1156
D 12
























INHOUD.
I. Voorwoord 5-—^ 7
II. De Dordtsche Scheepvaart, Handel en Industrie in
den loop der tijden g
III. Dordtsche Scheepvaart X6 2g
IV. Spoorwegverbindingen or> oa
ju j4
V. Dordrecht als Industriestad .... « ao
33
VI. Dordrecht als Woonstad 43 5-
VII. Het Onderwijs te Dordrecht 58 68
VIII. De Lichamelijke Opvoeding te Dordrecht 69 74
IX. Dordrecht en het Toerisme 75 yg
X. Kunsten en Wetenschappen te Dordrecht 79 85
XI. Gemeentebedrijven 86 92
XII. Gezondheidszorg te Dordrecht 93 I00






Voorwoord.
Worst'ling kenmerkt onzen tijd, Neem er deel aan, allerwege.
(POTGIETER.)
Nederland telt vele oude steden en van het gedeelte, dat in meer engeren zin genaamd is „Holland", is Dordrecht de oudste. , In 's lands historie wordt ziin naam in
verschillende tijdperken met eere genoemd. Zijn handvesten en privilegiën, op welke het prat ging en waarvoor het menigen vinnigen strijd heeft gevoerd, met tong, pen en zwaard, waren zijn concurrenten door vele eeuwen heen een doorn in het oog.
Doch met behulp daarvan en niét minder — ia, oneindig: veel meer -
door zijn natuurlijke ligging aan groote waterwegen, welke mogelijkheden schiep tot débouché's ver buiten de landpalen, wist het zijn positie te handhaven. Niet als eerste stad des lands — al stemde het, naar oud prerogatief, in de Staten van Holland ten tijde van de Republiek ook het eerst — maar als stad, welke meetelde, waar handel en nijverheid bloeiden en een geslacht woonde, erfelijk bedeeld met ondernemingsgeest.
Dordt heeft verschillende zustersteden, welke in vroeger tijdsgewricht ook een voorname plaats innamen in de rij, tot lager plan zien dalen, voor goed. Ook zelf heeft het tijdperken gekend van dalende conjunctuur, van schier uitgebluschte energie; van stilstand, welke, als deze zich stabiliseert, onherroepelijk achteruitgang beteekent.
Maar na de „down" kwam voor Dordrecht steeds weer de „up". De oude, vaste wil van aanpakken, van zich zelf nieuwe paden te slaan, als de oude waren vertreden, of om andere reden ondeugdelijk gebleken, kwam altijd — vaak ongedacht — zich bij vernieuwing opdringen. En dan bleek telkens weer zijn meerzijdig aanpassingsvermogen, zijn voorbestemd-zijn tot plaats-van-belang.
5



Het woord malaise — in dezen tijd, helaas! gepromoveerd van „stadhuiswoord" tot volksuitdrukking, door den meest ongeletterde gebruikt en begrepen — heeft Dordt meer dan eens in zijn noodlottige beteekenis leeren verstaan. Toen b.v. de perkamenten rollen, welke zijn aloude voorrechten bezegeld vermeldden, waren vervallen en deze alleen als historische documenten waarde konden hebben, moest het zich ook onderwerpen aan de wetten van de vrije mededinging, deed het zijn intrede in een nieuw economisch tijdperk en ondervond het daarvan geducht de moeilijkheden.
Toen na de opening van het Suez-kanaal de Dordtsche reederijen haar bestaansmogelijkheid zagen vervallen, de wegnaar-zee meer en meer verzandde, heeft het zich eerst bij het schijnbaar onvermijdelijke neergelegd.
Maar de oude veer van den wil was niet voor goed verslapt. Betrekkelijk al spoedig daarna werd weer gedacht over, gezocht naar, nieuwe wegen. Eerst sterk individueel, geleidelijk meer collectief. Zoo kwamen weer typisch Dordtsche ambities te voorschijn op het stuk der zeevaart. En ze hebben — als steeds, voorheen — resultaat gehad.
Het sterk zich uitbreidende industrialisme der 19e en 20e eeuw ging ook Dordt niet voorbij. Ook op dit gebied was het zich bewust van zijn evidente geographische voordeelen, zijn schitterende mogelijkheden.
Van dit alles nu wil dit boekje U, in kort besték, iets meededen.
Op de ontwikkelingslijn van Dordrecht met betrekking tot handel, scheepvaart en nijverheid zal U daarbij gewezen worden, maar het meest zal Uw aandacht gevestigd worden op de stage stijging van den nieuwen tijd.
Toen de wereldoorlog eenigen tijd had gewoed, is van ethisch-philosophische zijde een aantal artikelen gepubliceerd over begripsvernauwing. Er werd daarin gewaarschuwd, om niet altijd maar weer te denken aan en te praten over den oorlog en de wreede gevolgen daarvan, doch ook het oog gericht te houden op edeler beginselen dan die van het bruut geweld, opdat, als de oorlog beëindigd zou zijn, men de noodige frischheid van geest zou hebben bewaard, om te kunnen streven naar beter.
We leven nu in een phase, waarin deze schoone raad toegepast zou kunnen worden op het begrip malaise. Wanneer en
6



waar spreekt men er niet over? In de fabriek, op het kantoor, op het karwei; in de vergaderzalen van Rijk, provinciën en gemeenten; inde bijeenkomsten van strijd- en wetenschappelijke vereenigingen; 't is malaise, al wat de klok slaat. Kolommen druks verlaten schier dagelijks de pers, gewijd aan dit onderwerp.
Hier zou ook begripsvernauwing kunnen dreigen. Moeten we er dan niet mee rekenen? Alleen een dwaas zou de werkelijkheid niet willen zien en ontkennend antwoorden.
Maar bij alle zorgen en moeiten van den dag is het toch ook geboden, niet alleen de aandacht te bepalen bij het vaak wel sombere verleden en heden, wat zou kunnen leiden tot pessimisme. En wie pessimist wordt, verliest den wil, de energie om door te zetten, te volharden tot het moment, waarop de zon de dikke, dreigende wolken van het donkere economische firmament gewis eenmaal zal scheiden en vervagen.
Wie dan gereed is tot den arbeid, zal oogsten het loon van hem, die den blik gericht heeft gehouden naar ruimer horizon.
Ook aan deze suggestie dankt dit boekje zijn ontstaan. Het wil U toonen de allure van een gemeente, welke haar mogelijkheden, mei het oog op de toekomst, tracht te begrijpen. Het zal U, in woord en beeld, verhalen, wat Dordt beteekent op commercieel en industrieel gebied en hoe het zorgt voor ethische en intellectueele belangen.
Geheel gespeend aan chauvinisme? Misschien neen! Doch is goed gemotiveerd chauvinisme, in den strijd om stoffelijke en geestelijke dingen, misplaatst? Moge de vorm, waarin U het hier achter zoudt kunnen aantreffen, U het antwoord geven in dien zin, dat het een prikkel zij tot nauwkeurig lezen, overwegen en — het zou een verblijdend, want beoogd, resultaat zijn — nopen tot nadere, of voortgezette, kennismaking met
DE GEMEENTE DORDRECHT.
7



De Dordtsche Scheepvaart, Handel en Nijverheid in den loop der tijden.
Er is in de middeleeuwen, in den grafelijken tijd, veel en dikwijls bloedig gestreden om het bezit van Dordrecht. Voor het beoogde doel behoeven de schimmen van al die vechtende graven, grai vinnen, bisschoppen en hertogen niet te voorschijn " te worden geroepen, doch kan worden volstaan met de voor de hand liggende conclusie, dat Dordt in dat historische tijdperk om zijn geographische ligging een begeerlijk bezits-object was.
De draad van het betoog zij dan vastgeknoopt aan de daad van Floris V: het bevestigen van den handel en de nijverheid te Dordrecht. Men kent reeds uit de elementaire geschiedenisboekjes de „democratische" houding van dezen graaf, „der Keerlen God", jegens de toen opkomende, vrije burgerij. Ook Dordt mocht de groote vruchten van zijn bestuur plukken. Hij schonk de stad verschillende voorrechten, met het gunstig gevolg, dat zich tal van neringdoenden en ambachtsnij veren hier vestigden, o.a. de wolhandelaren en wolwevers.
De opvolgers van Floris V, Jan I en Willem III, schonken Dordrecht twee privileges, welke eeuwen lang voor de stad van bijzondere beteekenis zijn geweest: het Maasrecht en het Stapelrecht. Uit een oogpunt van handelseconomie is het wel van belang, hierbij even stil te staan, te meer, omdat tot 1795 toe de geschiedenis van Dordrecht daarmede geheel is doorweven.
Het Maasrecht kwam in het kort hierop neer: alle schepen, die met ongebroken last de Maas opvoeren, waren verplicht, naar Dordt door te stevenen en hier geheel of gedeeltelijk te lossen.
Het Stapelrecht bepaalde, dat alle goederen, welke per schip de rivier afkwamen, dus van den IJsel, de Maas, Lek en Merwede, te Dordt verstapeld moesten worden. Met de handelswaren
8



moesten dan hier eerst enkele toondagen worden gehouden; werden ze daarop niet verkocht, dan pas mochten ze verder vervoerd worden.
Het waren beide dus rechten van exorbitant beschermende strekking en dat ze voor de concurrenten geduchte steenen des aanstoots waren, begrijpen we volkomen. Tot enorm veel geharrewar tusschen Dordt en de andere Maassteden heeft dat Maasrecht dan ook aanleiding gegeven; om het Stapelrecht, casus belli zonder weerga, vooral in dien vechtlustigen tijd, zijn heel wat processen gevoerd.
Na een uitspraak van den Hoogen Raad van Mechelen heeft Karei V in 1540 het Stapelrecht wel bevestigd, doch gelijktijdig besnoeid, maar dat hielp de kwestie erover niet uit de wereld. In 1618 voerden Dordt en Rotterdam er op Noord en Maas nog een formeelen oorlog om.
Een ander voornaam privilegie was het marktrecht voor Zuid-Holland. Dit hield in, dat alle dorpen uit de Alblasserwaard, de Hoeksche Waard, van het eiland IJselmonde en uit de Langstraat al hun land- en tuinbouwgewassen te Dorrecht op de markt moesten brengen.
Dordt heeft, door vele eeuwen heen, ten opzichte van deze privilegiën voet bij stuk gehouden; het trachtte te handhaven, wat het meende zijn onomstootelijk recht te zijn. Maar de kunst van wetten ontduiken is niet van dezen tijd alleen. Reeds in de middeleeuwen werd ze met succes beoefend, ook ten opzichte van de belangrijke Dordtsche voorkeursrechten. Zoo gingen zich talrijke kooplieden van elders alhier vestigen, waardoor ze van voor hen drukkende belastingen vrij bleven en tegelijkertijd in het zoo zeer begeerde bezit van het poorterrecht dezer stede konden komen. Dat bracht weer het groote voordeel mede van vrijdom van alle tollen in Holland en Zeeland. En er waren wat van die economische slagboompjes!
Al deze factoren werkten er toe mede, dat Dordt al spoedig een stad was met uitgebreide handelsbetrekkingen. Naar heinde en ver zond het zijn schepen uit. Zoo werden tal van connecties aangeknoopt met de landen om de Oostzee, met het oog op den graan- en houthandel.
Eerstgenoemde branche was wel een der oudste en voornaamste en heeft zich, zij het in gewijzigden vorm, tot ver in de 19e eeuw staande gehouden.
De houthandel is tot op dezen tijd van groote beteekenis geweest voor Dordt. Niet alleen, dat men oudtijds ter houtvaart
9



toog naar de Oost-zee landen, het werd ook betrokken uit het Zwarte Woud en kwam in groote vlotten, ongezaagd, naar Dordt afgezakt. Dat gaf leven en vertier, want hier werd het gezaagd en afgewerkt. Oude prenten geven pittoresque kiekjes van de vele houtzaagmolens, welke hier in bedrijf waren en de heel enkele, welke nog over zijn, bewaren als stille getuigen de herinnering aan dat verleden.
Ook de ijzerhandel is hier al vroeg tot groote ontwikkeling gekomen. Het bereide product werd gehaald uit Engeland en Schotland. Uit de Zuidelijke Nederlanden werden de blauween escozijnsche steen aangevoerd, de kalkhandel op Luik bloeide.
Ook werd Dordt tijdelijk opgenomen in de rij der Hansesteden. Toen de machtige steden Gent en Brugge oneenigheid kregen met het Hanseverbond, werd de bloeiende Hanse-handel van daar verlegd naar Dordrecht. De Duitsche kooplieden kwamen van daar over naar de Merwedestad, waar ze met open armen werden ontvangen. De stedelijke regeering, van het groot belang hunner aanwezigheid alhier overtuigd, bouwde voor hen de Vlaamsche Hal (waarvan het tegenwoordige Raadhuis nog rudimenten bevat). Ook toen was Dordt dus reeds bereid tot het geven van faciliteiten aan handel en nijverheid. Er is niets nieuws ook onder de Dordtsche zon!
Ondanks de materieele voordeelen, welke voortvloeiden uit zijn wel beveiligde, sterk beschermde, uitzonderingspositie op handelsgebied, heeft Dordt er op den duur de negatieve resultaten van ondervonden: noodwendig werkte ze verslappend op den ondernemingsgeest. Wat zou het belet hebben, een vooraanstaande plaats te veroveren bij de ontwikkeling van de vaart op Indië en de Nieuwe Wereld? Maar daartoe is het niet gekomen. Wel telde Dordt steeds een enkelen Oost-Indië-vaarder,
doch verder kwam het niet. Daarbij deden Amsterdam en Rotterdam in deze met succes hun naijver op het toch reeds zoo zeer bevoorrechte Dordt gelden. En: Dordt was satisf ait, blasé. Het had zijn bloeienden binnenlandschen handel, zijn
10



wijnhandel, zijn vaart op de Oostzee, Engeland en Portugal! Zijn Rijn- en Maasvaart brachten schatten aan. Waarvoor zich dus nog meer ingespannen, nu het reeds zoo overvloedig wind in de zeilen had!
Toch waren er wel teekenen, die wezen op een kentering der tijden. De Maasvaart b.v. begon in de 18e eeuw geleidelijk in verval te geraken. De bevaarbaarheid van de rivier werd hoe langer hoe slechter. Het mechanisme, dat we tegenwoordig Waterstaat noemen, werkte destijds buitengewoon slecht en langzaam; en dan de vele tollen buiten het gebied van Holland! Vooral de laatste hadden een fnuikenden invloed en in het bijzonder tegenover Dordt zal het beginsel der reciprociteit, wel in voorname mate hebben gegolden.
Tegenover dezen achteruitgang stond echter weer een vooruitgang op het gebied van de nijverheid. In het laatst der 17e eeuw ontwikkelden zich hier twee nieuwe takken van industrie. Aan den 's-Gravendeelschedijk en te Zwijndrecht werden n.1. verscheiden zoutkeeten gevestigd, terwijl om en bij de latere Merwedekade een aantal glasblazerijen werd gesticht (nog voortlevende in den naam Glasblazersvest).
In de 18e eeuw kwam daar nog bij de suikerindustrie. Aan enkele oude panden is nu nog te zien, dat daarin voorheen de suikerraffinaderij werd uitgeoefend.
Alles bij elkaar genomen, mocht Dordt in de tweede helft van de 18e eeuw zeer zeker een bloeiende Hollandsche stad genoemd worden. Ook in het staatkundig leven speelde het nog een voorname rol — al was het dan ook op geen voeten of vamen na een tweede Amsterdam.
Maar de oude handelsglorie begon langzaam en zeker te tanen. Het Stapelrecht, eens de sterke stut van zijn handelspolitiek, kon den invloed van den tijd niet meer weerstaan en verschrompelde geleidelijk tot een soort van tol, terwijl tegen ontduiking ervan niet meer zoo draconisch kon worden opgetreden. De tijden van het zichzelf recht verschaffen, van optreden met de gewapende vuist, waren voor goed voorbij. Het wapen, eertijds — en met succes — gericht tegen zijn mededingers, had zich gekeerd tegen hem, die het hanteerde: de geforceerde bescherming had hier den ondernemingsgeest verslapt.
Te gemakkelijk, schier automatisch, had het rijke Dordt zijn schatten verdiend. De voornaamste kooplieden hadden zich veilig opgeborgen in hun deftige, met zwier gebouwde en
11



gestoffeerde behuizingen: ze rustten op hun — vaak reeds geërfde — lauweren in regenten-zelfvoldaanheid.
De algemeene 18e eeuwsche inzinking der Republiek manifesteerde zich te Dordt des te gemakkelijker: hier was inspanning in mindere mate geboden, de stedelijke privileges behielden immers hun kracht. Zeker, de tijd der ,,Aufklarung" deed ook hier zijn invloed gevoelen, men werd op verschillend gebied hoe langer hoe „verlichter". Maar de teekenen der tijden, in economischen zin, werden niet verstaan. En toen in 1795 dan ook de „krach" kwam, met één pennestreek Maas- en Stapelrecht en andere privileges buiten werking werden gesteld, was het voor Dordt wel dubbel malaise.
Het voor ons nationaal bewustzijn zoo droeve tijdperk van 1795 —1813 kan gevoeglijk worden voorbijgegaan. Het was te Dordt zooals in het geheele land en in het grootste gedeelte van Europa: crisis en malaise tot den hoogsten graad.
De gevolgen van het Continentaal stelsel deden zich te Dordt geducht voelen, sloegen zijn handel en nijverheid zoo goed als lam. Al kan vermeld worden, dat in den Franschen tijd hier vier beetwortelsuikerfabrieken in werking werden gesteld.
Maar ook na dezen donkeren nacht brak een morgen aan, welke herleving voorspelde. Met Willem I ving een nieuw tijdperk aan, eveneens voor Dordt. Nu kan men uit staatkundig oogpunt over de, vaak persoonlijke, regeering van dezen vorst een afkeurend oordeel vellen zoo men wil, doch, ondanks alle critiek, zal men, objectief beschouwd, moeten erkennen, dat hij voor de herleving van den nationalen handel, de nijverheid en de scheepvaart zich bijzonder heeft geïnteresseerd.
Eén van zijn bemoeiingen op dit gebied, welke ook voor onze stad van groot gewicht zijn geweest, was de oprichting van de Nederlandsche Handel Maatschappij. Dordt nam financieel deel in deze onderneming en zag zich daardoor ook aangewezen
als een der opslagplaatsen der Maatschappij. Weldra verschenen dan ook in onze havens de Oost-Indië-vaarders, » vooral beladen met gouverne|£ mentsgoederen, welke in de talrijke pakhuizen werden gelost.
Dat gaf leven en verkeer; het was, of men wakker
12



schrikte uit een langdurigen, zwaren dommel. Men zag weer schepen en de drang naar eigeninitiatief werd sterker en sterker, voerde tot daden: het stichten van reederijen.
Daarbij: van bovenaf werd de prikkel er toe gegeven „Premiebouw" — er is weer niets nieuws onder de zon! — werd de leus. De regeering loofde subsidies uit voor den bouw van nieuwe schepen en op de Dordtsche werven daverden de hamerslagen als inluidend een periode van nieuwen bloei; het ambacht herleefde, de nering boekte voorspoed, de Dordtsche vlag wapperde weer op zee en ree!
Booze tongen hebben wel eens beweerd, dat Amsterdam naijverig werd op dezen opbloei van de Merwedestad en van oordeel was, dat Dordt feitelijk parasiteerde op de IJstad; dat al wat Dordt aan Oost-Indië-vaart en den aankleve van dien bezat, eigenlijk in Amsterdam behoorde.
Hoe het zij, aan de welvaart van Dordt werd een gevoelige slag toegebracht door een wijziging in de statuten der Ned. Hand. Mpij., waarbij werd bepaald, dat elke plaats slechts het aantal schepen voor de Mpij in de vaart mocht brengen, in verhouding tot haar aandeelen-kapitaal.
Deze statutenherziening kostte b.v. Middelburg al spoedig zijn deelname in de Mpij. Dordt hield echter taai vol, al waren de nadeelen van de nieuwe situatie hier ook al spoedig gevoelig merkbaar. Zoo kreeg het voor zijn schepen veel minder emplooi dan voorheen en moest het veel langer op bevrachting wachten.
De reederijen begonnen dan ook groote verliezen te lijden. Wel trachtten enkele het terrein harer activiteit te verleggen door reizen naar Australië te ondernemen, doch het resultaat daarvan lokte niet uit tot voortzetting.
Een andere factor, welke zich onweerstaanbaar deed gelden, was de snelle ontwikkeling van de stoomvaart. De zeilvaart kon hoe langer hoe minder de concurrentie met de stoomvaart volhouden. Hoe meer de stoomschepen geperfectionneerd werden, hoe minder kans op vracht voor de ravaartuigen. Onherroepelijk werd de beteekenis van de zeilvaart voor het wereldverkeer van minder belang. En toen het Suez-kanaal werd geopend, de reis naar Oost-Indië daardoor aanmerkelijk werd verkort, en verbeterd, was het met de groote zeilvaart op onze Koloniën bijna voor goed gedaan.
Een laatste energieke poging om nog te redden, wat te redden viel, waren de bouw en het in de vaart brengen van de drie
13



Dordtsche, snelvarende zeilschepen de „Cosmopolieten." In hun soort waren het uitnemende bodems, doch ook voor dezen was de kans in den concurrentiestrijd met de stoomvaart te gering; het verloren terrein was niet meer te herwinnen.
En nu komen we op een ander punt, dat voor de Dordtsche zeevaart al tij d van integreer end belang is geweest: zijn waterweg naar zee. Ons bepalende tot wat de 19e eeuw daaromtrent heeft geleerd, zij allereerst vermeld, dat die weg in den aanvang dier eeuw vrij voldoende was. Het Brouwers-
havensche gat bood een goede gelegenheid om binnen te vallen (de Brielsche Maas was daarvoor reeds te ver verzand) en de verdere doorvaart naar Dordt leverde geen bezwaren van eenige beteekenis.
Ook Rotterdam had er groot belang bij, dat dit traject in goeden staat verkeerde, want de schepen, voor die plaats bestemd, moesten Dordt passeeren.
Om Rotterdam ter wille te zijn, werd toen het Voornsche kanaal gegraven, zoodat de schepen, naar zijn haven bevracht, het Goereesche gat konden binnenkomen en via het Voornsche kanaal hun bestemming bereiken.
Men dient hierbij vooral niet uit het oog te verliezen, dat de afmetingen en de diepgang van de schepen veel en veel minder waren dan tegenwoordig. Maar ook hierin was niets bestendigs. Al grooter werden de schepen en daardoor bleek het Voornsche kanaal steeds meer onvoldoende te zijn.
Grootendeels ter wille van Rotterdam werd daarom meer attentie besteed aan den Dordtschen waterweg naar zee. Het energieke Rotterdam, niet van half werk gediend, rustte echter niet, vóór het absoluut afdoend geholpen was en de Nieuwe Waterweg het gelegenheid gaf, zich volkomen als havenstad te ontplooien.
Toen stond Dordt verder geisoleerd voor het steeds meer op den voorgrond tredende probleem van den waterweg naar zee. Alle phases uit zijn strijd daarvoor behoeven hier niet te worden
14



gereleveerd, temeer, daar de laatste niet anders dan hoopvol kan stemmen. Immers in 1918 hebben de Staten-Generaal goedgekeurd het nieuwe plan, waarmede Dordt afdoend gebaat zal zijn: Dordt —Oude Maas—doorsteek Rozenburg—Nieuwe Waterweg. Als dat plan werkelijkheid is geworden — het begin van uitvoering is er reeds — heeft de Dordtsche Zeehaven voortdurend een ongestoord, onbelemmerd, contact met de vrije zee!
Toen de zeevaart te Dordt begon te kwijnen en in verband daarmede enkele voorname takken van handel zich verplaatsten, heeft men het hier over een anderen boeg gegooid en zich meer en meer georiënteerd naar de industrie. Het particulier initiatief, krachtig gesteund door het Gemeentebestuur, heeft in deze een goede gestie getoond, zoodat Dordt thans een industrieele plaats is van belang.
En zoo staat Dordt ook in dit tijdsgewricht aan het begin van een nieuwe aera, met zijn nieuwe ambities en nieuwe vraagstukken. De economische geschiedenis van Dordt bevestigt deze waarheid:
Das Alte stürzt, es andert sich die Zeit Und neues Leben blüht auf den Ruinen!
Dat nieuwe leven, met zijn veranderde vormen en mogelijkheden, dat wil Dordt tegemoet treden, met de middelen, welke zijn van dezen tijd. Het wil krachtig deelnemen aan dé ontplooiing van andere — vaak misschien geheel nieuwe — activiteit, zooals de wisselende omstandigheden die zullen eischen.
Welbewust, na goed overleg, zal het zijn taak in deze kiezen: Das ist ja was den Menschen zieret Und dazu ward ihm der Verstand: Dasz er im innern Herzen spüret, Was er erschafft mit seiner Hand! Eerst overleg, dan werken, gestaag en met opgeheven hoofde. Niet in rustig wachten op de dingen, die komen zullen, den tijd voorbij laten gaan. Want als er iets is, dat het historisch overzicht leert, dan is het wel de waarheid van de regelen van den Dordtschen Vader Cats:
Wanneer het water stille staat, Wanneer de mensche ledig gaat, Wanneer het ijzer rusten moet: Niet een van drie en blijft er goed!
15



i6



Dordtsche Scheepvaart.
Luchtfoto Zeehaven.
Als men een goede, sprekende kaart van Nederland voor zich neemt en men bestudeert deze met de vooropgezette bedoeling, om eens na te gaan, hoe Dordt gelegen is uit een oogpunt van verbindingen te water, dan is het onvermijdelijk, of de conclusie is: buitengewoon gunstig.
Onmiddellijk opvallend is het kruispunt van vier breede rivieren, alle grootscheepsvaarwater, vlak voor de stad: Noord — Merwede—Oude Maas—Dordtsche Kil. Langs Dordt loopt dus de waterweg van België naar Duitschland en omgekeerd en al het scheepvaartverkeer van Rotterdam naar België en Duitschland leidt eveneens langs onze stad.
Een blik op de kaart brengt ook al spoedig de overtuiging bij, dat van alle zeehavens in den lande Dordt via onze groote rivieren het dichtst bij het Duitsche industriebekken ligt en de laatste goede haven is voor het groote scheepvaartverkeer met België.
Gaat men op dezelfde wijze na de beteekenis van de ligging van Dordt ten opzichte van de binnenlandsche vaart, dan komt men tot een niet minder gunstig getuigenis.
Zoo is een traject, dat van Dordt af druk wordt bevaren:
17
2



langs de Merwede naar Gorinchem; verder langs het Zederiken Merwedekanaal naar Amsterdam. Van daaruit zijn dan alle Zuiderzeehavens te bereiken en ligt het net van waterwegen van Friesland en Groningen open. Menig schip vindt te Dordt voor zulke reisjes naar de Noordelijke provinciën vracht, want hier wordt b.v. de kalksteen, welke in de suikerfabrieken van Friesland en Groningen wordt gebruikt, overgeladen en verder vervoerd langs genoemden waterweg. Ook wordt op deze wijze veel hout verzonden naar de handelshuizen in het Noorden.
De verbindingen met de Hollandsche plaatsen, via NoordHollandschen IJsel enz., liggen zóó voor de hand en zijn zóó algemeen bekend, dat het niet noodig is, daarbij stil te staan.
Maar in het bijzonder mag zeker wel de aandacht gevestigd worden op een van Dordt uit druk bevaren route naar Brabant, Limburg en het land van Luik, langs Merwede, Maas, Dieze, Zuid-Willemsvaart en het kanaal van Maastricht naar Luik. Dordt heeft, langs dezen zeer goeden waterweg, contact met de kalksteen- en ijzerdistricten van het Luiksche en de kolenmijnen van Zuid-Limburg. Voor de belangrijke aardewerknijverheid van Maastricht is Dordt dan ook havenplaats, want hier wordt veelal per schoener uit Engeland de voor die industrie benoodigde porceleinaarde aangevoerd, welke dan wordt overgeladen en verder naar de bestemming verzonden.
Dit is echter niet de eenige waterweg naar het Zuiden des lands: er is nog een tweede, welke ook van groot belang is, n.1. van Dordt, langs de Kil, den Nieuwen Maasmond, langs Geertruidenberg, via het Wilhelminakanaal naar Tilburg. Als nu weldra ook het kanaal van Tilburg naar de Zuid-Willemsvaart is voltooid, ligt voor Dordt het Brabantsche industriegebied volkomen open. Vooral voor het goederenvervoer uit deze streek naar de andere deelen des lands biedt Dordt dan een uitstekende gelegenheid. Gaat dat vervoer over andere plaatsen, dan verhoogt dit de transportkosten niet onbelangrijk. Dordt toch is het spoedigst te bereiken en het overladen levert hier het minst bezwaar op, daar het tijdverlies tot een minimum is beperkt. En geen stad in Nederland, aan vaarwater gelegen, of Dordt heeft er beurtverkeer op. Maar. daarover later.
Met de Zeeuwsche- en Zuid-Hollandsche eilanden onderhoudt Dordt levendige handelsbetrekkingen. De producten van den landbouw uit deze welvarende streken worden meest per schip verzonden en de benoodigdheden voor het uitoefenen van het bedrijf worden per zelfde gelegenheid aangevoerd, vooral land-
18



bouwwerktuigen en hulpmeststoffen. Voor laatst genoemd artikel is Dordt een belangrijk stapelstation.
In het bijzonder is de beurtvaart bij dit verkeer geïnteresseerd en dit brengt als vanzelf op dezen hoogst belangrijken tak van de Dordtsche scheepvaart.
Op een mooien zomerschen dag is het een lieve lust, dat verkeer op de rivieren om de stad gade te slaan. Bij tientallen komen ze aangepuft en gestoomd — want de zeilvaart gaat voor dit werk al lang niet snel genoeg meer — groot en klein, in jachtende haast de plek zoekend, waar ze gewoon zijn aan te leggen en waar ze hun vracht kunnen deponeeren en nieuwe innemen.
In de Bomhaven is het dan tjokvol, er is dan bijna geen vierkante Meter vrij en op de kaden er om heen is het een nerveus gedoe van sjouwen en sjorren.
Aan de Merwedekade en Hooikade hetzelfde aspect, maar daar liggen de schepen van grooter afmetingen. Daar worden door rappe handen uitgeslingerde touwen gevangen en aan de palen vastgemaakt; daar draaien lieren, laadboomen en kranen en zwaaien kisten, fusten en vaten van den wal op het schip en het schip op den wal. Het is daar steeds een bont tafereel van stevig werken, van haast je rep je, dat altijd weer zijn aantrekkelijkheid heeft.



Die bijzonder sterke ontwikkeling van zijn beurtvaart dankt Dordt in de eerste plaats aan zijn gunstige ligging en deze had weer ten gevolge, dat zich ter plaatse een uitgebreide nijverheid vestigde. Daarover zal later meer uitvoerig worden gehandeld, hier zij alleen aangestipt de noodzakelijke wisselwerking tusschen beide factoren. Die nijverheid nu verzendt regelmatig groote hoeveelheden goederen naar alle deelen des lands en de beurtvaart neemt daarvan een groot deel voor haar rekening. Geschat naar den lagen kant, worden elke week een vijf duizend zendingen op de kaden alhier behandeld. Dit betreft — zooals gezegd — alleen zendingen uit Dordt, de overladingen zijn daaronder niet begrepen.
Bijna alle beurtbooten van Rotterdam uit, die hier passeeren, komen nog even aan de kade, om een vrachtje op te pikken en altijd is er wel wat te halen. Er zijn verschillende beurtbooten van Rotterdam naar het Noorden, die de route over Dordt nemen, dus een omweg maken, expres om hier nog zaken te kunnen doen.
Kleine en groote, door elkaar, doen elke week 239 beurtschepen Dordt aan met een inhoud van 19615 ton, cijfers, welke de belangrijkheid van deze plaats voor de binnenscheepvaart wel duidelijk aantoon en.
Een andere voorname tak van het verkeer te water is de sleepvaart; daarvoor is Dordt een veelbeteekend centrum. Al jaren vóór den oorlog was het op dit gebied sterk ontwikkeld, bezat het zelf een groote vloot van sleepbooten. En hoewel er gedurende den wereldoorlog heel wat naar het buitenland zijn verkocht, telt ze thans nog ^ 125 booten. Het is goed, bij dit bedrijf even nader stil te staan, daarvoor is het zeker belangrijk genoeg.
In de eerste plaats dan dient vermeld te worden, dat voor de sleepvaart van Duitschland op België Dordt het wisselstation is. Voor Dordt toch gooien de sleepbooten, die met schepen van boven komen, los, omdat ze niet gebouwd zijn voor de vaart op de Zeeuwsche stroomen. De sleep krijgt er dan hier een nieuwe boot voor, welke wel voor dat werk geschikt is. In verband daarmede dient gewezen te worden op de twee groote veranderingen, welke na den oorlog in de sleepvaart hebben plaats gehad.
Na het sluiten van den vrede is n.1. in België een Maatschappij opgericht: „Trafic par eaux interieurs", waarbij de regeering van dat land is geïnteresseerd door middel van den dienst van
20



de spoorwegen. Deze Maatschappij nu heeft alhier een aantal sleepbooten gestationeerd, welke van Duitschland komende sleepen hier overnemen en gratis verder trekken naar Antwerpen. Duidelijk spreekt hieruit de bedoeling, om de haven van Antwerpen boven die van Rotterdam te bevoordeelen
Voor transito-vracht uit Duitschland, per sleepschip aangevoerd, heeft Rotterdam steeds dit voor, dat, gerekend van Dordt af, de sleepkosten aanmerkelijk veel minder zijn, dan als doorgevaren moet worden naar Antwerpen. Dit voor laatstgenoemde haven niet onbelangrijk nadeelig verschil wordt nu door middel van het gratis sleepen, zoo mogelijk ondervangen! Het behoeft geen betoog, dat de Hollandsche sleepvaart door dezen maatregel ook gevoelig wordt getroffen.
Een andere sprekende verandering in dit bedrijf is het feit dat Frankrijk Rijnoeverstaat is geworden. Duitschland heeft een aanzienlijk deel van zijn sleepbooten en sleepschepen op den Rijn aan Frankrijk moeten afstaan en deze worden nu door Fransche Maatschappijen geëxploiteerd. Daarbij heeft de „Société frangaise de remorquage sur le Rhin" nog 20 andere sleepbooten m de vaart gebracht, welke te Dordt zijn gestationeerd.
21



Ondanks deze uitbreiding varen er thans echter niet meer sleepbooten op den Rijn dan vóór den oorlog. Gedurende den oorlog immers zijn er verscheidene naar elders verkocht. Maar het getal zal zeker niet stationair blijven, want verschillende Duitsche maatschappijen bouwen thans op groote schaal sleepbooten en ook sleepschepen.
Dit neemt niet weg, dat de vooruitzichten voor de sleepvaart bemoedigend zijn, vooral als Duitschland zich economisch gaat herstellen.
Aan deze mededeelingen omtrent de Rijnvaart wordt nog toegevoegd, dat Dordt daaraan — behalve door de sleepvaart — zelf intens deelneemt. Een vloot van 250 Rijnschepen, metende ± 200.000 ton, welke hier thuis hoort, kan zeker wel van groote beteekenis genoemd worden.
Een plaats, welke zoo'n groot aandeel heeft in het kleine en groote scheepvaartverkeer, moet natuurlijk ruim voorzien zijn van haven- en kadegelegenheid, dat ligt voor de hand. Dat de zorg daarvoor van de gemeentelijke Overheid is geslaagd, wordt afdoende bewezen door het feit, dat Dordt zoo'n druk en nog steeds groeiend verkeer heeft.
Om met de jongste te beginnen, worde eerst de nieuwe Merwedehaven genoemd, welke een oppervlakte heeft van ^ 10 J
22



H.A., een oeverlengte van 2050 M. en een bodemdiepte van 4 M. Ze staat in open verbinding met de Merwede en is geheel omgeven door de industrieterreinen van de Staart en den West-Merwedepolder. Deze terreinen zijn door het spoorraccordement ingeschakeld in het groote spoorwegverkeer.Handel en industrie hebben hierdoor dus een uitstekende aanloophaven verkregen, met alle mogelijkheden voor laden en lossen, ook met transitobestemming.
In de richting van de stad vindt men daarna de Riedijkshaven, welke hoofdzakelijk ligplaats biedt aan sleepbooten. De omstandigheid, dat daaromheen verschillende werven en machinefabrieken liggen, verhoogen er het nuttig effect van met het oog op het doen van herstellingen.
De Voorstraatshaven, de Spuihaven, de Bomhaven (vooral gunstig gelegen voor de kleinere beurtschippers) en de Nieuwe Haven (waarvan de eene helft bestemd is voor jachthaven) hebben gezamenlijk een kadelengte van 2900 M. en elk een bodemdiepte van 2^—4 M.
Verder zijn er nog de Wolwevershaven, met een kadelengte van 700 M. en een bodemdiepte van 3|—4 M.; en de Kalkhaven (de zeehaven uit oude tijden) met een bodemdiepte van 6| M. en 650 M. kadelengte.
23



24
25



Nu de kaden langs de rivieren. Allereerst de Handelskade, gelegen aan de Oude Maas, beneden de spoorbrug. Deze is ook uitstekend geschikt voor laad- en losplaats van zeeschepen van niet te groote afmetingen. De bruikbaarheid van deze kade wordt nog verhoogd door de onmiddellijke aansluiting ervan aan het spoorwegemplacement.
Dit complex terreinen is gelegen aan het z.g.n. Spoordok, een haven met 4—5 M. bodemdiepte, welke een prachtige gelegenheid biedt voor het verladen van goederen uit de wagens in de schepen en omgekeerd.
De Buitenkalkhaven en de Hooikade, beide langs de Oude Maas, boven de Spoorbrug, en de Merwedekade, met een diépte bij de aanlegplaatsen van 4—5 M., hebben een gezamenlijke, breede, kadelengte van 1250 M.
Ten slotte zij gewezen op de twee uitstekende, veel gebruikte, ankerplaatsen voor de stad, op de Oude Maas en de Merwede. Eerstgenoemde is bestemd voor de schepen naar België, de andere voor die naar Duitschland. Jaarlijks maken ongeveer 8000 schepen van deze gelegenheid gebruik.
* * *
Er is nu stilgestaan bij de binnenvaart, in verband daarmede bij de sleepvaart, thans is de beurt aan de Dordtsche zeevaart. De derde streng maakt immers de kabel, naar oude zeemanszegwijze.
26



27



In het historisch overzicht is reeds gewezen op de beteekenis, welke Dordt steeds voor de zeevaart heeft gehad. In den naoorlogschen tijd, waarin zoo veel totaal is gewijzigd, is deze er zeker niet minder op geworden. Dit wordt wel hierdoor bewezen, dat, ondanks de ernstige malaise in de groote vrachtvaart en de vele bezwaren, welke de nu nog gebruikte waterweg van Dordt naar zee heeft, in 1921 92 zeestoomschepen en 14 zeezeilvaartuigen, metende 143.000 M3., naar Dordt waren bevracht. De omstandigheden in aanmerking genomen, wijzen deze cijfers zeker wel op belangen, welke waard zijn, gediend te worden.
De stelling, dat voor de zeevaart op Dordt nog een goede toekomst is weggelegd, is dan ook tegen alle controvers bestand. Hoe gunstig— om maar enkele voor de hand liggende motieven te gebruiken — b.v. ligt het voor het vervoer van massaproducten naar en van Duitschland en België, zooals kolen en erts. Welk een gemakkelijke verbinding biedt het aan den exporthandel van het nijvere Brabant en Limburg.
Deze mogelijkheden zijn reeds vóór den oorlog ingezien, conclusies zijn daaruit getrokken. Wel bewust van de onbetwistbare noodzakelijkheid van de verwezenlijking ervan, heeft men zich, ondanks het wereldgebeuren, daaraan gezet, met als eerste resultaat, dat in 1918 de nieuwe Zeehaven, aan de Kil gelegen en met een oppervlakte van 21 H.A., in exploitatie werd genomen.
Ze heeft een bodemdiepte van 10J M. en is omgeven door industrie- en handelsterreinen, welke zijn aangesloten aan het groote spoorwegnet. Ze heeft plaats voor 25 groote zeeschepen en is dus een mooie gelegenheid voor het internationale zeevaartverkeer.
Dit zal nog in veel grootere mate ervan gezegd kunnen worden, als de nieuwe waterweg naar zee eenmaal voltooid is. Reeds is in het kort aangegeven, dat deze weg de oplossing zal geven van het vraagstuk: Dordt in onbelemmerde verbinding te brengen met de groote zee. De ingang van de haven komt vlak tegenover de Oude Maas, welke, na den doorsteek van het eiland Rozenburg, dan onmiddellijk aansluit op den Nieuwen Waterweg.
De Oude Maas past zich uitstekend bij dit aan alle eischen voldoend vaarwater aan. Ze is een breede, niet bochtige, rivier zonder hinder en vertraging gevende sluizen en van groote diepte. Van verzanding of bedding-verlegging zal op dit traject
28



geen sprake zijn, zoodat, als eenmaal dit werk is uitgevoerd schepen tot en met 8J M. diepgang onmiddellijk, zonder oponthoud, schier regelrecht naar Dordt kunnen opvaren. Practisch is Dordt dan voor alle groote zeeschepen bereikbaar.
Dat is alles geen toekomstmuziek, maar zal, naar mag worden verwacht, werkelijkheid worden binnen niet te langen tijd. Het Gemeentebestuur heeft zich de vervulling ervan tot taak gesteld omdat het weet, dat het zijn plicht is, gegeven de beteekenis van Dordt uit economisch-geographisch oogpunt, die groote natuurlijke voordeelen te exploiteeren. In zijn vergadering van io October j.1. heeft de Gemeenteraad dan ook met groote meerderheid van stemmen besloten, dat de Gemeente haar financiëele medewerking zal verleenen aan de van Rijkswege uit te voeren werken van dezen waterweg naar zee.
De Zeehaven met den nieuwen waterweg naar Zee, ze vormen het sluitstuk van de verdere ontwikkeling van den Dordtschen Handel, de Dordtsche Nijverheid en - weer als derde streng m den kabel - de Dordtsche Scheepvaart in het algemeen
29



30



Spoorwegverbindingen.
Spoorwegemplacement.
Al waren zijn verbindingen te water nog veel beter dan ze nu zijn; al zouden zijn handels- en industrieterreinen nog gunstiger zijn gelegen: het zou voor Dordt een geduchte handicap zijn, als zijn ligging ten opzichte van het binnenlandsche- en internationale snelvervoer hiermede niet in overeenstemming was. Want in den keten, in-welken handel,nijverheid en verkeer zijn ingeschakeld, mag geen enkele schalm ontbreken. Hapert er iets aan een onderdeel dezer samenstellende factoren, dan doet dit zijn invloed gelden" op het geheel.
Het feit, dat hier ter stede een uitgebreide industrie is gevestigd, een opgewekt handelsleven heerscht en een druk scheepvaartverkeer is, sluit eigenlijk reeds noodwendig in zich, dat Dordt ook goede spoorwegverbindingen heeft. Dit is een onafwijsbare consequentie, welke nu aan de werkelijkheid zal getoetst worden.
Allereerst zij dan gewezen op het goederenvervoer. Dagelijks rijden van Dordt uit verschillende goederentreinen naar Rotterdam en verder Den Haag en Amsterdam. Het tijdverlies daarbij is tot een minimum beperkt, omdat rangeeren op het emplacement-Feijenoord daarbij is uitgesloten. De goederen worden dus rechtstreeks in de richting van de bestemming doorgezonden.
De binnenlandsche verbindingen over Gorinchem—Gelder-
31



malsen, naar het Oosten en het Noorden, en, via de Moerdijksche brug en Lage Zwaluwe, naar het Zuiden zijn zoo in het oog loopend, dat er zeker niet nader op behoeft te worden gewezen.
Van groot belang is, dat Dordt ligt aan de internationale lijn Rotterdam—Nijmegen—Kleef en omgekeerd. Alle goederentreinen op deze route stoppen hier. Dit kan eveneens gezegd worden van de goederentreinen op België en Frankrijk, die, omdat ze over de Moerdijksche brug moeten, langs Dordt gaan. Staan ze aangegeven als doorrijdend, dan is dit toch slechts facultatief, omdat, als hier voor dat traject wagons met goederen zijn, ze stoppen, opdat deze worden aangehaakt.
Bij dit alles komt nog een bijzonder gelukkige coïncidentie, n.1. deze: Dordt zit altijd opvallend goed in zijn laadruimte. Op het terrein aan de Zeehaven is n.1. gevestigd de Creosoteerinrichting van de Nederlandsche Spoorwegen. Deze heeft voortdurend de beschikking over een groot aantal wagons voor den aanvoer van beels uit Tsjecho-Slowakije. Zijn deze wagons eenmaal gelost, dan staan ze daarna gereed voor het gebruik door particulieren. Dit is zeker een factor, welke van groot belang is voor handel en industrie, vooral in tijden van druk vervoer.
We hebben hiervoren reeds gewezen op de gemakkelijke losen laadplaats aan de Dokhaven. Thans zij er nog aan toegevoegd, dat de accomodatie daarvan nog kort geleden belangrijk is verhoogd door het aanleggen van een nieuw lijntje langs den Weeskinderendijk. Het terrein aan die zijde van de haven is behoorlijk bestraat en verder in orde gebracht, zoodat het nuttig effect van deze rustige gelegenheid niet onbelangrijk is verhoogd.
De spoorwegverbinding met het terrein rond de Zeehaven is eveneens zeer practisch. Dit raccordement kan verschillende malen per dag kalm worden bediend, zoodat een spoedig weghalen en doorzenden van wagons is verzekerd.
Het raccordement naar de industrie-terreinen aan de Merwede — van de Staart en den West-Merwedepolder — is ingeschakeld in de spoorlijn richting Gorinchem, wat beteekent, dat daardoor meer gelegenheid tot bediening is verzekerd dan als het b.v. in de lijn richting Lage-Zwaluwe was gelegd. Dit raccordement kan zeker drie malen per dag, en, zoo noodig, ook 's nachts gebruikt worden.
Hoe gemakkelijk aansluiting van industrieterreinen hier ter stede op het groote spoorwegnet is, blijkt wel hieruit, dat er te
32



Dordt elf van zulke raccordementen zijn, n.1. naar de trereinen van:
de Firma Penn en Bauduin; de Dordtsche Kunstmestmaatschappij; de Firma P. J. van Aardenne, Kunstmesthandel; de Biscuitfabriek Victoria; de N.V. Gips' Houtbereiding; de Chemische Fabriek C. van Epenhuysen; de Creosoteerinrichting der Nederlandsche Spoorwegen; de Coöperatieve Inkoop-Vereeniging van Metaalindustrieëlen; het terrein van de voormalige groentenzouterij firma G. J. Sax (thans van de Gemeente Dordrecht, welke het onder zekere voorwaarden ter beschikking stelt van particulieren); de N.V. Lips' Brandkasten- en Slotenfabrieken; de Basaltmaatschappij.
Aangaande het personenvervoer per spoor, zij allereerst opgemerkt, dat Dordt ligt aan de hoofdverbindingen van Amsterdam, via Den Haag, naar het Zuiden. Alle treinen uit die richting naar België en Frankrijk stoppen hier zonder uitzondering; een groot gerief, vooral voor zakenmenschen.
Ook alle treinen van en naar Duitschland, via Gorinchem, Nijmegen en Kleef, en omgekeerd, geven hier gelegenheid voor in- en uitstappen.
Moet men naar meer Noordelijk Duitschland, dan is de verbinding gemakkelijk te verkrijgen aan het beginstation Rotterdam-Maas. Dat dit adjectief gemakkelijk niet te sterk is, zal men toestemmen, als men weet, dat in de richting DordtRotterdam dagelijks dertig personentreinen rijden.
Eveneens rijden dagelijks 30 goederentreinen van Dordrecht uit, een cijfer, dat pleit voor de belangrijke plaats, welke Dordt inneemt in het nationale- en internationale goederenvervoer te land.
Ter illustratie van den omvang van het goederenvervoer in de laatste twee jaren volgen daaromtrent enkele cijfers, in de eerste plaats die, welke betrekking hebben op het aantal verzonden wagons.
Dit aantal bedroeg respectievelijk in Januari, Juli en December 1920: 1245; 1815 en 1280. In dezelfde maanden over 1921 respectievelijk: 1266; 1223 en 1182. In Januari en Mei 1922: xesp. 1284 en 1618.
Over de op het emplacement in het jaar 1920 verwerkte stukgoederen volgen deze cijfers: aangekomen Januari: 295635 K.G.; December 357487 K.G.; verzonden in deze maanden xesp.: 298614 K.G. en 461895 K.G.
33
3



In dezelfde maanden over 1921 zijn resp. aangekomen: 324176 K.G. en 471183 K.G.; verzonden resp.: 407616 K.G. en 502088 K.G.
Januari 1922: aangekomen 408858 K.G.; verzonden 384274 K.G.; Mei 1922: aangekomen 394425 K.G.; verzonden 487378 K.G.
Ten slotte zij er op gewezen, dat men aan den overkant van Dordrecht, van Zwijndrecht uit, per Rotterdamsche Tramwegmaatschappij gemakkelijk de plaatsen op Zuid-Hollandsche eilanden kan bereiken.
34



Dordrecht als Industriestad.
het vestigen van een groote industrieele onderneming zullen zij, die met de leiding ervan belast zijn, moeten beginnen met een antwoord te geven op de eerste en hoogst gewichtige vraag: welke plaats daarvoor het meest aangewezen is. Deze kwestie is in zoo hooge mate belangrijk, dat een mistasten bij de oplossing ervan gedurende 't geheele verdere bestaan der onderneming zijn nadeeligen invloed kan doen gevoelen, ja, het bestaan van het bedrijf volkomen kan belemmeren. Waarbij nog in aanmerking moet worden genomen, dat
een dergelijke fout-bij-den-aanvang meestal onherstelbaar is. Bij deze plaatsbepaling spelen verschillende factoren een rol, terwijl tenslotte die gemeente voor vestiging in aanmerking komt, welker som van gunstige antecedenten het grootst is.
De in Dordt gevestigde industrieelen zijn meest allen eenmaal voor dit vraagstuk geplaatst en ze hebben, na ernstige studie, hun keuze bepaald. Ook bij de enorme uitbreiding, welke deze industrieën in den loop der jaren ondergingen, zijn ze aan de plaats der eerste vestiging getrouw gebleven, ook in die gevallen, waarin de verhouding der uitbreiding het overwegen van verplaatsen naar elders wettigde, of geheele nieuwbouw moest worden ondernomen.
Wie kennis heeft genomen van wat elders in dit boekje wordt meegedeeld omtrent de gunstige scheepvaartverbindingen en de ligging van Dordt aan het internationale spoorwegverkeer, begrijpt reeds voor een groot deel, waarom deze plaats, uit een industrieel oogpunt, zulke groote voordeelen heeft.
Dordt ligt dan ook uitermate gunstig voor den aanvoer van grondstoffen en hulpgrondstoffen (kolen enz.), zoowel per
35



water als per spoor. De centrale ligging in Nederland voor afzet binnen het Rijk en de internationale verbindingen, vooral met Duitschland, België en Engeland, voor export treft men nergens beter aan. Reeds bij den bouw van een onderneming speelt deze ligging, in verband met het aanvoeren van bouwmaterialen en machinerieën, en dus met de bouwkosten, een belangrijke rol.
Een zeer voorname factor voor een bedrijf is het kunnen beschikken over voldoende arbeidskrachten, geschoolde en ongeschoolde. Dit nu is te Dordt het geval. Hier ter stede en in de omgeving, waarvan deze plaats het natuurlijke centrum is, is een arbeidersstand van rustigen aard, gehecht aan de stad en de streek, voor een groot gedeelte daaraan bevestigd door familiebanden. Hij is vrij hokvast, verhuist niet gaarne. Zijn bestendigheid komt ook hierin tot uiting en de industrie is daarmede in zooverre gebaat, dat ze hier steeds beschikt over een vrij vast contingent van arbeidskrachten. Een voortdurend wisselende arbeidersbevolking, waarvan een groot gedeelte nu eens hier, dan daar heen trekt — een verschijnsel, dat zich vooral in groote steden voordoet — is niet gunstig voor de nijverheid. Daarom is het vraagstuk van de mentaliteit van de arbeidersbevolking er in dit opzicht een, dat groote aandacht verdient.
De goede inrichtingen van onderwijs, de uitstekende gelegenheden voor gespecialiseerd vakonderwijs, waarborgen een goede opleiding, zoodat ook in dit opzicht gunstige bedrijfstoestanden zijn verzekerd.
Niet minder waardeeren de ingenieurs, beambten en de verdere werknemers der ondernemingen de uitstekende plaatselijke onderwijsmogelijkheden voor hun kinderen, waardoor een sterke band aan Dordt ontstaat.
Het is niet doenlijk, deze factoren onder cijfers te brengen, maar boven cijfers en statistieken, waaruit desnoods conclusies zijn te trekken pour le besoin de la cause, gaat de ervaring, staan de feiten. En deze bevestigen, wat hier van de arbeidersbevolking, in verband met de industrie, is gezegd.
Reeds is gewezen op den vlotten kolenaanvoer. Door zijn speciale ligging zijn, naast de Limburgsche, zoowel Duitsche als Engelsche kolen voor de Dordtsche industrieën gemakkelijk bereikbaar. Voor de goedkoope brandstoffen-voorziening ligt Dordt dan ook buitengewoon voordeelig, waaraan is toe te voegen een vrijwel absolute zekerheid van aanvoer onder alle omstandigheden.
36



Naast de kolenvoorziening verdient aandacht de electrische energie, opgewekt in de Gemeentelijke Electrische Centrale, welke stroom levert in de geheele streek, tot onder den rook van Rotterdam, weldra tot Leerdam toe. Deze Centrale is van groote capaciteit en geeft, gezien de minimale storing, hooge bedrijfszekerheid. Voor de industrie geldt een bijzonder gunstig tarief.
Tevens zij genoemd de Gemeentelijke Gasfabriek, welke gas produceert van hoog calorisch effect. Ook deze werkt met schier ongestoorde bedrijfszekerheid en levert, bij groote afname, eveneens tegen lageren prijs.
De onuitputtelijke voorraad stroomend water om de stad is een natuurlijke hulpbron van niet te onderschatten beteekenis voor vele bedrijven.
De industrieterreinen hier ter stede bestaan overwegend uit met rivierzand opgespoten grond. In de laatste jaren wordt door de ondernemingen direct op de opgespoten zandlaag gebouwd, en met succes. Gewenscht is, dat voor dit doel het terrein eenigen tijd tot rust is gekomen.
Indien voor zeer zware constructies paalfundeering noodzakelijk wordt geoordeeld, kan, door toepassing van gewapendbeton-palen, de uitgraving van het zand worden voorkomen, wat een aanzienlijke kostenbesparing beteekent en het mogelijk maakt, veel vlugger met den bovenbouw aan te vangen. Bij de beschouwing van den onderbouw kan de door anderen in deze opgedane ervaring zeker tot leiddraad strekken.
Vóór nu een korte bespreking volgt over de Dordtsche industrieterreinen, moge de verklaring volgen, dat het Gemeentebestuur ervan overtuigd is, dat het van groot belang is voor de Gemeente, dat zich het aantal ondernemingen uitbreidt en het wil hiertoe krachtig medewerken.
De vraag kan gesteld worden — en ze wordt wel gedaan — of het goed is voor een gemeente, dat er zich veel bedrijven vestigen met de daarbij behoorende arbeidersbevolking. Zonder in een theoretische beschouwing van het vraagstuk te treden, zij ten deze alleen dit — in negatieven vorm — opgemerkt.
Een plaats, welke zich industrieel niet durft uit te breiden, maar schuchter zich alleen vastklampt aan het historisch gewordene, kan zich niet ontplooien, kan niet vooruitgaan. Daar verslapt de energie, wordt de vitaliteit gebluscht. Daar worden angstig moeilijkheden vermeden, scherpt zich het ver-
37



stand niet. Daar is geen „werken en denken en leeren", dus — volgens het klassieke dichterwoord — geen leven. Daar zakt men af tot het peil van „ville morte".
De ontwikkeling van de industrie te Dordrecht heeft vrijwel gelijken tred gehouden met den stadsuitleg in den nieuwen tijd. De doorzetting van dit proces dagteekent dan ook uit deze eeuw. Toen eerst is het Gemeentebestuur wel bewust overgegaan tot het in gereedheid brengen van terreinen, welke voor industrieele ondernemingen geschikt waren, om er zich te vestigen.
Zoo werd in 1901 het eerst een som van f 2000.— uitgegeven voor het maken van een perskade aan het Gors de Staart. Dit had natuurlijk nog niet veel te beteekenen, doch de aandacht van het Gemeentebestuur was daardoor wel voor goed op dit terrein gevestigd. De verdere bemoeiingen in deze kunnen gevoeglijk achterwege gelaten worden. Alleen zij dan het feit geconstateerd, dat het geheel voor industrieterrein in gereedheid gebrachte Gors de Staart in Januari 1910 in exploitatie werd genomen. Toen werden n.1. aan de N.V. Scheepswerf Dordrecht 49.800 M2 grond ter plaatse in erfpacht gegeven.
In 1912 was de Prins Hendrikbrug over het Wantij gereed, waardoor de Staart en de West-Merwedepolder met het overige stadsgedeelte werden verbonden. Geleidelijk werden andere voorzieningen aangebracht, zooals gas-, electriciteits- en waterleiding, terwijl aan de Papendrechtsche straat gelegenheid voor lossen en laden werd gemaakt.
De gegadigden voor deze zoo gunstig aan breed en diep vaarwater gelegen terreinen lieten niet lang op zich wachten, zoodat reeds voor eenige jaren de geheele Staart in beslag was genomen door de volgende firma's: A. Bos Pzn. (internationale baggerwerken) 36700 M2; Nederlandsche Hoefijzerfabriek Hippos 2600 M2; Firma Kalis (baggerwerken) 4400 M2.; Machinefabriek ,,de Biesbosch" 4100 M2; Machinefabriek voorheen van Dorsser en Terhorst 3100 M2; en de reeds genoemde N.V. Scheepswerf Dordrecht.
Na de Staart was de beurt aan den West-Merwedepolder, waarvan plus minus 33 H.A. werden opgehoogd voor industrieterrein en 9 H.A. voor bouwgrond. Indien gewenscht, kunnen daar nog 27 H.A. voor hetzelfde doel worden opgespoten.
Zooals in een ander hoofdstuk reeds is opgemerkt, is in aansluiting aan dat terrein de open, diepe Merwedehaven gegraven,
38



groot ^ 10 H.A., zoodat de ondernemingen, welke zich hier vestigen, onmiddellijk in verband staan met het groote vaarwater.
Met deze werken is in 1918 aangevangen. Ondanks den zwaren druk der tijden, speciaal voor de nijverheid, zijn op dezen grond reeds gevestigd:
Lips' Brandkasten- en Sloten)'abrieken, 49000 M2, een onderneming, welke den naam der stad over de geheele wereld heeft verbreid; de Basalt-Maatschappij, gevestigd te Rotterdam, 32000 M2; de Handelsmaatschappij „Montan", 6200 M2.
In den hoofdweg op dit terrein, rond de Merwedehaven, is de electrische kabel reeds gelegd, terwijl de voorziening van gas en leidingwater ook reeds voor het grootste gedeelte is tot stand gebracht.
De aansluiting aan het spoorwegnet is in orde tot nabij den Zuid-Westhoek van de Merwedehaven; de verdere doortrekking zal ook binnen niet te langen tijd gereed zijn.
Een derde speciaal industrieterrein is aangelegd rond de Zeehaven. Voor die haven en het terrein er om heen zijn indertijd in het geheel onteigend ^ 64 H.A. grond. De haven zelf is groot i 25 H.A. Op hare beteekenis als Zeehaven is te voren reeds gewezen, in verband met de in uitvoering zijnde plannen van den nieuwen Waterweg naar Zee. Eveneens is reeds de aandacht gevestigd op het spoorraccordement rond de haven.
Ook op deze terreinen is spoedig het oog gevallen van de belanghebbenden. De toenmalige Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen kreeg bijna onmiddellijk in erfpacht 84.800 M2 en vestigde daarop 'haar hoogst belangrijke creosoteer-fabrieken. Verder zijn er gevestigd: de N.V. Stikstofbindingsindustrie „Nederland", 40.000 M2; en de Coöperatieve Inkoopvereeniging van Metaalindustrieelen, gevestigd te Rotterdam, 23.000 M2.
Dat onmiddellijk langs de Oude Maas en het Mallegat ook verschillende groote en kleinere ondernemingen zich hebben neergezet, ligt voor de hand. De gunstige ligging aan diep vaarwater en het spoorraccordement aan de landzijde boden daarvoor een uitstekende gelegenheid.
Enkele maanden geleden heeft de Gemeenteraad nog weer besloten tot aankoop van een strook grond langs het Mallegat,
39



bij den ingang van de Zeehaven, ter lengte van 130 M. ongeveer, waar, na ophooging van den aangrenzenden grond, nog 80 M. bij komt. Daar zal een los- en laadsteiger worden aangebracht, zoodat er zeeschepen direct aan den wal kunnen lóssen. Aansluiting aan het spoorraccordement, wat daar zeer gemakkelijk kan geschieden, verhoogt nog de waarde van dit terrein. In deze omgeving zijn o.a. gevestigd:
De N. V. Gips' Houthandel en de N.V. Gips' Houtbereiding, beiden bedrijven van grooten omvang en van internationale beteekenis; de ijzergieterij en machinefabriek der firma Penn en Bauduin; drie firma's in hulpmeststoffen (welke aantoonen, dat Dordt in dit opzicht een belangrijke stapelplaats is voor deze landbouwstreek) n.1. het Centraal bureau van het Koninklijk Nederlandsch Landbouwcomité ; P. J. van Aardenne; en de Maatschappij tot verkoop van hulpmeststoffen; de chemische industrie van de firma C. van Epenhuysen; de N. V. Dordrechtsche Asphaltfabriek voorheen Roodenburg en Co.; en de firma's Hageman en van Nievelt en Asselbergs en Co., welke daar hun opslagplaatsen van kolen hebben.
Aan den Zuidelijken oever van het Wantij en de Vlij zijn verschillende houthavens met omliggende terreinen ten dienste van den nog steeds omvangrijken Dordtschen Houthandel. Behalve de reeds vermelde, mogen genoemd worden de volgende firma's: Boonen en van Hoogstraten en Zoon; M. en A. M. van der Kloet; de Russische Houthandel en de N.V. W. en M. van de Weg.
Voor den scheeps- eh machinebouw ligt Dordt als in een middelpunt. Wie het mooie watertochtje maakt door de Noord en langs de Merwede, hoort van Rotterdam tot Hardinxveld schier onafgebroken het gedaver der klinkhamers aan weerszijden van beide oevers en ziet talrijke scheepshellingen, waar groote en kleine vaartuigen op stapel staan.
Het spreekt van zelf, dat aan deze breede, druk bevaren waters dergelijke ondernemingen tot bloei konden komen, omdat de omstandigheden zoo gunstig zijn. Het aan de werf komen voor reparaties toch is hier al bijzonder gemakkelijk en voor het te water laten van zelfs zeer groote schepen is hier ruimte te over.
Ook Dordt, dat in dezelfde gunstige omstandigheden ver-
40



keert, telt verscheidene scheepswerven en machinefabrieken. Behalve de reeds genoemde worden vermeld de firma's: P. Hoebee, Scheepswerf „de Rijn"; Huiskens en van Dijk; de Man en te Veldhuis; scheepssmederij en machinefabriek de „Avontuur"; N.V. Machinefabriek voorheen H. J. Koopman en machinefabriek L. Straatman.
Eveneens zijn andere branches van metaalindustrie te Dordt gevestigd, n.1.: de Maatschappij ter vervaardiging van Gasmeters enz.; de Dordrechtsche Metaalwarenfabriek voorheen Wed. J. Bekkers en Zoon; de N.V. Lithographische metaaldrukkerij en blik- en emballagefabriek voorheen A. Meyers Jr.; de Electromotorenfabriek „Dordrecht" en de Rotterdamsche Metaalindustrie.
Ondernemingen, welke zich op ander gebied dan de metaalnijverheid bewegen, zijn o. a.: de Biscuitfabriek Victoria, wier product ver over de grenzen bekend is; de eerste Nederland sche Dogcakesfabriek, firma Lammens; N.V. Farina, Vermicellifabriek; Albers Creameries Limited Dordrecht-Amsterdam; de Koninklijke Nederlandsche Glasfabriek J. J. B. J. Bouvy, welke bij haar massa-artikelen ook werk levert van hooge kunstwaarde.
Een opsomming te geven van alle groote en kleine Dordtsche ondernemingen ligt niet in de bedoeling. Toch zij nog aangestipt, dat hier en in de onmiddellijke omgeving zijn gevestigd groote maatschappijen tot het uitvoeren van haven- en baggerwerken, welker prestaties over de geheele wereld bewondering afdwingen en die den naam van ons land en onze technici overal met eere doen noemen.
Het monumentale gebouw der verzekeringsmaatschappij Dordrecht-Nederland (thans samengesmolten met de Eerste Nederlandsche, te 's-Gravenhage) dat bijzonder in het oog valt als men langs de gemeente spoort, is van een onderneming — zij het dan niet op industrieel gebied — welke eveneens een wereldreputatie heeft. Dat, na de samensmelting, het personeel van de Haagsche zustermaatschappij naar hier overkomt — de woningen ervoor worden reeds betrokken — bewijst wel, dat Dordt voor dergelijke groote inrichtingen zeer zeker belangrijke voordeden biedt.
De Maatschappij Holland (verzekering tegen brand en inbraak) een zaak van beteekenis, is ook reeds tal van jaren hier gevestigd.
41



Al het voorgaande zou nu kunnen worden samengevat, om er een conclusie uit te trekken. Wat daarin dan gezegd zou worden over de voordeden van het vestigen van ondernemingen te Dordrecht, is zoo evident, dat het zou zijn balken dragen naar Noorwegen. En dat is toch, na deze louter objectieve beschouwingen en de vermelding van nuchtere feiten, absoluut overbodig.
42
Luchtfoto der Industrieterreinei



Dordrecht als Woonstad.
Eine der wichtigsten Stad te fuer dasStudium des Styls in den Niederlanden ist Dordrecht. f W. LUEBKE, Geschichte der
Architectur II p. 448.
\m7 "mi et ligt niet in het voornemen, een betoog te
jlï—il leveren over de geschiedenis van den aanleg van
1 \ / v Dordrechtenzijnwoning-
bouw, of een uitgebreid overzicht te geven van hetgeen hier nog bewaard is aan architectonische schoonheid uit vervlogen eeuwen.
Hoewel het groote aesthetische voldoening geeft, zich in beide onderwerpen te verdiepen en het boekje, uitgegeven door de Vereenieine tot instandhouding: van
oude gebouwen te Dordrecht, in woord en beeld ervan getuigt,
Muntpoortje. ° 0
dat in dit opzicht te Dordt nog veel is te bewonderen, is het hier niet de plaats voor een uitvoerige behandeling van deze zeer aantrekkelijke stof.
Wie op het Dordt van dezen tijd als woonstad de aandacht wil vestigen, kan toch niet nalaten te wijzen op het bijzondere karakter, dat de oude stad vóór eeuwen reeds kenmerkte en dat — gelukkig — nog niet is weggevaagd.
Dat typische cachet geven ook nu nog de havens aan de oude binnenstad, vooral de Voorstraatshaven, en de uitdrukking „Hollandsen Venetië" vindt hierin zeker haar oorsprong. Deze haven is over haar geheele lengte aan beide oevers bebouwd, waarbij de achtergevels der huizen aan den waterkant uitkomen. Deze gevels zijn voor een deel in hun oorspronkelijken vorm in stand gebleven, voor wat de hoofdzaken betreft, en juist dat geeft het sterk sprekende aan dit stadsbeeld, dat vooral is te genieten tusschen het Raadhuis en de Leuvebrug.
43



44
J



Van de Pottekade, de Pelserbrug en de Lombardebrug af en van de steigers aan de Voorstraat uit waargenomen, treft telkens weer het geheel eenige van dit stadsschoon, dat in dezen vorm in geen enkele stad in ons land zijn weerga vindt. Het is een brok kunst, dat eiken dag opnieuw treft en bij wisselende belichting en op-enneer-gaanden waterstand altij d weer schoonheidsontroering verwekt. In dit verband blijven niet onvermeld de origineele bogen onder het Raadhuis, overwelvende de Voor¬
straatshaven, welke
Graadt van Roggen Groofe K"k met Toren-
inspireerden tot een ets van voorname kwaliteit.
Van anderen aard is het schoon, dat de Nieuwe Haven biedt, maar het is toch ook van vaak bijzondere bekoring. Omzoomd door, aan de eene zijde forsch, geboomte; in de kom de jacht vloot met wapperende wimpels; en dan zon overgoten! Dat is een feest van lijn en kleur, dat reeds menigen schilder tot een heerlijke schepping suggereerde.
Wel sterk spreekt hier op den achtergrond de Groote Kerk met toren. Feitelijk beheerscht deze toren het geheele stadsbeeld, ja, hij domineert in het aspect van de gansche omgeving door zijn stoere schoonheid en zelfbewustheid.
Een kort woord slechts over Onze Lieve Vrouwekerk zelf, het grootsche bouwwerk, dat een klassieken, rijken plattegrond heeft, welke een vergelijking kan doorstaan met dien van de Kathedraal te Amiens.
De Groote Kerk is een monument van Gothische bouwkunst en ze vertoont een eenheid, welke, vergeleken bij de Nederland-
45



Intérieur Groote Kerk,
46



sche bouwwerken, in dezelfde periode gesticht, zeldzaam is. Ze is in alle opzichten een zuiver type van echt Nederlanschen kerkbouw.
De oude binnenstad geeft nog in vele opzichten het karakteristieke van een oud-Hollandsche stad. Vele nauwe straten met talrijke oude gevels, meestal trapgevels, van den typisch Dordtschen stijl, met vaak fijn bewerkte caryatiden (figuren in steen bij de geboorte van de boog) dikwijls met klaverbladvulling of metselmozaiek in de boog, getuigen van de schoonheid, welke zelfs de eenvoudige ambachtslieden wisten te bereiken. Aan de straten stelde men in dien ouden tijd niet veel eischen — er was immers weinig verkeer — maar aan hun huizen, al waren ze ook nog zoo eenvoudig, wist men doorgaans iets te geven, dat nu nog pleit voor den kunstzin van dien tijd.
Zijn deze types meest uit de 17e en 18e eeuw, Dordt bezit ook nog enkele uitnemende proeven van gothischen en laatgothischen bouw, zooals de Beverëburgh en de Gulden Os en enkele zwierige, in barokken stijl opgetrokken, 18e eeuwsche koopmansbehuizingen.
Vergeten mogen niet worden de oude hofjes, met hun fraaie poortjes, welke toegang geven tot een intérieur, waarin de bouwmeesters zoo uitnemend tot uitdrukking wisten te brengen de stemming van rust, de vredige spheer, in welke de ouden van dagen hun laatste levensjaren konden doorbrengen.
47



waarin het eeuwen lang was bekneld en welke gevormd werden door de rivieren en zijn havens, overschreed en het terrein tusschen die havens en de spoorlijn werd bebouwd. Daarbij werd aan een nieuwe gordelvorming vastgehouden, welke in de singels tot uiting kwam.
De groote vlucht, welke de toeneming der bevolking daarna nam, maakte in den aanvang der 20e eeuw een nieuwen
Vergeleken met de voorgaande eeuwen, bracht de 19e eeuw ook voor Dordt geen architectonisch schoon. Karakterloos was de huizenbouw, evenals die der hofjes, welke in het laatst dier eeuw zoo opmerkelijk veel hier werden gebouwd.
Dat was in de periode van den eersten stadsuitleg in den nieuwen tij d, toen Dordt de grenzen,
48



uitleg noodig en deze was aangewezen op het terrein aan de andere zijde van den spoorweg. Het uitbreidingsplan der gemeente is dan ook naar dezen kant geprojecteerd. Het is ontworpen door den op dit gebied zoo bij uitstek deskundigen — helaas te vroeg ontslapen — heer Van der Pek. Deze heeft daarin twee hoofdgedachten verwezenlijkt, n.1. aanhouding van de bestaande hoofdwegen (ook de dijken) en deze aansluitend bij de hoofdwegen van de oude stad; en ten tweede eene nieuwe gordelvorming, zooals de singels de oude stad omstrengelen.
Deze hoofdgedachten nu, welke geleidelijk volkomen gestalte moeten krijgen, zijn in de nieuwe wijken reeds terug te vinden.
Vóór wat van den bouw in deze nieuwe stadsgedeelten te zeggen — waarbij dan van zelf ter sprake komt de kwestie van den woningnood en op welke wijze daarin is voorzien — dient toch even aangestipt te worden, dat ook hier ter stede tot verheugenis stemmende voorbeelden zijn, dat de periode van slappe, onbeduidende bouwkunst aan het kenteren is. Want er zijn specimina van nieuwen groot-bouw, welke getui-
Kapellenkram Groote Kerk.
49
4



Burgemeesterstvoning in Park Merwestein.
gen van een anderen geest in de architectuur, waarin de aesthetische opvattingen van dezen tijd tot uiting komen.
Enkele voorbeelden mogen slechts genoemd worden. Zoo zij gewezen op de villa Merwehoeve aan den Vrieseweg; de villa in het Oranjepark bij den Vrieseweg; „het Groene Hoekje", hoek Oranjelaan-Groenendijk; den achtergevel van de villa bij de Johan de Wittsbrug; het imposante gebouw van de Middelbare Technische school aan de Oranjelaan en het nieuwe Ziekenhuis aan den Reeweg; de nieuwe Ambachtsschool, daar juist tegenover; de nieuwe Christelijk Gereformeerde kerk, imponeerend door lijn en massa, aan den Singel, hoek Dubbeldamscheweg.
Ook in de nieuwe woningwij ken is het schoonheidselement een belangrijke factor geworden. Wie op de Staart de stichting van „het Noorderkwartier" beziet, die van de „Stichting Woningzorg" en van „Ons Huis" in de Krispijnbuurt, zal met genoegen constateeren, dat het bouwen van eentonige, geestdoodende huizencomplexen niet meer op het program staat van onze moderne bouwmeesters, die den tijdgeest verstaan en hun kunstzin in hun scheppingen willen verwezenlijken. Te dezer plaatse kan ook nog gewezen worden op het heerlijke park Merwestein, waarin de woning van den burgemeester staat. Het is geen park, groot van afmetingen, of indrukwekkend door bijzonderen aanleg. Maar als algemeene wandelplaats is
50



het bijzonder gewild. Er is forsch geboomte, er zijn goed onderhouden gazons, talrijke prettige wandelpaden en de hertenkamp is voor de jeugd zeer aantrekkelijk.
Aan het verbeteren van de volkshuisvesting is in Dordt reeds jaren lang de aandacht geschonken. Na het tot stand komen van de Woningwet 1901, werd hier al spoedig opgericht de Vereeniging Volkshuisvesting, welke zich ten doel stelt het aankoopen van oude woningen en het in goeden staat brengen van deze, om ze daarna te verhuren.
Vervolgens deed de „Vereenigingsbouw" zijn intrede en bovengenoemde organisatie nam het initiatief tot het oprichten van de „Stichting Woningzorg". Deze bouwde in de jaren 1914—1915 aan den Dubbeldamschenweg een complex van 96 woningen.
Een combinatie van industrieelen, de Naamlooze Vennootschap Bouwmaatschappij „het Noorderkwartier", bouwde in 1915—1916 op de Staart voor haar arbeiders 73 woningen en in de jaren 1918—1919 en 1920 —1921 respectievelijk 84 en 188 woningen.
Villa „Het Groene Hoekje".
51



In 1917—1918 hebben drie vereenigingen drie aan elkaar sluitende plannen uitgevoerd, waardoor de z.g.n. „letterkundigenbuurt" ontstond tusschen den Krispijnschenweg, de Tollensstraat en den Brouwersdijk. Het waren de vereenigingen „Ons Huis" (124 woningen); de Maatschappij tot verbetering van de Volkshuisvesting (133 woningen) en de „Stichting Woningzorg" (172 woningen).
Tusschen Brouwersdijk en Zuidendijk heeft „Ons Huis" juist weer 271 woningen gezet, de z.g.n. „Schilderswijk",
Dit betreft alle arbeiderswoningen, met een enkele kleine middenstandswoning, waarvan de huren varieeren van f 4,50 tot f9.— per week. Ze zijn gebouwd naar de strenge eischen der hygiëne.
Het Gemeentebestuur heeft zich ook daadwerkelijk gezet aan de oplossing van het vraagstuk van den woningnood door zelf den bouw ter hand te nemen. Allereerst bouwde het in 1917—1918 met behulp van het Koninklijk Nationaal Steuncomité twee blokken middenstandswoningen aan den Krispijnschenweg, daarna 115 panden van hetzelfde type benevens acht heerenhuizen.
52



Volkswoningbcuw.



Aan de achterzijde van dezen weg bouwde de gemeente 283 arbeiders- en kleine middenstandswoningen (huurprijs f4.75 — f9.— per week), aansluitend aan de z.g.n. „letterkundigen buurt". Bij de Zeehavenlaan zijn van gemeentewege nog 99 woningen gezet van lagen huurprijs (geen noodwoningen).
Nog zijn plannen ingediend voor den bouw van een aantal woningen tusschen den Brouwersdijk en den Paters weg en deze zullen, al naar de behoefte zich voordoet, geleidelijk worden uitgevoerd.
Toen de nood het felst neep en onmiddellijke voorziening eisch was, bouwde de Gemeente in de Bankastraat en de Riouwstraat 136 noodwoningen. Een voormalige groentendrogerij aan de Zeehaven werd ingericht voor 10 noodwoningen. Tijdelijk werden nog gezinnen ondergebracht in de barakken van het voormalige ziekenhuis, terwijl aan de Zeehavenlaan nog 52 semi-permanente woningen zijn gebouwd.
Voor premiebouw kwamen 18 toegestane aanvragen in. Als
Woonhuis in het Oranjepark.
54



Woonhuis Johan de Witbucg.
uitvloeisel van dit stelsel zijn 311 middenstandswoningen gebouwd. Daarvoor werd f 272026 aan premie verleend.
In de periode van den meest dringenden woningnood zijn samen 1964 nieuwe woningen gebouwd door vereenigingen, combinaties en de Gemeente. Daarbij gevoegd, wat particulieren deden, maakt dit het ronde getal van 2000 woningen.
In cijfers uitgedrukt, was de woningtoestand hier ter stede op 1 Januari 1922 als volgt: 11622 betrokken woningen; onbewoond 128 (percentage 1.09), zoodat de woningvoorraad was 11750. Op dien datum waren in aanbouw 489 woningen.
Op het einde van 1914, dus op het juiste moment, heeft het
55



Gemeentebestuur, inziend, dat, als het op dit terrein wat wilde tot stand brengen, het over betrouwbare cijfers moest beschikken, alle woningen in de gemeente laten registreeren en in groepen verdeelen naar de huurprijzen en andere kenmerken.»
Uit het samenstellen van deze gegevens vloeide geleidelijk voort het stichten van de gemeentelijke woningbeurs, welke het centrale punt is geworden voor alle woningzoekenden. Ze stelde zich in verbinding met de Huur commissie, de woningbouwverenigingen en de vereeniging van huiseigenaren met het resultaat, dat door deze samenwerking een goede woningdistributie is verkregen.
56



Chr. Geref. Kerk. — Gebouw Maatschappij „Dordrecht".
57



Het Onderwijs te Dordrecht.
Over Dordrecht's inrichtingen van Onderwijs mag in dit boekje een korte verhandeling niet ontbreken.
In alle bescheidenheid, maar met de pretentie van eenige voldoening, kan omtrent het onderwijs hier ter stede worden gezegd, dat het Gemeentebestuur dit heeft weten aan te passen aan de eischen, welke de bijzondere omstandigheden van de plaats en de streek naar voren
o. l. schooi brachten. Het particulier initiatief was hem daarbij een welkome medewerker en uit verschillenden kringen deed dit zich telkenmale kennen. Er was steeds een uitnemende samenwerking tusschen de Gemeentelijke Overheid en de mannen uit de praktijk en aan het goede inzicht en krachtig willen van beide zijden is het te danken, dat Dordt nu een serie inrichtingen van onderwijs bezit, op welke het trotsch kan zijn.
De specificatie, met korte toelichting, wordt van onder op begonnen. Aan het slot daarvan zal een nader betoog ter adstructie van het beweerde in het laatste gedeelte van de voorgaande alinea, wel overbodig blijken.
Voorbereidend lager onderwijs. (Bewaarschoolonderwijs).
De Gemeente telt tien van zulke scholen, n.1. vier gemeentelijke en zes bijzondere. De laatstbedoelde gaan uit van: de Ned. Hervormde gemeente; de Vereeniging tot stichting en instandhouding van vrije Christelijke scholen op Gereformeerden Grondslag, aan de Mijl (Ned. Hervormd); twee Roomsch Katholieke, uitgaande van de Kerkbesturen van Sint Boni-
58



facius en van Sint Antonius van Padua; een van de Vereeniging de school Mühring en een van de Vereeniging voor bijzonder, neutraal, onderwijs te Dordrecht.
Lager Onderwijs. Na de invoering van de wet op het lager onderwijs 1920 heeft dit ook hier een reorganisatie ondergaan. De voormalige twaalf- en veertienklassige gemeentelijke openbare scholen zijn omgezet in 18 scholen van zes jaarklassen, van welke er thans acht een zevende leerjaar hebben. Dit aantal zal, naar de zich voordoende behoeften, worden uitgebreid.
Vóór deze hervorming was op twee van deze scholen het z.g.n. Delftsche stelsel ingevoerd; de minder dan normaal (doch niet abnormaal slecht) begaafde leerlingen werden daar in afzonderlijke klassen ondergebracht. Voortaan zullen zulke leerlingen aan enkele speciale scholen onderwezen worden.
De helft van de gemeentelijke lagere scholen neemt nieuwe leerlingen aan in Maart, de andere in September. Was die aanneming gelijktijdig voor alle scholen, dan zou het kunnen gebeuren, dat de geboortedatum van kinderen ongunstig was in verband met het tijdstip van aanneming, zoodat ze onnoodig bijna een jaar te laat naar school zouden kunnen gaan. De leeftijd van aaneming is ten minste 5 jaar en 9 maanden, een bepaling, waarnaar de bijzondere lagere scholen zich ook richten.
Tevens is er nog een school voor buitengewoon lager onderwijs. Abnormale leerlingen van de lagere scholen, die het gewone onderwijs daar niet kunnen volgen, worden, na medischpaedagogisch-psychologisch onderzoek, toegelaten. Met groote toewijding wordt hun in deze inrichting op bijzondere wijze les gegeven en worden ze geestelijk — indien mogelijk — nog zoover ontwikkeld, dat ze in de daar opgedane kennis een steun vinden, om later zelfstandig hun brood te verdienen.
Na het verlaten van de school bemoeit zich de afdeeling Dordrecht van de Centrale Vereeniging tot verpleging Van zwakzinnigen in Nederland met hun lot. Deze werkt er toe mede, dat ze zooveel mogelijk een voor hen passend handwerk leeren. De afdeeling heeft ook een werkinrichting gesticht, waar zij, die na het verlaten van de school onmaatschappelijk blijken te zijn en niet zelfstandig kunnen leeren werken, bezig zijn met eenvoudigen productieven arbeid, als het vlechten van matten, het stoelen matten en rietvlechten. Deze „aftercare", nazorg, kan, evenals de school zelf, op mooie resultaten wijzen.
59



Aanstaande leerkrachten voor het lager onderwijs krijgen een degelijke opleiding aan de Gemeentelijke Kweekschool voor Onderwijzers en Onderwijzeressen, waar het onderwijs op breeden grondslag is ingericht en naast de noodzakelijke vakkennis algemeen ontwikkelende wetenschap wordt gedoceerd.
Het vervolgonderwijs neemt voortdurend in omvang toe. Het wordt gegeven in afzonderlijke cursussen voor jongens en meisjes en omvat de vakken van de lagere school.
Verder zijn er nog twee gemeentelijke cursussen voor herhalingsonderwijs voor volwassenen, eveneens gesplitst naar de sexe. Aan dit onderwijs bleek werkelijk groote behoefte; het aantal deelnemers — vooral dat der mannen — stijgt voortdurend.
Het onderwijs richt zich naar dat van de lagere school. Vooral wordt daarbij gelet op wat de cursisten in de praktijk noodig hebben. Er wordt nogal nadruk gelegd op het schrijven, de hoofdlijnen der rekenkunde worden weer behandeld en de beginselen van de Nederlandsche taal krijgen nog eens een goede beurt.
Het Bijzonder Lager Onderwijs te Dordt heeft reeds jaren lang een hoogen trap bereikt. Thans zijn er twaalf lagere scholen, welke niet van de Overheid uitgaan, maar van de volgende organisaties:
Vereeniging de school Mühring; Vereeniging voor Bijzonder, neutraal, onderwijs te Dordrecht; Vereeniging voor In- en uitwendige zending; Vereeniging tot stichting en instandhouding van Vrije Christelijke scholen op Gereformeerden grondslag; Vereeniging tot stichting en instandhouding van Christelijke scholen op Gereformeerden grondslag aan de Mijl (Ned. Hervormd); Vereeniging voor Bijzonder Christelijk Lager Onderwijs in de buitenwijken te Dordrecht; de Kerkbesturen van Sint Bonifacius en Sint Antonius van Padua, twee jongens- en twee meisjesscholen.
Onder deze rubriek valt ook het instituut Effatha, met internaat, een stichting van de Vereeniging tot bevordering van Christelijk onderwijs en opvoeding van doofstomme kinderen en jongelieden.
Aan de Kweekschool met den Bijbel worden, evenals aan de Gemeentelijke Kweekschool, op breede basis leerkrachten opgeleid voor het lager onderwijs.
Afzonderlijke vermelding verdient de Dordtsche Boschschool, een inrichting, eenig in den lande. Deze dankt haar ontstaan aan
60



de Dordtsche Gezondheidskolonie. Ze zendt al jaren lang kinderen uit naar haar gerieflijk ingericht huis in de bosschen van Leur. Eerst geschiedde dit alleen in de zomermaanden, maar er waren zooveel bleekneusjes op de lagere scholen in de Gemeente, die geen beurt konden krijgen, of voor wie een verblijf aldaar gewenscht was, ook in andere dan de zomermaanden, dat besloten werd, de kolonie voortdurend te betrekken.
Gemeentelijke U. L. O.-school,
Voor vele kleuters gaf dit natuurlijk storing in hun vorderingen op school. Deze moeilijkheid werd opgelost, door aan het verblijf buiten het ontvangen van onderwijs te verbinden. Hier worde aan toegevoegd, dat het een stichting is, welke veel zegen verspreidt, in lichamelijken en geestelijken zin, voor tal van Dordtsche zwakke kinderen en dat dit mooie werk vrucht is van particulier initiatief,
U. L. 0. scholen. De Gemeente heeft een school voor U. L. O. met 4-jarigen cursus, gevestigd in een nieuw gebouw, dat rustig is gelegen. Leerlingen van de 6e klasse der lagere school worden, op verklaring van het hoofd van de betrokken school, zonder examen tot de lessen toegelaten.
61



De school is gesplitst in twee af deelingen: de eene leidt op voor den handel, de andere voor het M. U. L. O. diploma A. en B.
Van de bijzondere lagere scholen hebben er vijf U. L. O. kopklassen, welke, in verband met de nieuwe lager onderwijswet, worden hervormd in afzonderlijke U. L. O.scholen.
Ze gaan respectievelijk uit van: de Vereeniging voor In-en Uitwendige zending (Prinses Julianaschool); de Vereeniging tot stichting en instandhouding van vrije Christelijke Scholen
Docdrecktsche Ambachtsschool.-
op Gereformeerden grondlsag; van de Kerkbesturen van Sint Bonifacius en Sint Antonius van Padua (een jongens- en een meisjesschool voor U. L. O.) en van de Vereeniging voor bijzonder, neutraal, lager onderwijs te Dordrecht.
Nijverheidsonderwijs. Wil in een bepaalde streek, of gemeente, het nijverheidsonderwijs tot bloei geraken, dan moet het zich richten naar de eischen, welke uit de praktijk naar voren komen. Het is vanzelfsprekend, dat, naast de Overheid, zich dan ook het particulier initiatief de zorg ervan aantrekt. In Dordt is het niet anders gegaan.
Stichtte het Gemeentebestuur indertijd de toen wettelijk voorgeschreven Burgeravondschool, waar les werd gegeven in algemeen vormend onderwijs, wiskunde en hand- en rechtlijnig teekenen, de Vereeniging Dordrechtsche Ambachtsschool vestigde een inrichting van onderwijs, waar verschillende ambachten
62



theoretisch en practisch worden onderwezen, als timmeren, smeden, bankwerken, schilderen. Later kwamen daarbij cursussen in het behangen, stoffeeren, de blik- en koperslagerij, electro-techniek en het glasblazen.
Beide scholen hebben zich geleidelijk sterk uitgebreid. De toeloop tot de Ambachtsschool werd de laatste jaren zoo groot, dat het betrekken van een nieuw, doelmatig gebouw dringend noodzakelijk werd. Thans is dit in gebruik genomen, een modelinrichting om trotsch op te zijn.
Naast de Burger-avondschool werd in 1918 geopend de School voor uitgebreid Vakonderwijs, waaraan opgeleid wordt voor het voorloopig diploma en de diploma's A. en B. voor machinist groote vaart en voor het diploma machinist binnenvaart. Het ligt voor de hand, dat de behoefte aan deze cursussen nauw verband houdt met de Dordtsche scheepvaartbelangen. Ook wordt opgeleid voor werktuigkundig- en bouwkundig teekenaar en voor electrotechnicus.
In verband met het in werkingtreden van de Nijverheidsonderwijswet heeft de Gemeenteraad besloten tot hervorming van de Burgeravondschool en de School voor uitgebreid Vakonderwijsin den zin van deze wet.
De Vakteekenschool gaat uit van drie bijzondere vereenigingen, n.1. de afdeelingen Dordt van het Nederlandsch werkliedenverbond Patrimonium, van den Christelijken Bouwvakarbeidersbond en den Christelijken Metaalbewerkersbond. Aan deze school wordt les gegeven in algemeen vormend onderwijs en teekenen, naar gelang van het vak, dat de betrokken leerlingen beoefenen.
De Schippersvakschool voor de binnenvaart is geboren uit de steeds meer veld winnende overtuiging, dat de schippersstand te lang reeds op een te lage trap van ontwikkeling heeft gestaan. Aan genoemde school wordt in de wintermaanden onderwijs gegeven in de vakken van het lager onderwijs en in de meer speciale kennis van het varensbedrijf. Van de lessen wordt druk gebruik gemaakt.
De Huisvlijtschool is opgericht door een vereeniging, welker ledenreeds vele jaren geleden de overtuiging waren toegedaan, dat handenarbeid voor de jeugd een groote opvoedkundige waarde heeft. Dit is al een betrekkelijk oude inrichting, welke zich echter onverzwakt in de sympathie van de ouders en de jeugd
63



mag verheugen. Het aantal leerlingen, dat zich telken jare aanmeldt, is veel grooter dan er geplaatst kan worden. Het onderwijs wordt gegeven buiten de uren der lagere school.
De Middelbare Technische School, een stichting van de Vereeniging voor Middelbaar Technisch Onderwijs te Dordrecht, is een mooi voorbeeld van echten Dordtschen burgerzin.
In den loop der jaren, toen de industrie in en om deze plaats zich al meer en meer ontwikkelde, werd steeds nijpender gevoeld, dat er tusschen den leider van het groot bedrijf, den ingenieur, en de arbeiders en bazen — gevormd aan een ambachtsschool — een trait d'union ontbrak, de middelbaar gevormde technicus. Aan langs dezen weg opgeleide krachten bestond ook groote behoefte als leider van kleine en middelgroote bedrijven.
Dit deed eenige Dordtsche ingezetenen en leden van Dordtsche families, die niet meer in hunne geboorteplaats wonen, maar haar nog steeds een goed hart toedragen, besluiten, een stichtingskapitaal bijeen te brengen en een school op te richten, waar jongelieden vooreen dergelijke positie zouden worden gevormd. Overbodig te zeggen, dat het Gemeentebestuur deze vorstelijke daad krachtig steunde. Met voorbeeldige energie voerden het bestuur van de voor dit doel gestichte vereeniging en de reeds spoedig benoemde directeur, die nog als zoodanig krachtig leiding geeft, de gemaakte plannen uit. En zoo verrees aan de Oranjelaan het imposante gebouw der M. T. S., een schepping van den bouwmeester Ed. Cuypers.
De school heeft van den beginne af een breede vlucht genomen en bij den aanvang van eiken nieuwen cursus stroomen haar leerlingen toe uit alle deelen des lands en uit Indië. In drie leerjaren wordt opgeleid voor werktuigkunde, scheepsbouwkunde, electrotechniek, suikerindustrie en chemische techniek.
Zij, 'die, vóór ze aan de school komen, geen practische vóóropleiding hebben genoten, worden door bemiddeling van den directeur een jaar geplaatst in de groote bedrijven van hun vak voor practische vorming. Dit gebeurt na het tweede theoretische jaar, terwijl dan in het derde jaar aan de school de vakstudie geheel op den voorgrond treedt.
Het bestuur der school, het Departement van Onderwijs en enkele cultuurondernemingen stellen beurzen beschikbaar voor jongelui, wier ouders bezwaarlijk de studiekosten kunnen dragen. Deze cultuurondernemingen gaven beurzen voor stu-
64



65
5



deerenden, die zich verbonden, na de afdeeling suikerindustrie te hebben gevolgd, bij haar in Indië in dienst te treden.
Vermelding verdient nog, dat plannen in uitvoering zijn, om een afdeeling waterbouwkunde aan de school toe te voegen en. dat aan de school een nieuw gedeelte is bijgebouwd.
Wie nauwkeurig ingelicht wil worden over de eischen van, toelating — welke, in verband met te voren genoten opleiding, nogal uitleenoopend zijn — richte zich tot de directie van de school.
De Dordrechtsche Industrie- en Huishoudschool getuigt er eveneens van, dat de echte burgerzin, de liefde tot de stedelijke gemeenschap, in Dordt zoo nu en dan schitterend tot uiting: komt. Deze inrichting is verrezen door de sympathieke schenking van een Dordtsche dame, wier naam een beminnelijken klank heeft. Haar daad heeft in den loop der jaren veel vrucht afgeworpen voor talrijke meisjes uit velerlei kring.
Nu de wet op het Nijverheidsonderwijs in werking is getreden, wordt het onderwijs aan de school in het kort aldus ingericht:
Opleiding voor getuigschrift A. De duur daarvan is 4 jaren en de opleiding begint op 12-jarigen leeftijd. De lessen omvatten: algemeen ontwikkelend onderwijs, U. L. O.; industrie- en huishoudonderwij s.
Opleiding voor getuigschrift B.: afdeeling-industrie onderwijs, afdeeling huishoudonderwij s; afdeeling kinderverzorging en opvoeding. De duur der opleiding is 5 jaar. Verder leidt de school op voor Middelbaar Nijverheidsonderwijs.
Rijkslandbouwwinterschool. In de geheele landbouwende streek van de Zuid-Hollandsche eilanden en den West-hoek van Noord-Brabant heeft deze school een zeer goeden naam. Haar lessen worden door een aanzienlijk getal leerlingen gevolgd. Met den aanvang van den nieuwen cursus worden ze gegeven in het doelmatig ingerichte, nieuwe gebouw naast de M. T. S.
Handelsonderwijs. De inleidende opmerking bij het Nijverheidsonderwijs geldt in dezelfde mate voor het handelsonderwijs; de eischen der praktijk leggen hierbij groot gewicht in de schaal.
Er werd reeds op gewezen, dat aan de gemeentelijke U. L. O.-
66



school een speciale afdeeling voor den handel opleidt. De R. K. U. L. O.-school heeft een tweejarigen handelscursus, terwijl aan de Prinses Juliana-school ook les wordt gegeven in de vakken, den handel betreffende.
Het handelsonderwijs voor hen, die over dag reeds op een kantoor werkzaam zijn, doch zich verder willen bekwamen in de vakken, welke zij in hun tegenwoordige of in een toekomstige betrekking noodig hebben, wordt gegeven aan de Gemeentelijke Handelsavondschool.
De Vereeniging Hoogere Handelsschool voor Dordrecht en Omstreken heeft, met den steun van het Gemeentebestuur, eenige jaren geleden de school van dien naam opgericht. Ze beoogt de opleiding van hen, die later aan het hoofd van een handelsonderneming komen te staan, of daarin een leidende positie zullen bekleeden.
Het onderwijs sluit aan aan de derde klasse H.B.S. en kan ook gevolgd worden door hen of haar, die met gunstigen uitslag het M.U.L.O. examen, het eindexamen van de middelbare meisjesschool of van het gymnasium hebben gedaan.
Zij, die na den tweejarigen cursus het eindexamen hebben afgelegd, en de handelseconomie verder wetenschappelijk willen leeren beoefenen, hebben toegang tot de studie aan de HandelsHoogeschool te Rotterdam.
De school geeft een algemeen vormende ontwikkeling, waarbij in het bijzonder rekening wordt gehouden met hetgeen van den toekomstigen leider van een handelszaak wordt geëischt. Het onderwijs brengt den leerling een ontwikkeling bij, welke het peil van zijn algemeene kennis verhoogt en hem tevens op uitmuntende wijze tot grondslag zal kunnen dienen voor het practische zakenleven en een administratieven werkkring.
Na afgelegd eindexamen is de band tusschen school en leerlingen niet geheel verbroken. De directeur is hun n.1. steeds behulpzaam bij het zoeken naar een betrekking, welke zooveel mogelijk strookt met hun karakter en aanleg. Ook daaraan heeft de school een deel van haar aantrekkelijkheid te danken.
Middelbaar Onderwijs. Dordt heeft drie inrichtingen van Middelbaar Onderwijs en wel de volgende:
De Gemeentelijke Hoogere Burgerschool met vijf jarigen cursus, gevestigd in een nieuw, royaal opgevat gebouw, goed geoutilleerd en gelegen in een rustige, mooie omgeving, het Oranjepark.
67



De Christelijke Hoogere Burgerschool met vijfjarigen cursus, uitgaande van de Vereeniging voor Christelijk Hooger en Middelbaar onderwijs te Dordrecht.
Ten slotte noemen we nog de Middelbare Meisjesschool.
Eindelijk is onder deze rubriek ook te rangschikken de Adspirantenschool voor de Marine met internaat op het logementschip „Bonaire". De aspiranten ontvangen hier hun vooropleiding voor zeeofficier, officier bij het korps Mariniers, officier der Administratie bij de Zeemacht en officier-machinist bij de Zeemacht.
Hooger Onderwijs. Het Gymnasium geeft de klassieke opleiding aan een getal leerlingen, dat nog voortdurend bewijst, dat ook te Dordt en in de omgeving velen dit onderwijs voor hunne kinderen begeer en. Het gebouw staat op een rustig plekje, bij het Beverwycksplein.
Park Merweatein.
68



De Lichamelijke Opvoeding te Dordrecht.
„Ik ben in vollen ernst van meening, dat de Olympische spelen meer den wereldvrede bevorderen dan welke inter nationale congressen ook".
(Poincaré in een gesprek met Baron van Tuyll van Serooskerke).
Bij de behandeling van het onderwijs sluit zich logisch aan die der lichamelijke opvoeding, als integreerend deel van de ontwikkeling, zoo breed mogelijk opgevat. Sport en spel toch sterken niet alleen den stoffelij ken mensch, maar eveneens den geest; ze bereiden daardoor een goeden bodem voor de ontplooiing van ethische kwaliteiten, welke tot sieraad strekken,, zooals b.v. zin voor orde en tucht.
Dordt heeft op dit gebied een naam hoog te houden. Jaren geleden, toen in de Wet op het Lager Onderwijs nog geen sprake was van verplichte lichamelijke opvoeding, stond op het leerplan van de Dordtsche openbare lagere scholen reeds gymnastiek als vak van onderwijs.
In verband met het onderwerp moge er aan herinnerd worden, dat Dordt de geboorteplaats is van het Algemeen Nederlandsch Verbond, welks zetel er nog steeds is gevestigd. Leden van de plaatselijke afdeeling van dien Bond en van de afdeeling' van Volksweerbaarheid — de laatste gaf destijds gratis gymnastiekles aan jongens uit de volksklasse — waren het, die het initiatief hebben genomen tot oprichting van de TuchtUnie, welke in het volk de eigenschappen orde en tucht wil aankweeken, ook door beoefening van sport en spel.
Het inzicht in de ethische waarde van lichamelijke opvoeding is dus hier ter stede al van betrekkelijk ouden datum en wat er op dit gebied is tot stand gekomen, mag zeker met eere genoemd worden.
Het bovengenoemde onderwijs in de gymnastiek op de openbare lagere scholen, dat gegeven werd door bevoegde leerkrachten, werd ingevoerd i Juli 1889. Zuinigheidsoverwegingen — hoe is 't mogelijk in dien gouden tijd, zou men nu zeggen — leidden tot de opheffing ervan op 1 November 1900.
Eén onderdeel ervan werd echter gehandhaafd: het vak j., de vrije- en ordeoefeningen. Deze toestand bleef zoo tot 1918. Toen werd het volledig gymnastiekonderwijs op de gemeentelijke lagere scholen en de U.L.O.school weer ingevoerd voor
69



de leerlingen van de 7e en 8e leerjaren, gedurende 2 uren per week. De leerlingen der andere klassen krijgen des winters 1 Uur les per week in vak j., en hebben in de zomermaanden 2 uren per week gereglementeerd spel in de open lucht, onder leiding van de onderwijzers.
Openluchtspel leerlingen O, L. School.
Om geschikte krachten te krijgen voor het openluchtspel, hebben het Gemeentebestuur en de Dordrechtsche Bond voor Lichamelijke Opvoeding hier ter stede enkele malen spelleiderscursussen georganiseerd, fat •
Aan alle inrichtingen van Hooger- en Middelbaar Onderwijs te dezer stede wordt wekelijks gedurende 2 a 3 uren volledig gymnastiekles gegeven in doelmatig ingerichte lokalen.
Verder kunnen alle leerlingen van de 6e klasse der openbareen biizondere scholen gratis zwemonderricht ontvangen, op kosten van den D. B. v. L. O., in de gemeentelijke zweminrichtingen. ' , .. . ,
Een uitvloeisel van deze regeling van het onderwijs m de lichamelijke opvoeding is het jaarlijksch Gymnastiek-School-
70



feest, onder leiding van de onderwijzers, die daartoe hun medewerking verkenen en waaraan de leerlingen van het 6e, 7e en 8e jaar deelnemen. .*■
Voor de scholen voor U. L. O., H. O. en M. O. organiseert de D.B.v.L.O. jaarlijks een sportdag. Ook dit is een gebeurtenis in de Dordtsche schoolwereld. De Bond stelt als prijzen een honderd speldjes beschikbaar, terwijl de inrichting, welker deelnemers het hoogst aantal punten behaalt, voor één jaar in het bezit komt van de mooie wisselvlag in de Dordtsche kleuren. Dit zegeteeken moet dan het volgend jaar weer verdedigd worden, terwijl als blijvende herinnering aan deze school-idylle een zijden sjerp met de initialen der winnende school aan de vlag wordt bevestigd.
In den eigen kring der burgerij nam de beoefening van spel en sport voortdurend toe. Met de bedoeling, om van een centraal punt uit aan die veel- en wijdvertakte beweging leiding te geven, werd in 1905 de Dordrechtsche Bond voor Lichamelijke Opvoeding gesticht. De oprichters hebben — achteraf gezien een merkwaardig juisten kijk gehad op de ontwikkeling van de lichamelijke opvoeding in het algemeen. Het werk van dezen Bond, dat van veelzijdigen aard is geworden en een breed terrein bestrijkt, wordt in de Dordtsche sportwereld pp hoogen prijs gesteld, terwijl de Overheid dankbaar is voor zijn uitnemende leiding, welke hij steeds wist te geven.
Zijn eerste zorg was, de jeugd na schooltijd en in de vacanties een geschikte speelgelegenheid te verschaffen. De Bond nam daarom het initiatief — in samenwerking met de afdeeling van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen — tot het stichten van een openbaar sport- en speelterrein. De wordingsgeschiedenis daarvan worde nu niet verder nagegaan, maar er zij toch even op gewezen, dat ook hierbij de typische Dordtsche burgerzin weer frappant uitkwam. Een destijds bijzonder geëerd ingezetene schonk voor dit doel f12.500; uit bijdragen van andere stadgenooten werd aan vast fonds f 15000 bijeengebracht, terwijl het Gemeentebestuur den grond beschikbaar stelde.
Zoo werd in den zomer van 1910 het Openbaar Sport- en Speelterrein aan de Oranjelaan geopend, het eerste in den lande. Die eereplaats heeft het weten te behouden. Na schooltijd heeft de jeugd er tot 's avonds 7 uur vrijen toegang en ze vindt er allerlei spelbenoodigdheden, terwijl er steeds deskundig toezicht van onderwijzers is, die daarvoor door den Bond worden
7i



bezoldigd. In de vacanties is het terrein geopend van 10—12 uur en van 2—7 uur.
Na zeven uur is de beurt aan de sportvereenigingen, welke, met materiaal van den Bond, ruimschoots gelegenheid hebben voor allerlei oefening.
In 1913 werd het tweede openbaar speelveld geopend aan de Jacob Catsstraat. De Gemeente gaf hiervoor den grond en de omheining, terwijl de kosten der verdere inrichting (evenals op het eerste terrein staat ook hier een gebouwtje met waschen kleedgelegenheid) door particulieren werden gedragen.
Kort geleden is bij de Zeehaven nog een nieuw terrein in orde gebracht, groot 5 H.A., waar verscheidene clubs terecht kunnen. Ook daar zijn behoorlijke wasch- en kleedlokaalt j es.
Zoo staat de D. B. v. L. O. aan de spits der Dordtsche sportbewe-
Toegang Openbaar Sportterrein bg de Zeehepen. ging. Hij SteUnt mOreel
en finantieel verschillende vereenigingen en het Gemeentebestuur erkent zijn arbeid ook hierin, dat het geen enkele sport vereeniging op zichzelf subsidieert, maar alleen den Bond.
Met ingang van 1 Januari 1919 benoemde de Gemeente een Inspecteur voor de lichamelijke opvoeding, een functionaris, elders toen nog niet bekend. Deze zorgt voor het contact tusschen het Gemeentebestuur en de sportorganisaties en geeft tevens advies omtrent de lichamelijke opvoeding aan de gemeentelijke inrichtingen van onderwijs. Ook is hij — reeds van de oprichting af — secretaris van den D. B. v. L. O., zoodat hij als het ware het middelpunt is van onze geheele plaatselijke sportwereld.
Wat de overheidsbemoeiing op dit gebied betreft, kan nog aangestipt worden, dat sedert het begin van dit jaar voor het politiepersoneel beneden zekeren leeftijd de beoefening van de gymnastiek en de zwemsport verplicht is.
En als sluitstuk zij vermeld, dat de Gemeenteraad kort geleden aan de Vereeniging tot exploitatie van het Sportpark Reeweg een voorschot heeft gegeven van f 130.000, terwijl het
72



haar tevens een terrein van 8 H.A. in erfpacht gaf, op de plaats en voor het doel, in den naam dezer vereeniging uitgedrukt.
Op dit mooi gelegen stuk grond zullen ingericht worden drie voetbalvelden (van welke twee voor wedstrijden) en twee wedstrijdvelden voor korfbal en andere openluchtspelen.
Rondom deze terreinen wordt aangelegd een baan voor paardensport van ruim iooo M. lengte.
Verder wordt een overdekte tribune gebouwd in gewapend beton met + 1200 zitplaatsen. Daaronder komen wasch- en kleedgelegenheden, bestuurskamer, cantine, bergplaats voor materiaal enz., terwijl tevens open houten zit- en staantribunes zullen verrijzen met 1200 plaatsen.
Sportverenigingen. In Dordt zijn zeven gymnastiekyereenigingen, welke, op een enkele na, zijn aangesloten bij den Turnkring voor Dordrecht en omstreken van het Koninklijk Nederlandsen Gymnastiek verbond.
Alle voetbalclubs ter plaatse zijn lid van den Dordtschen Voetbalbond, welke ± 1600 leden telt. Natuurlijk,*dat het in
Gemeentelijke Zweminrichting op de Staart.
73



deze polderstreek een groote moeilijkheid is, al die clubs aan een behoorlijk speelveld te helpen.
D. F. C, de aloude eerste-klasser, heeft aan den Markettenweg een mooi terrein met goede accomodatie. De velden aan de Oranjelaan en de Jacob Catsstraat zijn nooit vrij.
De korfbal vereenigingen zijn georganiseerd in den Dordtschen Korfbalbond. Ook deze sport wordt hier met succes beoefend - Deetos behaalde de laatste twee seizoenen het kampioenschap van Nederland — en het aantal deelnemers groeit nog steeds.
Verder zijn er vereenigingen voor: openluchtspel, lawntennis, athletiek, roeien en zeilen, zwemmen, boksen, schermen, schieten, kaatsen, biljarten, kegelen, twee ijsclubs, en waarschijnlijk is een enz. hierna nog niet misplaatst.
Voor zwemgelegenheden is goed gezorgd. Twee worden er geëxploiteerd door de Gemeente en twee door vereenigingen.
Dat Dordt ook in dit opzicht aan de door deskundigen gestelde eischen voldoet, blijkt wel uit de volgende cijfers. Op het in 1919 gehouden congres voor de opvoeding van de jeugd boven den leerplichtigen leeftijd rapporteerde Professor Zwaardemaker, dat op elke 10.000 inwoners 600 M2. zwemgelegenheid behoort te zijn. Welnu, Dordt, met zijn ruim 55.000 inwoners, beschikt over 3600 M2., mag er ook op dit gebied dus wezen.
Dordtsche acht 1920.
74



Dordt en het Toerisme.
Wat isser menigh Mensch in Hol landt nu geseten Die wat ons Hollandt is noyt recht en heeft geweten! Hoe menigh Hups-gcsel bevaert een vreemde strandt, Die noyt en heeft gekent syn eygen Vaderlandt! Wel Vrienden, bout de Zee, en sweeft met alle winden, Mae'r wat ons Hollandt geeft en isser niet te vinden. Ghij mooght wel elders gaen, maer hier is uw gcluck, Want Hollandt in hem self, dat is een wonder stuck.
J. CATS.
i ■ _ t non
fy>u, na een nauwKeunge j»uiuuïïui5 ^ li de kaart, de conclusie kan worden geKfcv I trokken, dat Dordt een middelpunt is \M1 in een web van waterwegen, zal de \j > mededeeling, dat de watersport hier ter stede een hoogen graad van ontwikkeling heeft bereikt, wel niemand verwonderen.
(De nieuwe tijd met zijn sterk ontwikkeld sportleven is ook in dit opzicht niet aan Dordt voorbijgegaan en vooral de propaganda voor de watersport kreeg hier spoedig vat. De omstandigheden hieloen daarin dan ook verrassend mede:
hier is groot en klein vaarwater te kust en te keur, voor alle soort materiaal is hier het meest uitgelezen element.
Dordt is in dit opzicht merkwaardig goed bedeeld. In de eerste plaats heeft het een uitmuntende jachthaven midden m de stad, het tweede gedeelte van de Nieuwe Haven.
In andere plaatsen, waar veel pleiziervaartuigen worden gehouden, liggen deze meest een eind buiten de binnenstad; in Dordt zijn ze geborgen in het centrum. Dit is werkelijk een omstandigheid, welke den eigenaars een groot voordeel biedt.
Een buitengewoon vroolijken aanblik levert de Nieuwe Haven op in het drukke seizoen, als de vloot gereed ligt voor de vaart. Dan is het er een gezellig, druk gedoe, den geheelen dag door. Want de 37 jachten - welke een voor de belasting geschatte
75



waarde van f 180.000 vertegenwoordigen — en 60 kleinere vaartuigen, welke hier liggen onder patronaat van de Dordrechtsche Roei- en Zeilvereeniging, eischen heel wat werk.
In het Maartensgat, vlak tegenover het andere einde van de Nieuwe Haven, heeft de vloot van de Vereeniging Watersport een behoorlijke ligplaats. Dit is een nog jonge organisatie, welke een bloeiend bestaan leidt en haar zorg uitstrekt over
De Doriltsche Jachthaven.
40 motor-, zeil- en roeibooten. Alles bij elkaar genomen, mag de Dordtsche „pleizier-vloot" er dus zijn.
Een paar aardige reisjes moeten even worden genoemd, in de eerste plaats voor de grootere motor- en zeilvaartuigen. Door Noord en Nieuwen Waterweg, of Oude Maas en Nieuwen Waterweg, kunnen deze gemakkelijk de zee bereiken. Langs het groote vaarwater kunnen b.v. de volgende routes genomen worden:
Noord-Lek-richting Utrecht; Noord-Lek-Hollandsche IJsel en verder naar de Zuid-Hollandsche meren; Merwede, langs Gorinchem, richting Nijmegen; Dordt-Wantij-Nieuwe Merwede, Biesbosch, of Bergsche veld. Een bezoek aan dit uitgestrekte
76
mm



complex grienden, een waar natuurmonument, met een bij elk tij wisselend aspect, is buitengewoon interessant. Schitterend mooi is ook een tochtje via den Biesbosch, langs de Dordtsche Kil en het Hollandsen Diep.
Met klein materiaal is er ook volop te genieten. Wie b.v. de oude Maas afgaat en bij Puttershoek schut, treft daar midden in het polderland een prachtig brok stilstaand water aan, met dicht begroeide oevers; een stukje natuurschoon van bijzondere bekoring.
Heerlijke natuur is te genieten, als men de Giessen, den Graafstroom, of de Alblas opvaart. De echte Hollandsche polders, met hun pittoresque dorpjes, ziet men dan op zijn best. Ongedacht mooie plekjes treft men aan op een tocht in de Waal, na te Hendrik-Ido-Ambacht te zijn geschut.
En zoo zijn er tal van combinaties te maken van Dordt uit, vol steeds frappante afwisseling. . „
Er is wel eens opgemerkt, dat de ligging van Dordt zich niet bijzonder leent voor het toerisme te land. Doch in deze opmerking ligt slechts voor een bescheiden deel waarheid, 't Gaat met het zoeken van natuurschoon als met de poëzie: ,,'t Is maar wie het wel en wie het niet kan vinden".
Wie te Dordt zijn rijwiel pakt en een tochtje maakt over het eiland — het meest eenvoudige en voor de hand liggende geval — wordt in ruime mate beloond, als genieten van de natuur het doel van de rit is. Het landschap, dat men daarbij passeert, is niet dat van den strakken, monotonen polder, want juist het vele opgaand hout brengt hier steeds fleurige variatie.
Hoe heerlijk is een ritje over den mooien straatweg naar Willemsdorp. Hoe kan men daar, aan het Hollandsch Diep, met het gezicht op het breede, druk bevaren water, en op de enorme Moerdijksche brug met haar dertien bogen, zich genotvol abstraheeren van het drukke stadsgewoel en de zorgen
van eiken dag.
Het stoomveer Willemsdorp—Moerdijk brengt van dezen kant tal van toeristen naar den Brabantschen wal. Dordt heeft dus een mooie, gemakkelijke verbinding met het schoone Brabant. En dat beteekent voor den toerenden Dordtenaar toch heel wat.
Tochten van Dordt uit over de dijken langs de groote rivieren bieden altijd weer mooie vergezichten op polderlandschap en groote vaarwaters. En de welvarende Zuid-Hollandsche eilanden zijn een kennismaking, uit toeristisch oogpunt, meer dan waard. Dordt is daarvoor zeer gunstig gelegen.
77



Tenslotte zij er nog op gewezen, dat Dordt ligt aan den grooten autoweg Amsterdam-Parijs. Er is hier ter stede dan ook een drukke passage van auto's van en naar het veer Willemsdorp—Moerdijk. In 1920 werden door dit veer vervoerd: 34796 personen; 39284 personen met rijwielen en 8376 auto's. In 1921 waren deze cijfers respectievelijk: 54423; 55614 en 10591.
Na deze —slechts fragmentarische— opsomming, mag de conclusie zeker wel luiden, dat Dordt, uit een oogpunt van toerisme in het algemeen, zeer veel aantrekkelijks heeft.
78



Kunsten en Wetenschappen te Dordrecht.
Op het gebied van de beoefening van kunsten en wetenschappen heeft Dordt een naam hoog te houden, en het doet dit zeker op een wijze, welke getuigt, dat de veelal materialistisch getinte geest van den modernen tijd den drang naar hooger leven, naar het aesthetische en intellectueele, niet heeft gefnuikt. Integendeel, de inrichtingen van kunst en wetenschap, welke het bezit, toonen aan, dat het, wat het van vorige geslachten mocht overnemen, met piëteit onderhoudt, en, zij het dan misschien wel eens naar andere inzichten, voortzet, wat door dezen is begonnen.
In de eerste plaats zij dan genoemd Dordrechts Museum, gesticht in het jaar 1842, met de bedoeling: het aanleggen van een verzameling van Dordtsche kunst. Daarbij werd later gevoegd een afdeeling oude kunst, in hoofdzaak van Dordtsche meesters. Zoo treffen we er stukken aan van: Jan de Baen, Jacob Gerritz Cuyp, Albert Cuyp, Benjamin Cuyp, Samuel van Hoogstraten, Nicolaas Maes, Mierevelt, Victor, Adam Willaerts en de Van Strij's. Als laatste aanwinst zij genoemd het doek: ,,de krijgsraad van de elf burgervendels van Dordrecht omstreeks 1675", toegeschreven aan Cornelis Bisschop.
In 1870 kwam het museum in het bezit van het legaat L. Dupper, bestaande uit doeken van 19e eeuwsche meesters, benevens een som van f 100.000, waarvan de rente zou dienen tot aankoop van nieuwe werken. Geleidelijk is dan ook een collectie verkregen, welk een goed overzicht geeft van de moderne schilderkunst. O. a. zijn vertegenwoordigd: Jozef Israëls, Jacob en Willem Maris, Anton Mauve, Alma Tadema, Louis Apol, Joh. Bosboom, David Bles, Theo de Bock, Breitner, Alb. Neuhuys, Henriette Ronner, Ch. Rochussen, Jan Veth, Storm van 's-Gravenzande, H. A. van Tright, Weissenbruch, Akkeringa, Toorop, Suze Bisschop-Robertson en W. B. Tholen.
Van de moderne Dordtsche kunstenaars worden genoemd: Roland Larij, M. Reus, E. Boonen, B. M. Koldeweij, Coen van Oven, en R. Kennedy, voor wier werk een afzonderlijk zaaltje is ingericht.
79



8o



Het Museum Ary Scheffer, ondergebracht in hetzelfde gebouw in de Museumstraat, dat, mede dank zij den goeden zorgen van het Gemeentebestuur, volgens nieuwe methodes is ingericht, vormt een collectie op zichzelf in Dordrechts Museum.
Bij den dood van Mevr. Marjolin-Scheffer kreeg het museum al de schilderijen, teekeningen en kunstvoorwerpen van de schenkster, van de hand van, of betrekking hebbende op, Ary Scheffer. Tevens ontving het een som van 200.000 francs, uit de rente waarvan nieuwe stukken aangekocht moeten worden en jonge, bij voorkeur Dordtsche, schilders steun ontvangen.
Met de beeldhouwwerken vormt het geheele museum een rijk bezit van de Dordtsche samenleving, waarop onze Gemeente met recht trotsch mag zijn.
Het in 1774 opgerichte teekengenootschap Pictura leidt een opgewekt kunstleven. In zijn fraai gebouw aan de Voorstraat vinden de werkende leden een home, dat echter niet alleen bestemd is voor atelier en het houden van vergaderingen, maar waarin ook talrijke tentoonstellingen worden georganiseerd van werk der leden en kunstenaars van elders. Vooral in deze richting is Pictura de laatste jaren krachtig werkzaam en stelt het de ingezetenen zoodoende in de gelegenheid, op de hoogte te blijven van hetgeen de nieuwe kunst voortbrengt.
Het aanleggen van kunstverzamelingen is in Dordt steeds in eere geweest en we danken aan deze voorname allure het bezit van eenige rijke collecties.
Zoo zij gewezen op het Museum van Büderbeek, dat een goede verzameling bevat van Haagsche- en andere moderne meesters en een waardevolle collectie Colenbrander aardewerk. Wijlen de heer W. H. van Büderbeek heeft deze kunstschatten onder zekere voorwaarden aan het Rijk gelegateerd.
Een verzamelaar, kunst- en historiekenner van bijzondere begaafdheid was Mr. S. van Gijn, onlangs overleden. Deze heeft zijn patricisch woonhuis aan de Nieuwe Haven no. 39 en de daarin geborgen schatten van kennis en kunst vermaakt aan de Vereeniging Oud-Dordrecht, welke deze schenking heeft aanvaard. Ze omvat: kamers met gobelins en betimmeringen in verschillende stijlen; kunstvoorwerpen; antiek porcelein; meubilair; een uitgebreide bibliotheek over geschiedenis, letteren en kunst. De prentverzameling, betrekking hebbend op de
81
6



geschiedenis van ons volk, zeden en gewoonten, het Oranjehuis en Napoleon en zijn tijd is in sommige opzichten eenig in den lande en evenaart in ander de bekende verzameling-Van Stolk te Rotterdam. Ten slotte is er nog een belangrijke verzameling historie-penningen en oude wapens bij.
In het nieuwe archief-gebouw bevindt zich reeds enkele jaren een afzonderlijke Van Gijn-kamer. Daarin is, in twee Oud-Hollandsche kasten, ondergebracht, wat Mr. S. van Gijn had verzameld aan Dordtsche prenten: Dordracum Illustratum. Deze collectie heeft de verzamelaar reeds enkele jaren vóór zijn overlijden aan de Gemeente geschonken.
In de Groothoofdspoort, een renaissancebouwwerk met veel merkwaardige versieringen, heeft de Vereeniging Oud Dordrecht haar uitgebreide historische verzameling uitgestald. Voor den liefhebber van oudheden is hier bijzonder veel te waardeeren. In den koepel van het gebouw — van waar men een prachtig vergezicht heeft op de omgeving — bevindt zich een interessante verzameling munten, penningen, (vooral met betrekking tot Dordrecht en de Gebroeders de Witt) en draagteekens, voor een groot gedeelte afkomstig uit het legaat-Beelaerts.
Voor een provinciestad is hier veel te genieten van concert en tooneel. Het aantal concerten is vrij groot en men kan gerust zeggen, dat, als kunstenaars van naam in ons land te gast zijn, ze deze Gemeente niet voorbij gaan. Er is hier een opgewekt muziekleven; Dordt heeft ook in deze een traditie hoog te houden en daarbij staat aan de spits de bijna honderdjarige afdeeling van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst met haar muziekschool.
De beoefening der vocale en instrumentale kunst heeft zich de laatste jaren hier sterk uitgebreid, niet alleen in de hoogere- en middenklasse, maar vooral onder de arbeidersbevolking. In dien kring treft men een groot aantal serieus werkende muziek- en zangvereenigingen aan, welke een uiting zijn van voortschrijdende aesthetische ontwikkeling.
Ook de tooneelliefhebbers kunnen hier met hun tijd meeleven. Alle gezelschappen van naam komen in het seizoen, veelal geregeld, hier en brengen dan het beste van hun repertoire.
Liefhebberij-tooneelvereenigingen telt onze Gemeente ook vele, en wel het meest onder de arbeidersbevolking.
82



Groothoofdspoort met Museum Oud-Dordrecht,
83



Een inrichting, welke in het middelpunt staat van het geestelijk leven van een groot gedeelte der burgerij, is wel de Openbare Leeszaal en Bibliotheek.
% In 1899 begonnen in een kleine bovenwoning, is ze nu gehuisvest in het voormalig museumgebouw in de Wijnstraat. Haar boekenschat is zeer uitgebreid en in zijn soort buitengewoon gespecialiseerd.
jl In de courantenzaal liggen verscheiden dag- en weekbladen van allerlei richting en beweging ter lezing en daarvan wordt dagelijks druk gebruik gemaakt.
De andere zaal, waarvan de wanden zijn versierd met mooie schilderijen uit de verzameling-van Büderbeek, is bestemd voor de lezing van tijdschriften. Ook hier zijn de tafels ruim voorzien en aan prent en lectuur gaan er dagelijks velen te gast.
Van het uitleenen van boeken wordt verbazend veel gebruik gemaakt.Tevens is er een afzonderlijke bibliotheek voor kinderen. Voor de bewoners van de nieuwe wijken, Krispijn en de Staart, zijn afdeelingen gesticht, terwijl de bemoeiingen der vereeniging zich geleidelijk over de omgeving uitbreiden.
84



Zoo zijn er correspondentschappen te Dirksland, Herkingen en Alblasserdam; deze worden wekelijks van boeken voorzien. Een filiaal, met leeszaaltje, is gevestigd te Middelharnis, terwijl naar Oud-Beijerland geregeld tijdschriften worden gezonden.
Het Gemeentebestuur steunt dit mooie werk reeds sedert jaren. Dordt heeft op dit gebied ook weer een belangrijke rol gespeeld, want in dezen vorm werd hier ter stede de eerste openbare leeszaal en bibliotheek in den lande gevestigd, welke die in menige plaats ten voorbeeld is geweest.
Tenslotte zij nog gewezen op de Volksuniversiteit, welke reeds eenige jaren met vrucht werkzaam is.
85



86



Gemeen tebedri j ven.
Van de provinciesteden is Dordt een der eerste geweest, welke een Gasfabriek bezat. Met de ontwikkeling der techniek moest dit bedrijf natuurlijk voortdurend rekening houden en het heeft dit gedaan tot in dezen tijd toe. Zoo besloot de Gemeenteraad nog onlangs tot een verbouwing voor het plaatsen van nieuwe verticale ovens, welke geheel voldoen aan de eischen der moderne gasfabricage.
Daardoor is de mogelijkheid geschapen, dat het goed geoutilleerde bedrijf zijn vermogen tot 12 millioen M3. zal kunnen opvoeren. Dit heeft tevens ten gevolge, dat de kostprijs van het product — dat van hooge calorische waarde is — zal kunnen worden verlaagd, terwijl tevens bij aanzienlijke afname voor industrieele doeleinden een beduidende reductie op den prijs kan worden verleend.
De Hoogdrukwaterleiding levert water van zeer goede kwaliteit, blijkens de chemisch-bacteriologische onderzoekingen, welke geregeld worden verricht. Het water is afkomstig uit de rivier en wordt in filters gereinigd.
Het Gemeentelijk Electricüeitsbedrijf is van bijzondere beteekenis, niet alleen voor Dordrecht, maar ook voor tal van gemeenten, tot op grooten afstand verwijderd. Als plaatselijke centrale begonnen, heeft het geleidelijk het debiet naar elders uitgebreid met het resultaat, dat het thans volkomen de allure heeft van een provinciale Centrale.
Zoo levert de Dordtsche Centrale stroom aan 32 gemeenten, gelegen op het Dordtsche eiland, IJselmonde, in de Alblasserwaard, de Krimpenerwaard en de Hoeksche Waard. Behalve in de grootste gemeenten, zooals Sliedrecht, Ridderkerk en Gorinchem, heeft Dordrecht ook den aanleg binnen die gemeenten bewerkt en voert het 't geheele beheer van de distributie. Mogelijkheid van uitbreiding is nog aanwezig door voorziening van nog meer gemeenten in de Hoeksche Waard en in de Vijf Heerenlanden.
87



Het bedrijf, in 1910 begonnen met + 1000 P.K., heeft nu een vermogen van ^ 30.000 P.K. Zijn werkingsspheer strekt zich uit van de omgeving van Rotterdam tot aan de grens van de provincie Utrecht. Het uiterste punt van den kabel, thans nog te Ameide, is 49 K.M. ver verwijderd. Zoo kan men, van Utrecht naar Rotterdam sporend, des avonds al te Capelle op den IJsel zien, dat de Dordtsche Centrale draait.
Reeds in een ander hoofdstuk is gewezen op de groote bedrijfszekerheid, welke ze waarborgt, als voorname factor voor de groot-industrie. Deze neemt in belangrijke hoeveelheid stroom af. Ook de klein-industrie past steeds meer de electrische energie toe. Als verlichtingsmiddel heeft ook in deze streek de electriciteit zich zeer sterk uitgebreid.
Eenige cijfers, aangevende de snelle ontwikkeling van dit bedrijf, zijn hier vóór in beeld gebracht en toonen overtuigend aan, dat de Dordtsche Centrale voor een groot deel van Zuidelijk Zuid-Holland een onmisbaar bedrijf is geworden.
De Gemeente-Slachtplaats is een inrichting van groot hygiënisch en maatschappelijk belang. Daarin slachten de slagers hun vee in daarvoor bijzonder gebouwde hallen op een wijze, welke de grootst mogelijke zindelijkheid en zuiverheid waarborgt.
Alle dieren worden vóór en na de slachting door hulpkeur-
88
■



meesters gekeurd. Bij twijfel grijpt de directeur — veeartsbacterioloog — in. Diens nader onderzoek toont vaak aan, dat oogenschijnlijk onschadelijk vleesch toch niet deugdelijk is. Maar ook het omgekeerde is vaak het geval en dat heeft dan het voordeel, dat vleesch, anders gedoemd om verbrand te worden, geschikt blijkt voor de consumptie. Gevolg is dus: besparing van brandstof en van kapitaal.
De slagers betalen voor het slachten een vast tarief en krijgen daarvoor het recht, om hun goedgekeurd vleesch voor
onbepaalden tijd gratis in een der koelcellen te mogen bewaren. Ook is er, tegen vast tarief, gelegenheid tot het koel bewaren van boter, wild en gevogelte.
De koelinstallatie is een onderdeel van het bedrijf. Zeer klein begonnen, heeft ze zich
geleidelijkontwikkeldtot h de slachtplaats.
een ijsfabriek van be-
teekenis. Ze levert thans groote hoeveelheden ijs aan slagers, bakkers, bot erf abrieken, exportslagerijen, ziekeninrichtingen en particulieren, zoowel hier als in de omliggende gemeenten. De kou, benoodigd voor de koelcellen, wordt productief gemaakt aan deze ijsfabricage, zoodat daardoor meteen een nadeelige financieele factor wordt geëlimineerd.
Afgekeurd vleesch wordt verbrand, tenzij de toestand er van zoo is, dat het geschikt is voor dierlijke consumptie. Het wordt dan a f 0.20 per K.G. afgestaan aan Artis te Amsterdam, welke inrichting het vorig jaar ^ 10.000 K.G. ervan gebruikte. Een dubbel voordeel is hieraan verbonden, n.1. brandstofbesparing en tegemoetkoming in de schade van den desbetreffenden eigenaar, die de opbrengst ervan ontvangt.
Voor de exportslagerij op Engeland, Schotland en Beligë wordt veelvuldig van het slachthuis gebruik gemaakt. Het betreft in hoofdzaak varkens, welke op den dag van aankomst onmiddellijk worden geslacht en verzonden.
Dordt, gelegen aan zoo vele wateren en in zulk een dicht bevolkte, welvarende omgeving, heeft een druk Gemeentelijk
89



Veerbedrijf. De motiveering, gelegen in dezen eenen zin, is zeker meer dan voldoende. Mocht dit voor enkelen niet het geval zijn, dan zullen de hiernaast volgende statistieken even zoovele krachtige argumenten zijn, welke nader betoog overbodig maken.
In de eerste plaats zij genoemd het veer Dordrecht—Papendrecht, dat wordt bediend met een dubbelschroef-stoomveerboot van 50.000 K.G. laadvermogen en waarop ruimte is voor 600 passagiers. Een boot van dezelfde constructie en capaciteit is steeds in reserve.
Van 's morgens 5 uur tot 's avonds 8 uur wordt om de 20 minuten gevaren. Daarna tot 12 uur om het half uur. Des nachts van 12 uur tot 5 uur is er gelegenheid om per roeiboot te worden overgezet, terwijl, indien vooruit besteld, en dan tegen] verhoogd tarief, ook van de veerboot gebruik gemaakt kan worden.
Veerpont op Zwijndtecht.
De dienst Dordrecht— Zwijndrecht wordt onderhouden met een rader-veerpont van 45.000 K.G. laadvermogen en ruimte voor 600 passagiers. Eén pont is steeds in reserve.
Van 's morgens 5 uur tot 's avonds 8 uur wordt om het kwartier gevaren; daarna tot 12 uur om het half uur. Tusschen 12 uur en 5 uur 's nachts is er gelegenheid tot overtocht zooals bij het Papendrechtsche veer.
90



9*



De verbinding Wieldrecht—'s-Gravendeel geschiedt per sleeppont met 10.000 K.G. laadvermogen, welke gesleept wordt door een veerboot van 4875 K.G. laadvermogen, met ruimte voor 65 personen. De pont is bestemd voor rij- en voertuigen, de boot alleen voor personen. Eén sleeppont en één boot zijn steeds in reserve.
De dienst is als volgt ingericht. Van 6 uur 's morgens tot 6 uur 's avonds wordt om de 20 minuten gevaren. Daarna is er alleen overtocht per roeiboot of per reeppont. Des nachts is er ook gelegenheid tot overtocht — ook per boot — onder dezelfde voorwaarden als bij de andere gemeentelijke veerdiensten.
Hoofdzakelijk voor de te 's Gravendeel wonende arbeiders, die te Dordt werken, wordt 's morgens te 6 uur en half zeven van 's-Gravendeel gevaren naar de Zeehaven; terug des avonds te 5 uur en half zes (des Zaterdags des middags te 12 uur en half één).
Des winters bij sterken ijsgang wordt de verbinding aan de veren zoo veel mogelijk onderhouden met roeibooten en ijsschouwen.
Electrische Centrale.
92



Gezondheidszorg te Dordrecht.
Hoofdingang Gemeentelijk. Ziekenhuis.
Hoewel de hygiëne een nog betrekkelijk jonge wetenschap is, heeft de Overheidsbemoeiing reeds in belangrijke mate den invloed van de resultaten van haar onderzoek ondergaan. Hier ter stede is het niet anders geweest en op het uitgebreide terrein, waarop ze in deze Gemeente werkzaam is, is de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst het centrale punt. Als men de werkingsspheer daarvan tot in finesses nagaat, komt men tot de conclusie, dat, indien noodig, de Overheid te Dordt zich interesseert voor het lichamehjk welzijn der ingezetenen van de wieg tot het graf.
Zoo breed is het bestek van dit opstel echter niet, maar
93



toch is het van belang, de beteekenis van dezen dienst, aan het hoofd waarvan een geneesheer-directeur is gesteld, aan te toonen.
Deze oefent toezicht over ziektegevallen van al het personeel, dat in gemeentelijken dienst is. Hij adviseert over mogelijke pensionneering wegens ziekte en bij invaliditeitsbepaling en keurt alle candidaten, die in gemeentedienst zullen treden.
Hij oefent controle op de opneming van patiënten in het gemeentelijk ziekenhuis (behalve voor de eerste klasse); op de door het Burgerlijk Armbestuur uitbestede armlastigen; op het door dit bestuur verstrekken van versterkend voedsel en orthopedische instrumenten.
De dienst is belast met het verleenen van eerste Imlp bij ongelukken en zijn medewerking daarbij wordt ook wel ingeroepen in de buitengemeenten.
De directeur is tevens politie-geneesheer. Hij geeft aan het politie-personeel cursussen in eerste hulp bij ongelukken en bijzondere cursussen daarin aan de hoofdagenten en majoors, waarbij ook personeel van andere gemeentelijke diensten tegenwoordig kan zijn.
Tevens bestaat er samenwerking tusschen den G. G. D. en de Vereeniging Eerste Hulp bij Ongelukken, de afdeeling Dordt Van het Groene Kruis, het Roode Kruis en de Padvindersbeweging.
Hij belast zich met het vervoer van zieken naar alle inrichtingen binnen en buiten de gemeente, tegen een vast tarief. Ook het vervoer van krankzinnigen geschiedt steeds door het personeel van den dienst.
De Directeur heeft de medische leiding van den gemeentelijken ontsmettingsdienst, waarvan de technische verzorging is opgedragen aan den directeur van den Reinigingsdienst. Aan dezen tak is een kliniek verbonden voor besmettelijke huidziekten. De zeer moderne ontsmettingsinstallaties — welke reeds andere gemeenten ten voorbeeld strekten — kunnen ook worden gebruikt door particuliere artsen voor in hun practijk voorkomende gevallen. Natuurlijk tegen een bepaald tarief.
De directeur oefent tevens toezicht op verschillende volkslogementen.
Officieel, of door persoonlijke relatie, heeft hij contact met de volgende door de Gemeente gesubsidieerde vereenigingen: de Vereeniging tot verzorging van on- en minvermogende kraamvrouwen (het verschaffen van voedsel, hygiënische hulp
94



en voorlichting); de Vereeniging hulp in de huishouding, welke vrouwelijke assistentie biedt in gezinnen, waarvan de moeder door ziekte verhinderd is haar werkzaamheden te verrichten; het Consultatiebureau voor Zuigelingen; de Vereeniging tot bestrijding der Tuberculose, welke in het voormalige kinderziekenhuis winter en zomer over lighallen beschikt en in wier dienst twee enquêtrices zijn, die ook huisbezoek doen; de
Nieuwe Volksbadhuis,
Vereeniging Dordtsche Bosschool en Dordtsche Gezondheidskolonie; de Vereeniging Volksbadhuis (welke thans twee inrichtingen exploiteert, van welke een pas geopend is in de nieuwe woningwijk op Krispijn).
Ook het woningonderzoek van panden, door de Gemeente of door Vereenigingen gebouwd, ressorteert onder den G. G. D. Wanneer zulke woningen door nieuwe huurders zullen worden betrokken, wordt eerst onderzocht, of dezen wel rein zijn, mogelijk lijden aan besmettelijke ziekten, of ongedierte hebben! 'Mocht dit het geval zijn, dan worden ze eerst door den G. G. D. behandeld.
95



Ruim een jaar geleden is het|rnedisch schooltoezicht uitgebreid met tandheelkundig onderzoek. Op alle gemeentelijke scholen is daarvoor een kamertje ingericht, waarin het instrumentarium wordt opgesteld. Thans zijn alle kinderen van het ie leerjaar onderzocht; aangevangen is met het 2e leerjaar, terwijl alle leerlingen der school voor buitengewoon lager onderwijs zijn behandeld. Ook op enkele bijzondere scholen is dit onderzoek reeds aangevangen.
Opmerkelijk is hierbij de medewerking van de ouders. Nog niet één procent van dezen heeft zich tegen de tandheelkundige behandeling van hun kinderen op de school verklaard. Een paar cijfers zullen het groote nut aantoonen van deze Overheidszorg voor het opkomend geslacht. Van de 1056 onderzochte gebitten waren er slechts 122 gaaf; aangebracht zijn 735 amalgaan-vullingen en 274 cement-vullingen; 409 extracties zijn verricht. Als nog medegedeeld wordt, dat den kinderen tevens het gebruik van den tandenborstel wordt geleerd, zal ieder het zegenrijke van deze instelling gaarne erkennen.
Het medisch schooltoezicht is ook begrepen onder den G. G. D. Twee zusters, aan dezen dienst verbonden, assisteeren daarbij. De eene, die is toegevoegd aan de schoolartsen, behandelt des middags in een kliniekje de aan hoofdzeer en uitslag lijdende kinderen. De andere, toegevoegd aan den schooltandarts, helpt dezen.
Door bemiddeling van den G. G. D. verricht de directeur van de Gemeente-slachtplaats bacteriologisch onderzoek voor de plaatselijke medici. In hoofdzaak heeft dit betrekking op het aantoonen van diphteritis. Zoo werden door hem het vorig jaar 1800 keelwatjes daarop onderzocht, terwijl hij tevens sputa-onderzoekingen verrichtte op tuberculose, en o. a. faeces, bloed en urine op typhus.
Dordt kan zich sedert enkele jaren verheugen in het bezit van een nieuw Gemeentelijk Ziekenhuis, dat volkomen aan de eischen van de tegenwoordige wetenschap voldoet. Hoort men bijna overal elders spreken van een ziekenhuis vraagstuk, dit is hier ter stede finaal opgelost.
Aan den Reeweg, in een rustige, landelijke omgeving, ver van het stadsrumoer, is deze nieuwe inrichting verrezen, als gelukkige voortzetting van een reeds voor eeuwen aangevangen arbeid tot heil der lijdende Dordtsche menschheid.
Hier heeft de bouwmeester Ed. Cuijpers een complex monu-
96



mentale gebouwen gezet, elk op zichzelf een architectonisch geheel en toch weer tezamen vormend een streng sluitende eenheid, temidden van snel gewassen plantsoenen, gemillimeterde, weldadig groene, gazons en vroolijke, kleurige bloembedden en rozenstruiken.
Is de uitwendige aanblik imponeerend, het interieur is daarmede volkomen overeenstemmend, niet het minst door stemmig aandoenden eenvoud. Aan alle weelde is het inwendige gespeend,
PaliënfenzBBl in hef Gemeentelifk Ziekenhuis.
maar aan wat in het belang der patiënten zou kunnen zijn, is niets gespaard. De ziekenzalen zijn dan ook in één woord model-zalen.
De indeeling van het geheel is, in het kort weergegeven, als volgt. Boven elkaar zijn twee af deelingen voor vrouwen, een interne en chirurgische; evenzoo is het voor de manlijke patienten. Elke twee afdeelingen komen uit op denzelfden tuin. De tuinen liggen alle op het Zuiden.
Verder is er een afdeeling als kinderziekenhuis ingericht, waarbij de zuigelingen zijn geïsoleerd en afzonderlijk worden verpleegd.
97
7



Bijzondere aandacht verdient de minutieuse hygiënische voorzorg, welke overal streng is doorgevoerd. Zoo wordt b.v. na eiken maaltijd het servies opnieuw afgekookt, dus niet alleen afgespoeld.
De afzonderlijk geplaatste barakken voor lijders aan be^ smettelijke ziekten zijn in denzelfden geest ingericht. De operatiezaal is in hooge mate modern, evenals de Röntgenkamer, waaraan een specialist-Röntgenoloog is verbonden. Tevens behooren tot de behandelende medici specialisten voor oor, neus en keel en voor de oogen.
De apotheek is in een afzonderlijk gedeelte van het gebouw ondergebracht, evenals de tot het Ziekenhuis behoorende polikliniek.
In een anderen vleugel bevindt zich de frissche keuken, met op de bovenverdieping de huisvesting voor de dienstboden.
Het zuster verblijf staat ook op zichzelf en is zeer comfortabel. Ieder van haar heeft een gezellige zit-slaapkamer, er is een gemeenschappelijke eetzaal, terwijl de werkelijk mooie recreatiezaal alles biedt, wat, na moeilijken arbeid, ontspanning kan geven.
98



In de onmiddellijke nabijheid, er vlak tegenover, bevindt zich de inrichting van de Vereeniging tot Ziekenverpleging. Ook dit is een nieuw, fraai gebouw, schepping van denzelfden bouwmeester, uitstekend geoutilleerd, voldoend aan alle eischen.
De Frangois Heytinck Baesjou-stichting, het Roomsch-Katholieke Ziekenhuis in de Groote Kerksbuurt, is eveneens in een nieuw, uitstekend ingericht, gebouw gevestigd en neemt patienten op van alle gezindten.
In de Prinsenstraat, in een ruim, geheel voor het doel verbouwd pand, met flinken tuin erbij, biedt het Diaconessenhuis gelegenheid tot verpleging.
Ten slotte zij vermeld, dat in de Dordtsche Polikliniek aan den Stationsweg verschillende Dordtsche specialisten op bepaalde dagen en uren consult houden.
Evenals het hoofd van den G. G. D. heeft de Directeur van de Gemeente-Slachtplaats een wijdvertakten werkkring. Zoo is hij tevens directeur van den Keuringsdienst voor vee en vleesch te Dordrecht. Deze is een uitvloeisel van de nieuwe wet op de vleeschkeuring en wordt, met het abattoir te Dordrecht als centrum, uitgeoefend door tien gemeenten.
De slachters alhier, die te Zwijndrecht en te Dubbeldam, slachten allen aan dat abattoir, waar hun vleesch wordt gekeurd. Het in de andere gemeenten geslachte vee wordt daar ter plaatse gekeurd door hulpkeurmeesters, die, in de daarvoor aangewezen gevallen, den bijstand kunnen inroepen van aan den dienst verbonden veeartsen, welke in de streek zijn gevestigd, of van den Directeur zelf. Verder wordt al het vleesch, afkomstig van noodslachtingen, naar het Dordtsche slachthuis vervoerd, om daar te worden gekeurd.
Onder deze rubriek valt ook de Keuringsdienst van waren voor het Keuringsgebied Dordrecht. Reeds i Januari 1908 stichtte het Gemeentebestuur een eigen keuringsdienst van eetwaren en keukengereedschap. Deze heeft een zegenrijken invloed geoefend op de volksgezondheid. Tal van kwade praktijken en uit sleur en onwetendheid voortkomende handelingen, welke schadelijk waren voor den gezondheidstoestand in het algemeen, heeft hij uitgeroeid. Het groote nut van deze instelling
99



werd ook door verschillende kleinere gemeenten in den omtrek gevoeld, welke zich bij den Dordtschen keuringsdienst aansloten.
Tengevolge van de in werking treding van de nieuwe Warenwet is i Juli van het vorig jaar deze gemeentelijke dienst opgeheven en bovengenoemde districtsdienst hier ter stede gevestigd. Dordt werd daardoor een centrum van 71 gemeenten, gelegen op het eiland van Dordrecht, in de Alblasserwaard, de Vijf Heerenlanden, de Hoeksche Waard, op Goeree en Overflakkee en drie gemeenten op IJselmonde.
Het bewerken van zoo'n gebied vereischt een omvangrijke organisatie. Zoo worden 1150 melkslijters, 550 bakkers, 2250 winkeliers en 100 fabrikanten van aan keuring onderworpen waren geregeld door de keurmeesters bezocht. Op het laboratorium, gevestigd in een gebouw der Gemeente, dat naar de eischen, welke de dienst stelt, is verbouwd, worden de door de keurmeesters meegebrachte, en de van andere zijde ingekomen, monsters onderzocht.
De resultaten van het werken van den nieuwen dienst hebben duidelijk aangetoond het groote verschil tusschen de artikelen, afkomstig uit de gemeenten, waar voorheen de Dordtsche keuringsdienst reeds werkzaam was en uit die plaatsen, waar voor het eerst dit toezicht wordt geoefend.
100



INHOUDSOPGAVE VAN BELANGRIJKE BEDRIJVEN, HANDELSONDERNEMINGEN, ENZ.
Blz.
Aannemer; A. van Driel, Spuiweg 61 .... XXXI
Aanneming-Mij.: Aannem.-Mij. „Groeneveld",Spuiweg5 XXX
Advertentie-Bureau: Alg. Adv.-Bur. Proosdij, Oudenh.str. 16 XLII
Adviezen-Calculaties : Chr. G. van Buuren, Ing. Arch. Singel 169 XXXIII Agenten en Depothouders : Suikerfabr., Aardappelmeelfabr., Botercentrale etc. Roest & van der Wijk,
Automobielen, Motorrij- Wolwevershaven 37 XXVIII
wielen en Onderdeden: J. v. d. Berg. Corn. de Wittstraat 49/55 LUI
Gebrs. Schulders, Spuiweg 42 (Garage) LM
Banketbakkerij t G. B. Kerkhof, Steegoversloot 75 . . XLIV Bankzaken: Dordrechtsche Onderlinge Credietver.
De Merwede Bank VII
Nationale Bankvereeniging .... VII
Basaltine Tegelfabr. t N.V. Holl. Basaltine Tegelfabr., R.-dam XII
Behangselpapier : G. J. A. F. van Eijsden, Vriesestiaat 64 XXXIX Bergingsbedrijf t N.V. W. A. v. d. Taks Bergingsbedrijf,
Rotterdam XIV
Beurtvaartdienst» N.V. Beurtvaartd. „Johanna", Nieuwe-
haven 2, Bouman & de Jong . . . XXV Boekhandel: N.V. Blussé & van Braam's Boekhandel, Wijnstraat 123 XLII
G. van Herwijnen, Techn. Boekh.. Licht -
drukinr., Kromhout-Reeweg . . XLIII
J. P. Revers, Voorstraat 173 ... XLII
Bouwmaterialen: N. V. Kalkfabriek v/h van Dijk & Co. XXXII
Brandstoffenhandel» Fa. H. H. v. d. Bosch 6 Zonen, Vest 4 XXXI
J. Vermaat, Corn. de Wittstraat 51 . XXVI Brandkasten- en Sloten- N.V. Lips' Brandkasten- en Sloten-
f abrieken: fabrieken V
, Brood- en Beschuitfabr. t Van Mill's Brood- en Beschuitfabr..
Mauritsstraat 2 . XLIV
Brouwerij: W. A. Ponsen & Co., Agent Beiersch-
Bierbr. „De Amstel", Leuvebrug 1 LI
„De Sleutel", Varkenmarkt 64 . . . LI
Café-Restaurants: Geb. „American", Groenm. 43Feestz. Lil Café-Restaurant „Central", Scheffers-
plein Lil
Grand Café-Restaurant „N. A. B.,"
Steegoversloot 39 Lil
Café's: Café „Industrie", P. de Smit, Mer-
wedekade LIJ
F. W. Niese, Café Panorama, Theetuin
en Uitspanning, Papendrecht ... LI
CarrossieröWagenmakerij: Fa. D. Meeldijk, Grootekerksbuurt 3 XXVI
Chemicaliën: C. van Epenhuysen, (Zwijndrecht) . XXXV Comestibles: Fa. J. van Donkelaar, Singel 193 . . ..|| XLIV Commissionnairs in
Effecten: Fa. de Kat 6 Co., Wijnstraat 106 . VIII Coöp. Verbruiksver.: Dordrechtsche Coöperatieve Verbruiks-
ver., Grootekerksbuurt 10 . . . . XLV
Dagblad: Dordrechtsch Nieuwsblad IV
Dordrechtsche Courant 104
Dames- en Kinderkleeding: M. H. van der Voort XLV



Blz.
Dansschool: I. Boer, Groenmarkt 5 XL
Distilleerderij: N.V. M. van Zanten's Distilleerderij, Likeurstokerij en Wijnhandel, Wijnstraat 83—85 L
Drukkerij: Fa. Obreen & Co., Drukkerij „Rust Roest", Kantoorboekhandel, Groenmarkt 59—61 LVI
Electrische Installaties: C. W. van Seventer & Co., Voorstraat 295/297 XXXIV
Expediteurs, Cargadoors enz.: H. Boonstra & Zn., Vest 76, Exped.. XXI
W. P. Bouman, Sleepdienst- en Transport-ondernemer, Merwedekade 25 . XXV
B. J. den Duutsen, Korte Kolfstraat 29 XXI Fa. Wed. H. W. de Klerk, Sleeperij,
Expeditie, Verhuizingen, Varkensmarkt 22 XXV
Gerard Mauritz, Cargadoor, Expediteur, Bevrachtingsagent .... XXII
C. L. Oversier, Expediteur, Cargadoor, Stuwadoor XXIII
G. A. van Sprang. Reederij, Cargadoor, Expediteur, Reeweg 28 . . XXV Fa. Willem van Twist, Expeditie, Sleeperij en Verhuizingen. Motorenen Rijwielhandel, Varkenmarkt 4 . XXIV Foto-Artikelen: J. G. P. Boden, Singel 191 ... . XI
Gasmeters: Maatschappij ter vervaardiging van
Gasmeters, enz X
Geschilderde Meubelen
enz. t J. W. Bouwman, Fabriek van Geschil¬
derde Meubelen, Kr. Elleboog 4 . . XI Glashandel: P. Dolk 6 Zoon, Spiegel- en Venster¬
glas, Rotterdam^—Dordrecht . . . XLIII
J. Heinle, Noorderbrug XLIV
Goederenhandel: Dordrechtsche Goederenhandel, S. Lit-
tel, Voorstraat 330 LVI
Goud- en Zilverwerken* M. A. de Meij, Steegoversloot 63. . XLI Grand-Bazar * C. A. v. d. Straaten. Voorstraat 388/419 XLIX
Haardenfabrikanten: Lips & Peters, Groenmarkt 9 . . . XLI Herstellingswerkplaats voor Motoren en
Stoommachines: Rackwitz & Greven, Houttuinen 4 XXVII Houthandel en Houtbereiding: N.V. Gips' Houthandel XV
Hotels: Hotel „Bellevue" Groothoofd ... LH
Hötel-Café A. Heibeek, Burgemeester
de Raadthuissingel 23 Lil
Hotel Hendriks, Vriesestraat 10/12/13 Lil Hötel-Café-Rest, „Het Witte Paard" LH Hötel-Rest. Ponsen, t/o het Station LH Geheelonthouders-Hötel „Ons Huis",
Houttuinen 2 XXVII
Oranje-Hötel-Café-Rest. H. van Kuik,
Joh. de Wittbrug Lil
Huidverf: Rand's Huidverffabr. („In de Verfcon") LIV



Blz.
Jalousiën, Rolluiken, enz. : R. de Bres, Nieuwstraat 36 . . . . XXXVII
T. van Camp, Singel 171 XXXVII
Karpettent P. van Herwijnen, Vriesestraat 23/25. XLVII Kistenfabriek : Fa. C. van der Linden, Lange IJzeren
Brugstr., Kistenfabr. en Houthandel. XXXVII Kleedingmagazijn : Gebrs. Bervoets, Voorstraat 194, Hee-
ren-, Jongeheeren- en Kinderkleeding II
Koffiebranderij i N.V. v/h Jan v. d. Anker, Wijnstr. 118. XLVIII
Koffie en Thee» O. de Wiljes. XLVIII
Kopergieterij: Fa. L. van der Waal, Bleyenhoek 11 XXXV Kunststeen: Kunststeen- en Cementwerken, Gebrs,
Mion, Vest 94. . XXXVI
Klompen: M. P. & J. Kooiman, Fa. A. J. Erken-
diep, Sluisweg 4 XXXVI
Loodgieter: J. H. Bozua, Loodgieter, Leidekkeren
Gasfitter, Elec. Install. voor licht en
kracht, Stoofstraat 28 .... . XXXVI
Machinefabrieken: N.V. Machinefabriek „De Biesbosch". XVII Firma Huiskens & van Dijk, Machine-
fabr., Ketelmakerij en Scheepsbouw XVIII
N.V. Machinefabr. v/h H. J. Koopman XVIII
N.V. Machinefabr. „Maas 6 Merwe" XVIII Penn & Bauduin, Ijzer- en Kopergieterij,
Constructiewerkplaats. ... XX
Manufacturen-Magazijn: Firma H. Berlage, Voorstraat 24/26/28 XLVI Margarinefabriek: Albers Creameries Limited, Fabrikanten
v. fijne Margarine, Dordrecht-A'dam. XXIX
Melkproducten voor
Scheepsgebruik t W. Verheul, Melkinrichting Voorste. 18. XXXIII
Metaal-industrie: N.V. Rotterdamsche Metaal Industrie XIX
Meubelmagazijn: M. Oosterwijk, Wijnbrug 38. . . . VI Meubelen, Kleeren, Manu-
facturen enz.: Jan Burger. Wijnstraat 91 .... XLVI Mineraalwater- en Limo-
nadefabriek: J. Roos, Raamstraat 2 XLVIII
Naaimachines: Emanuel van Gelder, Pfaff Naaimachines, Voorstraat 325 o/d Spuistr. XLIX Oliën: N.V.Olie- en Techn. Handel-Mij. v/h
Wed. H. A. Gelissen XXXIII
Opticiens: W. B. Günther, Groenmarkt 50 . . XL
OrthopSd. Fabr.: N. V. Roth's Orthopad. Fabr. . . . XXXVIII
Pluimveevoeder: G. Dooren Jz., Singel 85 .... XL
Rozen en Vruchtboomen: J. Koopman & Co XXXIX
Rijwielhandel: D. Groenewoudt, Bagijnestraat 15 . LM
B. J. van Riemsdijk, Voorstraat 7 . . L Scheepsverband-MaatS : Eerste Nederlandsche Scheepsverband-
Maatschappij, Wolwevershaven 30 XVI
Scheepsbouw: Fa. P. Hoebée . v ^V
Scheepsmederij: A. H. Pols 6 Zonen, Keizershof . . XXV11
Scheepsvictualiën: C. S. C. v. Waalwijk v. Doorn, -.„-_i
Prinsenstraat 39 XXV11
Schilder : Fa. G. Kramer, Huis- en Sieraadschilder,
Voorstraat 46 en 31 XXXV
Sigarenmagazijn * F. S. Schouten-van Es, Singel 69 . . LIV
Spaarbank: Spaarb. te Dordrecht, Joh. de Wittstr. 2 IX
Spiegel-enLijstenfabriek: De Witt, Gr. Spuistraat 11 —13 . . XI



Blz.
Stalhouderij.* N.V. Ballegooyen's Stalhouderij en
Sleeperij, Doelstraat 11 .... XXVI Stofteerderij-Behangerij * H. J. Gordijn, Groote Spuistraat 22 . XLVIII Stoombootreederij * Fop Smit 6 Co., Rotterdam .... I
Stukadoorszaak: Fa. Döbken v.h. Jürgens & Co., Gr.
Kerksbuurt 6 XXXIV
Tabak * Simon van Brakel 6 Zn., Tabak, Koffie,
Thee ea Choc, Voorstraat 11 . . XLIII Techn.-Electrotechn.Bur.: Gebrs. van Dijk, Noordendijk 12. . XXXIV Uurwerken: C. W. Ridderhof, Voorstraat 308. . XLVIII
Veilingmeesters * Fa. A. Mak, Dordrecht en Amsterdam VI
Voedingsproducten: N.V. „Farina'', Dordrecht—Den Haag XXIX
Wijnhandel* Frans v. d. Hoogen & Co XLIX
Ijzerwaren: H. J. van de Rest, Voorstraat 95,
Haarden, Kachels enz XLI
Hoogland & Massee, Vischstraat 6, Gereedschappen, Appendages enz. . XXXIV Zagerij: J. A. van Tilburg, Zagerij „De Nach¬
tegaal", Noordendijk 190 ... . XXXV
Zeesleepdienst, Zeetransport 8 Veembedrijf: L. Kalis 6 Co., Voorstraat 63 . . . XVII
Zuilen, Zetsteen, Zink-
steen, Mijlpalen enz. Basalt-Mij, Gelderschestr. 12, R'dam. XIII
| ANNO 1922 HONDERD VIER-EN-DERTIGSTE JAARGANG ANNO 1922 I
onio -kantoren, Grootekerkeplem No 5, b'j de depothouder «a 'eleI- Nos 66i " en IWB.-Telegram-adrea: „Courant tonli.-u van vraag en nanund en., f-6 regel, f UMO. elke reaal men,
til den ■ poor.egboekli.anel. waelilkamer, Ie en 3. Klaae. | Po.tcheao. en girorekening Ho. 44060. Po.tbue Mo. 13. /O.IIJ.Ingei. «enedeeliogen IJ recel. |Vl.''.,lkere»ulineër 10 «0
DE DORDRECHTSCHE COURANT, OPGERICHT S DECEMBER 1789, IS HET EENIGE GEHEEL TE DORDRECHT GEREDIGEERDE EN GEDRUKTE DAGBLAD. ADVERTENTIES IN DEZE COURANT GEPLAATST GENIETEN IN DORDRECHT EN OMGEVING DE GROOTSTE P UBLICITEIT DAAR ZIJ HAAR LEZERS IN ALLE STANDEN EN RICHTINGENTELT



N.V. Stoomboot JReederi j Fop Smit*© Co.
SALON-RADERSTOOMBOOT „MERWEDE I".
Geregelde Dagelijksche Passagiersdiensten met geriefelijk ingerichte Salon^Raderstoombooten tusschen
Rotterdam ~Dordrecht~Gorinchem.
AANLEGPLAATS „GROOTHOOFD" TE DORDRECHT.
Hoofdkantoor te Rotterdam: Oosterkade b/h. Maasstation.
I



8 Gebr BERVOETS I
ga o
g>j Grootst Speciaal-Huis te dezer stede g>J
gj In: HEEREN-, JONGEHEEREN- §| g EN KINDERKLEEDING jj|
|^| Gemaakt en naar iYlaat g|
| Speciale Afdeelingen. §
BJ SPORTKLEEDING - HEEREN MODE- |j |j ARTIKELEN ~ HOEDEN EN PETTEN @
t3 sa miaiaiaiaiaiaia®^
ii



De Dordrechtsche Onderlinge Crediet-Vereeniging
OPGERICHT 1871 Kantoor: GROENMARKT 64
Commissarissen:
A. J. LEBRET, Voorz.; M. S. BOERS, L. F. D. v. d. MINNE, Mr. J. SALOMONSEN, J. J. VRIESENDORP VAN RENESSE.
Directeuren t
C. VRIESENDORP Jzn. en K. F. CREUTZBERG.
FEBRUARI 1922:
Geplaatst Kapitaal f 2.500.000.-
Gestort Kapitaal ..... ~ 1.140.800.Reserve 474.281.18
CREDIETEN
op hypotheek — tegen borgstelling — verpanding Grossen le hypotheek of andere zekerheid.
DEPOSITO'S
tegen rentevergoeding van 2V2 tot 4V2 % 'sjaars, afhankelijk van den termijn van plaatsing.
LOKETTEN
te huur in haar brand- en inbraakvrije kluis.
SPAARBOEKJES
Op werkdagen van 9—3 uur, des Zaterdags van 9—12 uur, bestaat gelegenheid tot inleggen en terugontvangen van spaargelden. De minste inleg is bepaald op f 1.—
De rente bedraagt thans 3V2 % 's jaars.
Zij gaat in êén werkdag na inleg en houdt op éên werkdag voor terugbetaling, terwijl het jaar op het juiste aantal dagen wordt genomen.
III



|| DordrechtschNieuwsblad ||
DORDRECHT
|| Bureau: Bagijnhof 58 Telefoon 51 Postrekening 11991 j|
11 Adverteeren in dit blad beteekent:
het bereiken van het grootst aantal gezinnen | ■
van alle standen in DORDRECHT en jl
omliggende plaatsen, als: ZWIJNDRECHT, )1
HENDRIK-IDO-AMBACHT, RIJSOORD, (1
PAPENDREGHT, DUBBELDAM, enz., enz. j |
S | $V In AL deze plaatsen wordt dit blad denzelfden dag van verschijning j I aan huis bezorgd.
I i Verreweg de grootste oplage van alle te Dordrecht verschijnende bladen, i ■
(1 Sept, 1922 dagelijksche oplaag 13000 exemplaren).
■ | VRAAGT TARIEVEN!
■iSiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
IV
IHHMMHBMMMnil



(ups)
DORDRECHT
HOLLAND
BRANDKASTEN-EN SLOTENFABRIEKEN
FABRIEKEN TE: DORDRECHT,
BRUSSEL,
MILAAN.
MAGAZIJNEN TE: AMSTERDAM,
ROTTERDAM, DEN HAAG, UTRECHT, LONDEN, BRUSSEL, BUCAREST.
v



Firma A. MAK
DORDRECHT en AMSTERDAM
VEILINGMEESTERS SINDS HET BEGIN DER VOORGAANDE EEUW ANTIQUITEITEN- EN KUNSTVEILINGEN
WEKBLIJKSCHE en MAANDBLIJKSCHE OPENBARE VERKOOPINGEN VAN INBOEDELS, MACHINERIËN en GOEDEREN VAN ALLERLEI AARD.
Dordrechtsch Goedkoopste Meubelmagazijnen
TE LEF. 435
Meublementen in alle stijlen.' Prima qualiteit. Laagste prijzen.
M. OOSTERWIJK MEUBELFABRIEK
VI



De Merwede' Bank
Alle Bankzaken
| NATIONALE BANKVEREENIGING |
13 Kantoor t DORDRECHT BB
I m
|j Credieten,
Coupons,
Deposito's,
Effecten
gg CHEQUE S OP BINNEN- EN BUITENLAND g ffl REIS- C REDIETBRIE VEN ffl
ffl ffi
VII



DE KAT & Co
DORDRECHT
WIJNSTRAAT 106 T
Commissionnairs in Effecten Kassiers
Agenten van De Utrechtsche Hypotheekbank
De Utrechtsche Voorschotbank
Telefoon Intercommunaal No. 597 Te leg ram-Adres:
De Kat Co.
Postgiro (3351S)
VIII



SPAARBANK
TE
DORDRECHT
OPGERICHT 1818.
HOOFDKANTOOR: TOHAN DE WITTSTRAAT 2, dagelijks geopend des v.m. vangè—z^uur, 'sav. van 7—8 uur.
BIJKANTOREN: Weeskinderendijk 89, Alhier, Zwijndrecht, Langeweg 93, Dubbeldam, Dubb: weg A 274a en Papendrecbt t/o. den Veerdam. tSD
RENTE 3%. Rente van renten wordt berekend.
Spaarbusjes worden kosteloos in bruikleen gegeven.
Spaarbankboekjes kunnen kosteloos in bewaring gegeven worden.
Effecten kunnen door inleggers in open bewaring gegeven worden, bewaarloon f 0.50 per jaar van elke duizend gulden werkelijke waarde.
IX
8



MAATSCHAPPIJ TER VERVAARDIGING VAN GASMETERS, ENZ.
DORDRECHT
POST- EN TELEGRAMADRES: METERFABRIEK TELEFOON Nos. 31, 32 en 33
Droge en natte Gasmeters — Muntgasmeters Veiligheidsgasmeters, systeem „Rutten
Watermeters
Blectriciteits* en Muntelectriciteitsmeters Electrische Meetinstrumenten
Automatische Lantaarnopstekers voor Gas of Electriciteit
Gasovenbouw ■— Industrieovens met oppervlakte* verbranding
Toestellen voor Gasfabrieken. Installeeren van complete Gasfabrieken
Gasfornuizen en Gascomforen Gasovens voor Banketbakkerijen
Meer dan 40 hoogste bekroningen op Internationale en Vak* Vs:;': tentoonstellingen. — Groningen 19031 Eenige gouden Jury-medaille voor Gasmeters. — Amsterdam 1912: Grand Prix en Eerekruis
X



Bezoekt DE WITT'S
Spiegel- en Lflstenfabriek
GR. SPUISTRAAT 1113 - DORDRECHT
J. G. P. BODEN 1
SINGEL 191
TELEFOON No. 992 lï
FOTO-ARTIKELEN 1
ffl J. W. BOUWMAN i
ffl ; ffl
g Kr. Elleboog 4 - DORDRECHT sj ffl £
ffl FABRIEK VAN ffl
H GESCHILDERDE EN LAQUÉ MEUBELEN ^
SI SI IS! SI SI IS S IS SI SI SI SI SI SI SI BS SI S) £1 IS SI [9 IS] SI IS KI



N.V. HOLLANDSCHE BASALTINE TEGELFABRIEK
Kantoor: te Rotterdam, Gelderschestr. 12 Tel. 5678-5679 Fabriek: te Dordrecht, Merwedestraat, Tel. 1128
Levering van:
Basaltine-Trottoirtegels, -Trottoirbanden en -Bochtstukken
in diverse afmetingen
Ons fabrikaat wordt geleverd op keur en met de hoogste garantie aangaande Druk- en Buigingsweerstand, weerstand tegen afslijten, alsmede wateropname.
MONSTERS OP AANVRAGE GRATIS EN FRANCO
XII



BASALT MAATSCHAPPIJ
GELDERSCHE STRAAT 12 - Telefoon 5678-5679
ROTTERDAM
Filiaal der BASALT ACTIËN GESELLSCHAFT te Linz a.d. Rijn
PRODUCTIE EN LEVERING VAN: Zuilen, Zetsteen, Zinksteen, Mijlpalen, Krotzen, Packlage, etc. Basaltsteenslag voor aanleg en onderhoud van wegen ISD BasaluKeien, DoIorit=Keien, Grauwacke^Keien, Diorit-Keien
ZWEEDSCHE GRANIET-KEIEN
uit de bekende groeven van KARLSHALLS GRANIT» INDUSTRI (district Karlshamn = Karlskrona « Lysekil)
Opslagplaatsen te Rotterdam « Dordrecht = Papendrecht = Vreeswijk Doesburg = De Steeg = Deventer * Hasselt » Harlingen * Lemmer
XIII



N.V. W. A. van den Tak's Bergingsbedrijf
Telefoon 14H ROTTERDAM Telegr.-Adres: Taks Berging
XIV



N.V. GIPS' HOUTHANDEL
BEREIDE EN ONBEREIDE
DWARSLIGGERS EN TELEGRAAFPALEN
N.V. GIPS' HOUTBEREIDING
BEREIDING VAN HOUT VOLGENS DIVERSE SYSTEMEN, CREOSOTEEREN, KYANISEEREN
XV



De Eerste Nederlandsche Scheepsverband-Maatschappij
DORDRECHT
WOLWEVERS HAVEN 30
Directie: J. W. VAN HERWAARDEN J. VAN HERWIJNEN
Verstrekt GELD onder eerste verband van schepen
XVI



L. KALIS & Co. - Dordrecht
VOORSTRAAT 63
Telegram-Adres: „ATLANTIC" — Telefoon 306 en 1575
ZEE-SLEEPDIENST ZEE-TRANSPORT
EN
VEEMBEDRIJF
N.V. Machinefabr. „DE BIESBOSCH", Dordrecht
TELEFOON «5
CONDENSOR-INSTALLATIES
De volgende Stoomschepen zijn door ons van Oppervlak Condensors voorzien
S.S. „Pieter" I S.S. „Combinatie XIV" II S.S. „Adolf"
S S. "Matheus" | S.S. „Sirius" S.S. „Edison"
S.S. „Succes IV" S.S. „Gertrude" S.S. „Never Thought 15"
S S "itlicin" S.S. „Conrad" S.S „Never Thought 16"
&S. ,',H*nriette" S.S. „Prins Hendrik" S.S „Never Thonght 17"
S.S. „Johanna"
MODERNE CONSTRUCTIE - PRIMA FABRIKAAT - LAGE PRIJZEN
LEVERING VAN MACHINES EN STOOMKETELS VOOR SLEEPBOOTEN ~ REPARATIES AAN MACHINES EN STOOMKETELS UITERST BILLIJK - ELECTRISCHE EN AUTOGENE LASCH INRICHTING - UITPERSEN VAN ONRONDE VUURGANGEN TEGEN ZEER GERINGEN PRIJS
XVII



HUISKENS 6 VAN DIJK - DORDRECHT
MACHINEFABRIEK, KETELMAKERIJ EN SCHEEPSBOUW TELEFOON No. 125 en 535
VERVAARDIGEN EN LEVEREN ALS SPECIALITEIT:
SLEEPBOOTEN VOOR DEBINNEN-EN BUITEN VAART
ZEE-VRACHTBOOTEN TOT 3000 TON D.W.
BAGGERMOLENS, ZANDZUIGERS EN ANDER BAGGERMATERIAAL
REPARATIËN OP ELK GEBIED. ~ VIJZELDOK
ii-i^aiQjiinii
Generaal-Vertegenwoordiging der Firma A. STOTZ a.-g. - STUTTGART
POST-GIROREKENING No. 53862 — INT. TEL. No. 1181 — TEL.-ADRES: MAASMERWE DORDRECHT Specialiteit in: Transportinrichtingen voor elke Industrie - Alle soorten Gietwerk in Stahl-, Grau- en Temperguss — Zandbereidingen — Cokes- en Slakkensorteerinrichtingen — Staalbout- en Drijfkettingen — Kranen en Lieren — Stapelaars ~ Schommelliften — Constructiewerken — Wals- en Breekwerken voor Kunstmeststoffen - Maalwerktuigen — Reparaties.
NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP
Machinefabriek voorheen H* J* Koopman*
OPGERICHT 1873. — DORDRECHT.
Nieuwbouw- en Reparatie-Inrichting. Bok speciaal ingericht voor het aanhangen van schroeven. Dwarshelling. Electrisch- en Autogeen lasschen.
XVIII



N.V, „Rotterdamsche Metaal Industrie"
DORDRECHT
TELEFOON No. 1150
METAALGIETERIJ en FABRIEK voor METAALBEWERKING
GD
XIX
GIETWERK
in alle Koper-alliages - Aluminium - Zink - Nieuw-zilver, enz.
SPECIAAL INGERICHT VOOR MASSA-PRODUCTIE
DRAAIERIJ - BANKWERKERIJ - SLIJPERIJ
Inrichting voor vernikkelen, verkoperen, vertinnen - Stampwerk Massa-productie door Revolverbanken en Automaten
LOODFABRIEK LOODEN- EN COMPOSITIE-BUIZEN — BLADLOOD, ENZ.
FITTINGS.
Stoom-, Water-, Gas- en Electrische Fittings SCHEEPSBOUWMATERIAAL



PENN & BAUDUÏN
DORDRECHT
Ijzer- en Kopergieterij = Constructiewerkplaats
Machinefabriek * Ketelmakerij » Grofsmederij Constructeurs van Machineinstallaties voor zeeen rivierbooten * Baggermateriaal
Hijschkranen, Bruggen en Overkappingen.
Specialiteit Stuwschroeven in ijzer en brons.
xx



H. BOONSTRA & Zn.
EXPEDITEURS
VEST 76 — TELEF. 1042—1523 — POSTREKENING 59546
Inklaringen, Verhuizingen, Lastauto's, Transporten, Sleeperij
Vervoer te water en te land. Verzenden naar 't Buitenland Ruime opslag van goederen aan 't water gelegen
□ □
Sleeperij en Verhuizingen □
Algemeene Bestel- en hLxpeditiedienst
XXI
KORTE KOLFSTRAAT 29
TELEFOON 1145



XXII
GERARD MAURITZ -
Cargadoor'^— Expediteur — Averij-commissaris —
DORDRECHT.
Assuradeur — Be vr ach tings-agent.
OPGERICHT IN 1803
Telegram-adres t MAURITZ
Telefoon t 368, 369, 1135, 1675.
Postgiro > No. 45696.
CODES s Scott's Code 1885,
1896, 1906. Baltic Code Seedienstschlüssel
Laden en lossen, benevens controle van alle soort goederen, ook te ZWIJNDRECHT. Eigen Kraanbedrijf met grijper voor den overslag van stukgoederen zoowel als van massagoederen.



Telegram»Adres: O versier—Dordrecht
TELEFOONS: 1371-1671
CODES: WATKINS SCOTTS A. B. C.
C L. OVERSIER
DORDRECHT
CARGADOOR - EXPEDITEUR BEVRACHTINGSAGENT - STUWADOOR
ONTVANGEN, CONTROLE, TELLEN, ETC. VAN HOUTLADINGHN, ETC.
TRANSPORTOVERNAME.
OPSLAG VAN GOEDEREN.
Maatschappij „V A H A L I S" tot Exploitatie van Schepen en Vaartuigen
51 MEN WORDT BELEEFD VERZOCHT BIJ MASSA-AANVOER VAN GOEDEREN Xj NAAR HET BINNENLAND; DUITSCHLAND OF BELGIË, OF BIJ
ö: UITVOER OVER ZEE, STEEDS EVEN BIJ BOVENSTAANDE
ö| FIRMA TE INFORMEEREN OF DORDRECHT U VOORDEEL BIEDT
XXIII



Fa. WILLEM VAN TWIST
Afd. STALHOUDERIJ
Varkensmarkt 4 — Wilgenbosch 2 — Stalhouderij Ponsen
Tel. 49 Tel. 81 Tel. 110
RIJTUIGEN VOOR ALLE GELEGENHEDEN
Afd. SLEEPERIJ en EXPEDITIE
Vervoer van zware lasten. — Zendingen naar het Buitenland. — Inklaren.
Afd. VERHUIZINGEN
Transporten door geheel Europa, onder volledige garantie. Auto-verhuiswagens beschikbaar.
Afd. AUTOMOBIELEN, MOTOREN en RIJWIELEN. Tel. 163
REPARATIE-INRICHTING
Agenten van: Harley Davidson Motorrijwielen, Steiger en La Licotne Luxe Automobielen, Traffic-vrachtwagen, Jarco-Rijwielen.
Oliën: Texaco en Mobiloil.
XXIV



! W. P. BOUMAN - DORDRECHT j
SLEEPDIENST EN TRANSPORTONDERNEMER
1 MERWEDEKADE 25 - TELEFOON 985 en 127 j
Filiaal te Antwerpen, St. Allegoodiskaai M Telefoon Interc. 2100 Filiaal te Duisburg-Ruhrort, Datnstrasse 28. — Teleioon 6764
| ASSURANTIE KANTOOR j
is even SOLIDE doch GOEDKOOPER in het Afsluiten van S VERZEKERINGEN op Sleepbooten, Casco's enz. Alles volgens Beursconditiën ! j BEZORGEN VAN GELD ONDER SCHEEPSVERBAND j
!| Firma Wel H. W. DE KLERK \
l VARKENMARKT 22 - DORDRECHT ♦
: ■
| SLEEPERIJ, EXPEDITIE :
; EN VERHUIZINGEN :
| G. A. van SPRANG = DORDRECHT
REEDERIJ, CARGADOOR, EXPEDITEUR, CONTROLE, OPSLAG, BEVRACHTING
j! SPEC: OOSTZEE *$ CHARTERING
| TRANSPORTOVERNAME
|i telegram-adres: „vansprang" = reeweg 28 - telef. 1090
N.V. Beurtvaartdienst „Johanna"
Directie: BOUMAN & DE JONG
Geregelde Dienst: DORDRECHT—UTRECHT—AMSTERDAM—ZAANSTREEK—
GORINCHEM—LEERDAM (vice versa). Nieuwehaven 2 DORDRECHT Telefoon No. i600
XXV
•9



ö NAAML. VENN. §
I Van Ballegooijen's Stalhouderij en Sleeperij §
| DOELSTRAAT 11 DORDRECHT SINGEL 87 | £ Telefoonnummer 13 Dir. : D. KOOIJMAN Telefoonnummer 46 X
| LUXE AUTO-VERHUUR-INRICHTING x
I Fa. D, MEELDIJK Grootekerksbuurt 3 1 | CARROSSIER EN WAGENMAKERIJ |
« Alle Reparatiën, zoowel aan LUXE AUTO'S als VRACHT- £} m WAGENS worJen vakkundig onder garantie uitgevoerd aan ™ de volgende adressen : m
S GROOTEKERKSBUURT 3, Tel. 583 - SLUISWEG 22, Tel. 1222 g
88 Grootste VERHUURINRICHTING van alle soorten HAND- ™
m WAGENS Grootekerksbuurt 20. L. Breestraat 16. NieuwkerksS plein 19, Sluisweg 22, Komatistraat 14.
S Handel in alle soorten gebruikte Vracht- en Handwagens, m
Ij KRUIWAGENHANDEL g
BB Handel in alle soorten Kruiwagens tegen concurreerende prijzen GD Tel. 583—1222. (g
aHoofdvertegenwoordiging Verz -Mij. „De Oude Zwolsche van 1895" |Zj 's-Gravenhage. Wettelijke aansprakelijkheid, Pérs. ongevallen. ~
£ Fa. D. MEELDIJK - DORDRECHT |j
ffiffiffiSfflaaffiBafflaffiaaBaBBBBBBBBBBi
Fbrandstoffenhandel 1
| VERMAAT
j{ Firma A. RECOURT
| CORN. DE WITTSTRAAT 51 - TELEFOON 643 j| DORDRECHT |
XXVI



SCHEEPSHANDELAAR
C. S. C. VAN WAALWIJK VAN DOORN
SCHEEPSVICTUALIËN.
ALL KIND OF SHIPSPROVISIONS
SKIPSHANDLER. FOURNISSEUR DB NAVIRE.
BONDED FREE STORES MERCHANT
SHIP-CH A ND LB R. SCHIFFSRANDLBR
PRINSENSTRAAT 39 - TELEFOON 1001.
ENGINE ROOM STORES OF EVERY DESCRIPTION.
ÖOOCöOöOöOööCOOÖöOÖÖOOiCXïOOOöOOOOOöOOOOOOOOOC«X>ööOO^
§| A. H. POLS & ZONEN |§
§| draaierij - scheepssmederij |§
SÏ reparatie-werkplaats jg
ö i i o
S j KEIZERSHOF (aan de kalkhaven) DORDRECHT j S
ö| Telefoon 661 Ig
X j : ft
C RACKWITSZ 6 GREVEN - Dordrecht §
£ Houttuinen 4 — Telefoon 1206 %
% ===^=^================^===^^======= ©
i i
o Electrisch ingerichte Herstellingswerkplaats voor | Motoren en Stoommachines <|
0 Speciale inrichting voor het Installeeren van Fabrieken <|
ï Scheeps-, Huis- en Grofsmederij %
r „,
$ Geheelonthouders Hotel „ONS HUIS" ft
$j HOUTTUINEN 2 - Telefoon 1206 - DORDRECHT !§
X: IX
8i is Si ZALEN DISPONIBEL voor VERGADERINGEN iS
|! en GEZELSCHAPPEN ~ BILJARDZAAL § || M. RACKWITSZ jx
f-Js -L", •!«•"% J« «wv'w^! V % ^ w v N «*W %«*> *1 "f~U* w. J*V v"^ •**»•**»•• ^ w> ^v* **^*« ' *~* "• O^SO
XXVII



l| ROEST ® VAN DER WIJK ||
||j WOLWEVERSHAVEN 37 jol
lil DORDRECHT I
•5: |gi
i§l TELEPHOON 16 jpl
jgj jgj
:S: -O:
18 j Agenten en Depothouders van:
|g| Suikerfabriek W. A. Scholten
jgj Groningen
N.V. W. A. Scholten's Aardappelmeelfabrieken
Groningen
!§! N. V. Algemeene Botercentrale j|
jXj IÖI
||| Vlaardingen Igf
|§j Centrale Suiker Maatschappij Ê
lol Amsterdam igi
•O: :g:
lol Igl
lal.. -..-igl
XXVIII



VjDx I ALBERS CREAMERIES LIMITED
hWM DORDRECHT - AMSTERDAM
WÈS FABRIKANTEN VAN FIJNSTE KWALITEITEN \lÜir MARGARINE
Specialiteiten in Margarine voor Export naar landen met
tropisch klimaat
FABRICANTS DE QUALITÊS SURFINES DE MARGARINE
Specialistes pour la fabrication de Margarine appropriée aux pays tropicaux.
FABRIKANTEN FEINSTER MARGARINESORTEN
Spezialitaten in Margarine für Export nach tropischen Landern
MAKERS OF FERST-CLASS QUAL1TIES OF MARGARINE
Specialty: Margarine for tropical climates
FABRIKANTEN
VAN EERSTE KWALITEIT I
Fransche Vermicelli» j Italiaansche Macaroni» | Havermout, Havermeel 1
EN LE
Pharm. Praeparatenj „ENERGEEN" [
EN
„LAXOVAS"
van Dr. PILGRIM
2)ordrecfit — SDen Sfiaag
OFFERTE VOOR HOVENSTAAJVDE SLAAF-PRODUCTEIV WORDEN GAARIVE | OP AANVRAAG VERSTREKT.
XXIX



XXX
llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
lllllllllllllNIlllllllilllllllllllillllil IIIIIIIII1II1II1I1IIIIIIIII1INUU



Firma E H- van den Bosch 6 Zonen
Brandstoffenhandel
Kantoor en Magazijn; Vest 4 en 10 — Tel. No. 412 Woonhuis; Voorstraat No. 330 — Tel. No. 1214
Voor booten te laden Baken Riedijkshaven en omgeving
A. VAN DRIEL Firma P. van Driel — Dordrecht
SPUIWEG 61 - TELEFOON 218.
AANNEMER
UITVOERING VAN ALLE BOUW* EN BETONWERKEN
WAALSTEENF ABRI KANT
FABRIEKEN TE DOORWERTH - AALST - NEDERHEMERT.
XXXI



N.V. KALKFABRIEK V/H VAN DIJK & CO.
XXXII
IN BO;UWMATERII!ALEN



IIINGENIE11B-ARCHITECT li
BUREAU SINCEL1661
TEL1400
MACHINE-MOTOR-CYLINDER OLIËN SCHEEPS- EN MACHINEKAMERBEHOEFTEN
N.V. OLIE- en TECHNISCHE HANDEL MAATS.
\ Wed. E A. GELISSEN, DORDRECHT
i Melkinrichting W. VERHEUL
S DORDRECHT
□ Voorstraat 18, Telefoon 762 — Noordendijk 108, Telefoon 102
□ Levert uitsluitend prima ZUIVELPRODUCTEN □
□ Speciaal ingericht voor
° MELKPRODUCTEN voor scheepsgebruik
D
XXXIII



Technisch- Electrotechnisch Bureau
GEBR. VAN DIJK
Noordendijk 12 — Telefoon Int. 923 ~ DORDRECHT
Licht-, Kracht- en Bedrijfsinstallatiën
Exploitatie der lichtreclame a.d. Gemeentelijke Lichtmasten
G W. VAN SEVENTER Co. |
VOORSTRAAT 295-297 ~ Telefoon No. 394 %
LEVERING EN AANLEG VAN
ELECTRISCHE INSTALLATIES
VOOR LICHT EN KRACHT
HOOGLAND & MASSEE - DORDRECHT
VISCHSTRAAT No. 6 — GEVESTIGD SEDERT 1876 — TELEF. 199 VERTEGENWOORDIGERS VAN BINNEN. EN BUITENLANDSGHE FABRIEKEN
zijn ruim gesorteerd in Gereedschappen, Appendages, Stopbas- en Flensverpakkingen, Smeermiddelen Vlampijpen, Getrokken IJzeren Pijpen en Fittings, Moerboulen, enz.
keep a large stock in Tools, Steamfittings, Packing-Materials for Glands and Flanges, Oils and Gri Boiler-Tubes, Iron Pipes and Fittings, Bolts and Nuts &c.
nnterhalten ein grosses Lager in Werkzeuge, Kessel- nnd Maschinen-Armatnren. Stopfbuchs- und Flansehpackungen, Oele und Fette, Siederohren, Schmiedeei-ernen Kohren und Fittings, Schrauben und Muttern u.s.w.
sont bien assorties en Outils, Accessoires pour Chaudières et Machines, Bourrages pour Boltes et Brides,
Huiles et Graisses Tubes de Flamme, Tubes en fer avec Garnitures, Boulons et écrous, etc. BILLIJKE PRIJZEN — REASONABLE PRICES — BILLIGE PREISE — PRIX MODÉRÉS
naaml. vennootschap
Stukadoorszaak Fa. DÖBKEN
voorheen JÜRGENS Co. STUKADOORS ~ GROOTEKERKSBUURT 6 Tuinvazen * Ornamenten - Kunstzandsteen
XXXIV



Firma G. KRAMER
VOORSTRAAT 46 en 31 - DORDRECHT
gevestigd 1856
HUIS- EN SIERAADSCHILDER
telefoon 1130
ZAGERIJ „DE NACHTEGAALDirectie J. A. VAN TILBURG
NOORDENDIJK 190 DORDRECHT TELEF. 1586
SPECIAAL ADRES VOOR ALLE HOUTSOORTEN LEVERING DIRECT UIT GROOTE VOORRAAD
FIRMA L. VAN DER WAAL 1
Bleijenhoek 11 ~ DORDRECHT
Kopergieterij, -slagerij en Lantaarnfabriek |
SPECIAAL SCHEEPSWERK Verricht alle voorkomende Reparatie vlug en billijk j
lllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllillllllllllllM
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦**
: C. VAN EPENHUYSEN ♦
♦ ZWIJNDRECHT t
♦ Telegr.-Adres: EPENHUYSEN Telephoon DORDRECHT: Z 80 ♦
♦ Fabrieken te Zwijndrecht en Dordrecht
: z:
♦ Zoutzuur, Sulfaat, Glauberzout, Kristal Soda, Chloor- ♦ X zink, Zwavelzuur, Salpeterzuur, Ammonia Liquida, ♦ X Salpeter. ♦ ♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
XXXV



Gebr. Mion
DORDRECHT
Kantoor en Fabriekt VEST 94 (b/d Vriesebrug) — 1247 Telefoon 1247
SPECIALE FABRIEK VAN
Kunststeen en Cementwerken
MARMER-, MOZAÏK- EN TERRAZZOVLOEREN
in eenvoudige en kostbare uitvoering volgens eigen en verstrekte ontwerpen — FABRIKATIE VAN —
Stoeptreden, Gootsteenen, Aanrechtplaten Enz. in Graniet
Informaties omtrent uitgevoerde werken ten behoeve van den Staat en verschillende Gemeenten en Prijsopgaven staan gaarne ten dienste.
GOUDEN MEDAILLE Tentoonstelling Juli-Sept. 1912 te Dordrecht MACHINALE INRICHTING
ML P- 6 J. Kooiman - Fa. A. J. Erkendiep
SLUISWEG 4
DORDRECHT
OPGERICHT 1862
Groothandel in Klompen en Lederen Schoen* klompen met houten zolen
Speciaal adres voor
Miniatuurklompjes
l H. BOZUA
TELEFOON 422 — STOOFSTRAAT 28
LOODGIETER, LEIDEKKER EN GASFITTER ELECTRISCHE INSTALLATIES voor Licht en Kracht AANLEG VAN SCHELLEIDINGEN enz.
XXXVI



R. DE BRES fc- DORDRECHT g
TIMMERMAN - JALOUSIËNFABRIEK | handel in 8
EIKEN* en FIJNE HOUTSOORTEN en § HOUTEN SCHOORSTEENMANTELS §
NIEUWSTRAAT 36 |
T. VAN CAMP - Dordrecht
singel 171
opgericht 1884 - telef. interc. 886
FABRIEK VAN:
rolluiken
tegen zonlicht en inbraak
lichtwerende ' gordijnen '
voor laboratoria
markiezen
ROL-
ZONNESCHERMEN
jalousieën
winkelgordijnen
FIRMA C. VAN DER LINDEN,
KISTBNPABRIBK BN HOUTHANDBL
LANGE IJZEREN BRUGSTR., BINNEN WALEVEST, DORDRECHT. telefoon 1335.
XXXVII



N.V. ROTH's Orthopad. Fabriek
DORDRECHT
Telef. 1041
Holland
KUNSTHAND IN ONZE FABRIEK UITGEDACHT EN VERVAARDIGD
Wij leveren U, het nieuwste op het gebied van ud
ORTHOPADIE EN BANDAGES,
en maken LT bijzonder attent, op het door ons in den handel gebrachte isn
„VAN WELTERS PATENT",
waarmede het voor patiënten, welke aan verlamming van een der onder-extremiteiten lijden, mogelijk is weer gewoon te loopen iso
XXXVIII



Behangselpapier
Uw adres voor een smaakvol Behangsel is
Vriesestraat 64 — DORDRECHT
ENGROS DETAIL Stalen op aanvraag verkrijgbaar G. J. A. F. v. EIJSDEN.
J. Koopman
6 Co.
ToiaArchitectuur
Boomkweekerij
Speciale Rozen' en . VruchtboomCultuur
Vruchtenkweekerij
Telefoon 373
XXXIX



Moderne Amerikaansche | Optische Inrichting §
X □ TOT HET VERVAARDIGEN VAN □ g
| BRILLEN en PINCE-NEZ § 8 W. B. GÜNTHER | GROENMARKT 50 8
DANSSCHOOL I. BOER
GROENMARKT 5
TELEFOON 307
SCHOOL VOOR GEWOON EN MODERN DANSONDERWDS
RYTHMISCH- EN BALLETWERK PRIVÉ- EN CLUBONDERWIJS
I. BOER
LID VEREENIGING VAN NEDERLANDSCHE DANSLEERAREN
MEMBER OF THE B. A. T. D. ENGLAND MEMBER ACTIF A. M. D. P. PARIS MITGELIED DER DEUTSCHGENOSSENSCHAFT VON TANSLEHRER BERLIN
VOEDËRT UW KIPPEN EN VOGELS
I
XL



-IJZERHANDEL. HUISHOUDELIJKE ARTIKELEN.
Haak oer?. Kachils tit fornuizen. nnnnncruT voorstraat 93-95
DORDRECH1, telefoon • *«5
Grootste sorteering HAARDEN, FORNUIZEN en KACHELS
Vertegenwoordiger der Kon. Haardenfabriek E. M. JAARSMA ;
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□naaan□□□□□□□□°
ÏLIPS & PETERSI
DORDRECHT °
FABRIKANTEN VAN
HAARDEN
MAGAZIJN: GROENMARKT 9 — TELEFOON No. 80 □
Catalogus wordt op aanvrage gratis en franco toegezonden □
]□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□dddoodg□□□□□□□□□
M. A. DE MEIJ
TELEF. 133?
STEEGOVERSLOOT 63
GOUD, ZILVER, DIAMANT, HORLOGES REPARATIËN ~ MEDAILLES
EIGEN ATELIER
XLI
JO



88 88
| Algemeen Advertentie-Bureau |
88 88
1 PROOSDIJ |
88 SS
S officieel erkend door de vereeniging „de nederl. [ij □□ dagbladpers'' en de vereeniging □□
88 „de periodieke pers" 88
88 88 88 Oudenhovenstraat 16 ~ DORDRECHT 88 88 88
88 TELEFOON INTERCOMMUNAAL No. 1500 88
88 88
88 GIRONUMMER 2534 88
88 88 L^fflB88888B888B8B8888888B8B8B888B8ffi
ji N.V. Blussé en van Braams Boekhandel 8
1 WIJNSTRAAT 123 - DORDRECHT j$
TELEFOON 295 POSTGIRO 895 g
2 GROOTSTE SORTEERING TER PLAATSE VAN Ö
| BOEKEN OP IEDER GEBIED DER LITERATUUR |
V GROOTE VOORRAAD SCHRIJF-, SCHOOL- EN KANTOORBENOODIGDHEDEN v
8 KUNSTHANDEL — KUNSTPORTEFEUILLE X
S INRICHTING TOT HET VERVAARDIGEN VAN BLAUWDRUKKEN K
j J. P. REVERS - VOORSTRAAT 173 |
l BINNEN- en BUITENLANDSCHE BOEKHANDEL |
REISLECTUUR g 3 LEESIN RICHTIN G IN VIER TALEN °
Ü MUZIEKHANDEL — LEVERING VAN TIJDSCHRIFTEN g
□□□□OP□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□DOÜDDQ
XLII



15 «ERCDOB.
Wij Simon van Brakel & Zoon, wonende op de Voorstraat 1—11, Telefoon No. 6, te Dordrecht, Verkoopeo allerhande soorten van Rook- en Snuif-Tabak, Koflij, Thee en Chocolade.
Onverbeterlijk goed, tot civiele Prijzen.
ï R Dolk & Zn.
ROTTERDAM
N. Haven 89
DORDRECHT
Knolhaven 5
BESTE ADRES VOOR
Spiegel- en Vensterglas
Opnieuw verzilveren van verweerde of bedorven Spiegels
XLIII



VAN MILL'S t
BROOD- EN BESCHUITFABRIEKEN |
DORDRECHT |
50 MAAL BEKROOND J HOOFDKANTOOR: MAURITSSTRAAT 2 — TEL. 1595 |
5 @£^^^(^^^^S£/S@@£&S)l9£i@^>&@@£&@S£%@@£4S@£&@IS^
G. B. KERKHOF
STEEGOVERSLOOT 75 — TEL. 949
J. HEINLE
DORDRECHT
NOORDERBRUG — TEL. 591
ATELIERS
VOOR GEBRANDSCHILDERD GLAS — GLAS IN LOOD EN IN KOPER - GEBRAND GESCHILDERDE GLAZEN LAMPEKAPPEN — GEËTST GLAS U NAAMPLATEN
GLASHANDEL
i Firma J. VAN DONKELAAR
| OPGERICHT ANNO 1880
g COMESTIBLES, DELICATESSEN
I KOLONIALE WAREN
BRONWATER EN WIJNEN
I singel 193 DORDRECHT telefoon 732
XLIV



z ffl
H H
W
<
c
w
Q
Z -<
PQ
z w
PU
<
KRUIDENIERSWAREN
Dordrechtsche Coöperatieve Verbruiksvereeniging
KANTOOR: GROOTEKERKSBUURT 10 - TEL. 1385
WINKELS:
GROOTEKERKSBUURT 10, Telefoon 1385 - TOULONSCHELAAN 72, Telefoon 1767 - NOORDENDIJK 4, Telefoon 1661 J. P. HEIJEPLEIN 3, Telef. 1716 - SLIEDRECHT, Dijkstraat 1
Grootste winkelbedrijf in Dordrecht De winst komt aan de verbruikers VRAAGT INLICHTINGEN IN ONZE WINKELS!
MANUFACTUREN
O 8
C/3 O
ra §
^§
W o
* §
CO O
ra 8
s 8 ra 8 z §
rv S D g
CO 8
8
° s
z § ra b
Z 8
XLV



B383Ba83B88383B883a883Ë8B3Ba83BaB3S3B883E8B883B3E8|
I cFivma 3f.S3erlage I
88 88
88 Voorstraat 24-26-28 Dovdvecfjt 88
88 J 88
^ grootst en meest gesorteerd éMagazijn 88
ÉS van 88
gg ^Manufacturen, gemaakte goederen, gg
gg 3riode~£%rtifielen, oo
|5 £aren en iftand, Stoffen, Voiles, enz. g
Speciaal /juis in : gg
qq SYlantels, £M.antel~Costuums, 33louses, CostuumroRHen, gg gg SKinderjuvUen, enz. gg
ënorm gesorteerd in
QQ 3§edden, 2)eHens, Tapijten, 'Vloerzeilen, Uiirages,
gg SYlatten, <§laapïcamez7neu6elen, enz. gg
g8B8888888888888888888888S888888888888888888B8888888
ï JAN BURGER
Ui Wijnstraat 91 — DORDRECHT - Telef. 691
s§ ♦♦♦
H Levert op termijnbetaling
kleeren, meubelen, j|j manufacturen, zeilen,
vitrages, karpetten, bedden, dekens, §§ kachels, schoenen,
H ENZ. ENZ.
gg = ALLÉÉN WIJNSTRAAT 91 =
XLVI



HJ. GORDIJN ~ DORDRECHT
GROOTE SPUISTRAAT No. 22
TELEPHOON 1028
SPECIALE STOFFEERDERIJ BEHANGERI)
INSTALLATIËN - VERHUIZINGEN
P. VAN HERWIJNEN
DORDRECHT
VRIESESTRAAT 23-25 - TELEFOON No. 855
Groote voorraad en Nieuwste Patronen
Wilton-, Velvet-, Axminster- en |
Tapis Beige KARPETTEN j
LINOLEUMS, VLOERZEILEN, VITRAGES f§
GORDIJNSTOFFEN m
SCHERP CONCURREERENDE PRIJZEN fM
XLVII



G W, RIDDERHOF - DORDRECHT
VOORSTRAAT 308
TELEFOON 715
MEEST GESORTEERD ADRES VOOR
UURWERKEN - BAROMETERS GOUD-EN ZILVERWERKEN ~ SPORTBEKERS ~ KRANSEN m MEDAILLES, ENZ.
0. DE WILJES Koffie en Thee
Met prachtige Japansche cadeaux
Nief duurder en even goed als andere merken
"i&f.U. v.l). ^Jan van den Sïnliev\
\ Wijnstraat 118 - 2)ordrec/)t §
0 Telefoon 107 — Opgericgt Mo 1775 &
X SKoffie6randerij — TaBaüslierverij v
ö ZKandel in SfColoniale en grutterswaren, Comesti6les, enz. 8
| J. ROOS ■ DORDRECHT \
% RAAMSTRAAT 2 — TELEF. 1511 %
1 Electrische Mineraalwater- en §
Limonadefabriek | Handel in Binnen- en Buitenlandsche Wijnen %



PFAFF-NAAIMACHINES
IN GROOTE SORTEERING
UITSLUITEND VERKRIJGBAAR BIJ
EMANUEL VAN GELDER
325 VOORSTRAAT OVER DE SPUISTR.
TELEFOON 1077
DORDRECHT
Reparaties aan alle systemen Naaimachines
WIJNHANDEL
INTERIEUR
der
WIJNKELDERS
FRANS V. D. HOQGEN & Co., Dordrecht en Breda
opgericht anno 1844 BUITENWALEVEST 5 Telefoon 320
generaal-agenten en d epos itair es voor ned er land en koloniën van het huis
L. BULTEAUX Père, Reims champagne
vermouth Cte Chatalettes torino.
C. A. VAN DER 8TRAATEN - DORDRECHT
GRANDS BAZARS
VOORSTRAAT 388-419, bij de Vnilpoort - TELEFOON 646
MEEST GESORTEERDE MAGAZIJNEN
Beleefd verzoek I Alvorens te koopen vraagt prijsopgave



1 B. J. VAN RIEMSDIJK, |
DORDRECHT
ffl VOORSTRAAT 7
TELEFOON 1159 ffl
HANDEL IN
AGENT DER
B. S. A.
EN
„Gazelle"
Rijwielen. Onderdeelen
R ij w i e 1 e n
EN
U Eerste klas Reparatie-inrichting Eerste klas Reparatie-inrichting ffl
DISTILLEERDERIJ LIKEURSTOKER!* ENWUNHANDEL
DORDRECHT
L



\ W. A. PONSEN & Co. :
♦ LEUVEBRUG 1 - TELEF. 1240 ~ FABRIEK BOOGJES 39 ♦
: ~~~ ~:
♦ AGENT der Beiersche Bierbrouwerij „De Amstel' ♦
♦ ISO-BAROMETRISCHE BIERBOTTELARIJ X
l HANDEL IN WIJNEN, LIMONADES. MINERAALWATER EN ♦ J KOOLZUURHANDEL ♦
BROUWERIJ „DE SLEUTEL"
OPGERICHT ANNO 1433
Varkenmarkt 64 - Dordrecht
TELEFOONNUMMER 152 - GOUDEN MEDAILLE BRUSSEL 1897
PILSENER-, MUNCHENER-, LAGER BIER
en andere bieren
ICafé PANORAMA 1
H THEETUIN EN UITSPANNING J|
g2 Tegenover Pont Dordrecht-Papendrecht |<3
LI



Café-Restaurant „Central"
Scheffersplein DORDRECHT Telef. Interc. 76
Restaurant den geheelen dag.
Grand Café-Restaurant „N. A. B."
Steegoversloot 39, DORDRECHT.
Hotel-Café A- Heibeek
Burgemeester de Raadtsingel 23 - over het Station - Telef. 857 DORDRECHT.
Oranje-Hotel» Café-Restaurant H. van Kuik
DORDRECHT Joh. de Wittbrug — Interc. Telefoon 344
Hotel Hendriks
Café-Restaurant - Vriesestraat 10—12—13 - Cooks-Hotel Restaurant den geheelen dag.
Hotel-Restaurant Ponsen
Tegenover het station — Telefoon Interc. 279
Centrale verwarming. Koud- en warm water op alle kamers.
Hotel „Bellevue"
Groothoofd DORDRECHT Telefoon 149
Electrisch licht .— Centrale verwarming Restaurant den geheelen dag.
Café „In d u s t r i e"
P. DE SMIT - DORDRECHT ~ MERWEDEKADE Schoon riviergezicht. Aanlegplaats van passagiersbooten.
Hotel» Café-Restaurant „Het Witte Paard"
Rivierpanorama Zwijndrecht <—< Dordrecht. Bekend goede keuken. — Prima consumpties.
Gebouw American
Groenmarkt 43—47 DORDRECHT Telefoon 1450
Café-Restaurant — Lunchroom Dagelijks concert met attractie. Feestzaal, Vergaderzalen.
Lil



J. VAN DEN BERG
CORNELIS DR WITTSTRAAT 49-55
Ij TELEFOON 1131
DORDRECHT
AUTOMOBIELEN - MOTORRIJWIELEN
ONDERDEELEN STOCK MICHELIN EN GOODYEAR-BANDEN
VERTEGENWOORDIGER DER DODGE AUTOMOBIELEN. INDIAN-. SIMPLEX-,
A. C. E., EN ARD1E MOTORRIJWIELEN EERSTE KLAS REPARATIE-INRICHTING VOOR ALLE MOTOREN LAADSTATION VOOR ACCUMULATOREN LEVERING VAN ELK GEWENSCHT MERK MOTORRIJWIEL EN AUTOMOBIEL TEGEN CONCURREERENDEN PRIJS
: D. GROENEWOUDT = RIJWIELHANDEL ♦
\ BAGIJNESTRAAT 15
DORDRECHT t
l LUXE VERHUUR-INRICHTING :
♦ le KLAS REP ARATIE^INRICHTING ♦
♦ ♦
♦ ♦
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
LUI



131 131
& Sigarenmagazijn „IN SU LINDE" Q
® Singel 69, hoek Vrieseweg, DORDRECHT, Telef. 1433 S
13 SPECIAAL ADRES VOOR PRIMA O
Ü Sigaren, Sigaretten, Tabak en alle Rookersartikelen b%
Enorme sorteering P IJ P E N in hout, meerschuim en barnsteen — R. K. Premier-Artikelen
F. S. SCHOUTEN-v. ES
LIV



Firma P. HOEBEE ~ Dordrecht
OPGERICHT .817 scheepsbouw OPGERICHT 18.7
reparatie en nieuwbouw
VAN
schepen op elk gebied
BAGGERMATERIAAL
~ machines, enz. ~
electrische dwarshelling 100 m.
SPECIALITEIT IN HET ZEEWAARDIG MAKEN VAN OVERZEESCHE TRANSPORTEN
TELEFOON INT. 349
LV



GD G3 QD GD QD QD CE GD QD GD CD GD GD QD GD QD QD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD
QD
Dordrechtsche Goederenhandel 1
VOORSTRAAT 330
S. LITTEL
TELEFOON 1775
QD Levert op gemakkelijke betalingsvoorwaarden:
QD
GD Complete Meubileering
GD Heeren= en Dames Confectie GD
Ü Stukgoederen, enz. 0
GD GD
GD LEVERT ZOOWEL IN ALS BUITEN DORDRECHT GD GD GD rm fïïl GO DD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD GD 1=1 GD GD GD
DRUKKERIJ „RU ST-ROEST" FÏFÏ^ O BR EEN & C°., KANTOORBOEKHANDEL!
Agentschap N R. Crt. — Telefoon VI — liroenmarkt — Aoverrentie-oureau
LVI