloek ingeroepen over hem, die het subject met zijnen mond uitdrukkelijk zoude noemen: 'Geheime
]) Wat men somwijlen 'het philosophische ei' heeft genoemd, is het wereldei in het klein als de nog onontwikkelde menschelijke bewustheid met volledigheid van wijsheid in aanleg, de voorloopig onontwikkelde menschelijke mikrokosmos.
128



129
Figuren van de Rozekruisers der zestiende en zeventiende eeuw' blz. 4 a. Toch is het nu mogelijk, hun geheim te doorzien. Het was, kort gezegd, het oude setherisme. 1 Bij Grashof bhjken (op blz. 80) sal, sulphur en mercurius symbolen voor corpus, anima en spiritus, en tusschen corpus en anima, of lichaam en ziel, wordt de spiritus of 'geest' aangemerkt als amborum copula; van die copula, van dien spiritus of 'mercurius' is (op blz. 180) de blanke duif het zinnebeeld, zoodat deze bedoeld is als xTèo-irxa-px xföêpog, als het menschelqk aandeeltje in het aetherische pneuma en het astrale licht. Zietdaar de verborgenheid: op voorbeeld van Paracelsus was voor den Rozekruiser Azöth het eerste en het laatste als Quintessentie der oude theosophie, als de goddelijke Wereldeether der Stoïcijnen, en het zielehulsel der Orphische Pythagoreesche Hermetische ingewijden noemde hij bij gelegenheid Mercurius, — die alles was. Want als „spiritus universi secretus" heet Mercurius „materia prima philosophorum": 'Geheime Figuren der Rozekruisers' blz. 4, a en b. Hier heeten sulphur en mercurius ook ingrediënten van den steen der wijzen, hetgeen beteekent, dat door alle veranderingen en verduisteringen heen in de wijsheid der theosophen de sethergeest, de eetherisch vurige góddelijke geest, der ouden te vooronderstellen blijft. Dat men in de zeventiende eeuw boven alles uit als eeuwigen werk- of bouwmeester 'koning Saturnus' 2 heeft gekend, getuigt in
1) 'IioCr ri naeitiofo» /uxrriptov, «.SiXtpoi, ri lyywrre» 4Ao>{, iSoii r, iX-ftSua. ü/üv
-r«j>avlfMTai. (Alchimie Grecque, Berthelot p. 296.)
2) Baud-fc Kfóvoj üv ri -raiaiiv CratÜlUS. (Athen 6:94.) npts^vytriis Hpivac
Plut. v. PericL. 8. „Saturnum Pherecydes ante omnes refert coronatum." Tertull. de Cor. 7. „Saturnum cum obunca falce": Arnob. 6, 12. „Falx messoria est attributa Saturno." Arnob. 6:26. „Primum deorum Saturnum
9



'de Twaalf Sleutels' van Basilius Valentinus anno 1660 het driegradentableau van lichaam, 'geest' en ziel, waarop aan weerskanten van het symbool ook zon en maan prijken. En bij Grashof heet (op blz. 54) de steen der wyzen of het zout der metalen' ome blanke Saturnus. „Al het zilver is eerst lood geweest ; evenzpo is al het goud vroeger zilver geweest." En het lood, om te beginnen, heette Saturnus, die dus juist in zijne zuiverheid als onontwikkeldheid van het ware te denken is. i „Hier (blz. 58) ziet men duidelijk, dat in en uit Saturnus het goud komt," het goud der wijsheid, „het meesterschap (blz. 21) dezer geheele kunst"; „God make u stil, dat gij het niet aan een ander lichtvaardig, of aan een, die het niet waard is, openbaart."
Als „broeders der beroemde orde" worden in de 'Kostbare Nieuwe Parel' van Petrus Bonus (of Janus Lacinius) in 1546 Hermetische adepten gequalificeerd. En als broederschap van denzelfden geest zijn in de zeventiende eeuw 'Rozekruisers' van Duitschland naar Engeland overgekomen. Als „liefhebbers van koning Frederik" zyn Rozekruisers in 1624 van Warmond uit naar een 'dal' in het Noordeinde van 's Gravenhage opgeroepen, dat misschien nog in 1637 „Frederiks Vrededal" heeft geheeten. En als 'Vrijmetselarij'
ponunt; hunc maestum, senem... falcemque ferentera... inducunt. — Saturnum philosophi in figuram Temporis accipiunt." Albericns saac. XIII: Cumont, 'Textes et Monuments* 2:53. „K/sAvej enim dicitur qui est idem Xpevos: Cic. de N. D. 2:25. "EJUrjvsj Kfivo» &X\vyoeoO<n xw Xpivav Plut. de Is. et Os 32. X/»4v8v ri* k^óvov bi/tumv PPhG 3:82 b. Ook de Tjjd namelijk verslindt zijne kinderen.
l) „The egg's a chicken in potentia; the same we say of lead andother metais, which would be gold if they had time. Nature doth first beget the imperfect; then proceeds she to the perfect." Ben Jonson's Alchimist (in the second act).
130



131
zal zich sedert 1735 gewijzigd en veranderd van Engeland uit over Duitschland eene geheimdoenerij hebben verspreid, die ruim honderd jaar tevoren 'met inhoud' uit Duitschland zelf naar Engeland was gegaan; in eene briefwisseling tusschen Comenius en diens vriend Andreee was al in 1628 gesproken van Atnicitia en hare toetten. Tien jaar later blijken bij Henry Adamson, een burger van Perth, de Rozekruiserij en 'Metselarg' vereenigd; in 1646 wordt Elias Ashmole in Lancashire in den zin vermoedelijk eener bereids verdunde en verwaterde 'Rozekruiserij''Vrijmetselaar', en in 1664 getuigt John Heydon, dat de Rozekruiserij zelve in Engeland was afgedaald tot allerlei minder volk, al blijkt érb\j, dat de geest der zaak verwaterd voortleefde. In 1686 beschrijft Robert Plot de Vr\jmetselarij, zooals die later (in 1717) te Londen zelve van haar bestaan en haar plan om zich te bestendigen getuigt, en dat in deze Vrijmetselarij de Rozekruiserij nog altoos door- en nawerkte, blijkt uit den omtrent 1725 ingevoerden of algemeen erkenden meestergraad, met zijn mysteriespel en zijn alchimistisch paswoord, dat met het oog op een verraderlijk boekje van zekeren Prichard in 1730 aan den meester is ontnomen en aan den leerling gegeven, om eerst in 1812 als paswoord van den meester te worden hersteld. En wanneer dan in 1735 de Engelsche 'Vrijmetselarij' met de daarin vooronderstelde doch opgehevene Rozekruiserij naar Duitschland gaat, maakt hare begunstiging door Frederik , den Grooten haar daar tot modezaak; zij verbreidt zich snel en veroorzaakt zoo den achteruitgang der bestaande gelijksoortige geheime genootschappen. Op den duur behoudt in Duitschland zelf alleen de Vrijmetselarij het



veld, maar niet zonder dat iets van den ouden zeventiende-eeuwschen geest in haarzelve weer binnenkomt. Ook het oudere zelf kwijnt lang nog voort. Een handschrift van 1778, dat in 1906 is aan het licht gekomen, een exemplaar van het wetboek voor eenen 'bond van Onscheidbaren', zooals dat was afgeschreven voor eene nieuwe plaatselijke te Halle gestichte vereeniging, Reverenda Confoederatio genaamd, getuigt van drie met alchimistische teekens aangeduide graden, zooals die ook reeds moeten zijn bedoeld geweest op het Saturnustableau van 1660; paswoord was Amicitia en kenteeken een (Grieksch) kruis. De bond was de orde der Kruisbroeders, over wier 'bedrieglijke mysteriën' in 1660 aan Sam. Hartlieb was geschreven door Dr. John Worthington met de woorden: „the cheats of the fraternity of the Holy Cross, which they call mysteries, have had infinite disguises and subterfuges."
Men kan nu loochenen, dat de Opperbouwmeester der Vrijmetselaren de voor Engelsche domheid onkenbaar gewordene Makranthropos is of groote Mensch van de Rözekraisers, die dan toch in verhouding tot het oneindige wezen eigen meesterschap op oud heidensche wijze mikrokosmisch hebben gedacht; „daarom," zegt (op blz. 183) de 'chemisch' uitgesprokene overlevering der wijsheid, de Cabala Chymica, „kan men dan op zijne wijze als de rechte geregenereerde en wedergeborene mikrokosmos een heer heeten van den Makrokosmos, de groote wereld." Bewezen — Spr. 14:6! — behoeft men het niet te noemen, dat Eeuwigheid en JEther, die voor Grieken openlijk Chronos (of Kronos = Saturnus) hadden geheeten en Zeus, doch voor Orphische ingewijden JEon en Phanes waren, in de dagen van de Renaissance door 'Hermetisch' en 'Cab-
132



133
balistisch' voelende of bewerkte, dat is in het algemeen 'theosophisch' denkende en schrijvende, broeders van het Rozekruis zgn overgenomen van Proklos en de zijnen, om door mannen van de latere Loge onbegrepen en in eenen als Opperbouwmeester te worden bestendigd; Maar wie begrijpen kan en wil, zal veel begrijpen, wanneer hg ziet, dat naar het zeggen van G. van Vreeswijk (1675) de Tijd eerder is en meerder dan de materie, omdat deze door den Tijd wordt voortgebracht of gemaakt: 'De Gouden Leeuw' blz. 27, 68, 119. Voeg hierbij, dat 'De occulta philosophia' 2:59 Agrippa van Nettesheim geschreven heeft: „septem mundi gubernatores ... variis nominibus et epithetis nuncupabant invocabantque, Saturnum videlicet vocantes Ccelium, falcigerum, patrem deorum, dominum temporis, arcanse contemplationis auctorem,... omnia destruentem et conservantem, vim et potestatem subvertentem et constituentem, absconditorum custodem et ostensörum, facientem amittere et invenire, auctorem vitee et mortis."1 Dat is door de Rozekruisers niet ongelezen gelaten; Paracelsus en Agrippa zgn in hunne kinderlijke en toch ook weer diepzinnige vrijdenkerij voorondersteld. En zin heeft het Engelsche paswoord van den maconnieken meester alleen bg vooronderstelling van adepten der alchimie en latere zoogenoemde
*) In Babel had Saturnus (Ninib, Enmasjt, Nimürta) de zwarte ster, de zwarte god, geheeten; dat de Sabbathster (koochab sjabbaath: Epiph. p. 34) als god der Joden de god van het noodlot is, blijkt in het gnosticisme der tweede eeuw 'theosophisch chrestelijke' overtuiging, en nog de middeleeuwsche sterrewichelarij heeft de planeet Saturnus als zetel van een boozen geest gedacht. Sruyv&s 4 E.eivar Stob. Ecl. 1:5,14. „Saturnus impius." Hor. Od. 2:17, 22—23. t^; tl/tue/tints oi'xov4/tor Tat. orat. § 9. „Sidus triste SaturnL" Juv. Sat. 6:569. „Saturni sacra dies." TibuU. 1:3, 18; vgl. Lev. 23:3. Tacitus (Hist. 5:4) heeft gevonden, dat de Joden hun Sabbath wel Saturnusdag zullen hebben genoemd, omdat van de zeven planeten Saturnus zich het hoogst beweegt en als de machtigste geldt;



Rozekruiserg; ook heeft reeds de broeder van het Rozekruis onder het beeld van den 'bouwmeester' gearbeid. In dit verband moet het dan treffen, dat anno 1678 in een ander boekje van G. van Vreeswijk, opgedragen aan Karei II van Engeland en getiteld 'Het licht der maan of glans der zon', van „de goddelijke^ kunst der Hermetische philosophie" gezegd wordt, dat „alle ouden deze kunst boven anderen bemind en den Oppersten Bouwmeester daarin erkend en verheerlijkt hebben," dat daarbij zelfs (op blz. 25) van „het huis der geheele wereld" wordt gewaagd. „Verstaat gij dit wel, heeren meesters alchimisten?" (Blz. 39.) Hier komt het dan toch uit, dat de meesters vrijmetselaren uit philosopheerende meesters alchimisten, niet uit kerken bouwende middeleeuwsche bouwlieden te verklaren zijn. En de Rozekruisers van 1650 zgn de alchimisten van 1550 geweest; terecht is in het MaconniekTijdschrift (8 : 531) door br.*. Jos. Raemaekers gesproken van „de oude Rozekruisers, zoo herhaaldelijk en op goede gronden tot onze voorloopers gerekend". Ook had reeds in 1803 te Salzbach Christ. Gottl. von Murr een boekje (Kloss 826) het licht laten zien, waarin beweerd werd, dat Rozekruiserij en Vrijmetselarij oorspronkelijk hetzelfde waren geweest, de laatste in de dagen (1642—'58) van Cromwell ontstaan was, en de scheiding der twee niet voor het midden der zeventiende eeuw konde zgn gevallen; bg* Lessing had het geschiedverhaal, dat Anderson aan zijne lezing der 'charges' heeft laten voorafgaan, eene handtastelijke goochelarij geheeten, — „Anderson's kale rhapsodie, waarin de historie der bouwkunst voor die der orde wordt onderschoven." In de tweede helft der zeventiende eeuw zal de orde van het Rozekruis de Engelsche vrijmetselarij als vak-
134



135
vereeniging tot mystificatie hebben gemaakt, eene fopperij van die 'orde' voor zichzelve, waarin geen symbool meer begrepen en de tiras xtySts, het ware woord, zelfs niet gezocht wordt. Gelijk op den duur averal te verwachten is van de menigte, van eene menigte, ze zij groot of klein. „Ziet gij," vraagt bij Ben 'Hondschen' schrijver (Ceb. Tab. 15) de uitlegger van een tafereel voor eenen Saturnustempel, waarop de verschillende wegen van des menschen leven staan afgebeeld, „ziet gij daarboven eene plaats, waar niemand woont en die wel woest schqnt? En ziet gij niet ook eene kleine deur, en eenen weg bij die deur, die niet veel wordt betreden, dewijl zeer weinigen daarlangs komen, omdat hij moeilijk lijkt en steil en rotsachtig? Dat is de weg naar de ware wetenschap." Voor Plotinus (Enn. 5 : 9,1) blijven sommige menschen bevangen in de zinnelijkheid; anderen, die tot eenige verheffing in staat zijn, houden zich aan de deugd; een derde en goddelijk slag van menschen gaat,boven alle duisternis en nevelachtigheid uit naar het licht daarboven, om te verwijlen in hejb ware vaderland. En tot dit laatste behooren blijkbaar niet de 'vrijmetselaren'.



SOCRATES, ANTISTHENES UND XENOPHON. (Zu S. 60.)
Das getreuoste Nachbild der wirklich gebaltenen Gesprache des Socrates scheinen die Zeitgenossen (D. L. 2 : 60, Athen. 13 : 90) in den Schriften des JSschines gesehen zu haben; übrigens hat (de A. P. 1:8) Aristoteles die socratischen Gesprache überhaupt zu den poëtischen Fictionen gerechnet. Dem Xenophon ist zunachst der Process nur von Hörensagen bekannt gewesen; seine Heimkehr nach Hellas mit Agesilaus (D. L. 2:51, Xenoph. Anab. 5:3, 6) fallt in das Jahr 394 v. Chr., und er hat da wohl vor den Memorabilien die Apologie verfasst, in der er das antistheneische Lob des Socrates ins Geschmacklose treibt. Die von Isoorates in dessen Busiris erwahnte Anklage des Socrates von Polycrates, auf die Xenophon in den Memorabilien Bezug nimmt, ist eine Schulrede gewesen, die nach dem Jahre 394 geschrieben war; der Wiederaufbau der athenischen Mauern (vgl. D. L. 2 : 38—39) durch Conon war in derselben bereits eine Tatsache.
„Eine Figur wie der xenophontische Socrates pflegt keinen Wendepunkt der Culturgeschichte zu bestimmen." F. Dümmler, Akademika (Giessen 1889) S. 73. Die xenophontische Socratik ist eine 'erbaulich anregende' oder 'proleptische', und was als echte Socratik Mem. 4 : 5. 12 u. 4: 6. 1 noch angedeutet



137
wird, findet sich inhaltlich in den angeblichen Erinnerungen nicht; wo jedoch eine langweilige vporpmtM ohne begriffliche Dialektik anfangt, ist freilich die eigentliche Socratik zu Ende. Dümmler: „Mir scheint nun einleuchtend,... dass Xenophon den einzigen positiven Gehalt seiner Socratik von Antisthenes entlehnt hat, mit sorgfaltiger aber zum Glück nicht gelungener Entfernung der Spuren physischer Speculation." (A. a. O. S. 153.) ïlporpoiry ti$ (piXoo-oQlxv xx) dperijg hrtukteixv (PI. Euthyd. 275 a) ist für Antisthenes eins und dasselbe gewesen, und gerade antistheneische Leute (D. L. 6 : 31. 33. 55) wollten iróv^poi toü ceyxSoü (Mem. 2 : 6, 35) sein; nicht umsonst ist beim zweiten Buche der xenophontischen 'Erinnerungen' (D. L. 7:2) Zeno von Citium in Athen gleich auf den Cyniker verwiesen worden. Das Mem. 2:1. 33 verzeichnete VerSprechen, ït-sort lixnowjo-xyLhip rijv fMtxxpuTTOTXTyiv svixtftovixv xexrijffSxi, welches (D. L. 6 :11) als eine bekannte Lehre mit der antistheneischen Protreptik zusammengedaoht zu werden pflegte, ist (Hel. laud. 6) an 'Bettelvolk' von Isocrates gerügt worden; letzterer wollte ein Lober des Socrates sein, ohne dass er vom Antisthenes etwas- wissen wollte.
„Der echte (oder intellectualistische) und der xenophontische (oder erbauliche durch Antisthenes vermittelte) Socrates" sind in einem umfangreichen und gehaltvollen, 1893 und 1901 erschienenen, Werkevon Karl Joel ausführlich erörtert worden. H. G-omperz 1906: „Ich stehe nicht an, zu sagen, dass meines: Erachtens diese Untersuchungen den Anspruch der Memorabilien, als eine historische Quelle für Socrates zu gelten, endgültig vernichten, und dieser Nachweis ereoheint mir als die bedeutsamste Leistung des



ganzen Joël'schen Werkes." (Archiv für Gesch. dei Philos. xn od. xix, S. 239.) Gomperz nennt (SS 239—241) eine Reihe von Stellen, an denen ihm «Toe die Benutzung 'cynischer' Stellen durch Xenophoi erwiesen zu haben scheint. Ausführlich ist von «Toe Wegehaupt „de Dione Ghrysostomo Xenophonth sectatore" (Gotha 1896) bekampft worden: Xenophoi und Dio, hehauptet Joël, sind beide von Antisthenes abhangig gewesen, obgleich Dio gelegentlich aucl den Xenophon benützt hat. Gomperz (a. a. O. S. 241) „ich glaube, dass er im Ganzen recht hat." Er fügl u. a. hinzu: „Joël hat die schöne Entdeckung ge macht, dass die Rede des Socrates bei Xenophor Symp. vm und jene des Pausanias- bei Platon Symp 180 c—185 c im Wesentlichen denselben Inhalt haben es ist auch richtig, dass dies kaum auf eine Beein flussung Platons durch Xenophon oder Xenophons durch Platon beruben kann. Und wenn Joël vermutet dass diese beiden Reden auf eih antistheneischeg Original blieken, so wird man ihm nur beistim mer können." (A. a. O. SS. 247—248.) Wo er auf'Herakles am Scheidewege' zu sprechen kommt, sagt Gomperz: „Natürlich wird niemand mehr die Fiction ernst nehmen, Socrates habe die Fabel nach Prodicus vorgetragen, und für zahlreiche Einzelheiten habe ich schon zugegeben, dass Xenophon hier eine kynische Streitschrift gegen die rpvQti benützt; dass er aber auch ein prodiceisches Original wirklich benützt hat, scheint sich mir doch aus seinen Worten unzweifelhaft zu ergeben." (S. 249.) Vermutlich j edoch hat ten die prodiceischen *£ipxi, eine agrarische Lobschrift, selbst wohl bloss das Hesiodcitat von Mem. 2:1. 10 enthalten und da den schweren Tugendweg mit den
138



139
bekannten Heraklesmythen belegt; diese hatten da wohl im Herakles des Antisthenes das Thema der angeblich prodiceischen Fabel abgegeben, und der antistheneisohe Socrates hatte dem Schuster Simon gegenüber den Prodicus als seinen Lehrer erwahnt.
Xenophontische Worte wie ypdtyu óttóo-x »v ^ixfuntitoveio-a (Mem. 1:3. 1) und (tèvo? vi&ev ei? rb yvioiroisTov (4:2. 8) müssen bei Vergléichung auffallen und stutzig machen. Gomperz : „Polycrates und Xenophon hatten beide zunachst den historischen Sokrates im Auge, allein sie unterschieden diesen nicht sorgfaltig vom literarischen und konnten ihn wohl auch gar nicht von ihm unterscheiden; sie zogen vielmehr, was in den Schriften der Sokratiker von Sokrates berichtet wird, unbedenklich heran, der eine um sein Angriffs-, der andere, um sein Verteidigungsmaterial.zu bereichern. Für Polycrates mag dabei seine Rivalitat mit Antisthenes ein Grund gewesen sein, seinen Angriff gegen den Lehrer seines Gegners zu richten, und Xenophon mochte um so unbedenklicher das kynische Material für seine Verteidigung heranziehen, da er sah, dass auch der Anklager sich diese Freiheit genommen hatte. Die Memorabilien sind demnach, so meine ich, ihrer Abzweckung wie ihrem Inhalte nach auch kynisch beeinflusst; es kann freilich keine Rede da von sein, dass wir sie als eine bewusste Apologie des Kynismus betrachten müssen." (A. a. O. SS. 251—252.)
W. Kinkel 1908: „Joël hat in seinem bedeutenden mit erstaunlichem Fleiss und Wissen geschriebenen umfangreichen Werk... den nach meiner Ueberzeugung völlig bindenden Beweis erbracht, dass die Philosophie Xenophons, und insbesondere der Memorabilien, nicht die Lehre des Socrates, sondern fast



aussohliesslich diejenige des 'Cynikers' Antisthenes enthalt." (Gesch. der Philos. II S. 2 *.) A Geroke im Jahre 1912: „Xenophon, dessen angebliche Erinnerungsblatter, dazu sein Gastmahl, allein nehen den platonischen Gesprachen erhalten sind, war alsPhilosoph ein solcher Dilettant, dass er selbst mit Hilfe der bereits erschienenen Literatur der Socratiker nur kindliches Gerede zustande braehte, das von der dialektischen Seharfe des Socrates kaum den Schatten eines Bildes giebt." (Einl. in die Altertumswiss. 2 II 296—297.) „Xenophon steht der spateren Stoa merkwürdig nahe. Aber deswegen darf man ihm nicht die Memorabilien zum grössten Teil absprechen, sondern es ist methodisch richtig, die gemeinsamen Lehren in Memorabilien, Symposion und Cyrupadie auf Antisthenes zurückzuführen; im einzelnen geht der ungemein belesene und scharfsinnige Joël viel zu weit." (A. a. O. S 303.)
M. Polenz 1913: „Die Antisthenesmanie trubt ihm den Bliek." (Aus Platos Werdezeit' S. 39.) Nach Polenz (S. 67) soll man sich „vor den Uebertreibungen der modernen Maskenforschung" bewahren; man vernimmt j edoch von ihm nicht, wie weit dieselbe das Richtige getroffen habe. Und Uebertreibungen setzen Richtiges voraus.
140



DE VLAMMENDE STER. (Bij blz. 113.)
„In the centre of a masonic lodge, within an irradiation or blazing star *, is insoribed the letter Gf." — „The great central emblem (is) surrounded byablaze of glory." Richard Carlile as quoted in 1830 by John Fellows: 'The Mysteries of Freemasonry', Reeves' edition (London) p. 199. „In a masonic lodge the holy of holies is represented by a triangle within the circle, having the blazing star wherein is the letter Gr." A. E. Waite in 1911: 'The. secret tradition in Freemasonry' I 181.
„It is a difflcult thing for masons to make out anything respecting this blazing star that has the least semblance of reason; they find it among the symbols, but are not aware how it came there, and endeavour to make the best of it they can." J. Fellows 1.1. p. 217. (Luci nox addit honorem.) In 'De Vrijmetselaar' van Maart 1917, blz. 272, wordt in het algemeen erkend, dat de vrijmetselaar gebruik maakt van symbolen, waarvan hij droevig weinig begrijpt." The English rituals: „The light of a master mason is darkness visible, serving only to express thegloom that rests on the prospect of futurity." De A.\ M.\ tot den br.*. R.'. in de instructieloge der meesters
!) In the Anatomy of Melancholy, Dl 2:6. 2, „a blazing star" stands for „stella lucida".



142
naar het Hoilandsche rituaal van 1820: „help mij bij onzen arbeid, en uw licht zal ons nuttig zijn." (Blz. 101.) „De bouwstukken," zegt ten onzent M. Reepmaker, 33ste, „die wij te hooren krijgen, zijn heel goed, maar met de vrijmetselarij hebben zij niets te maken." ('De Vrüm.' XII, 1:42.) Het hoofdbestuur in 1919: „Er moest studie worden gemaakt van symbolen en ritualen; wie van het logeleven eenige ervaring heeft, zal moeten erkennen, dat het in de maconnieke wereld hiermede in vele opzichten nog bedroevend is gesteld. Instructieloges, die werkelijk als zoodanig worden opgevat, behooren nog niet tot de logewerkzaamheden, die de meeste bezoekers trekken; ten, onrechte in vele gevallen, doch soms te verontschuldigen met de onbeholpene wijze, waarop zij worden gehouden." ('Ons Werkprogram' blz. 28.)
Ch. Nicoullaud in 1913: „Le symbolisme de la lettre G dans 1'étoile flamboyante est un des plus ■profonds mystères de la Franc-Maconnerie; au fond il renferme, au moins en principe, presque tous les autres. Bien peu de macons connaissent cette signification ésotérique; elle ne se communiqué pas en atelier, et le nombre des adeptes qui Tont pénétré semble restreint." (L'initiation Maconnique, pp. 195—196.)
„The blazing star or glory in the centre (of the tracing board) refers us to that grand luminary the Sun, which enlightens the earth, and by its benign influence dispenses its blessings to mankind in general." Words for the instruction of an English apprentice according to R. Carlile in 1825, and according to an English text-book of Freemasonry. J. Fellows, on p. 14 of his book quoted above, identifies the blazing star of masonry with the dog-star.



143
„ine Diazing star in wie centre represenis ooe prudence which ought to appear conspicuous in the conduct of every mason, but is more especially commemorative of the star which appeared in the east to guide the wise men to Bethlehem to proclaim the birth and presence of the Son of Gfod." Words spoken to an American apprentice according to William Morgan in 1826: 'A ritual of Freemasonry', Beeves' edition p. 28. Cf. J. Fellows 1.1. p. 16.
In de Engelsche ritualen heet 'the blazing star' bij gelegenheid 'de ster in het oosten1. En omtrent eene samenkomst te Benares in Britsch Indië, waar leden van de orde der Ster in het Oosten den 28 Dec. 1911 geknield hebben voor den 'Alcyone' genoemden knaap Krisjnamoerti, omdat zij in hem op aanwijzing van mevr. Annie Besant 'den Komende' vereerden, leest men in 'The Link' van Febr. 1912 de volgende overtroeving van het Pinksterwonder: „Wat buitendien sommigen hebben gezien, laat mij dat nu vertellen. Eene groote kroon van glansrijk stralend blauw verscheen ongeveer een voet hoog boven het jonge hoofd, en daaruit kwamen trechtervormig heldere stroomen van blauw licht, tot zy het donkere haar bereikten en zich uitgoten in het hoofd en het omgolfden; de Heer Maitreya was er, zich belichamende in zijnen uitverkorene. Binnen de kroon straalde het rood uit het symbool van meester Jezus, het Rozekruis, en boven in de lucht, b\jna van de zoldering, glinsterde de schitterende en vonkelende ster, die aan alle ingewijden hekend is. Rondom, het gebouw van binnen bewakend en als het ware een levenden muur vormend, hingen de groote groene deewaas als een vierhoek van vonkelend licht vol kleuren, als heerlijke aldoor meer



144
doorluchtige reien van verblijdende schoonheid."
R. Steiner den 2 Febr. 1913: „Ik zoude den mensch willen kennen, die zonder verbUnding de geheele zaak Krisjnamoerti ernstig heeft onderzocht en dan nog van die Ster in het Oosten lid kan zijn; dat men dien bond kan dulden in een waarheid zoekend genootschap, is onmogelijk." Éd. Schuré den 1 Maart 1913: „Pendant une eonférence de Mme Besant a Adyar, Krichnamourti apparait sur une estrade comme une idole, et les indigènes 1'adorent en baisant ses pieds; il ne prononce d'ailleurs pas un mot, et ne fait qu'un geste de bénédiction, qui lui est soufflé par Mme Besant. En rapportant cette scène, M. Leadbeater annonce a tous les théosophes que, depuis la descente du Saint Esprit sur les apótres, jamais une aussi haute atmosphère spirituelle n'a visité les hommes."
„The emblem of prudence, which is the first and most exalted object that demands our attention in the lodge, is placed in the centre, ever to be present to the eye of the mason. For prudence, as a blazing star, enlighteneth us through the dreary and darksome paths of life." J. Fellows 1.1. p. 217. Le vénérable sous le suprème conseil de France en instruisant le nouveau compagnon: „L'étoile flamboyante que vous voyez au-dessus de ma tête est la figure sacróe qui nous rappelle la cause mystérieuse de tant de merveilles, le Grand Architecte des Mondes." De A.\ M.\ ten onzent bij inwijding tot den gezellengraad volgens het rituaal van 1820: „Broeder ceremoniemeester, laat den candidaat de vijf geheimzinnige trappen beklimmen, opdat hij van daar den luister aanschouwe der vlammende ster en de geheimzinnige



145
letter G duidelijk kunne opmerken. — Wat betéékent de vlammende ster? Het licht, dat onzen arbeid bestraalt." (Blz. 109.) Het rituaal van 1865: „Broeder geleider, vestig de aandacht van den candidaat op de vlammende ster en de geheimzinnige letter G. — Mijn broeder, aanschouw deze ster! Zij wordt als zinnebeeld van het Hoogste Wezen met bij zonderen eerbied beschouwd, en ontbreekt in geene echte loge; zü, beteekent ook het vuur, dat den kinderen Israels in de woestijn tot geleide verstrekte." Het rituaal van wijlen Ds. A. S. Carpentier Alting op voorbeeld van O. Marbachs 'Agenda': „Beschouw de vlammende ster boven dit altaar; zij is het zinnebeeld van het goddelijke licht in den mensch."
In 1909 heet bij Oswald Wirth Azoth „ceite quintessence des éléments dont 1'étoile flamboyante est le symbole": 'Le symbolisme hermétique dans ses rapports avec la franc-maconnerie', p. 99. Daarmede ware onze ster weder het symbool van den Jflther.



HET LOGfETABLEAU.
(Bij blz. 114.)
„In het midden der loge ligt het tableau, waarop de drie groote kandelaars met ontstoken licht zijn geplaatst." Het Hollandsche rituaal voor den leerling in de lezing van 1865. — „Hetwelk een beeld der loge is en waarop eenige maconnieke symbolen zijn nedergelegd." O. Marbach, Agenda J (4Lpz. Zechel 1877) blz. 55. — „Om het tableau verzamelen zich de vrijmetselaren als om het allerheiligste." Het (Duitsche) Algemeene Handboek (Lpz. 1900—'01) II 454. Dit tableau is voortgekomen uit een plattegrond, „the plan of the lodge", met krütof houtskool op den vloer geteekend en na afloop van het samenzijn weer uitgewischt; daar zijn dan later symbolen bij ingeteekend.
'The three distinct knocks at the door of the most ancient Freemasonry' (1760): „What form is your Lodge? An oblong square. How long, brother? From sast to west. How wide? Between north and south. How high? From earth to the heavens. How deep? From the surface of the earth to the centre. Why is vour lodge said to be from the surface of the earth bo the centre ? Because that masonry is universal." i
J) Bjj Porphyrius staat, dat een mithreum de wereld moest verbeelden, m ook bij de Joden lezen wg, dat de tempel op aarde gebouwd is geweest laar het voorbeeld van den hemelschen.



147
„Welke gedaante heeft de volledige en volmaakte loge? Een langwerpig vierkant. Hoe lang is zij ? Van het oosten tot het westen. Hoe breed ? Van het zuiden tot het noorden. Hoe hoog? Onberekenbaar. Hoe ie zij bedekt? Door een azuren verhemelte, doorzaaid met sterren. Waarop rust zij ? Op drie groote pilaren, geplaatst in de gedaante van eenen driehoek en genaamd Wijsheid, Kracht en Schoonheid. Hoe diep is de loge? Van de oppervlakte der aarde tot het middelpunt. Waarom antwoordt men aldus? Om aan te toonen, dat alle vrijmetselaren ééne maatschappij uitmaken." Het Hollandsche rituaal van 1820 op blz. 96.
„Welke gedaante heeft de loge? De gedaante van een rechthoekig langwerpig vierkant, van oosten tot westen, tusschen zuid en noord, van de aarde tot den hemel en van de oppervlakte des aardbodems tot het middelpunt. De Vrijmetselarij is algemeen; zij strekt zich uit over den geheelen aardbodem, en aUe broeders daarop maken slechts ééne loge uit. Waarop rust de loge? Op drie pilaren: Wijsheid, Kracht, Schoonheid." Marbach t. a. p. blz. 52; vgl. het Algem. Handb. I 356 b.
„Quelle est la forme de votre loge? Un carré long. Dans quel sens est sa longueur? De 1'orient a 1'occident. Sa largeur? Du midi au septentrion. Sa hauteur? Du zénith au nadir. Que veulent dire ces dimensions? Que la franc-magonnerie est universelle." Le livre de 1'apprenti' Paris 1894, pp. 147—148.
De plattegrond geldt voor den uitgever van 'The Three Distinct Knocks" bij 'the Ancients' van 1760 nog zonder meer. Maar in 'L'ordre des Francs-Macons trahi' kent men reeds in 1742 een „plan de la loge tel qu'il a été publié a Paris", en dat het latere tableau bereids nabijkomt, al wordt het op den vloer



voorloopig nog geschetst; in 1826 kent in America W. Morgan „the master's carpet, spread on the floor". Het Hollandsche tableau, dat de zuilen B.\ en J.\ in verkeerde orde, niet (als in Engeland) de drie zuilen van W.\, K.\ en S.\ vertoont, moet ontstaan zijn in navolging van het Fransche; overigens wordt in ons land het leerlingentableau veelal uitgespreid ook voor vergaderingen in den tweeden en derden graad, terwijl de Engelschen voor de drie graden drie tableaux hebben en ook in Frankrijk het tableau voor den leerling nog niet dat van den gezel schijnt te zijn. Dat het tableau ten onzent soms grillige afwijkingen van de grondgedachten vertoont, is op te maken uit hetgeen te lezen staat op blz. 250 van 'De Vrijmetselaar' voor Maart 1917, waar zelfs wordt gewaagd van phantastisohe vormen; overigens schijnt het er tegenwoordig veelal uit te zien gelijk dat van wijlen Dr. M. S. Polak, en zoo dan meer bepaaldelijk van Duitsch type te z\jn. Een betrekkelijk zeer oud tableau moet ten onzent te vinden zijn in De Gfeldersche Broederschap te Arnhem.
148



Bij A. H. ADRIANI te Leiden zijn verschenen de navolgende werken en uitgaven van Prof. BOLLAND:
Het wereldraadsel •) f 6.25, gel. f 7.50
Eene levensbeschouwing „ 0./5
Aanschouwing en verstand » 1-50
Spinoza § O-50
Alte Vernunft und neuer Verstand „ 0.90
Het verstand en zijne verlegenheden *) „ 1.50
Het maatsch. vraagstuk en zijne slechte oneindigheid.
Tweede druk f) » °-50
Het nut der wijsbegeerte *) f) » 0.50
Collegium logicum van 1904-1905,2 deelen *) f\2.—, geb. „ 15.—
In den strijd om de waarheid f) „ 0.50
Rede van 25 Sept. 1906 f) » °-75
In den voorhof der schoonheid f) . „ 0.60
^Esthetische geestelijkheid f) »
Het lijden en sterven van Jezus Christus *) t) • • » 0.75
Natuurkunde en natuurbegrip. Academische les**) . . „ 0.50
De natuur. Vijfde, opnieuw herz. en verm. druk . . „ 3.50
Natuurbegrip en leven. Tweede druk „ 0./5
De evenwij digheidsleer omtrent lijf en ziel, natuur en geest.
Tweede druk » 1-25
De boeken der spreuken uit de leerzaal van zuivere rede.
Voltallige uitgave. Tweede druk „ 5.—
Zuivere rede en hare werkelijkheid. Derde uitgave.
(Met portret.) » 14.—
Nieuwe kennis, oude wijsheid. Eene poging tot voorlichting f) » °-80
Het antwoord op de poging tot voorlichting t) ...» 0.60
Schelling, Hegel, Fechner en de nieuwere theosophie f) „ 1.75
De logica. Tweede uitgave f) (Met portret) . . . . „ 1.—
Petrus en Rome. Vierde, aanmerkelijk vermeerderde, druk „ 0.75
Open brief aan den heer H. J. A. M. Schaepman . . „ 0.80 Oude gegevens uit het verre verleden der kerk, 2e druk *) „ 1.25 Rome en de geschiedenis. Herz. en verm. druk. . „ 1.25 Roomsche historie. Tweede, vermeerderde, druk . „ 1.25
De kerk van Utrecht. » L—
Wat is protestantenplicht bij de.... verkiezingen? . . „ 0.60



De roomsche biecht in hare wording f 0.90
De grondslag der 'Vrije' Universiteit , 0.50
De grondslag der 'Vrije' en 'De Tijd' . . . . . 0.50 Het eerste evangelie in het licht van oude gegevens „ 1.90
Gnosis en evangelie j g0
De evangelische Jozua*) 0 75
Het evangelie. Eene 'vernieuwde' poging tot aanwijzing
van den oorsprong des Christendoms. Tweede uitgave 2.25
De theosophie in Christendom en Jodendom. . . . 0.90
Onze evangeliën en de oude theosophie *).... 0.90 De groote vraag voor de Christenheid onzer dagen.
• (Heeft Jezus geleefd?) Tweede uitgave . . . . 2.25
De Orphische Mysteriën. Tweede druk „1.50
De oorsprong der Grieksche wijsbegeerte, met eene toe-
gift voor Vrijmetselaren. Derde druk ..... 3._
De Vrijmetselarij voorheen en thans. Derde uitgave*) , 3.25
Mevrouw Blavatsky en hare 'theosophie' f) . . 1.50
Zu Goethe's Faust. Leitfaden zur Einführung, 2e Ausg. „ 2.
Die althellenische Wortbetonung im Lichte der Geschichte „ 1.40
Gabler's Kritik des Bewusstseins *) 2.50
J. E. Erdmann's Grundriss der Logik und Metaphysik. „ 1.50
J. E. Erdmann's Abhandlung über Leib und Seele. . „ 1.50
Hegel's Kleine Logik *) §) 3 25
Hegei's Philosophie der Religion . . I f 6.75, II, le ! 2.75
Hegel's Philosophie des Rechts 5.50
Hegel's Phsenomenologie g,
Hegel's Encyklopsedie 12.
Hegel's Geschichte der Philosophie 12.—
Voorts:
?reenkel (Dr. J. M.), Antwoord aan Prof. Jelgersma . „ 0.60 Meerum Terwogt (Dr. P. C. E.), Een Hollandsen
Franskiljon n q.25
»leerum Terwogt (Dr. P. C. E.), Meetkunde en Redeleer „ 0.50
portret van Prof. Bolland, Cabinetformaat . . . . „ 0.50
*) Uitverkocht.
t) Opgenomen in 'Zuivere rede en hare werkelijkheid'. §) Vormt het eerste gedeelte der Encyclopaedie. **) Opgenomen in 'De natuur*, 5de druk.