"^<k \\: - . van j^j^,,yf -—
„VAN DEN VOS REYNAERDE"
DOOR
0^ ' a. defresne. 119 * i












DE PSYCHOLOGIE
- VAN -
„VAN DEN VOS REYNAERDE"
DOOR
A. DEFRESNE.
AMSTERDAM, 1920.






NOBEL, DE LEEUW.



ÉÉ



INLEIDING.
Indien men de psychologische samenstelling van eene persoonlijkheid tot een verklarend beginpunt wil terugbrengen, dan zyn twee wijzen van onderzoek voorhanden. Men kan feiten verzamelen, hunne primaire oorzaken afzonderlijk bepalen en deze als gelijk erkennend tot een punt terugvoeren. Men kan deze samentrekking ook eerder in den gang van het onderzoek uitvoeren, en niet van alle feiten afzonderlijk de oorzaken bepalen, doch de in 3e feiten voorhanden zijnde verhoudingen abstraheeren PTi deze als. een en dezelfde erkennen, terwn'1 dan deze een en dezelfde verhouding teruggevoerd moet, worden tot, hare en dus -ook al de feiten ten grondslag liggende oorzaak.
Ter behandeling van de psychologie van „Van den vos Reynaerde" is de laatste manier van onderzoeken de meest gereede, omdat in het epos zelf de in alle feiten voorhanden verhouding reeds in een soort psychologisch exposé in feitelijke congruenties is teruggebracht, die door hunne primariteit van een dergelijke doordringende overzichtelijkheid zijn. dat zij door bijkomstige motieven noch door den schrijver te vertroebelen waren, noch door den lezer te vertroebelen zijn. Wij bedoelen:
48. Doe quamen tes sconinx hove
49. Alle die diere, groet ende cleene
50. Sonder vos Reynaert alleene.
Wij kunnen de in dezen opzet gecondenseerde verhouding open leggen en van deze uitgaande — na haar aan alle feiten ten grondslag liggende erkend te hebben — het psychologisch beginsel van het Reynaert-type vaststellen.
In de boven aangehaalde regels is de psychologische verhouding en het daarin heerschendc conflict, waarop de Reynaert-satire steunt, geplaatst.
De twee lijnen der verhouding kruisen zich op het scherpst, „alle die diere quamen tes sconinx hove", dreven hun bedrijf | als een samenhoorigheid, als een eenheid in al hun doen en laten en dit in vol ornaat in het toppunt van den vollen



omvang met den coninc aan het hoofd, sonder vos Reynaert alleene.
Ten aanzien der factoren Van het onderhavige conflict kunnen wij opmerken:
I. De oorzaak van die samenhoorigheid van „alle die diere" en het vijandig bestaan dier eenheid ligt niet bij de verbondenen, want inderdaad zijn deze van zoo'n gelijksoortigheid niet. De oorzaak ligt aan het feit, dat „alle die diere" door de houding van vos „Reynaert alleene" eene tegenstelling geworden zijn. Deze omstandigheid toont aan, dat het heele handelen en drijven ter verbinding met zijne oorzaken teruggevoerd moet worden op een conflict in het Reynaert-type. De stand van zaken: „Reynaert en de rest" is hier dan ook niet gesteld als het te verantwoorden gevolg van de rest in verband met Reynaert, doch als het eenig te verantwoorden gevolg van Reynaerts geheele levenstaktiek, het eenige dus dat terugvoert óp een conflict.
Uit het bovenstaande volgt, dat het Reynaert-type slechts één innerlijk conflict, waar al de onderdeelen van den uiterhjken strijd op terug te voeren zijn, kent, namelijk dat in zijne verhouding tot zijne mede-menschen.
II. In den opzet der boven aangehaalde regels blijkt zulks nog uit andere omstandigheden. De eene partij vertoont de verscheidenheid van de menschen met ongeweten en dus noodzakelijk onopgeloste conflicten. De bijvoeglijke naamwoorden „groet ende cleene" zijn de beide afsluitende uitersten dier verscheidenheden. Deze bepalingen omringen de kenschetsingen van heel het menschelijk bedrijf, van heel de wezenlijkheid van hun handel en wandel van af hun klein kriebelig tot hun quasi groot gedoe, van de kleinste uiterlijke gevolgen tot de grootste innerlijke oorzaken met al de daar tusschen liggende verschillen der karakters. De een is zus de ander zoo, trots, laaghartig, n'del, nederig, laf, moedig, oprecht, leugenachtig, driftig, lankmoedig, lui, allen behebt met bewuste tendenzen en sentimenten, die in hunnen secondariteit gegrond zijn op onbewuste en primaire verhoudingen. „Alle die diere" zijn in twee woorden „groet en cleene" (vergelijk: dik en dun, jong en oud, zooals het lang en breed is, d.w.z. in alle verscheidenheid, liggende tusschen deze afsluitende bepalingen.)
Zoo is de eene partij!
Aan den anderen kant staat Reynaert, Hij is weg gebleven van het geding niet als groet of cleen maar aanstonds getypeerd als „vos". De rest wordt aangeduid zonder



7
verdere kenschetsing dan de aangeving der uiterste grenzen, ongetypeerd, want bovengenoemde bijvoeglijke naamwoorden en al de daar tusschen liggende zijn kenschetsingen, die niet ontstaan zijn uit vergelijkingen, die in het conflict van het epos liggen, maar als bijkomende, liggende los van het geschil in ieders persoonlijkheid, hoe ieder is en hoe ieder zijn moest en hebben.dus met de verwikkeling niet te maken. /"De Reynaert zelf echter heeft zijne kenschetsing, de vastI stelling van zijn type alleen te danken aan zijne verhouding I tot de rest en hij teekent zich dan ook tegenover „alle die Ldiere" aanstonds af als „vos". Zijn vos-zijn is enkel én alleen het gevolg van het geschil en hij bezit op innerlijke conflicten berustende eigenaardigheden dan ook alleen da1 ar, waar hij in strijd komt met „alle die diere".
De Reynaert stelt zoo ook volgens deze opmerking in bovenaangehaald exposé den man voor met de opgeloste conflicten, behalve dat, dat hem vos doet zijn, dat in zijne verhouding tot die „groet ende cleene" zijn, want
58. Daer was niemene
n 59. Hine hadde te claghene over Reynart,
)\' vV<*M^
behalve de „das', maar deze scheidt zich in den grooten opzet zoo aanstonds in typeering van de grooten en kleinen af, doordat hij neef is van den grooten oom en hij kon toen nog niet weten, dat ook hij té klagen zou hebben na de biecht en na het geding.
III. Het feit, dat de vergelijking van de rest met den vos géene typeering voor die rest oplevert, maar eene kenschetsing van hem als vos, toont eveneens aan, dat het veroorzakende conflict, waarop eene kenschetsing berust, ook niet bij die rest maar in den Reynaert ligt. Ook deze omstandigheid voert het geheele handelen van het epos ffiCjS'- terug op Reynaert als eenige oorzaak en het kan dan ook niet anders, daar waar hij allen de dupe laat worden van W^K"" zijne uit zijn eenig conflict voortgekomen onredelijkheid, dat „alle die diere" — ter verschooning tevens van eigen door het geschil te voorschijn gekomen gebreken — eene duïvelprojectie op hem maken,
„Den feilen metten grysen l) baerde"
de gry'ze plek,
1) ngrysen" alleen in het comburgsche handschrift, de andere hebben »roden".



8
waar zijn grijns scherpe trekken in snijdt, „den feilen metten grysen baerde", de van nijd grijze satan.
„Nu gaet hier up eene clagheü"
Het feit, dat „hire niet dorste gaen" is niet meer dan een gemotiveerd gevolg van de feitelijke consequenties van het onderhavige conflict en voert niet terug op een tweede.
Uit bovenaangehaalde regels is dus af te leiden, zulks aan de hand der onder I, II en III gemaakte opmerkingen, (en ,rnog aan feiten te toetsen) dat het Reynaert-type de man | is met opgeloste innerlijke conficten op één na: dat in I zijne verhouding tot zijne medemenschen en dat dat alleen ]_ de drijfveer van het dramatische verloop is.
Ter staving van het bovenstaande en ter wijdere bepaling van Reynarts innerlijke wanverhouding zijn ten aanzien van het voorhandene feitenmateriaal twee vragen te stellen:
I. hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen in ver) band met hunne conflicten ?
II. hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen uit | hoofde van zijn eigen innerlijk conflict?
M. a. w. I. op welke wijze reageert hij op de persoonlijke conflicten der anderen bjj een actief optreden dezer — deze wijze van reactie wordt toch bepaald door het al of niet bestaan dier zelfde conflicten bij hem en door zijne ondervindingen ten aanzien dier conflicten bij onderzoek van eigen inerln'k en de beantwoording dezer vraag geeft dus zekerheid daaromtrent — en
II. wat is de aard van en welke verhoudingen liggen ten grondslag aan zijn eigen van de persoonlijke conflicten der anderen onafhankelijk optreden — de beantwoording dezer ^ vraag voert immers rechtstreeks op zijne eigen wanverhouding terug.
Stellen wij ten einde de eerste j/raag te beantwoorden de psychologische conflicten der voornaamste andere dieren vast; voor zoover zulks mogelijk is althans, want het is de schrijvers klaarblijkelijk om Reynaert te doen geweest, aan_ gezien de bijpersonen psychologisch zeer onvolledig zijn samengesteld en veel volmakende kracht is overgelaten aan de in den Reynaert onuitgesproken en niet door feiten gedo-



9
cumenteerde symboliek der diersoorten op zich zelf. Deze onvolledigheid is echter niet als eene litteraire te kort-koming aan te merken, aangezien de schrijvers, een volksverhaal vaster typeerend, gevoeglijk gebruik konden maken van de voorstellende kracht, die de dieren in andere verhalen of in de volksverbeelding reeds hadden, voorstellingswaarde ten aanzien van
4. Die nature van den lieden.
5. Elke heeste heeft hare manieren. (Esop. Verh.)
Het is misschien niet overbodig hier aan te stippen, dat wn' ons ter bepaling van bovenbedoelde waarde niet behoeven te beperken tot de voorzaten van het gedicht. De geschiedenis der psychologische categorien luistert niet naar de zelfde wetten als de geschiedenis der feitelijkheden, want — afgezien nog van de omstandigheid, dat de nazaten van het epos zelf of van de zelfde bronnen als dit zijn afgeleid en als zoodanig dus reeds in deze van waarde zijn, — is „Van den vos Reynaerde" in de om het werk heen, zoowel er voor als er na dezelfde gebleven symboliek slechts een vorm, waarin deze is vast gelegd en als zoodanig voor de toekomst meer voor verandering behoedde dan anderszins. Indien wij daarbij "onze aandacht geven aan het feit, dat Esopische fabels in den vorm van de fabels van La Fontaine in de 17e eeuw nog dezelfde psychologische waarde hadden als in de middeleeuwen, dan kunnen wij besluiten, dat wij het ter bepaling van de waarde der Reynaert-figuren te onderzoeken tudoerk zonder gevaar zelfs vrij ruim zouden kunnen nemen. Voor ons doel zijn wij echter gehouden de psychologische waarde van „Van den vos Reynaerde" en omgeving als moment te nemen in de mutatie dier waarde van alle dierfabels door de eeuwen heen en kunnen de grenzen niet buiten de middeleeuwen vallen. Hoewel er tusschen de oorspronkelijke Indische verhalen als Panchatantra, Kalilah 4w Dimnah. hunne vertalingen in de 4e, 11e en 13e eeuw en de Reynaertverhalen ongetwijfeld verwantschap bestaat, kan de beschouwing van dien samenhang, als alleen van belang zijnde voor de historie der psychologische waarde, buiten gesloten blijven, aangezien zij voor een groot deel als Jatakas b.v^b. Boedhistische symboliek zijn en hunne overeenkomsten met de West-Europeesche fabels bij beschouwing dezer reeds door hun bestaan alleen de juiste invloed op de te nemen conclusies zullen hebben. Om de zelfde reden kunnen de



10
Joodsche verhalen als de verzameling van den rabbijn Meir, de Talmud, alsmede de Noordsche avonturen (deze althans gedeeltelijk) en de klassieke bundels — voor zoover deze niet daadwerkelijk bekend waren — buiten bespreking blijven Ook die verhalen, welke binnen het tijdsbestek der middeleeuwen vallen, zijn niet alle van belang. Slechts die fabels, welke persoonlijke bawustwordingsprocessen van collectieve psychologische categoriën tot oorzaak en gevolg hebben, kunnen ter bepaling der collectieve beteekenis der dieren aangewend worden.
Vele hebben het tegenovergestelde tot taak of vertoonen persoonlijke afwijkingen of spreken zonder oorzakelnken gevoelsachtergrond tot het quasi weten van die laat-middeleeuwers, die hun angst voor eigen en anderer werkelijkheid onder de vooze braafheid van een surrogaat van innerlnk mensch-zijn verborgen, onder een tooi van leeg en hulpeloos gemoraliseer. .
Tot de laatste categorie behooren die verhalen, die reeds overklinklankt zijn met de middeleeuwsche allegorie als de/ werken van Guillaume de Lorris, Jean de Meunq, Jan Praet en Hein van Aken en die onder allegorische sier slechts de lerin°he" tot taak hebben, als Couronnement de Renard, Renarl Te Nouvel van Jacquemard Gèlée, die, weinig van het Reynaert-type in zich aanwezig hebbend, den vos met als zoodanig heeft kunnen handhaven, doch het reëele omhulsel slechts gebruikte ter moraliseering in allegorische voorstellingen (Reynaert wordt, na tot koning gekroond te zijn voorgesteld in zijn paleis omringd door zes pnncessen: boosheid nijd, gierigheid, wellust, gulzigheid en luiheid) als Renard le Contrefet, terwijl Reynaert II voor een groot gedeelte zijne verslapping aan bovenbedoelde bemorahsee^ ringszucht te danken heeft.
Tot deze categorie behooren ook de verhalen, waarin het Reynaert-gegeven is aangewend ter bevrediging van be^jk , gingslust van ^nvoWprprirle spreekwoorden. Aangezien Tga^i'dTdadeli^rïjver^e bewuste of onbewuste gevoelskracht ontbreekt, zijn ook deze van geen belang en daar waar deze stuwkracht ter staving der zedelijke waarheid toch noodzakelijk Was, stond de levering dier betuiging zoo vooraan in 's schrijvers bedoeling, dat hij op deze alleen zijne aandacht had en Reynaert alleen als te bestraffen boef en de leeuw als oud en arm te worden rijk en sterk man ziende, kraakten er in de voor bovenbedoelde staving benoodigde psychologische samenstelling grove inconsequenties



11
met de authentieke. Uit hoofde van deze omstandigheid kunnen wij het feit, dat Renart le Nouvel in zijn koningschap alleen de aanzienlijken bevoordeelt en de armen onderdrukt, buiten beschouwing laten. Ook het verhaal der wedijverende pogingen van Tybeert en Reynaert om elkander in de gespannen val te lokken (in Reinhart Fuchs van Von Glichezare 313—384, Roman de Renart, branche II (665—842), sommige Esopische fabels, als die van den leeuw en den ezel, den leeuw en de muis zjjn om bovenomschreven reden van geen belang. Evenzoo valt branche XXI buiten de beschouwing. Deze branche toch staat door de eigenaardige oplossing van het onderhavige eigendomsgeschil, wat psychologischen achtergrond betreft, korter bn' de middeleeuwsche klucht dan bij de dierfabel, terwij 1 het moraliseerend slot over de superioriteit en de aanpassingsvaardigheid van de vrouw haar bij deze categorie van voor dit onderzoek waardelooze verhalen indeelt.
Ook die verhalen, waar een persoonlijk psychologisch verschil van den schrijver in den collectieven stand congrueerde, kunnen als afwijkend van de algemeene waarde buiten beschouwing blijven. Zoo branche IV, waar koning Noble zelf de aanklacht tegen Reynaert houdt en hij in tegenstelling met de vaste figuur uit de andere verhalen van krachtdadigheid in handelen is. Ook de ridderlijkheid van den afloop behoort tot 's schrijvers psychologie en heeft geene collectieve waarde. Eene dergelijke inconsequentie ten opzichte van andere verhalen niet alleen, maar ook ten opzichte van zich zelf vertoont branche X, waar Reynaert door Tybeert verdedigd wordt, terwijl hij later toch Tybeerts huid eischt inplaats van Roonels peis, hetgeen minder onredeMjk geweest ware, aangezien Roonel in de aanklacht de' rol van Tybeert vervult.
Ten laatste vallen een groot aantal feiten af, die als vermakende door het louter verstandelijke spel van moppige bedriegerijtjes en leuke feitelijke verwikkelingetjes meer werken op de van buiten af bezig gehouden fantasie, dan dat zij, — verhalen zijnde van feiten, gevolgen van psychologische drijfkrachten, stammende in al of niet verschoven menschelijke samenstelling, deze samenstelling en hare conflicten uitbeeldende — den lezer in bewustwording van eigen equivalente waarde, deze in zijn zuiverend weten ondervinden doen. Terwijl in latere eeuwen alle volksboeken onder het vlagje der vermakelijkheid aangeprezen werden, heeft Reynaert II zijne minderwaardigheid te danken aan het feit,



12
dat de in de feiten congrueerendè en deze dus voortbrengende gevoelsdrijfkrachten in de meeste gedeelten ontbreken, waardoor het verhaal verslapt is tot een verstandelijk spel van vermakelijkheden en bezighouderijtjes. Zoo is — om ook hier met . enkele voorbeelden te volstaan — Reynaerts verdediging (4365—4628) verzinsel van leugens zonder meer, zonder dat er voor de verkrijging der vrijspraak gebruik gemaakt wordt van de bij de dieren werkende gevoelsconflicten, zoodat daar omtrent ook uit de verdediging niets af te leiden valt. Tot de zelfde soort behoort het verhaal van de genezing van den koning door Reynaerts vader, het verhaal van Brune in branche Va (611—757) over zijn ongeluk inzake de honingeterij. Evenzoo kunnen wij de geheele branche IX buiten beschouwing laten, die — nadat Brune door zijne domheid den dood gevonden heeft, — uit niets anders bestaat dan uit vermakende wraak en weerwraak tusschen Reynaert en den boer: Lietart.
Trachten wij thans de psychologische waarde der dieren vast te stellen.



INLEIDING.






NOBEL, DE LEEUW.
Van de feiten, waarin de koning betrokken is, is het volgende het meest kenschetsende.
Als in branche I Isengrijn Reynaert bij Nobel aanklaagt, wegens verkrachting van Hersent, deert den koning zulks niet, vermaakt hem zelfs en hij zal den vos niet dagen; trouwens dat kon ook niet, want hij, Nobel, kondigde eenen algemeenen vrede. Als echter door de komst van Cantecleer Nobel ter kennis gebracht wordt, dat Reynaert dezen schond, dan barst in ij sein'k gebrul zijne woede los en aanstonds ijlen boden naar den Reynaert.
Uit de omstandigheid, dat Nobel de verkrachting zonder emotie volgens de wetten der menschelijkheid niet straf baaistelde en de schending van den vrede onder heftige woede wel is af te leiden, dat de bij de vredeschending ondervonden gemoedsbeweging, niet gevolg van het strafbaar zijn, doch oorzaak van het voor den koning strafbaar worden is.
Terwijl het voor eigen wezensbelang en dat van anderen noodzakelijk ware, dat Nobel, als koning zeker, de beteekenis van welk feit of welke verhouding dan ook bepaalde volgens de wetten der redelijkheid, de zoo vast gestelde waarde aftrok van zijne gevoelswaarde en het surplus dezer laatste najoeg in zich zelf kennend onderzoek, hangt de beteekenis, loon of strafbaarheid, blijkens boven verhaalden gang van zaken, af van den graad van zijnen gevoelsindruk en het al of niet voldoen aan logische eischen zonder meer, kent hu' dan alleen wettigheid toe, indien dat al of niet opvolgen gepaard gaat met het al of niet inwilligen van zijn aan die eischen verbonden gevoelswensch. En aangezien geen enkele eisch der redelijkheid equivalent zal zijn aan den uit de verstoordheid van zijn onbewust gemoed voortgekomen gevoelseisch, is de koning het onredelijkste beest der schepping.
Iedere woede is het gevolg van een door zich zelf niet erkend door anderen opgewekt en dus toch aangetoond minderwaardigheidsgevoel. Het feit, dat Nobel bij Reynaerts vredebreuk de woede onderging en ze strafbaar stelde, de verkrachting in vermaak echter vrij uit liet gaan, bewijst



16
dus, dat iedere redelijkheid voor den koning slechts recht tot eischen heeft, indien die eisch hem meerwaarde-gevoelens induceert en de loutere waarneming van een van zijn .persoon onafhankelijke redelijkheid moet hem door het ontbreken van ieder meerwaarde-bewijs alleen reeds minderwaardigheidsgevoelens bijbrengen. Zoo erkent hjj geene uit den aard der objectiviteiten voortgekomen verhoudingen en kan hij de verkrachting van Hersent of niet aanstonds met zelfs omvangrijk bewijsmateriaal aanvaarden of zij kan hem alleen vermaken door de ondervinding, dat het al of niet strafbaar zijn van de schending van eene van hem onafhankelijke redelijkheid toch nog in de laatste instantie der maatschappelijkheid door zijn subjectiviteit bepaald wordt. Iedere strikte eerlijkheid beteeként als alleen luisterend naar de wetten der rede voor hem een volstrekt beleedigende negatie van zijn geheele bestaan, welker schijn hij dan ook reeds met een vinnigen tik van zijn grooten poot Yserigrijns ruigen kop bloedig scheurend wraakt, (in het jachtavontuur van br. XVI 721—1504, en van Ysengrimus IV 145—395).
Zoo erkent Nobel van de redelijkheid zelfs de redelijkheid niet en is als zoodanig minderwaardig aan den wolf, die in de esopische fabel II (Romulus-Nil. II, Marie de France II, Phaedrus I.) deze by de vermoording van het aan de beek drinkend schaap niet geheel en al over het hoofd kan zien en juist doordat hij van de redelijkheid de redelijkheid niet loochenen kan, gedwongen wordt deze verkracht als vermoordingsmotief aan te wenden. Nobel eischt van de redelijkheid niet de redelijkheid, maar de meerwaarde-erkenning van zijn bestaan — de koning is het ijdelste beest der schepping — en hij vaardigt besluiten uit niet uit redelijke noodzakelijkheid, doch doordat hu' het uit zucht naar meerwaardigheidsovertuiging niet laten kan. Aangezien geen enkel minderwaardigheidsgevoel uit den aard der zaak als zoodanig in het bewustzijn te handhaven is en of verdringing, oplossing of tegenwicht vereischt, is het, gezien het feit, dat de onderhavige categorie sterk arbeidsvermogen bezit, de oplossing uit hoofde van Nobels menschelijke zwakheid onmogelijk is, niet wonderlijk, dat hu' in een tegenbewijs van het door den vos opgewekte minderwaardigheidsgevoel gedreven wordt en dit in den vorm van een geweldigheidsindruk op de rest, zoodat
Tote la cort fremist ensemble Li plus hardi de peor tremble.



17
Ieder besluit of wat dan ook van den koning voldoet slechts in schijn voor zijn zich zelf bedriegend bewustznn aan de redelijkheid, heeft inderdaad slechts de voortdurende overtuiging van het meerwaarde-bewijs ten doel. Iedere daad ot wat dan ook van anderen voldoet al of niet aan het redelijk oordeel van den koning, naar gelang die daad of wat dan ook meer- of minderwaardigheid in 's konings weten door zjjn voelen brengt. Dit is het recht van den koning en zijne rechtspraak wordt geleid door den graad van de door de te beoordeelen daad aangetoonde minderwaardigheid van eigen persoon. En de wraak voor dat minderwaardigheids- | gevoel die het om zal zetten in een den koning geruststellend | meerwaarde-gevoel, is de straf, als straf rechterlijkheid^gestaafd en geplaatst in de warrige wikkeling der maatschap- t pelijke quasi-redelijkheid uit schijn van recht uit schnn van
oordeel. , , , , ,
En voor het geval dat door een daad van volstrekte negatie van het koninklijke recht het minderwaardigheidsgevoel van den drager niet meer, zelfs door de straf des doods niet, om te zetten is in het tegendeel, teelt de koning ter bedekking tcch van zijne innerlijke ellende het absolute veto en het recht van gratie om in de laatste instantie het meerwaarde-bewijs aan zijn kant te hebben. Indien zelfs het vergelijkend en gevolgtrekkend verstand des konings dien gang van zaken als redelijk nemen zou, de anderen doen zulks niet, tenzij de koning succes heeft en men bang is Zoo niet dan wordt die eigenschap, die het koninklijke recht onder de aandacht der anderen als verwerpelijk onre• delijk zou maken, de onbegrijpelijkheid, terecht gemaakt door bovennatuurlijkheid in den vorm van de „sanctie gods Maar hier graaft de koning de kuil van zijn eigen recht, want indien de vos hem een meerwaarde-bewijs kan leveren hooger van graad dan het minderwaardige, waarvan de strat het gevolg zou zijn, dan vernietigt hij de woede en het oordeel En als Reynaert nu het goddelijke, dat van den koning de onbegrijpelijkheid zijner onredelijkheid m bovennatuurlijkheid oplost, om vergeving zal gaan bidden, dan groeit 's konings overtuiging van de waardigheid van znn persoon trekt de vos de uiterste grens van 's konings macht en overschrijdt ze als in branche I op een pelgrimstocht naar Rome of als in branche VI op voorspraak van Frère Bernart op weg naar een klooster. Edoch het kan ook anders, als de vos den gang van 's konings innerlijk zelf met leiden kan Indien de sanctie eer het recht laat gelden, als m



18
branche Va in den vorm van den kameel, den pausehjken afgezant, is de vredeschending zelfs niet noodig en de woede onmogelijk, want Reynaert wordt gedaagd trots 's konings vermaak om de verkrachting, omdat de koninklijkheid zulks aan 'de sanctie-wetten van haren god verplicht is en de koning is het onmachtigste beest der schepping.
Zoo is de godsdienst onvermijdelijk geworden in den wisselingsvoortgang van 's konings verstoord gemoed. Aangezien echter iedere ware innerlijkheid leiden zal tot redelijkheid, is in den gang van zaken voor deze geene plaats en zal 's konings vroomheid niet meer dan godsdienstvormelijkheid kunnen zijn. Zoo zal alleen de uiterlijkheid van den uit den gang van het verstoord gemoed voortgekomen godsdienstzin de aandacht krijgen en door het toch gevoelen van gemis aan innerlijkheid zal de aandacht stijgen en groeiend onder deze tot de schitterende pracht van brocaat en gouden klinkklanktooi zal de begrafenis van de door den vos zoo snood gedoode hen nog dienen om den koning meerwaarde te bewijzen en de zingende rest te bedriegen. Zulks in de eerste plaats ten opzichte van zich zelf, is de koning het schijnheiligste beest der schepping.
Bij oppervlakkige vergelijking lijkt de Vlaamsche Nobel eene andere persoonlijkheid.
Zijne typeering stamt echter uit de zelfde beginselverschuiving en zijn figuur loopt geheel evenwijdig met de Fransche met dit verschil echter, dat de gevolgen der valsche levenstaktiek niet zoo groote afmetingen aangenomen hebben.
Zou reeds uit het feit, dat de Vlaamsche schrijvers de • Fransche branche bij de bewerking op den voet volgden, af te leiden zijn, dat zij onder den druk hunner eigen psychologische samenstelling geen wezenlijke, doch slechts gradueele verschillen in een der dramatische personen konden aanbrengen, aangezien een wezenlijk verschil met algeheele storing van de dramatische verwikkeling zou gepaard gegaan zijn, nog opgemerkt zij, dat de verhoudingen in de hierboven opgestoken punten -e« waaraan de Fransche figuur opgehangen is, ook in de meest kenschetsende feiten van het doen en laten van den Vlaamschen Nobel voorhanden zijn.
Ter staving van het bovenstaande laten wij eene vergelijking in groote lijnen der bovenbehandelde punten volgen.



19
FRANSCHE FIGUUR. | VLAAMSCHE FIGUUR.
De koning is het onredelijkste beest.
Nobels onverschilligheid en I Vermaak en onverschilligheid vermaak om de verkrachting. gereduceerd tot zwijgen bij de
aanklacht, terwijl ook hier de komst van de haan noodig is I om het oordeel te doen vellen.
De koning is ht
De koning is het ijdelste beest.
Woede-uiting ingevolge een Woede-uiting in veel gerinminderwaardigheidsgevoel, die gere mate, terwijl ook hier in den vorm van een geweldig- 's konings getroffenheid niet heidsindruk op de rest een te- voortkomt uit de rechtskrengenbewijs van meerwaarde ten king, doch uit ondervinding van onbewusten doele heeft. zwakker minderwaardigheids¬
gevoel. Het tegenbewijs is bijgevolg ook niet in zoo groote afmetingen, slechts in den vorm van eene zich zelf en de rest gedane tegen Grimbeert uitgesproken belofte, waaruit echter de persoonlijke getroffenheid ten duidelijkste blijkt:
421 Grimbeert die das
Hu oem die clusenare was Hi heuet gedaen so goede carine
Leuic een jaer het ~sal hem seinen
De koning is het onmachtigste beest.
Meerwaarde-bewijs der ver- [ Meerwaarde-bewijs, van Reygeving-bidderij van den sanc- | naerts „meneghen goeden tioneerenden god. I maech" (1903), angst voor de
samenzwering en afhankelijkheid van den zijne onredelijkheid mogelijk makende god: het goud. (Ook in branche XXIII.,



20
waar de psychologische oorzaak van de daging geheel weg gevallen is, want bij den aanvang van het gedicht bevindt R. zich reeds voor den koning).
De koning is het schijnheiligste beest.
Begrafenis in vol ornaat en met uitvoerige ceremoniën.
Gewicht, waarmee een pelgrimstocht of een patersvoorspraak in Nobels voorstellingsvermogen staat, zoodat slechts belofte en geen waarborg noodig is.
Begrafenis meer op den achtergrond. Angst voor Reynaerts ban. Waarborg in den vorm van een stoo-eed.
Wij kunnen deze vergelijking besluiten met de gevolgtrekking, dat Noble de man voorstelt, die waarneemt, dat hij „is", doordat hij „doet", Nobel de man, die tot die gemoedszekerheid komt, doordat hij „heeft".
Doordat aan bêider „doen" en „hebben" — zooals uit bovenstaande vergelijking blijkt — de zelfde verhoudingen ten grondslag liggen, stamt het hechten van bewijskracht, ten aanzien der wezenswerkelijkheid aan het „doen" en aan het „hebben", aan de daad en aan het bezit uit een en hetzelfde conflict, ten aanzien waarvan de staat, waarin Noble verkeert, niet meer is dan de overtreffende van den vergrootende trap, de toestand van den Vlaamschen koning. Wij behoeven dus ter beantwoording van de vraag, hoe Reynaert zich gedraagt ten opzichte van de conflicten van den koning, den gang van zaken in het Vlaamsche gedicht niet meer waarde dan die van vergelijkingsmateriaal toe te kennen, zulks te meer, daar de Vlaamsche Reynaert de zelfde zijnde als de Fransche toch ook voor de conflicten van den Franschen koning berekend is.
Ten einde nu de psychologische oorzaken van 's konings doen en laten op te sporen, dienen wij onze aandacht te geven aan de alle feiten van dat handelen ten grondslag liggende verhouding, namelijk, dat de koninklijke tendenz uitsluitend is ingesteld op uiterlijke prestaties en dat voor



21
het koninklijke gemoed aan ieder dier uiterlijkheden den eisch zijner meerwaarde-erkenning verbonden is. In aanmerking dan genomen, dat de redelijke weg om 's wezens middenpunt te vinden en zich — als koning zeker — in vaste zelfstandigheid te vormen ten opzichte van zich zelf en van de toevertrouwde onderdanen in staat tot welke taak dan ook, die is van mededoogenloos onderzoek van eigen gevoelsverwikkelingen ter differentieerende bewustmaking van alle innerlijke categorien, leidende heen door het leed van verstoord gemoed tot het zuiverend weten van eigen werkelijkheid, kunnen wij bovenbepaalde algemeene verhouding omzetten in de vraag: Waardoor is Nobel gedwongen meerwaarde te zoeken in uiterlijk doen en hebben in plaats van zijne aandacht te geven aan innerlijk zijn?
Ter beantwoording dezer vraag is het noodzakelijk de meerwaarde-erkenning in haar oorspronkelijk verband te zien.
Een meerwaarde-bewijs ontstaat uit de behoefte naar tegenwicht voor innerlijke minderwaardigheidsondervinding, een tegenwicht, dat ten doel heeft de bewustwording dezer laatste categorie te voorkomen. Uit den aard van het tegenstellend verband moet in oorzaak en gevolg de zelfde verhouding voorhanden zijn en zijn uit den aard der meerwaardebewijzen de overeenkomstige minderwaardigheidsgevoelens op te maken.
Er staat ons echter nog een andere wijze van onderzoek naar bovenbedoelde oorzaken ten dienste. Aangezien de meerwaarde-bewijzen dienen om de bewustwording van het minderwaardigheidsgevoel te voorkomen, zal deze bewustwording bij het door omstandigheden ontbreken van tegenwichtige meerwaarde-bewijzen zich toch voltrekken en dan Nobels handelwijze niet meer door middel van het meerwaarde-bewijs, doch rechtstreeks bepalen. De beschouwing der feiten zal dan ook rechtstreeks op het minderwaardigheidsgevoel terug voeren. Beide wegen moeten bh' goed onderzoeken op een en hetzelfde punt terugkomen;
De eerste wijze van onderzoek brengt ons aanstonds voor de beteekenis van den aard van het dier, waardoor Nobel voorgesteld wordt, de leeuw. De leeuw is het sterkste beest, het beest met de grootste uiterlijke kracht. De bij deze aanstonds aansluitende omstandigheid is, het koning-zijn. Nobel is de gebieder, de wetgever, de man met de grootste uiterlijke ƒ macht.



22
Indien nu iemand de ondervinding van de grootste uiterlijke kracht en van de verst-strekkende uiterlijke macht wars van alle redelijke noodzakelijkheid aanwendt om bewustwording van innerlijk minderwaardigheidsgevoel te voorkomen, dan moet dit minderwaardigheidsgevoel equivalent zijn aan den graad der kracht en macht, bestaan uit het grootste innerlijke zwaktegevoel en het meest volslagen innerlijke onmachtsgevoel. De zwakte bestaat dan in het ontbreken van ieder rechtstreeksch arbeidsvermogen van wezenlijk gevoelselement, bestaat hierin, dat geen enkele primaire onbewuste gevoelsmogelijkheid onder een dusdanig arbeidsvermogen tot bewuste werkelijkheid kan worden, dat zij hein drüft in de elementaire wetten der redelijkheid, zoo dat hu' het voldoen aan deze ter wille der rede zelf niet laten kan. Overslaande in het tegenovergestelde wordt de verkrachting der redelijkheid voor hem het bewijs van zn'ne menschelijke sterkte, hij is het onredelijkste beest, de gevolgen zijner zwakte tooveren hem schijn van meerwaarde, hij is het ijdelste beest en geen enkel sentiment stamt zuiver werkend uit de kern zijner menschelijkheid en hij is het schijnheiligste beest. En hij verdient de kenschetsing der onmachtigste, omdat geen enkele primaire menschelijkheid hem de innerlijke macht verleent, wat krom werkt recht te dwingen.
Er doet zich echter op dit punt aangekomen het eigenaardige voor, dat ook zelfs de omschrijving der onmachts- en zwaktegevoelens voortkomt uit de waarneming van slechts gevolgen, terwijl de diepere oorzaken van die onmachts- en zwaktegevoelens zich in geen enkel feit van de Nobel-figuur betuigen. Wij kunnen dan ook slechts in herinnering geven, dat wy hier in een dood punt aankwamen, ten einde dit grondloos zijn beneden in verband met de psychologie van de schrijvers nader te bespreken.
De tweede wijze van onderzoeken leidt over de volgende overwegingen.
De graad onzer gevoelszekerheid is het rechtstreeksch gevolg van de voortdurend onbewust getrokken vergelijking tusschen de menschelijkheid, die vereischt is en die, die beschikbaar is. Bij innerlijke zwakte- en onmachtsgevoel kan deze vergelijking de volgende categorien tot uitslag hebben: twijfel aan zich zelf, angst, berusting en (bij het niet als zoodanig erkennen der onmacht en zwakte als oorzaak) schuldbesef. Het spreekt van zelf, dat bij eene dergelijke



23
onmacht en zwakte, zooals Nobel cultiveert alleen angst en schuldbesef mogelijk is en dat een groot gedeelte zijner meerwaarde-bewijzen tegenspraken dezer gevoelens zullen zn'n. En als het heele hof siddert van 's konings woede, heeft deze uiting dan ook ten onbewusten doele gehad het meerwaardebewijs in den vorm van het induceeren van angst bij anderen, teneinde door de waarneming dezer inductie zich zelf opperst veilig te voelen. In dit verband krijgt de woede uit hoofde der vrede-schending meer causaal-verband, want beteekent voor hem, voor wien allen bang zn'n, de afkondiging van eenen algemeenen vrede niet alleen het opperste gehaaider meerwardigheid, wanneer die afkondiging meer gedetailleerd geschiedt dan in een gebaar in den vorm van eene vredesconferentie b.v.b. dan toont zich angst voor eigen innerlijke oorzaken en die der tegenpartij de diepere oorzaak, voor het bewustzijn bedekt onder den schijn van het quasi vredelievende en het kan dan niet anders, dat de negatie gevoeld wordt als eene bedreiging, die de geruststellende angst der anderen als tegenwicht heeft. Waar echter dit tegenwicht ontbreekt of omstandigheden de vorming beletten, moet 's konings angst ook als zoodanig in zn'n bewustzijn komen. Wordt de Vlaamsche N°bel reeds bang als „meneghen goeden maech" van Reynaert het hof verlaat en als de vos hem door de samenzweringsleugen de steun van Brune en Ysegrn'n ontneemt, de Fransche koning zou voor dat alles sterkere tegenwichten gevonden hebben. Als echter deze door zijn ziek-zijn iedere krachts- en machtsprestatie ontbreekt, dan komt de angst te voorschijn, angst, die de psychologische drijfkracht is van branche X en van eene episode van Reinhart Fuchs, behandelend Renart Médecin.
Als de koning de uiterlijk meerwaarde-bewijzen ontbreken kenmerken hem angst en schuldbesef. De angst voert rechtstreeks terug op zwaktegevoedens, het schuldbesef met een omweg op het gevolg van de zwakte, het onmachtsgevoel. Indien namelijk iemand, doordat hij het failliet van zijn levenstaktiek ondervindt, geplaatst wordt voor het noodzakelijk onderzoek der oorzaken, dan is het mogelijk, dat hu' de onmacht uit hoofde der zwakte als oorzaak erkent. Indien echter de meerwaarde-opvatting zijner persoonlijkheid die onmachts-erkenning niet toe laat, en hem het vermogen dus toeschrijft, moet noodzakelijkerwijs ten opzichte van dat vermogen een schuldbesef ontstaan. Het spreekt echter van zelf, dat in deze slechts sprake kan zijn van schuldbesef ten



'24
opzichte van zich zelf. Het is echter even van zelf sprekend, dat Nobel deze erkenning niet maken kan, aangezien deze alle oorzaken en gevolgen op hem zelf zou terugvoeren en hij uit hoofde van zijne menschelijke zwakte voor deze dracht niet berekend is. Bovendien verzet zich de meerwaarde-opvatting van eigen persoonlijkheid tegen deze bekenning. Aangezien het schuldbesef echter niet projectieloos kan zijn, zal eene godsvoorstelling de plaats van hemzelf gaan innemen en zal het feit, dat de koning der mieren hem in zijn oor gekropen is (Reinhart Fuchs, 1239—1321) door hem gehouden worden voor eene straf van god, eene opvatting, die dan ook geheel past in het stelsel van godsdienstige verplichtingen, dat zijne hulpeloosheid als recht houdend middel zijn innerlijk heeft opgelegd. En hier in deze omstanddigheid komt klaar uit, dat hij de vrede-schending van Reynaert als eene bedreiging heeft moeten voelen, eene ondervinding, die door den koning zeker niet als zoodanig, misschien als een persoonlijke hoon is erkend. Eene bedreiging kan alleen ondervonden worden van iemand, die in het onderhavige geschil als de sterkere gevoeld wordt. Indien Nobel dan ook eenen grooteren angst gaat ondervinden dan die, die Reynaert hem induceerde, verdwijnt deze laatste, terwijl het sterker-voelen blijft bestaan, juist meer accent krijgt en in den vorm van aanhankelijkheid, hoop op hulp, soms zelfs eerbied in het bewustzijn komt. Eene hoop op hulp is dan ook de oorzaak, dat Reynaeit, dien de koning sterker voelt, de geneesheer wordt.
In dit bedrijf blijkt weer ten duidelijkste, dat de koning aan niets redelijke waarde en aan alles persoonlijke gevoelswaarde toekent, want strafte hij uit hoofde van zijnen angst Reynaert in het rechtsgeding, bij de genezing worden Brune, Ysengrijn en Tybeert de dupe.
De beschouwing echter van het feitenmateriaal der tweede onderzoekingswij ze heeft ons evenmin aanduidingen omtrent de primaire oorzaken van 's konings doen en laten gegeven, zoodat wij ook hier niet meer kunnen besluiten dan in herinnering te geven, dat het onderzoek op het zelfde doode punt vast loopt, om dit bij de behandeling van de psychologie der schrijvers weder in bespreking op te nemen.
En als nu zoo 's konings menschzijn is, kan hij dan den anderen meer gis angst in volslagen gebrek aan achting afdwingen ?
En als hem de middelen tot dien dwang ontbreken gaan.



25
zullen dan de angstige» aarzelen hem de consequenties van zijn levenstaktiek bij te brengen, te verantwoorden gevolgen, die hn' zich door de thans verloren middelen gedurende zijn geheele leven van het lijf gehouden heeft?
Het recht van den sterksten is de vergoeding voor de zwakte, onmacht en de angst.
Een esopische fabel geeft dit sluitend brokstuk van de collectieve konings-voorstelling in:
XVI
Wilen was I liebaert . Van ouden ghecranct ende gheswaert Soe dat hi op sinen ende lach, Alse dat deverswijn versach 5. Het galt hem den ouden slach
Die hi hem gaf over meneghem dach Die stier wrac hem met sinen horen Van dat hi hem hadde gedaen te voren Die esel tert hem op sijn hoeft
10. Hoert hoes hem die liebaert loeft Wach sprac hi alsic was jong Ende wel op minen spronc Doe dwanc iet al doe was ic here Doe dienden si mi doe daden si mi ere
15. Nu doen si mi onwerdichede Ende slaen te sticke mine lede Edele en onedele mede Ende daer toe mede clenen vrede






TYBEERT, DE KATER.






TIJBEERT, DE KATER.
1045 Ende als hi vp den wech quam Sach hi van verren ende vernam Sente Martins voghel ende quam gheuloghen* Doe wart Tybeert vroe ende in hoghen Ende riep an sente Martins voghel
1050 Kere herwaert dinen vloghel Nu vliech te miere rechter hant Die voghel vloech daer hi vant Een haghe, daer hi in wilde lijden Ende vloech Tybeert ter luchter zijden
1055 Dit teekin ende dit ghemoet
Dochte Tybeert niet wesen goet Hadde hi ghesien den voghel lijden Scone ter rechter zijden So waende hi hebben goet gheual
1060 Nu was hi dies onthopet al.
Zooals uit deze uit „van den Vos "Reynaerde" aangehaalde regels blijkt, is Tybeert de man, die aan voorteekens hecht.
Wat is een voorteeken en hoe ontstaat het? Een voorteekeri is de rede-looze gift van gevoelszekerheid omtrent den al of niet gunstigen afloop eener feitenverwikkeling.
Het wordt in gunstige of ongunstige beteekenis geprojecteerd op het al of niet tot standkomen van inhoudlooze verhoudingen in welken vorm ook, dat wil zeggen, verhoudingen, wier al of niet tot standkoming het projecteerend individu — door het niet kunnen zien van het oorzakelijk verband — niet kan erkennen als onvermijdelijk uit hoofde der redelijkheid. Indien toch het betrokken individu zulks wel erkennen kan, dan zou zich toch de redelijke beteekenis voor zijn voorstellingsvermogen tegen iedere projectiebeteekenis verzetten. Tybeert is „zwaer in sinen moet", hij ,.es drouue ende veruaert". Hij is bang en in die stemming grijpt hii naar de looze waarde van de Martinsvoghelvlucht.
De uitwerking van het vöorteeken is bij gunstige blijk de opheffing van den angst, Tybeert is dus bang voor zijn angst,



30
bij ongunstige voorspelling de motiveering van den vrees, Tybeert is dus bang voor de erkenning van de oorzaken van den angst, een stand van zaken, waarin het reëele gevaar, ontstaan uit reëele onvermijdelijkheden als het slechts zijn van „arern wicht" en „cleene dier", in verband met den eisch der 'omstandigheden, slechts de plaats van aanleiding inneemt, terwijl het feit, dat voor Tybeerts voorstellingsvermogen het reëele gevaar toch de waarde van oorzaak heeft, uog te meer bewijst, dat hij, vluchtend in deze opvatting, bang is de ware oorzaken zijner vreesachtigheid te erkennen. Bezien wij die realiteit nader, dan blijkt zelfs, dat het feit, dat Reynaert sterker en slimmer is en hem dus kwaad zou kunnen doen, zelfs geen aanleiding tot zijnen angst kan zijn, want — afgezien van de mogelh'kheid, dat hij kon weten, dat Reynaert zijne pose zou handhaven — ten aanzien zijner lichamelijke verdediging staan hem wel middelen ten dienste, hij klimt in eenen boom, zooals in Reynaert II (5755—5813) branche XV (299—364) en laat den vos (Reynaerts vader) in den steek als de jagers komen, ja, speelt hem zelfs parten en lokt hem in zijn eigen val als in Reinh. Fuchs (313—384). In het geheele reëele gegeven is de opwekker van den angst dan ook slechts de eisch, dat hij Reynaert moet over halen tot het hof te gaan, er wordt zoo van Tybeert de volle kracht eener strikte redelijkheid geeischt met volledige kennis van alle menschelijke mogelijkheden, die de vos tot werkelijkheden zou kunnen maken, zulks om aan den gang naar het vijandige hof te ontkomen.
Vragen wij naar de oorzaken van 's katers angst en geven wij onze aandacht aan het feit, dat een voorteeken de gift van gevoelszekerheid en dus noodzakelijkerwijs tegenwicht voor gevoelsonzekerheid is, dan kunnen wij besluiten, dat deze gevoelsonzekerheid de oorzaak van Tybeerts angst is.
Hoe ontstaat gevoelsonzekerheid?
Deze toestand ontstaat ten opzichte dier feitenverwikkeling, waaraan een niet erkend en dus onbewust gevcelsconflict verbonden is, welker gevoelskrachten het onderhavige individu wel als bestaande en werkende waarneemt, doch uit hoofde van het feit, dat hij het conflict niet bewust wil of kan maken, ze niet als zoodanig en dus zeker niet in differentiatie kent. De drager voelt dan, dat er krachten in het spel zijn, die den afloop van den gang van zaken zullen bepalen, de onbekendheid ermede schept ze om tot dreiging, aanval, waaruit dan als eerste gevolg sterke angst ontstaat.



31
Aangezien het individu de oorzaak van den angst niet m zich zelf erkennen kan en de redelijkheid toch eene causaliteit eischt, zal, indien aan de reëele aanleiding gevaar verbonden is, dit gevaar voor de oorzaak gehouden worden. Is er in het reëel gegeven niets, dat voor de oorzaak aangezien zou kunnen worden, of is er zelfs geen reëele aanleiding, dan wordt eene objectieviteit als oorzaak geprojecteerd, zulks in den vorm van een buiten het wilsvermogen liggende toevalligheidskans, voorteeken, geest of noodlotstheorie e. d. m.
Wij kunnen thans de verbindingsstreep tusschen aanleiding en oorzaak van Tybeerts angst trekken; aangezien zijn angst ontstaat uit het niet kennen van onbewuste conflicten, is het noodzakelijk, dat hij den angst ten sterkste moet voelen, daar waar van hem de strikste redelijkheid, dit is het gevolg der strikste kennis van alle in het spel te komen gevoelskrachten niet alleen, maar tevens de volle kennis van andermans veinsmogelijkheden geeischt wordt. Het spreekt echter van zelf, dat het ontstaan van den angst niet afhanfkeijk is van de in het gedicht behandelde aanleiding. Iedere eisch der redelijkheid, nog meer iedere eisch om redelijk aan onredelijke onvermijdelijkheden te voldoen moet Tybeert bang maken. En aangezien de samenleving uit niets anders dan het voldoen aan deze twee eischen bestaat, het conflict onopgelost blijft en dus durend is, kunnen wö' besluiten, dat het katertype altijd bang is, ook wanneer deze eischen niet als in het gedicht bijzondere afmetingen aannemen. Hij heeft, dan ook voor zijn voorstellingsvermogen eene permanente j aanleiding tot durende oorzaak omgevormd, de zwakte van zijn lichaam namelijk, hij is een „arem wicht" en „cleene dier". En dit is het geniale in de zetting der schrijvers, dat zij juist dat type voor een dergelijke eisch plaatsen, dat altijd zonder aanleiding zelfs bang is, ja, bij het openen van zijne nog slaperige oogen 's morgens reeds van angst ratelt bij het bespeuren van de schamelheid zjjns lijfs.
Hoewel het Tybéert-type ook wel als bovenomschreven in de Fransche (branche I 742—917, VI 158—231, XXIII
1630 1779, — in beide laatste branches in aanklachts-
vorm —, en Duitsche gedichten (R. F. 1658—1729) staat, het Vlaamsche munt juist uit, -doordat de schrijvers bovenomschreven eigenschap van den kater zeer sterk naar voren gebracht hebben, waardoor, als Tybeert ten einde raad zn'n geheele wezen bruskeert en „een deel" doet „als die boude"



32
(1263) en den priester tusschen de beenen vliegt, dit heele tooneel meer perspectief en dolle comische kracja^ gekregen heeft. 1
Het behoeft geen betoog, dat Tybeerts daden altijd zoo zijn ingericht, dat hij zoo weinig mogelijk verantwoordelijkheid te dragen heeft, want wij zagen boven, dat ieder verantwoordelijkheidsgevoel eene gereede aanleiding is om zijn angst bewust te ondervinden en dat de consequenties zoo weinig mogeijk voor zijne rekening komen. Hij doet zelden iets oprecht, ronduit en zelfstandig. Bestaat er echter in het geheel geen gevaar en is het recht klaar aan zijn kant, dan door het tegenwichtige van de gebeurtenis stuift hij op, doet zoo fervent, dat hij zelfs daar ook de redelijkheid uit de aandacht verliest, de algemeene eisch vergeet, zijn persoonlijke gevcelseisch laat gelden, dingen vertelt, die met de zaak niets te maken hebben, belachelijk is en bijna niet au serieux wordt genomen als bij de aanklacht van Courtois, waar hu' lawaai schopt over iets, dat niets te beteekenen heeft en dan ook maar vrij vlug zijn bek houdt. Meestal doet hij gluiperig en stiekem verbonden met anderen, zulks zeker, waar hu' zich tot gevaarlijke ondernemingen laat verleiden. Het is deze indruk, "die de rest van den kater moet hebben, die door Reynaert wordt aangewend om zijne samenzweringsleugen aannemelijk te maken, terwijl Tybeert gedurende het geheele geding niets anders doet dan dezen indruk versterken, hij drijft niet zelf en openlijk ter bestraffing, maar steunend geheel op de rest, hitst hij den beer en den wolf aan. En als hij door zijne meerderen van alle kanten gedekt is, dan „Hine dede nije so lieve pine" 1966, maar hij voelt zelf, dat zijne handelwijze zoo niet in orde is, want hij voelt zich doorgaans schuldig en toch nog zoo bang, dat hij in „hi heues wel verdient" (1964) nog eene zelf-verzekering noodig heeft. Maar als Reynaert vrij is, Brune en Ysingryn gevangen, hij alleen is, het groote reëele gevaar weer dreigt, dan komt het schuldbesef, zulks ten opzichte van Reynaert zelfs, weer in het bewustzijn boven en 2816 Tybeert bleef zeere veruaert
Ende hi bleef sittende vp die galghe
Hi was van sinen ruwen balghe
In zorghen so groet vtermaten 2820 Dat hi gherne Willen Men
Sine oeghe varen ouer niet
Die hi in spapen scuere liet
In dien dat hi verzoent ware.



OÓ
Tybeert stelt dus den man voor, die de gevoelskrachten. welke aan het conflict van zijn leven verbonden zijn, door de onbekendheid ermede als een voortdurende dreiging voelt.
De eerste vraag, welke thans te beantwoorden valt, is: op welke wijze verzet het kater-type zich tegen de bewustwording van het onderhavige conflict, dat uit den aard der zaak daarheen drijft. Hij doet zulks niet op de zelfde wijze als Nobel, want wij zagen Tybeert nooit in tegenbewijzen vluchten, hij zoude, deed hij zulks, den angst ook eerst dan gevoeld hebben, als hem evenals bij den leeuw, die tegenbewijzen gingen ontbreken. Zulks is ook niet het geval. Afgezien van den aard van conflict verschillen Nobel en Tybeert dan ook slechts door de verschillende manieren, waarop beiden zich tegen de bewustwording van hunne conflicten verzetten. Tybeert verkeert zijn geheele leven lang in het stadium waarin Nobel verkeert als hij ziek is, want ontbreken hem in die omstandigheden zijne kracht en macht, Tybeert is zijn geheel leven lang „arem" en „cleen". Ten eerste belet Tybeert de bewustwording van zijn conflict, door deze voor zijne rede overbodig te maken, zulks doordat hij de oorzaak van zijnen angst voortdurend buiten zich plaatst en zoo het eenig door hem ondervonden gevolg van zijn conflict zijn angst voor zijn voorstellingsvermogen afdoend motiveert. Het spreekt echter van zelf, dat het Tybeert-type zich alleen maar dan door deze taktiek voor zich zelf verbergen kan als hij handelend moet optreden. Zulks komt echter uit den aard van zijnen angst slechts zelden voor, zoodat hem de dreiging van zijn conflict het grootste deel van zijn leven geen rust zal laten, indien hij de ondervinding niet op de een of andere wijze stop zet.
Hij vlucht niet in tegenbewijzen en het eenige middel dat hem dus overblijft, is zijn bewustzijn kunstmatig met voorstellingen gevuld te • houden, voorstellingen, die niet met zijn conflict te maken hebben en dus geene gevoelskrachten in het werk stellen, ja, het bewustzijn zoo vullen, dat er geen gelegenheid tot functioneering voor de aan het conflict verbonden voorstellingen is, zoodat hij van dit dus geen enkel sentiment ondergaat.
En hier kunnen wij het laatste rad in Tybeerts psychologisch raderwerk plaatsen, hij is „wijs ende wel gheleert". Tybeert is de hooggeleerde feitenkenner, die vlucht voor voorstellingen der erkenning van zijn eigen innerlijk in voorstellingen van overweldigend feitenmateriaal, geheugensstof, welker onderhouding hem zijn leven lang, dag en



3*
nacht bezig houdt, welker voorstellingen zijn bewustzijn dag en nacht vullen.
Het spreekt van zelf, dat hij uit zijn geleerdheid nog rraaerwaardebewijzen put en zoo staat het magere katertypetje in het dreigende leven, tracht door geleerdheid nog zich zelf en de anderen veilig eerbied en ontzag in te boezemen.
En zijne geleerdheid zelf? Geen enkele menschehjke mogelijkheid mag bij de studie betrokken zijn, aangezien deze hem aanstonds aan zijn eigen menschelijkheid herinneren zou en juist voor de vergetelheid of de beletting der bewustwording dient het werk. De studie van eene feitenvergelijking, als natuur en wiskunde zou goed kunnen zijn, de studie van historie of literatuur eene bijna misdadige verkrachting van al het psychologisch materiaal tot eene overweldigende nietszeggende feitenverzameling. En men zoeke het katertype dan ook vooral onder schamele onderwijzers en
onder hooggeleerde profs.



BRUNE, DE BEER.






BRUNE, DE BEER.
Bij de figuren beer en wolf doet zich de eigenaardigheid voor, dat in vele verhalen, waar de beer onderging of deed (in de Noorsche fabels b.v.b.) in de overeenkomstige Reynaert-verhalen zijne plaats is ingenomen door den wolf.
Terwijl wij ons voorstellen den invloed, die deze gang van zaken op de Ysingrijn-figuur gehad heeft, bij de bespreking dezer te behandelen, is het voor den beer van belang zijnde gevolg dezer veranderingen geweest, dat het feitenmateriaal waarin hij betrokken is, zeer besnoeid is en teruggebracht tot een waardevolle episode namelijk: Brune als bode bij Reynaert en als slachtoffer bij Lamfroyt. Van al de verhalen, waar deze episode deel uit maakt (Van den Vos Reynaerde 497—961, Branche I, 476—605, VI, 231—297, XXIII, 375— 435, Reinhart Fuchs 1511—1604) is het Vlaamsche het meest typeerende en aangezien alle slechts geringe en beteekenislooze verschillen vertoonen, kunnen wij Brune in „Van den Vos Reynaerde" als standaard-type nemen en met de kenschetsing van dezen, de andere figuren tevens als bepaald beschouwen.
Alvorens ons echter in het bijzonder met de Vlaamsche episode bezig te houden, gevên wh' eerst onze aandacht aan het feit, dat alle verhalen dit gemeen hebben, dat Brune voortdurend zijne échecs te danken heeft aan de omstandigheid, dat hem taken opgedragen worden, voor welker uitvoering hij uit hoofde van zijne psychologische samenstelling juist niet berekend is.
Afgezien van het feit, dat deze verhouding tusschen aard van Brune en taak eene tegenstelling moet zijn en als zoodanig van belang reeds, hebben enkele schrijvers deze verhouding wetens en willens op de spits gedreven en in een venijnig schertsje die verhouding door definieering der taak tot eene rechtstreeksche tegenstelling gemaakt. De ware aard van Brune krijgt in die verhouding tot die bepaalde taak meer accent, zulks wel in een klein fijn spotje, maar waaruit echter uit hoofde van het rechtstreeks tegenstelling zijn ook de bedoeling der schrijvers ten aanzien van de psychologische samenstelling van het Brune-type is af te leiden.



38
Brune is herhaaldelijk raadgever van den koning, bode of gezant van den vorst, Von Glichezare noemt hem (R. F. 1486, 1511, 1524, 1533) kapelaan, en (1526—2205) kanselier, terwijl hij in Ysengrimus III, 1193 de functie van hofdichter vervult.
De kenmerkende eisch, die al deze functies aan de menschelijke samenstelling harer dragers stellen, betreft niet den aard van verwikkelingen in het gevoelselement, deze ambten geven bijgevolg geene kenschetsing van mogelijk aanwezige of ontbrekende gevoelsconflicten. Het al of niet geschikt zijn voor deze ambten wordt toch bepaald door de verhouding tusschen het wetend bewustzijn en de gevoelsconflicten en het zal dus ook niet, zooals bij den koning, het een of ander de levenstaktiek bepalend onbewust gevoelsconflict zijn, dat het Brune-type als zoodanig kenschetst, doch bovenbedoelde verhouding. Trachtten wij nu de verhouding tusschen wetend bewustzijn en de verwikkelingen in het gevoelselement bij de onderhavige functionari vast te stellen, dan kunnen wij besluiten, dat — zulks voor zoover de menschelijkheid van den ambtsdrager in het geding komt — het voor de vervulling van functies als raadgever, gezant en kanselier een eisch is, dat het wetend bewustzijn congruent zij met het mogelijk in het werk gestelde gevoelsconflict, dat dus het aan de vervulling van het ambt mogelijkerwijs verbonden conflict in des dragers menschelijke samenstelling dezen bewust is, opdat deze verwikkeling niet buiten controle van het wetend bewustzijn om de arbeidende reden storen zal en persoonlijke struikels leggen op haren naar algemeen maatschappelijk heil gerichten weg.
Dienen dus ter vervulling van ambten als koningsraadgever, gezant of kanselier de conflicten geweten te zijn, echter zulks alleen maar voor zoover de menschelijkheid bij" die vervulling betrokken is, de ambten kapelaan en hofdichter verbreeden door den aard der taak dezen eisch over de geheele menschelijke samenstelling. Het herderschap en zulks in de biecht vooral bestaat toch uit het leiden en vernemen der door gevoelsconflicten gedreven zondige daden, voor wier terechtzetting de kapelaan dus kenner dient te zijn der-veroorzakende valsche gerichtheden van het gevoelselement.
Is des priesters weten nog beperkt tot die gevoelsconflicten, die drijven tot in het godsdienstig verband „zondige" daden, de dichter betrekt in zijne ondervinding de geheele menschelijke gevoelssamenstelling, want dichten



39
is toch het in vormen brengen van het bewust gemaakte en door het weten in zekere voorstellingen bewust gehouden gevoelselement in zijne gerichtheden en conflicten
Wij nu nemen aanstonds waar, dat Brune, dichter van het hof, de dolste tegenstelling is. En is het eerste kenmerk van hem, die dichter is, dat hij alles van zijn voelen te ondervinden en te weten poogt, Brune stelt dus de man voor die van eigen en anderer menschen gemoedsleven niets weet en niets weten en zeker niets ondervinden wil. Brune is in tegenstelling met den dichter de man, die in zijn bewustzijn geen enkel conflict ondergaat en die leeft in bijna volslagen niet-weten van uit onbewuste gevoelsconflicten voortkomend leven des gemoeds.
Alvorens het bestaan van dezen aldus uit des dichters scherts afgeleiden toestand hechter dan boven uit zijne oorzaken te bewijzen, dienen wij hem eerst door zijne gevolgen wijder te kenschetsen. Uit den aard van den toestand zal deze teekenen vertoonen, niet in de verhouding van Brune tot zich zelf, doch in zijne verhouding tot zijne medemenschen en het zullen de gevolgen der wel bij de andere aanwezige conflicten zijn, die deze verhouding bepalen. Wij kunnen in deze dan aanstonds opmerken, dat Brune gemoedsbewegingen van anderen door daden als een kracht moet hebben ondervonden. Aangezien hij de gemoedsbeweging niet als zoodanig kon waarnemen, omdat hij geen equivalente waarde in zich zelf kan erkennen, zijn er ten aanzien van zijne houding ten opzichte van uitingen van het gevoelselement bij anderen twee mogelijkheden, die rechtstreeks afhankelijk zijn van de omstandigheden:
I. Indien de omstandigheden zulks door gebrek aan onomstootelijke feiten gedogen, zal hij de gemoedsbeweging niet als werkelijkheid erkennen. Niet dat hij dan weet, dat de gemoedsbeweging bestaat en zich in daden om kan zetten, hu' gelooft, dat dit bestaan onmogelijk is. Zoo is dan ook zijn toestand als hij „es up die vaert", hij „hevet" dan „in ziere herten ontwaert ende het dochte hem ouerdaet (500) dat yement soude syn so quaet ende dat hem Reynaert hoenen soude."
II. Indien echter door niet te verdonkermanen feiten hem de waarneming der gemoedsbeweging opgedrongen wordt, dan is het noodzakelijk, dat zijne onbekendheid ermede hem ontzag er voor induceert. Hij zal — aangezien hu' geen gelijksoortige elementen in zich terug kan vinden — ze



40
niet als echt of voorgewend kunnen beoordeelen en hij zal zoo in verband met den dwang der omstandigheden ze noodzakelijkerwijs — deels uit vrees nog of gestreelde ij delheid — ze beschouwend als een bewijs, dat er bij de menschen iets gaande is, waarvan hij nooit last heeft, niet alleen gelooven, maar ze zelfs nemen als waarmerken voor der menschen beweringen.
Het is de gemoedsbeweging van den Koning, die Brune van Reynaerts schoftigheid overtuigd heeft en ze onomstootelijk als echt aanvaardend, speelt hij zelfs haar gevolgde bedreiging „van breken ende raden" tegen Reynaert uit.
De bedriegerij van Reynaert inzake de honing slaagt dan ook, doordat zij de tweede boven gestelde mogelijkheid tot veroorzakende werkelijkheid heeft. Het geheele bedrog is toch gegrond op het feit, dat Brune de geveinsde gemoedsbeweging van Reynaert nl. het leed van „Arem man dan nes gheen graue" aanvaardt als waarmerk ' voor Reynaerts bewering van den overvloed van honing. Het is ook Reynaerts voorgewenden angst, dat Brune te veel zal eten, die den beer kordaat zijn muil in de anders wel als zoodanig te erkennen spleet doet steken en het lijkt ons, dat het wijders geen betoog of stavende feiten behoeft om te besluiten, dat bovenomschreven innerlijke samenstelling de oorzaak is van het feit, dat Brune niet berekend is voor de uitvoering der hem opgedragen taak en telkens de dupe wordt.
Het eerste gevolg van dezen gang van zaken is, dat Brune .zijn eenigst sentiment gaat ondervinden, namelijk boosheid. Dit gevoel wordt nog door andere omstandigheden onvermijdelijk gemaakt. Niets toch van zijn innerlijk leven wetend, zal hij de opvatting hebben, dat er niets te weten valt, dat er voor hem niets meer te erkennen is, dat hij alles weet. Brune is dus _ grenzeloos ij del. Kan hij in Reynaert II 5049 „baffen ende blasen", eenige regels verder is hij wijzer dan Aristoteles en Salomon. Hoewel nu echter Brune in weelde leeft, komt het voor, niet alleen dat hij de dupe wordt van de onredelijkheid van anderen, doch dat hij met hunne redelijke eischen rekening heeft te houden. Aangezien deze eischen doorgaans uit hoofde van zijne onredelijkheid niet congruent zijn met zijne verlangens, zal ook deze omstandigheid hem boosheid induceeren.
Dit gevoel is echter de eenige door hem ondervonden



41
gemoedsbeweging, ze wordt uit hoofde van zijne uiterlijke levensomstandigheden zelden opgewekt en ze zal hem dus vreemd en vooral belangrijk voorkomen. Deze opvatting, nog gesteund door zijne ij delheid, zal hem doen meenen, dat anderen die boosheid eveneens zeer belangrijk zullen vinden, dat zij zeer veel indruk maakt en dat men — en dit beschouwt hij dan als van zelf sprekend — er onmiddellijk rekening mee houdt. Als hij Reynaert dan ook moet overhalen tot den koning te gaan, is 's konings boosheid een motief en zijn eigen kwaadheid, waarmee hij voor Maupartuus snauwt, weegt zwaar in de argumenten.
Door het tegenstelling zijn vindt hu' zijne vriendschap een even belangrijk bezit, en Reynaert zal natuurlijk wel te winnen zijn voor afstand van honing, indien Brune „also langhe als" hij „sal leven" hem „daer omme minnen" (583) zal.
En het leed van Brune? Door zijne onwetendheid inzake gemoedsleven kent hij geen smart alleen lichamelijke pijn en spijt, indien hij zijne boosheid niet in daden om kan zetten. Indien Brune dan ook dreigen moet, gebeurt dit door het in het vooruitzicht stellen van „breken ende raden" (531), als hij bespot moet worden, dan kan hij niet door innerlijke machteloosheid belachelijk gemaakt, doch slechts door schending van uiterlijken tooi genomen worden en de wraak van Reynaert is de scheuring van zijn vleesch.
De bijtende spot van den „feilen" treft hem niet in zijn klein gemoed, als hij bebloed en zijn vleesch stuk gereten in het dal te kreunen ligt. „Hemso dochte sijn herte breken want hine const doe niet ghewreken" (954, 953). Hij heeft geen leed, doch woeste spijt, omdat hij aan zijne boosheid geen dadelijk gevolg kan geven en voor die nijpende spijt vlucht hij en laat zich neerzakken in de rivier, Brune, hij dio is „sterc ende coene". Zoo staat het Brune-type uit hoofde der gevolgen van zijne verhouding tusschen wetend bewustzijn en mogelijk gevcelsconflict hulpeloos in het leven.
Der menschen redelijkheid beknelt hem en maakt hem boos, omdat zij hem andere eischen stelt dan zijne onredelijke verlangens en tusschen der menschen onredelijkheid weet hij niet den weg, omdat hij de veroorzakende gevoelselementen niet erkennen kan.
Vragen wij ons af, wat de oorzaak van Brune's toestand kan zijn, dan is de eerste waarde, die aandacht eischt: de honing. Niet alleen, dat deze „soete spijse" van grootere



42
waarde blijkt dan welk element zijner persoonlijkheid ook, zn'n geheele bestaan blijkt voor hem minderwaardig aan de genieting; zijn ambt, den koning, zijn eer, zijn naam, rechtvaardigheid, recht of wat dan ook, ruilt hij voor derterij, want hij zal zijn geheele leven lang met den veroordeelden in hechte „minne" leven en consequenties van die vriendschap dragen.
Het eten heeft voor Brune meer dan redelijke waarde. Het dient niet ter instandhouding van zijne lichamelijke stofwisseling zonder meer, maar het geldt als vergoeding voor wat dan ook, als plaatsvervanger van wat dan ook. Brune is de man der huiiextase, en de waarneming zijner menschelijkheid bestaat in het constateeren, dat zijn buik op voldoende spanning is gehouden. Hij is afhankelijk van iedere prettigheid en liggen met den vollen buik in de zon, beteekent voor Brune de bewusteloosheid in hoogste genieting en zaligheid, en het middel ter vergeting van iedere andere waarde.
Brune wendt het zatheidsgevoel aan om ieder ander uit zijn bewustzijn te houden. Het overvoedingsgevoel en de lichaamsspanning is het middel, waardoor het Brune-type de afstand tusschen gevoelssamenstelling en wetend bewustzijn ter vermijding van pijnlijke ondervinding in dit, zoo ver mogelijk houdt en noodzakelijkerwijs altijd gehouden heeft, van jongsaf. En hier schuilt de oorsprong, het middel van den Brune-man is de oorzaak van het Brune-kind. Het overvoedingsgevoel is als eerste en eenigste erkenning van zijn bestaan aan zijn bewustzijn opgedrongen, nooit plaats makend voor eene andere, heeft het, geinduceerd door de levenswijze en waardebepaling der omgeving, de waarde van alle andere gevoelens overgenomen, het Brune-type is overvoed. l)
1) Ziet voor verdere omschrijving : Isingrijn.



ISINGRIJN, DE WOLF.






ISINGRIJN, DE WOLF.
Wij kunnen het feitenmateriaal, waarin Isingrijn betrokken is, naar gelang de psychologische verhoudingen, die er aan ten grondslag liggen in twee groepen verdeelen, welke uitgemaakt worden door de feiten, welke betrekking hebben op:
A. Isingrijn en het voedsel.
B. Isingrijn en „Que Renart fist
„Envers dame Hersent, la love" (branche I, proloog)
Van de feiten van groep A zijn de twee belangrijkste in „Van den Vos Reynaerde" in den vorm van Reynaerts biecht vertegenwoordigd, te weten:
I. Het feit, dat Reynaert Isingrijn monnik maakt. (R. I, 1484—1505).
II. Het feit der vischvangst op het ijs. (R. 1,1505—1509). Het onderling dramatisch verband, waarin deze feiten
nog verbonden met de geschiedenis van den vos en de vischvrachtvaarders voorkomen, als van geen psychologisch belang buiten beschouwing latend, zijn deze verhalen onder meer nog verwerkt in:
verhaal I, Branche III. 374—510, branche VI. 733—767, branche IX. 517—555, branche XIV. 199—540 (in deze met den wolf Primaut als hoofdpersoon), Reinh. Fuchs, 712— 726.
verhaal II, branche III. 374—510, branche VI. 667—673, branche IX. 517—524, branche VIII. 135—142, Reinh. Fuchs. 727—822, verder nog in IJsengrimus, Parabolen van Cheridon, Romulus, en in Reynaert. II. 6269—6340.
Buiten de verhalen uit Reynaert I. van den wolf op den zolder en in den kelder (1509—1647) (ook in branche XIV) behoort tot deze categoi*ie: A nog het algemeen bekende verhaal van Reynaert en Isingrijn in den put, in verschillende vormen verwerkt in: branche IV. Reynaert II. 6410—6431, Reinh. Fuchs. 823—1060, Parabolen van Cheridon en in Disciplina Clercalis en het verhaal van branche XX, waar Isingrijn alvorens de bokken Belin en Bernard te verslinden hen de hem vernietigenden wedloop nog laat houden. (Dit verhaal komt ook in IJsengrimus voor, hier echter met vier rammen).



46
Het gelijksoortige, dat deze feiten tot een groep verbindt, is het gelyk zijn van het middel, waardoor Isingrijn telkens i door Reynaert ten val wordt gebracht, namelijk de voedings! noodzakelijkheid. Aan het voldoen aan die onvermijdelijkheid zn'n echter bij Isingrijn twee gevoelseischen verbonden, welke het wolf-type hunne verschillende wetten stellen en die, naar gelang de vos van de een of de andere of van beide tegelijker tijd gebruik maakt om zijnen tegenstander den stok over het lijf te halen of te bespotten, bovengenoemde verhalen weer in drieën verdeelen.
Bedoelde gevoelsomstandigheden zijn: I. Wanneer Isingrijn de mogelijkheid tot verslinding eener hoeveelheid voedsel bespeurt, wekt deze zekerheid of dat vermoeden een der gelijk sterk werkend verlangen tot verwerkelijking dezer mogelijkheid op, dat de voorstellingen, welke aan dat verlangen verbonden zijn tot na het bereiken zijn bewustzijn geheel vullen en aldus die voorstellingen geene functioneeringsgelegenheid geven, waarmede de rede, de omstandig* 1/ heden vergelijkend de meest geschikte wijze van bereiking | van het voedsel niet alleen, maar tevens de aan de nastreving j van het doel verbonden gevaren ter voorkoming of vermijding dezer zou berekenen. Zoo wordt by' het zien van eene bake spek iedere vergelijkende werking der rede onmogelijk, is deze omstandigheid de oorzaak van Isingrijns stupiditeit, behebt hem met de eigenschappen vraat- en roofzuchtigheid, aangezien deze gevoelens toch — buiten het verschillend accent, waaronder de bereiking van een en hetzelfde doel staat — hunne kenschetsing vinden in: verlangens tot voeding van eenen dergely'ken graad, dat de aan de voedingswenschen verbonden voorstellingen het bewustzijn zoo vullen, dat er voor rede-voorstellingen geen plaats meer is.
Het behoeft geen betoog, dat de wolf door middel van de onder I beschreven omstandigheid Reynaerts dupe wordt by de fabels der hoendervangst op den zolder en der speketerij in papes kelder en by de geschiedenissen van den put. In alle redacties van het put-verhaal wordt Isingryn toch naar beneden gelokt door de voorspiegeling van voedingsmogelijkheden. In branche IV. en in Reinh. Fuchs omschrijft de vos hemelsche wolfszaligheden, die daar beneden in het zwart-glimmende putwater te vinden zijn, ook bij Cheridon en in de talryke volksverhalen is de eetlust de drijfkracht, terwjjl in Disciplina Clericalis, dit eetverlangen het hem niet alleen onmogelijk maakt te berekenen, dat als één emmer naar beneden, de andere naar boven gaat, maar hem



47
tevens nog de maan voor eenen lekkeren vetten kaas doet houden.
tl. De tweede gevoelsomstandigheid, waarin Isingrijn in de nabijheid van een schaap verkeert is de volgende. Dooiden aard der samenleving in verband met behoefte en productie, noodzakelijkheid van ruil en verkeer is het een eisch, dat het voedsel volgens wetten der redelijkheid, ontstaan uit den onvermijdelijken aard der maatschappelijkheid, verkregen wordt. Het Isingrijn-type nu kan dezen eisch in tegenstelling met de Nobel-figuur, die neemt zonder meer waar hij lust in heeft, niet geheel en al op zijde zetten of voorbij zien. Zulks blijkt uit de feiten. Als de wolf om visscheh vraagt en Reynaert antwoordt: „Visschen? Best, maar dan moet je eerst dit en dat doen of zus en zoo ondervinden!" dan komt Isingrijn zulks niet meer dan billijk voor, als de vos zegt: „Wil je onder in den put hier al die zaligheden genieten? Daar is niets tegen, maar dan moet je eerst die of die handeling verrichten!" of, „Wou je monnik worden? Prachtig, maar je begrijpt, dan moet je eerst je kruin laten branden en de klokken luiden!" dan vindt het wolftype het niet meer dan redelijk, dat hu' aan deze eischen voldoet.
Uit hoofde der onder I beschreven gevoelsmotieven is het onder de gegeven omstandigheden onmogelijk, dat eene werking der rede plaats vindt. De wolf kan zich dus den eisch om redelij kshalve aan zekere eischen te voldoen niet uit hoofde der rede zelf stellen, daarbij zou deze gang van zaken niet tot bespottelijk onevenwichtige daden aanleiding kunnen geven. Dat hij de zekere eischen niet meer dan billijk vindt, kan dus alleen het gevolg zijn van het feit, dat aan het voldoen er aan, een gevoelsdrang verbonden is, die zoo sterk is, dat hij door de vraatzucht zelfs niet tot zwijgen gebracht wordt. Aangezien de wijze, waarop voldaan zou moeten worden aan de onderhavige eischen en den aard dezer alleen door de rede te bepalen is, de werking dezer uit hoofde der vraatzucht onmogelijk is, zal de wolf alleen den eisch van het voldoen in zijn ondervindend bewustzijn waarnemen en kan de vos den aard dezer eischen quasi-redeljjk en dus belachelijk, ja, zelfs onredelijk en dus misdadig maken, zonder dat de wolf zich tegen dezen aard der eischen zal kunnen verzetten, zonder dat hij aan deze zelfs maar iets vreemds of buitensporigs bespeuren kan.
Door deze omstandigheid wordt Isingrijn Reynaerts dupe in alle redacties van het monnik- en vischvangstverhaal,



48
want wat let den vos, gebruik makende van deze omstandigheid van den wolf te eischen, dat hij zich monnik zal laten maken om visschen te mogen vangen, als het uit hoofde van de onder I en II beschreven omstandigheid voor den wolf volslagen onmogelijk is te constateeren, dat het middel meer ellende dan het doel genot op zal leveren.
De tweede gevoelsdrang is ook de oorzaak van het feit, dat Isingrijn in branche XX. en in Ysengrimus de bokken — in het laatste gedicht op Reynaerts aanraden — de voorgewenden hem vernietigenden twist nog uit laat vechten, terwijl Reynaert' van beide gevoelsonvermijdelijkneden gebruik maakt bij het putverhaal en om hem in den put te lokken en om hem alvorens aan de verleiding toe te geven eerst de belachelijke voorwaarden te doen vervullen van biecht en dood, welke Reynaert als geeischt voorwendt, (in branche IV. en in Reinh. Fuchs).
In het kort kunnen wij uit hoofde van het bovenstaande formuleeren, dat in de nabijheid van een schaap twee sentimenten Isingryns voorstellingsvermogen volslagen beheerschen, te weten: de vraatzucht en de gevoelsdrang om het voedsel volgens de wetten der redelijkheid tot zich te nemen, een eisch, waaraan door het wolf-type, doordat het uit hoofde van de vraatzucht de afmeting van den eisch niet kan bepalen, in de door den vos aangegeven vormen wordt voldaan.
Uit den aard der vraatzucht gaat de wolf bij de dadelijke verwerkelijking dezer buiten de grenzen der maatschappelijkheid en het spreekt van zelf, dat Isingrijn het voldoen aan bovenbedoelde eischen zal aanwenden om de vrije beweging, zonder gevoelsbelemmering binnen en ver buiten de maatschappelukheidsgrenzen als zijn goed recht te be^ schouwen, eene vërknooping, waardoor de vraatzucht volslagen vrijheid van handelen zou krijgen, indien niet de redelijkheidshalve gestelde eischen tegelijkertijd als rem optraden.
Door deze verwikkeling krijgt de gevoelsonvermij dein'kheid om redelijkheidshalve aan zekere voorwaarden te voldoen meer aceent, daar de bedoelde gevoelseischen nu niet alleen primair, als stammend uit het conflict, onvermijdelijk worden, maar de graad van doordringendheid ook secondair nog verhoogd wordt, aangezien er tevens een dergelijk rechtsgevoel ter krenking der maatschappelijkheid uit geput moet worden, dat mogelijke gevoelsconsequenties, die uit die overschrijding dezer maatschappelukheidsgrenzen moch-



49
ten voortkomen, of onmogelijk worden of althans niet in het bewustzijn doordringen.
Aangezien het Isingrn'n-type uit den aard der zaak zich met de vraatzucht vereenzelvigt, zal hu' den gevoelsdrang uit hoofde der redelijkheid als strikt onaangenaam en hem rechtstreeks tegenstrijdig moeten ondervinden, terwijl hij toch niet zal kunnen nalaten eraan te voldoen.
Wij zien aanstonds consequenties in de eerste instantie dezer verhouding: Isingrijn zal door de twee tegenstrijdige gevoelskrachten als het ware uit een gereten worden.
Bezien wij echter de bewustwording van dien drang naar redelijkheid nader, dan merken wij op, dat Isingrijn deze uit den aard der zaak, door middel van het tegenstrijdig zn'n waarneemt en ondervwadt, dat hy de hem brekende tegenstrijdigheid en dus ook den onderhavigen drang door het verzet tegen de schepping der in te willigen voorwaarden constateert en ondergaat.
Indien nu echter een ander reeds de eischen klaar voor zijn voorstellingsvermogen legt, blijft het verzet tegen de schepping der onderhavige de vraatzucht en dus hem zelf tegenstrijdige eischen achterwege, aangezien de schepping niet plaats vindt. Hij zal dan het gevoel der tegenstrijdigheid tegen zich zelf en dus ook den drang naar redelijkheid niet bewust ondergaan, doch geholpen door het feit, dat een ander hem de eischen stelt, zal hij deze als wel moeielijk, doch als billijk aanvaarden zonder meer. In aanraking met den vos ondervindt Isengrisin dus bewust slechts de vraatzucht, terwijl de onbewust blijvende drang naar redelijkheid hem de door Reynaert gestelde eischen doet aanvaarden.
Ontmoet hij echter alleen een schaap, dan stuwt de vraatzucht zijn bewustzijn binnen en ter zelfder tijd de drang naar redelijkheid, sentimenten, die scherpste tegenstellingen zijn, dan rijt de eerste vooruit, de tweede rukt terug, werpt een onoverkomel ij ken dam in het uitgesleten spoor van den vreettocht, die stuwt en stuwt; toch staan zgn voorste pooten schrap. Zoo scheurt zn'n voelen uiteen. Hij raaskalt en tiert en krimpt van onmacht haast zyn lijf ineen. Hij ziet het schaap voor de oorzaak aan, terwn'1 het slechts de schuldlooze aanleiding i& Dan, als het hoogst de spanning is, breekt de dam der redelijkheid en de onredelijkheid ter motiveering wendend, stort hij huiverend van bloedzucht, rillend onder de rijting zijner gevoelens, de oogen bloedbeloopen op het weerteoze schaap en kleurt het water van de beek rood.



50
En dit zijn de bijzondere eigenschappen der beide fabels, die wn' hier laten vólgen, dat de hierboven uit de feiten afgeleide gevoelsdrijfkrachten, die het Isingrjjn-type keivmerken, in reëele verhoudingen zijn ondergebracht, die door het ontbreken van iedere bijkomstigheid, de waarneming der bedoelde drangen onvermijdelijk maken.
De beheersching van het bewustzijn door voorstellingen, diè aart de voedingslust verbonden zijn, zoo dat aan andere Voorstellingen geene functioneeringsgelegenheid wordt gegeven, vinden wij uitgebeeld in: fabel LXXXI van „Die Fabëln Der Marie de Franche." (Uitgave: Bibliotheca Nbrmannica VI.)
De Presbytero et Lupo. !"
Uns prestre volt jadis aprendre Un lou a letres faire entendre A dist li prestre A dis< li lou Ki muit ert fel e engignons *-; B dist li'prestre di od mei B dist li lóus la letre Vei C dist li prestre di avant C dist li lous o i dtme tant Respunt li prestre Or di par tel Li lous li dist Jeo ne sai quei Di que tesemble si espel Respunt li lou Aignel aignel Li prestre dist que verte tuche tel en pense tel en la buche
Het feitelijk verloop, ontstaan door de beide bovengeschetste gevoelseischen, vinden wij verhaald in Esopët II, Romulus Nilant II, Marie de Franche II, Phaedrus III, 12, Anonymus II.
Een wolf, ende I lam goedertieren ! Quamen drinken tere rivieren Si ghinghen drinken in II steden Die tvolf drank boven dlarn beneden 5. Doe seide die wolf du bevuulst mi al Dwater dat ic drinken sal Here sprac dlam wat segdi



51
Dwaler conti van u te mi
Ja seide die wolf vloecstu mi toe
10. Dlam antworde Here in doe
Du doest sprac hi dus dede dijn vader Wileneer ende dijn gheslachte algader Dlam sprac ik was doe niet gheboren Twi soudicker af hebben toren
15. Noch seide die tvolf horic di spreken Ic wane wel ic saels mi wreken Die wolf sloech te sticken ende scoert Dlam nochtan hads niet verboert.
Trachten wij thans de oorzaken der boven opgespoorde verhoudingen vast te stellen.
Uit alle verhalen blijkt, dat het tot zichi nemen van voedsel eene dergelijke beteekenis voor Isingrijn heeft, dat hij alle menschelijke waarden er aan opoffert. Het blijkt dus, dat het voedingsgevoel voor het bewustzijn van Isingrijn de plaats der hoogste menschelijke waarde inneemt en wij kunnen hier aanstonds aan toe voegen, dat. zulks onmogelijk zou zijn, als het voedingsgevoel in zekeren tijd ook niet de hoogste waarde in de gevoelssamenstelling van het Isingrijntype gehad heeft.
De oorzaken van het Isingrijn-conflict dienen wij dus te zoeken in dien tijd, toen er mogelijkheid bestond, dat alle gevoelscategorien aan het voedingsgevoel dndergeschikt waren, in de prilste jeugd dus.
En hier kunnen wij — gezien de oorzaken van het Brunetype — den tweeden invloed, dien de voeding in de jonge jaren op het levensverloop hebben kan, waarnemen.
Wij dienen ter verklaring van dien invloed alle waarde te hechten aan het feit, dat in het bewustzijn slechts een en niet meerdere gevoelens te gel ijker tijd ondervonden kunnen worden: indien een gevoel het bewustzijn vult, is er geen ondervindingsgelegenheid voor een tweede. ■ Het bewustzijn van het pas geboren is, om zoo te zeggen, leeg, geen enkele gevoelsc^tegorie wordt ondervonden, geen enkele voorstelling gevormd, de bestaanserkenning is onmogelijk en is dus nog niet geschied.
Deze bestaanswaarneming en erkenning zal moeten wachten op en de aard ervan zal afhankelijk zijn van de gevoels* differentiatie, zooals deze zich aan het bewustzijn in den



52
loop der psychologische processen zal voordoen en de werking der vergelijkende en besluitende rede bepalen zal.
Stellen wij thans in verband met bovenomschreven bewustzijnstoestand de mogelijkheden der voeding en hare invloeden vast.
Het kind kan ten opzichte der voeding zelf redelijk en onredelijk gevoed worden, in het laatste geval te veel of te weinig. Indien het kind redelijk wordt gevced, dat wil zeggen in hoeveelheden en op tijden, die strikt voldoen aan de noodzakelijkheden van de onderhouding der verschillende stofwisselingsprocessen, dan zal het voedingsproces mechanisch als ieder ander stofwisselingsproces zonder prenten in het bewustzijn verloopen en het kind op het noodzakelijke oogenblik de bestaanserkenning uit bovenbedoelde gevoeisdifferentiatie en de daarmede gepaard gaande werking der rede besluiten. Het kind hecht aldus aan de voeding niet meer dan redelijke waarde en zal zijn geheele leven deze houding volhouden.
Indien echter het kind te veel of te weinig voedsel wordt toegediend, verloopt het proces niet mechanisch zonder meer, doch treden gevoelens van zatheid en honger op.
Indien de onredelijkheid der voeding afhankelijk is van toevalligheid, die door onwetendheid der ouders veroorzaakt wordt, dan zullen beide gevoelens elkander afwisselen of geheele tijden uitblijven, dan stijgt hunne waarde niet boven die van andere lichamelijke gevoelens, als pijn-gewaarwordingen.
Is echter de onredelijkheid der voeding en hare aard afhankelijk van de psychologische of van de onveranderlijke maatschappelijke omstandigheden der ouders, dan gaat de waarde der onderhavige gevoelens wezenlijk van die der andere lichamelijke verschillen en wel door de volgende oorzaken.
I. Doordat de aard der voeding en dus ook die der onderhavige gevoelens afhankelijk is van de psychologische of maatschappelijke omstandigheden der ouders en deze omstandigheden onveranderlijk zijn — dit althans in de meeste gevallen — zullen de gevoelens elkander niet afwisselen, doch altijd een en hetzelfde zijn, onderscheidenlijk zatheids- of hongergevoel.
II. De gevoelens zullen niet somwijlen uitblijven, doch chronisch zijn.
III. De gevoelens zullen in regelmatige afwisseling versterking en verslapping ondergaan.



58
IV. Uit hoofde van bovenomschreven omstandigheden, geholpen door de practische ervaring zal het kind de causaliteit der gevoeleris gaan ondervinden.
Door deze vier factoren zal het kind gedwongen worden de durende vergelijking tusschen zijn en niet zijn der onderscheidenlijke gevoelens te trekken, waardoor deze in het overigens nog leege bewustzijn worden gefixeerd.
Deze fixeering is de produceering van een nog volslagen ongedifferentieerd bewustzijnsverschijnsel, door welks bestaan eene tweede vergelijking thans tusschen eigen zijn en niet zijn eveneens onvermijdelijk is, eene vergelijking, die de bestaanserkenning dus tot rechtstreeksch gevolg heeft.
Was door de over- of ondervoeding de onderhavige fixeering en de bestaanserkenning eene voor het kind strikt ontijdig opgedrongen onvermijdelijkheid, de differentiatie der onderhavige gevoelens is door het ontbreken van andere onmogelijk. Differentiatie ontstaat toch door — om zoo te zeggen — differentieel diagnose, door vaststelling van het onderhavige gevoel in alle bijzonderheden door de bepaling der verhouding en verschillen met andere, door de bepaling der causaliteit, doelmatigheid en consequenties.
Het kind mist dus nog het kenmerkend onderscheid en neemt het zatheids- of hongergevoel niet als zoodanig, doch als een gevoel zonder verdere kenmerken dan die van gevoel in het overigens volslagen donker bewustzijn waar.
De te werk stelling der rede is dus afhankelijk geweest van en hare werking is nog beperkt tot de fixeering van een gevoel.
Het kind heeft dus door zijne vergelijkende en besluitende rede niet meer feitenkennis kunnen produceeren dan die van het bestaan van een gevoel en door de enkelvoudige waarneming van dit van zijn eigen bestaan.
En nu heeft de fatale en door niets meer te vermijden verknooping plaats; het kind kan uit hoofde van bovenomschreven stand van zaken niet anders dan bestaan vereenzelvigen met het ondervinden van het gevoel.
In den loop der maanden worden andere gevoelens gefixeerd, vergeleken, de differentiatie vangt aan, het kind gaat dë doelmatigheid en de causaliteit van het honger- of zatheidsgevoel waarnemen en erkent deze als zoodanig.
Aangezien echter slechts één gevoel en niet meerdere tegelijkertijd in het bewustzijn ondervonden kunnen worden, zatheids- of hongergevoel door het chronisch zijn het be-



54
wustzijn bijna voortdurend vult, zal het kind weinig of geen ondervindingsgelegenheid voor andere gevoelens hebben. Deze omstandigheid heeft onderstaande gevolgen:
1. De andere gevoelens zullen zeer zwak gefixeerd worden.
2. Het zatheids- of hongergevoel zal, door dat het sterker gefixeerd is en het durend het bewustzijn vult, het middenpunt der differentiatie worden en iedere differentieerende vergelijking bij fixeering van welke andere gevoelscategorie dan ook, aanstonds aan zich trekken.
3. Door deze onder 1. en 2. beschreven onvermijdelijkheden, zal het zatheids- of hongergevoel met alle andere gevoelens, om zoo te zeggen naar alle kanten differentieerend vergeleken worden, terwijl de andere gevoelens deze vergelijking niet onderling, doch elk afzonderlijk slechts met het zatheids- of hongergevoel ondergaan.
Uit hoofde van deze bovenomschreven onvermijdelijkheden zullen alle andere gevoelens, welke in den loop der maanden in 's kinds bewustzijn gefixeerd worden, in veel geringere mate gedifferentieerd worden dan het zatheids- of hongergevoel, waardoor alle qualitatief ondergeschikt aan de onderhavige voedingsgevoelens zullen worden, terwijl zn' daarbij nog quantitatief minderwaardig zijn, aangezien het zatheidsof hongergevoel chronisch het bewustzijn vult. Het kind zal bijgevolg de causaliteit dier andere gevoelens of niet of zeer onvolkomen en dan nog ongetwijfeld verkeerd waarnemen.
Deze ongedifferentieerde gevoelens zullen dus weinig vergelijkingen en besluiten der rede opwekken, en geen enkel dezer zal zich tegen bovenomschreven verknooping kunnen verzetten, waardoor het kind onvermijdelijk bestaan blijft vereenzelvigen met het honger of zatheid voelen en deze gevoelens aldus niet alleen waarde ten aanzien der zijnswerkelijkheid zal geven, maar aan hen zelfs uitsluitend en zulks in den hoogsten graad, terwijl het als doelmatigheidseindpunt der voeding niet de instandhouding der stofwisseling zal beschouwen, doch de opheffing, voortbrenging, versterking of verslapping der onderhavige gevoelens.
Differentieerden wij boven het zatheids- of hongergevoel door de bepaling der causaliteit, der verhouding tot de andere psychologische categorien en der valsche doelmatigheid, ste'len wij thans de consequenties vast.
Voor deze bepaling dienen wij onze aandacht te geven aan het feit-, dat alle psychologische categorien in twee groepen verdeeld kunnen worden, naargelang zij mede werken



55
aan de bepaling der twee groote verhoudingen, welke 's menschen leven ten aanzien der vast te stellen consequenties teekenen, nl.:
I. Zijne verhouding tot zich zelf, d. w. z. de verhouding van zijne onbewuste en bewuste werkelijkheden tot zijne onbewuste en bewuste mogelijkheden, en
II. Zijne verhouding tot zijne medemenschen. Deze zullen toch voor zijn voorstellingsvermogen eene al of niet scherp geteekende eenheid vormen, welker aard afhankelijk is van de sentimenten, die in die verhouding werkzaam zijn.
Het spreekt van zelf, dat van een psychologisch gezichtspunt beschouwd, de sentimenten van groep II weer op het individu zelf terug te voeren zijn en als zoodanig weer deel uitmaken van den eersten groep.
Het verschil wordt echter veroorzaakt, doordat de gevoelscategorien der beide groepen op verschillende categorien der realiteit ingesteld zijn, eene omstandigheid, die een verschil in consequenties ten gevolge heeft, zoodat wij ter bepaling dier consequenties de bedoelde verdeeling dienen te handhaven.
Brengen wij het ten aanzien van het zatheids- en hongergevoel .gevondene onder de genoemde verhoudingen, dan krijgen wij:
I. Verhouding tot zich zelf.
A. Zatheids- of hongergevoel is van den rang van een niet noodzakelijk en te vermijden physiologisch gevoel tot eene noodzakelijke psychologische categorie verheven.
B. Deze categorie staat in de hoogste differentiatie en produceert durend de bestaanserkenning.
C. Andere psychologische categorien zijn ternauwernood gefixeerd en zeer onvolkomen gedifferentieerd.
II. Verhouding tot zijne medemenschen.
Voor 's kinds voorstellingsvermogen is de doelmatigheid der voeding van de instandhouding der stofwisselingsprocessen verschoven tot de opheffing, voortbrenging, versterking en verslapping der onderhavige gevoelens, waardoor het kind zich



56
ten aanzien zijner wezenlijkheid strikt afhankelijk voelt van zijne voeders.
Hebben wij tot nu den invloed van het zatheids- en hongergevoel besproken zonder in achtneming der verschillen, thans dienen wij het onderscheid in de bespreking op te nemen, aangezien dit zijn kenmerk op de vast te stellen consequenties prenten zal.
Het kind, dat overvoed is, doet zijne bestaanserkenning in meerwaardigheidsondervinding.
Het kind, dat ondervoed is, doet zijne bestaanserkenning in minderwaardighei dsondervinding.
Voor wjj thans nagaan, welke gevolgen deze omstandigheid in bovenbedoelde verhoudingen voortbrengt, dienen wij de aandacht te vestigen op het feit, dat blijkens bovenomschreven gang van zaken geene verandering in den stand der gevoelssamenstelling in den loop der jaren kan voorkomen. Het Brune-type en de Ysingrijn-mensch verkeeren in hun vollen leeftijd nog in den infantielen toestand en de uit dezen af te leiden gevolgen zullen zonder veranderingen niet alleen voor het kind, maar tevens voor den volwassen mensch moeten gelden. Het beeld van den volwassen man zal dus rechtstreeks uit den enfantielen toestand zonder tusschen processen af te leiden zijn, terwijl de nauwsluitendheid van het afgeleide beeld als feitelijk bewijs voor den bovenomschreven toestand kan gelden.
Ter wille van den samenhang in de realiteit zullen wij de bespreking van de consequenties in de tweede verhouding Vooraf laten gaan.
ZATHEIDSGEVOEL.
II. Verhouding tot zijne medemenschen.
Aangezien het Brune-type de bestaanserkenning in meerwaurdeondervinding doet en door de verschuiving derdoelmatigheid der voeding deze afhankelijk voelt deivoeders, zal het individu, voor zoover de voeding in het spel komt, den voeders zeer aanhankelijk zijn. Aangezien er bijna geen ander sentiment zoo gefixeerd is, dat het eene stuwende kracht in het bewustzijn produceeren kan, is het kind in verband nog met boven bedoelde aanhankelijkheid laks, lui en willoos. Indien echter in den loop der jaren het Brune-type zijn eigen voeder wordt, zal die aanhankelijkheid overslaan op zijn eigen persoon,



57
hetgeen eene ingenomenheid met zich zelf en eene jjdelheid produceert
Heeft in den enfantielen toetand de medemensch slechts voor zoover waarde als het kind zich afhankelijk voelt, wanneer door het stijgen van den leeftijd de man zich zelf voedt en dit voedsel zelf verschaft, verliest de medemensch deze waarde en krijgt hij slechts nieuwe waarde als ornament van het festijn, medevraat. Andere psychologische categorien voor zyne medemensehen zijn niet anwezig, tenzij nog gekrenkt jjdelheid en een schijn van aangeleerd medelijden, tenzij eene voor zijn voorstellingsvermogen onder den invloed der waarneming bij anderen tot „liefde" vergulde rudimentaire sexualiteit voor zyne vrouw, aanhankelijkheid voor het sieraad van de tafel, verzorgster, of goede keukenmeid. En het spreekt van zelf, dat — voor zoover zijne willoosheid, en zijn hechten aan de meening van anderen hem de dadelijke verwerkeling niet belet — iedere maatschappelijk verhouding of wat dan ook ten achter staat bij de voeding, want voeden beteeken t voor het Brune-type het fokken van het meerwaarde-bewijs van zijn bestaan. Het tempo der voeding zal daardoor uiterst langzaam zijn, het te verkrijgen zatheidsgevoel vereischt eene groote hoeveelheid, zeedat deze eisch in verband met het langzame tempo, gelegenheid biedt tot uitbuiting der afwisseling der spijzen, opdrijven der hoedanigheid, uitvoering van iedere combinatie-mogelijkheid, aanbrenging van ornatorische versierselen en. cerimonien. De intensiteit van den smaak is van geen psychologisch belang, zoodat deze doorgaans zeer zwak is, terwijl eene combinnatie dier smaakloosheden, afgewisseld door spijzen, welker smaak hem de voeding beter proeven doet, voor "zijn voorstellingsvermogen tot een blijk van meerwaarde-gevoel induceerende verfijndheid is omgevormd. En na deze opperste erkenning van zijn bestaan gaat het Brune-type na eene „lekkere" sigaar onder in de zalige bewusteloosheid.
Iedereen herkent het type en het lijkt ons overbodig eene beschrijving te geven van Brune's dag, hoe hij dezen, vermengd met andere nog nader te beschrijven bezigheden, doorbrengt met het tot zich nemen van lekkere beetjes en fijne stukjes, eene hoeveelheid menue's af te doen drukken, die het bestaan van bovenomschreven consequenties ih dé werkelijkheid zouden staven.
Wij kunnen de bespreking dezer gevolgen van de infantiele overvoeding besluiten met de conclusie, dat, wanneer het



■58
Brune-type zich niet bezighoudt met werkzaamheden, die noodig zijn voor de verschaffing van het voedsel, hij zijn tijd doorbrengt met het verorberen dezer, terwijl hij een feest- of anderen werkeloozen dag, in zijn geheel aanwendt om het onderhavige meerwaardebewijs durend te produceeren.
I. Verhouding tot zich zelf.
A. en B. Zooals wij bij de bespreking der consequenties, welke in de verhouding van het Brune-type tot zijne medemenschen liggen, reeds zagen, is de waarde van het zatheidsgevoel ten aanzien der zijnswerkelijkheid in den loop der jaren onverminderd en kunnen wij de twee eerste kenmerken van het Brune-kind voor den man handhaven: het zatheidsgevoel is eene noodzakelijke psychologische categorie, (A) die in de hoogste differentiatie staat en durend het bestaansbewijs in meerwaarde-ondervinding produceert (B). Zulks met de volgende gevolgen, welke met in achtneming .- van het door onderscheid in leeftijd ontstane verschil in vormen der realiteit, zoowel voor het kind als voor den man gelden. Door de meerwaarde-ondervinding zal het Brune-type de onderhavige voedings-categorie vrij, zoo veelvuldig en zoo vol mogelijk in zijn bewustzijn laten bewegen. Door deze omstandigheid zullen werkingen van de rede weinig of geen functioneeringsgelegenheid hebben. Het intellectueel vermogen zal niet hooger stijgen dan de eenvoudige verzameling van zijn weten opgedrongen feiten en de combinatie dezer.
Wij vinden het Brune-type — hoewel op geen enkel congres het festijn ontbreekt — nooit in wetenschappelijk werk, terwijl artistiek werk uit hoofde van zijne ongedifferentieerdheid reeds onmogelijk is. Brune leeft uit den aard der opvoedingsomstandigheden in weelde, en hij doet dan mets of hij drijft, zonder ooit leider van economische processen te worden, matig handel en vult de rest van zijnen tijd door het uitwerken van eene rudimentaire sexualiteit en het produceeren van het durend meerwaarde-bewijs door overvoeding c. a.
Zagen wij boven ijdelheid ontstaan uit de omstandigheid, dat de taak der voeders aan hem zelf overgegeven wordt, het feit, dat hij durend in meerwaarde-ondervinding zijn bestaan erkent, dikt deze eigenschap ten sterkste aan.
C. Het feit, dat hij door het ter nauwernood gefixeerd zijn en in het'geheel niet gedifferentieerd zijn van andere



59
psychologische categorien dan het zatheidsgevoèl, geen enkel ander sentiment ondervindt, geeft hem de opvatting, dat er omtrent zijn eigen innerlijk in vergelijking met anderen niets te weten valt, dat hij alles weet, eene derde omstandigheid, die zijne ijdelheid groteske afmetingen doet aannemen, zoodat wij deze eigenschap als een der voornaamste kenmerken van het Brune-type kunnen aanteekenen.
Van zelfkennis kan bij het Brune-type geen sprake zijn, want geen enkel sentiment is gedifferentieerd en aangezien alle slechts zwak gefixeerd zijn, zal geen enkel de kracht bezitten Brune motorisch vermogen te geven.
Brune vindt zijne drie voornaamste kenmerken dan ook in overvoedingsgevoel, weergalooze ijdelheid en gebrek aan motorische kracht.
Alleen de sexualiteit maakt eene uitzondering. Elementair zijnde breekt zij in den loop der jaren door de overheersching van het zatheidsgevoèl heen, terwijl zij, zooals van zelf spreekt, alleen met dit gedifferentieerd kan worden, waardoor Brune zijn vierde kenmerk krijgt in eene rudimentaire sexualiteit, die de oorzaak is van het feit, dat hij buiten het zich overvoeden, ij del zijn, zijn dag en liefst van dezen de avonduren doorbrengt met het debuteerep van sexueele grappen.
In kort bestek ondergebracht kunnen wij de voornaamste symptonen van het Brune-type vast stellen als: I. Overvoeding met zatheidsgevoèl. • • : II. Groteske ijdelheid.
III. Volslagen gebrek aan motorische kracht.
IV. Rudimentaire sexualiteit.
'Wij zouden de consequenties van de bijna misdadige opvoeding tot in kleinere bijzonderheden kunnen bepalen, de schakeeringen van het type bespreken, behandelen hoe onder invloed van waarnemingen bij anderen ook Brune soms iedere doelmatigheid missende en dus potsierlijke conventies kweekt, een zweempje van godsdienst fokt, welker wetten hij alleen voor zijn bewustzijn gelden laat als zij hem welgevallig en gemakkelijk zijn, hoe hij de ceremoniën van dien godsdienst gebruikt tot het verkrijgen van een braaf cachet, uitbuit tot gelegenheid ter tooning' van de sierselen van zijn lijf, waarmede hij zich uit hoofde van zijn hechten aan 's menschen even domme oordeel opsmukt ter betuiging van den lichamelijken welstand.
Wij meenen echter van wege de onbelangrijkheid van dit



60
volslagen inferieure menschen-type te mogen volstaan met het wijzen van zijne voornaamste herkenningsmerken en het nog in herinnerng brengen, dat als iets hem tegen den boven omschreven gang mocht gaan, zulks wel eene matige boosheid induceert.
HONGERGEVOEL.
Het Brune-type doet door middel van een als bewustzijnsverschijnsel gefixeerd lichamelijk gevoel zijne bestaanserkenning in meerwaarde-ondervinding. Het Isingrijn-kind doet aan de hand van een als bewustzijnsverschijnsel gefixeerd lichamelijk gevoel zijne bestaanserkenning in minderwmrdigkeidsondervindiïig. Aangezien het Isingrijn-type het onderhavige gevoel dus als pijnlijkheid ondervindt, zal het in tegenstelling met het Brune-kind dit gevoel niet zoo veelvuldig en sterk mogelijk induceeren, doch zoo veelvuldig en sterk mogelijk reduceeren, zulks door zich zoo goed mogelijk te voeden. De aandacht van den Isingrijn-mensch is du» op de verwerkelijking van dezen wensch ingesteld. Deze gang van zaken heeft echter ten gevolge, dat bij verwerkelijking van dezen wensch het hongergevoel niet meer chronisch is en geene regelmatige verslapping of versterking meer ondervindt.
De mogelijkheid dezer verwerkelijking is echter strikt afhankelijk van de maatschappelijke middelen en aangezien deze bij alle individuen niet toereikend blijken te zijn, kunnen wij twee soorten Isingrijn-menschen onderscheiden, waarbij namelijk:
I. het hongergevoel op zekeren leeftijd niet meer chronisch is- en geen regelmatige versterking of verslapping ondervindt,
II. het hongergevoel chronisch blijft.
Ter verduidelijking der doelmatigheid van deze indeeling zij erop gewezen, dat bedoelde uit zich zelf te weeg gebrachte opheffing van het hongergevoel geene verandering in de gevoelsomstaadigheden voortbrengt. Het hongergevoel was toch slechts middel ter bestaanserkenning, terwijl de aard dezer bestaanserkenning de oorzaak van de onderhavige gevoelssamenstelïing was. Van het oogenblik dat de bestaanserkenning gedaan is, en deze de gevoelssamenstelling heeft • vast gesteld, verliest het hongergevoel als middel zijne nood-



61
zakelijkheid. De vernietiging van het hongergevoel op lateren leeftijd heft dus de bestaanserkenning niet op, zoodat de onderhavige wijziging in lichamelijken toestand niet gepaard gaat met eene verandering in gevoelssamenstelling.
Het behoeft geen betoog, dat eene gunstige wijziging in psychologischen toestand alleen teweeg gebracht kan worden door eene reeks bewustwordingsprocessen, die voor het wetend bewustzijn van het individu de nog te bespreken gevolgen van de onderhavige bestaanserkenning tot in de verste en kleinste vertakkingen in causaal verband op deze erkenning terug brengen, waarna dan, terwijl de psychologische waarde der onderhavige bestaanserkenning tot nihil aldus gereduceerd wordt, eene andere aan de hand van andere, gedurende de behandeling te fixeeren en te differentieeren gevoelens, of zoo mogelrjk redelijkheidshalve geinduceerd moet worden.
Bedoelde indeeling is dan ook alleen gemaakt, aangezien het al of niet in staat zijn zich uit zich zelf zoo maatschappelijk „op te werken", dat de middelen voldoende worden om het hongergevoel te voorkomen, aanwijzingen geeft ten aanzien van de intensiteit van het sia bewustzijnsverschijnsel gefixeerde en gedifferentieerde hongergevoel.
Het verwerkelijken van maatschappelijke mogelijkheden is toch rechtstreeks afhankelijk van de redelijke vermogens van het betrokken individu. De redelijke vermogens op een gegeven oogenblik zijn toch rechtstreeks afhankelijk van de intensiteit van de op dat oogenblik functioneerende psychologische categorie. Het is toch eene voor ieder als waar te erkennen stelling, dat op een gegeven oogenblik de graad der functioneering van de rede omgekeerd evenredig is met de intensiteit van de op dat oogenblik functioneerende psychologische categorie.
Bij volslagen ontbreken van bewuste gemoedsbeweging kan de werking der redelijke vermogens volmaakt zijn, terwijl zij bij de hoogste intensiteit tot nihil wordt gereduceerd als op oogenblikken van star-rverbijsterenden schrik.
Aangezien het duren eene ongefazeerde opeenvolging van oogenblikken is, kunnen wij de boven omschreven stelling verbreeden tot: Indien eene psychologische citegorie chro-
.1) Wij meenen om misverstand te voorkomen erop te moeten wijzen, dat de bij schrik somwijlen voorkomende bewusteloosheid niet bet gevolg kan yijn van het feit, dat de rede door eene psychologische categorie hare functioneeringsgelegenheid wordt ontnomen; bedoelde bewusteloosheid ontstaat op dezelfde manier ais sprakeloosheid, slaap, stuportoestanden enz., enz.



62
nisch functioneert, is de-'graad der redelijke Vèfmöge'riSi welke het individu tot zijne beschikking zal krijgen, omgekeerd evenredig met de intensiteit van de onderhavige psychologische categorie.
Aangezien door den aard van het hongergevoel en ingevolge den geheelen gang van zaken al de beschikbare redelijke vermogens van het betrokken individu voor de opheffing van het hongergevoel in werking gesteld zullen worden, kan het al of niet in staat zijn die vernietiging te bewerkstelligen als toets voor de intensiteit van he.t hongergevoel dienen, terwijl de mogelijke onmaatschappelijke wijze, waarop de middelen ter vernietiging verschaft worden, door bijkomende in dit verband niet te bespreken secondaire conflicten in het gevoelsleven van het individu veroorzaakt wordt.
Alvorens aan de hand van het boven besprokene de verschillende Isingrijn-menschen in een schema onder te brengen, dienen wij onze aandacht te geven nog aan het feit, dat, hoewel wij tot nu tóe het qualiteitsverschil der door ondervoeding ontstane gevoelens verwaarloosden en alle onder den naam „hongergevoel" onderbrachten, wij dit verschil bij gevoelens van hooge intensiteit in acht dienen te nemen, aangezien dit bij deze kenmerkende verschillen in type te weeg brengt. Bedoeld verschil kunnen wij bij' gevoelens van zoo geringe intensiteit, dat er mogelijkheid tot verschaffing der middelen tot opheffing van het gevoel bestaat, verwptrloozen, aangezien het onderhavige verschil nauwelijks waar te nemen onderscheid oplevert.
Komen er gevallen van chronisch hongergevoel voor, in vele gevallen neemt in den loop der eerste tijden een ondervoedingsgevoel of een gevoel van algemeene lichaamszwakte de psychologische taak van het hongergevoel over.
Aangezien beide gevoelens dezelfde causaliteit hebben, zal de overgang voor het individu volslagen ongemerkt plaats vinden. In de meeste gevallen echter zal het hongergevoel in het toppunt der differentiatie blijven en bij afwezigheid vervangen worden door het ondervoedingsgevoel. Het is echter ook mogelijk, dat de maatschappelijke omstandigheden der voeders van dien aard zijn, dat hongergevoel sporadisch voorkomt, terwijl een ondervoedingsgevoel chronisch is. Het behoeft geen betoog, dat het dan mogelijk momenteel optredend hongergevoel geen andere dan de oorspronkelijke lichamelijke waarde heeft.



63
Aangezien het lichamelijk gevoel, honger door het locaal zijn sterker als zoodanig gedifferentieerd is dan een ondervoedingsgevoel, zal het sterker als bewustzijnsverschijnsel gefixeerd worden.
Van gelijke lichamelijke intensiteit zijnde als een ondervoedingsgevoel, zal hongergevoel, doordat het als zoodanig sterker gedifferentieerd is, sterker als bewustzijnsverschijnsel dan het ondervoedingsgevoel gefixeerd en dus ook sterker gedifferentieerd worden, als psychologische categorie dus van eene hoogere intensiteit zijn, de functioneeringsgeleganheid dus in hoogerèn graad in beslag nemen en dus minder werking en ontwikkeling der redelijke vermogens toelaten. De boven geformuleerde stelling ten aanzien der rede-werking kunnen wij dus vervolledigen in den vorm:
INDIEN EENE PSYCHOLOGISCHE CATEGORIE CHRONISCH FUNCTIONEERT, IS DE GRAAD DER REDELIJKE VERMOGENS, WELKE HET INDIVIDU TOT ZIJNE BESCHIKKING ZAL KRIJGEN, OMGEGEKEERD EVENREDIG MET DE INTENSITEIT VAN DE FUNCTIONEERENDE PSYCHOLOGISCHE CATEGORIE, WËLKE INTENSITEIT RECHT EVENREDIG IS MET DE INTENSITEIT EN MET DEN GRAAD VAN DIFFERENTIATIE VAN HET AAN HET BEWUSTZIJNSVERSCHIJNSEL TEN GRONDSLAG LIGGENDE LICHAMELIJK GEVOEL.
Indien wij thans de verschillende soorten bewustzijnstoestanden van de verschillende Isengrjjn-menschen aan de hand van bovenstaande in schema bréngen met verwaarloozing der qüaliteitsverschillen voor zoover het gevoelens van geringe intensiteit betreft, krijgen wij:
I. Geringe intensiteit (graad I) redelijke vermogens
bieden maatschappelijke mogelijkheden, hongergevoel blijft niet chronisch.
II. Hooge intensiteit (graad IT) redelijke vermogen'?
bieden geringe maatschappelijke mogelijkheden bij:
A. ondervoedingsgevoel, bieden geen mogelijkheden bij
B. ondervoedingsgevoel met honger, maatschappelijke onmogelijkheden bij
C. hongergevoel
De ondervoedingsgevoelens blijven chronisch.



64
Evenals bij het Brune-type zullen wij de voorhanden psychologische categorien, al naar zij consequenties opleveren in de verhouding van het individu tot zijne medemenschen of in de verhouding tot zich zelf, verdeelen.
Bij gevallen van geringe intensiteit (graad I) zullen wij met verwaarloozing der qualiteitsverschillen de door ondervoeding ontstane gevoelens „hongergevoel" blijven noemen.
Tevens dienen wij er nog op te wijzen, dat hoewel wij de wording der gevoelssamenstelling der Isingrij n-raenschen ter duidelijker voorstelling der onderhavige processen als moment voorstellen, deze ontwikkeling meer eene mutatie is met taflooze momenten van bewustwordingen, ondervindingsprocessen, eene reeks van tallooze waarnemingen half voltrokken, afgebroken door de functioneering van gevoelens, die aandacht vereischen, een warrige wikkeling van sentimenten en gedachten, die gedurende de eerste jaren langzaam groeit tot de onder beschreven gevoelssamenstelling.
GERINGE INTENSITEIT (GRAAD L) (hongergevoel blijft niet chronisch)
VERHOUDING TOT ZIJNE MEDEMENSCHEN.
„Voor 's kinds voorstellingsvermogen is de doelmatigheid „der voeding van de instandhouding der stofwisselingsprocessen verschoven tot de opheffing en verslapping van het „hongergevoel, waardoor het kind zich afhankelijk voelt van „zijne ouders."
Door de ondervinding dat aan die verschoven doelmatigheid slechts ten deele voldaan wordt, zal dit afhankelijkheidsgevoel zeer versterkt worden. Het kind doet daarbij zijne bestaanserkenning in minderwaardigheidsondervinding.
Aangezien het eigen machteloosheid niet als oorzaak dier ondervinding erkennen kan, zal het den voeders die oorzaak wijten, terwijl zij slechts de schuldlooze aanleiding zn'n. Deze omstandigheden hebben ten gevolge, dat het oorspronkelijk afhankelijkheidsgevoel omslaat tot een gevoel van machteloosheid. Het kind zal echter die machteloosheid voelen als eene macht ten aanzien zijner zijnswerkeljjkheid, waarmede het zijne ouders behebt waant. Doordat het kind zijne bestaanserkenning in minderwaardigheidsondervin-



65
ding doet, zijn er in verband met die den voeders toegeschreven macht, , twee mogelijkheden, die afhankelijk zijn van de intensiteit van het machteloosheidsgevoel, welke intensiteit weer afhankelijk is van die van het hongergevoel;
A. Indien' de intensiteit gering is, is het mogelijk, dat het kind zooveel redelijke vermogens tot zijne beschikking heeft, dat het — gegrond op de waarneming der ondervindingen van de dadelijke gevolgen der ondervoeding — eene reeks vergelijkingen en besluiten der rede over de psychologische eischen. der voeding en het voldoen aan deze uitvoert, waardoor het de gewaande macht der ouders als eene onredelijkheid ondergaat.
Het kind zal dan die macht der ouders als eene sarring ondervinden, een gang van zaken, die een haat ten gevolge heeft.
B. Indien de intensiteit hooger is en de rede dus minder functioneeringsgelegenheid tot hare beschikking heeft, zal hare werking niet stijgen boven de waarneming der gevolgen der onderhavige ondervoeding tot vergelijkingen en besluiten over de psychologische eischen der voeding en het voldoen aan deze, maar steken blijven bij de bedoelde waarneming en over de ondervinding der consequenties vergelijkingen en besluiten uitvoeren, een gang van zaken, die een angst ten gevolge heeft, aangezien het kind de gewaande macht der oüders als eene dreiging zal ondergaan. J)
A. Bovenbedoelde haat heeft de volgende consequenties:
Aangezien iedere eisch tot gehoorzaamheid van de ouders -— indien deze van ouderswege niet een machtswensch is — toch door het 3- tot 6-jarig Isingrijhnetje als zoodanig gevoeld zal worden, is bij het kind ingevolge boven omschreven gang van zaken eene chronische naar geen enkele redeneering luisterende ongehoorzaamheid te constateeren. Niet alleen ongehoorzaamheid, maar
1) Het spreekt van zelf, dat deze sarring en baat, dreiging en angst ook als zoodanig intensiteitsverschillen en variaties vertoonen, welke weer in de laatste instantie recht evenre !ig zijn met intensiteitsverschillen van het onderhavige honeenrevoel. Om ons echter niet te ver van ons onderwerp te verwijderen, dienen wij deze intensiteitsverschillen en variaties buiten beschouwing te laten, terwijl wij volledigheidshalve voorha-nds verwijzen naar de eerstdaags te verschijnen verhandeling: ., Beginselen der psychologie".



66
eene met lustgevoel gepaard gaande neiging is soms aanwezig om juist het tegenovergestelde dan het bevolene te doen. De haat slaat hier over in wraakneming in den vorm van tegensarring, waarvan het genot equivalent is met de treitering, die somwijlen geene grenzen kent. Deze gang van zaken levert eene ongevoeligheid voor straf en tuchtiging op, aangezien de opwekking der gevoelens, waaruit by de ouders de bestraffing voortkomt, het doel der treitering was en de straf dan meer als triomphantelijk teeken der overwinning dan als tuchtiging en pijniging gevoeld wordt. Daarbij wordt de terugsarring ondervonden als een teeken van eigen overwinnende macht, gevoeld als bewijs van onafhankelijkheid ; dagen van eenzelvige afzondering" op zolders of eenzame zwerving door de stad en omgeving komen herhaaldelijk voor. Heeft bevel tegenstrijdige tegenprestaties opgeleverd, goeden wil der ouders wordt onder den druk van een en hetzelfde sentiment behandeld en stuit op halstarrig en lijdelijk verzet en botten onwil, die als verstoktheid wordt aangeteekend, de onmacht der ouders toont, deze opwindt tot machtsprestaties hunnerzijds, waarna het kind weer in treiterende tegenprestaties overslaat, of minachting en onverschilligheid toont en een zwerftocht van enkele dagen aanvangt, welke de woede, angst der ouders, vermengd met schuldgevoel, schuldverwijt van den een aan den andere opwekt, eene verwikkeling van gevoelens, welke op het kind in volle zwaarte dreigen neer te komen, waardoor het gevaar loopt, de door het gewaande en den ouders toegeschreven lust tot sarring tot werkelijkheid te maken. De haat, die het kind niet in zijn wetend bewustzijn kent, doch slechts in zijn ondervindend bewustzijn ondergaat, breidt zich uit over alles en ieder, die deu ouders annex is — haat tegen broers en zusters, vooral, wanneer een dezer den onder B bedoelden angst ondergaat, niet alleen in het ondervindend Joch soms ook in het wetend bewustzijn is geen zeldzaamheid — over alles en ieder, die voor het kind symbool der onderhavige macht is, over alle oudere personen dus en vooral over die, die niet alleen door ouderdom, doch in het bijzonder nog door hunne omstandigheden, als welvaart, rijkdom en welgesteldheid voor hem in het bijzonder teeken zijn der hem sarrende macht. In zijne jonge jaren uit zich deze haat in eene reeks van geniepige



67
en durend herhaalde treiteringen van dienstboden, huisknechten, kelners, voerlui, tramconducteurs, werklieden, werkbazen, enz. enz., terwijl de jongen een vinnigen haat koestert tegen de officieele machthebbers, de politieagenten. In oogenblikken, dat de jongen zijne onredelijkheid ook maar even inziet, ontstaan vlagen van aan zijnen haat evenredig schuldbesef, medelijden en sentimenteele liefde, terwijl een medelijden en zorgzame aanhankelijkheid voor een jonger kind of zwakker mede-zwerver altijd mogelijk is, doordat hij deze ziet als symbool van zijn eigen onmacht en de toewijding hem machtsmeerwaardebewijzen oplevert.
Beschreven wij boven een der uiterste van bedoelden haat en zal het onderhavige type meestal in gevangenissen, tucht- of verbeterhuizen terecht komen, aangezien in de maatschappelijke samenleving geene uitwerkingsmogelijkheden van zijnen haat voorhanden zijn, doorgaans behooren deze typen tot de enkelingen en zal bij eene niet zoo sterk uitgesproken houding bij het vorderen van den leeftijd het kind ter wille van de maatschappelijkheid de boven omschreven onmaatschappelijke consequenties inbinden om op een gegeven oogenblik deze gevolgen van den haat geheel te stuiten. De consequenties worden dan op een ander terrein verplaatst en in andere vormen gebracht.
Waren tot dusverre in 's kinds voorstellingsvermogen meiden, huisknechts, kelners, werkbazen, enz. het teeken van welstand, rijkdom, het symbool van macht, in de volgende periode komt hij door den eisch der arbeidende maatschappelijkheid met de ware dragers dier eigenschappen in aanraking. Aangezien de voeding in deze periode niet meer afhankelijk is van de ouders, doch van de dragers der maatschappelijkheid, fabrikant, werkgever, baas en andere dragers van macht ten aanzien der voedingsmogelijkheden, zullen de ouders de psychologische beteekenis gaan verliezen en zal de onderhavige gevoelswaarde overgeplant worden op den fabrikant, werkgever, maatschappelijk meerderen, op de maatschappij in het algemeen. Indien de haat door zijne uitwerking niet een medèlijden of schuldbesef voor de ouders heeft overgelaten — eene mogelijkheid, die afhankelijk is van de intensiteit van het hongergevoel — daalt de psychologische waarde der ouders tot nihil en ontstaat een volslagen onverschilligheid en onafhanke-



és
lijkheidsgevoel, dat het wetend bewustzijn voor zelfstandigheid aanziet, niet erkennend, dat het afhankelijkheidsgevoel alleen van object veranderd is.
Herhaaldelijk namen wij twist tusschen ouders en 20-jarigen zoon waar, twist vooral over het afdragen van geld of het niet voldoende verschaffen van voedsel voor dit. In deze twisten toont de jonge arbeider eene houding tegenover zijne ouders, die tot de aanname van eene vaste zelfstandigheid zou doen besluiten, indien hij niet op straat en onder het werk eene houding vertoonde, die geheel tegenstrijdig is aan die tegenover zijne ouders, onverschilligheid, slons-, laks- en luiheid.
Deze onverschilligheid ten opzichte der maatschappelijkheid vindt zijne oorzaak in het feit, dat, terwijl de jonge man in zijne jeugd wel de mogelijkheden van de toenmalige machthebbers, als meiden, knechts enz. kende, hij deze bij gebrek aan ondervinding niet kent van den fabrikant, werkgever, rechter, van de maatschappij in het algemeen.
Deze gevoelsonzekerheid omtrent de onderhavige machtsmogelijkheden reduceert de lust tot haatprestaties tot eene onverschilligheid, terwijl in sommige gevallen zelfs een secondaire angst optreden kan. De aandacht van het individu wordt daarbij nog van de onderhavige verhouding afgetrokken door de functioneering van eene gedurende de puberteitsjaren als zoodanig gefixeerde elementaire sexualiteit.
Deze beide omstandigheden doen het individu slordig gekleed, loom en lui, na den zonder lust verrichten arbeid over een brugleuning hangend, prikkelende scherts debuteeren tegen vrouwelijke collega's en straatmeiden en somwijlen er genot in scheppen, voorbij gaande dames sexueele voorstellingen in haar bewustzijn te brengen, die zij er haar heel leven lang wenschen uit te houden, een rust, afgewisseld door dolgrove stoeipartijen met de meiden of door wilde de kalmere menschen opschrikkénde holpartijen door de straten.
Deze door bovenomschreven omstandigheden veroorzaakte onverschilligheid is tot nu toe mogelijk geweest door het feit, dat het individu slechts voor zich zelf te zorgen had en dit ruimschoots kon, zoo zelfs dat eene het meerwaarde-gevoel induceerende wekelijksche afdracht van geld aan de ouders somwijlen mogelijk is. De haat vindt in de gegèven omstandigheden geene



69
aanleiding tot functioneering en blijft onbewust, zoowel voor het wetend als voor het ondervindend bewustzijn. De sexualiteit schept echter nauwer verbintenissen, het gezin ontstaat, de machteloosheid doet de macht der maatschappij ondervinden, aanleiding tot functioneering van den haat doet zich voor en de verhouding tusschen maatschappij en het betrokken individu wordt geheel en al gelijk aan die van het kind tot de ouders.
Doordat de oorzaak nooit is opgelost, herhaalt zich de geheele gang van zaken, terwijl de sentimenten in het ondervindend bewustzijn nog aangedikt worden door het feit, dat de minderwaardigheidsondervinding der bestaanserkenning nu voor het individu is omgevormd tot de ondervinding der meerwaarde van de rest, dat de gewaande macht der ouders vervangen is door werkelijke macht van de dragers der maatschappelijkheid, dat de gewaande sarring door de even groote onredelijkheid van de machthebbers vaak vervangen wordt door werkelijke sarring.
„Arbeiders van alle landen vereenigt u!" en naar gelang de intensiteit van het hongergevoel, verklaart de arbeider voor zijn bewustzijn den haat door democratische en revolutionaire beginselen, terwijl in de laatste maanden voor individuen met hongergevoel van hooger intensiteit nog politieke uitwerkingsmogelijkheden van de gevolgen eener infantiele ondervoeding geschapen zijn door het Bolsjewisme.
De jeugd herhaalt zich, door hoogere ouderdom, meerdere feitenkennis en combinatiemogelijkheden in andere realiteit, in andere vormen, die slechts redelijk schijnen omdat ze meer en volmaakte verdringingsmogelijkheden bieden voor de ware oorzaken van den strijd dan de vrijbuiterige houding van den jongen boef.
Bovenbedoelde angst heeft de volgende consequenties:
Iedere eisch tot gehoorzaamheid — zelfs de meest onredelijke — wordt zonder tegenstribbeling onmiddelijk ingewilligd. De mededeeling van het bevel wordt zelfs voorkomen door eene zorgzame oplettendheid, waarvan echter de drijfkracht niet genegenheid of liefde, doch ' angst is. Het kind is van eene fleemende voorkomendheid, die doorgaans niet vertrouwd wordt, zulks terecht, aangezien eene mogelijke combinatie van den



70
onder A. beschreven haat met dén onderhavigen angst eene gluiperige geniepigheid en verradeln'ke valschheid geeft. De haat heeft de wraakneming tot consequentie, de angst bepaalt de vormen van die consequentie. Het kind wordt zoo huichelachtig verklikkend, vestigt met opzet aandacht op de verkeerde daadj es van anderen, kweekt eene onderkruipende vriendelijkheid, fantaseert leugens van eigen goede daden, schuift voortdurend de schuld van eigen bestrafbare daden op anderen, veinst vertrouwen en onderdanigheid, terwijl, indien er kans op straftelooze fielten-streekjes bestaat, deze met genot uitgevoerd worden. De angst maakt het kind stil en doet iedere luidruchtigheid ontbreken, terwijl de haat ter speuring van uitwerkings-gelegenheid, de aandacht spitst op de omgeving, van welke oplettendheid partij getrokken wordt bij het voorkomen van bevel of verzoek.
Hebben de daden van den onder A. beschreven joggen iets van sympathieke heldenstreekjes, de daden van den onderhavigen zijn van eene treiterende lafheid. Terwijl de eerste somwijlen van eene uitdagende oprechtheid is, is de tweede van eene strikt onbetrouwbare leugenachtigheid. Hij geniet van de stoute stukjes van de anderen, omdat deze wensch vervullingen zijn van zijn haat, wenschvervullingen, welke hij uit hoofde van zijnen angst niet zelf in werkelijkheid durft omzetten. Hü' is altijd achter aan en in oogenblikken van gevaar verklikt hij voor zijn eigen veiligheid de vrienden.
Is echter geen spoor van haat aanwezig — eene mogelijkheid, die van de intensiteit van het hongergevoel afhangt — dan wordt hij het huiselijke jongetje, de toegewijde hulp van zijne moeder, het gewillig baasjesjongetje, dat voorwerp van spot kan zijn van zijne oudere collega's.
Ouder geworden waagt hij zich nooit in dolle stoeipartijen of sexueele hosserijen, kropt zijne elementaire sexualiteit op en slaat bijna geregeld, in tegenstelling met den jongen onder A. beschreven, over tot onanie, zulks niet aan gebrek aan een vrouwelijk voorwerp, doch uit hoofde van het feit, dat hij van de wel aanwezige gelegenheid door zijnen angst en verlegenheid niet durft gebruik te maken.
Er zitten bij den jongen arbeider geene wenschen tot heerschen voor en hij trouwt dus met eene vrouw,



71
die hem de baas is. Hij sluit zich, aangezien zijn angst de vaste vorming van denkbeelden en meeningen belet, niet bij een of andere partij of politieke eenheid aan, of hij wordt lid van die partij, waarvan zijn patroon ook lid is. Hij mist iedere kracht tot verzet en laat alle beleedigingen over zich heen gaan, speelt onderkruiper en lacht om iedere grap van den baas, want „je mot de hooge heeren te vrind houwen".
De onder A. beschreven verschuiving van de psychologische waarde der ouders maakt hy uit den aard deizaak eveneens mede. Zoo wordt de verhouding van het individu tot de maatschappij dezelfde als die tot zijne ouders met dit verschil, dat zn' door meerdere feitenkennis en combinatiemogelijkheden, door verschil in ouderdom en daarmede gepaard gaande eischen in eene andere realiteit speelt in vormen van ander aanzicht en afmeting.
Verhouding tot zich zelf.
A. Het hongergevoel is van den rang van een niet noodzakelijk en te vermijden physiologisch gevoel tot eene noodzakelijke psychologische categorie verheven.
B. Deze categorie staat in de hoogste differentiatie en produceert durend de bestaanserkenning.
C. Andere psychologische categorien zijn ter nauwernood gefixeerd en zèer onvolkomen gedifferentieerd.
Type A. en B.
Zal het Brune-type zijne bestaanserkenning durend in zijn bewustzijn ondervinden, omdat deze in meerwaarde-ondervinding geschiedt, het Isingrjjn-type zal, aangezien de bestaanserkenning in minderwaarde-ondervinding gebeurt, deze zoo snel en zoo volledig mogelijk uit zijn bewustzijn bannen.
In het algemeen kunnen wij vaststellen, dat, indien eene psychologische categorie eene secondaire ondervinding produceert, deze secondaire de primaire psychologische categorie



72
de functioneeringsgelegenheid ontneemt, aangezien zij deze in gelijke intensiteit als de oorspronkelijke in beslag zal nemen.
Indien dus eene minderwaardigheidsondervinding eenen haat of angst produceert, zal de functioneering van dien haat of angst de minderwaardigheidsondervinding uit het bewustzijn doen verdwijnen. Het Isingrijn-type A en B zal dus door de functioneering van dien haat of angst de minderwaardigheidsondervinding uit zijn bewustzijn houden.
Aangezien de minderwaardigheidsondervinding uit hoofde der bestaanserkenning chronisch is, zal de haat of angst ook chronisch Zijn en moeten zijn. , . ,, .
De arbeider type A en B zal echter het chronisch zijn of liever het op ieder oogenblik opwekbaar zijn voor zijn voorstellingsvermogen moeten motiveeren.
Aangezien hij de bestaanserkenning, de minderwaardigheidsondervinding, eigen onmacht niet als de oorzaak erkennen kan, zal de aan'eiding voor zijn voorstellingsvermogen tot oorzaak verschuiven. Aangezien de haat en de angst chronisch zjjn, zal de tot oorzaak verschoven aanleiding ook durend aanwezig moeten zijn. Zagen wij, dat het ondervoedingsgevoel in de jeugd reeds in den vorm van oudersmacht voor het bewustzijn tot durende oorzaak was omgevormd, in zijne verhouding tot de maatschappij vindt de arbeider eene durende aanleiding tot zijnen haat of angst, welke hij ter bedekking van eigen innerlijke onmacht voor zijn voorstellingsvermogen tot oorzaak omscheppen kan.
Aangezien de arbeider het feit, dat hij de gewaande macht als sarring ondervindt, niet in oorzakelijk verband kan brengen met zijne eigen psychologische onmacht, zal hij zich eigenschappen moeten toeschrijven, die het sarrende motiveeren. Hij zal zich gelijkwaardig moeten achten aan den fabrikant, eene ijdelheid, die doorgaans steunt op de waarneming, dat ook hij' net zoo goed „mensch" is, eene ijdelheid, die door de gewaande waarneming, dat hij zelfs beter ..mensch" is, tot minder achting van den werkgever kan leiden. Is, gesteund op de waarneming van ook „mensch" te zijn en op de daaruit voortkomende stelling van „gelijke rechten" en de opvatting van „onderdrukt proletariaat", eene ijdelheid in de gevoelssamenstelling van het Isingrijn-type A. mogelijk, eene dergelijke consequentie zal de angst van type B. niet hebben kunnen, tenzij deze optreedt als tegenwicht voor zijne onmacht en angst ten opzichte van zijne



73
meerderen in den vorm van redelooze tyrannie tegenover zijne minderen.
De haat en de angst is durend gedurende het geheele leven en neemt de functioneeringsgelegenheid chronisch in beslag. Deze omstandigheid belet den man, evenals het kind, zijne gevoelssamenstelling wijder te differentieeren, niet alleen, maar voorkomt zelfs de fixeering van andere sentimenten.
Breekt gedurende de puberteitsjaren de sexualiteit de overheersching van het hongergevoel, deze kan alleen met dit gedifferentieerd worden en blijft dus elementair. Andere gevoelens dan de gevolgen van zijnen haat of angst kent het Isingrijn-type A en B niet, zoodat wij de kenmerken van het kind voor den man kunnen handhaven met dit verschil, dat zij' zich in andere vormen vertoonen.
Wij zien, dat het Brune-type en den Isingrijn-mensch, type A en B wat gevoelssamenstelling betreft, slechts verschillen in aard der gevoelens, echter gelijke samenstelling vertoonen.
De uit meerwaardeondervinding ontstane ijdelheid van het Brune-type neemt in diens gevoelssamenstelling dezelfde plaats in als de haat of de angst bij den Isingrijn-mensch.
De ijdelheid van den ondervoeden mensch is als gevolg van den haat of den angst in de gevoelssamenstelling equivalent aan de boosheid der gekrenkte ijdelheid van den overvoeden man.
Om zoo te zeggen verhouden zich het Brune-type en den Isiagrijn-menseh omgekeerd evenredig:
OVERVOEDEN MENSCH ONDERVOEDEN MENSCH
IJdelheid ^ ^ Haat of Angst
(variaties: woede) ^\ (of boosheid)
i
* ^\ V
Boosheid ^.IJdelheid) (variaties: haat) (of angst)



74
Ontbreekt het Brune-type iedere motorische kracht, wanneer zijne boosheid of woede niet functioneert, den Isingrijnmensch ontbreekt eveneens iedere motorische kracht, indien de haat of angst niet in werking is.
Doordat echter de haat of angst van Isingrijn secondair is, de boosheid of woede van Brune tertiair, en die haat of angst, zooals bij Brune de ijdelheid, chronisch functioneert, zal de arbeider, type A en B oogenschijnlijk meer motorische kracht dan den overvoeden burger vertoonen, terwijl het verschil in levenshouding teweeg gebracht wordt door het feit, dat deze houding door de secondaire psychologischs categorie geproduceerd wordt en deze bij Brune ijdelheid en bij Isingrijn haat of angst is.
HOOGE INTENSITEIT (graad II) (Ondervoedingsgevoelens blijven chronisch)
A. ONDERVOEDINGSGEVOEL.
I. Verhouding tot zijne medemenschen.
De verschillen tusschen lichamelijk hongergevoel en ondervoedingsgevoel, welke psychologische verschillen mede brengen zijn de volgende:
1. Het hongergevoel is gelocaliseerd, het ondervoedingsgevoel niet, waaruit volgt:
2. Het hongergevoel is als lichamelijk gevoel sterker gedifferentieerd,
3. Het ondervoedingsgevoel ondergaat geene regelmatige versterking en verslapping.
Indien een hongergevoel en een ondervoedingsgevoel van gelijke intensiteit zijn, zal uit hoofde van den hoogeren differentiatiegraad het hongergevoel sterker als bewustzijnsverschijnsel gefixeerd worden. Een ondervoedingsgevoel, dat in dier mate gedifferentieerd wordt, dat het als psychologische categorie de geheele differentiatie aan zich trekt zal dus van hooge intensiteit moeten zijn, vandaar dat wjj het hier bedoelde type onder de afdeeling hooge intensiteit behandelen, hoewel het wat aard der gevoelssamenstelling betreft, meer een overgangstype is tusschen de afdeeling: Geringe Intensiteit en de afdeeling: Hooge Intensiteit.



75
Het eerste gevolg van het feit, dat het ondervoedingsgevoel niet gelocaliseerd is en geene regelmatige versterking en verslapping door de voeding ondergaat is, dat het kind geen verband tusschen het gevoel en de voeding ziet.
Dit ontbreken van eene voorstelling van verband heeft ten gevolge, dat de stelling:
„Voor 's kinds voorstellingsvermogen is de doelmatigheid der voeding van de instandhouding der „stofwisselingsprocessen verschoven tot de opheffing *of verslapping van het hongergevoel „waardoor het kind zich afhankelijk voelt van zijne „ouders",
voor het onderhavige type niet van toepassing.
Het kind kan zich door het voor zijn voorstellingsvermogen ontbreken van verband tusschen de voeding en zn'ne bestaanserkenning in minderwaardigheidsondervinding niet afhankelijk voelen van zijne ouders en kan dus ter motiveering van die bestaanserkenning geene sarrende noch dreigende machtsprojectie op de ouders maken. Aangezien het kind geene causaliteit voor zijne minderwaardigheidsondervinding kan opsporen, geen enkele aanleiding voor verschuiving tot oorzaak aanwezig is, dus niemand en niets in het bijzonder voor zijn voorstellingsvermogen als oorzaak in aanmerking komt, zal het kind gedwongen worden alles en ieder voor de oorzaak te houden, waardoor het het kribbig en sikkeneurig middenpunt wordt van eene in alles hinderlijke en koude omgeving. Het kind zal iedere bemoeiing van anderen als hinder ondervinden, doordat het ieder optreden in causaal verband brengt met zijne bestaanserkenning in minderwaardigheidsondervinding. Daarbij komt nog door het feit, dat het kind geene sarrende of dreigende machtsprojectie op de ouders kan maken, dat de uit de bestaanserkenning ontstane minderwaardigheidsondervinding geene secondaire psychologische categorien als bij type A en B, (Geringe Intensiteit) haat of angst kan produceeren, zoodat de primaire categorie ook niet door de functioneering van gevolgen uit het bewustzijn gehouden kan worden. Het kind zal dus de primaire minderwaardigheidsondervinding durend in zijn bewustzijn ondergaan. Het kind. is dus om zoo te zeggen aan zijne minderwaardigheidsondervinding overgeleverd.
Het spreekt van zelf, dat een dergelijke toestand niet durend kan blijven voortbestaan. Er is het kind ter verdrin-



76
ging van zijne minderwaardigheidsondervinding nu slechts een middel overgebleven, namelijk het de minderwaardigheidsondervinding tegensprekende meerwaardebewijs.
De sterkte van een meerwaardegevoel is recht evenredig met de intensiteit van het minderwaardigheidsgevoel.
De redelijke waarde van een meerwaarde-bewijs is recht evenredig met den graad der redelijke vermogens van het huirviauTdie omgekeerd evenredig is met de intensiteit van dë~chronisch functioneerende psychologische categorie.
Aangezien dê~~intensiteit- van het ondervoedingsgevoel hoog is en dus de redelijke vermogens en de redelijke waarde van het meerwaarde-bewijs gering zijn, zal het kind ter verdrijving van zijne minderwaardigheidsondervinding vluchten in meerwaarde-bewijzen van dergelijke geringe redelijke waarde, dat de omgeving de meerwaarde induceerende kracht van de onderhavige bewijzen niet zal doorzien, ze als logisch overbodig zal erkennen, doch hunne psychologische noodzakelijkheid niet zal begrijpen.
De ouders zullen zich dus tegen de produceering van de onderhavige meerwaarde-bewijzen (in allerlei kleine vormen als het niet op tijd naar bed willen gaan, het niet naar huis willen komen, het niet willen eten enz. enz.) verzetten, waardoor eene hindering over en weer ontstaat. Aangezien er geen secondaire psychologische categorien, geen bewuste sentimenten geproduceerd worden, zal het kind iedere motorische kracht ontbreken, zoodat de hindering, die over en weer ontstaan is, nooit tot treitering van kinds'wege overslaat. Gaan de ouders geëmotioneerd te werk, het kind neemt nooit wraak, treitert nooit terug, aangezien het van de treitering der ouders geen sentimenten ondergaat, slechts de hinder der minderwaardigheidsondervinding. Onder iedere emotie van ouderswege blijft het kind „onbegrijpelijk" gevoelloos, ongewillig, halstarrig, prikkelbaar, en gehinderd, eene houding, dié met de ouderlijke bemoeiingen eindigt en geene sporen achterlaat. Daar het kind iedere bemoeiing van anderen als hinder ondervindt en in causaal verband brengt met zijne minderwaardigheidsondervinding, zal het zijn voornaamste meerwaardebewijs instellen op het niet gehinderd worden, het zal dus tot kinds wenschen behooren egoïstisch zijn gang te gaan. Uit den aard der zaak zijn geene positieve sentimenten aan ouders of omgving verbonden, zoodat ook uit hoofde van deze omstandigheid het kind van een ver gaand egoïsme wordt.



11
Ouder geworden zal het als man zijne meerwaarde-bewijzen wel in dezelfde intensiteit en met dezelfde redelijke waarde, doch in andere vormen moeten zoeken. Aangezien de minderwaardigheidsondervinding chronisch is, zal het meerwaardebewijs eveneens durend moeten zijn. Zijne geringe vermogens laten slechts toe, dat hij op het laagste plan der chronische -meerwaardebewijsmogeljjkheden zijne ijdelheid instelt, op het maatschappelijk standsverschil namelijk.
Begaafd met redelijke vermogens van een middelmatig arbeider zal hij voor zijne minderwaardigheidsondervinding juist voldoende meerwaarde-tegenwicht kunnen putten uit eene functie, die een graad hooger in maatschappelijke waarde is, dan de werkmansstand. Het meest ondergeschikt kantoorklerkenpostje is het chronisch meerwaardebewijs van zijn leven, terwijl zijn hoogste triomph bestaat in het feit, dat hij zich door het dragen van een boordje en een hoed voor zich zelf en voor anderen openlijk onderscheidt als heer van eenen werkman.
Het feit, dat het onderhavige individu er doorgaans slordig en smakeloos uitziet — vaal pak, stoffig boord, rafelende manschetten, verschoten oud-modischen hoed — bewijst dat de aard van zijn uiterlijk voort komt uit eene in meerwaardeondervinding getrokken vergelijking tusschen zijnen stand en een geringere, aangezien toch een goeden toestand zijner kleeren bij hem alleen voort zou kunnen komen uit eene wedijverende vergelijking van zijnen stand met eenen hoogeren. Doordat hij zich chronisch in meerwaarde-ondervinding vergelijkt men den werkman, die geen boord, 'manchetten of hoed draagt, heeft alleen het feit als zoodanig, dat hij wel die voorwerpen ter kleeding aanwendt, psychologische waarde en laat de toestand dier kleedingstukken hem onverschillig, Mi merkt hem zelfs niet op, besteedt er geen aandacht aan en draagt dan ook nooit een zelf te strikken das. Smaak ten aanzien van zijn uiterlijk kan hij uit hoofde derzelfde omstandigheid niet cultiveeren, aangezien smaak eene onderscheidingskunde is, gevolg der vergelijking der kleedingsmogelijkheden, zonder ingrijpen van wenschvervullingen. die onevenwichtigheden in den stijl te weeg brengen, vergelijking, die alleen getrokken kan worden, indien door het ontbreken van gevoelswaarde aan het dragen van een boord en een hoed als zoodanig, dit verschil met een arbeiders uiterlijk geene aandacht meer trekt. Uit hoofde van bovenbedoelde vergelijking draagt hij nooit een



78
bril, altijd een pince-nez en gaat hij zelden of nooit zonder wandelstok uit, aangezien dit logisch volstrekt overbodig voorwerp hem op het eerste gezicht onderscheidt van eenen werkman. Ook de maatschappelijke aard der door hem bewoonde straat, der buren, de belangrijkheid der door hem gelezen krant zijn omstandigheden, waar zijne ijdelheid op is ingesteld.
Zoo heeft het onderhavige Isingrn'n-type een gebouw van meerwaarde-bewijzen om zijne minderwaardigheidsondervinding opgetrokken, een gebouw, dat hij angstvallig bewaakt, eene angstvalligheid, die hem iedere omstandigheid, die mogelijkerwijze aanleiding zou kunnen zijn ter functioneering van zijne minderwaardigheidsondervinding vluchten doet.
Aangezien hij alleen op het verschil tusschen zijn maatschappelijke stand en dien van den arbeider een meerwaardebewijs heeft ingesteld, behoort hu' dus zelden of nooit tot eene politieke partij, tenzij het lidmaatschap van eene andere politieke gezindheid dan de socialistische voor hem het teeken is van zijn niet arbeider zijn. Angstvallig let hu' op de maatschappelijke omstandigheden van de vrienden of vriendinnen zijner kinderen. Kennissen uit den sergeanten-stand veroordeelt hij doorgaans zonder motieven in eene hevige geprikkeldheid, aangezien hij deze militaire positie als eene arbeiders mogelijkheid voelt, terwijl de vriendschap met officierskinderen hem weldadig aandoet. Eene andere maatschappelijke positie dan die van kantoorklerk behoort niet tot zy'ne redelijke mogelijkheden, terwijl winkelzaken drijven strikt onmogelijk is, aangezien hij in deze omstandigheid niet alleen met arbeiders in aanraking zou komen, doch voor een gedeelte van hen afhankelijk -zou zijn en het welslagen der zaak voorkomendheid, vriendelijkheid en zelfs onderdanigheid zou eischen. Aan het werk op kantoor zü'n geene gevoelens verbonden, hij verricht dit dus onopvallend, machinaal en met middelmatig succes.
Door de zn'n bewustzijn beheerschende wisselwerking tusschen minderwaardigheidsondervinding en meerwaardebewijs is gedurende de puberteitsjaren zijne sexualiteit heen gebroken, drift, die zeer elementair is gebleven.
Zijne vrouw heeft voor hem zoo geene andere beteekenis dan als object voor zijne geslachtelijke neigingen, aan welker functioneering hjj geen redelijke doelmatigheid kan toekennen, zoodat zijne kinderen meestal door hem als lastposten, aanleiding tot functioneering zy'ner minderwaardigheidsondervinding gevoeld worden, terwijl hu' in het gedrag



79
der kinderen voor deze gevoelsbeteekenis zijn bewustzijn bedriegende motieven zoekt, waardoor de zoogenaamde opvoeding uit niet meer bestaat dan eene eindelooze reeks van redelooze vitterijen en hatelijke snauwen.
Aangezien noch aan vrouw, noch aan kind gevoelswaarden verbonden zijn, is zijn infantiel egoïsme ongestoord gebleven, een egoïsme, dat vooral bij de verdeeling der spijzen aan den maaltijd hoogtij viert.
Wij kunnen besluiten, dat er bij het Isingrijn-type A (Hooge Intensiteit) geen sentimenten in zijne verhouding tot de rest werkzaam zijn, waardoor — aangezien zijne minderwaardigheidsondervinding zijne redelijke vermogens geheel beheerscht — het individu in de hoogste graad egoïst is, dat deze verhouding alleen gekenschetst wordt door het feit, dat hij uit de onderscheiding met eene maatschappelijke klasse, den arbeidersstand, waartoe hij logisch en psychologisch behoort, de voor dé minderwaardigheidsondervinding zijner bestaanserkenning tegen wichtige meerwaardegevoelens put.
Verhouding tot zich zelf.
De minderwaardigheidsondervinding der bestaanserkenning neemt chronisch de functioneeringsgelegenheid van het bewustzijn in dusdanige intensiteit in beslag, dat geen enkel ander sentiment functioneeringsgelegenheid verkrijgt.
Zooals wij boven zagen produceert de minderwaardigheidsondervinding door gebrek aan causale projectie-mogelijkheden geene secondaire psychologische categorien. Ook als gevolg der primaire ondervinding ontstaan dus geen bewuste sentimenten, zoodat het onderhavige type iedere motorische kracht ontbreekt. Bij den bovenbedoelden kantoorklerk is dan ook nooit een sentiment te bespeuren, zelfs de minst vertakte en meest enkelvoudige gevoelens als leed, verdriet enz. kent hu' niet. Eene aanleiding tot deze gevoelens produceert by hem eene imitatie dezer gevoelens of eene bui van kwaad humeur. Haat, angst, drift, medelijden, zelfs boosheid, woede kent hij niet en de aanleidingen tot deze sentimenten doen zy'ne minderwaardigheidsonderyinding funct ioneeren en leveren een verstoord humeur. Zelfs de krenking der uit boven beschreven meerwaardebewjjzen ontstane ijdelheid induceert geene boosheid, doch slechts de onaangename ondervinding eener hindering of hoogstens een snauw in strikt momentelijke boosheid.



Terwijl de graad zijner redelijke vermogens, die nog maatschappelijke mogelijkheden toelaat, hem bij de afdeeling: Geringe Intensiteit zou doen indeelen, doet het volslagen ontbreken van iedere motorische kracht hem tot de afdeeling: Hooge Intensiteit behooren.
B. ONDERVOEDINGSGEVOEL MET HONGER.
C. HONGERGEVOEL.
II. Verhouding tot zijne .medemenschen. I. Verhouding tot zich zelf.
Zagen wij boven, dat het type A der afdeeling Hooge Intensiteit het ondervoedingsgevoel niet in verband kan brengen met de voeding, bij het type B dezer klasse is zulks wel het geval. Naast het hongergevoel treedt bij dit type het ondervoedingsgevoel op, dat om zoo te zeggen bij opheffing van het hongergevoel als plaatsvervanger van dit in functie komt. Indien het hongergevoel weer geïnduceerd wordt, wordt het ondervoedinsgevoel zijne functioneeringsgelegenheid ontnomen. Het ondervoedingsgevoel ondergaat dus in tegenstelling met den gang van zaken bij type A dezer afdeeling wel regelmatige verslapping en versterking aan de hand der voeding. Voor 's kinds voorstellingsvermogen is er dus wel causaal verband tusschen het ondervoedingsgevoel en de voeding.
Uit hoofde der nauwe verwantschap der gevoelens, van het feit, dat zij in wisselwerking in elkander overgaande optreden, en der omstandigheid, dat zij voor 's kinds voorstellingsvermogen de zelfde causaliteit hebben, zal het kind de onderhavige gevoelens min of meer vereenzelvigen.
Zoowei bij type B als bij type C kan geen sprake zü'n van redelijke vermogens. Hoewel toch voor 's kinds voorstellingsvermogen de doelmatigheid der voeding van de onderhouding der stofwisselingsprocessen verschoven is tot de versterking en verslapping der onderhavige gevoelens, nemen deze de functioneeringsgelegenheid van het bewustzijn in zoo hooge intensiteit in beslag, dat noch vergelijkingen en besluiten der rede over de psychologische eischen der voeding en het voldoen aan deze — waaruit, zooals bij type A (G. I.) eene sarrende machtsprojectie op de ouders en een



8i
haat zou ontstaan — noch vergelijkingen en besluiten deirede over de consequenties der voeding — waaruit zooals bij type B (G. I.) eene dreigende machtsprojectie en-een angst zou ontstaan — mogelijk is. De eenige werking deirede, die de functioneering der onderhavige gevoelens toelaat, is, zoowel bij type B als bij type C, de vergelijking tusschen zjjn en niet zijn der gevoelens, van zich zelf en van de minderwaardigheidsondervinding van de aldus gedane bestaanserkenning.
Door de hooge intensiteit is bijgevolg eene de minderwaardigheidsondervinding motiveerende sarrende of dreigende machtsprojectie op de ouders onmogelijk. Het kind ziet in tegenstelling met type A causaal verband, meerwaardebewijzen zijn dus onmogelijk en aangezien het feit der ondervoeding toch voor 's kinds voorstellingsvermogen gemotiveerd zal moeten worden, het eigen en ouders onmacht niet als de oorzaak waarnemen kan, zal het gedwongen worden uit de chronische minderwaardigheidsondervinding eene chronische en wezenlijk minderwaardighei dser/cewramgr te besluiten, die in de hoogste intensiteit het bewustzijn gedurende het leven vult.
De typen A en B (G. I.) en de typen B en C (H. I.) vormen zoo, wat hunne verhouding tot hunne medemenschen betreft, eene afdalende reeks, die wij in onderstaand schema verbeelden.
GERINGE INTENSITEIT.
type A projectie: sarrende macht,
haat, verzet, wraak.
type B projectie: dreigende macht,
angst, onderdanigheid.
HOOGE INTENSITEIT, type B
en C minderwaardigheidserkenning,
geeft de ouders om zoo te zeggen g e 1 ij k, levert zich willoos zonder sentiment aan de ondervoedende macht over.
Zooals van zelf spreekt is iedere motorische kracht onmogelijk. De onderhavige typen ondervinden gedurende hun



82
geheele leven geen enkel sentiment, hebben oyer niemand en niets eene meening, hebben geen haat, angst, geen Koelheid ondervinden geen hinder, hebben geen eer, missen maatschappeUjke en zedelijke inzichten. Zij he bben ge en enkele gevoelsmogelijkheid. Wij hoorden bedelaars de grotste beleedigingen toevoegen zonder dat deze ook maar den geringsten emotioneelen invloed hadden. Onder de treiterende sarring der straatjongens, het pijnigend knken der voorbijgangers blijven zij volstrekt gevoelloos en gaan alleen bij mogelijkheid van lichamélijk letsel vluchtend weg.
Tot de klasse B behooren de losse kwartjes-werklui, zonder vak, wat kostwinning betreft overgeleverd aan de toevalligheid en de verkapte bedelarij, bevolkers der volksgaarkeukens, waar zij na schrokkig hun maal verslonden te hebben, zeulen blijven op de banken, steunen en leunen blijven op tafels en in hoeken, deels omdat zij toch niet weten waar anders heen, deels om de overblijfselen van de porties van anderen met onverminderde gulzigheid nog te vers inden. Ongevoelig voor iedere beleediging worden zij bn sluiting van het huis weggejaagd, slenteren willoos langs de straten, rapen af en toe een nog rookbaar sigaren-eindje op, bedelen bii een wel goedig uitziend voorbijganger en slapen in. krotten portieken of onder bruggen. Tot deze afdeeling behooren nog de bedelaars met of zonder vaste standplaats, landloopers, nachtventers enz. enz.
Tot de klasse C behooren de portiek-bewoners der groote steden, zij, die zelf hun lijf nog juist goed genoeg vinden voor lagen luizen en klonters bacteriën, die met bedelen, doch gedachte- en gevoelloos afwachten tot de aard van hun uiterlijk bij andere menschen gevoelens opwekt die hunne dadelijke congruentie in de gift van een aalmoes vinden.
Ook de geslachtsdrift staat onder druk der minderwaardigheidserkenning. De intensiteit der minderwaardigheidsondervinding is soms zoo hoog, dat zelfs de sexualiteit geene functioneeringsgelegenheid krijgt, dus geheel ontbreekt of _ zooals in de meeste gevallen — slechts geringe motorische kracht vertoont, aangezien zij slechts geringe functioneeringsgelegenheid tot hare beschikking heeft.
Beide klassen zijn brokken vleesch, willoos bewogen door slappe spieren tot een stervend lijf met een bewustzrjnsfunctioneeringsgelegenheid, waar nooit eene andere ondervinding dan die hunner minderwaardigheid, nooit eene andere gedachte dan de erkenning dezer in functioneert, tenzij een slappe drift uit het onderscheid der geslachten.



83
Zoo is er tusschen den ouder en den op den schoot slapenden zuigeling geen ander verschil, dan dat het vleesch gegroeid is en de ouder weet, dat er voorwerpen zijn.
Het spreekt echter van zelf, dat het lichamelijk verschil der gevoelens een psychologisch verschil te weeg zal brengen.
Zooals wij boven reeds afleidden, wordt een lichamelijk ondervoedingsgevoel niet met de zelfde intensiteit als bewustzijnsverschijnsel gefixeerd als een even sterk hongergevoel. Dit verschil echter zal bn' de onderhavige typen geen verschil in redelijke vermogens te weeg brengen, aangezien bij beiden de minderwaardigheidserkenning iedere redelijke ontwikkeling stuit.
Het bedoelde verschil zal echter een verschil in intensiteit van minderwaardigheidsondervinding en dus een verschil in graad der minderwaardigheidserkenning ten gevolge hebben.
Het is nu eene voor ieder als waar te erkennen stelling, dat, indien er eene minderwaardigheidserkenning, gedaan is, de graad van het energisch vermogen omgekeerd evenredig is met den graad der minderwaardigheidserkenning.
Type B heeft dus meer energisch vermogen dan type C
Aangezien er echter geene redelijke vermogens in de onderhavige Isingrijn-menschen aanwezig zijn, zal dit verschil alleen van invloed zijn op de lichamelijke vermogens.
Het type B onderscheidt zich dan ook alleen van type C doordat het nog in staat is tot eenige uren licht kruierwerk!
Verhouding tot het voedsel.
Ten aanzien van het voedsel verhouden zich alle Isingrilntypen gelijk.
Beteekent voor Brune voeden het produceeren van het bewijs van zijn meerwaardig bestaan, en is het tempo dus langzaam, voor den Isingrijn-mensch beteekent voeden het doen verdwijnen van het bewijs van zijn minderwaardig bestaan en is het tempo dus snel. Liet het langzame tempo van den Brune-maaltijd uitbuiting der combinatie-mogelijkheid der spijzen toe, de Isingrijn eet zonder acht op de samenstelling alles door elkaar en om goed te voelen, dat hij eet is de smaak-intensiteit zeer hoog. Brune eet wijd-uit achterover geleund in glimlachende zaligheid, Isingrijn voorovergebogen met een hand onder tafel steunend op zijn knie met



84
volle aandacht op het voedsel, met. glinsterende oogen, die gluren naar . eens anders bord. Brune mint het voedsel, want het is het symbool zijner meerwaarde-ondervinding, isingrijn haat de' spijs, want zij is het teeken zijner minderwaardigheidsondervinding. Hij eet met bloedlustigen haat, de groote brokken rijtend, slokkend de proppen met van drift brandende oogen of bang rond kijkend, glurend, snel met korte rijtbewegingen, als angstig de aandacht te trekken. Bij typen van de hoogste intensiteit kan het tempo door gebrek aan motorische kracht willoos en langzaam worden, den indruk gevend van volstrekte moedeloosheid.
Om met een overgang van bovenstaande uitweiding terug te keeren naar „Van den Vos Reynaerde", Brune is veelvraat, doch niet vraatzuchtig, heeft wel verlangen naar de eterü, Isingrijn is vraatzuchtig, doch geen veelvraat, eet echter wel doorgaans veel, want veelvraat is hu', die uit hoofde van infantiele overvoeding ingevolge boven omschreven gang van zaken de veelheid en de hoedanigheid van het voedsel ter wille van den graad en de hoedanigheid van het zatheidsgevoel mint, vraatzuchtig is degene, die uit hoofde van infantiele ondervoeding een dergelijk sterke tocht tot inneming van voedsel ondervindt, dat wijders iedere gedachte onmogelijk is.
Ten einde den Isingrijn uit „Van den Vos Reynaerde" nader te verklaren, dienen wij in herinnering te brengen, dat de daden van dezen door twee gevoelskrachten te weeg gebracht worden, te weten: de vraatzucht en den gevoelseisch om alvorens aan deze tocht toe geven aan zekere maatschappelijke redelijke eischen te voldoen.
Na bovenstaande uitweiding over de verschillende Isingrijn-typen kunnen wn' besluiten, de vraatzucht van het dier equivalent te stellen met de gevoelsverhouding van type A (G. I.) tot de voeding, de ouders, de maatschappelijkheid, terwijl wn' den onoverkomelijken wensch om aan zekere eischen te voldoen gelijk kunnen achten met de gevoelsdrang van type B (G. I.), die zijne verhouding tot zijne medemenschen doet zijn van eene gehoorzaamheid en voorkomendheid uit hoofde der dreigende machtseischen.
Het dier kunnen wn' dus opvatten als een versymboliseering van den haat van type A en den angst van type B, terwijl den infantielen toestand van het bewustzijn zijne zuivere



85
uitbeelding vindt, in het feit, dat beide gevoelseischen van het versymboliseerende dier het bewustzijn, — indien het optreedt, dit is versymboliseert, — zoo vullen, dat evenals by de onderhavige menschen-typen dit chronisch het geval is, op het oogenblik der activiteit geene werking der rede, geen andere sentimenten mogelijk zijn. In de fabel van het lam en den wolf dienen wij het lam dan ook niet op te vatten als een zwakker medelid der maatschappelijkheid, doch als voedingsmogelijkheid en als versymboleering van het schuldloos aanleiding zijn der maatschappelijkheid tot de bestaanserkenning in minderwaardigheidsondervinding. Het gevecht, dat de wolf om en met het voedsel in alle verhalen houdt, moet dan ook opgevat worden als eene versymboliseering van den strijd uit hoofde van haat en angst met de maatschappelij kheid.
Dat de Vlaamsche verwerker der Esopische verhalen niet meer ziet dan eene inhoudlooze versymboliseering van:
Dus vint I quaet man occusoen Als hi den goeden quaet wille doen.
komt voor zjjne rekening, terwijl wij onzerzijds opmerken, dat, hoewel door den dichter misschien niet zoo bedoeld, de aangehaalde regels even sterk symbolisch zjjn als het geheele gedicht, aangezien zij toch op te vatten zijn in den zin, aldus verschuift een hatend en angstig man voor zijn voorstellingsvermogen aanleiding tot oorzaak. 1)
Wjj kunnen de behandeling van het feitenmateriaal van groep L Isingrijn en het voedsel, besluiten met de slotsom, dat de wolf de verdichting is van de versymboliseering van type A (G. I.) en van type B (G. I.)
Het spreekt van zelf, dat er van de onderhavige Isingrn'nfiguur een groot aantal varianten mogelijk zijn. Zulks blijkt aanstonds, indien wij onze aandacht geven aan de mogelijkheid, dat in de bedoelde verdichting van den haat en den angst de beide psychologische categorien van intensiteit kunnen verschillen, waardoor eene reeks van schakeeringen ontstaat. In geen twee gedichten is de verhouding der intensiteit der beide sentimenten dan ook gelijk, zoodat de Isingrijn-figuren alle schakeeringen vertoonen.
1) Vergelijkt symbolische beteekenis van: »Als men een hond wil slaan heeft men vlug een stok gevonden" e. d.



86
In de figuur van „Van den Vos Reynaerde" b.v.b. is de haat van overwegend hoogere intensiteit dan de angst, aangezien deze hier slechts eene fleemerige vleierij van den koning tot gevolg heeft en oorzaak is van het feit, dat de wolf wel in zich verbijtend zwijgen, maar toch zonder verzet zich van de pootenpels laat ontdoen. In de fabel van Marie de France is geen ander teeken van den angst meer waar te nemen, dan de onderdanige moeite, die de wolf zich doet om de les van den priester te volgen, terwijl daarentegen in de branches XI, XIII, XVII, XXII, de angst de hoogste intensiteit heeft. In de fabel van de wolf en het lam zijn beide psychologische categorien bijna van gelijke intensiteit, zoodat in de gevoelsondervinding Isingrijn als het ware uit elkaar gereten wordt, de haat bereikt echter de hoogste intensiteit, aangezien de angst ondergeschikt blijkt, daar hij wel de remming, doch ten leste eene motiveering voor 't wolfsbewustzijn van den moord oplevert.
Daarbij komt nog de volgende mogelijkheid het aantal wolfsfiguren vermeerderen. De haat en de angst kunnen namelijk wel in een en dezelfde feitelijke verwikkeling maar toch los en afgescheiden van elkaar dadelijke congruenties produceeren, zoodat die een en dezelfde geschiedenis twee groepen feiten vertoont, die uit den haat zijn voort gekomen en die uit den angst ontstaan zijn.
Zulks is namelijk het geval in de fabel van het lam en den wolf (verslinding = gevolg van den haat, motiveering dier verslinding = gevolg van den angst), bij de verhalen van den vos en den wolf in den put (afdaling = gevolg van de vraatzucht, haat, biecht en andere dolzinnige handelingen — gevolg van den angst) en bij het wedloopverhaal der bokken Belin en Bernard (besluit tot verslinding = gevolg van den haat, toestaan van den wedloop = gevolg van den angst).
Er ontstaat zoo eene domme en onnoozele figuur, die voortdurend, gedreven door den vos, de dupe wordt van de onderhavige tegenstrijdige sentimenten.
Het is .echter ook mogelijk, dat de beide sentimenten ter zelf der tijd vermengd tot een nieuw optreden. De figuur nadert zoo meer tot eene schakeering van type B (G. I.), namelijk die der huichelachtigheid, veins- en fielterige gluiperigheid. De haat heeft toch de wraak, de vraatzucht, de vernieling tot consequentie, terwijl bij dadelijke verwerkelijking dezer gevolgen de angst de vormen bepaalt. Wij krijgen zoo de valsche vraatzuchtige veinzer, die, aangezien ieder sen-



87
timerrt bij hem ontbreekt, elk gevoel ter wille van de dadelijke verwerkelijking van zijne haatprojectie, voorwenden kan. In vele verhalen is het Isingrijn-type aldus voorgesteld, o. m. in branche III, waar hij ter wille van het voedsel (symbool der maatschappelijkheid) priester wordt en al maar veinst en huichelt. Ook in „Van den Vos Reynaerde" is invloed van die vermenging der sentimenten te bespeuren. Deze heeft echter hier slechts ten gevolg, dat de wolf zich als een volslagen ten onrechte getreiterden voordoet en zijn eigen schandaden verzwijgt. Ook bn' dit type is weer door verschil in intensiteit der beide psychologische categorien schakeering mogelijk.
Indien bij voorbeeld door het klaarblijkelijk ontbreken van gevaar de intensiteit van den angst momenteel geringer wordt en de haat in hooger intensiteit vrijer baan krijgt, ontstaat een type, dat in onovertrefbare stupiditeit met dronken lach niets ontziet, de veinzerij openlijk laat varen en alles schendt en onteert en vernielt, zich dronken drinkt aan kerkwijn, hosties rooft, vertrapt, de mis zingt en de klok luidt, zooals Primaut in branche XIV.
Het behoeft geen betoog, dat wij niet alle schakeeringen van het wolfstype hier bespreken kunnen, wn" laten deze behandeling te meer na, aangezien ieder figuur bij oppervlakkig beschouwen reeds als schakeering van de oorspronkelijke te erkennen is.
„QUE RENART FIST "
„ENVERS DAME HERSENT LA LOVE."
Geven wij een kort overzicht van de feiten, die tot deze groep B behooren.
In branche I is het verkrachtingsverhaal equivalent aan dat uit het Vlaamsche epos.
Ysengrimus V: (705—820). De wolf bevindt zich in het klooster, als Reynaert zich naar het hol begeeft, waar Hersent ziek te bed ligt en slaapt. Zij wordt gewekt door het gehuil der jongen, die de vos met zijne uitwerpselen bevuilt. In woede stuift zij op, waarna Reynaert vlucht. Hersent lokt den vos echter met lieve woordjes terug, terwijl zij zich achter de deur verbergt. Reynaert geeft echter aan de uit-



88
noodigingen geen gehoor en gooit haar met slijk en steenen, waarna de wolvin hem woest achtervolgt. De vos lokt haar zoo in een voor haar lijf te nauw hol en terwijl zij in den te engen gang vast blijft zitten, loopt hij om en vindt de verkrachting plaats.
Reinh. Fuchs. (563—634) Isingrijn noodigt Reynaert bij zich uit en vertrouwt hem gedurende zijne afwezigheid echtgenoote ën kinderen toe. De vos maakt Hersent het hof. van welke vleierij zij echter niet gediend is, aangezien zij geene minnaars noodig heeft, trouwens hij zou voor hare lusten toch te zwak zijn. Blijkens een verhaal van Künin aan Isingrijn schijnt de verleiding toch gelukt te zijn, heeft echter geene gevolgen, aangezien de wolf zich door zijne vrouw van hare onschuld laat overtuigen.
Branche II. (1027—1396) Reynaert komt aan het hol van den wolf als Hersent met de kinderen alleen is. De vos veinst bang voor haar te zijn, een angst welks motieven door de wolvin geloochenstraft wordt, daar zij hem bij haar roept, waarna Reynaert zijne liefdesverklaring afsteekt onder aanmoediging van de wolvin, die op de paringsdaad uitloopt. Na de geslachtelijke genieting bevuilt de vos echter eerst de jonge wolven, die zoo trots het verzoek van Hersent aanklagers bij den vader worden. De wolvin echter belooft dezen tegenbewijzen te geven. Als beiden eenigen tijd later dan Reynaert ontmoeten en deze vlucht, vervolgt Hersent hem, waarna eene verkrachting plaats vindt op de zelfde wijze als in Ysengrimus, eene schending, waarvantde wolf nog juist het einde van uit de verte ziet.
Branche XIII. (1008—1090) Reynaert heeft zich meester gemaakt van een boot en roeit af en aan als de wolf en de wolvin aan den overkant van het water verschijnen. Reynaert vermomt zich door zich zwart te maken en stelt de beide wandelaars voor hen over te zetten. Als beiden echter in den boot zitten, roeit de vos naar een eiland midden in het water, waar de wolf aan land springt en ziet, dat zijn vrouw met den vos weg roeit en zij het spel der minne drijven. Hoewel Isingrijn het overspel gezien heeft en ieder er van overtuigd is, is hij van eene dergelijke domheid, dat hij er na tegensprekende beweringen van Hersent niet meer aan gelooft.
Branche XI. (1375—1523) Isingrijn èn Hersent vinden



89
Reynaert voor dood gewond door den hond Morhout. Onder smartbetuigingen van de wolvin wordt de vos naar het wolfshol gebracht, waar Hersent hem gedurende eenen maand oppast, terwijl hij zich als een onvervalschte harten-veroveraar doet kennen.
Uit al de feiten blijkt, dat niet de geslachtelijke genieting, doch de krenking van Isingrijn Reynaerts doel is.
De vraag doet zich thans voor of gezien de bovenomschreven gevoelssamenstelling van het wolf-type, hij door de verkrachting en het overspel inderdaad eene dergelijke krenking zou kunnen ondergaan als de schrijvers het voorstellen en door welke psychologische omstandigheden deze grieving dan mogelijk zou zijn. Eene krenking van die intensiteit als in de verhalen voorgesteld wordt, zou alleen mogelijk zijn, indien Isingrijn eene liefde- of machtsprojectie (= ijdelheid, sex. meerwaardebewijs) op Hersent had ingesteld. Dan toch zou de verkrachting Reynaerts aanval op de gevoelssamenstelling van den wolf volmaakt maken, terwijl deze vervollediging de verkrachting psychologisch, zoowel voor den vos als voor den wolf, motiveeren zou. Uit boven gehouden beschouwing over de gevoelssaméhstelling van de verschillende Isengrijn-typen is echter gebleken, dat eene liefde-projectie, aangezien de sexualiteit elementair blijft, in het standaard-type onmogelijk is, terwijl er voor eene machtsprojectie geene aanleiding is, aangezien deze als meerwaardegevoel induceerende slechts gemaakt wordt als tegenwicht voor vroeger ondervonden sexueele minderwaardigheidsgevoelens en deze ondervindingen geen onvermijdelijk bestanddeel zijn van de gevoelssamenstelling van het standaard-type, dat in de Isingrnn-figuur versymboliseerd is. Wij kunnen dus opmerken, dat er tusschen de de Isingrijn kenmerkende gevoelssamenstelling en die, welke voor de onderhavige krenking vereischt is, geen verband bestaat. Het feitenmateriaal van groep I staat in geen enkel verband met dat van groep II.
De vraag doet zich thans voor, wat de oorzaak kan zijn van deze onevenwichtigheid.
Wij dienen ter beantwoording op te merken, dat deze onevenwichtigheid niet alleen in het Vlaamsche epos voorkomt, doch eene collectieve valschheid in de symboliek is.
Ter verklaring dezer valschheid dienen wij te herinneren aan het feit, dat een groot gedeelte van de feiten, waarin Isingrijn betrokken is, in de oorspronkelijke verhalen met



90
den beer speelt, zooals de vischvangst en de verkrachting. Zooals wn" boven hebben afgeleid verhouden zich de gevoelssamenstellingen van Brune en Isingrijn omgekeerd evenredig en steunen beide op en vinden hare dadelijke congruenties in de voedingsnoodzakelijkheid. Deze gemeenheid maakte het mogelijk, dat feiten met Brune als dramatische persoon op Isingrijns handelingen werden overgebracht. In de vischvangstgeschiedenis is dan ook nog Brunes psychologie terug te vinden. Het past toch in het geheel niet in de gevoelssamenstelling van den hatenden, in snel tempo verslindenden Isingrijn om gedurende uren met geduld eene voedingsmogelijkheid tot werkelijkheid te maken. Ook de gevoelssamenstelling van het angstige type B motiveert deze rustigheid niet; deze zou wel uitstel der te werk stelling der vraatzucht wettigen door de eisch om eerst aan zekere eischen te voldoen, zooals in het verhaal van Isengrijn in den put en in het klooster. In het vischvangst-verhaal is echter geen sprake van het voldoen aan zekere eischen, doch slechts van een door den vos aan de hand gedaan middel ter verschaffing van voedsel. Het spreekt van zelf, dat in eene individueele realiteit eene geduldige produceering van voedsel wel mogelijk is, in een verhaal, dat de standaard-typen versymboliseert, is deze wijze van verschaffing echter niet aan te wenden. Het vischvangstverhaal past echter wel in de gevoelssamenstelling van het Brune-type, aangezien deze in tegenstelling met Isingrijn de voeding voelt als de productie van het meerwaardebewijs van zijn bestaan en dus eene voedingsmogelijkheid met geduld, zelfs met bijna liefdevolle aandacht zou kunnen voorbereiden.
Wij kunnen dus opmerken, dat de symboliek van Brune voor een gedeelte over die van Isingrijn geschoven is, hetgeen mogelijk was, doordat beide figuren hunne bestaanserkenning aan eene voedingsmogelijkheid doen. De verkrachting is zoo mede aan Isingrijns kant geschoven, hoewel zij oorspronkelijk voor Brune bestemd was. In Brunes gevoelssamenstelling staat toch het bezit vrouw hoog in de alles overheerschende ijdelheid aangeschreven, zoodat de verkrachting der echtgenoote de laatste houvaststeen in zijne gevoelssamenstelling zou doen wankelen.
Er dient thans nog verklaard hoe deze verschuiving van de collectieve psychologische symboliek mogelijk is geweest. Wii doen te dezer verklaring opmerken, dat in geen enkel verhaal de verkrachtingsgeschiedenis verdicht is met een voedingsfabel, waarin Isingrijn betrokken is, in alle ver-



91
halen loopen de beide feitengroepen zonder psychologisch verband naast elkaar, terwijl ook geen enkele schrijver dit verband heeft trachten aan te brengen.
Eene verkrachting en bevuiling der kinderen is nu voor iedere persoonlijkheid, zonder dat de bijzondere plaats in de gevoelssamenstelling als bh' Brune, noodzakelijk is, een der vinnigste krenkingen. Zoo kon deze krenking aan iedere figuur toegebracht worden, zonder dat er gevoeld werd, dat de verkrachting psychologisch niet in de standaardfiguui' thuis hoort, mits er in het oorspronkelijke type zich niets in het bijzonder tegen de mogelijkheid der krenking verzette. Aangezien zulks bn' de Isingrjjn-figuur niet het geval is, kon hy naast de wolf-symboliek ook nog de persoon voorstellen, die de verkrachtingskrenking ondergaat, zonder dat déze" beide waarden psychologisch verband hebben, terwjjl zelfs een quasi verband aan te brengen was, door het feit, dat de door de treitering aan de hand van de vraatzucht opgewekte woede door de verkrachting nog aangedikt voorgesteld kon worden.
Is aldus Isingrijn de drager van twee naast elkander liggende symbolische waarden, in sommige branches is eene eigenaardige vervorming van het oorspronkelijk type op te merken.
Indien wij namelijk de wensch om alvorens de vraatzucht bot te vieren aan zekere eischen te voldoen, zwaar accent geven, dan heeft dit de volgende consequenties. Isingrijn zal na aan de voor zu'n voorstellingsvermogen redelijke eischen voldaan te hebben, het vraten als zn'n goed recht gaan voelen, hu' zal zich na de mislukking door de uitvoerders der bestraffing verongelijkt voelen en zelfs geen woedeprojectie meer op den vos kunnen maken. Hij zal de dolle raadgevingen van Reynaert zelfs als steun in zijn verongelijkt recht voelen, telkens opnieuw verbond met hem sluiten, meenen, dat de vos het goed met hem voor heeft en ten lange leste vriendschap sluiten. De oorspronkelijke verdichting van den hatende en den angstige heeft zoo dan groteske afmetingen als goedmoedige stumper aangenomen, waarin de oorspronkelijke figuur niet meer terug te vinden is.
Het gevoel van verongelijkt te zijn heeft tot consequentie, dat er eene liefdeprojectie op de echtgenoote ontstaat, doordat de sexualiteit vermengd wordt met een steunzoeking, zucht tot vertroeteling als vergoeding, verlangen naar rust en veiligheid en dergelijke sentimenten meer.



92
In deze Isingrijn-figuur nu is de verkrachting van zwaardere beteekenis, aangezien deze daad niet alleen eene sexueele beleediging is, maar eene vernietiging van projectiemogelijkheid van de uit het verongelijkingsgevoel voort gekomen sentimenten, zoo zelfs, dat de verkrachting grootere psychologische beteekenis kan krijgen dan de oorspronkelijke voedingsfeiten.
In de meeste Branches (XIII, XIV, XVII, XXII), waar de verkrachting de meeste aandacht heeft, is de beteekenis der voedingsfeiten langzamerhand op den achtergrond gedrongen en de oorspronkelijke figuur vervormd tot de zich verongelijkt voelende, goedgeloovige stumperige hoorndrager.
Onder invloed van dezen gang van zaken is de verkrachting dan ook overspel geworden, aangezien de daad gepleegd met de wenschen van de vrouw, het onderhavige type meer treft dan eene verkrachting.
Boven omschreven vervormingen zijn wel het bewijs, dat vele schrijvers het ontbreken van het verband tusschen beide feiten-groepen gevoeld moeten hebben, waardoor zij de figuur zoo vervormden, dat het verband aangebracht werd.
Dit had echter ten gevolge, dat de verhalen veel van hunne waarde verloren.
Zooals de lezer wel reeds opgemerkt zal hebben, zijn in de fabels standaard-typen van menschensoorten versymboliseerd; door de ondrehavige vervorming nu is een der typen van een grondvestelijk veranderd tot een bijzonder persoonlij kheidje.
Echter afgezien van de hoorndragende stumperige figuur kunnen wij besluiten, dat het Isingrijn-type in de Reynaertfabels versymboliseert:
It Type A. (Geringe Intensiteit). II. Type B. (Geringe Intensiteit). III. Persoon, die gekrenkt wordt in zijne echtgenoote.



CANTICLEER, DE HAAN.






CANTICLEER, DE HAAN.
De haan stelt voor de man met de meeste gevoelsmogeljjkheden van al de andere dieren en die leeft in eene omgeving, die zoo weinig mogelijk aanleiding geeft tot tegenstrijdige sentimenten, tot conflicten, den boerenstand.
De haan is, wat de kennis der gevoelens betreft, wat zelfkennis aangaat, den meesterlijken vos het meest nabij. De rijkdom, het bezit, de graad van maatschappelijkheid heeft hn' tot de redelijke waarde teruggebracht, want als hij — voedsel zoekend — zooals in de Esopische verhalen I, Rom. Nil. I, Marie de Franche I, Phaedrus III, 12, Anonymus I, kiezen moet tusschen den parel en den mesthoop, dan, heeft hij nog wel een wn'sgeerig theorietje noodig om den laatsten te kiezen, laat hij den edelsteen liggen. Kan hij niet zonder tegenwicht van meerwaardegevoel, dat hij „gheen ghierich man" is of steun in quasi wijsheid afstand doen van het symbool der rijkdom en heeft hij de door angst gedreven overweging „dine mach van mi/gheen goet ghesien,
no mi van di" nog noodig om voorbij te gaan, in 's schrijvers voorstellingsvermogen is Canticleer toch de versymboliseering van den man, die de onredelijkheid der prettigheidsondervinding, de volmaakte overbodigheid van „maken feeste groet" inziet.
Het voedsel, de maatschappelijkheid heeft in tegenstelling met Brune of Isingrijn geene psychologische waarde meer voor hem. Ten aanzien zijner medemenschen heeft hij het steungevende punt in tegenstelling met den koning van den indruk op anderen gemaakt verlegd tot het weten door zich zelf, terug getrokken op de plek, waar de voet vast kan staan, in zich zelf, kennis van mogelijkheden en werkelijkheden, van eischen en krachten. En geen angst of zucht naar meerwaarde-bewijzen vertroebelt die kennis, want het voedsel, de maatschappelijkheid met gevoelswaarde, de parel, laat hu' liggen voor het voedsel zonder gevoelswaarde, redelijk passend bij zijn wezen, de korrel van het graan. Door middel van zucht naar meerwaarde-gevoel, ijdelheid of haat of angst ten aanzien der medemenschen zal de vos hem dus niet kunnen dupeeren. Hoogstens zou hij Canticleer bespotten en hinder kunnen doen door hem listiglijk te lokken naar een



96
wereldsch festijn; te midden van de schitterende weelde zou de goede haan met zijne onbeholpen vleugels te fladderklappen beginnen en krjjschen, krijschen hoog en scherp, want voor de weelde schijnt hij bang te zijn. Al stelt hjj het conflict „dine mach van mi gheen goet ghescien no mi van di" zuiver en scherp, het gebrek aan feitenkennis en aan kennis der deze feiten voortbrengende gevoelens, in verband met den eisch der omgeving om deze toch te produceeren, is de oorzaak van de boersche onbeholpenheid, ten lange leste van den angst.
De haan versymboliseert zoo den man, die zijne krachten en zwakheden kent, die uit hoofde van deze wetenschap het gevaar voorziet en bn' wien zich geen meerwaarde-gevoel verzet tegen de bescherming van heel zijne have en zijn liefste goed door de sterkere honden, die uit hoofde van deze kennis voor eischen, waar hij zich voor berekend weet, niet bang is. Want wat zou oorzaak kunnen zijn van angst voor het ongewetene van den dood, indien de haan zijne onmacht kent en weet, dat het verscheiden ongekend wel is, doch voelt, dat hij zijn plicht deed in het leven en geen verwijt aan zich zelf doet als voorspelling van hel of vagevuur. Het doodsgevaar heeft erkenning van zijne onmacht ten gevolge, doch produceert geen op verdrongen schuldbesef of verwn'tgevoel berustende zijne rede in de war sturende sentimenten. Zijn waarnemingsvermogen is in de oogenblikken van doodsgevaar ongeschonden en hij ziet nog ieder causaal verband en zijne mogelijkheden zoo, dat hij, geknauwd in den muil van den vos, deze — als in Reinh. Fuchs (11—176), Ysengrimus IV (811—1044), Branche II (23—469), Branche XVII (met variaties bh' Mar. d. Fr., Rom. enz.) nog door sentimenten bij hem aan het werk te zetten, die feitelijke congruenties hebben, die niet te vereenigen zijn met het stevig vast houden van den haan, bedriegen kan en ontstnappen.
In de gevoelssamenstelling van geen enkel ander dier is een smart-sentiment mogelijk. Bij allen komen de hun bewustzijn negatieve sentimenten voort uit wisselwerking van meer- en minderwaardigheidsgevoelens. Nobel kent slechts woede, haat, hebzucht, schaamte, ijdelheid, vrees en dergelijke gevoelens meer, Brune slechts ijdelheid en woede, Isengrijn wordt „gehoend" en „groeten lachter ende verlies" gedaan, zelfs de verkrachting van zijne vrouw treft hem niet als schrijnende teleurstelling van liefde-eischen, doch slechts als storing van den gang der wisselwerking van het meer- en minderwaardigheidsgevoel. Bn' alle dieren is de



97
sexueele projectie elementair gebleven, hoogstens de draagster geworden van ijdelheid en trots, voor geen enkel dier beteekent de vrouw meer dan object van geslachtelijke neigingen en bewhs van de wezenlijkheid van hunne meerwaarde, vandaar dat de wolf, als stumper zelfs, van het overspel nog geen leed ondervindt, aangezien ook bij dezen de vrouw niet meer als mogelijkheid tot ondervinding van veiligheidsgevoel beteekent, die in de laatste instantie hare oorzakelijkheid weer vindt in minderwaardigheidsondervinding.
Bij Canticleer is dat anders. Als toch in Reinh. F. Reinhart ter genezing van den koning het lichaam van Pinte vraagt en zij ter dood gebracht moet worden, biedt de haan aan hare plaats in te nemen, een opofferingsdaad, die alleen bü' smart van hooge intensiteit mogelijk is.
Ondervindt Isingrijn bü het feit, dat zijne kinderen „beseeket" worden slechts woede, Canticleer heeft leed bij de vermoording van Coppe. De dood van het kind, het redelijk eind van de geslachtelijke doelmatigheid, beteekent voor hem verlies, eene omstandigheid, die echter tevens aanduidt, dat het kind ook meer dan het redelijk gevolg van den paringsdaad voor hem beduidt.
Bij den dood van Coppe mist de haan een der teekens zijner „fier- en coenheid", waarvan de vet- en sterkheid de meest beteekenende eigenschap is. Het aantal en de hoedanigheid des lichaams zijner kinderen beteekent voor den haan, dat hij aan de doelmatigheid van den geslachtelijken daad in bijna overmaat weet te voldoen. Hij put dus uit het bestaan van zijn geslacht een sexueel meerwaardebewijs, dat zijne psychologische noodzakelijkheid alleen ontleenen kan aan den drang naar een tegenwicht voor een minderwaardigheidsgevoel. Ook thans nog dient de vergelijking met een haan ter inductie van meerwaarde-gevoel aan hem, die mogelijk door magerte een sexueel minderwaardigheidsgevoel mocht onderhouden, terwijl het feit, dat de haan het dier in het bijzonder is, dat aan veelwijverij doet, dat voldoet aan de geslachtelijke wenschen van meer dan eene vrouw, maakt, dat het als collectief symbool wordt gevoeld voor die categorie mannen, die door overdadige productie van den geslachtelijken daad zich eene een minderwaardigheidsgevoel tegenwichtig sexueele meerwaarde-ondervinding induceeren.
Hoewel, evenals het sexueele minderwaardigheidsgevoel, ook het feit, dat Canticleer een meerwaarde-bewijs heeft ingesteld op de mogelijkheid om even mooi als zijnen vader



98
„Chanteclins te zingen, een gevoelsconflict aanwijst, kunnen wij echter niet in onderzoek naar de oorzaken dier conflicten treden, aangezien — zooals uit bovenstaande blijkt — het feitenmateriaal zeer beperkt is, waardoor de psychologische samenstelling van de figuur niet die kenmerken heeft, die voor wijdere bepaling der collectieve beteekenis noodzakelijk zijn.
Wij besluiten, dat Canticleer den man voorstelt, die de meeste en hoogste gevoelsmogelij kneden heeft van alle dieren, levende in eene omgeving, die bijna iedere aanleidingtot ondervinding van mogelijke conflicten mist, symbool is van den drager van een sexueel minderwaardigheidsgevoel en dat hij zijn vader als het ware in zijn zang herboren wenscht.



REYNAERT, DE VOS.






REYNAERT, DE VOS.
Wjj dienen in herinnering te brengen, dat wij ter bepaling van Reynaerts gevoelssamenstelling uit het in het begin van het epos gestelde exposé afleidden, dat het Reynaerttype slechts een conflict kent, namelijk dat, dat zijne consequenties oplevert in zijne verhouding tot zijne medemenschen en dat wij ter wijdere staving van dat besluit de vragen ter beantwoording stelden:
I. Hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen in verband met hunne persoonlijke conflicten? II. Hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen ingevolge zijn eigen innerlijke wanverhouding?
Na de psychologische symboliek der dieren boven vastgesteld te hebben kunnen wy tot de beantwoording der eerste vraag overgaan.
I. REYNAERT EN YSINGRIJN. »)
Indien Reynaert met Ysingryn te doen heeft, heeft hij te. maken met een mensch, wiens geheele doen en laten bepaald wordt door de volgende twee gevoelsonverrriydelykheden:
A. Wanneer Ysingryn de mogelijkheid tot verslinding eener hoeveelheid voedsel bespeurt, wekt deze zekerheid of dat vermoeden een dergelijk sterk werkend verlangen tot verwerkelijking dezer mogelijkheid op, dat de voorstellingen, welke aan dat verlangen verbonden zijn tot na het bereiken zijn bewustzijn geheel vullen en aldus die voorstellingen geen functioneeringsgelegenheid geven, waarmede de rede de onderhavige voeding als onredelijk zou kenschetsen, mogelijke gevaren zou voorzien en vermijden.
B. Een niet erkende angst stelt den wolf de onvermijdelijkheid om alvorens aan de vraatzucht toe te geven aan zekere eischen te voldoen.
A. De taktiek van Reynaert om den wolf schade te doen, behoeft dus slechts te bestaan in het produceeren van eene voedingsmogelykheid aan welker verwerkelijking door de
1) De aangewende volgorde ontleenen wij aan het dramatisch verloop van het epos.



L02
omstandigheden gevaren verbonden zijn. B. De wnze om Ysingrn'n schade en schande te doen zal dan moeten bestaan in het produceeren van bovenbedoelde voedingsmogelijkheden en het stellen van den wolf schandende eischen aan de verwerkelijking.
Reynaert bedriegt den wolf en doet hem lichamelijk letsel toe brengen door toepassing van taktiek A. in de vischvangst-verhalen, in de fabels der hoendervangst op den zolder, der speketerij in papes kelder, bij enkele geschiedenissen van den put, bij de verhalen van den diefstal van visschen van de vrachtkar (vooral branche XIV, waar Pnmaut de doodveinserij na tracht te doen). Al deze verhalen .zijn variaties op het zelfde thema, overal wordt eene voedingsmogelijkheid geproduceerd aan welker verwerkelijking gevaren verbonden zijn. De verhalen vertoonen slechts een verschil in omstandigheden der voedingsmogelijkheid en dus in de aan de verwerkelijking verbonden moeilijkheden, terwijl het voedsel zelf dan visschen, dan kaas, dan spek of hoenders is.
Volgens de tweede behandelingswijze wordt de wolt Keynaerts dupe in de verhalen der monnikwording, in de fabels met de bokken (in Ysengrimus en branche XX.) bij het putverhaal in branche IV. en in Reinh. Fuchs. Al deze verhalen vertoonen die overeenkomst, dat om tot de gevaarlijke verwerkelijking der voedingsmogelijkheid over te kunnen gaan door den wolf aan zekere eischen moet worden voldaan, terwijl het verschil te weeg gebracht wordt door het onderscheid in vormen, waarin de eetgelegenheid is ondergebracht, hetgeen tevens met verandering van gevaren en eischen gepaard gaat.
Zooals wij boven bij de behandeling der Ysingrun-figuren besloten, is de verkrachting en de mishandeling der kinderen van den beer naar den wolf verschoven, hetgeen eene onevenwichtigheid in de gevoelswisselwerking tusschen den wolf en Reynaert te weeg heeft gebracht. Het gevolg van het feit. dat de verkrachting van de wolvin niet als onvermijdelijkheid uit Reynaerts gevoelssamenstelling voort vloeit, is, dat door deze verschuiving het type van den vos, zooals dat in de meeste verhalen voor komt, geschaad is.
De verkrachting van de wolvin als niet voortkomende uit de voor den Reynaert teekenende gevoelssamenstelling komt dus om zoo te zeggen niet voor zijne rekening, doch op verantwoording der in deze falende schrijvers. Wij dienen de verhouding tot Hersent bij de bepaling van de gevoelssa-



103
menstelling dus buiten beschouwing te laten. De verkrachting van de wolvin is echter een echte „reynaerdye", de vos speelt wel van „reinaerts spele" in die verhalen, waar de wolf als de stumperige figuur is voor gesteld. Deze stelt toch een mensch voor, die, uit hoofde van niet erkende angst en vluchtend voor hët hem voor zijn gevoel door de maatschappelijkheid aangedane onrecht, eene door de sexueele gerichtheid tot liefde onherkenbaar vermomde projectie van steun-, veiligheids- en troostgevoel op Hersent gemaakt heeft, terwijl het ongeschonden bestaan zijner kinderen — een gevoel van vaderschap induceerend — door de tegenwichtige werking hem voor een gedeelte van zijne aan den angst verbonden minderwaardigheidsgevoelens verlost. Nu deze figuur op de twee boven omschreven wijzen behandeld te hebben is de liefde-projectie nóg de laatste ongewonde plek, die Reynaert ter geheele vernietiging door de verleiding van Hersent doodend treft.
Reynaert heeft, doordat, in verband met de vernietiging der liefde-projectie, de verkrachting tot verleiding tot overspel vervormd is geworden, een Don-Juan-achtig element in zijne gevoelssamenstelling gekregen.
Indien een schrijver nu het psychologisch doel der verleiding, namelijk Ysingrijns krenking door de vernietiging van een liefde-projectie pp Hersent, uit zijne aandacht verliest en deze onder Provencaalsche troubadour-gevoelens richt op de verleiding in het bijzonder, deze nieuwe mogelijkheden van de Reynaert-figuur nieuwe werkelijkheden schept, ontstaat met verlies van alle oorspronkelijke Reynaert-eigenschappen een type met geheel verschillende gevoelssamenstelling, een charmeur des dames, Don Juan, die van den feilen metten grijsen baerde nog alleen den naam en quasi geestigheid over heeft. Aldus wordt Reynaert voorgesteld in branche XI, waar hu' buiten Hersent, dame Fiére, de leeuwin tot zijn maitresse maakt, haar, nadat hij Nobel voor dood heeft laten doorgaan, huwt. Zjjn in branche XI zijne overwinningen talrijk, in Renart, le Nouvel is er van den „feilen saghe" niets anders meer overgebleven dan een onvermoeiden hoornzetter.
Het spreekt van zelf, dat wij dezen uitwasch der oorspronkelijke Reynaert-figuur buiten beschouwing laten.



104
II. REYNAERT EN CANTICLEER. De kippen kakelen onder de boomen en achter het hek„ maar Reynaert heeft met de honden en den haan te doen. Canticleer is de mensch met de meeste gevoelsmogely kneden van al de andere dieren, lijdt aan een sexueel minderwaardigheidsgevoel en heeft een meerwaarde-bewijs ingesteld op de mogelijkheid even mooi te kunnen zingen als wijlen zijnen vader Chanteclin. Eenmaal heeft de vos reeds van deze laatste onredelijkheid gebruik gemaakt, de poging is mislukt, doordat de haan niet bang is voor den dood en doordat in de benardste omstandigheden geene'zijn bewustzijn beheerschende gevoelens de werking zijner rede onmogelijk maken of verstoren. Het sexueel minderwaardigheidsgevoel zou door de productie van eene mogelijkheid tot induceering van een sexueel meerwaardebewijs wel te gebruiken ziï'n om hem buiten het hek te lokken, had Canticleer niet tot zijn trots binnen „de haghe" bewijzen zijner geslachtelijke meerwaardigheid te over tokkelend en kakelend dribbelen. 333. alle vet ende staerc. Canticleers rede is van die hoedanigheid, dat geene omstandigheid hem de onredelijke gevoelens woede, haat, vrees, ijdelheid, heb- en vraatzuch opwekt. Eene mogelijkheid om deze gevoelens als drijfkrachten tot een uitstapje te midden van zijn „groten gheslachte" aan te wenden, bestaat dus niet, terwijl de mogelijkheid tot leed, eer een angst voor het open veld ten gevolge zou hebben, dan een wijd open poort.
Canticleer is de zwaarste tegenstander. De haan leett echter in eene omgeving, die geen noodzakelijkheid tot feitenkennis, combinatie- en onderscheidingsvermogen dezer oplevert, Canticleer mist dus feitelijk doorzicht en vergelijkingskunde, ten einde echt van valsch te onderscheiden. Daarbij, al kent hu' in hooge mate zich zelf, hij kent der menschen mogelijkheid tot valschheid niet en steunende op dat bedoelde gemis in kennis der feiten, mogelijkheden en onmogelijkheden, is hij behebt met eene naive goedgelovigheid. Dit is de zwakke plek. Canticleer valt door de uitwerking van een breed opgezette en uitgesponnen leugen zonder meer.
I. V. d. V. TTrj-n fVH"'0 T?" TTn1'11 VTTT 1C
368 (Reynaert) seide dat hi ware
Een begheuen clusenare
Ende hi hadde ghedaen vele zware



105
371. Voor sine zonden meneghe pine 375 heere Canticleer
Nu mooghdi wel vor-wert meer
Van mi sonder hoede leuen
Ic hebbe bi der stole vergheuen
Al vleesch ende vleesch-smout 380. Ic ben voert meer so hout
Ic moet miere zielen telen
Gode willic hu beuelen
De „palster ende slauine, daeronder eene scerpe hare" gelden als bewijs, dat Canticleer onomstootelijk gelooft. Zonder de aanname van het kluizenaarsschap van den vos zou hij het bezit der monnikkleeden niet verklaren kunnen, aangezien zijn combinatievermogen niet zoover reikt, dat hu' diefstal dier atributen zou kunnen vermoeden, want in zijne omgeving steelt men niet. De brief met de overweldigende vreemde zegels, die de koning er zelf aanhing, doet de rest.
Geen enkele overweging stuit den haan in het vreugdevol nemen van het besluit. Al de hennen en kuikens trippelen in vlugge korte dribbelpasjes te samen dringend op een witgeelen hoop met den bont gekleurden haan trots in het midden, van alle kanten gedrongen, in fieren pas, door het wijd open hek. De haan kijkt trots rond om, de kleurige staart glanzend in de zon. Dan grijnst het grijs gezicht van den tot een sprong gehurkten „feilen" voor de poort. Dan geschiedt de groote moord. En al het gepluim kakelt angstig fladderend weer naar binnen.
En als Reynaert den haan uit wraak voor de aanklacht meer nog treffen wil, dan herinnert hij zich de mogelijkheid tot leed en eischt het leven van Canticleers wijf ter genezing van den koning.
III. REYNAERT EN BRUNE.
Als Brune „voer die barbecane" te wachten zit over „sinen steert" dreigt Reynaert gevaar van een mensch, die zijne bestaanserkenning in meerwaardeondervinding doet aan de hand van een overvoedingsgevoel, van een mensch, die noodzakelijkerwijs alles ten achter moet stellen voor de ondervinding van dat gevoel. Door de overheersching van de bewustzijnsfunctioneeringsgelegenheid door dat gevoel is het onmogelijk andere den vos vijandige sentimenten te werk



106
te stellen. Uit hoofde der meerwaardeondervinding is een ijdelheid met sterk arbeidsvermogen voortgebracht, die indien zn' gekrenkt wordt een even sterke boosheid ten gevolge heeft.
Als Brune de poort van Manpertuus inbrult, functioneert boosheid in zijn gemoed. Hij is „des coninx bode" die Reynaert doet ,breken ende raden". Dit „verhoerde al nu Reynaert",
535. Die voer sine poerte lach
Daer hi vele te ligghene plach
en hij neemt aanstonds Brunes gemoedsstemming waar „ende bekende altehant", dat het maar het beste zou zijn zich te verstoppen „in sine donkerste haghedochte". Dit zou echter vluchten zijn, hu' zal den aanval staan en „menichfout was zijn ghedachte" over de wijze van verdediging.
Zoolang de boosheid uit hoofde der gekrenkte ijdelheid in Brunes voorstellingsvermogen functioneert en tot voor den vos schadelijke congruenties dringt, is eene andere ondervinding met voor Reynaert gunstige dadelijke verwerkelijking onmogelijk. De eerste zet van den vos zal dus moeten zijn de produceering van gevolgen der boosheid in verband met hem onmogelijk te maken en de boosheid aldus in haren gang te stuiten. Hij doet dit door voor Brunes voorstellingsvermogen een ander tot aanleiding en opwekker der boosheid te maken en alzoo ten aanzien der onderhavige gemoedsbeweging vrij uit te gaan en haar in de voorhanden omstandigheden overbodig en ongemotiveerd te maken. Hij leidt de boosheidsprojectie van Brune van zich zelf op eenen anderen af en draagt nauwkeurig zorg zelf de ijdelheid niet opnieuw te krenken, is dus nederig zooals dit een „arem man" betaamt.
Heere Bruun, wel soete vrient 550. Hi heuet hu qualic ghedient Die hu beriet desen ganc Ende hu desen berch lanc Ouer te loopene dede bestaen Ic soude te houe sijn ghegaen Al haddet ghi mi niet gheraden
Doordat Brune geen andere sentimenten dan het zatheidsgevoel in meerwaardeondervinding kent, er dus na het stuiten der boosheid geen gevaar bestaat vijandige sentimenten



107
op te wekken en Brune ook niet door zijne redelijke vermogens bedrog van echtheid zal kunnen onderscheiden, is zijn gemoed ieder oogenblik, zoolang er geene boosheid aan het werk is, pasklaar voor de voedsel verleiding en kan Reynaert zonder omwegen, na te over zijne ijdelheid nog gestreeld te hebben door hem eer te doen als hoogen heer, rechtstreeks en zoo brutaal mogelijk den aanval doen,
561. Ic ben so vtermaten zat
zoo brutaal en openlijk zelfs, dat hij vlak na de „soete spise" als „crancke haue" voorgesteld te hebben, Brune het water tusschen de tanden toovert...
568. Goeder versscher honich-raten Hebbic
549. Heere Brune, wel soete vrient.
Het gevecht is gespeeld, de tegenstander is verloren, want Brune stelt alles en ieder ten achter bij de opperste ondervinding van zijn bestaan. Reynaert speelt nog met hem voort, want de gevoelsdrang naar de meerwaardeondervinding der zatheid is zoo groot, dat in hoogst genot de vos den beer zelfs door de waarheid waarschuwen kan, echter dit niet zonder hem de mogelijkheid tot produceering zoo duidelijk mogelijk voor te stellen. Hu' kent het gansch gemoed van den beer en stelt spottender wijs in enkele woorden de geschiedenis van Brune's gansche simpel levèn vast.
662. Prouft of ghijs in huwe kele
Ende in huiven buuc moghet bringhen Nochtan suldi hu seluen dwinghen Al dincket hu goet die honich-raten Heten te zeden ende te maten Dat ghi hu selven niet verderuet
IV. REYNAERT EN TYBEERT.
Als Tybeert geloopen is „henen sinen pas tes hi quam te Manpertuus ende vand Reynaerde in zijn huus" plaatst zich als aanvaller voor den vos een mensch, die zich uit hoofde van een onmachtsgevoel voor geen enkele taak berekend voelt en die uit hoofde dier omstandigheid voortdurend angst ondervindt, die echter, indien hij de macht in handen heeft,



108
sluw, gluiperig, wraak neemt voor de aan den angst verbonden minderwaardigheidsgevoelens.
De verdedigingstaktiek van Reynaert zal dus onder geen voorwaarde zoo moeten zijn, dat Tybeert een machtsgevoel geinduceerd zou kunnen worden. Nederigheid als bij den beer zal dus niet passen. De eenige wijze van handelen is den angst van Tybeert zoo in intensiteit te verhoogen, dat het sentiment zijn bewustzijn geheel in beslag neemt en aldus de kater ieder onderscheidingsvermogen ontnomen wordt, voor iedere gedachte geloovig, in staat tot ieder schijnbaar voordeel brengenden daad wordt gemaakt.
Te Manpertuus aangekomen vindt hij Reynaert dan ook niet onderdanig, doch openlijk, „Alleene staen, verweendelij ke", dat is trots, als iemand, die zich behebt weet met krachten, die hem onoverwinbaar maken en hem een gevoel geven van macht en zekerheid.
Den zich machteloos en onzeker voelenden Tybeert moet deze houding nog angstiger maken dan hij reeds was. Reynaert is een groot misdadiger en moordenaar, die voor den koning gedaagd is en wien zeker de doodstraf wacht. . Het behoort dus tot Tybeerts wenschvervullingen om eenen zoo groot mogelijken afstand tusschen beiden te houden en zeker niets met zijne afschuwelijke wandaden te maken te hebben. De intensiteit van Tybeerts angst zal dus door eene vertrouwelijkheid van Reynaert verhoogd worden. Na dan ook door zijne houding van innerlijke macht en zekerheid den angst sterk gaande gemaakt te hebben, laat hij deze poze aanstonds varen en met gulle jovialiteit herinnert hij hem aan hun bloedverwantschap:
1072 Tubert, helet vry
Neue ghi zijt mi willecome God gheue hu eere ende vrome Bi Gode dat jan ic hu wale.
Is door het aanvrjjven dezer betrekking Tybeert reeds tot zwijgen toe bang, niet alleen, dat hij hem aan zjjn persoon verbonden heeft, hij betrekt hem ook bij de daden zelf. Hu' zwenkt als het ware een deel der verantwoordelijkheid op des katers schouders, want:
1086. In hebbe oec onder alle mine maghe Niemant Tybeert daer ie mi nu Bet op verlate dan vp hu.



109
Tybeerts knooken kraken van den angst, als de vos hem nog in herinnering brengt, hetgeen
1028. Heere Brune, die staerc was ende fier,
overkomen is; zulks
by wijze van aanduiding, waartoe hü, de vos, in staat is, zelfs in twist met hem, die, „toechde so fel ghelaet" en die den vos „so over staerc dochte", mede als dreiging voor hem bü een mogelyk te actief optreden, voor den kater, „een arem wicht ende een cleene dier".
Als Tybeerts angst in volste werking is, noodigt Reynaert hem nog tot overmaat van vrees tot verblü'f gedurende de nacht. In de voorhanden gemoedsomstandigheden moet het vooruitzicht van een nacht in de onmiddelijke nabyheid van den feilen moordenaar, een tijd van duisternis, waaraan Tybeert gevaren, doodsgevaren, verbonden voelt, doch welker aard hü in de verste verte niet vermoeden kan, den mageren kater wel op de krom gebogen pooten rillen doen. De geleerde weigert dan ook, maar aanstonds zet de vos den vluchteling een dam van grooter angst nog op den weg naar het veilige koningshof.
1101. Die mane scijnet an der heiden \ Also claer alse die dach. .
Maar wat helpt dat, de vos ontneemt hem zelfs steun- of zekerheidsgevoel, gegrond op Reynaerts moed, want ook hij blükt angstig voor de gevaren te zy'n:
1104. N.een lieue neve
Sulc niochte ons daer ghemoeten Hi soude ons quedden ende groeten Die ons nemmermee dade goet Quame hi snachts in ons ghemoet Ghi moet herberghen tauont met mi.
Van alle kanten ingedamd en met den angst in hoogste intensiteit is de kater willoos aan Reynaert overgeleverd. Welke woorden de kater nu ook zeggen moge, hü kan niet anders dan den vos het laatste wapen reiken.
Menschen leeren van elkaar niet veel.
Dit komt, doordat de onevenwichtigheid hunner gemoedsbewegingen ongeweten valsche wegen verlokkend strekken voor hun gang, want anders had Tybeert moeten weten, dat



110
ook hij evenals Brune voor een deel gehecht is aan de huidextase of dat geleerde menschen heel vaak zijn ondervoed, dat op geen congres het vette festijn ontbreekt, dat bijna ieder mensch, als hij honger heeft en het voedsel niet verleidelijk is, trots het honger hebben, toch niet nuttigt en dat vaak de maag gevuld wordt zonder dat dit voor de stofverwisseling noodig is, alleen indien de geur de neuzen prikkelt en den mond waterig maakt.
Menschen leeren van elkaar niet veel.
Anders had Tybeert van Brune's ondervinding moeten weten, dat wenschen verwerkelijken heel gevaarlijk is. Maar het eenige, dat den kater nog wat steun kan geven als zijn schamel lijf koud is van den angst, is blijkbaar het vast gewicht van den vollen maag, want „wat souden wij eten, Reynaert of ic hier bleve?"
Reynaert lacht niet meer, Tybeert is verloren, de vos doet zü'n werk verder als een opgelegden arbeid.
V. REYNAERT EN NOBEL.
Indien Reynaert voor den koning komt te staan, heeft hy als aanvaller tegenover zich een mensch bij wien werkend aanwezig is een zucht tot induceering van meerwaardegevoelens, zulks wars van alle redelijkheid. Deze zucht tot meerwaarde-gevoelens vindt zjjne oorzaak in de noodzakelijkheid van tegenwicht voor de aan de hand van Reynaerts daden geinduceerde minderwaardigheidsondervinding. Zooals wij boven afleidden, stamde deze minderwaardigheidsondervinding uit een niet erkend onmachtsgevoel, dat als zoodanig zijn rechtstreeksch tegenwicht vindt in de machtsmogelükheden van het koningsschap, die dus met volle kracht tegen den vos aangewend zullen worden, dat echter naast het bovenbedoeld minderwaardigheidsgevoel een zucht tot bezit ter wille der macht en een angstmogelijkheid tot gevolg heeft.
Bij Nobel zijn dus twee klassen gevoelsmogeln'kheden: I. die, waarvan de dadelijke verwerkelijking den vos ongunstig zijn, II. die, waarvan de gevolgen in de daad den vos ter hulpe kunnen zijn; I. de zucht tot tegenwicht van het door den vos opgewekte minderwaardigheidsgevoel, het machtsmeerwaarde-bewijs, dat tevens als tegenspraak der



111
onmachtsondervinding alle machtsmogelrjkheden van het koningsschap te werk zal stellen: II. de zucht tot bezit en de angst-mogelijkheid.
Met zich zelf als aanleiding en met de anderen als drjjfveerige middelen zyn de gevoelens der klasse I. door Reynaert reeds tot werkelijkheid gemaakt en deze wachten slechts op zijn komst en tegenwoordigheid om hem tot het onderwerp van de het minderwaardigheidsgevoel tegensprekende machtsprestatie te maken. •
In de gegeven omstandigheden zal de verdedigingstaktiek van den vos dus moeten zijn, dat hij de dadelijke verwerkelijking van de gevoelens der eerste klasse zoo niet ondervangt, dan toch in afmeting zoo sterk mogelijk vermindert en de gevoelsmogeljjkheden der tweede klasse tot werkelijkheden maakt en tot dadelijke gevolgen leidt. Voor deze verdediging is echter de invloed der andere dieren nadeelig. Deze toch drijven tot dadelijk verwerkelijking der gevoelens der eerste klasse en houden die der tweede tegen. Hun invloed te vernietigen is door de hoedanigheid en hoeveelheid der te uiten klachten onmogelijk.
Doe spranc vp Belin de ram
Ende sine hye die met hem quam 1850. Dat was dame Hawy
Belin sprac ga wy
AUe voert met onser claghen
Bruun spranc vp met sinen maghen
Ende Tybeert die felle 1855. Ende Ysingrijn sijn gheselle
Forcondet dat euer-zwijn
Ende die rauen Tycelijn
Paneer die beuer ooc Bruneel
Dat water-var dat butseel 1860. Ende dat een-coren heere Rosseel
Dieweline die vrauwe fine -
Cantecleer ende die kindre zine
Makeden groten vederslach
Dat foret Cleene-beiach 1865. Liepen alle in dese scare
Alle dese ghinghen openbare
Voer haren heere den coninc staen
Ende daden Reynaerde vaen
Nv ghinct ghindre vp een playdieren



112
1870. Nye hoerde men van dieren So scone tale als nu es hier Tusschen Reynaerde ende dandre dier.
Reynaert heeft getracht en verloren, maar het weten der zwaarste aanleiding tot de veroordeeling geeft hem vasten moed en leidt tot eene nieuwe berekening der kansen, want
2030. Reynaert stont ende zweech al stille ende sach sine viande loepen.
Toch was de poging meesterlijk. Een integreerend deel van 's konings minderwaardigheidsgevoel is, dat hij Reynaerts daden als eene zijne volle persoonlijkheid strikt beleedigende negatie van zijn machtsgevoel gevoeld heeft.
Het doel van zijne meerwaarde-gevoel induceerende daden is dus deze negatie te neutraliseeren door Reynaert al de genegeerde machtsmogelii kneden te doen ondergaan, hem dus totaal te vernederen en te vernietigen. Reynaerts verdediging kan dus uit twee deelen bestaan; ten eerste zelf de koningsmacht recht en eer te doen, waardoor de wandaden hunne voor den koning persoonlijke negeerende kracht ontnomen wordt en dus het minderwaardigheidsgevoel verminderd, ten tweede den koning in zijne meerwaardegevoel induceerende daden voor te zn'n en zich zelf zoo diep mogelijk te vernederen, ten einde door den hoogen graad der vernedering den eisch der vernietiging te niet te doen. Bij den Franschen koning lukt dat, want de boete en de pelgrimstocht, de bede aan God geven den koning zooveel voldoening induceerende meerwaarde-opvatting van zijn eigen persoon, dat de doodseisch zijne gevoelswaarde verliest en dus vervalt, eene persoonlijke rechtsverbuiging, die in het Fransche verhaal den koning mogelijk is, aangezien hij meer macht en de hooge baroenen minder zeggingskracht dan in het Vlaamsche verhaal hebben.
Zooals wij boven bij de behandeling van de gevoelssamenstelling van den koning besloten, staat een pelgrimstocht en eene vergiffenis-bede niet zoo hoog in de gevoelswaardeering van den Vlaamschen koning, daarbij is de invloed der hooge „baroenen" groot.
Hoe Reynaert ook bukt den ranken rug om 's konings toorn in zelfvernedering en genoegdoening te ondervangen:



lig
tc groet hu coninc ende kebbe recht 1775. En hadde nye coninc eenen knecht So ghetrauwe ieghen hem Als ic oyt was ende bem,
hoe hij ook het kwaad herstelt door volle erkenning der door zijne daden eerst genegeerde macht:
coninc Lyoen
1835 ghine moghet doen
Dat ghi ghebiet over mi
Hoe groet mine sake zi
Ghi moghet mi vromen ende scaden
Wildi mi zieden ofte brdden 1840. Ofte hanghen ofte blenden
Ic ne mach hu niet ontwenden
AUe diere zijn in hu bedwanc,
hoe hij ook den invloed
der anderen tracht te vernietigen:
Het en betaemt niet der cronen Datsi den scalken ende den feilen 1785. Te lichte gheloue datsi vertellen,
het mag niet gelukken. Toch, had hü' met den koning alleen te doen gehad, diens val ware bü een zoo juist en scherp gerichten aanval onvermijdelijk geweest. Door den invloed der anderen brengt hü het niet verder, dan dat hü den koning de psychologische kracht van het veto ontneemt, maar de „hooghe baroenen" zy'n er dan nog en vellen vonnis van „Reynaerts saken".
Dit was het eerste gevecht met den vos, hoe meesterlyk hü zich ook verdedigde, als verliezende partij. Maar op het oogenblik, dat hy' zich verloren erkent, neemt hü het keerpunt in de kansen waar, de vüanden vernietigen hun invloed door ter oprichting der „galghe" heen te gaan. Reynaert kent die aldus werkeloos geworden macht, het is die dergenen, die hy' „meest ontsach", hij weet het verkregen voordeel, hij kent de opstelling der hem vüandige gevoelens en hij neemt het besluit:
Nu willic prouuen dat ic mach 2045. Te houe bringhen een baraet Dat ic voer de dagheraet In groeier zorghen vant te nacht.



114
Van de vorige verdediging is hem een voordeel overgebleven. Heeft het eerste gevecht plaats gehad met als wapens de uiterste gevoelens van Nobel, de meer- en minderwaardigheidsondervindingen, er is toch een meer primaire gevoelsmogelijkheid met grooter arbeidsvermogen tot werkelijkheid geworden, de angst. Nadat de vos door zn'n taktiek 's konings zucht tot meerwaarde-gevoelens verzwakt heeft, is door het weggaan van „Grimbert met zijnen meneghen goeden maech" de angst opgewekt, die op een gegeven oogenblik, doordat hy den koning uit dieper gemoed komt, zijn eigen wezen en zucht tot zelfbehoud in het geding brengt, van zoo groote daadkracht kan worden, dat zelfs de invloed der „hoeghe baroenen" niet meer geldt en zéker den eisch tot meerwaarde-gevoel door Reynaerts vernietiging uit het bewustzijn bant. Verholen tracht Nobel reeds uitstel van de voltrekking van het vonnis te bekomen. De nacht daalt, er zal "geen tijd meer zijn, en als men nu toch den vos hangen wil, dan moet het vlug. Nobel, sprekende van „men" voelt zich als willoos heerscher de dupe van zich zelf en de anderen. Hij schaart zich niet meer als hoofd, zelfs niet meer als actief deelnemer aan der heeren kant en wenscht niet meer Reynaerts dood, want deze heeft voor hem, die angstig wordt, de gevoelsbeteekenis verloren.
Dan vangt Reynaerts tweede verdediging aan. Eerst nog bukt hij dieper en erkent het terecht zyn van de straf. Het genot der wraak smaakt zuur, want
2064. Reynaert stont als een drouue man.
Niet alleen vernederd maar bekeerd.
Deze houding is meer nog dan men wenschte, men eischte verzet van Reynaerts kant om de eigen machtsprestatie meer te voelen, hy ontneemt de wraak het genót geheel en vernietigt zoo den wensch ter dooding. Hij bukt nog dieper en klaagt.
Nu en es hier niemen in dit huus No vrient no viant ic ne bem 2070. Een deel mesdadigh ieghen hem,
hij wekt medelijden op over het maechdom met den wolf, hij waagt zelfs goede eigenschappen van zich zelf:
Nochtan dat was mi lettel noot Ne waer dat mijn zin so groet Die lieve droech te minen oem 2135. Ic hadde ghewonnen wel tetene.



lis
Maar wat raakt dat allemaal? Dan is het als verwijlt hij op het doode punt. 's Konings gemoed is murw gemaakt en ontvankelijk vervormd door klaag- en weemoedsentimenten voor den scherpen stoot. Hy perst den geslepen snuit nog vaster op den grond. Dan steekt hij het grijze spitse hoofd even op:
Coninc dat doe ic Hu te wetene Ic hebbe nog seluer ende gout Dat al es in mier ghewout So vele dat cume een waghen 2140. Te VII waeruen soude ghedraghen.
De eerste stoot is scherp toegebracht. De koning brult en geeft hem „felle antwoerde". Reynaert spitst ten tweede male zjjnen fijnen snuit:
Coninc dien scat was bestolen Ne waer hi oec ghestolen niet 2150. Daer ware die moert bi ghesciet An hu lijf
De tweede stoot is spits in 's konings diepst gemoed gedrongen. De koning heeft verloren, want indien in 's konings weten de nooit erkende angst en het diep verborgen onmachtsgevoel, gevoelsoorzaken van de machts- en krachtsprestaties van het koningsschap, functioneeren gaan, vervalt de kracht- en machtswerkelijkheid en is zelfs geen mogelijkheid meer en de Reynaert gaat vrij uit.
Na boven gehouden beschouwing van den gang van zaken kunnen wij in het kort Reynaerts houding en handeling ten aanzien zijner medemenschen formuleeren:
Reynaert ondervangt of voorkomt voor hem ongunstige daden zijner medemenschen door de deze voortbrengende gevoelswerkelijkneden tot mogelijkheden te vernietigen, produceert voor hem gunstige daden door de deze voortbrengende gevoels- of intensiteitsmogelijkheden tot werkelijkheden te maken en tot dadelijke congruenties te leiden. De mogelijkheid van deze houding en handeling eischt en de bovenomschreven uitvoering bewijst het aanwezig zijn bij Reynaert van eene volmaakte kennis der gevoelsmogeljjkheden en werkelijkheden, van eene volmaakte kennis der bewuste gevoelens.



116
I. Het Retnaert-type is dus de kenner der gevoelens en hunne samenstelling.
Een conflict ontstaat, indien aan een en hetzelfde object voor een en hetzelfde individu naast den eisch der redelijke houding tot dat object, een dien eisch tegenstrijdige gevoelseisch verbonden is. Is dit de eenvoudigste vorm van een gevoelsconflict, samengestelder wordt dit, indien meerdere gevoelseischen naast den eisch der rede voor een individu aan een en hetzelfde object verbonden zijn. Een conflict is dus eene tegenstrijdigheid van eischen voor een en hetzelfde individu aan een en hetzelfde object verbonden.
Brengen wjj de conflicten van de in het epos optredende dieren in een schema onder.
ISINGRIJN.
Ten aanzien van het voedsel zijn Isingrijn de volgende tegenstrijdige eischen gesteld:
I. Eisch der — — II. Eisch van
redelijkheid den haat
om aan de vraatzucht behoeften der stofwisselingsprocessente voldoen.
^ *II Eisch van ^ ^III. Eisch v.
den haat d. angst
om aan zekere
voorwaarden te voldoen.
CANTICLEER.
Ten aanzien van elke realiteit zijn Canticleer de volgende tegenstrijdige eischen gesteld:
I. Eisch der redelijkheid - 5 II. Eisch der goedgeloo-
uit hoofde der onver- vigheid mijdeljjkheid tot ken- steunende op gebrek
nis van alle mogelijk- aan feitenkennis,
heden en werkelijkheden. /? v&j



117
BRUNE.
Ten aanzien van het voedsel zn'n Brune de volgende tegenstrijdige eischen gesteld:
t Eisch der redelijkheid - _^ II. Eisch der zatheidsom aan de behoefte der " " produceering om aan stofwisselingsprocessen dit gevoel de bete voldoen. staanserkenning in
meerwaarde-ondervinding te doen.
TYBEERT.
Ten aanzien van elke realiteit zijn Tybeert de volgende tegenstrijdige eischen gesteld:
I. Eisch der redelijkheid ^ = II. Eischen gesteld door
om uit hoofde der on-~ ' angst.
vermij delijkheid voor elke realiteit berekend te zü'n.
NOBEL.
Ten aanzien van elke realiteit zijn Nobel de volgende tegenstrijdige eischen gesteld:
I. Eisch der-_ redélijkheid om eene redelijke houding tot iedere realiteit.
^11. Eisch uit^_
hoofde v. d. zucht naar meerwaardebewijzen.
_^III. Eischen gesteld door angst en onmachtsgevoel.
Bezien wij thans in verband met der dieren conflicten Reynaerts handelen, dan kunnen wij vast stellen, dat zijn taktiek hierin bestaat, dat hij zü'n optreden voortdurend plaatst in het middenpunt der tegenstrijdigheden.



118
Bh' Ysingrrjn, Canticleer en Brune doet hij zulks wetens en willens. Hij schept voor den wolf telkens de voedingsmogelijkheid en plaatst zijn optreden tusschen den eisch der rede en dien van den haat, verzwakt den eersten en versterkt den tweeden, waardoor de vraatzucht verwerkelijken gaat.
Aldus doet Reynaert in de vischvangstverhalen, in de fabels van de hoendervangst op den zolder, der speketêrij in papes kelder. In de andere fabels verplaatst Reynaert na boven omschreven taktiek zijn optreden van boven bedoeld middenpunt naar de spil der tegenstrijdige gevoelens, haat en angst. Beide gevoelens versterkt hü', drijft ze tegen elkander op tot hij in de hoogste intensiteit eenen angst-eisch verwerkelijkingsmogelijkheden schept en laat voldoen, waarna de vraatzucht vrijen gang gaat.
Ten overstane van Canticleer maakt hij zich zelf tot object en plaatst de tegenstrijdige eischen op , zich, verzwakt dien der rede, versterkt dien der goedgeloovigheid en drijft den haan tot de inwilliging van dien laatsten. In strijd met Brune doet hü' als bij Isingrün. Den eisch der redelü'kheid:
666. Hetet te zeden ende te maten Dat ghi u selven niet verderuet,
verzwakt hij door de bijzondere hoedanigheid van het voedsel en de gemakkelijkheid der verschaffingswüze.
Tegenover Tybeert en Nobel ondervindt hij zich als gevolg van zijne wandaden als middenpunt van de conflicten, heeft hij zich zelf tot realiteits-object gemaakt, waarop de tegenstrijdige eischen zü'n ingesteld.
Bü Tybeert verzwakt hü den eisch der redelükheid en vergroot de drijf kracht van den angst zoo, dat de kater willoos voorwerp wordt.
Tot eigen gemak heeft Nobel den eisch om zich redelük tegenover elke realiteit te verhouden zelf reeds zoo verzwakt, dat wü hem als het onredelijkste dier konden kenschetsen. Aangezien de eisch tot meerwaarde-gevoel Reynaert nadeelig is, moet hü in deze dus den eisch der rede versterken, hetgeen hij bereikt door voorshands reeds aan den eisch der meerwaarde-gevoelens te voldoen, doch zulks in andere vormen dan door den koning en de rest gewenschte, in voor hem niet nadeelige, terwül hü den eisch eener redelüke behandeling dringender maakt door zich zelf minder onredelijk te veinzen in den vorm van voorgewend schuldbesef. Door den eisch der rede te versterken, verzwaart hü tevens den eisch tot voldoening aan angst en onmachts-



119
gevoel, ' dien tot meerwaardeondervinding duwt hij als het ware uit het middenpunt weg en vervormt zoo door de eisch tot meerwaarde-ondervinding op te heffen Nobels conflict tot eene tegenstrijdigheid tusschen den eisch der redelijkheid en dien der angst- en onmachtsgevoelens. Hij glipt zoo uit het middenpunt der tegenstrijdigheden weg en plaatst om zoo te zeggen Nobel zelf te midden zijner conflicten. Hij zet den koning voor zijn eigen aangezicht en dwingt hem door den eisch der redelijkheid te versterken zich zelf in ernst te nemen. Daarvoor blijkt de koning niet berekend en de „hooghe baroenen" veroordeelen. Dan komt het keerpunt. Als de vijanden, die groot in getal en van invloed zijn, het hof verlaten hebben, plaatst hij zijn optreden weer in het middenpunt der tegenstrijdigheden. Hij doet nu het tegenover gestelde dan voor het vertrek der vijanden. In plaats van den eisch der redelijkheid te versterken, verzwakt hjj hem, maakt de angst en het onmachtsgevoel sterker en biedt den koning door de voorspiegeling van mogelijkheden tot bezit gelegenheid de eischen van het onmachtsgevoel en van den angst in te willigen.
II. Uit bovenstaande beschouwing kunnen wn' besluiten, dat het Reynaert-type niet alleen is de volmaakte kenner der bewuste gevoelens, hij is tevens de kenner der menschelijke -ONnBDELIJKIIEDENg<m/^4^
Aangezien elk conflict uit eene strijdigheid tegen een eisch der redelijkheid bestaat, is elk conflict eene onredelijkheid.
III. Het Reynaert-type is dus de volmaakte
kenner der menschelijke onredelijkheden.
Brengen wjj in herinnering, dat bij de behandeling van elk conflict Reynaert stelselmatig den eisch der redelijkheid verzwakt of vernietigt, de hoogste onredelijke mogelijkheid tot werkelijkheid maakt, aldus den dam breekt voor der menschen zonden en deze overloopen doet in de daad, dan kunnen wij besluiten, dat Reynaert der menschen zonden komen doet over hun eigen hoofd, h*n nagelt onder de hamerslagen van zijne eigen onredelijkheid, zijnen haat, aan het kruis hunner eigen schuld en boete. Hij draagt de schuld der zonden niet. En de symboliek der verhalen van Reynaert als pelgrim is ten deele: de uit hoofde van hunne onrede-



120
lijke wenschen moe gesarde dieren met den duivel naar Golgotha, aan het kruis hunner eigen zonden.
Met bovenstaande achten wij de eerste vraag: Hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen in verband met hunne conflicten ?, beantwoord.
Behandelen wij thans de vraag: Hoe behandelt Reynaert zijne medemenschen in gevolge zijn eigen conflict? of met andere woorden: Wat is de aard van en welke verhoudingen liggen ten grondslag aan zijne eigen tegenstrijdigheid?
Als de vos niet in aanraking komt met een zijner maatschappelijke medemenschen stoort geen enkel conflict de werking zijner rede. Als Reynaert „voer sine poerte lach, daer hi vele te ligghene plach" stelt hij den man voor van vollen ernst en redelijkheid, die in volmaakt kennen der gemoederen en conflicten, in weten der menschelijke onredelijkheden als „een gherecht man" zijne plicht doet ten opzichte van zich zelf en zjjn gezin. De conflicten der andere menschen is de vos ver te boven, want hjj kent ze en werkt ter zijner verdediging met hunne krachten en mogelijkheden. Het best komt zijne houding in superioriteit uit op het eind van het epos, daar waar hij met zn'n huisgezin vertrekt naar de woestijn, eene houding, die bepaald wordt door den ernst van een mensch, die weet, dat hij door zijne eenige onredelijkheid niet heeft kunnen nalaten te vechten, die weet, dat hij in opperste glorie van zij het liefde- of haatgenot gewonnen, in de laatste instantie toch verloren heeft, doordat de onredelijkheden onvermijdelijk zijn voor hem, die noodeloos haat of liefheeft, maar ook van een mensch die, doordat hij door de laatste ondervinding eigen onmacht speurt, het leed der nederlaag vernietigt tot pijn van het lichaam, de hoogste ondervinding van die en dergelijke overwinningen. Hij aanvaardde de woestijn.
Gaan wh' thans na welke gevoelens in Reynaert werkzaam zü'n, indien hij in aanraking komt met een zijner medemenschen.
Reynaerd hadde so menich huus Maer die casteel Manpertuus 515. Dat was die beste van sinen borghen Daer trac hi in als hi in zorghen Ende in noede.was beuaen.



121
Vaak is hij in nood en zorg, vaak ondervindt hü' angst. Dit gevoel wordt eveneens te werk gesteld bü' de komst van Brune, by' de intrede in het hof en somwy'len gedurende het geding. De biecht kunnen wy' eveneens als gevolg van angst beschouwen, als het uitzeggen van wat hem bezwaart, als het wegen züner misdaden, middel om züne schuld te wikken en de boosheid der anderen te meten, als middel om zijn weerstand, die mogelükerwü's aan de bekentenis voor het hof verbonden kon zijn, door het reeds gezegd zü'n te breken, want uit echt berouw en godsdienstzin komt de biecht niet voort.
„In bliscap arde menechfoude/ was sü'n herte bevaen" (898) over den vermoedelüken dood van den beer en gaat het nog in leven tegen zijnen wensch, hij „sach arde gherne", dat Brune is „siec ende onghesont". Bü het ongeluk van Tybeert lacht hü, terwül de afloop van het geding hem hooge vreugde geeft.
Satanisch genot bij de püniging van zijne medemenschen, spy't om te geringe marteling vervult zy'n gemoed doorgaans. Al deze gevoelens voeren terug op het eenige sentiment, waaruit heel zijne houding, handelen en drü'ven voortkomt, den haat tegen den medemensch. „Van den Vos Reynaerde" behandelt de consequenties van den door den vos op de samenleving gedanen aanval.
Hi hadde te hove so vele mesdaen Dat hire niet dorste gaen Die hem besculdich kent ontsiet Also was Reynaerde ghesciet 55. Ende hieromme scuwedi sconinx hof Daer hi in hadde crancken lof Doe al dat hof versamet was Was daer niemen sonder die das Hine hadde te claghene ouer Reynaerde.
De aanval was overbodig, maar voor den vos niet te vermüden, aangezien de haat hem tot vijandschap dreef. Het gedicht beschrijft, uitgaande van de aanklacht van Canticleer, het verweer der medemenschen en Reynaerts verdediging op dezen terugslag. Het onderwerp van het epos is echter niet eene verdediging zonder meer, verhaald wordt, hoe de haat deze verdediging om doet slaan tot een nog vinniger aanval. Dat de haat de drijfkracht van zü'n handelen is, wordt tevens nog bewezen door het feit, dat Reynaert nier vóór Brunes komst de woestijn in trekt. Aangezien hy toch



122
niet zal kunnen voldoen, aan de eischen der samenleving, is het strikt overbodig Brune, Tybeert en Grimbeert af te wachten, gevaarlijk zelfs naar het hof te gaan, wetend, dat hij het laatste oordeel toch niet ontduiken kan. Verdedigen was overbodig, aangezien de vlucht naar de woestijn toch niet te vermijden was en aanval zelfs gevaren bood. Zijn haat belet hem de niet te vermijden oplossing aanstonds te kiezen, want in de komst der gezanten en in den gang naar het hof ziet hij eene gelegenheid niet tot strikt nuttelooze verdediging, maar een kans den medemensch te martelen en te beleedigen, speurt hu' de mogelijkheid de medemenschen als eene eenheid tegen zich te verzamelen en met een slag te krenken in het diepst van hun gemoed. Hij had van jongs af wel naar de woestijn kunnen gaan, maar als hij dan moet, nu, dan niet voor dat de rest de consequenties van hunne onredelijkheden, die zijn vlucht noodzakelijk te maken, bijgebracht en te dragen zijn gegeven, zooals hij de gevolgen van zijne onredelijkheid draagt op het laatste oogenblik met alleen wrok tegen zich zelf. En onder den druk van dien haat waagt hij zich in de muil des konings.
Een tweede bewijs voor het feit, dat Reynaert de komst van de gezanten en den gang naar het hof niet aanwendt als gelegenheid tot verdediging, doch als middel om zijnen haat uit te werken, vinden wij in het feit, dat hij Brune als deze bloedend in het dal ligt, niet beschimpt als gezant of als aanvaller, dat zijn spot niet bepaald wordt door zijne verhouding tot het geding en de taak van Brune in dit, doch dat hij hem krenkt in sarcasme onafhankelijk van deze omstandigheid als medemensch zonder meer.
Siere priester dieu vo saut
Kendi Reynaert den ribaut
Wildi scauwen so siettene hier 940. Den roden scalc den feilen ghier
Segt mi priester soete vrient
Bi den heere dien ghi dient
In wat ordinen wildi hu doen
Dat ghi draghet roeden capproen 945. So weder sidi abd so pryhore
Hi ghinc hu arde na den hore
Die hi dese crune heuet bescoren
Ghi hebt huioen top verloren
Ghi hebt hu anscoen af ghedaen 950. Ic wane, ghi wilt zinghen gaen
Van huwen complete dat ghetijde.



123
Ook bij de komst van Tybeert neemt hu' de zelfde houding aan, behandelt hij de daging voor het geding slechts als omstandigheid, die hem gelegenheid biedt, de rest te beleedigen. Zijne houding tegenover Grimbeert: 1400. Nochtan-dinct mi beter wesen
Dat ic met hu te houe vare Dan het al verloren ware Casteel kindre ende wijf
kan dan ook niet anders zu'n dan zelfbedrog uit angst voor de onvermijdelijke beslissing, den gang naar de woestijn, die moeielijker te nemen is, indien een kans tot uit- of afstel nog open is, angst die hem hoop doet stellen op de rest, of verborgen haat, die hem, blind voor de feiten, de laatste gelegenheid nog gebruiken doet, vermomd onder het masker der onvermijdelijkheid
In mach den coninc niet ontgaen.
Of dit oogenblik is zijn eenig redelijk moment, waarin hij ten overstane van den das erkent, dat hy' den medemensch niet negeeren kan alleen reeds niet uit hoofde van zijn bestaan. De ernst van het afscheid geeft in deze drie mogelijkheden geene beslissing, noch zyn angst by de intrede by het hof, want deze stemmingen komen voort uit het kennen van het gevaar, een besef, dat bij elk der drie houdingen aanwezig kan zyn. Ook het feit, dat hy van het eerste oogenblik af, dat hy' voor den koning staat niet zijne verdediging betracht, doch slechts pogingen aanwendt om de uitwerking van zjjnen haat zoo volkomen mogelijk te doen zyn en om den gang naar het geding ongedaan te maken, geeft geene beslissing, want de houdingen, alle drie, laten toe, dat hy in tegenwoordigheid van het hof de onmogelijkheid van eene te handhaven onschuldig-verklaring inziet.
Hoe de bedoeling der schrijvers ook ten aanzien van deze houding van Reynaert moge geweest zyn, wy' kunnen uit hoofde van bovenstaande besluiten, dat Reynaert voorstelt: DE VOLMAAKTE KENNER DER GEVOELENS EN HUNNEN SAMENHANG, DER MENSCHELIJKE TEGENSTRIJDIGHEDEN EN ONREDELIJKHEDEN, ZULKS MET UITZONDERING VAN HET BIJ HEM AANWEZIGE SENTIMENT. DEN HAAT TEGEN DEN MEDEMENSCH EN DE DOOR DIT GEVOEL VOORTGEBRACHTE ONREDELIJKHEID.






II.
DE PSYCHOLOGIE DER SCHRIJVERS.






DE PSYCHOLOGIE DER SCHRIJVERS.
Buiten eene rechtstreeksche pnvervormde uitzegging van haat bestaan er vier verschillende grammatische congruenties van dat sentiment, namelijk: Scherts, Ironie, Spot, Sarcasme. Het verschil tusschen eene uitzegging van haat en de genoemde congruenties is, dat bij de voortbrenging dezer het sentiment wel als drijfkracht gevoeld, doch niet als haat erkend wordt. Het onderlinge verschil wordt te weeg gebracht door een intensiteitsverschil van den haat, dat alle uiterlijke onderscheidingen ten gevolge heeft. Eene intensiteitsverhooging van den haat gaat toch gepaard met eene grootere inbeslagname der functioneeringsgelegenheid, waardoor tevens, in verband met het feit, dat de drager het sentiment niet als haat erkent, een verschil in houding van dien drager tot zich zelf en tot het object veroorzaakt wordt.
De geringe intensiteit en inbeslagname der bewustzijnsfunctioneeringsgelegenheid maakt het mogelijk, dat de scherts als wetens en willens gevormd en gezegd beschouwd kan worden, dat deze gebezigd wordt zonder de persoonlijkheid van den zegger in het geding te brengen, dat de aard van het sentiment gereede geloochend kan worden en dus de voortbrenging oogenschijnlhk zonder gevoelsinspanning te werk gaat. Heeft de haat slechts eene geringe verhooging van intensiteit noodig om tot ironie over te slaan, zoodat wij deze vorm als verstrekte scherts kunnen beschouwen, het sentiment dient eene aanmerkelijke intensiteitsverhooging te ondergaan, opdat de uiting spot worde. Door de verhooging der intensiteit tot spot, wordt bij de voortbrenging dezer meer den indruk verwekt, dat de spotter de uiting niet nalaten kan, dat hü wel zijne persoonlijkheid, doch slechts voor zoover het de betrokken aanleiding betreft, in het geding brengt en aangezien door de hoogere intensiteit het sentiment meer tot erkenning dringt en het toch verdrongen dient te worden, kost de voortbrenging van spot meer inspanning, geeft den indruk van arbeid. By. versterking van het gevoel tot sarcasme wordt door de hoogere inbeslagname der functioneeringsgelegenheid de geheele persoonlü'kheid momenteel vereenzelvigd met de uiting, brengt de spreker zy'ne heele persoonlükheid in het geweer tegen eene nietige aan-



128
leiding, geeft de voortbrenging door een sterker verzet tegén eenen sterkeren erkenningsdrang de indruk van een tegen zich zelf gekeerd zn'n, van eene innerlijke verknooping, van een verbijten. Als twee trappen van intensiteit beschouwen wij dus scherts en spot, terwijl ironie en sarcasme als versterkingen van deze dienen opgevat te worden.
Door de geringe intensiteit van het voortbrengende sentiment kan scherts of ironie zonder meer door eene klare stelling der aan den scherts of ironie ten grondslag liggende verhoudingen en door het onderbrengen dier verhoudingen in scherp teekende vormen hoogstens tot geestigheid, nooit tot kunst opgevoerd worden, tenzij een neven-sentiment '(meestal sexueel getint, zie: Brieven van P. C. Hooft) de intensiteit komt versterken. Indien spot of sarcasme onder kunstvorm gebracht worden, ontstaat de satyre (zie: Samenspraken van Erasmus, Chants de Maldoror van Comte de Lautréamont).
„Van den Vos Reynaerde" is eene spot-satyre, een epos van verdrongen haat, die zijne versymboliseering vindt in het type van den vos.
Over deze redeneering heen kunnen wij de gevoelssamenstelling van het Reynaert-type equivalent stellen aan die der schrijvers.-
Deze gelijkstelling wordt nog gewettigd door andere waarnemingen. Bij voortbrenging van scherts, ironie, spot of sarcasme verzet zich de drager van het haat-gevoel tegen de erkenning van den aard door het sentiment als drijvende kracht wel te voelen, waar te nemen en toe te laten, doch door zijne logisch wetende aandacht van den aard der psychologische categorie af te leiden en te richten op :
bh' Scherts het luchtige, frivole van den inhoud, uit welke aandachtspitsing eene versterking van den logischen inhoud plaats vindt, zoodat hu' aanstonds als niet gemeend erkend wordt. (Vgl. begroeting van verloofde student en studente: Hij: „Zoo, kleine lammeling!". Zij: „Zoo, me suffertje"),'
bü' Ironie de zelfde mogelü kneden en op de omstandigheid dat deze vorm een tegenovergestelde bewering inhoudt dan de te betuigen waarheid, waardoor de staving dezer juist onder een zwaarder accent komt te staan, eene eigenaardigheid, waardoor de door ironie gemaakte indruk sterker is dan de door scherts te weeg gebrachte, (Vgl. zelfde paar
van boven: Zü: „Ja ja zeker, je bent een lekker heertje
met die werk-extase, jü ?", Hü: „En jü bent een frissche jonge dame met die fuifnummerige kennissen").



129
bn' spot het lachwekkende en den logischen inhoud, waardoor, indien met contrasten -gewerkt wordt, en het lachwekkende en de indruk versterkt wordt, (Vgl. Zij: „En nou ben je gezakt, hè, as u pier, hahahahaü Manlief, je zat as 'n dooie wurm te hangen in je stijve boord voor die groene tafel"),
bij sarcasme de scherpe teekening van de te wraken onjuistheid van het object in tegenstelling met de juiste houding van dit. (Vgl. Hij : „Dat je me bedroog, vind ik niet erg, he!! Ik heb je er van begin af niet te goed voor gevonden, lieveling!!"), terwijl bü' alle vormen het chromatisch accent sterk medewerkt om het dryvende sentiment niet als haat te erkennen.
Is by het gesproken-en losgeworpen woord de bovenbeschreven aandachtsafleiding voldoende om de erkenning van den aard van het sentiment te ontgaan, indien spot of sarcasme onder kunstvorm gebracht worden, zijn sterkere afleiders noodzakelijk. In tegenstelling met het gesproken woord wordt bij de kunstwording door den eisch der aesthetische regels het sentiment sterk in de aandacht genomen en is de aanleiding tot functioneering van grooter redelijke waarde. De lyrische satyre wórdt dan ook doorgaans geschreven in eene wisseling van erkenning en opzettelüke verdringing van het sentiment ter wille van de vormeenheid of zy slaat plotseling over in eene rechtstreeksche uitzegging van den haat. (Zie: de spotasritieken van Van Deyssel). Er kunnen echter in de gevoelssamenstelling van een individu dergelijke weerstanden tegen de erkenning van den haat werkzaam zyn, die zich zoo tegen eene lyrische uiting verzetten, dat deze onmogelijk wordt. De waarneembare band tusschen de individueele gevoelssamenstelling en de lyriek wordt dan als het ware gekapt en de haat ondergebracht in voorstellingen, die oogenschynlijk buiten den onderhavigen kunstenaar handelen, namelijk in dramatische vormen of samenspraken. (Zie: Puntje, Het Antwoord, De Onbekende, De Machine, Bloeimaand en andere spelen van H. Heyermans, Samenspraken van Erasmus, sommige hekelgedichten van Vondel e. a.)
Indien de weerstanden zich echter nog zwaarder doen gelden, zoodat ook deze uitingsvormen niet toegelaten worden, doordat eene vereenzelving met eene door den haat bepaalde houding van een der dramatische personen mogelijk is, of doordat het geheele drama kennelijk eene haat-houding van den schrijver aangeeft, worden ook deze mogely'kheden te



130
niet gedaan door de onderhavige voorstellingen nog verder van de gevoelssamenstelling van den schrijver te verwijderen in epiek. (Vgl. Koningsschap van J. K. Rensburg, sommige romans van I. Querido, De Fraaie Comedie van H. van Boven.)
Indien de haat als voortbrengende kracht nog meer verborgen dient te worden, wordt zelfs het optreden van menschen, de eenige klaarblijkelijke analogie met den schrijver, vermeden, en deze door voorstellingen van andere realiteiten vertegenwoordigd. Eene mogelijkheid daartoe biedt de dierfabel en een der zuiverste voorbeelden is „Van den Vos Reynaerde". Uit deze uitspraak volgt, dat de vorm. dierfabel, het voorstellen van menschen door dieren, dus alleen geschied is, om de den Reynaert voortbrengenden haat te masqueeren; dé vergelijkende voorstelling van de onderscheidenlijke menschen-soorteh door den leeuw, haan, wolf, beer en kater is dus alleen gekozen om den haat als vos te kunnen verbergen, om den Reynaert te kunnen creëeren en handhaven. Indien zulks niet het geval ware, zou daar waar de dieren hunne versymböliseerende kracht verliezen, dus niet meer optreden als Nobel, Isingrijn, Cantecler, Brune en Tybeert, doch als ' dier, leeuw, wolf, haan, beer en kater zonder meer, ook Reynaert zijne vergelijkende kracht moeten verliezen en als vos, als dier zonder meer, moeten optreden. Wh' aanvaarden aanstonds de onmogelijkheid dezer veronderstelling, aangezien het optreden der dieren zijne noodzakelijkheid in dat geval ontnomen werd en de geschiedenis van den vos uiteen vallen zou in eene vertelling van natuur-historische toevalligheden en gebeurtenisjes.
Een bewijs voor de juistheid van bovengedane uitspraak vinden wij dan ook in het feit, dat daar waar menschen als zoodanig in het epos optreden en Brune, Isingrijn en Tybeert veranderen in een beer, een wolf en een kater, de vos, trots de onevenwichtigheid in compositie, als Reynaert, als versymboliseerend dier gehandhaafd blijft. Van af het oogenblik, dat de naam Lamfreyde in het epos genoemd is, verzwakt de versymböliseerende kracht van Brune, terwijl hij van af regel 705 „Hier comt Lamfroyt" niet meer de voorstelling is van den overvoeden mensch, doch een beer zonder meer, die door een boer gevangen is en geslagen wordt tot regel 909, waar Reynaert weer ten tooneele komt. Door het feit, dat Brune uit de voor den overvoeden mensch teekenende omstandigheden in eene zoo voor een beer zonder meer kenschetsende gekomen is, dat personen opgevoerd worden, van



131
welker mensch-zijn eerst Brune de versymboliseering was, verliest hij alle vergelijkende kracht en verzwakt zelfs het voorstellingsvermogen van Nobel en het hof , dat zijne dramatische waarde in deze episode ontleent aan het afgezant zijn van Brune.
Brune wordt niet meer voorgesteld behebt met menschehjk bewustzijn en opzet, twee eigenschappen, die een groot gedeelte van de symboliek dragen, terwijl Reynaert nog wel met deze hoedanigheden te werk gaat. Niet Brune geeft te kennen, hoe hij de pijniging ondergaat,, doch de schrijvers beschrijven den volgens hen vermoedelijken indruk. Dat deze vernietiging der symbolische kracht van Brune gevaar opleverde voor het vergeüikinersvermogen van den vos spreekt van zelf. De schrijvers moeten deze mogelijkheid gevoeld hebben, want zij hebben het in deze episode dan ook niet aangedurfd de symboliek van Brune op te houden door eene aanwezigheid van Reynaert. Indien deze toch spottend aanwezig ware gebleven, zou toch de dramatische kracht van de boeren en pastoor verzwakt zijn tot middel van Reynaert, vernietigd tot die van stok, waardoor de symboliek van Brune gered ware, althans niet geheel vernietigd. De schrijvers doen echter juist het tegenovergestelde, de vos gaat zonder dramatische motiveering weg, waardoor de uiting van schrijvers haat door middel van diens optreden onmogelijk wordt.
Het gevolg hiervan is geweest, dat zelfs Reynaert, hoewel de symbolische waarde van menschelhk bewustzijn en opzet gehandhaafd blijft, de mogelijkheid tot haat-uitwerking verliest, hij doet, wat der vossen is, eten, doch hij verschaft zich het voedsel listig en met bewust opzet gebruik makende van de omstandigheden. De Reynaert wordt zoo door de schrijvers op non-activiteit gesteld, terwijl zij zijne taak overnemen. De haat produceert niet meer een hekelend optreden van den vos, doch eene spottende, sarcastische beschrijving van het bedrijf der boeren onder aanvoering van den pastoor, terwijl de scheldpartij van Reynaert op Lamfroyt de .overgang vormt tot diens optreden weer op het symbolische plan van de fabel, waarna de beer op slag weer Brune wordt. Doordat het instrument van schrijvers haat, Reynaert, in deze episode niet gebruikt wordt, weten de schrijvers niet bü'ster goed hét dier, de vos, plaats in het dramatische verloop dezer episode te geven, aangezien de vos zijne dramatische kracht ontleent aan dit instrument-zijn. In regel 708, 709 wordt dan ook beweerd, dat hij naar zyn kasteel



132
terug gaat, terwijl in 877 en 878 blijkt, dat hij dit besluit veranderd moet hebben, aangezien hy niet naar Manpertuus gegaan is, doch eene kip heeft gestolen. Door het feit, dat geene oorzaak van deze verandering in besluit, noch dit zelf is opgegeven, zoodat wij het alleen uit de gevolgen kunnen afleiden, wordt den indruk gewekt, dat zijn optreden door toeval of willekeur bepaald wordt, terwijl Reynaert toch meer teekenend ware opgetreden, indien de mededeeling van het naar zijn kasteel gaan achterwege ware gebleven en de schrijvers nadrukkelijk hadden doen uitkomen, dat de vos in bewust opzet de diefstal zal gaan plegen, uit hoofde van het feit, dat de omstandigheden door het gevangen zü'n van den beer byzonder gunstig zijn, een eisch, waaraan de schrijvers Ongetwyfeld voldaan zouden hebben, indien zy in deze episode niet met het product van den weerstand tegen de erkenning van den haat verlegen hadden gezeten.
Soortgelijke waarnemingen kunnen wy doen by de episode van Tybeert. Van het oogenblik, dat Tybeert in het gat gekropen is en de bewoners naakt en in lawaai zyn, verzwakt zyne symbolische kracht. In deze episode hebben de schrijvers aan alle door ons boven ten aanzien van het verhaal van Brune gestelde eischen voldaan. De vernietiging van het voorstellingsvermogen van Tybeert wordt tot eene verzwakking teruggebracht door de aanwezigheid van den symbool-krachtigen Reynaert, die in deze geschiedenis met onverzwakt menschelyk bewustzyn en opzet tegen Tybeert optreedt, waardoor deze met de zelfde eigenschappen behebt verondersteld wordt. Deze veronderstelling wordt nog versterkt door het feit, dat het menschelyk bewustzyn van Tybeert niet geheel en al vernietigd wordt, aangezien diens optreden althans nog eenig vermoeden daaromtrent toelaat.
1205. Tybeert moeste roupen doe
Ende wroüghede hem seluen dor den noot
1261. Alse Tybeert dat ghesach
Dat hi emmer sterven soude
1310. Doe hise alle onledich sach Ouer dien pape die daer lach Ghewont doe ghinc hi hem pinen.
Ook de evenals by de episode met Brune verzwakte dramatische waarde van het hof wordt versterkt, doordat Reynaert in zyn spot het hof en Isingryn betrekt. (1219—1224).



133
De vernietiging van katers symboliek wordt tevens nog tegengehouden, doordat de haat van Reynaert blijkens zijn vlijmend sarcasme van regel 1211—1225 op volle intensiteit functioneeren blijft, waardoor Tybeert nog immer als aanleiding gevoeld wordt. Daar echter waar menschen in het geding komen, verzwakt zelfs Reynaerts symoliek en vindt der schrijvers haat evenals bij het ongeval met Brune weer uitingsgelegenheid in de spotternij van den gang van zaken en diens beschrijving. Ten duidelijkste blijkt echter, dat de dier-symbolen aangewend zijn terwille van de voorstelling, Reynaert, uit het feit, dat daar waar alle dieren vergelijkende kracht missen, het hof zelfs niet meer bestaat, als moeder en zoon over den smadelijk getroffen vader heen gebogen staan, de vos als Reynaert blijft voort bestaan en tegen de menschen spreken gaat.
Over de waarneming heen, dat het gebruik der dier-symboliek is aangewend terwille van het Reynaert-type en uit hoofde van het feit, dat de versymboliseering van den haat in Reynaert alleen het gevolg kan zijn van bij de schrijvers werkzaam zijnde weerstanden tegen de haat-erkenning, kunnen wh' evenals boven de gevoelssamenstelling van Reynaert equivalent stellen aan die van de schrijvers. Ten overmate wordt die gelijkstelling nog gewettigd door het feit, dat daar waar Reynaert niet optreedt, dus niet als werktuig van den haat gebruikt wordt, de schrijvers zelf hekelen, (vgl. de sarcastische voorstelling van het hof, de aanklacht en komst van Canticler, begrafenis enz.)
De oorzaak van boven behandelde onevenwichtigheden in de episode van Brune en Tybeert vinden wij in de omstandigheden, dat de dramatiek en compositie dier verhalen, den schrijvers dammen zet voor de uiting van hun haat door middel van de Reynaert-figUur, waardoor dit sentiment van den vos afgenomen wordt, deze om zoo te zeggen bewegingloos wordt en het gevoel rechtstreeks in spot en sarcasme geuit wordt. Uit dezen gang van zaken alleen zou af te leiden zijn, dat dramatiek en compositie niet oorspronkelijk is, aangezien het psychologisch onmogelijk is, dat een zelf samengestelde inhoud weerstanden zou bevatten voor de uiting van het gevoel, dat dien inhoud zelf voortbrengt. De primaire oorzaak van bedoelde onvolmaaktheden ligt dan ook in het feit, dat de haat zelf geen uitings mogelijkheid schiep, doch gebruik maakte van reeds bestaande vormen, welker dramatische samenstelling weerstanden bevatte. De zelfde opmerkingen kunnen gemaakt worden ten aanzien van het



134
Fransche voorbeeld. De oorzaken der bedoelde weerstanden in branche I enz. behandelen wn' beneden.
Zooals wij boven afleidden, wbrdt de vorm, dier-fabel, gebezigd ten einde iedere mogelijkheid van vereenzelying der schrijvers met het te uiten en niet te erkennen sentiment te vernietigen. Elke mogelijkheid, dat de schrijvers de de figuren drijvende gevoelens op zich zeïf zouden kunnen terug voeren en als de hunne erkennen, wordt vermeden. Deze gang van zaken heeft tot onvermijdelijk gevolg gehad, dat in de logica der geschiedenis en in de door der schrijvers gevoel levende figuren ongemotiveerde of valsch gewettigde categorien aangebracht zijn. Een andere wijze van vernietiging eener vereenzelvingsmogeljjkheid bestaat hierin, dat het type, dat door het te masqueeren gevoel voort wordt gebracht, eigenschappen worden toegekend, die met het werkende sentiment niet te combineeren zijn, waardoor de drijfkracht deionderhavige figuur wel meer onherkenbaar wordt, maar er tevens een aantal onevenwichtigheden ontstaat.
In „Van den Vos Reynaerde" zijn deze beide vernietigingsmethoden der vereenzelvingsmogelij kneden aangewend. Alle te vermijden dramatische en psychologische gelegenheden, waardoor Reynaerts haat in verbinding gebracht zou kunnen worden met de gevoelssamenstelling van de schrijvers, zijn vermeden. Indien echter deze gelegenheden niet te vermijden waren uit hoofde van te dringende artistieke of logische eischen, is aan deze eischen onjuist voldaan. Een gevolg van het vermijden van bedoelde gelegenheden is, dat de figuur van GRIMBEERT strikt onvolmaakt en zeer onvoldoende geteekend is. De ter kenbaarmaking van Grimbeerts menschelijkheid meest gunstige gelegenheden, die zelfs uit hoofde van artistieke eischen gebruikt hadden moeten worden, gaan den schrijvers onopgemerkt voorbij.
Grimbeerts verdediging van Reynaert wordt door de regels
Doe Grimbeert stond in dese tale Saghen si van berghe te dale 285. Canticler commen ghevaren
afgekapt, waarna aanstonds eene uitvoerige beschrijving van den lijkstoet volgt. Dit is wel eene zeer handige beëindiging van de rede van een figuur, waar de schrijvers blijkbaar geen weg mede weten, maar tevens eene voor de hoedanigheid van het epos strikt nadeelige. Grimbeert verdwijnt uit ons voorstellingsvermogen, terwijl men ter typeering van zijn figuur had dienen



135
aan te geven, welke indruk de komst en aanklacht van Canticler op Grimbeerts meening over Reynaert maakt. Alleen Grimbeerts naam wordt na .de aanklacht nog eenmaal genoemd om den koning gelegenheid te geven de bedreiging:
Hu oem 'die clusenare was Hi hevet ghedaen so goede carine 424. Leuic een jaer het sal hem seienen
uit te spreken,
terwijl ook hier weer verzuimd is aan te geven of deze boosheid des konings mogelijken invloed op Grimbeerts gemoed heeft. Wn" hooren Nobel brallen, maar Grimbeert zien wij niet, wij weten zijne houding niet, hij is geen persoon, doch een loos dramatisch middel zonder meer. Van af regel 424 tot regel 1336 treedt de das niet meer op, wordt zijn naam zelfs niet meer genoemd. Er is verzuimd nadrukkelijk kenbaar te maken, hoe Grimbeert zich gedraagt onder Reynaerts schanddaden tegen Brune en Tybeert, nagelaten is mede te deelen, uit hoofde van welke houding Grimbeert Reynaert nog recht wil doen ervaren, daar waar hij eischt, dat de vos drie maal gedaagd zal worden en hij zich zelf als derde gezant aanbiedt. Van regel 1335 tot 1770, van het aanbod om Reynaert te halen tot de intrede in het hof, is Grimbeert de hoofdpersoon. In deze episode echter zijn reeds de nadeelige gevolgen van boven aangegeven verzuimen merkbaar, want de pogingen, die de schrijvers hier doen om de das tot een levende figuur te maken, mislukken totaal bij gebrek aan steunselen en aanvullingen in het voorafgaande. Van het oogenblik, dat Reynaert zijne intrede doet in het hof, laten de schrijvers Grimbeert weer verloren gaan tusschen de menigte, terwijl wjj door de mededeeling, dat na de veroordeeling de das het hof verlaat wel eenige innerlijke en uiterlijke actie bij den verdediger vermoeden, doch ons omtrent deze niets medegedeeld wordt.
Terwijl wel de invloed van Grimbeerts vertrek op des konings gemoed beschreven wordt, vernemen wij alleen, dat de das vertrekt, in geenen deele echter hoe hij het hof verlaat. Het gevolg van deze verzuimen is, dat Grimbeert den indruk maakt geen levende persoon te zijn, meer een bewegende leegte en dramatisch middel, behalve in oogenblikken van het krachtdadigste optreden, waar de schrijvers trachten, doch slechts een troebele samenkoppeling van momenten bereiken zonder eene innerlijke eenheid uit te kunnen beelden.
De vraag doet zich thans op, welke weerstanden bij de



136
schrijvers tegen de verdere verwerking, bevatting en uitbeelding der Grimbeert-figuur werkzaam zijn geweest. Ter beantwoording dezer stelt zich eene tweede vraag in de plaats: Welk menschen-type wordt door Grimbeert voorgesteld? Aan de hand van boven gegeven schets van Grimbeerts aandeel in het epos zou men geneigd zijn te besluiten, dat de das slechts aangewend is als dramatisch middel en dat de schrijvers door Grimbeert geen menschen-type bedoelden te versymboliseeren. Bij nadere beschouwing blijkt echter, dat wel de schrijvers door Grimbeert niet bedoelden te versymboliseerden, dat zij niet in bewust opzet een door hun geweten type trachtten uit te beelden, maar tevens, dat niettegenstaande dat Grimbeert toch een bepaald mensch vertegenwoordigt, terwijl juist de aard Van menschelijkheid van dat type oorzaak is geweest van het niet geheel en al uitbeelden, dat j uist in de hoedanigheid van den Grimbeert-mensch de oorzaken liggen van de weerstanden van hatende schrijvers. Deze weerstanden worden te meer als gewerkt hebbende bewezen door het feit, dat daar waar Grimbeerts optreden strikt noodzakelijk was er wel getracht is een levende persoonlijkheid te scheppen, er blijkt, dat de volledige uitbeelding wel in den wensch der schrijvers gelegen heeft, welke wensch niet verwerkelijkt is geworden, doordat er weerstanden werkten tegen de bewuste en ernstige overweging van den voor te stellen mensch.
Uit de geheele gebrekkige goed gewilde uitwerking van de figuur blijkt, dat de schrijvers wel gevoeld hebben, dat er door Grimbeert een menschen-type voor te stellen was, tevens echter, dat zij zijn samenstelling en aard niet scherp geweten hebben.
Traehten wij thans de qualiteit van Grimbeerts optreden vast te stellen. Evenals Reynaert vindt Grimbeert zijne voornaamste kenmerken in zijne verhouding tot zijne medemenschen en zulks vooral in zijne verhouding tot den koning en de maatschappelijkheid. Teekenend voor deze verhouding is, dat Grimbeert het in tegenstelling met de andere dieren blijkbaar niet noodzakelijk vindt om als hü' spreken gaat zulks tegen den koning te doen. Daar waar andere dieren door „Coninc heere dor hu edelheid ende dor hu ere (67, Isingrijn), Heere coninc dor God ende dor ghenade (316, Canticleer), Heere coninc (110, Tybeert), den koning als gesanctioneerd hoofd der maatschappelijkheid zouden erkennen, aanvaardt Grimbeert die maatschappelijkheid wel als eene voor hem onvermü'delijke macht, waar hij dus rekening mede



137
te houden heeft, hetgeen dan ook gedaan wordt, maar waarbij hij het strikt overbodig beschouwt hare interne samenstelling en hare graadsverschillen te erkennen. Waar hü' te doen heeft met die maatschappelü'ke macht, spreekt hü' niet tegen het schü'nbare-hoofd, tegen het symbool, maar tegen hen, die dan ook inderdaad de dragers dier macht zü'n, tegen de „hooghe baroenen". Na zijne verdediging van Reynaert op Isingrüns aanval zegt hü:
233. Ghi heeren dinct hu dit ghenoueh,
als de koning aan
het hoofd zü'ner ridders na Tybeerts nederlaag ten einde raad is, behandelt hü' den koning als een dier machthebbers zonder meer en vangt hü aan
1338. Ghi heeren ghi hebt meneghen raet,
terwijl de koning
zich als zoodanig behandelen laat en zelf, door zich mede aangesproken te voelen en te antwoorden, erkent, dat Grimbeert buiten de onredelü'ke eischen der maatschappelijkheid staat. Grimbeert bemoeit zich met de geheele aangelegenheid noch uit hoofde van welke gemoedsbeweging dan ook, noch uit bijzondere genegenheid voor Reynaert, maar in de hooge reserve van hem, die hier optreden en hulp wel nuttig acht. Zulks blijkt aanstonds uit het tü'dstip van zü'n optreden. Had een of andere gemoedsbeweging Grimbeert tot spreken genoopt, deze had hem sinds lang den mond open gebroken, want hij begint het pleidooi eerst, nadat alle klachten gesproken zijn en als door het te kennen geven door Isingrijn van de wenschelü'kheid van Reynaerts dood de redelükheid te scheef getrokken wordt door de voor deze wenschelükheid opgegeven motieven.
172. Heere waer Reynaerd doot het waer ons goet. De inzet van Grimbeerts rede is als die van een man, die zich terwille der redelükheid met eene aangelegenheid bemoeit, terwü'1 hij, doordat hü de verwikkeling en hoedanigheid der gebeurtenissen kent, hare onvermüdelü'kheid weet, geen andere gemoedsbeweging ondervindt, dan dat die onvermü'delükheid hem nog even hindert, waardoor hü „verbolghenlike tale" spreekt. Hü staat als iemand, die door zijn meesterschap als niet meer te treffen en dus onafhankelijk erkend wordt en die de waarde zijner woorden weet.
183. Verstaet neemt miere talen goem. Aan de verdediging ontbreekt ieder overbodig woord. Hü



138
maakt de heeren den stand van zaken kond en iedere uit eene gemoedsbeweging voort te komen huldiging van Reynaert ontbreekt. Hij deelt de feiten mee naar zyn beste weten Reynaert „es een gherecht man". Na zich van de verdediging af met het kleine spel van onredelijkheden van Brune en Tybeert niet meer bemoeid te hebben, geeft hü' als heel het hof ten einde raad is, den goeden uitweg aan. Niet dat hy het hof raadt, hij brengt in algemeenen vorm de hooghe baroenen" eene onvermij delükheid hunner eigen wet In herinnering, hü herinnert hun den garig hunner eigen onredelykheid, die zy onder den druk van angst en vreeze en verlegenheid met het geval vergeten zyn. En hy formuleert zoo scherp mogelyk, bijna als een bevel: Reynaert
1340. Salmen vry recht voert draghen Men salne drie waeruen daghen Ende en comt hi niet dan So es hi scv,ldich alre dinc 1345. Daer hi af voer den coninc Van dese heeren es beclaghet Met veronachtzaming van iedere gemoedsbeweging van de onredelyken schrijft hy scherp de wet en valt het oordeel reeds Als de koning als zyn vermoeden te kennen geelt, dat niemand meer tot den vos zal durven gaan, antwoordt de das:
ic bem so coene
1355. Dat ic wel dar bestaen te doene
Dese bodscap
Uit dit aanbod blijkt, dat het weten van Grimbeert superieur is aan dat van wien dan ook, zelfs aan dat van den vos, want door den spot dezer regels geeft hij te kennen, dat er P-een dapperheid vereischt is, geen moed, daar waar geen angst te bevechten is, dat er geen angst is voor hem, die de gevaren kent, dat er geen gevaren zyn voor hem, die in tegenstelling met de andere dieren zich zelf kent. En de eenige maal, dat Grimbeert den koning toespreekt, gebeurt dit meer bij wyze van onvermijdelyke beleefdheid, terwyl door het gemis van ieder niet strikt noodzakelijk woord de volslagen overbodigheid van 's konings raadgeving ten volle blijkt en deze aldus potsicrlyk wordt als een met flarden, linten en bellen zyner ydelheid omhangen harlekyn. 1357. Grimbeert gaet wech ende zijt
Vroet ende wacht hu ieghen mesval Grimbeert sprac coninc ic sal



139
Grimbeert stelt voor den mensch van strikte redelijkheid, die niet meer trefbaar is door onredelijkheden van anderen, omdat hij, deze kennend, ze weet als teekenen van onmacht en als Isingrijn hem toevoegt:
203 hebdi gheleert
An huwen oem dus lieghen apeert
brengt dit geen sentiment ter functioneering, ontkent hij eenvoudig weg, omdat hü' deze ontkenning noodig oordeelt terwille van de toehoorders,
206. In hebbe daeran niet gheloghen.
Zoo beweegt zich Grimbeert vry in het leven zonder angst, omdat hü' de onredelü'kneden van dit kent en hare nadeelige krachten weet, zonder liefde, omdat hü daar de niet-noodzakelijkheid van inziet, den menschen ter hulpe daar waar hij dat noodzakelijk en nuttig acht, maar ook zonder haat, ook als een mensch, die de haat van den „feilen" te boven is, omdat hij door de kennis van de menschelijke gevoelssamenstelling de onredelijkheden van de rest voor onvermü'delük erkend en aanvaard heeft. En hieruit blükt, waardoor de schrijvers de figuur van Grimbeert geen recht konden laten weervaren. Want stel, dat zij boven behandelde verzuimen niet gemaakt hadden en dat zij als de indruk van Canticlers komst te kennen hadden gegeven Grimbeerts onuitgesproken overweging: „Men beoordeele geen daad zonder de kennis zijner oorzaken", dat zij nadrukkelü'k te kennen hadden gegeven, dat hü' het niet de moeite waard vond deze bedenking te zeggen of te antwoorden op 's konings uitval en bedreiging, stel, dat zij ten aanzien van Brunes en Tybeerts nederlaag de das de gedachte gegeven hadden: „Brune en Tybeert kennen de nadeelige krachten van hun gemoed niet, de vos kent de samenstelling van hunne gevoelens met hunne onredelü'ke mogelü'kheden, de vos kent zijn eigen gemoed behalve de haat tegen zü'ne medemenschen, Brune en Tybeert moeten verminkt terugkomen", stel, dat zij de Grimbeert—figuur ten volle overwogen en uitgebeeld hadden, dan was hij de held van het epos geworden, want hü ware superieur aan den vos gebleken. En indien de schrüvers zich zoo hadden kunnen vereenzelvigen met de Grimbeert-figuur, had zulks de vernietiging van de Reynaert-figuur ten gevolge gehad, want de das is de versymboliseering van den mensch, die Reynaert geweest is. Grimbeert stelt voor
den volmaakten kenner van alle gevoels-



140
MOGELIJKHEDEN EN HA11E ONREDELIJKHEDEN VOORTBRENGENDEN INVLOED OP DE REDELIJKE VERMOGENS.
De vervollediging van het Grimbeert-type beteekende voor de schrijvers aldus de vernietiging van den haat, waaraan de erkenning van dezen noodzakelijker wijs verbonden is. En indien tegen de erkenning van den haat, tegen de vervollediging van de Grimbeert-figuur geene weerstanden bij de schrijvers gewerkt hadden, was er misschien een nog waardevoller kunstwerk ontstaan met den das als hoofdpersoon, maar was „Van den Vos Reynaerde" zeker niet geschréven.
Wordt door bovenstaande verklaard, waaraan de onvolledigheid van het Grimbeert-type te danken is, tevens zü'n deze feiten de oorzaak van de volslagen mislukking van de figuur van den das, daar waar hy in aanraking komt met Reynaert. Zijn aankomst is nog meesterlyk en hy is de meerdere van den vos. Zonder op eene gemoedsbeweging berustende onreredelykheid voldoet hij aan den eisch der omstandigheden „teerst"
1366. Groette hi sinen oem ende siere moyen.
Dan wijders geen overbodig woord en door den inzet reeds zou de zich mogelijk verzettende vos verloren zijn,
1367 en salhu niet vernoyen
Des onrechts daer ghi in zijt,
terwyl de vos zelf
zich ook de mindere moet gevoeld hebben door Grimbeerts houding op het eind van zyne overreding,
1388. Hets messelic hoet ghevallen mach
Hu es dicken up eenen dach
Vremder auontueren gheuallen
Dan ghi noch quite van hem allen
Met des conincx orloue
Maerghin sciet huten houe,
aangezien in deze woorden iedere gemoedsbeweging ontbreekt en dus ook iedere aanleiding voor den vos ter functioneering van zijnen haat, want het kan den hater van onredelykheden niet hinderen ais leerling behandeld te worden door den enkeling, die en het o-ehate en den hater tot in diepste oorzaken kent.
Van dit oogenblik af vertroebelt echter de figuur van den das hetgeen van zelf sprekend is, want hoe zouden de schryvers de verpersoonlijking van hunnen haat kunnen volhouden en ongestoord kunnen handhaven, indien zy de noodzakelyk-



141
heid tot vernietiging eveneens moesten volhouden. Voelen wy' nog de superioriteit van Grimbeerts houding, daar waar hy tegen Reynaert zegt: „Als je meent niet te kunnen nalaten te biechten, goed, doe het dan, maar doe het dan goed." de schrijvers trachten het symbool van hun haat als een onverbeterljjken uitwerker van dat sentiment te handhaven, hetgeen onvermijdelijk tot nadeel van de Grimbeert-figuur gebeuren moet.
Langzamerhand verzwakt zijn type en wenden de schrijvers hem aan tot bespotting van priestersnieuwsgierigheid en domheid, dichten zij hem gevoelens toe, die hy uit hoofde van zijne menschelijke hoedanigheid niet hebben kan. Het sterkste bewijs, dat de schrijvers den das laten optreden in eene houding, die niet des Grimbeerts is, dat zy zijn figuur volslagen opofferen aan die van den vos, vinden wij wel hierin, dat zy hem, als Reynaert eenige woorden lat ij n spreekt, op deze laten antwoorden:
Oem walschede
Of ghi yet wilt spreect ieghen mi 1460. In dietsche dat iet mach verstaan,
dus lat ij n voor
Fransch doen houden en niet begrijpen, terwijl zij zyne verdediging van Reynaert juist een cachet van meesterlijkheid geven door hem latijn te doen kennen,
257. Male quesite male perdite
en vóór een groot deel zijne figuur schragen en Zijne verdediging van eene bijzondere meesterlykheid maken door hem deze spreuk te doen omschrijven,
258. Ouer recht wert men qualike quite Datmen hevet qualic ghetvonnen,
waaruit blijken
moet, dat het hem niet te doen is te pronken met kennis, maar dat hij de spreuk bezigt, ten einde zijne verdediging met eene oude wijsheid te staven, terwyl hy' de vertaling noodzakelijk acht, aangezien er „hooghe baroenen" zijn, die geen latijn verstaan.
Terwijl de uitbeelding van de figuur van Grimbeert niet alleen voorbeelden gaf van vermijden en vernietigen van vereenzelvingsmogelykheden van den haat met de gevoelssamenstelling der schrijvers, vertoonde zij tevens voorbeel-



142
den van onjuist voldoen aan niet te vernietigen eischen, (onjuiste houding van Grimbeert tegenover den vos) en voorbeelden van masqueering (het toedichten van niet met de figuur te combineeren sentimenten).
De uitbeelding der Reynaert-figuur lijdt aan dezelfde gebreken, vooral is onjuist aan niet te vermijden eischen voldaan en is sterk gemasqueerd.
De grootste masqueering is het afscheid van Reynaert van zijn gezin, als hij naar het hof vertrekt. De schrijvers dichten hier den vos sentimenten toe, die eene vereenzelving dienen te vermijden door het type minder kenbaar te maken.
De masqueering blijkt hieruit, dat de aanwezige sentimenten strikt overhodig zijn, want zij dragen in het geheel niet bh' tot de meerdere uitbeelding van het Reynaert-type, aangezien dit niet zijne kenschetsingen put uit het gezinsleven, doch uit zijne verhouding tot de maatschappelijke samenleving. Wij voelen in de rethorika van het afscheid, dat het niet komt uit het gemoed van den vos, doch door de schrijvers is aangebracht om het critieke moment, het vertrek van den hatenden Reynaert in tegenwoordigheid van den iederen haat te boven zijnden das, te ontloopen. Het afscheid behoort tot de zwakste plaatsen van het epos en zijn bestaan had nauwe kans.
Onjuist is voldaan aan den eisch om Reynaerts wandaden te motiveeren en de oorzaken van den haat aan te geven. De erkenning van Reynaerts haat in zijne volle consequenties en de omschrijving van de oorzaken van dat sentiment zou toch gelijk staan met de erkenning van „Van den Vos Reynaerde" als consequentie van eigen haat en met de opsporing van diens oorzaken. Ter vermijding dier erkenning worden nu door de schrijvers de eigenschappen van het dier, de vos, opgegeven als oorzaken van de eigenaardigheden van den mensch, Reynaert.
Hine conste hem niet bedwinghen 1730. Hine moeste ziere zeden pleghen.
De schrijvers laten zoo de motiveering van den mensch doodloopen in de eigenaardigheden van het dier. Deze onjuistheid heeft ten gevolge gehad, dat ter verklaring van Reynaerts wandaden en haat alle nadruk is gelegd op de voedingstocht van het dier, dit tot vraatzucht is omgevormd. Deze omvorming is voor zoover misleidend, dat wel de vraatzucht eenen haat kan motiveeren, terwijl echter dit sentiment van eene andere qualiteit is en andere aanleiding ter func-



143
tioneering heeft. Zooals wij boven dan ook afleidden, is de vraatzucht-haat het kenmerk van den Isingrrjn-mensch, terwijl Reynaerts haat geen verband houdt met de voeding of zulks slechts verwijderd. Zoo is er in de figuur van Reynaert eene groote onevenwichtigheid ontstaan, doordat de haat van den mensch gemotiveerd wordt door de vraatzucht van het dier. De regels
1731. Al haddemen hem thoeft af ghesleghen Het ware ten hoenren waert ghevloghen
zijn dan ook wel
kenmerkend voor het dier, doch in het geheel niet voor den natonden kenner der bewuste sentimenten en onredelijkheden. Voor zoover zij als kenmerkend voor den mensch bedoeld zijn, zijn zij eene foutieve mededeeling. Teekenend voor deze houding der schrijvers zijn ook de regels, die verhalen :
Hoe Reynaert
Eerst an die boesheit vinc 2075. In allen tijden spa ende vroe
Wasic een houisch hint noch doe
Doemen mi spaende van der mammen
Ghinc ic spelen metten lammen
Dor te hoerne dat ghebleet 2080. So dat ic een verbeet
Ten eersten lapedic dat bloet
Het smaecte so wel het was so goét
Dat ic dat vleesch mede ontgan
Daer leerdic leckernie an 2085. So véle dat ic ghinc ten gheeten
Int wout daer icse hoerde bleeten
Daer verbeetic hoekine twee
So dedic des derdes daghes mee
Ende ic ivart bouder ende coenre 2090. Ende verbeet haenden ende hoenre
De schhvers geven toch eene door hun gefantaseerde, maar zoo voor het dier kenmerkende verklaring van het ontstaan der „boesheit", dat het zelfs onmogelijk is ze symbolisch op te vatten of ook maar in geringe mate met den mensch, Reynaert in verbinding te brengen. Reynaert is hier een sprekend dier, dat verklaart, hoe der dieren roofzucht ontstaat. De schrijvers, zich zelf rechtstreeks de vraag stellend, hoe Reynaerts haat ontstaan is, zü'n hier zelfs van hét ge-



144
vaarlijke plan der symboliek afgedaald tot een door den vos verteld natuurlijk-historietje, hetgeen voor hen zelf doenlijk is gemaakt door het feit, dat het op deze plaats Reynaerts taktiek is om onwaarheid te spreken. Deze onevenwichtigheid heeft tevens eene scheefheid in logica van het geval ten gevolge gehad, want indien men Reynaert om het dooden van eene kip aanklaagt, zouden alle dieren terecht moeten staan; men beschuldigt dan ook niet zoozeer om het verschaffen van voedsel als wel om de wijze waarop dit gebeurt.
Over deze behandeling der gevolgen der weerstanden heen, kunnen wij ook de gevoelssamenstelling der schrijvers gelijk stellen aan die van Reynaert.
Leiden wij thans de aanleiding en zoo mogelijk de oorzaak van den haat der Reynaertschryvers af.
I. Indien een individu zich ter vervulling van een of andere taak of eisch voor zijn voorstellingsvermogen de macht toegeschreven heeft, terwijl hij inderdaad machteloos is,ontstaat een onmachtsgevoel bjj de mislukking.
II. Ten aanzien van dat onmachtsgevoel zijn twee mogelijkheden :
A. Het individu kan het als zoodanig erkennen, de toedichting van macht vernietigen en zijne onmacht aanvaarden en in deze berusten.
B. De erkenning der onmacht en de ontkenning dei' macht gaat gepaard met de ondervinding van een minderwaardigheidsgevoel, dat ontstaat door vergelijking van den werkelijken stand van zaken en den
ingevolge der toedichting der macht verbeelden
Ter vermijding dier minderwaardigheidsondervinding kan het individu zich de macht blijven toeschrijven, waardoor dan tevens het onmachtsgevoel niet ondervonden wordt.
III. Het rechtstreeksch gevolg van dezen onder B. beschreven gang van zaken is, dat het onderhavige individu, ten einde de mislukking der taak voor zijn voorstellingsvermogen te motiveeren, het object der taak eene macht toeschrijft, dat op dit eene machtsprojectie gemaakt wordt.
IV. Aangezien in de bedoelde verhoudingen de houding van het individu zelf als redelijk gewaand buiten beschou-



145
wing blijft, blijven voor het onderhavige individu slechts te trekken over:
A. Eene vergelijking van de vermeende machtshouding van het object met de redelijk vereischte,
B. Eene vergelijking van de consequenties van de vermeende machtshouding met de redelijk verwachte.
V. Welke vergelijking het individu uit zal voeren, wordt bepaald door de graad van onmacht en de intensiteit van het onmachtsgevoel. De consequenties zijn van nadeeligen aard en hare afmetingen zü'n evenredig met de graad van onmacht en met de intensiteit van het onmachtsgevoel. Bü' hooge graad en intensiteit zullen de gevolgen alle redelüke vergelijkingsmogelükheid aan zich trekken en vergelü'king A. niet toelaten, terwül bü geringe gevolgen vergelyking B. veronachtzaamd kan worden.
VI. Doordat de gevolgen van nadeeligen aard zijn, zal bü geringe intensiteit als gevolg van vergelü'king A. op het object eene sarrende machtsprojectie gemaakt worden, bij hooge intensiteit als gevolg van vergelü'king B. eene dreigende machtsprojectie.
VII. Het proces der sarrende machtsprojectie brengt haat voort, dat der dreigende projectie angst.
Angst en haat zü'n dus rechtstreeks verwante gevoelens, doordat beide uit een verdrongen onmachtsgevoel ontstaan, terwü'1 het verschil slechts zijne oorzaken vindt in een intensiteitsversehil van het onmachtsgevoel.
Wü kunnen dus besluiten, dat haat of angst ontstaat ten opzichte van dat object, dat de niet te erkennen en niet te voelen onmacht aantoont.
Uit bovengegeven schema kunnen wü afleiden, dat qualiteitsverschillen van haat niet afhankelijk zü'n van de ontstaanswijze. Het qualiteitsverschil is afhankelü'k van de redely'ke waarde van de te vervullen taak, ten aanzien waarvan het onmachtsgevoel ontstaat, waarvan tevens afhan-
1) Wij erkennen de onvolledigheid van bovengegeven schema, zulks vooral ten aanzien van den angst, die ook ontstaan kan uit eene vergelijking van Tereischte en beschikbare krachten, eene wijze, die slechts in aanzicht verschilt met de boven gegevene, aangezien deze blijkens verschillende psychosen ook altijd met eene dreigende machtsprojectie op een object gepaard gaat.



146
kelijk is de redelijke Waarde van het object, Waarop de machtsjrojectie gemaakt wordt.
Het onmachtsgevoel van den Isingrjjn-mensch bestaat ten aanzien van den eisch en de taak der voeding, het object, waarop de machtsprojectie gemaakt wordt, zijn dus diegenen, die voedingsmacht hebben, de ouders en de maatschappij dus, voor zoover de voeding in het spel komt.
De haat van Reynaert ontstaat öp de zelfde wijze; er is echter qualiteitsverschil en dus verschil in aanleiding en ten einde dus de hoedanigheid vast te stellen, dienen wij dus de aanleiding op te sporen, terwijl dan uit de qualiteit der aanleiding de hoedanigheid van de redelijke vermogens van het Reynaert-type, in verband met bovengegeven kenschetsing, blijken zal.
Evenals bh' den Isingrijn-mensch is de medemensch, schepper der maatschappelijkheid, het haat-object, doch niet voor zoover deze schepper is eener voedingsmacht alleen, doch meer nog anderszins.
Alvorens de eigenschappen van den medemensch op te sporen, die tot haat-object dienen voor de Reynaert-menschen, dienen wij er op te wiizen, dat wij alle symbolische verhoudingen van het gedicht terugbrachten op verhoudingen der gevoelssamenstelling met hare hedendaagsche consequenties. De groote waarde van het epos bestaat toch hierin, dat het uitgebeelde van eene dergelijke algemeen menschelijke waarde is, dat het aanleiding-zijn tot bewustwordings-processen niet afhankelijk is van tijdelijke schakeeringen, terwijl de waarde van het epos voor ons in het bijzonder hierin bestaat, dat het bewustwordingen van onredelijkheden van onzen tijd ten gevolge kan hebben. Wij zullen dus ook het haat-object van den Reynaert-mensch in de huidige maatschappij plaatsen, terwh'1 het in het epos aantoonen van gevolgen van verschillen der huidige samenleving met die der middeleeuwen ter staving onzer beschouwing kan dienen.
Wat kan in de samenleving voor den kenner der gevoelens, der tegenstrijdigheden en onredelijkheden aanleiding zü'n tot het ondervinden van haat?
Het goed vervullen eener taak bestaat in het voldoen aan de aan deze verbonden eischen der redelü'ke noodzakelü'kheid.
De gevoelssamenstelling van een individu kan van dien aard zijn, dat zij het noodzakelyk maakt en niet te vernüjden, dat door de vervulling van eene taak een gevoels-



147
eisch ingewilligd wordt, b.v.b. een meerwaardegevoel wordt geinduceerd.
De redelijke eischen van eene taak worden bepaald door de werkelijkheid en hare verhoudingen.
De gevoelseischen aan het vervullen van eene taak verbonden worden bepaald door den aard der gevoelssamenstelling en hare wording.
De werkelijkheid en hare verhoudingen en de gevoelssamenstelling van een individu en hare wording zijn geene gelijkheden en stellen dus ongelijke eischen.
Voor een dergelijk individu is aan het vervullen van eene taak een conflict verbonden, dat drie oplossingen heeft, namelijk: I. de opsporing en de oplossing der oorzaken dier noodzakelijke ondervinding van meerwaardegevoel in eigen gevoelssamenstelling, II. niet voldoen aan den gevoelseisch, III. niet voldoen aan den redelijken eisch, aangezien het ten deele voldoen van het compromis, dat er doorgaans ontstaat uit eene vermenging van den redelijken eisch en den gevoelsdrang, als halve redelijkheid eene onredelijkheid is.
De eerste oplossing wordt door de maatschappelijkheid vormende menschen nooit gekozen, aangezien zij door de overgrootheid van hunne gemoedsverstoordheid de vereischte redelijke vermogens missen. ') De tweede oplossing wordt slechts door zeer enkelen gekozen, aangezien te dezer noodzakelijk is de zucht naar het meerwaardebewijs en dit zelf waar te nemen en het overgroote deel van deze menschensoort het erkenningsvermogen, dat voor deze waarneming vereischt is, mist.
Te minder wordt deze oplossing nog gekozen, aangézien zij eene voortdurend sterk werkende verdringing eïscht en het grootste deel der bedoelde menschen het voor deze verdringing benoodigde energisch vermogen ontbreekt. Uit den aard van het psychologisch proces brengt de bedoelde oplossing gevaar voor zenuwziekte mede, welker ontstaanskans afhankelijk is van de intensiteit van de te verdringen gevoelskracht. Indien de laatste oplossing gekozen wordt, wordt de vervulling der taak, doordat de redelijke eischen toch ter inwilliging dringen, eene verdichting van het voldoen aan de redelijke en aan de gevoelseischen.
De Invloed, die de redelijke eischenvoldoening van de psychologische ondervindt, is zonder uitzondering, dat het vol-
1) Te meer wordt deze oplossing nooit gekozen, aangezien er te dezer wetenschappelijke onderlegdheid noodzakelijk is.



148
doen aan de redelijke eischen der taak van doel der vervulling tot aanleiding en middel van het voldoen aan de psychologische verschoven wordt. Het redelijk doel der taak wordt dus vervangen door het psychologische en vervormd tot aanleiding en middel ter bereiking van dit.
Het redelijk doel der goederenwisseling is de oplossing van het verschil'tusschen behoefte en productie. Indien nu bij de vervuilers dier maatschappelijke taak de gevoelseisch tot ondervinding van meerwaardegevoelens bestaat, zal voor dezen de noodzakelijke oplossing van het verschil tusschen behoefte en productie van redelijk doel der goederenwisseling verschuiven tot aanleiding en middel om door doen, dat is handelen, het vereischte meerwaardegevoel te ondervinden.
Handelen, handel drijven is dus niet de noodzakelijke wisseling der goederen aanwenden om de oorzaak, het verschil tusschen behoefte en productie, op te lossen, doch deze noodzakelijkheid aanwenden, om, aangezien een meerwaardegevoel zijne noodzakelijkheid ontleent aan het bestaan van een te dekken minderwaardigheidsgevoel, de verstoordheid der gevoelssamenstelling door een gevoel van meerwaardigheid te masqueeren;
De wisseling van goederen brengt de noodzakelijkheid van een ruilmiddel mee. Het redelijk doel van het geld is als ruilmiddel te dienen bü de wisseling van goederen. Indien bij den bediener van het ruilmiddel de gevoelseisch tot ondervinding van meerwaardegevoelens werkzaam is, verschuift het redelijk doel vai het geld tot aanleiding en middel om door hebben zich die meerwaardegevoelens te induceeren. Het bezit is niet het hebben van eene groote hoeveelheid ruilmiddel, om de wisseling van goederen mogelük te maken, maar is het hebben van eene groote hoeveelheid geld om zich aldus meerwaardig te voelen, daar waar een minderwaardigheidsgevoel oorspronkelüker ware.
Doordat het ruilmiddel onafscheidelü'k verbonden is aan de wisseling van goederen, is de eisch tot meerwaardegevoelens door hebben meestal verbonden aan den eisch tot meerwaardegevoelens door doen. Handel drijven is dan het aanwenden van de noodzakelyke wisseling van goederen tot het dekken van minderwaardigheidsgevoelens door gevoelens van meerwaardigheid, geput uit doen en hebben, den handel en het bezit.
In de samenleving zyn zoo drie klassen van menschen



149
ontstaan, welker leden aan den aard van het chronisch ondervonden meerwaardegevoel door ieder te herkennen zijn:
I. bestaande uit die menschen, wier gevoelssamenstelling het hun noodzakelijk maakt ter dekking van minderwaardigheidsgevoelens meerwaardevoelens te putten uit hebben, d.w.z. bezit,
II. uit doen en hebben, d.w.z. handel en bezit,
III. uit doen, d.w.z. handel.
Aangezien de wisseling van goederen eene taak is van hoogere redelijke waarde dan het bedienen van het ruilmiddel, zullen zij, die een meerwaardebewijs stellen in het hebben, in het bezit, van geringer redelijke hoedanigheid zü'n, dan diegene die zich hun meerwaardigheid bewyzen door doen en hebben, door handel en bezit. Uit het feit, dat het dezen laatsten toch nog mogelijk is meerwaardegevoelens te putten uit het bezit, zal het handelen dezer van geringere waarde zyn, dan van hen, die hunne minderwaardigheidsgevoelens tegenspreken enkel en alleen door het wisselen van goederen.
De eerste afdeeling wordt dan ook uitgemaakt door de werkelooze „bezittende klasse", de tweede door handelaars, van detaillist tot groothandelaar, in- en exporteur, makelaar, fabrikant enz., terwyl de derde afdeeling gevormd wordt door de leiders der groote economische processen, waarvan elk land er slechts enkelen telt. ') 2)
Onder den druk van de behoefte aan de meerwaardegevoelens wordt de verschuiving van redelyk doel tot psychologisch doel zoo hecht, dat de voorstelling van het redelyk doel zelfs in den vorm van aanleiding en middel uit het bewustzyn verdwijnt. Uit gevolg hiervan is, dat het handel drijven als absolute onvermydelijkheid wordt aanvaard.
Al is het ondoenlijk in dit verband het ontstaan van iederen tak van handel aan de hand van bovengegeven wordingsschema te omschryven, en is zulks overbodig, aangezien het verschil alleen te weeg gebracht is door verschil in aard der goederen, ontstaanswijze, vervoer enz., door de bijzondere
1) Hst spreekt van zelf, dat wij met bovengeschrevene en nog onder uiteen te zettene geene behandeling der psychologie der de maatschappelijkheid vormende menschen bedoelen ; wij geven slechts de verklaring der het leven dier menschen sterkst drijvende gevoelskracht en deze nog alleen voor zoo ver zij in de samenleving gevolgen oplevert en zonder haar hare plaats in de gevoelssamenstelling te geven of de wording dezer uit infantiele toestanden te bewijzen.
2) Vergelijkt voor het verschil tusschen I en II het verschil tusschen Noble en Nobel.



150
plaats, welke ingenomen wordt door een breed vertakte en redelijk zeer aan overbodigheid lijdende wijze van handelen, dienen wij nog de aandacht te vestigen op het feit, dat geld- en wisselhandel ontstaat, indien het ruilmiddel door vormverandering, ontstaan ter vergemakkelijking van verkeer door een proces van leening aan den Staat of alom vertrouwd lichaam, of ontstaan ter opheffing van verkeer en verplaatsing van het ruilmiddel, dit genomen wordt als goed, als aanleiding en middel om meerwaardegevoelens te induceeren door doen en hebben — dat effectenhandel ontstaat dan, als noodzakelijkheid tot leening of in beheer-geving van groote hoeveelheden ruilmiddel, verschoven wordt tot aanleiding van het nemen der bekentenissen van schuld en bewijzen van in beheer gegeven ruilmiddel als goed, ten einde doen en hebben als minderwaardigheidsgevoelens tegensprekende teekenen van meerwaardigheid te beschouwen.
Het verschil tusschen behoefte en productie eischt productie-middelen, onderhoud en bouw van verkeersmiddelen enz.
Het redelijk doel van den werktuigkundige is door de vinding, bouw en onderhoud der bovenbedoelde middelen de oplossing van het verschil tusschen behoefte en productie te bevorderen.
Afgezien van het feit, dat een groot aantal werktuigkundigen in dienst zijn van den fabrikant en de vervulling van hun taak dus reeds zoo veel invloed van de noodzakelijkheid der meerwaardegevoelens door diens doen en hebben ondergaat, dat in plaats van het redelijk doel, de bevordering der oplossing van het verschil tusschen behoefte en productie, reeds de bevordering der mogelijkheden tot meerwaardegevoelens van den fabrikant gekomen is, indien aan de vervulling van zijne taak ook nog meerwaardebewijzen voor den werktuigkundige zelf verbonden zijn, wordt die vervulling nog meer onvolkomen.
In het bijzonder levert de gevoelseisch strikt onredelijke en dus voor eene goede samenleving zeer nadeelige consequenties, daar waar het betreft de vinding van nieuwe middelen. Evenals bij handel en bezit heeft bh' de uitvinding bijna zonder uitzondering eene verwisseling van redelijk en psychologisch doel plaats. Zulks blijkt uit de omstandigheid, dat eene uitvinding bijna nooit het gevolg is eener behoefte en na de totstandkoming van het uitgevondene de aanwending van dit gezocht moet worden, welke aanwending niet



151
afhankely'k is- van eene mogelijke bevordering van de oplossing van het verschil tusschen behoefte en productie, doch van het feit of zij het noodzakelijke meerwaardegevoel van den aanwender al of niet helpt bewerkstelligen — uit het feit, dat geen enkel werktuigkundige den invloed van zijne uitvinding op het verschil tusschen behoefte en productie niet alleen niet berekent, maar zelfs niet berekenen kan — en uit het feit, dat werktuigkundigen niet alleen den indruk hunner uitvinding op het gemoedsleven van anderen niet berekenen of berekenen kunnen, maar dat zjj dézen zelfs niet vermoeden. Het gevolg der twee eerste feiten is, dat de oplossing van het verschil tusschen behoefte en productie bemoeilijkt en de onredelijkheid der samenleving bevorderd wordt.
Voor zoover bezit deze gang van zaken nog een redelijk element, dat de drijvers de noodzakelijkheid van regeling zien. Deze wordt gegeven in den vorm van wet en straf. 1)
Deze noodzakelijkheid schept de functies der uitvoerende, rechterlijke en wetgevende macht.
Het verschil tusschen de vervuilers dier taken en de bezitters, handelaars en werktuigkundigen is, dat hunne taak ten opzichte der samenleving eene individueele functie is, terwijl de maatschappelijke taak der laatstgenoemden collectief is; de taak der eersten is dus een ambt.
Door het collectief zü'n en het daardoor ontbreken van individueele vergelijkingsmogelijkheid is het voortbestaan der collectieve verwisseling van redelijk en psychologisch doel mogelijk. Als echter een rechter, minister e. d. aan de vervulling van zijn ambt de noodzakelijkheid van ondervinding van meerwaarde-gevoelens verbonden heeft, belet hem het feit, dat hij als enkeling tegenover de vergelijkende gemeenschap gesteld is, de verwisseling van redelijk en psychologisch doel, zoodat bü' de vervulling dezer ambten onredelijkheden van groote afmetingen uit hoofde van bovenbedoeld conflict niet waar te nemen zijn, tenzü' het ambt van dien aard is, dat het te gering of te hoog voor de vergelijkende aandacht van de gemeenschap is, de vervuiler om zoo te zeggen onder of boven de gemeenschap staat, waardoor de doelsverwisseling wei mogelyk is en het tot de uitvoerende of wet-gevende macht behooren
1) Ten aanzien van het begrip «Recht" kunnen wij hier slechts in de aandacht geven, dat de boven omschreven wording van de noodzakelijkheid van wet en straf aanwijzingen geeft omtrent de redelijke waarde en de psy" chologische ontstaanswijze van dat begrip.



152
de vervulling omvormt tot het strikt redeloos en tiranniek optreden van een veldwachter of een koning.
Aangezien bovenbedoelde vergelijkingsmogelijkheid eene remming is voor de verwisseling van redelijk en psychologisch doel der taak en de gevoelseischen hun arbeidsvermogen blijven behouden, zullen deze andere aanleidingen tot ondervinding van meerwaardegevoelens scheppen dan de vervulling der taak. Het individu zal de ondervinding van zijn meerwaardegevoel zoo mogelijk volkomen van zijne vervulling der taak aftrekken en verplaatsen in het samenleven, buiten het in functie-zijn, zal echter de vervulling der taak als bewijs voor het bestaansrecht der aldus ontstane meerwaardegevoelens van aanzien, ontzag, eerbied, voorkomendheid, hulde der medemenschen toe, van weelde, gemak, vrijheid van beweging in practische omgeving blijven beschouwen. Het gevolg van dezen gang van zaken is, dat de bedoelde individuen de samenleving eischen stellen, bewijzen vorderen van de meerwaardigheid van hun persoon, vordering, die voor hun voorstellingsvermogen als onomstootelijk terecht verbeeld wordt door het rechter-, commissaris- of minister-zijn, vordering, die past in den gang van handel en bezit, het bestaan dezer te meer onvermijdelijk maakt en den gang dier onredelijke onvermijdelijkheden in hooge mate bevordert, terwijl, aangezien de aftrekking van het meerwaardegevoel van de vervulling der taak nooit volkomen is, ook daar dus nog partieele doelsverwisseling plaats vindt, onredelijkheden ontstaan en dus fouten gemaakt worden.
Naar gelang de mogelijkheid tot vergelijking door de gemeenschap geringer wordt, doordat de redelijke waarde van het ambt stijgt of daalt, vermeerdert de mogelijkheid tot algehéele verwisseling van redelyk en psychologisch doel, zoodat deze bij de laagste beambten der uitvoerende en by de hoogste functionari der wetgevende macht volkomen kan zyn. Heeft de geheele verwisseling van redelijk en psychologisch doel van den politie-agent slechts een momenteele onaangenaamheid van den betrokkene ten gevolge, indien een minister, koning of keizer de zelfde gevoelsssamenstelling draagt, verderft onder die omstandigheid de samenleving tot een volslagen waardeloos bedry'f, dat tijdperken aan kan houden, tijdperken, waarvan de geschiedenis der menschheid vele beschrijft en welker bestaansmogelijkheid, psychologisch gelijksoortige en economisch aaneen gesloten massa's vaak van staatsvorm hebben doen veranderen, dé individuen wijzigend van royalist tot republikein.



153
De ambten van veldwachter tot keizer zn'n volgens bovenstaande eene dalende en stijgende reeks van mogelijkheden tot onredelijkheden, die betrokken gedeelte der samenleving meermalen ieder element van redelükheid doen missen. Ten aanzien der weermacht zyn dezelfde waarnemingen te doen, met dit verschil, dat de zucht tot ondervinding van meerwaardegevoelens by de vervuilers der weermachtbeambten dergelyk arbeidsvermogen bezit, dat de induceering van meex*waardegevoelens door den minderen aan den meerderen van rang als wet op straf van gevangenis openlijk geeischt is in den vorm van militairen groet, overbodig kleedingsonderscheid en aanverwante gebruiken meer, die voor het voorstellingsvermogen der machthebbers hunne noodzakelykheid ontleenen aan den eisch van tucht en gehoorzaamheid, die echter alleen tot gevolg hebben, dat het organisch verloop van het militair verband zeer bemoeilijkt, zoo niet-onmogelijk gemaakt wordt. Dat de zucht tot ondervinding van meerwaardegevoelens het optreden van een weermachtsbeambte zoo vervormen kan, dat het geheel militair organisme, naar gelang de waarde van het ambt, geheel vernietigt of verstoord wordt, bewyzen de beschrijvingen der oorlogen.
Afgezien van het feit, dat eene geheele of gedeeltelyke verwisseling van redelyk en psychologisch doel plaats vindt, alle individuen van bovenbedoelde menschensoort putten door den aard der taak buiten het in functie zyn om in den vorm van het wekken van aanzien, ontzag, eerbied, voorkomendheid, angst by medemenschen, in den vorm van uiterlijke onderscheidingen van weelde, vermaak, bevoorrechting enz. meerwaardegevoelens, eischen, aan welke de samenleving, evenals by die gesteld door de vervuilers der uitvoerende en rechterlyke macht, slechts voldoen kan door opoffering van de meest noodzakelijke redelyke eischen, eene omstandigheid, die de hoedanigheid der samenleving tot de redeloosheid naderen doet.
Bovenbedoelde menschen; zyn, doordat zy de wisseling van goederen, productie en verkeer, ruilmiddel en wetgeving, rechting en uitvoering der wet beheerschen, de maatschappelyke machthebbers, de koningen der samenleving, die in „Van den Vos Reynaerde" versymboliseerd zyn in Nobel.
Een daadwerkelyk aandeel in het verschil tusschen behoefte en productie zouden die menschen kunnen hebben, wier soort in het epos versymboliseerd wordt door Canticleer. Hebben deze vaak meer gevoelsmogelijkheid dan de



154
anderen, niet alleen dat de onderhavige gevoelens de redelijke samenleving bemoeilijken, doorgaans drijven hunne onredelijke wenschen en verlangens tot tegenwerking. Goedgelovigheid kan in verband met gebrek aan elementaire feitenkennis door ijdeiheid zelfs van de geringste intensiteit tot halstarrige koppigheid omgevormd worden, waaruit bij durende tegenwerking baatzucht, venijnig verzet en niet te breken domheid — steunende op de door landliefde ontstane averechtsche denkbeelden van recht en eigendom — ontstaan, gevoelens, die gelijk in de laatste jaren herhaaldelijk bleek, de samenleving, doordat zij leiden over eene stijgende reeks van bemoeielijkingen der oplossingen van het verschil tusschen behoefte en productie tot algeheele onthouding van landbouwproducten zelfs tot botwillige vernietiging dezer, bijna onmogelijk maken.
Heeft de macht der Nobel-menschen de samenleving gemaakt tot eene bijna ieder element van redelijkheid missende maatschappelijkheid, deze wordt eene redeloosheid, indien Brune-menschen daadwerkelijk aan de samenleving meewerken.
Brune stelt toch den man voor, wiens gevoelssamenstelling geheel beheerscht wordt door een overvoedingsgevoel en meerwaardeondervinding, hetgeen een volslagen gebrek aan motorische kracht, ondervinding en kennis van gevoelens ten gevolge heeft, terwijl alleen de psychologische categorien ijdelheid en bij krenking dezer boosheid mogelijk zijn.
Afgezien van het feit, dat het aanwezig zijn aan Nobels hof, dat het bestaan van dat menschensoort, alleen reeds de wisseling van goederen en de noodzakelijkheid van het ruilmiddel,, doordat het aangewend wordt ter erkenning van hun bestaan, drijft tot versterking der onredelijkheden van handel en bezit, indien een individu van bedoeld soort eene taak in de samenleving vervullen gaat, wordt die vervulling niet eene onredelijkheid, doch eene redeloosheid van volslagen onwetend leidend tot volslagen averechtsch doen, hebben, besluiten en beslissen. De Brune-mensch is volslagen onberekend voor welke taak dan ook, aangezien de vervulling van welke taak dan ook altoos een zekere kennis van drijvende gevoelens vereischt en hem deze kennis uit hoofde van zijne gevoelssamenstelling volslagen ontbreekt.
Indien een Brune-mensch een ondergeschikt ambt vervult, blijft de schadelijke invloed beperkt tot het kleine maatschappelijke terrein, dat door zijne taak beheerscht wordt. Indien echter een Brune-mensch minister, koning of priester



155
is, dus een ambt vervult, dat aan den vervuiler als eerste en voornaamste eisch eene volstrekte kennis van de mogelijke gevoelssamenstellingen stelt — een eisch, die door de noodzakelijkheid der wetgeving, der regeling tot in bijzonderheden van de samenlevingswijs van menschen met onderscheidenlijke gevoelssamenstellingen, verschillende wenschen, verlangens, strevingen en gedragingen, een eisch, die door de noodzakelijkheid tot leiding der gemoederen in verband met zondige mogelijkheden onvermijdelijk is — dan moet de vervulling dier taak leiden tot eene redelooze maatschappelijkheid, die de redelijkheid als misdadigheid kenschetst, dan is de vervulling dier taak voor geen verbetering vatbaar, aangezien Brune's ijdelheid geen oordeel toelaat en terwijl een Nobel-mensch een redelijk oordeel — indien de verstoordheid van zjjn gemoed de redeloosheid niet nadert — doordat het minderwaardigheidsgevoelens, onmachtssentimenten en angst treft, als onredelijk verwerpen zal, zal de Brunemensch iedere redelijkheid, doordat zjj ijdelheid krenkt, in woede straffen. 1)
Deze gang van zaken heeft tot onvermijdelijk gevolg gehad, dat eene klasse van ondervoede menschen ontstaan is, waarvan twee groepen, Hooge Intensiteit type B en C door de hooge intensiteit van het hongergevoel eene minderwaardigheidserkenning gedaan hebben, de maatschappelijke voedingsmacht om zoo te zeggen gelijk geven en zich zonder gevoelens overleveren aan die ondervoedende macht. Deze Isingrijn-menschen hebben niet meer invloed op de maatschappelijkheid, dan dat zij eene armenverzorging noodzakelijk maken, die echter eerst in den laatsten tijd door die samenleving als eene maatschappelijkheid erkend is.
De eerste klasse der Jsingrjjn-menschen van de afdeeling: Hooge Intensiteit maken als werktuigen van de Nobel-menschen den onredelijken gang van samenleving mogelijk, terwijl de Isingrn'n-menschen type B. Geringe Intensiteit (met dreigende machtsprojectie op de maatschappelijkheid en angst) dien gang aanvaarden en goedkeurend onderdanig instemmen.
Een bijzonder aandeel in de maatschappelijkheid hebben in de laatste tientallen jaren de Isingrijn-menschen type A. Geringe Intensiteit gehad, (type A. met sarrende machtsprojectie en haat).
Na hunne verhouding tot de maatschappelijkheid als psy-
1) Wij verwijzen te dien aanzien o. m. naar de gedragingen van den priesterstand in de provincie-plaatsen en dorpen.



156
chologisch gelijksoortig erkend te hebben, werd een lichaam gevormd, dat tot taak had de maatschappelijkheid als onredelijkheid te niet doen. Het spreekt echter van zelf, dat daar waar het optreden der Isingrijn-menschen het gevolg was van de onderhavige psychologische categorie, haat, het optreden zich alleen maar bepalen zou tot de aanleiding van dat sentiment en men alleen die onredelijkheid trachtte te niet te doen, die rechtstreeks verband hield met de voedingsmogelijkheid. Eigen onmacht werd niet erkend, doordat de aandacht onder den druk van den haat afgeleid werd op de al of niet g ewaande macht der medemenschen. De maatschappelijke omstandigheden werden door de niet erkenning der onmacht gevoeld als onrecht, eene aanvoeling, welke nog versterkt werd — waardoor mede de uit deze ontstane meeningen hechter werden — door het feit, dat de Nobel- en Brune-menschen onder druk van meerwaardegevoel en ijdelheid l) de macht als goed recht voelden en hunne gedragingen ten aanzien van de ondervoede menschen door deze aanvoeling lieten regelen. Het gevolg van dezen gang van zaken was, dat het psychologisch doel, namelijk de vernietiging der ondervoedingsgevoelens, zelfs uit het bewustzijn verdween en vervangen werd door een ander psychologisch, namelijk de vernietiging der macht der Nobel- en Brune-menschen voor zoover deze met de voeding verband hield. Dit psychologisch doel onderging nog eene uitbreiding door het feit, dat de aandacht der Isingrijn-menschen door boven omschreven gang van zaken van de vernietiging der ondervoedingsgevoelens op de vernietiging der maatschappelijkheid is afgeleid. Door deze verschuiving der aandacht, in verband met het geringe redelijke onderscheidingsvermogen, vereenzelvigen de Isingrijn-menschen de voedingsmacht der Nobel- en Brune-menschen met welke macht dezer dan ook, waardoor boven bedoeld plan vervormd werd tot de algeheele vernietiging der geheele al of niet gewaande macht der ondervoeders.
Het redelijk doel van het arbeider-zijn is de bevordering van het verschil tusschen behoefte en productie, waartoe hij
1) Het lijkt ons in dit verband niet ondienstig in de aandacht te doen houden, dat, hoewel en ijdelheid en een meerwaardegevoel de waarde-opvatting van eigen persoonlijkheid vermeerderen, zij niet vereenzelvigd mogen worden, aangezien zij het kenmerkend verschil vertoonen, dat ijdelheid immer aanleidingloos is en een meerwaardegevoel zonder aanleiding nooit gevormd wordt, terwijl onder den druk van dat gevoel de aanleidende daad voor het voorstellingsvermogen van den dader eene prestatie wordt.



157
in verband met zijne geringe redelijke vermogens slechts in staat is door de productie te bevorderen door hand-arbeid of door bediening der machines.
Bij de vervulling dezer redelijke taak heeft dus niet alleen eene verwisseling van redelijk doel en psychologisch, de vernietiging der ondervoedingsgevoelens, plaats gehad, maar tevens eene dubbele uitbreiding van dit laatste van vernietiging der ondervoedende macht der Nobel- en Brune-menschen tot de vernietiging van het algeheele vermogen van dat menschensoort, zoodat van de redelijke taak niet meer is overgebleven dan een gedwongen arbeid onder het verlangen zoo weinig mogelijk uren te werken voor zoo veel mogelijk loon, terwijl eene mogelijke verwerkelijking van het psychologisch doel van het arbeider-zijn niet leidt tot eene onredelijke of redelooze samenleving, maar deze in verband met der arbeiders geringe vermogens volslagen onmogelijk wordt. 1)
Vooral in tijden van groote mislukkingen der gevolgde taktiek, als de onmacht der machthebbers voor dezen onloochenbaar blijkt, als de angst functioneeren gaat, omdat de tot dan toe gebezigde machtsmiddelen ontbreken gaan, wordt den weters om raad gevraagd. Dit kan goed zü'n, indien de gevoelssamenstelling van den geleerden en wijzen niet is als die van Tybeert, den angstigen kater, want de psychologische doelmatigheid van diens wetenschap is van dien aard, dat zij slechts bestaat in eene overgroote feitenkennis en aangezien te dezer raadgeving in het by zonder kennis der de feiten voortbrengende onredelijke gevoelskrachten vereischt is en de Tybeert-mensch uit hoofde van zü'ne gevoelssamenstelling een zelf het geringste weten onmogelijk makenden angst voor die kennis ondervindt, zal zijn advies in volslagen onwetendheid uitgebracht worden, door ijdelheid als juist vermeend worden, averechts zü'n en de samenleving verknoopen tot een strikt doellooze onredelü'kheid, redeloosheid en onmogelükheid, die hare voornaamste kenmerken vindt in de ontoelaatbaarheid van zelfs de kleinste mogelükheid, tot welker fnuiking de Tybeert-mensch te meer in de gelegenheid is, aangezien aan züne onwetendheid de zorg van het groeiend geslacht vertrouwd is.
Zoo is de samenleving van „alle die diere, groet ende cleene", zoo is de maatschappelijkheid en daar tegenover staat de volmaakte kenner der onredely'k-, redeloos- en on-
1) Zie Rusland en Duitscbland.



lo8
mogelijkheden veroorzakende gevoelens, conflicten én tegenstrijdigheden, volmaakte kenner, die echter blijkens boven omschreven ontstaanswijze van den haat een niet erkend onmachtsgevoel draagt.
Uit eene vergelijking van de hoedanigheid van de de maatschappelijkheid vormende menschen met eigen qualiteit van het Reynaert-type ontstaat ter loochening van boven bedoeld onmachtsgevoel, gegrond op de kennis der onredelijkheden der anderen en op de constateering zelf vrij dezer te zijn, een gevoel van macht en meesterschap.
De maatschappelijke taak van de volmaakte kenner der de bovenomschreven onredelijkheden voortbrengende gevoelens en conflicten is van de hoogste redelijke waarde, want zij bestaat in het bevorderen der samenleving — niet door het oplossen van het verschil tusschen behoefte en productie door doen of hebben, verbouw van land of bouw van tuigen, arbeid van handen of van het intellect in den vorm van beslissen, besluiten, rechten of geven van de wet, niet door het vermeerderen van feitenkennis van welke maatschappelijke aanwendingsmogelijkheid dan ook — maar door het vermeerderen der kennis van aard en samenstelling der de bovenomschreven onredelijkheden voortbrengende gevoelens, door het opdringen van die gevoelens aan het zuiverend weten, ten einde die verhoudingen onmogelijk te maken, die thans werkelijk zijn en die verhoudingen werkelijk te maken, die thans onmogelijk zyn.
Het vervullen van eene taak bestaat in het voldoen der aan die taak verbonden eischen der redelyke noodzakelijkheid.
Voor den Reynaert-mensch is aan de vervulling der taak de gevoelseisch tot ondervinding van machts- en meestersschapsgevoelens verbonden.
En nu heeft bij de volmaakte kenner der onredelijke gevoelens de eerste verwisseling van redelijk en psychologisch doel plaats, bepaalt hy als zijne maatschappelijke taak, de vernietiging der menschelijke onredelijkheden, ten einde gesteund door zyne volmaakte kennis der die onredelijkheden veroorzakende gevoelens eigen onmacht te verbergen en macht en meesterschap te bewijzen.
Aangezien de redelyke eischen, die eene taak den vervuiler stelt, bepaald worden door de werkelijkheid en hare verhoudingen, de gevoelseischen door de gevoelssamenstelling en hare wording, beide eischen ongelijk zijn, de Reynaertmensch door den gevoelseisch geen rekening kan houden



159
met de onvermijdelijkheid der werkelijkheid, dat geen enkel individu vermogen bezit de gevoelssamenstellingen der menschen in moment zoo te wijzigen, dat zij werken naar de wetten der rede, wordt iedere poging tot uitvoering der taak met haar psychologisch doel of door de maatschappelijkheid als overbodig aanvaard of geloochend of gestraft, mislukt de vervulling volslagen. 1) 2)
Door de mislukking wordt dè onmacht gevoeld, doch niet geweten. De aanvoeling wordt nog versterkt door de ondervinding, dat door den boven omschreven aard der maatschappelijkheid de Reynaert-mensch onvermijdelijk ter wille zijner stofwisselingsprocessen verplicht is, niet alleen ondergeschikt dienst te nemen bij der anderen onredelijkheid, mee te werken aan der anderen redeloosheden, recht te laten wedervaren aan der anderen onmogelijkheden, maar dat de volmaakte kenner der oorzaken der onredelijk-, redeloos- en onmogelijkheden gedwongen is hulde te bewijzen aan deze onvermijdelijkheden, zijne kennis buiten werking te stellen, zulks op straffe van vogelvrijheid of dood.
Door dezen gang van zaken concentreert zijne superioriteit, door tegenstelling in verband met bejegening, de aandacht nog meer op zich zelf en blijft aldus het onmachtsgevoel onerkend, terwijl het in durende wisselwerking van pogen en mislukken ten sterkste wordt gevoeld.
Uit hoofde van het feit, dat door het niet erkend zijn de onmacht niet als oorzaak aangewezen kan worden, wordt de maatschappelijkheid, die slechts schuldlooze aanleiding is, als de oorzaak beschouwd van het feit, dat het altoos gehandhaafde gevoel van macht en meesterschap gesard wordt en de machtsprojectie op de maatschappelijkheid ontstaat, die het gemoed van de opperste menschen door de eeuwen heen vervuld heeft met den haat der grootste hervormers, denkers en kunstenaars.
Nu heeft de tweede doelsverwisseling plaats, de wensch tot vernietiging der menschelijke onredelijkheden verschuift tot het verlangen den haat congruenties te geven en de menschheid wordt genomen onder den geesel der satyre, die in „Van den Vos Reynaerde" Reynaert stelen, rooven en
1) Ten bewijze dezer waarneming behoeft slechts verwezen worden naar het leven der zelfs grootste godsdiensthervormers b.v.b.
2) Eet lijkt ons rié dienstig er op te wijzen, dat uit deze uitspraken op te maken is, dat wij nergens in dit boek waardeering of afkeuring bedoelden te geven.



160
moorden doet, niet zooals dieven, roovers en moordenaars doen, maar door het toebrengen van slag op slag aan die onredelijkheden, die de poging deden mislukken, die de onmacht te voelen gaven, aan het Nobel-Brune-IsingrynCanticleer- en Tybeert-zijn.
Het spreekt van zelf, dat zelfs de geringste congruentie van den haat in daden onmogelijk is, zoodat de taak van den kunstenaar, indien zjjn superioriteit niet van dien aard is, dat de intensiteit van den haat de productie van eene satyre bereikt, vernietigd wordt tot een actieloos toezien of tot algeheele veronachtzaming, welke al de schakeeringen van een neerbuigend quasi medelijden tot een quasi niet de moeite waard vindend minachten doorloopen kan, een gang van zaken, die de maatschappelijkheid haar hoogste goed gedurende eeuwen derven doet, want slechts bjj zeer enkele kunstenaars en denkers heeft de eerste doelsverwisseling andere gevolgen dan de sarrende machtsprojectie met den haat van de hierboven behandelde tweede verschuiving. Welke andere gevolgen de eerste doelsverwisseling ook hebben kan, zonder uitzondering heeft bü' de vervulling der taak eene verwisseling van redelijk en psychologisch doel plaats, waardoor ook zelfs de grootste hervormers der menschheid, aangezien ook by dezen psychologische categorien werkzaam waren, — hetzy de tweede doelsverwisseling achterwege bleef, hetzij de eerste andere gevolgen had dan de voortbrenging van den dam van den haat — niet meer hebben kunnen bereiken, dan eene verandering in vormen, waarin de gevoelens hunne onredelijkheden congrueeren deden.
De meeningen, waardoor de kunstenaars en denkers hunne houding voor hun bewustzyn motiveeren, zyn over bekend voor wie er ooit een sprak, al varieeren de vormen, waarin deze medegedeeld worden ook van eene leer van „Oog om oog en tand om tand" tot een wysgeering stelsel van „Der Uebermensch".
De Reynaert-haat heeft een onmachtsgevoel tot oorzaak en de maatschappelykheid tot aanleiding. De gevoelssamenstelling van Reynaert, Nobel, Tybeert en Isingryn voeren alle terug op een onmachtsgevoel, terwyl echter dat onmachtsgevoel van andere hoedanigheid moet zyn, aangezien het by ieder andere consequenties heeft. Evenals ten aanzien van het onmachtsgevoel van den Nobel- en Tybeert-mensch levert het gedicht geene aanwy zingen omtrent aard en oorzaak van het onmachtsgevoel van den Reynaert-mensch. terwijl wü' het onmachtsgevoel van den Wolf-mensch terug



161
konden voeren als ontstaan uit eene lichamelijke infantiele krachtloosheid onder ondervoedende omstandigheden.
Het ontbreken van aanwijzingen omtrent oorzaak en aard van het onmachtsgevoel van den Reynaert-mensch is het ■gevolg van het feit, dat des kunstenaars haat eene psychologische categorie is, die hare consequenties oplevert in de verhouding van den schrijver tot de maatschappelijkheid, het gedicht van deze verhouding de versymboliseering is en niet van de verhouding tot zich zelf, in welke de consequenties gezocht zouden moeten worden van den aard en oorzaak van het onmachtsgevoel, waar omtrent in het epos dus geene congruenties te vinden zijn.
Aangezien echter de aard van het onmachtsgevoel en van zijne oorzaak van geen invloed is op het ont- en bestaan van den haat, is dit gevoel bij iederen kunstenaar, hoe verschillend de gevoelens, welke hunne consequenties opleveren in zijne verhouding tot zich zelf, ook zijn mogen, mogelijk, indien de intensiteit van onmachtsgevoel van dien aard is, dat de sarrende machtsprojectie en niet de dreigende gemaakt wordt.
Indien de dreigende machtsprojectie gemaakt wordt, ontstaat angst. Naargelang de intensiteit van het onmachtsgevoel kan de angst den kunstenaar de poging tot vervulling van zijne taak onmogelijk maken in eene vlucht in afzondering zonder dat eene tweede doelsverwisseling plaats vindt of deze kan de volgende gevolgen hebben.
Indien namelijk de angst de tweede doelsverwisseling bewerkstelligt, zal de psychologische eisch der taak uit hoofde van den angst de vernietiging der gewaande dreigende macht zijn en deze eisch zal de taak vervormen tot eene poging tot produceering van eene dusdanige houding der menschen, dat de angst tot welker funetioneering de oorzaak, het niet erkend onmachtsgevoel, altijd aanwezig blijft, geen aanleiding meer vindt, een gang van zaken, die voor het voorstellingsvermogen van het individu volslagen onbewust plaats vindt, die hem de leer der naastenliefde doet voorstaan en een menschelijk streven voortbrengt, waarvan het leven van eenige der grootste hervormers voorbeeld is, dat echter even onvermijdelijk als de gevolgen der sarrende machtsprojectie tot eene volslagen mislukking leidt, want de oorzaak van der menschen reeds gedurende eeuwen van vormen slechts wisselenden onheilsgang is de vervulling van psychologische eischen, daar waar de inwilliging van redelijke noodzakelijk zijn, waardoor zelfs volkeren vernietigd zjjn en



162
de grootste godsdiensthervormers hunne pogingen boetten met den pü'nlijksten dood.
Zoo kunnen wij besluiten, dat ook de pogingen van zelfs de opperste menschen mislukten, doordat ook dezen niet in staat waren de erkenning te doen, daar waar deze van onmacht noodzakelijk ware, dat wij deze menschensoort, naargelang de intensiteit van het onmachtsgevoel, verdeelen kunnen in die
I. met sarrende machtsprojectie en haat met mogelijkheid tot satyre en onvermijdelijkheid tot actieloosheid. Willem en Arnout, Erasmus, Marnix van St. Aldegonde, Comte de L'Autreamont, Horatius, e. a. (in godsdienstig verband is optreden nog mogelijk in den vorm van strenge wet met voorspelling van wraakstraf, ziet: de Israëlitische wetgevers).
II. met dreigende machtsprojectie en angst van die intensiteit, dat eene actieloosheid onvermijdelijk is, o. m. Diogenes.
III. met dreigende machtsprojectie en angst van die intensiteit, dat eene poging tot produceering van naastenliefde ontstaat, o. m. Thomas a Kempis, H. Franciscus van Assisie. 1)
De haat en de angst is vermij delijk voor hem, die niet alleen volmaakt weet de tot onredelijkheden drijvende gevoelens der anderen, maar die ook volmaakt de eigen sentimenten met hun aanleiding en oorzaak kent, voor hem, die de kracht en de macht weet en niet de grenzen overschrijdt in zelfbedrog van welk waardevol aanschijn dan ook. En dit stempelt de schrijvers van „Van den Vos Reynaerde" tot de hoogsten onder de oppersten, dat zij naast de volledige congruentie van hunnen haat de mogelijkheid tot hooger houding van hen zelf te kennen gaven in de figuur van Grimbeert, die zij als het ware den toestand van hun eigen gemoed wikken laten in:
Hets messelic hoet gheuallen mach,
waardoor zij
te kennen gaven de mogelijkheid te voorzien den haat als
1) Wij dienen de aandacht te vestigen op het feit, dat de wijdere motiveering van het bestaan van de dreigende machtsprojectie en van de intensiteitsverschillen van den met deze optredenden angst een even omvangrijke uiteenzetting zou vereischen als de in dit boek gegeven motiveering van den Reynaert-haat, zoodat men dus de gegeven verdeeling als eene schematische vervollediging zonder meer dient te beschouwen.



163
steunende op een te erkennen onmachtsgevoel als onredelijkheid te beschouwen en te vernietigen.
Zij waren den Grimbeert-toestand nabij, want het optredenvan den vos geeft blijk van het feit, dat zij de aanleiding tot den haat, de onredelijkheid der anderen, tot in de meest elementaire verhoudingen aangevoeld hebben en de gevoelsoorzaken dier onredelijkheden hebben zij zoo nauwsluitend in kern gespeurd, dat zij den vos hebben kunnen doen optreden tegen figuren, die, ontdaan van alle bijkomstige bijzonderheden, de elementen der onredelijke samenleving zijn, dat zij van Nobel, Brune, Isingrijn, Canticleeer en Tybeert hebben kunnen maken schematische standaard-figuren, die van alle tijden zijn.
Niet alleen door het bovenstaande en door het wel nog onvolledig optreden der Grimbeert-figuur, te meer wordt nog het feit, dat zij nauw het weten hunner eigen onredelijkheid nabij geweest zijn, bewezen door het feit, dat zij de elementaire figuren der onredelijke maatschappelijkheid zoo scherp als gedaan aangevoeld hebben, daar waar het standaard-figuur zijn in de Middeleeuwsche maatschappij zich niet zoo sterk uit geteekend kan hebben als in de huidige het geval is, dat zij in de zich zwakker kenschetsende 13e eeuwsche samenleving reeds zoo de grondverhoudingen der onredelijkheid gevoeld hebben, dat zij in staat waren in Nobel, Brune e. a. die verhoudipgen onder te brengen, zoo elementair en schematisch, dat zij passen nog op de elementen der huidige maatschappelijkheid.
Afgezien van het scherp aanvoelen der maatschappelijke onredelijkheden, moeten de schrijvers een naar ons weten in geen enkele literatuur overtroffen reproductie-vermogen van gevoelens en gevoelssamenstellingen gehad hebben, waardoor hun psychologisch waarnemingsvermogen eveneens onovertroffen is. Niet alleen toch, dat Nobel, Brune, Isingrijn en Tybeert standaardtypen der maatschappelijke menschen zjjn, zij zijn, doordat hunne gevoelssamenstellingen niet verschillen door bijkomstige verwikkelingen doch in schematisch beginsel, eveneens de verbeelding van elementaire figuren der blanke menschheid.
Evenals de overvoede en ondervoede mensch tegenstellingen zijn en hunne gevoelssamenstellingen zich, wat opwekkingsmogelijkheid en intensiteit betreft, omgekeerd verhouden, zjjn Nobel en Tybeert tegenstellingen.
Boven bij de behandeling van Tybeert en in het schema der gevoelsconflicten besloten wjj reeds, dat beider gevoels-



164
samenstellingen over angst op één onmachtsgevoel terug voeren, dat het object van het uit deze psychologische categorien ontstane conflict elke realiteit is. Voor zoover zijn beide gevoelssamenstellingen dan ook gelijk, eene gelijkstelling, die te meer gewettigd wordt door het feit, dat wij reeds by de behandeling van het Tybeert-type constateerden, dat de Nobel-mensch aan het Tybeert-type gelijk wordt, als de meerwaardebewijzen van de machts- en krachtprestatie ontbreken gaan, als de Nobel-mensch „siec" is, want dan krijgen bij dezen ook de den Tybeert-mensch kenschetsende gevoelens, angst en onmachtsgevoel, functioneeringsgelegenheid. Het verschil tusschen de beide menschen-typen wordt dan ook niet uitgemaakt door een onderscheid in aard der te ondervinden gevoelens, doch door de verschillende wijze, waarop beide typen de angst en het onmachtsgevoel beletten te functioneeren.
De Nobel-mensch ontneemt den angst en het onmachtsgevoel — welke gevoelens hij in zjjne onwetendheid niet als zoodanig, doch minder gedifferentieerd als gevoelens van minderwaardigheid van zyn persoon waarneemt — de functioneeringsgelegenheid door deze chronisch in beslag te laten nemen door gevoelens, die den angst en het onmachtsgevoel tegenspreken en hun bestaan loochenen; de door den Nobel-mensch ondervonden gevoelens van meerwaardigheid van zyn persoon zyn dan pok zonder uitzondering gevoelens van mannelijke krachtdadigheid en heerscherige kracht.
De Tybeert-mensch daarentegen belet den angst en het onmachtsgevoel te functioneeren door zyn bewustzijn niet met tegensprekende gevoelens, doch met niet met den angst en het onmachtsgevoel in verband staande en deze dus niet opwekkende gedachten te vullen.
De Nobel-mensch belet de onderhavige gevoelens te functioneeren door de functioneeringsgelegenheid in beslag te laten nemen door gevoelens, psychologische categorien, de Tybeert-mensch door haar te vullen met gedachten, logische categorien, de Nobel-mensch gaat dus doen en hebben, de Tybeert-mensch wordt „wjjs ende wel gheleert". Zoo zyn Nobel en Tybeert tegenstellingen door de werkingstechniek van hunne gevoelens, een verschil, dat elk, zelfs het geringste uiterlijke onderscheid ten gevolge heeft. ])
1) Afgezien van het feit, dat eene durende toepassing van bedoeld verschil twee onderscheiden menschentypen veroorzaakt, bij individuen met andere gevoelssamenstelling worden beide methoden onderscheidenlijk of



165
Het spreekt van zelf, dat het verschil in methode, waarop de angst en het onmachtsgevoel belet wordt te functioneeren, in laatste instantie zijne oorzaak vindt in verschil in gevoelssamenstelling. Deze uitspraak is niet tegenstrijdig aan onze waarneming, dat de gevoelssamenstellingen van Nobel en Tybeert gelijk zijn, want deze gelijkstelling geschiedde alleen door de waarneming van angst en onmachtsgevoelens bij beide typen, terwijl zij de mogelijkheid tot verschillende differentieering van Nobels en Tybeerts angst en onmachtsgevoel niet uitsloot. Evenals aan haat ligt aan angst en onmachtsgevoel, welk ook, eenzelfde wordingsschema ten grondslag, maar het behoeft geen betoog, dat het verschil in bovenbedoelde belettingsmethode gepaard gaat met een verschil in aard van angst en onmachtsgevoel, terwijl beide verschillen, op eenzelfde oorzakelijk verschil terug voeren, welks bespreking, door het feit, dat in het epos dit oorzakelijk verschil geene sporen achtergelaten heeft, achterwege moet blijven.
De uitbeelding van vier elementaire menschentypen in* het epos was meer onvermijdelijkheid dan bedoeling der schrijvers. Hunne bedoeling *) is geweest standaardtypen der maatschappelijke menschen te geven. Zulks blijkt uit verschillende feiten. Cantecleer toch is een mensch, wiens gevoelssamenstelling niet schematisch elementair is, daar zij hare voornaamste kenmerken vindt in bijzondere verwikkelingen, als zijne gevoelsverhouding tot zjjn vader, vrouw en nakomelingschap, die wel elementair zou kunnen zijn, doch in het epos niet als zoodanig gegeven is, terwijl hij van de de maatschappelijkheid vormende menschen wel een standaardtype is. Ten tweede blijkt bovenbedoeld streven der schrijvers uit het feit, dat alle figuren, behalve Brune en Isingrijn, zelfs het Reynaert-type op niet erkende verschillende onmachtsgevoelens terug voeren, terwijl de oorzaken van die onmachtsgevoelens, van de verschillen in hoedanigheid en van de niet erkenning niet zijn bloot gelegd, hetgeen toch had moeten geschieden, indien de figuren als standaardmenschen bedoeld waren.
vermengd gebruikt, terwijl vele pathologische gevallen hoogstwaarschijnlijk hun verschillend ziektebeeld niet aan verschil in gevoelssamenstelling doch aan verschil in bedoelde belettingsmethode te danken hebben.
1) En deze misschien nog onbewust. Tevens behoeft het geen betoog, dat de in dit boek beschreven prestaties der schrijvers meer op een reproductievermogen van gevoelens en gevoelssamenstellingen berustten dan dat zij het gevolg van een weten geweest zijn geweest.



i6e
Van alle figuren zijn slechts gevoelens uitgedrukt of voor zoover zij consequenties in de maatschappelijkheid opleverden, of voor zoover zij deze consequenties hielpen teekenen. Zoo zijn de sexueele gevoelens niet als dramatische drijfkrachten aangewend en waar zij dit wel zijn, zijn zij gebezigd als middel ter krenking van gevoelens, die in de maatschappelijkheid hunne gevolgen opleveren. Het sexueele element der gevoelssamenstelling bepaalt toch meer het gezinsleven en de verhouding tusschen man en vrouw, dan dat het rechtstreeks de maatschappelijkheid mede vormt. Daar waar Reynaert dan ook met sexueele gevoelens in aanraking komt, bij de klacht van vrouw Iulocke, vermindert de intensiteit van zijn haat, die alleen ingesteld is op maatschappelijke onredelijkheden, zoo, dat het zwaar sarcasme van regel 1211— 1225 vermindert tot de scherts van regel 1290—1299,
Swijghet Iulocke soete vrauwe Ende laet zijncken dese rauwe Ende laet bliuen huwen toren Wattan al heuet hu heere verloren Eenen van den clippélen zinen Al te meer so sal hi pinen Laet bliuen dese tale achtre Gheneset de pape en es gheen lachtre Dat hi ludet met eere clocken,
terwijl niet de scherpe haat-grn'ns uitdrukking geeft aan zijn uiterlijk, doch
1287. Hi louch dat hem bachten scorde Ende hem crakede die tauerne.
En in dit niet in de aandacht nemen van de sexueele gevoelens vinden wij dan ook de oorzaak van het feit, dat de gevoelssamenstellingen en van Nobel en van Tybeert en van Reynaert op verschillende onmachtsgevoelens terug voeren, dat noch van de qualiteitsverschillen, noch van de oorzaken dier onmachtsgevoelens en der niet erkenning materiaal in het epos voorhanden is, aangezien al deze aanvullingen gezocht moeten worden in infantiel sexueele verhoudingen en hare wordingen.
Het schema van de onredelijkheden van het Nobel-BruneIsingrijn-Canticleer-zijn verandert niet; in den loop der tijden wijzigt slechts den graad van het aandeel der ondérscheidenlijke onredelijkheden in de vorming der maatschappelijkheid. Dit verschil in aandeel gaat gepaard met een



167
intensiteitsverschil van haat van den Reynaert-mensch. Het type, dat het grootste aandeel heeft, gaat het sterkst onder de haat-projectie. Eene overeenkomst tusschen de huidige en de middeleeuwsche maatschappij is, dat de Nobel-mensch het grootste aandeel in het bestaan van den onredelijken aard heeft, want ook thans zou een Reynaert-mensch Nobel tot koning van het maatschappelijke hof maken en de zwaarste krenking doen ondergaan. Een verschil wordt echter aangetoond door het feit, dat in de huidige samenleving een Reynaert-type Brune en niet Isingrijn tot durend onderwerp van zjjn spot zou maken.
De oorzaak van dit verschil vinden wij in de eigenaardige wijzigings-toestand, waarin de middeleeuwsche maatschappelijkheid in de twaalfde en dertiende eeuw zich bevond, namelijk de opkomst van den derden stand uit kleine kooplieden, vrije boeren en boeren in hoerigheid, een stand, die in tegenstelling met de toen machthebbende heeren zijn voornaamste kenmerk zal gevonden hebben in ondervoedingsgevoelens en hunne consequenties, waarvan het verzet en streven tot opkomst een der belangrijkste is geweest. Te meer wordt deze veronderstelling waarschijnlijk gemaakt door het feit, dat deze wijzigingstoestand, de opkomst van den ondervoeden stand en het begin van diens invloed op den aard der maatschappelijkheid, zijne versymboliseering in tal van volksverhalen, alsmede in Reinhart Fuchs, Ysingrimus en in branche VIII vindt, in de fabels namelijk, waarin de vos met andere dieren op pelgrimstocht trekt.
Ten aanzien dezer fabels zijn toch drie kenmerkende verschillen met de andere Reynaert-verhalen op te merken, te weten:
I. De met den vos op pelgrimstocht gaande dieren versymboliseeren de maatschappelijkheid niet in dên vorm van Nobel, Brune enz., doch door het huisdier-zijn.
II. Reynaert valt de dieren niet aan, doch beschermt ze.
III. De wolf treedt in meervoud op.
Het feit, dat de wolf in meervoud optreedt, dat zelfs in branche VIII Primaut mede-ondervoeden ter hulp roept, als hij Renart, Belin en Bernart in zijn hol aantreft en zich als persoonlijkheid oplost in een meervoud van wolven, is het gevolg van de omstandigheid, dat de wolf-mensch nog niet zooveel invloed op de maatschappelijkheid had, dat hu' zich in vergelijking met de andere de maatschappelijkheid vormende menschen als een scherp gefixeerd type, als Isingrijn, afscheidde. De invloed van den ondervoeden mensch



168
werd door de samenstellers dier verhalen nog als eene zich vaag afteekende kracht gezien, die nog niet zulke consequenties opgeleverd had, dat de drijvers als het Isingrijntype er door uitgeteekend werden.
Deze eigenaardigheid wijst erop, dat bedoelde fabels ontstaan zijn uit eene aandachtsrichting op de opkomst van den derden stand, op het begin van den invloed der Isingrijnmenschen. Het gevolg van deze aandachtsrichting op dien nog ongedifferentieerden invloed is geweest, dat de haatintensiteit van Reynaert niet zoo sterk is als in de andere fabels, hetgeen niet alleen uit zijne gedragingen blijkt, doch eveneens uit het feit, dat hij in vele verhalen eene secundaire rol speelt en eerst dan als verdedigend leider der dieren optreedt als dezen gevaar dreigt, de haat begint eerst dan te functioneeren, indien de invloed der ondervoede menschen op de maatschappelijkheid merkbaar wordt.
Aangezien de dieren Nobel, Brune, Tybeert enz. voorstellingen van maatschappelijke menschen zjjn, verbeeldingen, die hun ontstaan aan den Reynaerthaat danken, spreekt het vanzelf, dat de maatschappelijkheid niet in die vormen verbeeld kon worden, indien er geen haat werkzaam was. Daarbij waren de figuren Nobel, Brune enz. bekend uit een toestand der maatschappelijkheid, waarin de ondervoede mensch zich reeds als Isingrijn afgeteekend had. De maatschappelijkheid kon dus in de pelgrimsfabels niet verbeeld worden door Nobel, Brune enz. en het keurend oordeel der samenstellers zou zich tegen eene onbewuste neiging tot dusdanige versymboliseering verzet hebben, aangezien zh' in strü'd was met de alom bekende, wijl de vos in deze verdedigt. De maatschappelijkheid en de deze vormende menschen worden dan ook versymboliseerd enkel en alleen door het huisdier-zijn der tochtgenooten.
Zulks was te meer mogelijk, aangezien door de verminderde intensiteit van den haat van Reynaert, dit sentiment geene onderscheiding in maatschappelijke typen eischte, daar het op dit onderscheidenlijk-zijn slechts zoo zwak was ingesteld, dat het geen sarcasme doch slechts de scherts der door den vos geleide verdediging, welke uitgemaakt wordt door het lachwekkende der wijze, waarop van de lichamelijke eigenaardigheden der dieren door Reynaert gebruik gemaakt wordt, voortbracht. De intensiteit van Reynaerts haat is zoo door het feit, dat hü in samenwerking met de maatschappelijkheid zich tegen een gemeenzamen vüand verdedigen gaat, zoo verminderd, dat hij niet 'meer is ingesteld op de de dieren ken-



169
merkende innerlijke eigenaardigheden, doch op hunne persoonlijke uiterlijke kenmerken, zooals hij in de andere Reynaertverhalen gebruik maakt van te bespotten gevoelskenmerken, doet hij in de pelgrimsverhalen zulks met te beschertsen lichamelijke eigenschappen.
De samenwerking loopt uit den aard der zaak averechts uit. In den loop der tijden teekenen zich de wolven als Isingrijn af. Reynaert verlaat de huisdieren, die, de wolven als Isingrijn in hun maatschappelijk midden opnemend, nu als Nobel, Brune enz. door Reynaert aangevallen worden.
Aan de hand van tijdelijke verschillen zijn al de Reynaertverhalen dan ook te verdeelen in:
1. die ontstaan zjjn uit de aandachtsrichting op de opkomst van den ondervoeden stand en
2. uit de aandachtsrichting op de maatschappelijkheid als deze klasse reeds een gefixeerd aandeel in de vorming van den aard der samenleving heeft, terwij 1 wij in deze natuurlijk geen chronologisch verschil gezien hebben, doch slechts een verschil in houding van mogelijk één en denzelfden schrijver, dat veroorzaakt wordt door het richten der gevoelsaandacht op verschillende wordingsomstandigheden der middeleeuwsche maatschappelijkheid.
Besloten wij boven, dat, indien een huidig kunstenaar zyn haat tegen de maatschappelijkheid in de aandacht nemen zou, hy' Brune tot object van zijn onophoudelijk sarcasme zou nemen, daar waar in de middeleeuwsche fabels Isingryn deze rol vervult, by eene soortgelijke verschuiving der aandacht als boven omschreven, by eene richting op het feit, dat ook thans weer eene in den loop der tijden opnieuw ontstane ondervoede klasse in den vorm van arbeiders de maatschappelijke macht poogt te verkrijgen, zou ook thans die kunstenaar zijn Reynaert-figuur gemeene zaak'laten maken met de Nobel- en Brune-menschen en zich met dezen laten keeren tegen de wolven. Indien in Oost-Europa een schrijver aldus zijne gevoelens genoeg overwegende ernst en aandacht waard vond, zou hij zeker niet Brune doch Isingrijn durend bespotten, bij een fel tegen de communistische maatschappij gekanten kunstenaar zou in een Russische fabel Nobel zelfs niet meer koning zyn. 1)
1) Het kortsteden verschenen werkje Bondewijn van Felix Timmermans kan m deze voor West-Europa zelfs niet als vergelijkend materiaal dienen. De middeleeuwsche stof vervormd aanwendend heeft deze schrijver de gevoelswaarde der middeleeuwsche diersymboliek niet begrepen. Het bedoelde gedicht is dan ook meer met de middeleeuwsche moraliseerende fabels te vergelijken dan met „Van den Vos Reynaerde". '



17Ö
De literaire onwaarde buiten beschouwing gelaten staan sommige geschreven series moderne volksverhalen psychologisch zeer na bij de middeleeuwsche Reynaertfabels, n.1. de verhalen van Lord Lister en Nick Carter.
Indien wij toch, hetgeen voor het voorstellingsvermogen der schrijvers dezer verhalen het geval is geweest, de maatschappelijkheid gelijkstellen aan de redelijkheid, ontstaat een optreden der Reynaert-figuur tegen de onmaatschappelijkheid, tegen de misdadigheid. Uit deze verschuiving van maatschappelijkheid tot redelijkheid ontstaat rechtstreeks een detectiven-verhaal. Het ontstaan van den Gentlemanboef wordt echter veroorzaakt door een meer gedifferentieerd aanvoelen der maatschappelijke verhoudingen. Deze worden in bedoelde verhalen eveneens gelijk gesteld aan de redelijkheid en de haat van de Raffles-figuur is eveneens ingesteld op de misdadigheid, doch in het bijzonder op die, die onder bescherming der maatschappelijke wet plaats vindt, zoodat met dit haat-object de schrijver verplicht is geweest zijn figuur in tegenstelling met de Nick Carter-figuur buiten de maatschappelijkheid te plaatsen, waardoor, aangezien de in deze redelijk voorgestelde dragers der maatschappelijkheid zich vereenzelvigen met de misdadige elementen, de figuur vogelvrij verklaard is, niettegenstaande hij inderdaad een beschermer dier veroordeelende maatschappelijkheid is.
0e Nick Carter-figuur, alleen optredend tegen de ook door de maatschappelijkheid erkende misdadigheid, gaat te werk met alle maatschappelijke machtsmiddelen. Dit aan kunnen wenden van machtsmiddelen heeft als eerste gevolg gehad, dat de Nick Carter-figuur meer in het teeken staat van alles durvende bravour en lichamelijke kracht. Zoo is de psychologische machtswaan van Reynaert door eene inderdaad aanwezige uiterlijke macht en kracht vervangen, de op een niet erkend innerlijk onmachtsgevoel grondende haat is dus onmogelijk.
Het eenige wat in deze figuur nog van het venijnig vinnig optreden van Reynaert is overgebleven is een onverbiddelijk ageeren. terwijl de onverbiddelijkheid en het aanwezig zijn van motorische kracht in de Carter-figuur als oorspronkelijkheid gemotiveerd is door eene idieele eerlijkheid, alles begrijpende ridderlijkheid en dergelijke houdingen meer.
De Lister-figuur vindt aanleiding tot haar optreden, volgens een der oudste verhalen der onderhavige serie, in een haar door de maatschappelijke misdadigheid berokkend



171
nadeel, Lord- Lister strijdt met bedoeld feit als aanleiding, niet alleen zonder de uiterlijke macht, maar zelfs tegen deze alleen met de innerlijke macht zijner persoonlijkheid. De samenstelling der Raffles-figuur biedt dus wel gelegenheid tot haat, die dan ook de tot onredelijkheid verschoven maatschappelijke misdadigheid tot object heeft. Wat aard en middelen van optreden betreft benadert de Raffles-figuur dus meer het Reynaert-type. Zijne houding is die van een al-wetende, die met een superieuren glimlach door zijn alles omvattende kennis in staat is met de oogenschijnlijk kleinste middelen de grootste resultaten te bereiken, wie dan ook in listigheid en sluwheid overtreffend.
In bedoelde verhalen treedt zelfs een Brune-type op in den vorm van den Hoofd-Commissaris Baxter, die, boven alles onwetend, slechts leeft voor het welzijn zijner stofwisselingsprocessen en slechts een sentiment kent, n.1. boosheid, indien Raffles, hetgeen voortdurend geschiedt, zijne ijdelheid krenkt. De Grimbeert-mogelijkheid is zelfs zeer zwak vertegenwoordigd in den buiten den strijd staande, glimlachend toekijkend en Raffles somwijlen verdedigende inspecteur Marholm. Het spreekt van zelf, dat bij alle figuren de verschuiving van maatschappelijkheid tot- redelijkheid heeft plaats gevonden, eene omstandigheid, waaraan de bedoelde verhalen alsmede aan de literaire onwaarde hunne inferioriteit danken. Niettegenstaande deze minderwaardigheid moeten de schrijvers, blijkens het aanwezig zyn van soortgelijke verhoudingen als in de superieure Reynaertverhalen, de groote verschillen in menschen-typen, hoewel dan zwak, toch aangevoeld hebben. Zooals uit de volgende bladzijden meer nog blijken zal, zyn door de eeuwen heen, immer fabels verzonnen, waarin de aanvoeling van bedoelde verhoudingen hare uiting vond.
Uit de nummers der laatste maanden bly'kt echter de eigenaardigheid, dat de schrijvers niet in staat zijn hunne figuur als boven omschreven te handhaven. De haat-intensiteit vermindert, de reeds in den beginne aanwezige betrekkelijk geringe machtsmiddelen worden thans uitgebreid, zoodat het gemis aan maatschappelijke middelen van geen invloed meer is, dat de door Raffles aangewende middelen zelfs volmaakter en Omvangrijker zijn (vliegmachines met een afstandsvermogen van 500 mijl per uur, onderzeebooten en dergelijke meer.) De figuur nadert dan ook meer het Carter-type, verricht uitsluitend detectivenwerk, de figuren Baxter en Marholm treden bijna niet meer op en zijn ver-



172
leden alleen belet den heerendief als politiespeurder dienst te nemen.
Geschreven en ongeschreven volksverhalen, die overeenkomsten met de Reynaertfabels vertoonen en die in de vorige eeuwen meer in zwang waren dan thans, zijn de geschiedenis van Tijl Uilenspiegel en de Jan Klaassen-spelen. Deze geschiedenissen onderscheiden zich van de Reynaertverhalen, doordat de intensiteit van den haat zoo sterk verminderd is, dat het sarcasme verzwakt is tot scherts, eene intensiteitsvermindering, die vooral in de Uilenspiegel-verhalen verandering van symbolen bewerkstelligd heeft. Een belangrijker onderscheid wordt veroorzaakt door een qualiteitsverschil van den haat. Dit sentiment is toch niet de Reynaerthaat doch de haat van Isingrijn, zulks vooral in de Jan Klaaszenspelen, aangezien er in de figuur Uilenspiegel nog Reynaert-elementen schuilen, die oorzaak zijn van de meerdere geestigheid en listigheid van Tyl's optreden.
De Jan Klaaszen-figuur ontstaat echter als de Isingrjjnfiguur, gedreven door den haat, de uit hoofde van het ondervoedingsgevoel gemaakte machtsprojectie op de maatschappij breken gaat. Hü gaat dan vrij de voedingswenschen verwerkelü'ken in losbandigheid en fuif- en küfpartüen, die hunne komische kracht ontléenen aan het feit, dat de nog aanwezige haat door de geringe intensiteit de maatschappelijke macht niet tracht te vernietigen, doch hem.haar doet veronachtzamen in minachtende onverschilligheid.
Hij losbolt en drinkt en eet en trekt van geen machtsdwang iets zich aan. Het middel van zijn optreden is niet de" macht van zijn weten, doch de kracht van zü'n zwaaienden arm. Indien een ondervoede mensch met geringe haatintensiteit dan ook niet meer onder de macht der maatschappelijkheid staat, worden zü'ne gedragingen aan die van de Jan-Klaaszen-pop gelijk. Is het optreden van Reynaert de wenschvervulling van den hatenden kunstenaar, het optreden van Jan Klaaszen is zulks voor den hatenden arbeider, eene omstandigheid, die ten volle de volksgenegenheid voor deze figuur verklaart.
Het verschil tusschen den haat van Jan-Klaaszen en Reynaert is daarom van belang, omdat verschillende middeleeuwsche fabels het zelfde onderscheid met het Vlaamsche verhaal vertoonen. In bijna alle volksverhalen en in verschillende branches speelt Reynaert niet de rol van „den feilen metten grijsen baerde", doch die van de door de maatschappij in zijne lichamelijke levensomstandigheden



173
te kort gedane en die in de bedoelde verhalen dit te kort listiglijk inhaalt. In dit verschil vinden .wij de oorzaak van het de uiting van den haat remmena aanwezig zijn van menschen op het symbolische plan. Daar immers waar Reynaert de rol van Jan-Klaaszen vervult en zijn eenig pogen is de dieren lichamelijk letsel te doen, wordt het optreden der menschen ook zonder meer tot dat doel aangewend, is het aanwezig zü'n geen remming van de uiting van den haat, doch juist het eenige middel, terwijl bü' de uiting van het superieure gevoel bedoeld middel niet voldoet en dus als bovenomschreven remmend overbodig wordt.
Het aanwezig zijn der bedoelde remmingen in branche I vindt zijne oorzaak dan ook in het feit, dat deze fabel uit volksverhalen ontstaan is, welke verhalen wenschvervullingen van het volk, van den derden stand, van de Isingry'n-menschen waren en waarin dus Reynaert een rol van Jan Klaaseen speelt.
De ondervoede mensch haat de maatschappelykheid, de kunstenaar haat de maatschappelykheid. Van die maatschappelykheid zijn verschillende deelen de aanleiding van beider soortgelijk gevoel. De hoedanigheid van het sentiment verschilt dus, maar bovenbedoelde overeenkomst heeft het mogelyk gemaakt, niet alleen, dat in de 13e eeuw kunstenaars verhalen, gevolgen van hongerhaat, tot uitingsvormen kozen van hun soortgelijk doch superieure gevoel, maar ook, dat in de 20e eeuw kunstenaars en redelijk vermogenden gevolgen van honger-haat, bolsjewistische leerleuzen en revolutie, tot uitingsvormen kozen van hun haat der onredelykheden en vernietigden de strikt onvermij delyke maatschappelijkheid, vernietigden hun redelijk vermogen tot redeloos knechtschap aan hunne slaven. Niemand is de schuld te wyten, want de begrippen, wil en kracht van dezen zyn illusies van der menschen wenschvervullingen. Schuldgevoel is de boete, die de mensch zich oplegt ter vermijding van erger kwaad.
Wij weten geen feiten voor de bevestiging van de vraag of andere hemellichamen bewezend zijn, maar zeker is het, dat, hoe het ook zij, de aarde en het daarop aanwezige menschdom zich kenschetsen zal door gebrek aan weten als het rijk der machteloosheid.
Meer dan bovengedaan konden wy omtrent de gevoelssamenstelling van de schrijvers niet afleiden, aangezien uit



174
hoofde van mede bovenomschreven oorzaken te dezer afleiding in het epos materiaal ontbreekt.
Bovendien is de psychologische wetenschap, de wetenschap der gevoelens, hun samenstelling en werking, van hunnen invloed op het logisch materiaal der rede en op de werking dezer zelf nog zoo onomvangrijk, dat zij zelfs hf\re benamingen nog mist. Dientengevolge was het voor ons eene onvermijdelijkheid bij enkele der bovenbehandelde onderwerpen schematisch te werk te gaan en de grens van het mee te deelene op kans van strikte onvolledigheid ter wille der noodzakelijke beperking scherp te trekken.



INHOUD.
I. INLEIDING blz. 5
NOBEL, DE LEEUW blz. 13
TYBEERT, DE KATER blz. 27
BRUNE, DE BEER . blz. 35
ISINGRIJN, DE WOLF blz. 43
CANTICLEER, DE HAAN blz. 93
REYNAERT, DE VOS blz. 99
II. DE PSYCHOLOGIE DER SCHRIJVERS . blz. 125