DE SERVITUTE Al* x |p ET||jffiLlClONE CHj|f Ka CAPITA SELECTA PARS. PRIOR J. J. KOOPMANS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK Z2Ö» /UO/ DE SERVITUTE ANTIQUA ET RELIGIONE CHRISTIANA CAPITA SELECTA. PARS PRIOR. UNIVERSITAS LIBERA REFORMATA AMSTELODAMENSIS. DE SERVITUTE ANTIQUA ET RELIGIONE CHRISTIANA CAPITA SELECTA. PARS PRIOR. DISPUTATIO LITTERARIA QUAM ANNUENTE SUMMO NUMINE EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI H. H. KUYPER, THEOL. DOCT., IN FAC. THEOL. PROF. ORD., PRO GRADU DOCTORIS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA HONORIBUS RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS PUBLICO AC SOLLEMNI EXAMINI SUBMITTET IN AEDIBUS QUIBUS NOMEN „DE WERKENDE STAND" JOCHEM JAN KOOPMANS E PAGO HEERIANSDAM DIE Vin M. JUL. A. MCMXX HORA IV. GRONINGAE-HAGAE COMITUM IN AEDIBUS SOCIETATIS CUI NOMEN: J. B. WOLTERS. MCMXX. PATRI ET UXORI MEIS. Cum iam in eo sit ut studiis meis academie is finem imponam, facere non possum quin vobis, Viri clarissimi, Universitatis Liberae Reformatae Professores, quorum institutione fruebar, gratum testificer animum. Primum in mentem revoco Virum clarissimum J. Woltjerum paucis ante annis cum maximo dolore omnium, qui eum noverant, a suis et ab omnibus Litterarum peritis et studiosis morte abreptum, cuius de Encyclopaedia Philologiae et de Litteris Latinis scholarum semper gratam tenebo memoriam. Deinde tu nominandus es, clarissime R. H. Woltjer, promotor aestumatissime, cuius non solum de Litteris Graecis scholis, sed etiam egregiis per tot annos impertitis consiliis frui mihi licebat. Tu semper id egisti ut me in dispütatione mea conscribenda adiuvares. Te semper humanitatem erga me summam praestitisse, te magna benevolentia disputationem meam recensere voluisse, te imperito peritum saepissime aliam atque meliorem viam monstravisse, gratissimo animo semper reminiscar. Vos, clarissime W. Geesink, qui Philosophiae historiam atque elementa Psychologiae et Logicae me docuisti, clarissime C. van Gelderen, cuius de Lingua Hebraica et Archaeologia Sacra, clarissime H. Bavinck, cuius de Aesthetica lectionibus interfui, grato animo prosequar. Etsi tuus, clarissime F. W. Grosheide, discipulus ut fuerim, mihi non contigit, tarnen magnas tibi quoque gratias ago, quod me in argumento magna ex parte ad Novum Testamentum spectante, cum bibliotheca tua, quae mihi patebat, tum consiliis utilissimis saepe adiuvisti. Ad extremum omnibus, qui consiliis dandis et libris commodandis mihi in opusculo meo conscribendo faverunt, in quibus eos, qui Bibliothecis Campensi et Groninganae praesunt, primos nomino, gratias ago. Quod non contigit, ut disputationem mihi propositam, ad finem perducerem, valde doleo. Cum munus praeceptoris, mihi multis iam ante annis impositum, turn studia propter officia militaria plus quam biennium intermissa, praesertim vero argumentum ipsum, quod latius patere quam initio cogitavissem, postea apparuit, ea omnia effecerunt, ut fieri non potuerit, ut ad finem propositum in quaestiones inquirerem, quin etiam ut ad quaestiones ipsas, quas indagare in animo habueram, pervenire non potuerim. Ne promotionem in muitos annos differrem, hanc partem priorem ut in lucem ederem, mihi benigne concessum est. Quae huic volumini addenda sunt, haec fere sunt: [Cap. III] § 2. Quid scriptores Christiani usque ad IV p. C. n. saeculum de servitute iudicaverint. Caput IV. Quibus causis condicio servorum usque ad IV1™ p. C. n. saeculum mutata sit. § 1. Quaenam mutata sint. § 2. Quid philosophiae antiquae, imprimis Stoïcae, debeatur. § 3. Quid causis q. d. oeconomicis, debeatur. § 4. Quid Religioni Christianae debeatur. Caput V. Quibus causis factum sit, ut servitus in imperio Romano paulatim evanuerit. PROOEMIUM. Iriter eos, qui in studium Novi Tcstamenti et Christianitatis antiquissimae incubuerunt, non solum theologi sunt, sed etiam anilti viri philologi1), sociologi et politici, iurisperiti2), medici3) inveniuntur. A theologis, qui studio Novi Testamenti dediti sunt, ceteras disciplinas neglegi non posse. hodie magis magisque agnoscitur. Hic ad ea sola reicio, quae v. Nathusius4) et Troeltsch5) de quaestione, quae dicitur sociali, scripserunt. proximis imprimis decennüs ea, quae ad tempora prima Christiana pertinent, magis innotuerint, praesertim effectum est papyris, quarum ingens copia adhuc ex parte tantum nota est. De hominibus, qui aetate, qua Christus natus est, vixerunt, iam rectius iudicari potest. Vitam familiarem atque cotidianam pauperum, mores eorum simplices, omnes res parvulas, quae eis cordi fuerunt, antea tere ignorabamus6). Homines eiusmodi plerique scriptores antiqui non curabant. Hi vero homines non eruditi, hi tenuiores, plurimi in papyris ostracisque inveniuntur 'O, quos inter Christianos i) Cf. Jok Weiss. Die Aufgaben der neutestamentlichen Wissenschaft m der Gegenwart [1908], p. 3, qui Fr. Blass, E. Schwartz, K. Wendland imprimis nominat. * 2) ^*uFr' Sieffert, Das Recht im Neuen Testament [1900], pp. E9er-Rechts9cschichtÜches2umNeuenTestament[1918],passim. ó) Cf. P. Fiebig. Die Aufgaben der neutestamendichen Forschuna in der Gegenwart [1909], pp. 5 sq.; affert W. Ebstein. Die Medizin im Neuen Testament und im Talmud [1903], 4) M. von Nathusius. Die Mitarbeit der Kirche an der Lösuno der sozialen Frage [i 1895. 31907]. 5) E. T r o e 11 s c h. Die Soziallehren der christlichen Kirchen und GruDDen (= Gesammelte Schriften, Bd. I) [1912]. iu6) Mn,?V W°lt)Cr' Het Woo'd Gods en het Woord der Menschen [1913], p. 367. ~) CL U. Wilcken in: L. Mitteis und U. Wil eken. Grundzüae und Chrestomathie der Papyruskunde, I (Historischer Teil) [1912], p XV„VieUdcht das schönste aber an diesen neuen Quellen ist. dasz sie uns duren einen Zeitraum von mehr als Tausend Jahren hindurch das wirkliche Leben m Croszen und Kleinen mit packender Deutlichkeit vor Auqen li t n , quae Stanislaus Witkowski in praefatione ed. Iae Epist. priv. Graec. (= ed. II« p. XIX) annotat: „„Documenta numana illa digna sunt. quae legantur, cum nulla alia antiquitatis monumente vitam coüdianam istorum temporum tam vividis coloribus tamque ndeuter nobis depingant." 1 2 quoque ipsos antiquissimos non defuisse, notum est1). Num mirum est studium earum papyrorum Novi Testamenti scientiae magnopere prodesse? Studio papyrorum factum est, ut Paulus apostolus, ut unum exemplum afferam, multis ex partibus melius intellegi possit -). Cum antea fortasse magis, quam aequum erat, de theologia ac doctrina eius ageretur, nunc dilucidius hominem ipsum videmus 3). Neque vero id solis papyris ostracisque debemus, sed universo studio historiae cum religionis turn iuris temporis q. d. Hellenistici, quae hodie in omnes partes investigantur et conferuntur cum Iudaeorum et Christianorum cultu et humanitate4). Quibus studiis de Hellenisticae aetatis historia, de moribus institutisque, de rebus vitae cotidianae ac familiaris, de hominum popularium condicionibus, multa, quae antea obscura manserant, nunc demum clara facta sunt. Attamen cum inter homines fldem Christianam profitentes fuerint, qui iudicarent ad interpretandum Novum Testamentum ea, quae aliunde nota essent, nullius aut parvi momenti esse, atque doctrinam Christianam omnibus partibus contrariam esse opinionibus superioris et suae aetatis5), atque inter viros philologos multi ea, quae ad Novum Testamentum spectant, prorsus neglexerint6), iamnunc ') Cf. Ad. Deissmann, Das Urchristentum und die unteren Schichten [21908] et praesertim: Licht vom Osten [2 3 1909], passim. Deissmann tarnen numerum hominum pauperum Christianorum, mea quidem sententia, aliquanto maiorem censuit, vide R. H. Woltjer, o. 1. p. 3842; Wendland, D. L. 2. [1908], coll. 3141— 3147; infra Cap. III, § 1. F. 2) Cf. F. W. Grosheide, Nieuw-Testamentische Exegese [1912], p. 14: „Wat is er al niet gehandeld over het leersysteem van Paulus of Johannes. Thans slaat men een anderen, en, naar ik vast geloof, beteren weg in. Men ziet personen, menschen, menschen van gelijke beweging als wij. Niet geleerden, maar waarlijk voelende menschen." Vide etiam E. von Dobschütz, Probleme des apostolischen Zeitalters [1904], p. 60, qui p. 61 monet, ut modus servetur. 3) Hic affero Ad. Deissmann, Paulus, Eine kultur- und religionsgeschichtliche Skizze [1911], et P. Wemle, Paulus als Heidenmissionar [219091. ■i) Imprimis P. Wendland hac in re optime meritus est: Die Hellenistisch-römische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum [11907, 2 3 1912]. ö) Vide ea, quae de his hominibus disseruit R. H. W o 11 j e r, o. 1. pp. 74—80, cf. p. 74: „De klassieke oudheid is dan alleen de wereld, die in het booze ligt, waarin geen goed woont, en die dus ook geen goed kan doen. Wat er nog vöor deugdelijks in wordt gevonden, dat is ontleend aan Christendom en Jodendom of nog verder terug." 6) Cf. R. H. Woltjer, o. 1. pp. 232 sq.; De jongste onderzoekingen over de rede op den Areopagus en de Christelijke beschouwing der oudheid [1917], p. 8; v. Christ-Schmid, Griech. Litt. Gesch. II, 2 [51913], pp, 907 sqq. 3 altera ex parte plurimi homines docti putant discernendum non esse inter „Verbum Dei" et „Verbum hominum" 1), atque doctrinam Christianam totam fere emanasse ex opinionibus eorum temporum *). Quae duo vitia qui vitare conantur, omnia, quae ad scripta divina melius inteÜegenda usui sunt, gratis animis accipiunt. Ubique apparet inter religionem Christianam et cultum atque humanitatem Hellenistici temporis haud paucas rationes intercessisse3) et omnia ad fidem Christianam accipiendam parata fuisse. Re vera id quod dicitur xb ■Kkhpmiia. twv xaipwv [Eph. I10] appropinquaverat. Studio autem earum rerum, quae ad has rationes spectant, non solum multae quaestiones novae, sed etiam magnae difflcultates exortae sunt, quare cavendum est, ne nimium probare conemur 4). lam vero una ex iis quaestionibus, quae cum rationibus inter doctrinam Christianam et mores antiquos intercedentibus cohaerent, in servitute iudicanda posita est. Operae pretium esse videtur scire, quomodo Christus ipse, quomodo Christiani antiquissimi de servitute cogitaverint. Quae quaestio hodie non tanti momenti est, quanti erat, cum servitus nondum sublata esset, sed arte cum vita oeconomica cohaereret. Tune enim theologi, politici, sociologi inquirebant, utrum servitutem tolli Novi Testamenti doctrina iuberet an .^vetaret. Utraque opinio defendebatur. Contra eos qui, nitentes iudicio N. Ti. servitutem defendebant 5), alii censebant, N. Tum. servitutem condemnare ut alienam a dignitate humana. 1) Cf. R. H. Woltjer, W. G. W. M., p. 53, 2) Cf. P. Biesterveld, De Jongste Methode voor de verklaring van het N. T. [1905]; R. H. Woltjer, o. 1. pp. 57—74. 3) Cf. P. Biesterveld, o. 1. p. 86: „Naar ik meen, hebben wij door deze beweging [i. e. quae dicitur ReÜgionsgeschichtliche Schule] de roeping, om het verband tusschen algemeene en bijzondere openbaring meer dan ooit belijnd uit te spreken; voorts het concrete in de Schrift meer nog dan tot dusver te doen uitkomen, en hetgeen daarmee in verband staat, ernstig te onderzoeken." •*) Vide ea, quae E. Preuschen commemorat B. Ph. -W. [1906], col. 747; R. H. Woltjer, o. L pp. 52 sq. 5) Ita J. E. J. Capitein, Dissertaüo Poüüco-Theologica de servitute libertati christianae non contraria [1742]. De hoe homine, qui e servo nigritano sacrorum antistes ecclesiae, quae dicitur Protestantis, factus erat, egit A. Eek hof. De Negerpredikant Jacobus Elisa Joannes Capitein, Bijdrage tot de kennis van onze Koloniale Kerkgeschiedenis [in Ned. Arch. v. Kerkgesch., N. S. XIII, 2], pp. 138-174, 209—276 qui, postquam ea, quae hac Dissertatione continentur, comprehendit, ita pergit, pp. 163 sq.: „De Maecenaten van het Hallet-fonds [quibus audientibus Capitein disseruit] hebben met dit pleidooi ingestemd, want anders hadden zij er hunne goedkeuring niet aan gehecht; professor Van den Honert, een man van grooten invloed in zijne dagen, heeft de plechtigheid met zijne 4 Sed ne nostris quidem temporibus, quibus servitus nusquam fere iam existit, est eur hanc quaestionem neglegamus, quippe quae non iam ipsa ad usum et mores societatis hodiernae spectet, quae tarnen imprimis inagni sit momenti in historia intellegenda et in Christianorum veterum opinionibus aestimandis. Rogatur enim, quomodo ante Christiana tempora servi aestimati et tractati sint, quomodo in servitute rationes, quae inter doctrinam Christianorum et gentilium intercedebant, iudicandae sint, utrum religio Christiana effecerit ut condicio servorum melior fleret necne, quibus causis factum sit ut servitus in imperio Romano paulatim evanuerit. Quae cum quaestiones solutae erunt, maior exorietur. Si con- tegenwoordigheid opgeluisterd; de Bewindhebberen gevoelden zich gestreeld; en er is geen spoor van te vinden, dat iemand in ernst eenig bezwaar geopperd heeft, integendeel, de verhandeling werd in het Nederlandsen vertaald, in gedichten verheerlijkt, en beleefde in eenige maanden vier drukken. Zóó waren toen de tijden. Zoo sprak deze vrijgemaakte néger zich uit over de slavernij van zijn eigen volk. Voor de afschaffing der lichamelijke slavernij gevoelde men in het midden der I8e eeuw nog maar zeer weinig. Idem fere Conventus Ecclesiae Reformatae, qui habitus est in regione Americae, cui nomen est Carolina quae ad meridiem spectat, statuit (verba affero ex Nathusii opereDieMitarbeit cett.lp. 320): „Bei Cuviera. a. O. S. 49 [i. e. 1'épïtre è Philémon, 1876] findeich ein Dokument von hohem Interesse für die Stellung der Kirche zu den sozialen Fragen. Es ist der Beschlusz einer reformierten Synode von Süd-Karolina. Er wendet sich gegen diejenigen, welche die Sklaverei mit den göttlichen Gesetzen für unvereinbar halten und setzt fest: 10. dasz wie das Königreich unseres Herrn nicht von dieser Welt ist, seiné Kirche kein Recht hat irgend eine menschliche Einrichtung und Ordnung poliüscher und bürgerlicher Art abzuschaffen, zu andern oder zu maszigen. 20. dasz die Sklaverei existiert hat von den Tagen der trommen Sklavenhalter Abraham, Isaac und Jacob an, die jetzt im Himmelreiche sind, bis zur Zeit, wo der Apostel Paulus einen Flüchtling seinem Herrn Philémon zuwandte und diesem Sklavenhalter einen christlichen und brüderlichen Brief schrieb, der noch in unserem Kanon steht. So hat also die Sklaverei seit den Tagen der Apostel existiert und existiert auch heute noch. , „ , 30. Es steht fest, dasz wie die gegenseitigen Pflichten Von rierr und Sklaven in der heiligen Schrift beschrieben und auf dieselbe Weise wie die von Vater und Sohn, Mann und Frau, so auch die Sklaverei dem Wille Gottes nicht entgegen ist, und dasz, wer ein zu zartes Gewissen hat, urn die Rechtmaszigkeit dieser Einrichtung anzuerkennen „gerechter ist als sich geziemt und weiser als geschrieben ist". Er hat sich unter ein menschliches Joch gebeugt, seine Freiheit geopfert und hat aufgegeben das untrügliche Gotteswort gegen Einbildungen und Satzungen der Menschen.' 5 tigerit, ut indicatum sit, quomodo Christus ipse, quomodo Apostoli de servitute cogitaverint, quomodo Christiani antiquissimi servos tractaverint, haud paulum contributum erit ad maius illud investigandum: quam rationem, dico, intercedere oporteat inter doctrinam Christianam et quaestiones oeconomicas horum temporum. Hoe vero opusculo in omnes eas quaestiones inquirere non possumus, neque novam et iustam de iis rebus sententiam defendere conabimur. Id solum spectamus, ut opinionibus virorum doctorum inter se comparatis, investigemus, quid de servitute ante Christiana tempora notum sit, ut statuamus, quid doe trina Christiana, in N. To. patefacta, de servitute iudicaverit. Deinde obiter tantum aliam quaestionem perstringemus, cum quaestione praecedenti arte cohaerentem, quae non solum in universum spectet ad rationes inter doctrinam Christianam et cultum atque humanitatem antiquam intercedentes, sed etiam ad servitutem.. Apparet enim non paucas res, ad religionem per tinent es, esse, quae vocabulis vitae cotidianae significatae sint. Quas notiones ut recte intellegamus, facere non possumus, quin investigemus, quam vim voces signifleantes habuerint, quam signifleationem ei, qui primi epistulas legerunt, iis attribuerint 1). Inter eas notiones haud minimum obtinent locum eae, quae vocabulis iuris illustrantur, quas praesertim Pauli epistulae multas exhibent. Neque hoe de singulis solis vocabulis, sed etiam de sententiis dicendum est. Ut exemplum aiferam, Epistulae Pauli ad Gal. cap. 41 vss. 1—8 non satis perspicere possumus, nescientes, quae iura liberorum et servorum fuerint -). 1) Cf. Joh. Weiss, Aufgaben, pp. 52 sq.: „Je mehr das Religionsgeschichtliche Vergleichungsmaterial anwachst, um so deutlicher erkennen Wir, in welchem erstaunlichen Masze die Begriffe, Bilder, Anschauungsformen, in denen die neue Religion ihr eigenes Wesen sich und anderen zum Bewusztsein gebracht hat — in der Lehre und im Kultus •— aus der jüdischen und heidnischen Umgebung enüehnt sind. Im Grunde genommen ist das nichts anderes, als was wir auf dem engeren sprachlichen Gebiet beobachtet haben. Wie es ganz selbstverstandlich ist, dasz die alten Christen im römischen Reiche die Sprache ihrer Umgebung gesprochen haben, so ist es auch nicht zu verwundern, dasz sie im rehgiösen Denken und Handeln sich der Formen und Kategorieen bedient haben, die damals im allgemeinen Gebrauch waren und so auch für den Gebrauch der Christen fertig da lagen. Der Historiker, der seine Arbeit in dem Nachweis dieser „Abhangigkeiten" erschöpft sieht, macht seinem Namen wenig Ehre. Die feinste, reizvollste Aufgabe bleibt da noch übrig, namlich zu zeigen, wie die alten Formen nun durch die Christen ihrem eigenen Leben assimiliert worden und so in einer neuen Umgebung selber etwas neues und Eigentümliches geworden sind." 2) Cf. H. Lietzmann, Die Briefe des Apostels Paulus, Die vier Hauptbriefe (Handb. z. n. T. III, 1 [1910]), ad Gal. 41. 6 Hoe quoque in argumentum complures tales voces sententiaeque cadunt, de quibus infra ') pauca scripturi sumus. Priusquam ad res ipsas transgredimur, nonnulla proponemus de iis, qui usque ad hunc diem cum in universum de his rebus, turn praecipue de servitute disseruerunt. !) Rogatur enim, quae vis attribuenda sit iis, quae, ut exemplum afferam, P. Wendland de Deissmanni studiis scripsit: „Formen und Anschauungen der sacraleir Freilassungsurkunden und andere rechtliche Gebrauche spiegein sich in den Briefen des .Paulus wieder und beeinflussen stark seine Lehre von der Erlösung." (D. L. Z. [1908] col. 3144); vide infra Cap. III, § 1, C. CAPUT PRIMUM. QUID ALII DE UNIVERSA QUAESTIONE IUDICAVERINT Multum abest, ut bic adumbremus opiniones omnium, qui in Universum de rebus oeconomicis antiquis scripserunt. Nonnullas tantum sententias recentioribus temporibus promptas commemorabimus. Quod de proximis imprimis decenniis agimus, mirandum non est si consideraveris, nostris temporibus in eas res identidem inquiri, cum quaestiones ad societatem vitae pertinentes multorum animos ad se convertant. Quare fit, ut multi historici id praesertim temporis magis quam antea investigent. quae condiciones oeconomicae, quae rationes societatis hominum antiquorum fuerint, quo modo quaestiones ad societatem civilem pertinentes olim solutae sint1) A. Boeckhium, qui opere celeberrimo: „Die Staatshaushaltung der Athener"2) eorum studiorum fundamenta iedt, primo pauci tantummodo secuti sunt, in quibus laudo B. Büchsenschütz3), sed postea multi viri docti his rebus operam dederunt, inter quos nonnullos tantum commemoro, Beloch4), v. Pöhlmann 5), Ed. Meyer6), 1) Vide quae de his novis historiae conscribendae rationibus disseruit K. J. Neumano, Entwicklung und Aufgaben der alten Geschichte [1910]; P. 1. Blok, De geschiedenis als sociale Wetenschap [1894]. 2) ï, II [1817], III [1840], P1851], [3(ed. a M. Franke 1) 1886]. 3) B. Büchsenschütz, Besitz und Erwerb im Griechischeri Alterthume [18691. 4) K. J. Beloch, Die Bevölkerung der Griechisch-Römischen Welt [1886]. Griechische Geschichte, I, 2, [-1913], qui monet, ut a periculls caveatur, cum eiusmodi historiae conscribendae rat ion e conexis, in: Griechische Geschichte seit Alexander [Gercke-Norden, Einl. in die Alt Wiss., III [2 1914] p. 159]. 5) R. von Pöhlmann, Geschichte des antiken Kommunismus und Sozialismus [1893]. Altera editio inscribitur: Geschichte der sozialen Frage und des Sozialismus in der antiken Welt, I, II, [1901]. 6) Ed. Meyer in opere notissimo Geschichte des Altertums. Data opera in: Die wirtscbaftliche Entwicklung des Altertums [1895] (etiam in: Kleine Schriften I. [1910] pp. 79—168); Die Sklaverei im Altertum [1898] (= Kleine Schriften £ [1910] pp. 169—212). 8 von Wilamqwitz, Niese 4), qui omnes in conscribenda historia magis, quam antea factum erat, in res oeconomicas inquirunt, historiam antiquam saepe conferentes cum iis, quae nostra aetate geruntur. Posteosalü, quemadmodum iam antea Rodbertus2) et Bücher") aliqua ex parte fecerant. praecipue historiae oeconomicae antiquae („Antike Wirtschaftsgeschichte") operam dederunt4). „Wirtschaftsgeschichte des Altertums," inquit K. J. Neumann, „wurde Mode," et recte addit: „es gibt auch Zweckmaszige Moden" ■'). Eam historiae conscribendae rationem etiam studio N. Ti. usui esse, et magis magisque futuram esse, copiosius probare iam opus non est. Quod tarnen hanc novam viam historici ineunt, alüs quoque rebus debemus. Omnibus enim ex partibus vita hominum antiquorum illustratur, nee minime maxima multitudine papyrorum et ostracorum, de quibus, quantum usque ad annum 1899 nota erant, U. Wil eken scripsit „Wirtschaftsgeschichtliche Beobachtungen" 6). Post eum plurima opera, quae in papyris explanandis versantur, in lucem edita sunt7). !) Ulr. v. Wilamowitz-Moellendorf, Staat und Gesellschaft der Griechen, et B. Niese, Staat und Gesellschaft der Romer, in: Kultur der Gegenwart II, IV, 1 [1910]. 2) Cf. Zur Geschichte der agrarischen Entwicklung Roms (in: Jahrb. f. Nat. Oekon. und Stat. II [1864]); Zur Geschichte der römischen Tributsteuern seit Augustus (ibidem IV, [1865]). ') Die Entstehung der Volkswirtschaft, Vortrage und Versuche [i 1893], [91913]. 4) Ex operibus, hodie iam innumerabilibus, pauca tantum commemoro: O. Neurath, Antike Wirtschaftsgeschichte [1909]; Max Web er, i. v. „Agrargeschichte" [I, Agrarverhaïtnisse im Altertum] in lexico: Handwörterb. der Staats wissenschaften, I [31909], pp. 52—188; L. Bloch, Soziale Kampfe im alten Rom [31913]. Singulas res oeconomicas tractant M. Rostowzew, Der Ursprung des Colonats. Beitrage zur alten Geschichte, I [1902]; H. Bolkestein, De colonatu Romanoejusqueorigine, [1906]; P. Guiraud, La propriété foncière en Grèce [1893], La main d'oeuvre industrielle dans 1'ancienne Grèce [1900], Études économiques sur 1'antiqUité [1905]; P. Louis, Le travail dans le monde romain [1912]; H. Francotte, L'industrie dans la Grèce ancienne, I, II, [1900/1]; alii. 5) Entw. u. Aufg., p. 67. «) U. Wil eken, Griechische Ostraka aus Ag. u. Nubien, I [1899] pp. 664—704. De servitute agit pp. 687—704: „Die Sklaverei und die freie Arbeit". 7) Vide i. a. indicem operum usque ad annum 1905 editorum apud N. Hohlwein, La papyrologie grecque [1905]; L. MitteisU. Wil eken, Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde I, 1, 2; II, 1, 2 [1912]; W. Schubart, Etaführung in die Papyruskunde [1918] C. Wessely, Aus der'Welt der Papyri [1914], pp. 81—106. 9 Quod ad N. Turn. illustrandum, hic laudandus est primus Ad. Deissmann, qui crebris scriptis') vitam hominum antiquorum explanavit2). Inter papyros, quae ipsae ad servitutem pertinent3), hic imprimis affero tabulas manumissionum4), quae in historia servitutis describenda non sunt neglegendae, cum ea, quae iam ex inscriptionibus5) nota erant, multis locis augeant6). Omnia ea studia, cum theologorum, turn oeconomicae disciplinae peritorum et aliorum, permulta attribuerunt ad prima tempora Christiana cognoscenda. Ut omittam Karl Kautsky "'), qui reli- ') A. Deissmann, Bibelstudien, Beitrage zumeist aus den Papyri und Inschriften, zur Geschichte der Sprache, des Schrifttums und der Religion des hellenistischen Judentums und des Urchristentums [1895]; Neue fiibelstudien, Sprachgeschichtliche Beitrage zumeist aus den Papyri und Inschriften, zur Erklarung des N. T. [1897]; Licht vom Osten [2.3.1909]; Das Urchristentum und die unteren Schichten [1908]. 2) Cf! H. Windisch,. Das Neue Testament im Lichte der neu gefundenen Inschriften, Papyri und Ostraka (in N. J. kl. A. [1910]) p. 221: „Die Theologie hat diesen aristokratischen Sinn im Zeitalter des Sozialismus nunmehr abgelegt; Deissmanns Buch [Licht vom Osten] hat für die von * Praktikern langst verfochtene These, dasz neutestamentliches Christentum und sozialer Geist eng zusammengehören, nun endgültig auch den wissenschaftlichen Erweis gebracht. Und wir dürfen nicht verschweigen, dasz es die Philologie gewesen ist, die ihm bei dieser Arbeit der Rückeroberung des Neuen Testamentes für die unteren Schichten durch ihre gelehrten Ausgaben und Bearbeitungen der neuen Texte wesentliche Dienste geleistet hat. Auch die klassische Altertumswissenschaft hat ihr bisheriges aristokratisch-humanistisches Geprage ablegen mussen, gezwungen durch die Entdeckung ein es auch ihr bisher wenig bekannten, nun aber auch ihr Interesse beanspruchenden Volkstums." 3) Cf. Dikaiomata, ed.Graeca Halensis [Pap. Hal. 1], [1913],p. 164. i) Vide B. G. U. L 96, 326; P. Oxy, I, 48, 49, 50; II. 349; III, 494; IV, 716, 722, 723; P. Edmondstone; P. Eleph. 3, 4; alias. •"') Cf. Dareste-Haussouillier-Reinach, Recueil des inscriptions juridiques grecques, II [1904], pp. 233—318. 6) Cf. A. Ca 1 der in i, La manomissione e la condizione dei liberti in Grecia [1908]. 7) Karl Kautsky, Die Entstehung des Christentums. Eine historische Untersuchung [1908]; Cf. G. A. van den Bergh van Eysinga, Karl Kautsky's opvatting van het Oudste Christendom aan de bronnen getoetst [1911]; H. Windisch, Der Messianische Krieg und das Urchristentum [1904]; H. Kohier, Sozialistische Irrlehren von der Entstehung des Christentums und ihre Widerlegung [1899]; F. X. Kiefl, Die Theorien des modernen Sozialismus über den Ursprung des Christentums [1915]. 10 gionem Christianam a proletarüs esse creatam dicit, et Kalthoff1), qui putat eam ortam esse „aus sozialistischen Tendenzen, aus Emanzipationsgelüste des Proletariats," multi vin' docti ad haec studia incubuerunt, qui tarnen alü aliud sentiunt. Sunt, qui iudicent nullas rationes intercedere inter religionem Christianam et quaestiones oeconomicas. Credunt, Christum omnino non cogitavisse de hisce rebus, eum cultum atque humanitatem sui temporis prorsus neglexisse. Contra eos alü contendunt mutationes non solum in legibus ferendis, sed etiam in vita oeconomica universa factas, novae religioni imprimis multum debere2). Similem in modum etiam ei, qui de rationibus, quae inter servitutem et religionem Christianam intercedunt, egerunt, opiniones interdum paene contrarias protulerunt. Etsi iam ante servitutem sublatam etiam inter homines doctos erant, qui eam ut congruentem cum religione Christiana vindicarent, nitentes interpretatione sua Sacrae Scripturae 3), contra permuiti ad opinionem prorsus diversam pervenerant, servitutem ut contrariam religioni Christianae impugnantes eamque tollere conantes. Imprimis temporibus bellorum servilium, quae superiore saeculo (1861 —1865) in America septentrionali civitates, quae in septentriones spectant, gesserunt cum civitatibus ad meridiem vergentibus, tales rixae oriebantur. Nee tarnen post servitutem sublatam homines docti inter se semper consentiebant de rationibus inter servitutem et religionem *) Br. Kalthoff, Das Christusproblem. Grundlinie zu einer SozialTheologie [1902, 21903], Die Entstehung des Christentums. Neue Beitrage zum Christusproblem [1904]. Vide de eo P. Biesterveld, J. M. p. 27: „Hij [Kalthoff] gaat nog een stap verder en verklaart heel het Christendom naar marxistisch - materialistische theorie Het Christendom is niets dan een sociale beweging van het joodsche slavenproletariaat in Italië, onder invloed van de religieuze ideeën van het Jodendom. Daarom is het kruis, de schandpaal der slaven, zijn banier. De geschiedenis van de worsteling dezer nieuwe beweging is de geschiedenis van Christus en van het Christendom, voorgesteld onder de gefingeerde gestalten van het evangelie." 2) Cf. inter vetustiores: de Rhoer, Dissertatio de effectu religionis christianae in jurisprudentiam Romanam [1776]; M. Troplong, De 1'influence du Christianisme sur le droit civil des Romains [11844, 1855, nouvelle éd. commentée aux points de vue philosophique, juridique et theologique de tous les temps par 1'abbé Bayle 1902]; C. Schmidt, Essai historique sur la société civile dans le monde romain et sur sa transformation par le Christianisme [1853]. , 3) Vide supra pp. 3 sq. 11 Christianam intercedentibus, id quod mirandum non est si consideramus fieri non potuisse, si omnia clara atque aperta fuissent, ut alteri servitutem defenderent, alteri reicerent, utrique argumentis usi, e Vetere et Novo Testamentis sumptis. Universam historiam quaestionis hic peragrare longum est, neque opus esse puto. Quae tarnen hisce temporibus, postquam fere ubique servitus sublata est, de hac re disputantur, paulo uberius exponenda sunt, ut videamus, quas partes quaestionis accuratius investigare debeamus, quas solum attingere satis sit. Quid Christiani antiquissimi de servitute iudicaverint, usque ad hunc diem viris doctis non iam satis constat. lum. Primum sunt, qui putent imprimis ecclesiam Christianam studuisse et effecisse, ut servitus leniretur et paulatim tolleretur. 2um. Alü iudicant cum philosophiam humanitatemque antiquam, turn religionem Christianam id quidem intendisse, ut servorum condicio melior fleret, nee tarnen umquam id spectavisse, ut servitus omnino tolleretur, quippe quod alienum esset a cogitatis illius aetatis. 3um. Postremo inveniuntur, qui neque religionis Christianae neque philosophorum praecepta hac in re magni momenti fuisse, sed condiciones oeconomicas, rationem rerum procreandarum mutatam, interitum servitutis effecisse arbitrentur. ad lum. Inter eos, qui religioni Christianae soli laudem servitutis lenitae et paulatim sublatae attribuunt, imprimis scriptores Catholicae religionis nominandi sunt. In his primarium obtinet locum P. Allard1). Qui quae investigavit, paucis ita comprehendit -): Neque philosophos neque iurisconsultos, neque religionem humanitatemque Romanam quicquam attribuisse ad servitutem mutandam. „On a vu", inquit, „a toutes les pages de ce livre, ce que le christianisme a fait pour les esclaves. Et 1'on se rend compte que tout ce qu'il a fait, il a été seul a le faire." Allard aggreditur !) eos, qui negent, religionem Christianam quicquam attribuisse ad servitutem tollendam: „ . . .. Une récente école historique," inquit, „a entrepris de contester la part qui revient au christianisme dans la déstruction de 1'esclavage et, en général, dans le progrès intellectual, moral et social accompli depuis dix-huit siècles. A la tête de cette école s'est placé M. Ha vet, ') P. Allard, Les esclaves chrétiens depuis les premiers temps de 1'église jusqu' a la fin de la domination romaine en occident [' 1876, 51914]; cf. eiusdem auctoris: i. v. Esclavage, Dict. apologétique I; i. v. Slavery, The CathoUc Encyclopedia XIV [1912]. 2) Les escl. chrét., 5 pp. 473—479. 3) 0.1. in prooemio editionis Iae (= 2 p. VI). 12 et son livre sur le Christianisme et ses origines, 1873, en est le plus remarquable manifeste," et concludit1): „A mes yeux, 1'histoire interrogée sans parti pris, démontre que le Christianisme a été la cause du progrès moral accompli depuis son avènement, et que sans lui 1'esdavage, ce pêché originel des antiques civilisations n'eüt point disparu de ce monde." AfBrmat 2) opinioni adversariorum suorum Ha vet 3), J. De nis, Renan, Paul Janet, non iam muitos viros doctos in FrancoGallia accedere: „II [i. e. sententia eorum virorum] commence a être abandonné même par les esprits les plus affranchis de toute préoccupation d'apologétique chrétienne." Sed hisce temporibus novam opinionem ortam esse: eorum, qui historiam ita intellegant, ut praecipue rationem habeant rerum, quae in materia positae sint. Etsi Allard concedit4): „Sans doute on se tromperait en ne tenant point compte, en histoire, de la répercussion des phénomènes économiques sur les modiflcations sociales, tarnen his causis primarium locum attribuere non vult: „Au lieu d'être la cause unique ou principale, 1'évolution économique paraissait ainsi 1'effet de causes plus hautes" 5). Cum A11 a r d i o vetustiores et recentiores multi consentiunt, inter alios H. Wal Ion, qui de servitutis antiquae universa historia copiose egit6). Inquisivit 7), quid praeceptis religionis Christianae, quid philosophiae Romanae in condicione servorum mutanda debeatur. Postquam verba Pauli Apostoli laudavit. quae sunt: „Non 1) O. 1. * p. V. 2) O. L 5 pp- VII sq. 3) E. Havet, Les origines du Christianisme I [21873], p. XXIV, qui haec scribit: „II n'y a pas de plus grandes illusions que peuvent se faire les croyants, que leur obstination è faire honneur au Christianisme et a rÉgUse de l'abolition de 1'esclavage; quand il est certain que 1'esclavage antique a subsisté dans 1'empire chrétien comme dans 1'empire païen, qu'il a duré assez avant dans le moyen age, que le servage existait encore en France a la veille de la Révolution; que 1'esclavage des noirs s'est établi sous le règne de 1'Église; qu'il persiste encore aujourd'hui dans deux Etats, et que ces deux États sont catholiques; qu'il n'a commencé a tomber que depuis le dix-huiöème siècle, c'est a dire depuis que les Eglises menacent ruine; et qu'è 1'heure qu'il est, la Papauté, qui condamne si facilement et si imprudemment tant de choses, n'a pu encore se résoudre a le condammer"; quae verba affert F. Overbeck, Ueber das Verhaltniss der alten Kirche zur Sclaverei im römischen Reiche 'in: Studiën zur Geschichte der alten Kirche. 1" Heft [1875], pp. 158—230), pp. 164 sq. 4) O. I 5 p. XI. 5) O. L 5 p. XII. 6) H. Wallon, Histoire de 1'esclavage dans 1'antiquité I, II, III [i 1847, 21879]. ') 0.1. vol. III». 13 est Iudaeus, neque Graecus; non est servus, neque liber: non est masculus, neque femina. Omnes enün vos unum estis in Christo Iesu (Gal. 328)" *), pergit: „Ainsi se résolvent, en un mot, les questions tant agitées des philosophes et des politiques; ainsi vont s'effacer toutes les ombres des systèmes, comme a 1'aurore d'un jour nouveau" 2) .Ainsi," inquit 3), „1'égalité, la liberté, régneront dans le monde, et ï'Église, dès le premier jour, commence è leur frayer la voie, la voie marquée par les traces du Christ." Cum Marquardt quoque opere notissimo4) eandem fere sententiam5) defenderit inde ab anno 1864, factum est, ut per muitos annos plurimi alü idem senserint. Huic enim opinioni inter alios favebant Möhler 6), Hefele7), Baur8), C. Schmidt9), Luthardt 10), Uhlhorn n). Uhlhorn, qui religionis Reformatae sectator erat, his verbis sententiam suam declarat: „Erst als gepredigt wurde: „Welche der Sohn frei macht, die sind recht frei," erst als der verkündigt wurde, der selbst die Gestalt eines Knechtes angenommen hat und den Sklaventod am Kreuze gestprben ist, erst da brach auch für die Sklaven der volle Tag der Freiheit an, den ihnen weder die Theorien der Stoiker noch Senecas schone 1) 0.1. III p. 1. 2) o. 1. III p. 2. 3) 0.1. III p. 3. i) Becker-Marquardt, Handbuch der römischen Alterthümer V, 1 [1864], p. 202. Deinde: Das Privatleben der Romer I [11879], p. 190, [21886 (A. Ma'u)] (= Handbuch der röm. Alterthümer von J. Marquardt und Th. Mommsen VII). 5) Cf. Privatleben, 1 pp. 187—191. „Drei Grimde waren es hauptsachlich, welche diese Veranderung herbeiführten. Zunachst wurde die theoretische Ansicht von der Sclaverei eine andere und dies ist ein Vérdienst der Philosophie der Kaiserzeit (p. 187) zweitens die Veranderung der pOÜtischen Verhaltnisse (p. 189) mehr als das Ausleben des Alterthums hat endlich auf die Lage der Sclaven das Auftreten des Christenthums Einfluss gehabt" (p. 190). 6) J. A. Möhler, Bruchstücke aus der Geschichte der Aufhebung der Sclaverei durch das Christenthum in den ersten XV Jahrhunderten [1834] (= Gesammelte Schriften und Aufsatze. Herausgegeben von Döllinger [1839, 40] II pp. 54—140). 7) Hefele, Sclaverei und Christenthum, in: Beitrage zur Kirchengeschichte, Archaeologie und Liturgik [1864] I pp. 212 sqq. 8) F. C. B a u r, Das Christenthum und die christliche Kirche der drei ersten Jahrhunderte [21860], pp. 481 sq. 9) C. Schmidt, Essai historique sur la sociétë dvüe dans le monde romain et sur sa transformation par le christianisme [1854], 11') Luthardt, Vortrage über die Moral des Christenthums [21873]. li) G. Uhlhorn, Der Kampf des Christentums mit dem Heidentum [41886]; De servitute agit pp. 120—129. 14 Worte von der Menschenwürde je hatten bringen können" 1). Inter recentiores. qui hanc sententiam defendant, imprimis A. Steinmann nominandus est -). N. J. Singels3) quoque eadem fere concludit4): „Hoe meer het Christendom met zijn prediking van liefde en zachtmoedigheid terrein wint, den bodem daartoe bereid aantreffende door toedoen der Stoa, des te meer wordt het onderscheid tusschen slaven en vrijen een uiterlijke en toevallige verhouding. Des te meer ook groeit het besef dat dit onderscheid niet is een civiel-rechterlijk maar een zedelijk verschil: .... maar meer dan de uitputting, het uitleven der oudheid, heeft het optreden van het Christendom zijn invloed doen gelden en dat niet slechts van den tijd af toen het als Staatsgodsdienst optrad. Het Christendom erkende nimmer de slavernij, het beschouwde deze als een rechtsverkrachting, als een wanverhouding, die, ja, kan worden verdragen zooals elke levenstoestand geduld moet worden, maar die verzacht dient te worden door de vriendelijke behandeling van de zijde des meesters. Wij zeiden het tevoren reeds: de kerk heeft de slavernij niet opgeheven. Zij zag daarin een gevaar èn voor de gemeenschap èn voor de slaven zelf. Zij heeft ook de overgeërfde vooroordeelen van de oudheid slechts langzaam en geleidelijk overwonnen, maar wèl heeft zij van den aanvang af, de dienstbaarheid als een voorloopigen toestand beschouwd en de geleidelijke afschaffing er van als een haar opgelegde taak opgevat. Deze taak heerlijk te hebben vervuld tot bevrijding van een ontzaglijk groot deel van het menschdom mogen het Christendom en zijn verbreiders zich tot een onvergankelijke eer rekenen." Th. B-recht5) existimat religionem quidem Christianam in tendisse, ut servitus penitus evanesceret, sed ecclesiam Catholicam impedivisse. ne statim tolleretur. Protestantismum q. d. demum effecisse, ut servitus tolleretur, id quod multo prius factum esset, nisi ecclesia degeneravisset. Vehementer eam ob rem in i) O. 1. pp. 128 sq. -) A. Steinmann, Sklavenlos und alte Kirche, eine historischexegetische Studie über die soziale Frage im Urchristentum f1 2 1910] (— Apologetische Tagesfragen, 8. Heft); Paulus und die Sklaven zu Korinth. 1 Kor. 7, 21 aufs neue untersucht [1911]. :!) N. J. Singels [De Romeinsche slaven wereld], Verslag v. h. verhandelde i. d. Alg. Verg. v. h. Prov. Utr. Gen. v. K. en W. geh. den 4« Juni 1914, [1914] pp. 7-43. 4) 0.1. pp. 42 sq. •"') Th. Br echt, Kirche und Sklaverei, Ein Beitrag zur Lösung des Problems der Freiheit [1890]. 15 ecclesiam Catholicam invectus est, aeque ac iam ante eum fecerat J. Buchmann1). ad 2um. Eos, qui religioni Christianae in servitute tollenda nimium attribuerent, impugnavit F. Overbeck, qui ea de re commentationem optimam composuit anno 1875 -). Ecclesiam Christianam inde ab initio id egisse, ut servitus tolleretur, negat. Contra eos, qui hoe affirmant, probat: „dass die alte Kirche diese Absicht nie gehabt und also auch nie vertagt hat, ja dass sie solche Absicht gar nicht haben konnte, nicht wegen der weltlichen Verhal tnisse, in welche sie ges teil t war, etwa wegen der „Gefahr", in welche sie ihre Bekenner gestürzt hat te, — wovor das Christenthum einst wenig Scheu gehabt haben soll — sondern wegen ihrer eigenen Betrachtungsweise dieser Verhaltnisse. Gerade die Vereinzelung, in welcher die Institution der Sclaverei seit ihrer Abschaffung vor den Blieken des modernen Betrachters steht, bestand für die alte Kirche nicht" '■'). Iam antiquam philosophiam multa fecisse, quas mutationes religioni Christianae non deberi. N. Turn. omnes quidem homines aequos esse docere, sed: „Niemals —■ , inquit, „folgert das Neue Testament aus der von ihm gelehrten Gleichheit der Menschen ihre politische Gleichheit, noch deutet es eine solche Folgerung auch nur von fern an. Tritt sie ihm ja entgegen so lehnt es sie nur ab 4) Indessen, so augenschein- lich die bis hierher zusammengestellten Thatsachen zeigen, dass es der Kirche wie dem Christenthum fern gelegen hat die Institution der Sclaverei aus dem Staate zu entfernen, so ist doch ebenso gewiss, dass auch die altere nachconstantinische Kirche die Sclaverei nicht sich selbst überlassen hat, sondern auch das politische Verhaltniss des Herrn zum Sclaven gleich anderen durch die christliche Idee der Menschen gleichheit erleuchten liess" 5). Maioris momenti in diminuenda servitute ecclesiam Christianam antiquam fuisse Th. Zahn1') iudicat, etsi cum Overbeckio Apologetas, qui vocantur, impugnat. De Overbeckii sentent ia annotat "): „Es ist hier nicht der Ort, zu zeigen, dasz Overbeck 1) J. Buchmann, Die unfreie und die freie Kirche [1873]. 2) F. Overbeck, Ueber das Verhaltniss der alten Kirche zur Sclaverei im römischen Reiche (cf. supra p. 12 ann. 3). 3) O. 1. pp. 166 sq. 4) O. 1. p. 182. 5) O. 1. pp. 221 sq. r>) Th. Zahn, Sklaverei und Christentum in der alten Welt [' 1879] (— Skizzen aus dem Leben der alten Kirche [31908] pp. 116—159, et annotationes pp. 345—351, qua editione utor). ") Q. 1. pp. 346 sq., ann. 4. 16 in dem berechtigten Gegensatz zu einer noch sehr verbreiteten Vorstellung von der Auf hebung der Sklaverei durch das Christentum selbst doch wieder ein schiefes Bild gibt. Abgesehen von den sehr zahlreichen Miszdeutungen des Einzelnen vermiszt man überall die rechte Würdigung der Tatsache, dasz die Kirche oder richtiger die Einzelgemeinde der vorkonstantinischen Zeit eine Sozietat von starker Organisation mit eigener Gerichtsbarkeit, und im Besitz von Mitteln der Disziplin war, mit deren Macht über die Gemüter die Gesetze keines Staates sich messen können." Etsi Zahn scribit ]): „Aber in Bezug auf die Sklavenfrage laszt sich der Beweis dafür auszerlich führen, dasz unabhangig vom Christentum ein Umscbwung der Anschauungen sich vollzogen hat oder vielmehr eine langst vorhandene Denkweise in die maszgebenden Kreise eingedrungen ist", tarnen altera ex parte vis novae religionis ei despicienda esse non videtur: „So verkehrt," inquit2), „die Vorstellung ist, dasz die Kirche von Anbeginn die Auf hebung der Sklaverei schweigend im Herzen getragen oder gar offen auf ihre Fahne geschrieben habe, so wenig entspricht es der Wahrheit und der geschichtlichen Gerechtigkeit, wenn man es so darstellt, als ob sich das Christentum von Haus aus gegen das Institut der Sklaverei gleichgiltig verhalten habe, oder wenn man leugnet, dasz das Christentum mehr als irgend eine andere geistige Macht zur Beseitigung der Miszstande der Sklaverei beigetragen und Wahrheit en gepredigt habe, welche über kurz oder lang zur Beseitigung der Sklaverei-selbst führen muszten, wenn man ihnen treu blieb." Inter ea, quae praeter philosophiam antiquam multum ad servitutem tollendam contribuerunt, Zahn religioni et societati Iudaeorum, „Iudaismo" qui dicitur, quoque magnam laudem impertitur 3). Sed var iis rebus et causis factum esse, ut eiusmodi praecepta in vita non adhiberentur. Rogari igitur non posse, quantum religio Christiana attribuerit ad servitutem tollendam, propterea quod servitus tune omnino sublata non sit. sed paulatim evanesceret. aut alüs modis etiam continuaretur. „Sehr unerheblich," inquit Zahn4), „hat dazu die Staatsgesetzgebung beigetragen; und man entzieht der Kirche nichts, wenn man sagt, dasz sie wahrend der ersten drei Jahrhunderte weder einen Einflusz auf die staatliche Gesetzgebung geübt, noch in stillschweigendem Einverstandnis mit ihr zusammengewirkt hat. Nur da, wo das „neue Gesetz" des Evangeliums gebot, innerhalb der kirchlichen Gemeinschaft, konnte das 1) O. 1. p. 130. 2) O. L p. 136. ■••) O. 1. pp. 130—133. ï) O. L pp. 146 sq. 17 Christentum Früchte seiner Wahrheit ernten. Da ist aber auch wahrhaft Neues und Groszes geschaffen worden." Inter eos, qui imprimis philosophiam et humanitatem mutatae servorum condicionis causas fuisse putant, afferendus est F. V o 11mann '), qui etsi posterioribus temporibus religionem Christianam multum contribuisse ad sortem servorum mutandam iudicat, tarnen 1° et 11° p. C. n. saeculis id fieri nondum potuisse docet2): „Da also im ersten und zweiten Jahrhundert n. Chr. die Anhanger des Christentums hauptsachlich in den niederen Kreisen des Volkes, zum groszen Teile unter den Sklaven selbst zu suchen waren, so sind wohltuende Einflüsse auf die Milderung der Sklaverei, welche zweifellos von den höheren Schichten der Gesellschaft ausgehen mussten, auf eine andere Ursache zurückzuführen. Die hellenische Philosophie, voran die Stoa, hatte dies schwere Stück Arbeit übernommen." Clare atque optime de rationibus inter servitutem et religionem Christianam intercedentibus disserit E. von Dobschütz3). De historia quaestionis haec scribit4): „Die neueste nationalökonomisch orientierte Geschichtsforschung hat die landlaufigen Vorstellungen über Ursprung, Wesen, Ausdehnung, Gestaltung und Aufhebung der Sklaverei einer so gründlichen Umbildung unterzogen, dasz davon auch die Frage nach dem Einflusz des Christentums auf die Sklaverei stark berührt wird. Glaubte man früher, ihm ohne Weiteres die Aufhebung dieses Instituts als Verdienst zuschreiben zu können, so wollen ihm jetzt manche jeden Einflusz in dieser rein wirtschaftlich zu betrachtenden Frage absprechen. Historiker und Nationalökonomen übersehen darin zum Schaden der Sache. dasz die theologische Mitarbeit langst einen richtigen Mittelweg eingeschlagen hat." Stoicorum philosophiam, quae homines omnes natura similes esse doceat, effecisse, ut etiam Romae iura humana servorum magis magisque agnoscerentur, quod e iurisprudentia quoque apparere: „So ist in der Gesetzgebung des heidnischen Roms eine fortwahrende Auf besserung der Lage der Sklaven nicht zu verkennen. Christliche Einflüsse sind dabei nicht nachzuweisen, und thatsachlich ebenso 1) F. V o 11 m a n n, Ueber das Verhaltnis der spateren Stoa zur Sklaverei im römischen Reiche. Programm zum Jahresbericht über das Kgl. alte Gymnasium zu Regensburg im Studienjahr 1889/90 [1890], 2) O. 1. p. 30. 3) E. von Dobschütz, Die Urchristlichen Gemeinden. Sittengeschichtliche Bilder [1902], pp. 31 sqq.. 87 sqq., 245—269; Idem in voce: Sklaverei und Christentum. H. R. E. XVIII, [31906], pp. 423—433, et Erganzungsband (XXIV) [1913], p. 521. 4) H. R. E. 3 XVIII, p. 424. 2 18 unwarscheinlich als der von anderer Seite behauptete jüdische Einflusz Das Christentum übernimmt einfach die Sklaverei als einen notwendigen Bestandteil der antiken Kultur. Nicht einmal der Gedanke, dasz Sklaverei im Prinzip verwerflich und ihre Abschaffung nur mit Rücksicht auf die Verhaltnisse hinausgeschieben sei .... laszt sich irgendwo in altchristlichen Quellen belegen." x) Fidem Christianam tarnen in animis hominum multa mutavisse -): „das Verhaltnis von Herrn und Sklaven erlangt einen neuen sittlichen Inhalt, einen neuen religiösen Hintergrund Der christliche Glaube lieferte aber nicht nur ethische Motive: er gab dem Sklaven auch etwas, was er sonst nicht so leicht fand: innerhalb der Gemeinde konnte er zu einem Gefühl gleichberechtigten Menschseins kommen." Minus ea, quae religio Christiana, quam quae philosophia antiqua de humanitate docuerit, interitum servitutis effecisse, etiam W. Soltau docet3): „Es soll im folgenden gezeigt werden, wie auf einem wichtigen Gebiete der Entwicklung der allgemeinen Menschenrechte, bei der persönlichen Freiheit. das Altertum bereits Bedeutsames erreicht hat, ehe sich das Christentum in der Welt ausbreitete. Die Sklavenemanzipation ist nicht ein Werk des Christentums. Soweit sie in jener Zeit durchgeführt ist, ist sie durch andere Machte, und zwar langere Zeit bevor das Christentum im Römerreich zu einer wirklichen Bedeutung gelangt war, theoretisch wie praktisch ins Werk gesetzt worden. Nur insoweit die neue Religion diesen humanen Theorien nahe stand und sie in sich aufnahm, hat sie Anteil an dieser Bewegung gehabt. Die offizielle christliche Kirche hat ihnen spater den Rücken zugewandt, hat diese edlen Keime wieder verkümmern lassen"4). Et alibi5): „Hiermit," inquit, „ist also der Standpunkt der Stifter der christlichen Religion klargestellt; faktische Beibehaltung der rechtlichen Zustande bei theoretischer Anerkènnung des Grundsatzes, dasz die Unfreiheit der Idee des Christentums widerspreche." Attamen ea, quae religio Christiana effecerit, parvi aestimanda non esse, „da es sich im einzelnen dem Auge des Geschichtsforschers leichter verborgen halten konnte als mancher Einflusz der Gesetzgebung und der Verwaltung. Nur höre man auf mit jenen unhistorischen Uebertreibungen, als habe das Christentum die Sklaverei selbst eingeschrankt oder gar aufzuheben gesucht" 6). 1) O. I pp. 426 sq. 2) O. L p- 428. 3) W. Soltau, Humanitat und Christentum in ihren Beziehungen zur Sklaverei, in: N. J. kl. A., Bd. XXI [1908], pp. 335-350. ' 4) O. I p. 335. 5) O. 1. pp. 347 sq. 6) 0.1. p. 349. 19 Etsi alü sunt, qui idem opinionibus supra allatis faveant '), iam satis de his sententiis exposuisse mihi videor. ad 3um. Ab iis omnibus, qui morum praeceptis vim adiudicent ad condiciones oeconomicas mu tan das, dissentiunt ei, qui virtutis cognitione res humanas mutari omnino negent. Qui secuti virorum socialistarum, qui vocantur, Karl Marx et Friedrich Engels historiae conscribendae rationem, condiciones oeconomicas quasi fundamenta omnium rerum esse arbitrantur -). Audias Engels: „Nach materialistischer Geschichtsauffassung ist das in letzter Instanz bestimmte Moment in der Geschichte die Produktion und Reproduktion des wirklichen Lebens Die ökonomische Lage ist die Basis, aber die verschiedenen Momente des .Ueberbaues — politische Form des Klassenkampfes und seine Resultate — Verfassungen, nach gewonnener Schlacht durch die siegende Klasse festgestellt u.s.w. .— Rechtsformen, und nun gar die Reflexe aller dieser wirklichen Kampfe im Gehirn der Beteiligten, politische, juristische, philosophische Theorien, religiöse Anschauungen und deren Weiterentwicklung zu Dogmensystemen, üben auch ihre Einwirkung auf den Verlauf der geschichtlichen Kampfe aus und bestimmen in vielen Fallen vorwiegend deren Form" 3). Eandem fere viam ac rationem sequitur E.Ciccotti4), qui postquam dixit '): „Dasz der Lintergang der Sklaverei im Al ter turn dem Fortschritt und Triumph des Christentums oder der Philosophie der Stoa zu danken sei, oder im allgemeinen aus einer Vertiefung der sittlichen Auffassung quoll, die die moralische Grundlage der Sklaverei erschütterte, dasz ein wohlverstandenes Nützlichkeitsprinzip ihr ein Ende machte oder-die Einfalle der Barbaren, das alles sind Erklarungen, die manchen unbefriedigt lassen dürften, der das Problem von Grund auf und von seinen verschiedenen ') Nupérrime J. Schrijnen, Uit het leven der oude Kerk [1919], pp. 289—301: Christelijke en ekonomische invloed op de vervorming der slavernij. 2) Cf. E. Bernheim, Lehrbuch der Historischen Methode und der GeschichtsphÜosophie [5 6 1908], pp. 721—729. 3) Friedrich Engels in: „Sozialistischer Akademiker" [1895] duas scripsit epistulas de ratione historiae conscribendae, quae dicitur „materialistica". Affero ex opere Ciccotti (vide ann. proximam) p. 233; cf. in universum G. W. Kernkamp, Over de materialistische opvatting van de Geschiedenis [1901]. 4) Ettore Ciccotti, II tramonto della schiavitü nel mondo antico. Un saggio. [1899]. Interpretatio Germanica, qua ubique utor, inscribitur: Der Untergang der Sklaverei im Altertum, Deutsch von Oda Olberg [1910]; interpretatio Franco-Gal li ca: Le Déclin de 1'Esclavage antique, trad. par G. Platon [1910]. 5) O. 1. ed. Germ. p. 7. 20 Seiten betrachten will," postea sic pergit: „Man wird also in der wirtschaftlichen Entwicklung des Altertums die Lösung des geschichtlichen Problems suchen mussen, dem wir hier nachgehen," id quod Ciccotti optima via et ratione magnaque doctrina probare conatus est. Idem fere atque Ciccotti Paul Louis2) de historia servitutis scribit. Contendit enim3): „II ne faut pas faire hommage au Stoïcisme ou au Christianisme, de cette décadence4) d'une institution prédominante et fondamentale, car quelques paroles sympathiques que les écrivains de 1'une ou de 1'autre doctrine aient trouvées pour les captifs, ils n'ont jamais combattu dans son principe le régime4), qui durait depuis des siècles; ils n'ont jamais revendiqué le respect intégral de la personne physique," et alibi 5): „Lesatténuations que les lois et les constitutions apportent au traitement de l'effectif servile, sont dictées par des considérations économiques beaucoup plus qu'humanitair es" 4). Neque Stoicos servitutem tolli voluisse^6), neque Christianos; sane concedit: „Le Christianisme a eet égard, mérite d'être envisagé plus longuement"7), sed omnibus, quae hac in re ei attribuuntur, perpensis, concludit8): „Le Christianisme a toujours été conservateur du milieu social4) et des institutions politiques, et son conservatisme s'est d'autant plus affirmé, presque au début, qu'il. cherchait des recrues dans toute la hiërarchie du monde Gréco-romain, et qu'il ménageait, pour vivre, les puissants du jour. C'est donc bien a des raisons qui ne relèvent que pour une part infime de la philosophie ou de la religion qu'il faut imputer la transformation de 1'esclavage"4). Inter rerum scriptores, qui non id agunt, ut de rationibus inter religionem Christianam et servitutem intercedentibus disserant, qui tarnen in hoe argumento permagni sunt momenti, imprimis laudandus est vir clarissimus Ed. Meyer, qui in servitutis historia describenda vias novas et ceteris prorsus diversas aperult. Duae praesertim disputationes9) ostendunt, quid ille hac de re sentiat. In priore commentatione 10) probat historiam totam in duas partes esse dividendam. Contra Carolum Bücherum, quem plurimi rerum 1) O. L p. 32. 2) Paul Louis, Le travail dans le monde romain [1912]. 3) 0.1. p. 308. 4) Litteras diduxi ego. 5) 0.1. p. 313. 6) 0.1. p. 315. 7) O. 1. p. 316. 8) O. 1. p. 319. 9) Cf. supra p. 7, ann. 6. 10) Ed. Meyer, W. E. A. 21 scriptores, praesertim oeconomici,' in dividenda historia secuti erant 1), Meyer scribit 2): „Demgegenüber kann nicht energisch genug betont werden dasz die Entwicklung der Mittelmeervölker bis jetzt in zwei parallelen Perioden verlaufen ist, dasz mit dem Lintergang des Altertums die Entwicklung von neuem anhebt, dasz sie wieder zurückkehrt zu primitiven Zustande, die sie einmal schon langst überwunden hatte." Sequitur, ut opinio eorum, qui putent servitutem antiquis solis temporibus viguisse, deinde paulatim mutatam esse in servitutem, quae dicitur glaebae, postremo sublatam esse, labore liberorum succedente, M e y e r o falsa esse videatur 3). Putat enim, haud per totam antiquitatem servitutem multum valuisse: primo a. C. n. saeculo maximam fuisse, neque tarnen eiusdem naturae per cetera saecula fuisse. Contra Zahnium qui, „die Sklavenfrage .... die sozlale Frage der alten Welt" appellans, putat: „nichts hat so sehr zur Zerrüttung der antiken Gesellschaft beigetragen, als die mangelhafte Lösung dieser Frage"4), Meyer affirmat 5): „Der beste Beweis, dasz die Sklaverei beim Niedergang des Altertums nicht die Rolle gespielt hat, die man ihr zuschreibt, liegt darin, dasz es eine Sklavenfrage in der Kaiserzeit nicht mehr gegeben hat, und Sklavenaufstande von irgendwelcher Bedeutung nicht mehr vorgekommen sind, dasz die Sklaverei vielmehr von da an bis zum Beginn der Neuzeit ganz allmahlich abstirbt, und zwar ausschlieszlich durch die Umgestaltung der wirtschaftlichen Verhaltnisse" 6). Servitutem minutam esse, non solum quod Romani aetate imperatoria plerumque pace fruerentur neque imperium iam augeretur, ita ut bellis multi novi servi non afferrentur, sed etiam crebris manumissionibus: „seit dem zweiten Jahrhundert n. Chr. etwa beginnt die Sklaverei zurückzugehen, bis sie langsam und ohne Kampf abstirbt und als wirtschafdiche Institution bedeutungslos wird" 7). At simul cum ea opera quoque hominum liberorum interiisse. Turn novum ordinem rerum exortum esse, et denuo eodem fere modo atque antea, servitutem exstitisse altera aetate, quae media vocetur. ') Cf. Bernheim, o. 1. p. 723, qui agens de Materialismo oeconomico, qui dicitur, de hac historiae conscribendae ratione inter alia docet: „Drei grosze Etappen zeigt die Geschichte in diesem Sinne: die Epoche der Sklaverei, der Hörigkeit, dei kapitalistischen Produküonsweise; die vierte wird die der associierten Arbeit sein." Cf. M. Weber, o. 1. pp. 55 sqq. 2) O. 1. p. 89. 3) Cf. de hac quaestione in universum H. Bolkestein, Het dubbel karakter der Oude Geschiedenis [1915].' 4) Zahn, Ski. Chr. A. W., p. 117. 5) Ed. Meyer, Ski. A., p. 210. 6) Litteras diduxi ego. 7) 0.1. p. 212. 22 Deinde servos minus severe tractatos esse apud antiquos, quam nonnulli credant, neque in eorum condicione aestimanda semper modum servatum esse, Ed. Meyer arbitratur. Quod ad quaestionem attinet, quomodo Christiani se adversus servitutem gesserint, Ed. Meyer hoe tantum scribit1): „lm allgemeinen ist das Verhaltnis von beiden Seiten als etwas durchaus natürliches aufgefasst worden, daher hat denn auch das Christentum, trotzdem es wie die Stoa die rechtliche Unterschiede der Lebensstellung der einzelnen Menschen als etwas rein auszerliches ansieht, das für ihren wahren Wert nicht in Betracht kommt, die Institution der Sklaverei in keiner Weise bekampft, sondern sie als etwas gegebenes anerkannt, wie jede andere Rechtsordnung der bestenenden Welt". Inter nostrates H. Bolkestein negat, religionem Christianam aliquid attribuisse ad servitutem tollendam 2). De Ed. Meyeri sententia agens: „Niet," inquit3), „afzonderlijk noemt hij een opvatting, die even hardnekkig herhaald als onjuist is, hoewel hij haar terloops geheel afwijst 4): dat nl. het Christendom iets zou hebben bijgedragen tot de afschaffing der slavernij. Wat ieder verwachten moet, die de houding kent van den godsdienst tegenover de maatschappelijke instellingen, — deze ontwikkelen zich onafhankelijk en de godsdienst past zich aan, — wordt door de feiten volkomen bevestigd: het Christendom heeft de slavernij als maatschappelijk (voor dien tijd) noodzakelijke instelling aanvaard en verdedigd, zooals het evenzeer dat andere maatschappelijke instituut, waardoor de vrije boeren aan den grond gebonden werden, ontstaan in den tijd toen Kerk en Staat elkaar gevonden hadden, aanvaard heeft. Iets anders is, dat het Christendom op de beoordeeling van den slaaf als mensch gunstig kan hebben gewerkt, waarbij men echter niet moet voorbijzien, eenerzijds, dat de betere beoordeeling en behandeling reeds begonnen zijn vóór er van christelijken invloed 'sprake kon zijn, anderzijds, dat, blijkens de ervaring in Amerika, de godsdienst niet onder alle omstandigheden verzachtend gewerkt heeft." Haec sufficere mihi videntur ad cognoscendas varias virorum 1) O. L p. 211. 2) H. Bolkestein, Oude Geschiedenis (in: De Klassieke Oudheid in het Gymnasiaal Onderwijs. Rapport in opdracht van het Genootschap van leeraren aan Nederlandsche Gymnasiën, samengesteld door J. W. Bierma, H. Bolkestein, E. H. Renkema, J. van IJzeren [1916], pp. 121—184). 3) O. 1. pp. 153 sq. 4) Vide verba Ed. Meyeri, ultima allata. 23 doctorum opiniones. Infra *) nonnulla argumcnta copiosius tractaturi sumus. Ex toto hoe conspectu apparet, usque ad hunc diem opiniones nondum congruere, immo magna ex parte longius distare quam antea, quod mirum non est, cum artissime cohaereant non solum cum universa historiae conscribendae ratione, sed etiam cum rationibus inter religionem Christianam et eos, qui de hac re agunt, intercedentibus. Operae igitur pretium esse videtur hoe argumentum accuratius perlustrare. i) Capite IV° huius opusculi. CAPUT SECUNDUM. QUAE FUERIT SERVORUM CONDICIO USQUE AD AETATEM IMPERATORIAM. Ut solvantur quaestiones, de quibus agimus, omnia, quae de servitute universa nota sunt, perlustrare opus non est. Omnino praetereunda vel quam paucissimis illustranda hic sunt ea, quae ab omnibus viris rerum peritis agnoscuntur. Sed ut quam optime ea, quae primi Christiani de hac re cogitaverunt, intellegamus, fleri non potest, quin exponamus, quaenam condicio servorum apud Israëlitas fuerit. Ad hanc cognoscendam, alü fontes fere praesto non sunt, nisi Vetus Testamentum. Cum Novum Testamentum cum Vetere arte cohaereat, praeterea opiniones ad mores spectantes, quae V, To. exhibentur, magni moment! esse videntur in quaestione, quid in N. To. de hoe argumento iudicatum sit, solvenda. Si vero de servis Israëliticis agimus, eos conferri cum servis populorum finitimorum, necesse est. Deinde ex enumeratis virorum doctorum sententiis apparuit, communem opinionem nondum existere, quam late servitus patuerit, quam vim habuerit, quaenam fuerit condicio servorum legitima, quomodo servi a dommis tractati sint. Turn quae N. T. exhibet ad scientiam historiae servitutis augendam, uberius exponenda sunt. Neque historia ecclesiastica priorum saeculorum neglegenda est. Postremo, si, quantum fleri possit, omnes res, quibus in hoe argumento opus erit, ante oculos habuerimus, considerabimus, possitne statui, qualem Christiani antiquissimi servitutem iudicaverüit. Hoe capite secundo brevfter attingemus ea, quae nota sunt de condicione servorum, qua in re imprimis rationem habebimus ultimorum ante aetatem imperatoriam saeculorum, etsi non semper ex his temporibus ad servorum condicionem cognoscendam satis lucis afferri potest, ita ut saepe ex superioribus (ut apud Israëlitas), nonnumquam ex posterioribus saeculis nonnulla sumenda sint. Quod ad regiones, non solum Palaestinae, sed etiam ceterarum provinciarum imperü Romani rationem haberi oportet, cum iis. 25 qui libros Novi Testomenti scripserunt, quae condicio servorum extra Palaestinam apud alias gentes esset, sine dubio cognitum fuerit. Praeterea pauca tantum de populis antiquissimis notanda sunt. Nee tarnen uno conspectu condiciones harum regionum tractandae sunt. Licet omnes imperio Romano subactae fuerint, tarnen antiquae consuetudines et prisci mores non subito sublata sunt, sed quodammodo permanserunt. Iniuria, mea quidem sententia, nonnulli viri docti hoe interdum neglexerunt, qui condiciones Romanas descripserint, nee tarnen eodem modo Graecas et Aegyptias ceterarumque terrarum. Quamvis negandum non sit, res Romanas multo copiosius esse traditas et ex alüs regionibus interdum paucissima nota esse,. tarnen cavendum est, ne Romae condiciones substituamus universo imperio Romano. Quod vitium si evitare conabimur, imago, quae exprimitur, minus complete et minus perfecte erit, sed verisimilior esse videbitur. Cum Christus et Apostoli praesertim vitam egerint in Palaestina, ubi inde ab Alexandri Magni temporibus Graeci, sive potius Hellenistici q. d. mores magni fuerunt momenti, quam regionem postea Romani suo adiecerunt imperio, facere non possumus, quin de servorum apud Graecos et apud Romanos condicione agamus. Cum vero scientiam temporis Hellenistici 'valde auctam esse noö solum multis inscriptionibus, sed etiam papyris et ostracis imprimis in Aegypto inventis, constet, sequitur, ut qualem servitus in Aegypto se ostenderit nostra plurimum intersit, idque eo magis, quod inter Palaestinam et Aegyptum tam muitoe rationessemper fuerunt Hisce praemonitis, iam exploraturi sumus, qualis fuerit servitus 1. apud Aegyptios et Orientales (imprimis apud Israëlitos), 2. apud Graecos et apud Romanos. § 1. QUAE FUERIT SERVORUM CONDICIO APUD AEGYPTIOS ET ORIENTALES. Iam inde ab antiquissimis temporibus 2) de servitute mentio fit apud omnes fere populos 3). Quamquam necesse non est, Gen. 928- 1) Cf. quae hisce de rationibus disseruit R. H. W o 11 j e r, W. G. W. M., pp. 21—23. 2) Cf. Ed. Meyer. G. d. A.. I, l3. pp. 46, 55 sq 3) Cf. J. Kohier, Die Anfange des Rechts und das Recht der ririmitiven Völker [in K. d. G. II, VII, 1, Allgemeine Rechtsgeschichte, le Half te, Orientalisches Recht und Recht der Griechen und Romer von J. Kohier und L. Wenger, 1914] pp. 25 sq. 26 ita" intellegi, ut Canaan servus esse iubeatur Sem et Iapheth '), tarnen dilucide apparet, Abram, qui Ur, ex urbe Chaldaeorum venerat (c. annum 2000 a. C. n.), iam muitos servos habuisse, cum legamus: „Abram vero bene usi sunt [Pharao et Aegyptii] propter illam, fuerantque ei oves et boves, et asini et servi et famulae et asinae et cameli" 2). Hic iam videmus, servos medios inter animalia enumerari 3) et omnino in res referri. A. In Aegypto *). Multis iam saeculis ante annum 4240, aetate, quae dicitur praehistorica, Ed. Meyer servos in Aegypto fuisse putat: „Es kann," inquit °). „keinem Zweifel unterliegen, dasz die Masse der Aegypter schon in den altesten Zeiten nicht aus freien Bauern mit eigenem Grundbesitz bestanden hat, sondern aus Knechten, die im Dienst groszer Herren und vor allem der Hauptlinge (Könige) die Felder bestellten und die Herden weideten. Auch das Handwerk ist offenbar vielfach von Horigen geübt worden, wenngleich es daneben in den Stadten immer eine freie Bevölkerung von Gewerbetreibenden und Handiern gegeben hat." Temporibus Antiqui, quod dicitur, Regni (c. 2895.—2540) 6) magnae pyramides aedificatae sunt, ad quas exstruendas servos quoque adhibitos esse, verisimile est ')• Aetate Medii Regni (c. 2160—1680) servitutem ignotam non fuisse, non solum a servis, ab Abram acceptis 8), quos supra commemoravimus, probatur, sed etiam ab ancillis, quae tune in ignobilium domibus erant9). His temporibus agricolae magna ex parte clientes "') 1) W. A. van Es, De Eigendom in den Pentateuch [1909], p. 85, putat de servitute hic agi. 2) Gen. 12tö Vulgatae editionis. 3) Cf. Gen. 2435; ubi ab Eliezer servi et servae inter aurum et camelos enumerantur, Ex. 201', alibi. 4l Cf. A. Er man, Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum [1886], I, II; Kohier, o. 1. p. 151, ubi vide alia opera. 5) G. d. A. I, 23, p. 70. 6) Numeri sunt Ed. Meyeri, (o. 1. p. 17). 1) Cf. G. Steindorff, Blütezeit der Pharaonen [1900], pp. 6 sqq. 8) Abram id temporis in Aegypto erat icf. Gen. 1214). 9) Cf. Erman, o. 1. p. 265. 10) Cf. E d. Meyer, W. E. A. p. 94: „Die Masse der Landbevölkerung sind Horige, aber neben ihnen finden wir zahlreiche ... erbliche Grundbesitzer, gröszere und kleinere Bauern." Cf. imprimis Gen. 4718~25, ubi legitur, Ioseph omnes agros Aegyptiorum cum hominibus ipsis fame coactis, Pharaoni emisse. 27 sunt, in urbibus tarnen opiflces plerumque liberi, sed hic illic servi quoque, inveniuntur l) (i. a. loseph, qui servus domesticus erat apud Potiphar) 2). Aetate Novi Regni (c. 1580—1100) multis bellis feliciter gestis, numerus servorum aliquanto accrescebat3), qui plurimi ex Asia importati, in monumentis nominantur, neque solum ad magna aediflcia pyramidasque facienda a Pharaonibus adbibebantur (cui operi etiam, si servi deerant, homines liberi destinabantur), sed etiam in industria, quae in rebus manu faciendis erat posita, operabantur. Multi servi a Pharaonibus templis deorum donabantur 4). Hisce saeculis exceptis, in Aegypto servitus in universum numquam magni fuit momenti. Plerique servi domestici erant, neque est causa cur putemus, eorum condicionem miseram fuisse, etsi sine dubio apud alios dominos aliter tractabantur; sortem eorum non multum discrepuisse a sorte domesticorum hodiernorum verisimile est: ubi enim pauci servi sunt, ibi bene tractari solent 5). Quod ad statum iuris attinet, non multa nota sunt6). Non ömnino expers iuris erat servus. Dominum accusare ei licebat. Diodorus7) afflrmat apud Aegyptios eum, qui servum et eum, qui hominem liberum interfecisset, eodem supplicio affectos esse. De posterioribus temporibus acturi suinus infra 8). 1) Cf. Ed. Meyer, 1. 1.: „Manche Handwerker sind leibeigen, z. B. die Weber, aber andere, wie Barbiere, Waffen- und, Goldschmiede, Steinmetzer, Maurer, Bildhauer, Balsamierer, werden in der Literatur als frei ge schildert; nicht wenige Leute bürgerlicher Herkunft, Müller und' Backer, Bierbrauer, Ziegeleibesitzer, und ebenso Künstler und Baumeister, sind zu betrachtlichen Wohlstand gelangt, und erscheinen in ihren Grabern im Besitz eines ansehnliches Vermogens, mit zahlreichen Sklaven und Sklavinnen." 2) Gen. 39'; 4112. 3) Cf. Ed. Meyer, W. E. A. p. 96; A. Erman, o. 1. pp. 114, 156 sq., 188, 683. 4) Cf. Erman, o. 1. pp. 406* 409, ubi de „Papyro Harris agitur, in qua legimus, a Ramses III 113433 servos deis datos esse. e quibus 86486 Amoni; cf. H. Gressmann, Altorientalische Texte und Bilder zum Alten Testamente I [1909], pp. 250 sq. 5) Cf. Ciccotti, U. Ski. A. p. 82 (agit de servis Graecis): „Nicht mit Unrecht ist schon seit langer Zeit diese bessere Stellung der Sklaven als ein Argument, wenn nicht ein Beweis, für die beschrankte Zahl der Sklaven in Attika angeführt worden." 6) Cf. J. Kohier, in K. d. G. II, VII, 1, pp. 67 sq. ") Diod. I, 77: et Sé xk ixovoiws axoxxslrcu xov êkèvêtgov rj xov SovXov, ajto&vi'iöxciv xovxóv ol vófioi Ttgaaéxaxxov, a/ta fiiv fiovló/ievoi fit] tcüs ditupogaXs i^c xv-piq, aXka xats x&v xod&av ênifioXalg eigyeodau navxag &no xmv yavXmv, ajia Si dia rijs xaw öovkmv (ppovxlSog êjH&rxes xois &v&Qwnovg noXi) /idV.ov uk xovs sXev&éoov; fiTjSev 8Xa>s ê^aiiaordvniv. 8) Infra pp. 61—64. 28 B. In Babylonia et in Assyria 1). Non solum in Aegypto antiquissima mentio servorum fit, verum etiam apud gentes Semiticas 2). Apud Sumerios quoque et Accadios, qui vocantur, regis Gudea temporibus (c. 2600—2560 a. C. n.) servi' iam commemorantur 3). Temporibus regum U r („Dynastie von Ur") de andllis sermo est4), et inde ab anno 2500 a. C. n. numerus magnus tabellarum Babylonicarum superest, quae de servis vendendis agunt 5). Leges a rege Chammurapi (2123—2081 a. C. n.) 6) latae 7), complura praescribunt de servitute, unde efficitur, iam diu ante Chammurapi servos in Babylonia fuisse. Chammurapi- inter alia constituit, ut is, qui servum alienum violavisset, damnum domino praestaret s), neve ei, qui suum servum male mulcavisset, poena danda esset. Mulieres, quae ob aes alienum in servitutem venibant, post tres annos libertatem recuperabant9). Manumissiones quo- 1) Vide Br. Meissner, De servo babyl. assyr. (in: Beitrage [1893], pp. 6 sqq.); J. Kohier und F. E. Peiser, Aus dem babylonischen Rechtsleben, I—IV [1890—1898]; J. Kohier, K. d. G., II, VII, 1 [1914], p. 151, M. Weber, o. 1. pp. 73—80, 184, ubi vide alia opera. 2) De servis apud Se mi tas in universum vide Ed. Meyer, G. d. A. I, 23 p. 393, § 338. 3) Cf. Ed. Meyer, o. 1. pp. 542, 577: „Die Sklaverei ist überhaupt in Sinear sehr entwickelt; neben persönlichen Diensten sind die Sklaven für den Wirtschaftsbetrieb als Arbeitskrafte unentbehrlich." cf. A. Jeremias, Handb. d. altorient. Geisteskult. [1913], pp. 1595, 160, 315, qui docet servos, diebus fest is, qui ante primum incipientis anni diem agerentur, ut postea apud Romanos ludis Saturnalibus dominorum partes egisse. Deinde mentio fit servorum in lege paulo ante codicem Chammurapi lata: „Wenn jemand einen Sklaven mietet, und (dieser) stirbt, kommt abbanden, lauft weg, wird eingesperrt oder wird krank, so soll er als Miete für ihn taglich ein .... Getreide erlegen" (o. 1. p. 336). 4) Cf. A. Jeremias, o. 1. p. 155. 5) Cf. Ed. Meyer, W. E. A. p. 90; G. d. A. I, 23 p. 577. 6; Numeri sunt Ed. Meyeri (G. d. A. I, 23, § 328, p. 627); cf. C. F. Lehmann-Haupt, Israël [1911], p. 312. 7) Cf. H. Gressmann, Altorientalische Texte und Bilder zum Alten Testamente [1909], I. pp. 140—171; H. Winckler, Die Gesetze Hammurabis, Königs von Babyion um 2250 v. Chr. [1902]. Ad servos spectant legum §§ 116, 118, 199, 213, 214, 217. 223, 226, 227, 231, 252, 278—282; cf. H. H. Kuyper, Evolutie en Revelatie [1903], p. 104; Ed. König, Babyloniens Einfluss auf die Kulturgeschichte (N. J. kl. A XI [19081, pp. 441—473). pp. 457 sq.; J. Kohier, K. d. G. II, VII, 1, pp. 57—59, 61; Ed. Meyer, G. d. A. I, 23, pp. 640 sq. 8) Legg. Chamm. § 199. 9) Legg. Chamm. § 117; cf. Ed. Meyer, Ski. A p. 191. 29 que sive adoptione, Sive dedicatione deo facta, commemorantur x). Numerus servorum variis modis supplebatur: e terris finitimis emebantur vel rapiebantur, sua sponte aut poenam subeuntes homines in servitutem venibant, plurimi vernae erant. Adhibebantur ad agriculturam et ad opera servilia. interdum a dominis locabantur. Maiorem partem servorum in Babylonia eos effecisse, qui bello capti essent, verisimile est; utique Babylonii iam moribus provecti erant, cum captivos non iam variis modis cruciatos, interficerent, sed iis servis uterentur. E temporibus regni Assyrii item multae tabellae ex argilla factae pacta de servis emendis exhibent 2). Debitorem ea quoque aetate in servitutem redigi potuisse commemoratur 3). Magni momenti in Babylonia semper fuerunt servi, qui eunuchi nominabantur4). Hi saepe ad summos honores perveniebant et magistratuum offlciis fungebantur ;')- In universum servitus in Babylonia et in Assyria maioris momenti et ponderis erat 6) quam in Aegypto, etsi liberi quoque operarii inveniebantur 7). C. In Media et in Persia. Apud Medos et Persas8) olim servitus minoris ponderis fuisse videtur quam apud Babylonios. Cum tarnen opibus crevissent et mores Babyloniorum assumpsissent, reges ceterique nobiles multitudinem servorum, imprimis eunuchorum, sibi assumpserunt. Apud reges Persarum, cum omnes fere gentés Asiae subegissent, et apud principes et provinciarum gubernatores magnam copiam eunuchorum fuisse, Herodotus9) et Xenophon10) docent. 1) Cf. J. Oppert et J. Menant, Documents juridiques de rAssyrie et de la Chaldée [1877], pp. 14, 15, 22. 2) Cf. Wal Ion, Hist. de 1'escl. dans 1'Ant. I2, p. 48. 3) Cf. 1. Kohier, K. d. G. II, VII, 1, p 63. 4) Cf. Herod. III, 92; Hellanici fragm. 169; A. Jeremias, o. 1. pp. 286, 313 (Eunuchen des Istar-Kultus). 5) Cf. II Reg. 18'7, ubi titulus Rabsares, i. e. princeps eunuchorum. legitur, qui titulus etiam Ierem. 393 légitur; Asphenez quoque (Dan. 13; homo eiusmodi esse videtur. 6) Cf. J. Kohier, K. d. G. II, VII, 1, p. 65. 7) Cf. Ed. Meyer, Ski. A. pp. 190 sq.; J. Kohier, o. 1. p. 61. 8) Cf. Wallon, o. 1. I2, pp. 52-59, 9) Herod., III, 92; VI, 32; VIII, 105 (naga yag xolai pagpógoun xipiwxegol eiot ol evvovYot nUsxios eïvexev xfjs jidarjg xwv ëvooyt'ojv). 10) Xen., Cyrop., VIII, 1*; 24; 336.41. 30 Apud Persas sors servorum saepe durissima fuisse videtur') etiam posterioribus temporibus 2).. D. In Phoenica et alibi. Phoenices praesertim servos emisse et vendidisse videntur3), eos ipsos servos adhibuisse, raro apparet. Verum tumultum servorum Tyri saec. IV a. C. n. fuisse Iustinus narrat4). Carthagine circa annum 350 a. C. n. Hannonem 20.000 hominum in servitutem redegisse idem Iustinus tradit"'). Ceterum apud Phoenices fere numquam mentio fit de servis6). Apud alias quoque gentes servitutem notam fuisse, patet ex Deut. 2316. Apud Philistinos 7) servos fuisse, probatur Gen. 2014, ubi Abimelech oves, boves, servos, servas Abraham dedisse fertur 8). Am os9) incolis Gazae exprobrat, quod muitos homines vi abduxerunt, quos Edom servos traderent. Gazae postea nundinationes servorum saepe commemorantur. Exercitum Nicanoris a. 166 a. C. n. Philistini secuti sunt, ut captivos emerent. E. In Palaestina 10). Vidimus, inde a remotissimis temporibus, quorum quidem historia; nobis nota sit, in tèrris Orientalibus non minus quam in Aegypto servitutem valuisse. Iamnunc aliquanto uberius Palaestinae servitutem tractabimus, non solum, quod Vetus Testamentum saepissime de servis mentionem facit, sed etiam, quod ad Novum Testamentum recte intellegendum imprimis opus est scire, qualis apud Israëlitas eorum condicio fuerit. 1) Herod., I, 137; cf. Wallon, o. 1. P, pp. 57 sq. 2) Cf. Amro. Mare., XXIII, 6. - 3) Cf. Amos l9; Ioël 33 6. i) Iustinus, XVIII, 3; cf. Wallon, o. 1. P, pp. 461 sq. 5) Iustinus, XXI, 4. 6) Cf. Ed. Meyer, Ski. A., p. 191. 7) Vide A. Noordtzij, De Filistijnen, hun Afkomst en Geschiedenis [1905], pp. 115, 119, 156, 184, 200. «) Cf. Gen. 2017, 2125. 9) Amos l). Quod ad rationem, qua quis servus fiebat, filius ancillae appellabatur: "OK"I3 (Exod. 2312); verna: fT2~f3 vel WSfivty (Gen. 14W); servus pecunia emptus r(03 njpn 103 pp tfCJ (Gen. 1712; Lev. 22u); ut pars rei familiaris #33 (Gen. 125) vel Dit? (Lev. 2728). Notandum est, dominum nusquam ^3 vocari, sed semper cf. v Es, o.l.p.31; C. H. Cornill, Das A.f.unddieHumanitat[1895],p.22. 32 foederis a Deo cum Abram icti, etsi altera ex parte non apparet, id ipsorum voluntate factum esse. Servi Abram aliorumque patriarcharum pecus pascebant, neque est causa cur putemus sortem eorum multum discrepuisse a condicione liberorum; immo saepe eorum sors melior erat quam pauperum. Quin etiam Eliezer, qui omnibus rebus, quas Abram habebat, praeerat (Gen. 242), cum servus esset, tarnen familiarissimus Abram erat, atque heredem Abram eum instituisset, si ipse orbus mortuus esset (Gen. 153). Num Abram praeterea ei tam pulchrum negotium mandavisset (Gen. 24), nisi persuasum ei fuisset, servum sibi fidelissimum esse? Etiam lob multitudinem servorum habuisse fertur (lob l3), quos eum bene tractavisse, probant verba pulcherrima lob 31l3—15f (fortasse etiam lob 2411). Ancillarum numerum non tantum fuisse quantum servorum, colligi posse videtur e Gen. 186, ubi Sara ipsa placenta facere iubetur, neque verisimile est, homines iis temporibus, eiusmodi vitae condicionibus usos et in tentoriis habitantes, multas ancillas habuisse. Rebecca (Gen. 25m), Lea (Gen. 2924), Rachel (Gen. 2920) singulas tantum ancillas a patre accepisse dicuntur. Cum igitur in universum quidam narratur multas ancillas habuisse, mea quidem sententia, significantur uxores servorum. Si de singulis ancillis mentio fit, dicuntur servae Sarai (vel Rebecca, Lea, aliarum), non dicuntur domini ipsius. Quas ancillas interdum domina marito suo uxores dabat, si ipsa liberos non procreaverat (Hagar Gen. 16, Bilha Gen. 303-5), vel parere desierat (Zilpa Gen. 309~12). Hagar autem cum Sarai cóntemneret, fugere coacta est (Gen. 163-"), aeque ac postea cum filio Ismaël (Gen. 2114 sqq), ex quo intellegi potest sortem earum mulierum nihilominus non semper iucundam fuisse. Attamen obliviscendum non est, uxores *) ipsas quoque interdum haud melius tractatas esse 2). II. Quae de servis leges Mosaicae praecipiant. De servorum ante leges Mosaicas condicionibus non multa nota sunt; multo tarnen uberior praesto est scientia aetatis Mosis (c. annum 1425 a. C. n.) 3). 1) Vide quae de condicione mulierum apud Israëlitas disseruit C. Gerlings, De vrouw in het Oud-Christelijke Gemeenteleven, [1913], Cap III Cpp. 43—69): De vrouw in de Joodsche wéreld. 2) Cf. Iudic. 19. 3) Cf. imprimis Wiskemann, o. 1. pp. 8, 28; v. Es, o 1. p. 186 ann. 42; v. Orelli, i. v. „Sklaverei bei den alten Hebraern" in H. R. E. 3 XVIII, pp.. 419—422. 33 Si legum Mosaicarum praescripta inter se comparamus, apparet varia genera servorum et andllarum esse discernenda, et muitos esse, qui medium quendam locum inter servitutem et libertatem obtineant. Imprimis discrimen faciendum est inter servos Israëliticos et servos peregrinos, deinde rogandum est, utrum domino Israëlitico an peregrino serviverint, postremo nonnullis ex partibus servae discernendae sunt a servis. a. De servis Israëliticis. Ut apud alias gentes, ita praesertim apud Israëlitas lex egregie providet, ne Israëlita servus fiat hominis eiusdem nationis vel in sua patria. Si ipse nolebat, omnino fieri non poterat, ut re vera in servitutem perpetuam hominis Israëlitici veniret. Sin sua sponte servus fieri decreverat, lex ei multa impedimenta inferebat. Quae autem in Pentateucho de legibus servorum inveniuntur, cum non ubique clara et perspicua sint, paulo accuratius perlustrabimus. De servis Israëliticis agitur Ex. 212"7, Lev. 2539~44. Deut. 512-'9. Quae in Ex. et Deut. praescribuntur, ad homines eiusdem condicionis pertinere mihi videntur. Attamen quae in Lev. inveniuntur, ad aliud genus servorum spectare ut eredam adducor. Varias viri docti in hac re sententias promulgaverunt, neque adhuc interpretatio esse videtur, quae omnibus placeat. Huius loei non' est omnes has opiniones enumerare '). In universum facio cum von Orelli, qui ita quaestionem solvit: 2) „Wahrscheinlich handelte es sich in diesen Verordnungen wirkhch ursprünglich um verschiedene Arten der Unfreiheit, mag dies auch in der heutigen Redaktion des P [Priestercodex, qui locum e Lev. laudatum, continet] etwas vérwischt sein. In B D [B = Bundesbuch, locum ex Ex. allatum, continens, D = Deuteronomium] handelt es sich um solche, die einem andern zu persönlicher Dienstleistung verfallen sind, ahnlich wie bei jenem babylonischen Schüldnergesetz. Im Interesse ihrer persönlichen Freiheit, die nicht lebenslanglich aufgehoben sein soll, wird in Anschlusz an die Idee des Sabbatjahrs die Dienstzeit auf sechs Jahre, also doppelt so lang wie in Babylonien angèsetzt. Eine Entlassung nach annahernd einem halben Jahrhundert (P) dagegen ware von diesem Gesichtspunkt aus ganz unangemessen und meist wertlos gewesen. Das Gesetz des P dagegen hat agrarischen Charakter und Zusammenhang. Es wird eigentlich auf bauerliche Leibeigenschaft gehen, wobei die Güter samt den J) Cf. imprimis Wiskemann, o. 1. pp. 8, 28; v. Es, o. 1. p. 186 anri. 42; v. Orelli, in H. R. E.;! XVIII, pp. 419-422. 2) O. 1. pp. 421 sq. 3 34 erblichen Inhabern nach einer langern Periode wieder unabhangig werden' sollen. Beide Rechtsgrundsatze können auf diese Weise in frühes Altertum zurückreichen und sogar Mosaischen Ursprungs sein . . . ." Iis, quae de fontibus legum Mosaicarum scribit, in hoe argumento neglectis, v. Orelli optime videtur indicare, quid lex intenderit, quamvis agnoscendum sit, etiam hanc opinionem nonnullis difficultatibus laborare. Duo igitur genera discernenda sunt: l™. ei Hebraei 1), qui propter aes alienum; 2um. ei Israëlitae, qui propter inopiam in servitutem redigebantur. 1. De Hebraeis, qui propter aes alienum servi fiebant. (Ex. 212-7, Deut. 1512-19)2). Etsi crebra praecepta prohibebant, ne aes alienum augeretur, quare raro fleri poterat, ut debitor aes alienum reddere non posset, tarnen interdum fiebat, ut se venderet vel fortasse veniret creditori3). Dubium est, utrum Lex Mosaica creditori permiserit, ut debitorem venderet, necne 4). Utique posterioribus temporibus creditores eos vendiderunt. Huic generi servorum praeterea attribui possunt fures, qui duplum, interdum quadruplum vel quincuplum, furti solvere non poterant (Ex. 223) 5). Qui tarnen eam poenam dare poterant, liberi manebant. Apparet igitur servitutem non esse poenam furti, cum ei fures solum venirent, qui solvendo non essent, qui ergo debitores essent eius, a quo furati erant. Quoniam in legibus Mosaicis plura 1) Cum A. Jirku („Hebraische" und „israelitische" Sklaven. Or. Litt. Zeitg. [1918], pp. 81—83) discrimen facio inter Hebraeos et Israëlitas, id quod cohaeret cum quaestione, quam „Hebraer-ChabiruFrage" vocant. Sin autem putat Hebraeos, de quibus Ex. et Lev. agatur, in servitutem redigi posse, nee tarnen Israëlitas ipsos, de quibus Lev. sermo sit, ei opinioni mihi hoe obstare videtur, quod ne Lev. quidem IsraëUtam in servitutem redigi vetatur (cf. Lev. 2539/. 2) De discrepantiis, quas Wilde boer statuit inter hos Ex. et Deut. locos de servitute agentibus vide Fabius, Moz. en R R. pp. 11^13. 3) Cf. v. Orelli, o. 1. pp. 419 sq. 4) Cf. Keil, B. A. p. 552. Wiskemann, o. L pp. 10 sq. probat Israëlitam propter aes alienum aeque ac furem cogi potuisse. ut aliquamdiu servus fleret. Inter furem enim et debitorem magnum discrimen non est, etiam iure Romano eodem modo tractabantur. Utrique reddendum erat id, quod suum non erat. 5) Etiam lex XII Tabularum furem manifestum in servitutem redigi iubet eius, a quo furatus est; cf. Gellius, N. A. XI, 18, 15. Apud Lycios quoque eiusmodi mos vigebat, cf. Nicol. Damasc. p. 311 (cf. Wiskemann, o. 1. p. 9). 35 de hoe genere furum debitorum non leguntur, mihi prorsus eiusdem generis fuisse videntur atque ei, qui propter aes alienum in servitutem redacti erant. Eum servum addictum esse ei, a quo furatus erat, verisimile est 1). Ex lege Chammurapi servis, qui ob aes alienum cuidam addicerentur, triénnium serviendum erat: 2) leges Mosaicae sex annos eos servos esse iubent. Septimo anno liberum exire ei licebat. (Ex. 212; Deut. 1512). Utrum hi sex anni cohaereant cum anno sabbatico3) necne, quaeritur. Annus sabbaticus imprimis ad agriculturam spectabat, quae eo anno intermittenda erat. Nee tarnen ea, quae ad pecus pascendum, ad industriam quae dicitur, ad mercaturam, ad nego«tiationem, ad alias artes manu exercehdas pertinebant, intermissa esse, verisimile est. Haec omnia enim ne anno quidem sabbatico intermitti poterant. Fieri igitur poterat, ut servi, qui in agris colendis non adhibebantur, etiam anno sabbatico opera facerent, et ut annus sabbaticus unus e sex annis esset, quos iis serviendum erat. Cui opinioni etiam Deut. 1518 favere videtur. At contra admonendum est, aes alienum reposcere anno sabbatico creditori nihilo magis licuisse. Num necesse erat, eum, cui serviendo aes alienum solvendum esset, anno sabbatico laborare, cum ne homines quidem liberi eo anno urgerentur? Deinde in priore parte Deut. 15 agitur de anno sabbatico, sive de anno liberationis (vss. 1 —11) et verba ipsa, quae continuo sequuntur, de servitute agunt. Haec consideranti optimum esse mihi videtur interpretari hominem liberum, si solvendo non esset, addici potuisse creditori, qui eum summum usque ad insequentem annum sabbaticum servum habebat, eodem modo, quo (in Levitico) servus summum usque ad annum iubilaeum ') servire potuisse legitur, nisi antea liberatus esset. Anno sabbatico non solum aes alienum hominis liberi non exigebatur, sed etiam servus addictus liberabatur. Si vero servitio eorum annorum, qui annum sabbaticum antecesserant, aes alienum nondum omne solutum erat, denuo servus non fiebat, sed fortasse ut reliquis debitoribus ei quoque paulatim solvendum erat, id quod tarnen raro accidere potuit. Dominus enim servitio aliquot annorum pecuniam suam plerumque iam recuperaverat. Eum multis donis profleiscentem affleere lex praeterea iubet (Deut. 151314). Sicumuxore 1) Cf. los., Ant. 4, 8, 27. 2) Leg is Chammurapi § 117; cf. v. Orelli, o. 1. p. 420. 3) Cf. Wilhelm Lotz, Sabbath- und Jobeljahr in H. R. E. '•> XVII, pp. 292—295. 4) De quo vide infra pp. 36 sq. 36 in servitutem venierat 1), haec quoque septimo anno cum eo libertatem accipiebat. Sin uxorem peregrinam a domino acceperat, haec ei erat relinqüenda, etiam si liberi ei nati essent. Fieri tarnen poterat, ut manere apud dominum mallet, sive quia uxorem et liberos amabat, qui ei turn deserendi erant, sive quia dominum ipsum carum habebat. Quod si ei in animo erat, lege permittebatur, ut perpetuus servus maneret. Ne tarnen imprudens eiusmodi consilium caperet, praescriptum erat, ut ad „deos", i. e. ad ■ magistratum, ducerétur, apud quem auris eius perfodiebatur in poste ianuae 2), quod documento erat eum semper 3) servum mansurum esse. Servos, qui propter aes alienum aut propter furtum venissent, hominibus peregrinis venire non licere, quamquam ipsis verbis in lege non dicitur, tarnen pro certo habendum est. Cum igitur Herodes Magnus concederet, ut fures venirent, id alienum erat a lege Mosaica 4). Nobis, qui quod ad statum servitutis, discrimen inter furem et debitorem non fecerimus, etiam videri furem anno septimo liberum fieri uberius indicandum non est 5). 2. De Israëlitis, qui propter inopiam servi fiebant (Lev. 2539-55). a. apud dominos Israëliticos. Ei, de quibus in Lev. agitur, non eiusdem generis esse videntur atque ei, qui propter aes alienum aut furtum venibant. Tota lex alia est. Maximum autem discrimen hoe est, quod servi, quorum hic mentio fit, usque ad annum iubilaeum servi manebant, et quod etiam apud homines peregrinos et advenas, qui in terra Israëlitica habitabant, servire poterant. 1) Quomodo Keppler, o. t p. 227 contendere potuerit, uxorem Überosque servos non fieri, non patet. Idem atque Keppler putant Wallon, p. 14 et Talmudici. 2) Auris perforatio etiam apud alias quasdam gentes signum est servitutis, ut apud Babylonios (cf. Iuvenalis I. 104), apud Arabes (Petron. sat 102) apud Lydos (Xen. Anab. III, 1, 31) apud Carthaginienses (Plaut. Poen. 5. 2. 21); cf. Benzinger, H. A. [21907], p. 126; Nowack, H. A. I. 177; J. G. Frazer. Folk-lore in the Old Testament III, pp. 165—269 („Boring a servants ear"). 3) Alü' sunt, qui putent, hanc quoque servitutem anno iubilaeo desinere, cf. Keppler, o. L p. 225; Wallon, o. 1. I p. 16; v. Es, o. 1. pp 187 sq. At obliviscendum non est, servum declarare, sje liberum exire nolle, neque signum servitutis aeternae, perforationem scilicet auris, erui posse. (cf. Keil, B. A. p. 255). 4) Vide los. Ant. 16.1.1; cf. Buhl, o. 1.p. 106; v. Orelli, o.l.p.419. 5) Congruit opinio posteriorum, qui servum huiusmodi etiam septimo anno übertatem recuperasse narrant; cf. Buhl, o. 1. p. 106. 37 Prioris generis multi in urbibus habitare potuerunt, hoe tarnen genus imprimis constitisse videtur ex hominibus rusticis. Multis praeceptis leges Mosaicae curaverant, ut agri semper ab isdem possiderentur. Quorum praecipuum erat, ut quinquagesimo quoque anno, qui vocatur annus iubilaeus, omnes agri suis dominis denuo attribuerentur. Sed cum lex de agris reddendis agat, fieri non potest, quin etiam ei, qui quinquaginta annis ante agros possederant, aut liberi eorum in libertatem restituti sint. De his autem agit Lev. 2S39-55. Saepe enim factum est, ut is, qui inopiam diutius sustinere non posset, neque haberet, unde victum sumeret, aliquid pignori daret homini ditiori. Si vero omnia vendiderat, nihil aliud relinquebatur, nisi ut se ipsum venderet, interdum fortasse cum uxore Uberisque. Multo melius enim ita curabatur, nee curae temporis futuri eum iam premebant. Pecunia, quam acceperat 1), paulatim accrescebat donis vel forte peculio, quod dominus ei concedebat. Et semper se solvere ei licuisse verisimile est. Lex deinde addit, hominem eiusmodi a domino non ut servum esse tractandum, sed ut mercennarium, qua condicione re vera paene utebatur. Nam se vendiderat in tempus certum non plus quam undequinquaginta annorum. Mercennarius quidam diuturnus erat, quem tarnen curae mercennariorum liberorum non premebant. Quos alteri venire lex vetat (Lev. 2542). Sin tantum pecuniae sibi comparare omnino non potuerat, ut post manumissionem homini libero victus sufficeret, et si cognati eius eum solvere non poterant, utique anno iubilaeo 2) in libertatem perveniebat. Turn agri, quos antea sive patres sive ipse possederat, ei rursus addicebantur, neque causa erat, cur diutius in servitute maneret (Lev. 2541). /3. apud dominos advenas et accolas (Lev. 2547—55). Interdum Israëlitae propter egestatem apud advenas !) aut accolas4), qui in Palaestina habitabant, se servos vendebant. Iis quoque hac lege consultum est. Semper a necessariis solvi poterant. Si facultas oblata erat, se ipsum servitute liberare ei licebat. ') lis, quae v. Orelli affert o. 1. p. 420: „Die Summe [i. e. die Kaufsumme] ist sicherlich nicht in den Besitz des Knechtes übergegangen, sonst hatte er sich ja jederzeit selber wieder freikaufen können" non assentior. Pecuniam re vera servus, i. e. hic mercennarius diuturnus, habebat, sed condiciones oeconomicae non eae erant, ut se redimere vellet, quippe qui servire apud hominem ditiorem anteponeret. 2) Cf. Buhl, o. 1. pp. 113 sq.; Lotz, H. R. E. 3 XVII. pp. 292—295. ï) Hebr. n;. 4) Hebr. atfffi. 38 Accurate lex praescribit, quantum pecuniae solvendum sit, qua in re rationem habet anni iubilaei. Advenis non licebat servum Israëliticum crudeliter tractare, quippe qui mercennarius habendus esset. Utique etiam eiusmodi Israëlïta anno iubilaeo liber erat et ad possessionem patrum rèdibat. b. De ancillis Israëliticis. Non tarnen servi solum in legibus Mosaicis commemorantur, sed etiam ancillae, quae propter aes alienum in servitutem veniunt. Supra mentionem fecimus de uxore eius servi, qui ob aes alienum servus factus erat (Ex. 218); sed etiam muiierem ipsam eodem modo eandemque ob causam in servitutem venire posse, verisimile est (Deut. 1512), cum mulieres ipsas mercaturam facere posse utique credi possit '). Eiusmodi mulieres etiam servas perpetuas fleri potuisse perforatione auris, probatur Deut. 1517. Etsi patrem fllium vendere legitimum fuisse nusquam apparet 2), tarnen ei filiam vendere licebat. Cum fortasse hoe interdum factum sit propter egestatem, ita ut ancilla eiusmodi aeque ac servus eiusdem condicionis tractaretur, (scilicet, ut semper solvi posset, utique anno iubilaeo libera esset, neque alteri veniret), tarnen talis servae nusquam, quantum scimus, mentio fit. At ex Ex. 217-12 apparet aliam viam patri patere. Sive propter inopiam, sive aha de causa filiam vendere potest, ea condicione, ut concubina fiat domini vel filü eius. Lex autem praecipit, ut, si domino non placeat, eam solvere patri liceat. Neque domino licet eam exteris gentibus vendere. Dominus tarnen eam filio quoque suo in matrimonium dare potest, quo facto filia ei putanda est. Sin dominus ipse eam sibi sumpsit, neque ei tria debita coniugalia: cibum, operculum, concubitum, praestitit, turn puellae exire licet, nulla pecunia redemptionis soluta. Iam vidimus legem nusquam concedere, ut Israëlitae servi sint proprie dicti. Neque ei, qui propter aes alienum aut furtum servi fiebant, neque qui propter paupertatem mercénnarii quasi diuturni erant, neque filia, quae a patre concubina venierat, sempiterni 1) Cf. etiam Ierem. 34P-22. ubi non solum de servis, sed etiam de ancillis agitur. 2) Quae Benzinger, H. A. p. 125 dicit: „Dagegen stand es dem hebraischen Vater frei, seine Kinder in die Sklaverei zu verkaufen (nur nicht an Volksfremdei, und mancher Arme mag davon gebrauch gemacht haben (Ex. 217)", minus accurata esse videntur, cum nusquam, in legibus saltem Mosaicis, appareat, patri fllios quoque suos vendendi potestatem fuisse. Cf. v. Es, E. P. p. 176 ann. 12. 39 servi fuerunt. Solus is, qui aurem suam perfodiendam permiserit, talis habendus est. Neque his. tarnen, qui proprie servi Israëlitici erant, condicio dura esse poterat apud dominum eiusdem nationis. Lege ipsa iam indicatur eos interdum amore erga dominós adductos apud eos manere voluisse, eos igitur ipsos servitium eiusmodi libertati anteposuisse. Ne Israëlitae exteris populis venirent, lex curaverat (Ex. 2116; Deut. 247). Is, qui hominem suae nationis rapuerat et vendiderat. interflciendus erat, ut apud Athenienses: apud Romanos ex lege Fabia (I' a. C. n. saeculi) multa, postea etiam morte multabatur 1). c. De servis adventiciis2). Israëlita servus perpetuus fleri non poterat nisi sua sponte, sed advenas sibi servos assumere Israëlitis licebat. Quorum servorum nonnulla genera in legibus Mosaicis commemorantur. Iam ante leges latas Israëlitae lignatores et haustores aquae habebant (Deut. 2911), qui fortasse erant in numéro populi mixti, de quo agitur Ex. 1238, Num. II4. Una cum Israëlitis ex Aegypto profecti erant. Tria genera servorum adventiciorum sunt discernenda: l™m. captivi. 2um. e m p t i. 3om< vernae. ad l"™. Captivi. Lex Mosaica primum discrimen facit inter urbés captas, quae longe aberant, et eas, quae propinquae erant. Ex urbibus flnitimis omnes incolae necandi erant (Deut. 2016). Sed in urbibus longinquis, ab Israëlitis subactis, quae pacem facere noluissent, viros solos interfici, uxores et liberos rapi lex iubebat (Deut. 2013). Hi fortasse plerumque servi privati et concubinae fiebant. 1 Sin incolae pacem facere voluerant, tributum iis solvendum erat et Israëlitis serviendum (Deut. 20u). Quo loco cum vox, quae est "131/, usurpata sit, non certum quidem, sed utique verisimile est, incolas harum urbium non servos privatos factos esse, sed clientes civitatis. Deinde sanctum erat lege, ne domini mulieres captivas, si displicerent, ancillarum loco haberent: iis permissum erat, ut, si vellent, exirent3) (Deut. 2110-'5). 1) Cf. Buhl, o.l.p.35; v. Es, E.P.p.319; Wiskemann, o.l.pp.39sq. 2) Cf. Ex. 2120-21-26-27-32; Lev. 2544~47. 3) Cf. v. Es, E. P. pp. 182 sq. 40 ad 2um. Empti. Sed non solum hoe modo Israëlitae servos acquisiverunt. Lex etiam iis permisit, ut servos emerent a gentibus, quae circum eos habitabant, et ab iis advenis et accolis, qui medii inter eos versabantur (Lev. 254i 45). Hi servi a flliis Israëlitarum hereditate accipiebantur, atque ita in perpetuum servi manebant (Lev. 2S46). ad 3um. Ver na e. Tertium genus servorum vernae effidunt. Apud Israëlitas quoque illud „partus ventrem sequitur" observabatur. Neque hi minimam partem ad numerum servorum attribuisse videntur. Utrum in numero vernarum etiam fuerint liberi eorum servorqm Israëliticorum, quorum aures perfossae erant, necne, non apparet. Sed verisimile habeo, cum nati essent e matre peregrina. d. Quomodo servi tractandi sint. Omnes hi servi adventicii propriè dicti servi erant. Omnino in potestate domini erant, id quod praeterea probatur vocabulis, quae in Vetere Testamento dominium significant 1). Multis praescriptis leges huiusmodi servis consulunt, etsi saepe apparet leges quoque discrimen inter homines liberos et servos fedsse. Si cuiusdam bos servum alienum aut andllam occiderat, non solum bovem necari opus erat, sed etiam dominum bovis triginta nummos argenteos domino servi dare oportebat (Ex. 2132j, quia videlicet dominium violatum erat. Sin bos hominem liberum interfecerat, dominus bovis ipse quoque necandus erat. Dominus ius habet servum vendendi (Ex. 2116; Deut. 2114, 247) aut condonandi (Lev. 2728 •M). Israëlitae etiam servos Deo vovere poterant2) (Lev. 271-8), quos tarnen solvere debebant pretio lege statuto. Ei servi, quos Israëlitae sua sponte devoverant, sacerdotibus obveniebant (Lev. 2728), ei, quos lex devoveri iusserat, interfidendi erant (Lev. 272») 3). Tametsi dominium servorum inter homines lege sandtur, servus altera ex parte non omnino res habetur. Multa lenius praescripta in legibus inveniuntur. Nimia duritia, qua servus afficitur, punitur, domino servum castigare quidem licebat, sed modus adhibendus erat, cum servus laesus liber exire posset (Ex. 2126 ■27). A domino, qui servum castigando occidit, poenae repétendae sunt (Ex. 2120-21)4), et si 1) Cf. v. Es, E. P. pp. 83 sq. 2) O. L pp. 212, 217. 3) O. I. p. 223. 4) Alü (Nowack, o. 1. I p. 175, Benzinger, H. A. p. 121) putant eiusmodi caedem servi alieni nihil nisi „Eigentumsverletzung" esse; cf. v. Es, E. P. p. 85. 41 quis dolo malo servum intcrfecerat, ab co suppticium sumendum erat haud aliter ac si hominem liberum necavisset 1). Domino igitur ius vitae necisque servorum non erat ut apud alias quasdam gentes. Omnibus servis, «tiam peregrinis, die sabbati (Ex. 2010, 2312; Deut. 514) et diebus festis (ut Pascha, festis diei quinquagesimi, taberriacuh, primitiarum) (Deut. 1212-^ 16ll~14) quiescere, frugibus, quae anno sabbatico creverant, uti (Lev. 256), epuüs sacrificalibus interesse2) (Deut, 1218, 16" 14) licebat. Circumcisione enim particeps fiebat servus societatis in religione initae. (Legem intendisse, ut ad circumcisionem cogi posset, non apparet)3). Circumciso Pascha edere licebat (Ex. 1244), id quod ceteris peregrinis et mercennarüs, qui circumcisi non essent, interdictum erat (Ex. 1245). Servum fugitivum domino reddere opus non erat, ei licebat manere ubi cupiebat, neque eam ob rem opprimendus erat (Deut. 231516). Hic humanitas etiam ius ipsum superat. Nonne legislator hac re indicavit, servum fugiturum non fuisse, nisi dominus eum male tractavisset? Postremo ex praecepto legis: non ligabis os bovis terentis in area fruges tuas (Deut. 254) 4), apparet, legem, quae tanta mansuetudine etiam erga animalia fuerit, severam in servos esse non potuisse. e. De manumissione servorum.5) Ut hic breviter componamus, quae leges Mosaicae de servorum manumissione sanxerint, reminiscendum est, servos Israëliticos omnes liberos fieri anno septimo aut anno iubilaeo; praeterea si laesi essent aut redempti, manumittendos esse. Ancilla Israëlitica easdem ob causas liberanda erat, sed praeterea redimi poterat, si domino vel filio domini concubina displicebat, et pretio non dato libera erat, si, dominus eam sibi concubinam assümpserat, neque ei debita coniugalia praestiterat. !) Cf. legem eiusmodi Aegyptiam. supra p. 27. 2) Apud alias gentes hoe singulis ludis tantum permissum erat, ut festis servilibus Cretae, Troezene, in Thessalia, alibi (Athenaeus XIV, 639). Romae priscis temporibus una cum domino servus ad mensam sedebat, id quod postea Saturnalibus solis iis permittebatur; vide H. Blümner. Die röm. Privatalt. [1911], p. 288; cf. Wiskemann, o. L p. 41. 3) Postea Rabbini statuerunt, ne servus ad circumcisionem cogendus esset. Si se circumcidi passus non erat, post annum vendendus erat, praeterquam si pepigerat. ne circumcideretur; quodsi fecisset, semper manere apud dominum ei licebat, neque venire poterat a domino. 4) Cf. I Cor. 99, I Tim. $». 5) Cf. Wiskemann, o. 1. pp. 42 sq. 42 Fortasse ea quoque serva manumittenda erat, quae servo sponsa, a domino violata esset (Lev. 1920), etsi haec lex subobscura est1). Servi adventicii in libertatem perveniebant 2), si e regione peregrina in Iudaeam confugerant (Deut. 2315-16). Serva captiva, cui dominus promiserat, se eam in matrimonium ducturum esse, quae tarnen domino displicebat, manumittenda erat (Deut. 2110-1S). Eodem modo ac servi Israëlitici etiam hi servi liberi fiebant, si a domino laesi aut a cognatis vel suo peculio redempti erant. In V. To. nusquam legimus muitos servos eodem tempore liberatos esse, id quod mirandum non est, si consideramus, numerum servorum peregrinorum numquam magnum fuisse et servos melius tractatos esse quam apud alias quasdam gentes. f. Conclusio. Servitutem apud Israëlitas temporibus legislationis Mosaicae magni non fuisse momenti, probatur Deut. 2414 1S, ubi hominum liberorum quoque opera sanciuntur. Quos mercennarios, sive Israëliticos, sive adventidos, opprimere non licebat. Cotidie merces iis solvenda erat (Lev. 1913) 3). Si condidonem servorum, qui apud Israëlitas erant, conferimus cum sorte servorum finitimarum gentium, apparet, quod attinet ad leges, de quibus solis hic agimus, leges Mosaicas multo benigniores fuisse quam cum aliarum gentium leges, tum Babyloniorum a Chammurapi latae fuerunt. Crudeliter praescripta huius legis in legibus Mosaicis non inveniuntur. Quod inter alia imprimis perspicuum est ex eo, quod Chammurapi domino concedit, ut servo faciat, quod velit, lex Mosaica vitam etiam servi tutetur 4). III. Quam vim servitus in Palaèstina post legislationem • . , Mosaicam habuerit. Postquam vidimus, quae leges Mosaicae de servis praeceperint, iamnunc quaeramus, utrum saeculis, quae inter Mosen et Cbristum praeterierunt, condicio servorum apud Israëlitas his legibus respondent, necne. Quod ut cognoscamus, imprimis libri V. Ti., 1) Cf. v. Es, E. P. pp. 179 sq.. 321 ann. 24. 2) Cf. tarnen Benzinger, H. A. p. 124: „Die Freilassung eines volksfremden Sklaven scheint selten vorgekommen zu sein, nirgends ist uns eine solche erzahlt, und die alten Besümmungen über Freilassung gelten nur den israélitischen Sklaven". At quae Ex. 2126-27 praedpiuntur, mihi ad servos adventidos spectare videntur. 3) Etiam Ex. 3525-2« mulieres, quae manibus suis nebant, sapientes nOminantur. 4) Cf. H. H. Kuyper, Ev. en Rev. p. 104. 43 investigandi sunt, deinde breviter attingemus, quae libri Talmudici exhibèant, postremo, quae Essaei Therapeutaeque docuerint. a. De Vetere Testamento. 1. De servis Israëliticis. De his non multa nota sunt ex temporibus post leges Mosaicas. Neque annus sabbaticus, neque annus iubilaeus semper observatus est1), neque servi anno septimo semper liberabantur. Cum urbs Ierusalem a Chaldaeis oppugnaretur, iussu Ieremiae prophetae omnes servi in libertatem venerunt, sed cum urbs non iam premeretur, incolae servos et servas rürsus sibi subegerunt. Quam ob rem Ieremia eos monuit, legem imperare, ut septimo quoque anno unusquisque servos Hebraeos dimitteret, iisque praedixit, nisi legi obtemperavissent, urbem deletum iri (Ierem. 34). Etiam ex Nehemia 1031 apparet legem hanc observatam non esse. Tune Nehemia denuo statuit, ut servi anno septimo liberarentur. In historia nusquam commemoratur servorum aures perfossas esse, ita ut servi perpetui sua sponte fierent. Neh. 5r> populus queritur fllios suos et filias in servitutem redactos esse. Nehemia tum commemoravit se Iudaeos, qui paganis venierant, redemisse. Servitutem ob aes alienum impositam in usu mansisse praeterea probatur II Reg. 41, ubi uxor filiorum prophetarum auxilium Elisae invocasse dicitur, quia creditor duos ipsius fllios servos sibi assumere vellet. Metaphorice hoe genus servitutis affertur les. 501, (cf. Amos 26, 86). Cum Israël et Iuda bellarent, Israëlitae victores Iudaeos captivos in servitutem redigere cupiebant, quod Oded propheta vetuit, postulans ut extemplo dimitterentur (II Chron. 288~16). Attamen interdum factum est, ut Israëlitae ad alias gentes in servitutem venirent. Tyrii et Sidonii et alü populi, qui circa Palaestinam habitabant, Iudaeos et incolas Ierusalem Graecis vendiderunt (cf. loei 30) 2). Singuli antea iam rapti erant (cf. II Reg. 52, ubi Syrii puellam ex Israël secum duxerunt, quae ancilla erat uxoris Naaman) (cf. ludic. 530). 2. De servis adventiciis. Non saepe audimus servos emptos esse. Verisimile tarnen est numerum eorum non minorem fuisse quam aliorum, cum Phoenices 1) Iosephus (Ant. 11, 8, 6) tarnen annotat, annum sabbatitemporibus Alexandri Magni a Iudaeis observatum esse, etiam aetate Hasmonaeorum et Herodum (los. B. L 1, 2, 4; Ant. 13, 8, 1; 14, 6, 2; 14, 10. 5—6; 15, 1, 2; Tac. Hist. 5, 4). Cf. Lotz, in H. R. E. 3 XVII, p. 293; Buhl, o. 1. pp. 113 sq.; J. Juster, o. 1. I. pp. 358 sq. 2) Cf. Ed. Meyer, Ski. A. p. 191. 44 magnam servorum mercaturam facerent, a quibus Israëlitae facile servos emere poterant. De vernis raro agitur (cf. Ierem. 214). Servi, quos Israëlitae habebant, plurimi captivi erant. Etsi lex praeceperat (Deut. 2013), ut incolae urbium finitimarum omnes necarentur. Israëlitas tarnen mulieribus et pueris Midianitarum pepercisse Num. 317-54 docet (vs. 9). Postquam autem Mose iubente omnes pueri masculi et uxores interfecti sunt, remanebant 32.000 virginum, e quibus 16.000 bellatoribus attributae sunt, (32 exceptis, Deo dedicatis) et 16.000 ceteris Israëlitis (e quibus 320 Levitis addictae sunt). Plerique tarnen captivi servi publici facti sunt, eodem modo, quo e los. 921-23 - 27 cognoscimus Gideonitas, qui dolo usi essent, ligna caedere et aquam haurire iussos esse a Iosua; ceterum e los. 918 apparet usque ad id tempus incolas semper occisos esse. Etiam Canaanitae, qui Gezer habitabant, serviebant tributum solventes (los. 1610, cf. 1713). Multis bellis, ab Israëlitis gestis, numerum servorum interdum magnum fuisse, docet II Chron. 21718, ubi Salomo 153.600 „virorum peregrinorum" dividit in 70.000 baiulorum, 80.000 lignatorum, 3600 exactorum. Hi D,-|3 x) non semper servi privati erant, sed ut hic, saepe servi publici. Semiliberi erant, et cum a sorte eorum sors servorum peregrinorum non multum discrepare videretur, factum est, ut apud Rabbinos "aPM 72V signiflcatio vulgaris servorum peregrinorum esset 2). Post reditum e Babylonia erant 7337 servi et ancillae, numerus autem omnium Iudaeorum erat 42.060 (Esdras 264 65). Servi igitur sextam fere partem ingenuorum effecerunt. Condicionem servorum adventiciorum duram fuisse nusquam apparet3). Quin etiam interdum tales servi uxores habebant Israëliticas. I Chron, 234 -35 Sesan quidam narratur filiam nuptum collocavisse servo Aegyptio, cui nomen erat Ieraa. Eos igitur etiam heredes institui posse, mirum non est. II Sam. 164 David servo Mephiboseth bona Saul dedisse dicitur (cf. iam Gen. 152-3). Aliquot servorum peregrinorum opera cötidiana tradita sunt4). Servus, cui nomen Ziba, exactor operis rustici, tantos ptofectus fecerat ipse, ut 20 servos haberet (II Sam. 9910). In epulis alü dominorum ministri erant (I Sam. 2541), pecus pascebant, agros et hortos colebant alü, nonnulli domum curabant, liberos domini 1) Cf. in universum A. Bertholet, Die Stellung der Israeliten und der Juden zu den F remden [1896]. 2) Cf. v. Orelli in H. R. E. 3 XVIII, p. 419. 3) Cf. tarnen I Reg. 239-40, ubi legitur duos servos Semei aufugisse ad urbem Gath. quos Semei inde reduxisse. 4) Cf. Wiskemann, o. 1. p. 40. 45 educabant. Puerum, qui mctentibus praeerat, invenimus Ruth 2 ■ Ancillae plerumque in domibus opera faciebant et dominae aderant in coquendo, suendo, nendo, aliis operibus domesticis. Raro in agris erant (Ruth 28 - 23), interdum iis impositum erat, ut molas manibus verterent (cf. Ex. II5; Is. 472; Eccles. 124). Ancillae etiam in liberis nutriendis adhibebantur (II Reg. II2; cf. Gen. 358; II Sam 44; Iudic. 414s<"'). Quod ad servos publicos, imprimis mentio facienda est de iis, qui in templo servientes Nethinim (i. e. donati) vocabantur 4). Incertum est, quando et quomodo hoe genus ortum sit. Fortasse Gibeonitae et alü captivi paulatim ad inferiora negotia in templo adhibebantur, ut Iosua iam fecerat (los. 921). A_rege David et a principibus captivi aliquot templo donati sunt (Esdras &M). Rex Salomo ei numero alios addidit, quibus nomen erat „servi Salomonis", qui saepe una cum Nethinim commemorantur (Esdras 258. Neh. 760, ll3). Semper peregrini erant, sed eos circumcisos essé et leges ils observandas fuisse consentaneum est. A Graecis postea tales servi iepsdovloi nominabantur 2). Partim in urbe Ierusalem (Neh. 326-31, ll21), partim in urbibus Levitarum (Esdras 270; Neh. 773) habitabant. Numerus eorum interdum maior erat. Cum Zorubbabel 392 Nethinim et servi Salomonis e peregrinatione reverterunt anno 538 a. C. n. (Esdras 243"58, Neh. 746'60), cum Esdra (c. 458 a. C. n.) 220 viri (Esdras 77, 820). Postea non iam commemorantur. Aliud genus servorum, qui saepissime in V. To. commemorantur, est Eunuchorum. Etsi leges Mosaicae ipsis verbis non interdixerant, ne servi eunuchi herent, apparet, hoe eo minus licuisse, quod ne ex animalibus quidem ea, quae castrata erant, deo sacrificari poterant (Lev. 2224). Neque tali homini libero in contionem Dei venire licebat (Deut. 231). Postea tarnen saepe adhibebantur. Iam Samuel hoe praedixerat de regibus Israëlitarum (I Sam. 815), et fortasse David (I Chron. 281) aliique reges eunuchos habebant usque ad tempora peregrinationis Babyloniae3). Eunuchi haud minimum obtinent locum, cum saepe ad summos honores pervenerint, etsi animadvertendum est, vocem, quae est o^O fortasse saepe usurpatam esse ad ministros regis in universum significandos4). Quem morem reges adepti erant a regibus orientalibus. Prophetae magna misericordia in eos commoti erant (Is. 563). 1) Cf. v. Orelli, in H. R. E. 3 XI, pp. 421 sq.; Hepding, i. v. Hieroduloi, in P. W. R. E. VIII [1913], col. 1460. 2) Cf. los. Ant. 11. 5. 1. 3) Eunuchi commemorantur I Reg. 22»; II Reg. 932, 23». 24'215; I Chron. 281; k. S63; Ierem 292, 3419, 4li6; alibi. 4) Cf. Benzinger, H. A. pp. 258 sq. 46 b. De libris Talmudicis ]). Quamquam ea, quae libris Talmudicis continentur, neque accuratam legum Mosaicarum interpretationem, neque semper veram imaginem historiae exhibent -), tarnen quin pauca afferamus, facere non possumus, ut videamus, quomodo a Iudaeis postea, Christi fere temporibus, servi tractati sint. Uno libello data opera de servitute agitur, sc. D"H3J7 3) (Massechet Abadim), qui tarnen inter libros canonicos non numeratur. Maimonides quoque (1135—1205) scripsit de D1-1317 4). 1. De servis Israëliticis. Etsi iam ex legibus V. Ti. homo Israëliticus apud civem Israëliticum servus perpetuus proprie dictus nisi sua voluntate fieri non poterat, secundum nonnulla dicta librorum Talmudicorum postea servitus eiusmodi omnino sublata est, etsi alibi interdum de ea mentio fit 5). Utut res se habet, hic illic praescriptum legimus, quomodo servi Israëlitici sint tractandi. Homo ipse pro dominio habendus non erat, sed sola opera eius. Omni tempore se redimere poterat neque hereditate ad alterum dominum transibat. Opus servile ei mandare non licebat. Post sex annos libertatem recuperabat. Saepius viri Israëlitici hominibus paganis in Palaestina se vendi» disse videntur, antea omnibus possessionibus, quin etiam filia et filió, creditori venditis. 2. De ancillis Israëliticis. Si pater, inopia adductus, filiam suam homini Israëlitico vendidit, haec uxor domini fit. Hoe modo tarnen sola puella nondum adulta venire potest, neque hic modus multum differt a matrimonio vulgari. !) Vide imprimis: S. Krauss, Talmudische Archaologie; II pp. 83— 111: Sklaven und Lohnarbeiter; D. Farbstein, Das Recht der unfreien und der freien Arbeiter nach jüdisch-talmudisehem Recht verglichen mit dem antiken, spez. m. d. röm. Recht [1896]. 2) Cf. v. Orelli in H. R. E. 3 XVIII, p. 419: „Der Talmud hat alle diese Gesetzesbestimmungen ausführUch erörtert und naher prazisiert. Doch sind bei der spaten Entstehung dieses Schrifttums seine Angaben nicht als authentische Interpretationen des alten Gesetzes nach maszgebender Tradition, und auch nicht als sichere Zeugnisse für die Praxis anzusehen, sondern nur mit groszer Vorsicht zu verwerten." Cf. J. Jus ter, Les Juifs dans 1'empire romain, I, pp. 23—25: „Valeur historique du Talmud et des Midraschim". 3) Cf. S c h ü r e r, Geschichte des jüdischen Volkes I [3 •41901 ], p. 138; Strack in H. R. E. 3 XIX, pp. 328 sq.; Strack, Einl. in den Talmud, 4 p. 71. ' 4) Interpretatio latina: J. C. Kali, De servis et ancillis [1744]. 5) Cf. Krauss, o. 1. p. 83. 47 Si fortc homini pagano serva Israëlitica serviebat. quam celerrime eam a cognatis redimi oportebat. Muiier neque se ipsa vendere, neque propter furtum alteri venire potest. 3. De servis adventiciis. Servos adventidos, quos "3J/3:> et mW appellant, interdum magno numero adhibitos esse, probant Talmudid, narrantes hominem ditissimum quendam, nomine Elieser ben Charsom, permultis servis suis ignotum fuisse, et alü Rabbi cuidam 60 servos dono datos esse; alibi mentio fit de urbe, quae a solis servis paganis babitabatur. Sed hae exceptiones sunt — si omnino verae sunt — et ut alü numeri hi quoque fortasse modum transeunt. Ei, qui emptione1) in possessionem Israëlitarum veniebant, emi poterant in foris, quae Gazae, Accone, Batne, Tyri, alibi, erant, ubi imprimis Phoenices - servorum mercaturam fadebant. Interdum servi rapti vel captivi, plurimi tarnen vernae erant. Etiam infantes expositi, quos paganos esse constabat, et pagani, qui ultro se vendiderant, servi fiebant. Novo servo nota imprimebatur, ut, si eflugisset, facile agnosd posset, bullam in collo ferebat et tintinnabulum, interdum vitta caput eius circumdatum erat. Non semper bene tractabantur, id quod tarnen Rabbini vituperabant. At contra interdum testamento tutor filii nondum adultae aetatis servus instituitur. Cum lex eos partim pro re habeat, neque peculium eorum legitimum est, quamquam interdum habent, ita ut se redimere possint, neque matrimonium inire possunt. In castigando non modo baculum, sed etiam flagellum et alia instrumenta crudelia adhibebantur; servus laesus liber fleri potest, ut V. T. iusserat, dummodo testes adsint. Quod ad religionem, eadem fere iura ac mulieres et pueri habebant. 4. De manumissione servorum. Servi Israëlitici posterioribus quoque temporibus isdem modis libertatem accipere poterant, atque leges Mosaicae praeceperant. Magno merito ducebatur, si quis Iudaeos, qui in servitutem apud nationes peregrinas venerant, in libertatem revindicaret, ut iam Nehemia fecerat (cf. I Macc. 341; II Macc. 8n) 2). Servos adventicios nonnul 1 i Rabbini manumitti posse omnino negabant, testimonium afferentes Lev. 2540, alü tarnen aiebant. Illa opinio fortasse aetate Hadriani orta est, qui manumissiones 1) In V. To. nusquam mentio fit formularum, quibus emptio servorum fleri debebat, libri Talmudici formulam eiusmodi exbibent; cf. Krauss, o. t p 88. 2) Cf. Nowack, H. A. p. 180. 48 deminuere conabatur. Quam ob rem causa non est, cur credamus, manumissiones ante id tempus raras fuisse. Commemorandum est multa praescripta, quae ad manumissionem' spectant. cohaerere cum praeceptis iuris Syro-Graeci vulgaris 1). „Die auf die Freilassung bezüglichen rabbinischen Daten wurzeln nicht ausschliesslich in römischen Rechtsanschauungen, sondern gehören zum Teile» besondërs durch Punkt 3, 4 [i. e. manumissio per vindictam, et man. in hierodulismum] zur Sphare des syrischgriechischen Volksrechts, das in der östlichen Reichshalfte noch zu Recht bestand und dessen Geltung bei den Juden sowohl im Ehcals Sklavenrechte uns nun schon mehrfach hervorgetreten ist" 2). Servi adventicii manumitti possunt his modis: lum. redemptione. 2om. per testamentum, per epistolam, per mensam. 3am. per vindictam. 4um. in hierodulismum, vel ad proseucham •"'). 5um. secundum praescripta legis, si a domino laesi erant, si servus semi-liber erat, (servus „communis") si dominus vlvus ei rem familiarem suam concesserat, si dominum non habebat; serva si stuprum passa erat. Invito domino servus liber fiebat, si in balneo sollemni declaraverat, se lavari conversionis causa. c. De Essaeis Therapeutisque. Apud Iudaeos soli Essaei 4) et Therapeutae 5) servos sibi assumere 1) Signum quoque, quod novo servo imprimebatur, debetur iuri SyroGraeco, vocabatur enim Olt^J = *°t& = voW- ^f. Krauss, o. 1. pp. 87, 89. Et in utroque iure emptio deleri nequit, si vitia inveniuntur postea. 2) Krauss, o. 1. p. 99. 3) Hanc rationem manumittendi etiam novimus êx inscriptionibus Panticapaei; cf. Latyschev II [1890] 52, 53, cf. 400; C. I. G. 2114bb. (2 p. 1004). Mit te is, Reichsr. u. Volksr., p. 96 ann. 3; E. Schürer, o. 1. III [41909], pp. 18, 53; cf. tarnen Hepding, o. 1. col. 1467. 4) Vide Philo, Quod omnis probus über, 12; Eusebius, Praepar. ev. VIII, 11, 5. Neque in libris apocryphis V. Ti. neque in N. To. Essaei commemorantur; cf E. Schürer, o. 1. II [41907], pp. 651-680, ubi cetera opera enumerantur; W. Bousset, Die Religion des Judentums im Neutestamendichen Zeitalter [2 1906], pp 524—536; E. Zeiler, Die PhÜosophie der Griechen, III, 2, 2 [4 1903], pp. 307 sqq.; J Juster, Les Juifs dans 1'empire Romain I pp. 25, 488—492; v. Orelli, in H. R. E. 3 XVIII, p. 423; G. Uhlhorn, in H. R. EL» V, pp. 524— 527- P Volz. o. 1. pp. 262—264; D. Plooy, De bronnen voor onze kennis van de Essenen [1902], pp. 45. 80-83, 101 — 103. 5) Vide Philo, De vita contemplativa II, p. 471 sq,; cf. Plooy, o. 1. pp. 104 sq., ubi alia opera enumerantur; J. Juster, o. 1. p 487; Zeiler, o. 1. pp. 377 sqq. 49 nolebant, qui tarnen non solum servitutem reiciebant, sed etiam omnia fere alia, quae in vita cotidiana inveniantur. Essaei plus cibi et potionis quam quod ad vivendum necessarium erat, non sumebant. Possessionem privatam aeque ac mercaturam vitabant. Communionis omnium bonorum rationem exercebant, omnia, quae labore suo acquisiverant, in usum omnium deponentes. Consuetudine hominum, qui ab iis non erant, quam minime utebantur, quam ob causam ne matrimonium quidem inibant. Mirum iam non est, eos servos non habuisse. Prorsus hoe alienum fuisset a ratione vitae eorum simplici atque tenui. Nemo eorum se alteri anteponebat, unusquisque semper paratus erat ad officia praestanda ceteris hominibus. Aliquanti momenti haec secta erat temporibus Iesu, cum id temporis eirca 4000 Essaeorum fuisse dicantur, qui tarnen non uno loco, sed disper si per vicos Iudaeorum habitabant. Philo ') de iis scribit haec: „AouXó? xt nxp xvxolqolSè et? hxiv, xll' èleüSipci ■Kxuxti, dvSvm-jpyovvxii dXXiïXoi;- y.xxxyivaxnovai ts twv dvrxoxüv, ol iióvov toj a^txuv iabxmx h>uxivo(iéwj, xïkx y.xi w; airspwv, 5e7uöv muffew; xv^ipoinixtttv, •/) iravra? èp.ota>z yewhaxtrx xxi Spkyxax ampbz, xpb-Kóv, xdzlysvz, yv/xiiov:, ov hyopèvcvi, aXX' Svtoc; Svtm; xmipyxgxxo". Quae verba si vera de Essaeis exhibent % apud eos non solum servitus ipsa deerat, id quod tota vita eorum satis declarat, sed etiam causam, cur servitus reicienda esset, invenerunt3). De Therapeutis non multa nota sunt. Ut Essaei hi quoque Ascetae, qui dicuntur, habendi sunt. In singulis tentorüs vitam contemplationi deditam vivebant, cotidie, die Sabbati excepto, usque ad sol is occasum, cibo abstinentes. Iis igitur non magis quam Essaeis servis opus fuisse, apertum est. IV. Conclusio. Si omnia, quae de servitute apud Israëlitas nota sunt, inter se conferimus, apparet, dicere non licere, servitutem aliquo tempore i) Q, O. P. L. 12. ^) Cf. Plooy, o. 1. pp. 89 sq. 3) Cf. etiam Zeiler, 1. 1.: sind sie, so viel wir wissen, die ersten, welche die Sklaverei nicht alldn grundsatzlich verwarfen, sondern auch thatsachlich aus ihrem Gemeinwesen ausschlossen, indem sie ... . e. q. s ; Plooy, p. 8: „Wanneer de Essen en meenen, dat de slavernij indruischt tegen den »80fwi (pvoeas, dan is dit geheel in den geest van het overige gedeelte van het geschrift, en de gevolgtrekking, dat dan ook de slavernij werkelijk moet worden opgeheven, ligt voor de hand", v. Orelli, o. L p. 423. 4 50 ignotam fuisse x), neque altera ex parte opera liberorum hominum apud eos nullius momenti putanda esse 2). Sed condiciones operariorum liberorum et servorum re vera, quamquam quod pertinet ad legem differrent, non multum discrepuisse iam ea re probatur, quod eodem vocabulo saepe utrique indicantur, ~I2V dico (cf. verbum quod est 12V)- Homines Israëlitici ipsi laboriosi erant, neque opera manuum despiciebant. Multis exemplis hoe probatur. Nonnulla tantum afferamus. Vidimus iam Sara ipsam opera domestica praestitisse. Saul, postquam rex delectus est, ex agro redit cum bubus (I Sam. 116). Homo dives Sunamiticus in agro cum messoribus erat (II Reg. 418). Boas ipse operibus operariorum intererat (Ruth 21415). De mercennariis non solum in Pentateucho, sed etiam posterioribus temporibus saepe mentio fit 3). Nulla re praeterea probatur servorum numerum unquam permagnum fuisse. Neque magna latifundia, ubi copiae servorum adhibendae essent, neque magnae officinae. quae mul tor um hominum industriam poscerent, in Palaestina inveniebantur. Plerique servi domestici erant, neque ii, ut interdum apud Romanos, magno numero in singulis domibus praesto erant. In universum eos bene tractatos esse, ubique patet. Ut exemplum afferam: Saul cum servo asinas amissas patris quaerens, velut ab amico ab eo consilium accepit, quid sibi faciendum esset, et cum nihil nummorum secum ferret, servus quartam partem sicli ei dedit, quam pecuniam Samueli daret ad eum interrogandum (I Sam. 98). In convivio, quod Samuel deinde cum triginta viris invitatis habuit, Saul et servus summa loca obtinebant (I Sam. 922). Etsi domino servum castigare licebat, nusquam tarnen apparet dominos crudeles fuisse. Uxoris enim et flliorum non multo maiora iura erant, cum potestate patris collata, et aeque ac servi, 1) v. Es, E. P. p. 85 ann. 50 annotat R. Grünfeld [o. 1. p. 12] concludere e significatione vocabuli, quod est 122, servitutem initio apud Israëlitas ignotam fuisse. 2) Cf. I. Benzinger in Ene Bibl. IV [1903] col. 4653: „Among the Hebrews, as in the ancient world in general, there was no such thing as free labour in the modern sense; men-servants and maid-servants were the property of their masters — in other words were slaves". Quae mihi videntur aliquantum veritatem excedere neque satis corrigi iis, quae sequuntur: „We must carefully dissociate this word, however, from certain ideas unseparably connected with it in the modern Christian world. In the Hebrew conception there was no such profound difference between the slave s relation to the head of the house, and that held by the other members of the family". 3) Lev. 1913, 2553; Deut. 1518, 24»; Ierem. 2213; Haggai 1«; Mal. 35. 51 filii a patrc castigari poterant. Condidonem fllii non multum discrepuisse a sorte servorum, plurimi momenti est ad iuste iudicandum, iure enim Benzinger haec scribit1): „[Fis ist] für den Sklaven nichts Entwürdigendes, dass er Besitztum seines Herrn ist und ihm unbedingtes Gehorsam schuldet; denn auch die freigeborene Frau und die freien Kinder sind rechtlich betrachtet vollstandig der Gewalt des Hausherrn unterworfen. Auch ist tatsachlich kern so grosser Unterschied zwischen der Stellung der Sklaven und der der übrigen Hausgenossen, der uns berechtigen würde, jene als die Elenden und Unglücklichen zu bemitleiden." Notandum est, in V. To. dominos interdum admoneri, ne mitiores sint in servos2). Hominis pii esse iura servorum non contemnere3) neque üs maledicere4). In eiusmodi vitae condicionibus tumultus servorum numquam fuisse, mirum iam non est. F. Quid in universum de servitute apud Orientales iudicandum sit. Iure Ed. Meyer servitutem apud populos Orientales non multum valuisse scribit: „So hat dann auch .... die Sklaverei im Oriënt wirtschaftlich kaum irgendwo eine gröszere Rolle gespielt. Auch hier gilt es, sich von den popularen Vorurteüen recht gründlich frei zu machen. Die Sklaverei reicht und reichte auch vor ihrer Zurückdrangung durch den Einflusz der abendlandischen Emanzipationsbestrebungen im Oriënt nicht wesentlich weiter als die Polygamie; die Sklaven sind kdn produktives, sondern ein sehr kostspieliges Inventar des Hauses; sie dienen im wesentlichen nur der persönlichen Bedienung .... die Haussklaverei [findet sich] im Oriënt nur da, wo man auch bei uns eine persönliche Bedienung zu halten imstande ist. Dagegen ist sie in die Landwirtschaft in gröszerem Umfang überhaupt nicht und in Handwerk und Industrie nur in sehr beschranktem Masze dngedrungen. Im allgemeinen arbeitet auch die Industrie mit frden Arbeitskraften aus dem eigenen Volke. Nur in den gröszten Kulturzentren der orientalischen Welt, in Babylonien und seinen Nachbargebieten, hat die Sklaverei auch für die Produktion dne gröszere Bedeutung gewonnen, wie im Altertum, so im Mittelalter" 5). Babylonii et Assyrii totos quidem populos alio emigrare iusserunt, 1) Benzinger, H. 7f. p. 124. 2) Prov. 29'9-2i, cf. Sir. 33™ *qq. 3) lob 31 3-15. i) Prov. 3010. 5) Ed. Meyer, Ski. A. p. 190. 52 ut Israëlitas et Iudaeos, qui tarnen non servorum loco habebantur sed liberi manebant. Ed Meyer in haec iudicium suum concludit: „Wir senen, das intensive Sklavenbedürf nis, der Heisshunger nach Sklaven, welche für die spatere römische Republik so charakteristisch ist, fehlt dem Oriënt durchaus" 1). § 2. QUAE FUERIT SERVORUM APUD GRAECOS ET APUD ROMANOS CONDICIO. Iam inquisituris, quam late viguerit et qualis fuerit servitus apud Graecos et apud Romanos 2y, in hoe argumento opus non esse omnia copiosius afferre apertum est. Apud populos Orientales, Palaestina excepta, non mülta de servitute nota esse vidimus. ita ut interdum ex paucis iudicandum esset, apud Graecos et Romanos tam multa se offerunt, ut eligenda potius quaedam sint. De his autem quaestionibus inquirere imprimis necesse esse mihi videtur: , A. Utrum servitus apud Graecos et apud Romanos adeo viguerit, ut dicere liceat, societatem antiquam servitute niti, necne; quae rationes intercesserint inter numerum operaque servorum et hominum liberorum. B. Deinde itane ab hominibus liberis opus contemptum sit, ut eam ob causam omnia fere opera servis obvenirent. C Postremoquaeservorumapudutrumquepopulumfuentcondicio. Postquam cap. 111° viderimus, quas rationes religio Christiana cum servitute habuerit, nobis in animo est indagare cap. IV0 quomodo et quibus de causis rationes inter dominos et servos postea mutatae sint, quid hac in re philosophiae antiquae, quid cetens causis tribuendum sit. Si, quantum fieri poterit, perspicue ad has quaestiones responderimus, fortasse statui poterit, utrum religio Christiana ahquid ad servitutem deminuendam et leniendam attribuerit, necne. Etsi servorum apud Graecos et apud Romanos condiciones multum inter se discrepuerunt, tarnen praesertim aetate Christianorum 1) O L p. 192. Litteras Ed. Meyer ipse^iduxit. 2) De servis, qui apud Graecos et apud Romanos erant, omnibus tere ooeribus agitur, quae sunt de eorum historia, antiquitatibus. litteris, quae omnia afferre necesse non habeo. Nonnulla tantum, quae de servitute ipsa in universum agunt. enumerabimus in Appendice (in nne nums operis). 53 antiquorum, cum omnes uni obtemperarent imperatori, res ita commixtae erant, ut simul de utraque gente agere praestare videatur. A. Quam late servitus patuerit quantamque vim habuerit apud Graecos et Romanos. Ante omnia statuendum est notionem servitutis item neque Graecis neque Romanis certam atque definitam fuisse. Varia enim genera hominum fuerunt, qui liberi non erant, nee tarnen servi (oovloi): EiXmtes1) Spartae, Penestae2) in Thessalia, Mariandyni3) Heracleae, alü 4), quibuscum comparandi sunt ei, qui in medio, quod vocatur, aevo, sermone nostro „lijfeigenen" sive „onderhoorigen" appellabantur. Vulgo hi non sunt in possessione domini, sed saepius agri, quocum una veneunt. Inde dicuntur: „glaebae adscripti". De hisce hominibus tarnen hic non agimus, sed de servis proprie dictis, quamvis difficile nonnumquam sit discrimina semper ante oculos habere. Apud Graecos usitatissimum vocabulum est devoot; 5), apud Ro- 1) Cf. Gilbert, Handb. d. gr. Staatsalterthümer I, [21893], pp. 32—38. 2) Cf. Gilbert, o. L II [i 1885], pp. 16 sq. Non erant servi publici, sicut Spartae, sed dommis serviebant, quibus tarnen eos vendere non licebat. Interdum etiam dovloi vocantur. 3) Cf. Gilbert, o. I. II, p. 191. 4) C r e t a e >j pivoia civitati serviebat, al oxpafumxat singulis dommis, cum quibus conferendi sunt Foixées, in lege Gortynia nominati, qui habebant suam rem familiarem, conubium cum feminis Uberis, ius hereditarium subsidiarium (Gilbert, o. 1. II pp. 219 sq.). De multis aliis eiusmodi hominibus cf. Gilbert o. 1. II p. 292. 5) De huius vocis etymologia cf. G. Legerlotz, Etymologische Studiën, dovXog und seine nahere und fernere Verwandtschaft [1882]; M. Lambertz, Zur Etymologie von Soviog in: Glotta VI, 1, pp. 1—18, qui putat esse: „kleinasiatisches Lehnwort mit der Bedeutung Haus > Hausbewohner > Skiave, zuerst ins Ionische mid Kretische eingedrungen". (cf. B. Ph. W. [1914] col. 987); W. Prellwitz, E. W. [21905] confert; „got. taujan. machen, aisl. ags. töl. Werkzeug. Also eigl. döulo: dulo — Arbeiter, Zimmerer?" E. Boisacq, Dict. étym. de la langue grecque [1916], i. v. dovkog idem putans verüt: „* travailleur"; cf. Additions et corrections p. 1106, ubi Boisacq opinionem suam et Brugmanni (I. F. XIX, 386 sqq. M. U. VI 365 sqq.) arbitrantis: dor. S&Xog < *döl *döul n. „activité", a Kretschmero (Glotta V, 307 sq.) in dubio poni dicit; cf. Moulton-Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, illustrated trom the Papyri, [1914 sqq.] i. v. davXaycoyét», dovXeéw, dovlos, èovXóm. Cf. Wack er nagel, in: Glotta II pp. 6 sqq.; 130. 54 manos: servus1), quae vocabula indicant hominem expertem iuris, libertate carentem, pro re tractatum, in dominio alterius versantem, etsi interdum etiam sententia latiore „lijfeigenen" significant. Alia verba sunt: dvdpdmdcv, quod vocabulum Prellwitz significare dicit: „der mit menschlichen Füssen versehene Teil des izpbfictxov"'2), Imprimis captivos significat3). Vox, quae est orö;xa, interdum servos indicat4), interdum pro hominibus liberis quoque adhibetur5). Vocabulum 7rat«6), apud Romanos puer, familiariter benigneque dictum est. Quod ad ius Romani servum dicunt: mancipium, ut par tem familiae: famulum. Permulta alia vocabula inveniuntur, quae omnia enumerare necesse non habeo7). De nonnullis infra8) dicemus, ubi de verbis, in N. To. adhibitis, agimus. Quot quoque tempore servi fuerint, quae ratio inter numerum servorum et numerum liberorum fuerit, utrum opera tum domestica cum rustica et negotia, quae quaestus causa exercebantur, a servis an a mercennariis liberis imprimis acta sint, quaeritur. Una ex parte sunt, qui existiment servitutem permagni momenti apud antiquos semper fuisse, et quasi fundamentum, in quo tota societas civilis exstructa esset. In his numerandi sunt fere omnes, qui usque ad annum 1886 de his rebus scripserunt. Haec semper 1) Cf. Dig., L. 17, 32: „Servile caput nullum lus habet." Walde, Lat. Etym. Wörterb. [21910], i. v. putat vocem q. e. „servus" ductam esse a servare: „erhalten, unversehrt bewahren, erretten", et significare: „Hüter, Wachter (des Viehs)"". Cf. Wackernagel, o 1. p. 8. 2) Cf. Boisacq, o. 1. i. v.: „formation nouvelle d'après xsxga-no&a. Cf. Brugmann, Grdr. II 48; Wackernagel, K. Z. 30, 298." Moulton-Milligan, i. v.: „The word was never an ordinary word for slave: it was too brutally obvious a reminder of the principles which made quadruped and human chattels differ ónly in the number of their legs." 3) Cf. Thuc. VIII, 28: za avSganoSa ndvxa, xal dovka xal ekev&eoa. Xen. Hellen. I, 6, 15: xd avêgdnoda xd dovXa, i. e. captivi qui antea iam oovkot gan^eissmann L v Q( 2.3.pp. 106, 243; B. St, p. 158. 5) Cf. Wil eken, Gr. Ostr. I p. 682, qui notat Pap. Petr. (II i IV, 2, ubi naidógia om/iaxa fortasse pueri liberi sunt, et o. L p. 436, ubi Asklepiades quidam enumerat familiam, sc. uxorem, quattuor liberos, nutricem, octo agricolas (vecogyol /uo&fwxoi)), bubulcum, i. e., inquit, ow(uaxa) 15, ubi nos: 15 zielen;'cf. o. L p. 304; vide Xen. Heil. II, l, 19 èkevöega am/mxa. 6) Cf. Guiraud, La main d'oeuvre, p. 121. 1) B. Büchsenschütz, Bes. u. Erw., pp.^ 104 sq., 125, indicem plurimorum verborum exhibet. 8; Vide mfra Cap. III, § 1, A. 55 communis opinio fuit et etiamnunc multi sunt, qui hoe sentiant1). Quae tarnen opiniones postremis annis variis modis refutatae sunt. Nunc a plurimis viris doctis vis servitutis non iam tanti aestimatur, quanti apud priores scriptores. Quae ut iudicia mutata sint, imprimis, ut supra2) ex parte indicavimus, effecit K. J. Beloch3), qui primus ingentes numeros, qui antea in descriptionibus servitutis legebantur, correxit, et in omnes optima via et ratione inquisivit. Quem secutus est Ed. Meyer, qui principia historiae oeconomiae antiquae duabus orationibus, supra laudatis4), dedit, in quibus etiam aggressus est eos, qui nimium attribuerint servituti. Opinatur iniuria muitos putare societatem antiquam niti servitute. Deinde U1 r. W i 1 c k e n 5) praesertim de numero servorum apud Aegyptios rectius iudicavit. Quos viros doctos multi alü secuti, in his quaestionibus explanandis versati sunt. Si vero ea, quae de numero servorum in Graecia et in imperio Romano inquisita sunt, inter se conferimus, apparet, fontes antiquos pauciores et magis dubios esse, quam ut ex iis numerus accuratus alicuius temporis colligi possit. Hominum numeri, quos veteres scriptores tradiderunt, interdum accurati esse omnino non possunt6), atque praeterea in manuscriptis saepe confusi et depravati i) Cf. Zahn, o. 1. p. 117: „Was die arbeitende Bevölkerung unsrer Tage ist, das war in den wesentlichen Beziehungen das Sklaventum des Altertums. Die Sklavenfrage war die soziale Frage der alten Welt; und nichts hat so sehr zur Zerrüttung der antiken Gesellschaft beigetragen, als die mangelhafte Lösung dieser Frage." cf. A. Jerovsek, Die anökheidnische Sklaverei u. d. Christentum, [1903], p. 3; Schmoller, Ueber Wesen und Verfassung der grossen Unternehmungen (in: Zur Sozial- und GewerbepoUtJk der Gegenwart. Reden und Aufsatze [1890] pp. 377 sqq.) putat servitutem eiusmodi fuisse, quae „die antike Welt von der Höhe ihrer Kultur herabstürzte." (Ex Ed. Meyer, Ski. A. p. 210). Similem in modum Mommsen R. G. III p. 478; Allard, o. 1. p. 16; Steinmann, Ski. a. K. p. 7. -) Cf. supra pp. 7 sq. 3) J. B e 1 oc h. Die Bevölkerung der griechisch-römischen Welt [1886]. i) Ed. Meyer, W. E. A. et Ski. A., cf. supra pp. 7, 20—22. 5) U. Wilcken, Gr. Östr. pp. 687-704; cf. supra p. 8. 6) Ingentes numeri apud scriptoresantiquosleguntur. Athenaeus (VI, p. 272 B. D.) tradit, Aeginae 470.000, Corinthi 460.000 servorum fuisse, nisus Aristotele et Timaeo. Ctesicle quodam auctore numerum servorum Athenis c. a. 310 a. C n. 400.000 fuisse idem putat (VI, p. 272 B). Antea hi numeri accurati esse putabantur (cf. Gilbert, o. 1. II [1883], p. 288; Bursian, Geogr. II pp. 13, 79; Büchsenschütz, o. 1. pp. 140 sq.). Beloch tarnen de his numeris ingentibus p. 86: „Es ist denn auch," inquit, „unter allen Urteilsfahigen nur eine Stimme über die absolute Unhaltbarkeit dieser von Athenaeos überlieferten Sklavenzahlen," id quod mihi quoque propius vero esse videtur. Cf. Gilbert, o. 1. I [21893], p. 1882. 56 sunt. Etsi numeri hominum liberorum nonnumquam aliqua fide digni sunti), numeri servorum, qui traditi sunt, plerumque prorsus incerti sunt, vel omnino falsi. Quamquam in universum numeri, quos Beloch posuit, a plerisque accipiuntur2), tarnen fleri non potuit, quin saepe argumentis tenuibus niterentur, ita ut Beloch ipse saepe numeros aestimaverit3) et ut ab aliis hic illic postea corrigi potuerint4), id quod iam Beloch ipseexspectaverat ■'). Mirum igitur non est, nonnullos viros doctos eos prorsus neglegere11) et aliunde res afferre, quae ad numerum statuendum usui esse possint, in quibus nomino frumentum distributum et agros divisos. Paucis comprehendere mihi liceat, quae veri simillima esse putem. L De numero servorum ac de vi servitutis in Graecia7). Cum Homeri poëtae temporibus in Graecia praesertim opera ab hominibus liberis herent, servitus nondum multum valebat, etsi servi et imprimis ancillae iam erant, plerumque non empti, sed rapti aut cello capti8). Sunt qui putent, Herodotum9) et Timaeum10) mentionem facere de temporibus, quibus Graeci nondum servos haberent, sed hi loei spectant ad servos domesticos, qui empti essent. Primum Chii servos pecunia emptos fuisse tradunt, et inde post VIIum a. C. n. saeculum servitutem in ceteras regiones Graeciae divulgatam esse. Sed postea multae civitates erant, 1) Cf. de numeris hominum antiquorum opera infra in Appendice allata. 2) Cf. Th. Lenschau, in: Bursians Jahresber. 122 [XXXII, 1904] III, p. 289: „Seine Ergebnisse, die er im übrigen als Minimalzahlen betrachtet wissen will, haben allmahlich allgemeine Anerkennung gefunden." 3) Cf. Beloch, B. Gr. R. W. p. VI: „Viel unsicherer sind die Schatzungen der Sklavenzahl es mögen dabei Fehler bis zu 50" ,,, in einzelnen Pallen auch darüber, begangen sein." 4) Ut ab Ed. Meyer, (Wehrkraft e. q. s.) quod ad Atticam initio belli Peloponnesiaci; a Kohier, Beitrage z. Gesch. d. Pentakontaetie in: Hermes XXIV, [1889] p. 98 ann. 2, quod ad Boeotiam V' a. C. n. saeculi, quem denuo impugnavit Beloch, Die Sklavenzahl Böotiens (ibidem pp. 479 sq.). Cf. Chapot, o. 1. p. 1271. 5) Beloch, B. Gr. B. W. p. VII: „Freilich, auch wer meine Resultaten im grossen und ganzen annimmt, wird im einzelnen Manches zu bessern und zu erganzen finden." 6) Ut Ciccotti in: Dell' numero e. q. s. 7) Vide opera infra in Appendice allata. 8) Cf. Richard, De servis apud Homerum [1851]; Ed. Meyer, W. E. A. p. 101. 9) Her., VI, 137. e 10) Tim., Fragm. 67 ap. Athenaeum VI p. 264 C: ovx fjv ndrgtov xoïg "EkKrjoiv 6jzÓ dgyvgmv^tcav zo nakcuöv diaxoveïoöai. Cf. G. F.Schoemann- J. H. Lipsius, Gr. Altertümer I, [41897] p. 106. 57 ubi servi pauci vel nulli admodum adhiberentur (ut Arcadia, Achaia, Elis, Phocis1), Doris, Locris, Sporades Septentrionales, Aetolia, Acarnania, Amphilochia, Epirus, nonnullae Thessaliae et Macedoniae regiones) sed post IVum a. C. n. saeculum hoe discrimen pedetentim sublatum est 2). Servitus in Graecia V° et IV0 saeculis a. C. n. maxime viguisse videtur3). Hisce temporibus commercium et industria in rebus manu faciendis posita pro ratione temporum4) magnum obtinuerunt locum, in quibus ipsis servi permulti adhibebantur. Praesertim magnae urbes Miletus, Corinthus, Aegina, Chalcis, mercatura florebant. Ut accuratius rationes demonstremus, aliquot numeros, qui verisimiles aestimentur, afferamus. Anno 432 a. C. n. numerum incolarum totius Graeciae fere 3.051.000 fuisse Beloch iudicat, (exceptis Thracia et Illyria meridiana), e quibus 1.005.000 fere servos fuisse 5), quem numerum tarnen fortasse augendum esse 6), etsi altera ex parte etiam „clientes" numerati sint. Servi id temporis circiter tertia pars hominum fuerunt. Spartae servi proprie dicti non multi erant7), nam Helotes, qui magno numero inveniebantur a), etsi interdum servi nominabantur, re vera servi non erant. In Attica numerus incolarum 235.000 erat, numerum servorum non multum 100.000 superasse, nunc a plerisque creditur9). I) Timaeus (1. i. et p. 272) tradit Mnasonem Elateum amicum Aristotelis mille servos in Phocidem importavisse, id quod ab omnibus Phocensibus improbatum esset, cum eo modo victus civibus auferretur. cf. Beloch, B. G. R. W. pp. 175, 504; Ciccotti, U. Ski. A pp. 235sq. -) Cf. tabulas manumissionum Delphicas, quae ex variis Graeciae regionibus servos enumerant. 3) Cf. Neurath, o. I p. 79; Ciccotti, U. Ski. A. pp. 55—100; v. Dobschütz, H. R. E. 3XVIII, p. 424. 4) Imprimis Francotte, o. 1. ostendit, vim industriae quae dicitur, Graeciae permagni non esse aestimandam. Industriam, quae in magnis offlemis magna operariorum multitudine exerceretur, nusquam fere inventam esse. Cf. Ciccotti, o. 1. p. 78. „ 5) Beloch, B. G. R. W. p. 506; cf. tarnen Chapot, i. v. „servi in D. e. S. IV, 2 [1909], p. 1271. 6) Beloch, o. 1. p. 506 ann. 2; cf. Guiraud, La mam d'oeuvrep. 103. <) Beloch, o. 1. p. 146; Gilbert 21, p. 32. 8) Cf. Thuc. VIII, 40. Cf. supra p. 53. 9) Hume numerat 160.000, Letronne 100—120.000, Wallon 201.000. Beloch, o. I pp. 87—99 cum Demetrii Phalerei temporibus 40.000 servorum adultorum fuerint, putat, circiter 100.000 servorum omnis aetatis fuisse. Idem iudicant Gilbert -I p. 188, Pöhlmann, Grundr. d. Gr. Gesch. pi906] p. 257, ann. 2. Guiraud, La main d'oeuvre, p. 104, tarnen putat multo plus quam 150.000 fuisse. cf. Guiraud, La prop. fondère p. 158; Ed. Meyer, W. E. A. p. 129 praeter 170.000 58 Thucydides quoque 20.000 servorum magnum numerum aestimat*). Ad hos numeros alü addi possunt, quod tarnen in hoe argumento opus non est. Si rationem habemus eorum, quae postremis annis de multitudine servorum Graeciae inquisita sunt, numerum universum numero hominum liberorum 2) nisi in maximis urbibus, quarum incolae mercaturas facerent, superatum non esse, videmus. Servi adhibebantur in ministerüs domesticis 3), in industria, q.d., in commercio, in rebus publicis. In domibus Graecis numerus servorum numquam magnus erat, cum divitiae ingentes raro invenirentur. Industria magna non erat: 50 servi, quos unus dominus adhibebat, magnus numerus iudicabatur. Plurimi in metallis argenti montis Laurü, inveniebantur neque hi multo plures quam 5000 fuisse videntur 4). Praeter servos semper operarii liberi adhibebantur. Inde ab antiquissimis temporibus iuxta servos et una cum üs opera faciebant. Quin etiam V° et IV0 saeculis, cum servitus maxime valeret, permulti operarii liberi ubique inveniebantur 5). In agricultura opera liberorum multo latius patebant quam servorum. Inde a IV0 saeculo servitus iam sensim deminuebatur, fortasse non semper numero 6), sed utique vi 7). Multae causae erant, quae hominum liberorum ad 100.000 servorum (fortasse aliquanto plures) fuisse arbitratur, et Francotte, o. 1. p. 183: 75—150.000. Omnibus his rationibus probatur numerum non multum a 100.000 afuisse. 1) Thuc. VII, 27; cf. Beloch, o. 1. p. 94; supra p. 55 ann. 6. 2) Cf. tarnen Guiraud, La main d'oeuvre, p. 104. etsi aflirmat, rem solvi non posse: „Au fond le problème est insoluble. On a cette impression générale, que les esclaves étaient bien plus nombreux en Grèce que les hommes libres, mais il est impossible de Tien affirmer de plus." Similem in modum iam Wallon iudicavit, o. 1. 2I p. 282. 3) Schoemann-Lipsius o. 1. 41, pp. 106 sq. opinatur: „Spatergabes schwerlich einen Staat, in dem nicht auch der armere Bürger einen Sklaven oder eine Sklavin besessen hatte." Cf. Büchsenschütz, o. 1. p. 106; v. Dobschütz, U. G. p. 267, qui contra Ed. Meyerum iudicat: „sich persönlich bedienen und von pienerschaft begleiten zu lassen, gehorte zum Leben auch der Geringen." Thalheim i. v. SovXoi in P. W. R. E. V [1905] col. 1788: „Jedenfalls fehlte auch in einem armlichen Hause selten ein Sclave." Contra eos tarnen Beloch, B. G. R. W. p. 92 commemorat, permultos homines liberos fuisse, qui servos acquirere non possent: „Wem das Triobolon ein Gegenstand von Wichtigkeit war, der hielt keinen Sklaven." 4) Cf. Beloch, o. 1. p. 94. 5) Cf. Ciccotti, U. Ski. A. pp. 50 sq. 6) Beloch, o. 1. p. 175 putat post IIum a. C. n. saeculum servitutem numero auctam, numerum hominum liberorum deminutum esse. Vide tarnen Schoemann-Lipsius, o. 1. *E p. 106 ann.' 3, et praesertim Ciccotti, o. 1. pp. 236—238. 7) Vide praesertim Ciccotti, o. 1. pp. 82—109. 59 servitutem minus quaestuosam facerent. Beloch quidem scribit l)i „Jeder Skiave, der nach Griechenland, nach Sizilien, nach Italien éingeführt wurde, musste den Nahrungsspielraum der freien Bevölkerung einengen. Und eine Concurrenz mit der billigen Sklavenarbeit war für den freien Arbeiter unmöglich, .... Wir sehen denn auch, dass, so wie ein antiker Staat zur Sklavenwirthschaft übergeht, die Vermehrung der freien Bevölkerung zum Stillstand kommt .... Dass also ein Zusammenhang besteht zwischen der Vermehrung der Sklavenzahl und der Verminderung der freien Bevölkerung, wird nicht in Abrede zu stellen sein. Natürlich behaupte ich nicht, dass keine anderen Ursachen dabei mitgewirkt haben ", sed tarnen obliviscendum non est, servitutem florere non posse, si homines liberi facile acquiri possunt, opera enim servorum non semper minoris comparari quam liberorum, omnibus rebus computatis, quibus in servo alendo opus sit2). Atque etiam servi prius moriebantur quam homines liberi et mors ipsa servorum damno erat domino. Multa deinde bella, cum civitatibus flnitimis gesta, effecerunt, ut identidem servi amitterentur, aut certe semper periculum esset, ne raperentur vel ipsi effugerent. Cum sensim leges servitutem minus acerbam facerent, occisioni et vexationi servorum poenas statuentes, una ex causis evanuit, quae servitutem sustentarent 3). Praeterea manümissiones servorum crebriores flebant, quibus una ex parte plurimi servi in homines liberos commutati sunt, ita ut numerus servorum minueretur, quae tarnen etiam documento sunt, laborem liberorum pluris fieri, cum minoris comparari posset. Manumissionibus crebris, ut quidam putant, numerum servorum, cum alü servi libertos subsequerentur, mutatum non esse, vix credi potest. Sed plerumque libertum coactum esse, ut per aliquot annos, nonnumquam usque ad mortem, apud dominum pristinum maneret, ita ut domino operario alio opus non esset, e tabulis manumissionum sescenties apparet. „Diese Umgestaltung", inquit Ciccotti4), „schlosz die Verdrangung des Besitzverhaltnisses durch ein Verhaltnis persönlicher Verbindlichkeit ein und schuf eine neue ökonomisch-juristische Ordnung, die sich aus der Zersetzung der Sklavenökonomie vorbereitet hatte". Aetate q.d. Hellenistica igitur servitus multo minoris erat momenti, quam antea fuerat •'). Sed de his temporibus ex Graecia 1) Beloch, o. 1. pp. 504 sq. 2) Cf. C hap o t, o. 1. p. 1272. 3) Cf. Ciccotti, o. 1. p. 86. 4) 0.1. p. 103. 5) Etiam in metallis montis Laurii numerus servorum paulatim deminuebatur. Postremis decenniis II' a. C. n. saeculi non plus quam 1000 erant, (Diod. Sic. 34, 2, 18); cf. Ciccotti, U. Ski. A. p. 101. 60 ipsa non multa nota sunt, plura ex Aegypto, de quibus infra 4) agemus. II. De numero servorum ac de vi servitutis in imperio Romano. Ut apud Graecos, ita apud Romanos numerorum, qui traditi sunt servorum, ratio haberi vix potest. Census2) quidem Romae, et inde a III0 a. C. n. saeculo in provinciis quoque habebantur, quibus tarnen servi neglegebantur, quippe qui partem rei familiaris efflcerent. Nullam igitur ansam dant ad numerum liberorum et servorum definiendum. Cum R o m a urbs non esset officinis et mercatura nobilis, numerus servorum ibi magnus esse non solebat, licet nonnulli homines divites permultos servos habuerint, qui tarnen non multi fuerunt, cum Philippo (tribuno a°. 104 a. C. n.) dicere licuerit3): „non esse in civitate duo milia hominum qui rem haberent". Ceterum quae ratio inter numerum hominum liberorum et servorum intercesserit, non novimus. Fortasse conferendum est Pergamum, ubi 11° a. C. n. saeculo numerus servorum dimidius fuit hominum liberorum. Beloch4) computat anno 5 a. C. n. Romae civium capita 500.000, peregrinorum 60—70.000, servorum circiter 280.000 fuisse 5). Hi numeri tarnen ab aliis viris doctis augentur °) neque adhuc fieri potest ut numeri, qui flde digni sint, statuantur. Inde a remotissimis temporibus tota I tal ia servitutem valuisse, verisimile est. Iam enim Leges XII Tabularum de servis egisse dicuntur 7). Cum numerus servorum post bellum Punicum secundum auctus esset, secuti sunt tumultus serviles anno 198 a. C. n. in Latio, 196 in Etruria, 185 in Apuha 8). Propter latifundia magis i) Vide pp. 61—64. ?) Cf. Beloch, B. G. R. W. pp. 306-387. 3) Cic, de off. II, 21, 79; cf. Ciccotti, o. 1. p. 142; J. J. Esser, De pauperum cura apud Romanos [1902], p. 45 ann. 1. 4) Beloch, o. 1. p. 404. 5) Cf. etiam Beloch in: Conr. Jahrb. 68, [1897] pp. 332 sq.. Beloch plus quam 200.000 vel 300.000 servorum non fuisse putat. Cf. v.Dobschütz, U. G. p. 267. 6) Cf. L. Friedlander, Darst. a. d. Sittengesch. Roms [«1910] I p. 71. Seeck multo maiorem numerum incolarum: 1.800.000—2.000.0Ö0, et aliam rationem inter servos et liberos fuisse putat, numerum servorum magnopere augens. Mittendi omnino sunt Justus Lipsius et Isaac Vossius, qui putabant, Romae 14.000.000 homines habitavisse, quos ingentes numeros iam Böckh emendavit; cf. v. Dobschütz, U. G p. 266. ~) Cf. Ciccotti, o. 1. pp. 113—116. 8) Cf. Mommsen, R. G, p. 859. Ciccotti, o.l. p. 134. 61 magisque ampliflcata, numerus servorum II0 a. C. n. saeculo aiigebatur, attamen 1° a. C. n. saeculo, cum universi incolae pa®^»sulae 4.000.000 essent l)i numerum non superasse 2.000.000, Beloch putat. Animadvertendum est, ut alibi, sic neque in Italia omnes operarios rusticos servos fuisse, sed permultos ex iis liberos fuisse. Nusquam tarnen tot servos inventos esse, quot in Italia ipsa, Plinius affirmat2). Plurimi servi erant in Campania3), in agro Volscorum4), in Etruria5). I" p. C. n. saeculo in Italia fere 7.000.000 incolarum, e quibus ad 2.500.000 servos fuisse Beloch putat, numerum enim servorum aliquantum auctum esse, omnibus rebus hisce temporibus prospere cedentibus6). Opus non est hic de omnibus imperü Romani provincns separatim agere. Solam Aegyptum excipio, non modo quia condiciones servorum in hac terra aliquanto accuratius cognosci possunt, id quod papyris debemus, sed etiam quod in hoe argumento magni interest Aegyptum multis ex partibus conferri posse cum Palaestina. Supra7) vidimus ante dominationem Romanam in Aegypto servitutem fere numquam valde floruisse. Ptolemaeorum quoque temporibus in papyris raro de servis mentio fit. Saeculo III0 a. C. n. Alexandriae servos fuisse», probatur Pap. Hal. 1, in qua leges leguntur de iure servüi8): de servo homini libero minante9), de servo homini libero plagam inferente 10), ne civis Alexandrinus civi Alexandrino servus sit u) Eiusdem temporis est altera lex urbis Aegyptiae a Graecis imprimis habitatae12) de iure servorum agens (Pap. Lille 29)13). Sed ne tum quidem ruri multi servi inveniebantur. 1) Cf. Beloch, o. 1. p. 418. 2) Plinius, N. H. 37, 201: „ergo in toto orbe... principatum naturae optinet Italia.... viris, feminis, ducibus, militibus, servitiis, artium praestantia ..." 3) Cf. Beloch, o 1. p. 420: „es ist wahrscheinlicn, dass die Sklavenbevölkerung hier verhaltnismassig höher gewesen ist, als in den meisten übrigen Teilen Italiens." 4) Cf. Beloch, o. 1. p. 422. 5) Cf. Beloch, o. 1. pp. 415, 423 sq. 6) Cf. Chapot, o. 1. p. 1273. "') Supra pp. 26 sq. 8) Cf. Graeca Halensis, Dikaiomata, pp. 22 sq. . 9) pan. Hal. 1, 11. 188-192, cf. Dik. pp. 108 sq. 10) Pap. Hal. 1. 11. 196-202, cf. Dik. pp. 108-113. 11) Pap. Hal. 1. 11. 219—221, cf. Dik. pp. 122—124. Eiusmodi leges in Graecia quoque et Romae erant, cf. Dik. p. 123; infra pp. 68, 70. 12) Utrum Ptolemaïs [ut putat Schubart, Klio, X, 49,2] an Naucratis fuerit, dubium est, cf. Dik. pp. 36, 113. 13) [= Mitteis-Wilcken, Chrest. 369], cf. Wilcken in: A. P. V, p. 227. 62 Legimus1) enim: „dort [i. e. „in der yvpx"] [hat] die Sklaverei überhaupt keine Rolle gespielt. . ., weder in der Landwirtschaft noch in der Industrie, und . . . abgesehen von den agyptischen Tempelsklaven (P. Tor. 8) [ist] nur Haussklaverei in den reicheren Familien nachweisbar . . .; denn dasz in der griechischen Welthandelsstadt Alexandrien für die Sklaverei ein ganz anderer Boden gegeben war als in der agyptischen %>pz, liegt auf der Hand .... Postea quoque Alexandriae tantum servorum maior numerus invenitur. 300 milibus incolarum liberorum, quae anno 60 a. C. n. ibi habitasse Diodorus tradit2) addenda esse fere 200.000 servorum Beloch arbitratur3). Alexandria4) enim florebat cum mercatura, tum magnis officinis, ubi homines omnia, quae luxuriae et usui cotidiano commodo erant, fabricabantur. Opera, quae manibus facienda erant, artes omnis generis hic magnum numerum opificum exigebant. Sed ne Alexandriae quidem operarii liberi deerant, in quibus Iudaei notissimi sunt5). Plurimum hac in urbe6) mentio fit eorum servorum, qui propter luxuriam in domibus hominum divitum inveniebantur, in quibus ei, qui domus regiae erant, primarium obtinebant locum. Regina Cleopatra ingentem multitudinem servorum habuisse videtur, qui post mortem eius Octaviano obvenerunt. Eos, qui nomini suo addiderunt Kxiaxpog vel toO Kxiixpoz, libertos fuisse, ab his servis ortos, probat Schubart7), quamquam discrimen esse faciendum inter eos et libertos Caesaris a Strabone8) commemoratos, monet9). Ceterum, Alexandria excepta, servitus ne his quidem temporibus in Aegypto late percrebruit10). Qui in papyris leguntur, fere omnes servi domestici erant, et comparandi sunt cum hominibus liberis 1) Dik., p. 164. 2) Diod. XVII, 52. 3) Beloch, o. 1. pp. 259, 479. Hic quoque numerus per analogiam aestimatus est, ita ut fleri possit, ut verus numerus multo minor fuerit. Cf. Ciccotti, o. 1. p. 106. i) Cf. Ciccotti, o. 1. pp. 104—109. 5 Cf. Friedlander, o. 1. «IV, pp. 233 sq.; Ciccott i, o.l. p. 107; Th. Reinach. i. v. „Iudaei" in: D. e. S. III [1900], pp. 619-632; J. Juster, o.l. II. pp. 294-314. 6) Cf. Wilcken [in: Mitteis-Wilcken, o. 1. I, 1, p. 260: „Am meisten Sklaven werden in Alexandrien tatig gewesen sein, worüber bisher in den Papyri nur einzelne Andeutungen vorliegen." 7) W. Schubart, Alexandrinische Urkunden aus der Zeit des Augustus, in A. P. V. [1913], pp. 41. 46. 8) Strabo, 79, 7. 9) O. 1. p. 117. cf. infra p. 89. 10) Cf. Wilcken, Ostr. pp. 681 sqq. et Wilcken in: MitteisWilckcn> 1< I' PP- 27 sq. 63 domesticis hodiernis. Pro magnitudine domuum singuli, bini, quaterni inveniuntur, qui numeri raro superati sunt ll Ancillae, quarum mentio fit. pleraeque concubinae erant. Et in agricultura et in industria q. d. imprimis homines liberi adhibebantur, quippe quorum opera saepe minoris comparari possent. Aegyptii' enim paucis rebus et modico victu contenti erant 2), ita ut servorum operibus opus non esset. Ne in praedüs regiis et sacris quidem servi fuisse videntur. Tecaoyoi eligebantur ex hominibus liberis, licet hic interdum servi fuerint 3), qui numquam tarnen magni fuerunt momenti. Si numerum servorum cum numero operariorum liberorum conferimus, apparet illos paucissimos fuisse. Wilcken artificia eorum summatim perscripsit4), quam seriem Ciccotti perduxit5) (heuter tarnen nihil omissum esse affirmat), e qua distincte colligitur servitutem non magni fuisse momenti. In Charta Borgiana 201 homines liberi enumerantur, 15 tantum servi. Inter servos, qui industriae q.d. et artificiis manu exercendis operam dabant, afferri possunt6) praeter servum, de quo Ostr. 235 mentio fit, textor 7), textrix 8), aerarius et piscator9). Hi paucissimi sunt, si conferimus longam seriem artificiorum, quae ab hominibus liberis exercebantur, quam primus Lumbroso10), post eum Wilcken.11) composuit, In industria quoque, quae in mag nis officinis exercebatur, operaii M Pap. Lille 27 (IIP p. C. n. saec.) (= Mitteis-Wilcken, I, 2, 199) enumerat plus quam tredecim, cf. Wilcken, Ostr. p. 687; Wilcken in A. P. V. p. 227. In Charta Borgiana ex 18 domibus modice locupletibus sex sunt, quae servos habent, e quibus quattuor singulos. 2) Hoe Varro quoque (Rer. rust. 1, 17) animadverterat; Wilckenio servi in agricultura adhibiti noti non sunt, (Ostr. p. 698), cum xaïdes, quorum in libro oeconomico Hermupolis (Vespasiani temporibus) mentio fit, servi non sint, sed pueri asinarii vel saritores. 3) Wilcken, Ostr. p. 703; cf. Wilcken in: Mitteis-Wilcken, I, 1. p. 260. i) Wilcken, Ostr. p, 682, et in: Mitteis-Wilcken, I, 1, p. 260. 5) Ciccotti (o. 1. pp. 106 sq.) papyros perscrutatus est, quae usque ad annum 1906 inventae et editae sunt. 6) Wilcken, Ostr. p. 681. ") Pap. Grenf. (II). 59 (anni 189 p. C. n.). 8) B. G. U. 617 (anni 216 p. C. n.). 9) Pap. Leipz. 11. 10) G. Lumbroso, Recherches sur l'économie politique de 1'Egypte sous les Lagides [1870], pp. 104 sqq. 11) Wilcken, Ostr. pp. 688—695; cf. Wilcken in: MitteisWilcken, I, 1, p. 260. 64 liberi adhibebantur 1). Quin etiam in lautumüs ëhvüépoi larózopoi inveniuntur 2). Deinde servi, qui templis addicuntur, commemorantur, neque hi tarnen cuiusquam momenti erant 3). In universum igitur servitutem haud multum valuisse in Aegypto, recte concludit Ed. Meyer 4): „Zu anderen Zeiten ist die Sklavenzahl offenbar in Aegypten wie im ganzen Oriënt im Altertum wie in der Neuzeit nie sehr grosz gewesen, schwerlich je gröszer als in unserm Jahrhundert vor Aufhebung der Sklaverei. Sie werden fast nur zu persönlichen Diensten gebraucht; Arbeitssklaven hat es immer nur in beschrankter Zahl gegeben, dafür stehen Horige und freie Arbeiter in genügender Zahl zur Verfügung." Quocum consentit Wilcken: „Wir sind somit zu dem Resultat gekommen, dasz weder in der Industrie noch in der Landwirtschaft die Sklaverei einen hervorragenden Factor dargestellt hat"5) et: „die Sklaven [haben] in diesem Lande gar keine Rolle ge- spielt Weder in der Landwirtschaft, noch in der Industrie, weder in den groszen noch in den kleinen Betrieben sind sie von irgendwelcher Bedeutung gegenüber der freien Arbeit gewesen"6). Cuius rei quae praecipua causa fuerit, e Wilckenio audiamus: Das Land Aegypten mit seinen 7 Millionen war eben so reich in billigen, bedürfnislosen, freien Arbeitern, dasz hier das Bedürfnis nach Sklavenarbeit nicht vorlag. So bestatigt Aegypten die allgemeine Regel, dasz im Altertüm intensivere Sklavenwirtschaft nur dort aufgekommen ist, wo die einheimischen Arbeitskrafte nicht ausreichten (cf. Ed. Meyer Ski. A. 1898)" 7). III. Conclusio. Numerus servorum toto imperio Romano maximus erat 1° a. C. n. saeculo8) neque tarnen numerum hominum liberorum 1) Wilcken, Ostr. p. 696, qui exemplum affert ex Papyro, quae vocatur Revenue, ubi de fabricatione olei agitur. 2) Pap. Petr. (II) XIII, 1, cf. Wilcken, Ostr. p. 697. 3) Pap. Tur. 8, 12 et 17 (II1 p. C. n. saec), et B. G. U. 176 (tempp. Hadriani); supra p. 62. i) Ed. Meyer, W. E. A. p. 96. 5) Wilcken, Ostr. p. 703. 6) Wilcken in: Mitteis-Wilcken, I, 1, p. 27. Cf. O. Neurath, Antike Wirtschaftsgesch. p. 10; W. Schubart, E. P. p. 416: „So kommt doch Sklavenarbeit für das agyptische Gewerbe sonst nicht in Betracht, wir haben überall freie Lohnarbéit vorauszusetzen Sklaven erscheinen in der Regel als hausliche Dienerschaft besonders der griechischen Kreise." 7) Wilcken, o. 1. p. 28; cf. Ostr. p. 704. 8) Cf. Zahn. o. 1. pp. 117 sq. 65 umquam superavit. Certe permultos servos interdum unus dominus habebat, sed obliviscendum non est, fontes quos habemus, in hac ipsa re lucem falsam saepe praebere. cum imprimis ea enarrent, quae modum excesserint. Homines vero tam 'divites perpauci fuerunt, plerumque in urbibus magnis habitantes; ei, qui tot servos domesticos alere poterant, numquam magnam incolarum partem effecerunt. Neque in industria, neque in agricultura servi permagnum locum obtinueruntl), cum etiam in magnis latifundiis operarii liberi invenirentur. Et magnae partes imperii Romani erant, ubi servitus minimi erat momenti, ut in Aegypto, de quibus omnibus accuratius agere necesse non habebam. Apparuit. etiam temporibus, quibus servitus plurimum valeret, opera hominum liberorum ubique non minus floruisse quam servorum, eos igitur errare, qui putent, ea opera fere ignota fuisse, et solos servos in operibus faciendis occupatos fuisse. B. Quanti opera manuum a Graecis et Romanis aestimarentur. Multi putant servitutem tantopere viguisse, quod Graeci et Romani antiqui opera, quae manibus fierent, contemnerent. Neque tarnen in hac quaestione omnes viri docti idem sentiunt. Sunt qui existiment opus a Graecis et a Romanis semper contemptum esse, servos scilicet omnia, quae manibus facienda essent, elaboravisse, neque hominem liberum decuisse ullum negotium conficere. Audias i. a.2) Jerovsek: „Der freie Burger [i. e. apud Graecos] v\ Cf. H. Bolkestein, De colonatu Romano eiusque origine [1906], Cap. II, pp. 82—119 qui tarnen hic imprimis de aetate imperatoria agit: „extat enim", inquit p. 82, „communis fere opinio per postremum saeculum liberae rei publicae atque prima saecula imperii, eo igitur tempore quo latifundia creverunt et floruerunt, agricolarum ordinem prorsus nullum fuisse". p. 103: „Invenimus igitur initio aetatis imperatoriae saepissime agricolarum mentionem fuisse atque eo modo, ut vix quisquam dubitare possit 'quin haud spernendam partem omnium civium effecerint." Cf. Ed. Meyer, W. E. A. p. 151: „In der Landwirtschaft, in der die Sklaverei auch in den schlimmsten Zeiten der untergehenden Republik niemals die Alleinherrschaft gewonnen hatte, wird der Ackersklave immer mehr durch freie Kolonen .... ersetzt." Idem fere Ski. A. p. 209. 2) Cf. Büchsenschütz, o. 1. pp. 275—280; Marquardt. Privatalt. III, pp. 374 sq., 2pp. 401 sq.; Friedlander, o .1. I, 6pp. 299; Burckhardt. Gr. Kulturgesch. I, p. 152; E. Rohde, Griech. Rom. p. 200; Zahn, o.l. p. 131; Singels, o.l. pp. 24 sq.; v. Dobschütz, U. G. p. 267; Kaerst, Gesch. des heil. Zeitalters, II, 1, pp. 186—191; Ciccotti. 5 66 verabscheute die Arbeit, er fand es unter seiner Würde, sich mit Dingen zu beschaftigen, die den Sklaven oblagen. Diese Auffassung der Arbeit verbreitete sich immer mehr und gieng auch in die Werke römischer Schriftsteller über .... Diese Geringschatzung, ja Verachtung der Arbeit war die Hauptursache, dasz die Sklaverei im Altertum sich immer mehr ausbreitete und an Harte zunahm .... Diese Verachtung der Arbeit war auch ein unüberwindbares Hindernis für die Abschaffung des Sklaven tums, indem Freiheit und Arbeit als zwei unvereinbarliche und unvertragliche Dinge angesehen wurden" 1). Ab hoe opusculo alienum est universam quaestionem indagare. Sufficiat igitur enarrare, quae ad hanc opinionem reiciendam allata smt ab alüs. Ed. Meyer2) demonstravit, homines antiquos opera manuum non longe aliter aestimavisse atque hodiernos 3), et post eum Guiraud4) et Francotte5) ostenderunt philosophos quidem nonnullos opera manuum parvi fecisse, nee tarnen hanc opinionem fuisse communem 6). Guiraud: „Cette hostilité des philosophes," inquit7), „contre le travaü industriel fut toujours vivace en Grèce; mais ce préjugé ne pénétra profondément ni dans les moeurs ni dans les institutions. Le public, s'il connut ces belles théories, s'y montra réfractaire, et la classe inférieure n'en souffrit pas plus dans sa considération que dans ses intéréts. Elles n'empêchèrent ni les arts manuels de prospérer, ni les ouvriers de travailler, ni les patrons de s'enrichir. C'est tout au plus si elles fournirent aux aristocrates des arguments de plus a 1'appui d'une opinion qui était traditionelle 0. 1. p. 50; Esser, o.l. p. 46; Christ-Schmidt, Griech. Litt. Gesch. 01, p. 746: „Auch die hochmütige Geringschatzung der Arbeit, zumal der physischen, gehort zu den altgriechischen und überhaupt heidnischen Vorurteüen, die Aristoteles sanktioniert, wenn er das Ideal des (Hoe decogritixóe und des oXóXó£eiv xaX&e aufetellt "; Grünberg, i. v. Sklaverei. in: Hwb. Staatsw. VII [31911] pp. 527 sq.; Chapot. o.l. pp. 1268 sq.; J. Schrijnen, o. 1. pp. 299 sq. 1) Terovsek, o.l. p. 7. , 2) Ed. Meyer, W. E. A. p. 125. 3) Cf. v. Dobschütz, U. G. p. 267: „Mag die griechische Verachtung der Arbeit, das Herumlungern des freien Proletariats im Gegensatz zu den arbeitenden Sklavenscharen auch oft übertrieben dargestellt worden sein, ganz lasst es sich nicht aus der Welt schaffen. Die Angleichung an die heutigen Verhaltnisse ist bedenklich, so wertyoll die Vergldctamg ist. i) Capite 4° operis quod inscribitur „La mam d'oeuvre, cett." pp. 37—50: „Opinions des Grecs sur le travaü." 5) - Capite 8° vol. I' operis cui titulus: „L'industrie dans la Grèce andenne", pp. 234—261: „Les idéés sur le travaü et les travailleurs." 6) Cf. Chapot, o. 1. p. 1269. 7) Guiraud, o. 1. p. 49. 67 chez eux. Elles n'eurent d'autre effet que de créer a 1'usage des gens distingués ou prétendus tels une sorte de snobisme qui fut en somme peu contagieux, et qui n'entama guère le gros de la population." Idem fere Francotte opinatur1): „L'opinion savante va donc plus loin que l'opinion populaire dans le jugement qu'elle porte sur le travaü industriel. L'opinion populaire entretient contre lui certaines préventions: l'opinion savante le condamne en bloc." Francotte industriam q. d. in Graecia numquam magni fuisse momenti probat2): „Qu'on prenne l'opinion savante ou l'opinion populaire, elles ne témoignent pas d'une société oü le travaü industriel a pris un grand développement. Elles sortent d'un milieu oü 1'agriculture est encore le fondement de la situation économique." Deinde ostendit, servitutem non fuisse unam ex causis, quae ut. opus nonnullis con temp tui esset, effecerint: „Les sociétés oü fleurit 1'esclavage," inquit2), „ne sont pas nécessairement hostiles au travail manuel," sed multitudinem offlciorum publicorum 3) et caeli naturam, quae et hodie causa sit, cur in Graecia homines minus in opere faciendo occupati sint quam alibi4), hoe effecisse putat. Haud aliter Romani5) opera manuum aestimabant, quorum opiniones fere eaedem érant atque Graecorum, quas hodie hommes multi eorum ordinum, qui cultura et possessionibus excellere cupiunt, habent. Certe üs temporibus, quibus magnae divitiae in manibus singulorum coacervatae erant, hi homines ditissimi et ei, qui Us morem gerere cuperent, magnopere omnia opera manuum spernebant. Praeterea frumentationes et alimenta publica 6) ad opera in vita cotidiana deminuenda attribuerunt, etsi obliviscendum non est haec alimenta fere numquam suppeditavisse ad vitam vel modicam sustentandam, quare opus manuum saepissime necessarium fuisse neque apud ipsos Romanos numerum hominum liberorum, qui eiusmodi operibus quaestum facere deberent, umquam parvum fuisse. C. De servorum apud Graecos et apud Romanos condicione. Deinde in hoe argumento opus est nonnulla dicere de servorum in imperio Romano condicione. De qua cum ab omnibus fere, qui 1) 0.1. I p. 252. 2) O. L p. 257. 3) 0.1. p. 256. 4) O. 1. p. 259. 5) Cf. Neurath, o.l. pp. 100 sq., 137 sq. 6) Cf. J. J. Esser, De pauperum cura apud Romanos, pp. 129—173, 199—223. 68 de servitute egerunt, multis locis iam copiose actum sit!), necesse non habeo hic multa afferre. Imprimis breviter commemorabimus, quae leges de servis praeceperint. Ut apud Iudaeos, ita apud Graecos Graeci raro servi fiebant2) in urbe, quam liberi antea incolebant. Athenis lex Solonis interdixit 3), ne quis aere alieno oppressus, a creditore veniret. Gortynae tarnen dyór/ipoc, fleri poterat4) et in aliis quoque civitatibus usque ad tempora Romana 5). Etsi interdum totae urbes in servitutem redactae sunt 6), numerus servorum Graecorum numquam magnus fuit, cum vulgo captivos inter se mutaverint. Hetaerae solae fortasse pleraeque Graecae erant, infantes expositae 7). Ut in universum post leges Solonis patri liberos vendere non licebat, ita Athenis id solum ei permissum erat, ut filiam, quae viro corpus prostituerat, venderet8). Thebis patres pauperes, magistratibus adiuvantibus, liberos suos vendere, legitimum erat9). Servi igitur ab hominibus barbaris emebantur. Servorum nundinatio imprimis inveniebatur Chii, Ephesi, Mileti, Phocaeis, Rhodi, Deli, ubi cotidie milia servorum venibant. Athenis servi fere omnes barbari erant. Qui apud Graecos re vera servi erant, venire, donari, legari, alteri mercede locari poterant. Verumtamen non omnino potestati et arbitrio domini subacti erant. Quod ad ius vitae necisque, Homeri aetate id domino fuisse, mihi videtur certum non esse. Iis locis10), 1) Vide opera infra in Appendice allata. 2) Cf. Beauchet, i. v. „servi" in D e. S. IV p. 1261; supra pp. 33, 61. 3) Arist., 'A&. nok. 6; Plut., Sol. 15. Cf. Beauchet, Hist. du droit priv., II p. 414. 4) Leg. Gort., I, 55; II, 1 sq.; cf. Beauchet, 1.1. 5) Diod. I 79. 6) Vide enumerationem apud Büchsenschütz, o. 1. p. 111 (ut Plataeae (Thuc. III. 68) a. 427 a. C. n., Thebae (Diod. XVII 14), a. 335). 7) Cf. Demosth., in Neaer. 18. 8) Plut., Sol. 23. Beauchet, o.l. p. 413. 9) Ael., Var. Hist. 2, 7; cf. L. Schmidt, Die Ethik der alten Griechen [1882], II p. 207. 10) Ex locis, quos Büchsenschütz affert (o. 1. p. 150), (<5 743, t 483 sq., x 465 sqq.) primus hyperbolice intellegi potest; r 483 sq. et X 465 Ulixes et Telemachus quidem servos et ancillas perfidos interemisse dicuntur, sed observandum est, eos pariter procos, homines liberos, necavisse. Beauchet, o. 1. p. 397: „Si théoriquement, le maltre a sur ses esclaves une autorité absolue et peut se faire justice par les coups ou même par la mort, en fait, cependant, les moeurs viennent corriger la rigueur du droit." Aeque Thalheim inP. W. R. E. i. v. Sovkoi. Calderini, La manomissione e la condizione dei liberti in Grecia [1908] p. 4: „Pur ricordando 1'imperio assoluto di vita o di morte che il padrone ha sullo schiavo, imperio dei quale talora anche approfltta (Od. XVII, 189) osserveremo sqq." Quod quomodo ex Od. XVII, 189 erui 69 qui interdum afferuntur, mea quidem sententia, hoe non satis probatur. Postea utique in Attica dominus arbitrio vitae ac necis non utebatur 1), quin etiam ab eo, qui servum interfecisset, supplicium sumptum esse, verisimile est2). Iudices soli a servo supplicium sumere poterant3). Servus, qui a domino violatus erat, fugere poterat in asyla 4), interdum etiam dominus cogebatur. ut servum dimitteret (npdem aizüv) 5), quam quam hoe fortasse legitimum non erat; contra eum, qui servum alienum violaverat, a domino ypxyri vppew; institui poterat ö), ita ut pecunia multari posset. Servus igitur contra dominum non omnis curae legum expers erat, atque etiam in alüs rebus iura hominum liberorum ei attribuebantur. Testis adhiberi poterat in rebus capitalibus7), in alüs iudiciis modo si interrogatus erat in tormentis, etsi obhviscéndum non est de civibus quoque nonnumquam eo modo quaestionem habitam esse 8). Servi iustum matrimonium (y«<«s) inire non poterant9), quin etiam lex Solonis iis interdixit, ne habitarent cum feminis lü); neque familia, neque res famüiaris, quas habent, legitimae sunt. Filii matrem sequunturn). Pater fllios quidem ancillae in libertatem asserere poterat, neque hi tarnen iura civium accipiebant. Iure peculium ^) habere iis non licebat, cum omnia, quae servus haberet, possit, non apparet, cum h. 1. solum dicatur: xakexai di t' dvdxaov eloiv èyoxkal. i) Antiphon, de caede Her. 48; cf. Beauchet, o.l. p. 431, ann. 4 et i. v. „servi" D. e. S. p. 1263; Büchsenschütz, o.l. p. 147. -) Cf. Schmidt, o. 1. II p. 217; is qui servum interfecerat, a iudidbus, qui kni ria/laöUo erant, puniebatur eodem modo atque is, qui hominem liberum invitus necaverat; cf. Gilbert, o. 1. I p. 427. 3) Cf. Gilbert, o. 1. I p. 190. 4) Commemorantur Athenis: ara Athenae Poliadis, templa Thesei et Erinyum. Cf. Büchsenschütz, o.l. p. 152; Gilbert, o. 1. I p. 190; Thalheim in: P. W. R. E. i. v. SovXot. 5) Cf. Gilbert, o. 1. I p. 190. 6) Cf. Beauchet, o. 1. pp. 428—431; Meier—Schömann— Lipsius, Das Aff. Recht u. Rechtsverfahren, II [1908], pp. 421, 424, 426-428. ") Quod tarnen a nonnullis negatur; cf. Gilbert, o.l. I p. 189; Guiraud, La main d'oeuvre, p. 115. 8) Ut Mytileni (Ael. Var. Hist. 13, 2), olim Athenis, id quod postea nisi ex fiovlije consulto fleri non poterat (Andoc. 1, 43); cf. Schmidt, o. L p. 215. 9) Cf. Wallon, o.l. I p. 288; Guiraud, La main d'oeuvre, p. 112; Schmidt, o. 1. II p. 211. 10) Plut. de am. 4, 11. 11) Plato, Legg. XI, p. 930 d; Arist. Pol. III, 3 p. 80; cf. Büchsenschütz, o. 1. p. 125. 12) Cf. Guiraud, La main d'oeuvre, pp. 112 sq; Büchsenschütz, o. 1. p. 163. 70 domini essent, sed re vera concedebatur. Ita e peculio diebus festis ea, quae opus erant, contribuebant x). Interdictum erat, ne fundos Athenis possiderent2). Iam nonnullis ex rebus apparuit condiciones servorum saepe leniores fuisse quam legum praescripta. Etsi servis neque èy.y.Uvixv neque palaestram visere licebat, templa adire et dies festos agere poterant3), quin etiam ad mysteria Eleusinia, dummodo Graeci essent4), aditus iis patebat (neque ad cetera, ut ad Thesmophoria, sacrificia Phorbae Rhodi, Iunonjs Coi). Aliquot diebus festis domini iis ministrabant: Hermaeis Cretensibus; Hyacinthiis Spartanis; ludis Athenis die primo Anthesteriorum et Dionysiis, Troezene, in Arcadia celebratis. Servos pro parte familiae habitos esse, probant ■/Mixyyj\Lca«; quibus novus servus, in familiam intrans, initiabatur5). Itaque dominos saepissime comes erga servos fuisse, inde a remotissimis temporibus multis locis apparet 6), cuius rei ^xempla afferre opus non est. Cum plerumque numerus eorum apud singulos dominos parvus esset, condicio in universum bona erat, etsi consentaneum est etiam crudeles et rudes dominos fuisse, ita ut interdum aufugerent servi7). Raro de seditionibus servorum apud Graecos audimus 8). Chii, ubi ampla mercatura servorum erat, servi gravissima sorte utebantur; ubi a. 412 a. C. n., fortasse 111° saec. iterum, tumultum servorum fuisse traditum est 9). In Attica c. a. 103 a. C. n. servi in metallis montis Laurii occupati seditionem fecerunt10). Ut servorum in imperio Romano condicionem accuratius cognoscamus, iamnunc nonnulla de legibus Romanorum, quantum ad servitutem spectant, enucleabimus u). Romae quoque lege solum civis Romanus in servitutem redigi poterat12), omnes enim servi sunt, quicapitisdeminutionem maximam 1) Cf. Beauchet, o.l. p. 448. 2) Cf. Guiraud, La propr. fonc, p. 143. 3) Cf. Thalheim, 1.1.; Büchsenschütz. o. 1. p. 148; Chapot, o. 1. P- 1271. „ , ... . 4) Cf. Büchsenschütz, o.l. p. 149; Beauchet, o.l. p. 424, ï.v. «servi" in: D. e. S. p. 1263. ^ ' . , 101 5) Cf. Büchenschütz, o.l. p. 160; Guiraud, o.l. p. 121; Schmidt. o.l. pp. 211. 467; Beauchet. H. d. d. p. pp. 394-397. 6) Cf Guiraud. La main d'oeuvre, p. 121; Büchenschütz, o.l. p, 157; Beauchet, o.l. p, 397; Schmidt. o.l. II pp. 209-211 7) Cf. Guiraud. La main d'oeuvre p. 117; Chapot, o.l. p. Uil. 8) Cf. Chapot, 1.1. ', 9) Thuc. VIII. 40; cf. Büchsenschütz, o.l. p. 143. 10) Cf. Büchsenschütz. 1.1. 11) Vide opera in Appendice allata. 12) Vide supra p. 68. r 71 passi sunt. Inter eos inveniuntur cives, qui a patre venierant, et qüi propter aes alienum addicti erant, quos trans Tiberim vendere licebat. Fures manifesti servi fiebant eorum, a quibus furati erantx). Is, qui aere alieno oppressus erat, ut apud Israëlitas, fur habebatur, si per aes et libram ad solvendum se obligaverat. Post triginta dies manus ei inici poterat 2). Si ne tum quidem solverat, nexus in servitutem redigebatur, nisi assertor vel vindex libertatis prohibuisset. Opera faciebat pro creditore servi loco, cui tarnen eum vendere non licebat. Addicti erant, qui a praetore creditori addicebantur. Nisi sexaginta diebus solverat, creditor eum trans Tiberim vendere aut interficere poterat. Si plures creditores erant, corpus secare iis licebat 3). Quae praescripta durissima complures leges leniverunt, cum aliae, tum Lex Poetelia Papiria (a. 326 a. C. n.), quae statuit, ut pecuniae creditae bona debitoris, non corpus obnoxium esset. Usque ad annum 388 p. C. n. debitor creditori addici poterat. Eiusmodi causis legitimis exceptis, civis Romanus servus fieri non poterat Romae. Servi, quibus utebantur Romani, fere omnes peregrini erant. Ubique in legibus apparet, servum una ex parte pro homine, altera pro re habitum esse. „Res corporalis" est. Quae condicio anceps 4) saepe magnas difficultates praebebat, cum controversia esset iis, qui cuperent servum omnino pro re haberi, cum iis, qui variis de causis putarent servos eodem iure esse oportere atque homines liberos. Primo tarnen omnes leges, quae vitam servorum tutabantur, et quae vexari eos vetabant, leges erant" de tutando dominio; quodammodo conferendae sunt cum legibus nostris, quae de animalium vexatione agunt. Ancipitem servorum condicionem ex his rebus cognoscimus. Servus ut res, caput non habet. Attamen caput accipit, si manumittitur. Pecuniam et rem familiarem acquirere non poterat, cum omnia quae possideret, domini essent. Moribüs tarnen Romanis, ut apud alias gentes, ei permittebatur, ut peculio 5) suo frueretur, quamquam legitimum hoe non erat b). 1) Cf. Legg. XII Tabb. VIII, 14. 2) Cf. Legg. XII Tabb. III. Cf. Willems. Le droit public romain [719101 pp. 319 sq. 3) Cf. Legg. XII Tabb. III, 6: „Tertiis nundinis partis secanto. öi plus minusve secuerunt. se fraude esto." Quam legem tarnen multi w.dd. aliter intellegunt. vide Sohm, Instit. [131909], p. 57, Kübler, W. kl. Ph. [1904], p. 175. et contra: Lenel Z. S. R. G., 26, [19051 pp. 498 sqq. Cf. Kalb in Bursians Jahresber. 134 [1907] pp. 26 sq.; Mitteis, Röm. Privatrecht I, pp. 117 sq., 136 sq. 4) Cf. Ciccotti. o.l. p. 178. 8) O.l. pp. 161-164. 6; O. Lp. 170. 72 Usque in aetatem imperatoriam dominus in servos ius vitae ac necis habebat, et poenis servilibus eos afBcere potuit, sive cruci vel arbori infelici eos affigens, sive alüs tormentis eos vexans. Alienum tarnen servum vulnerare, iam Leges XII Tabularum vetuerant ]). Dominus poenam sumere poterat, si servo ipsius noceretur. Servi iura privata, quibus cives fruuntur, non habent- Matrimonium servorum legitimum non erat, contubernium tantum iis concedebatur, quod tarnen dominus dirumpere poterat. Ut apud Graecos, servi in iudicio testantis sententia, nisi de eo tormentis quaesita est, non valet. Mos severus, quo servorum tumultus Romani coercere conabantur, postulabat, ut si dominus domi suae necatus esset, omnes servi, qui in eodem aedificio essent, necarentur. Praeter servos privatos publici erant, quorum condicio nonnullis ex partibus melior erat. Partim magistratibus serviebant, et in offlciis publicis adhibebantur, partim in templis deorum ministrabant. Qui facilius peculium sibi comparare poterant. quin etiam testamento dimidium peculü legare iis licebat. Servum non omnino pro re habitum esse, praeterea hac re probatur, quod servus manumissione civis fieri poterat. Quibus modis haec manumissio fieri potuerit, hic afferre opus non est. Liberti cives erant, etsi iura eorum deminuta erant. De servorum in imperio Romano universa condicione difficilius est iuste atque vere iudicare quam de servis Graecis, Complura crudeliter in hos infelices facta commemorata sunt, quae fide non careant. Quod mirum non est, si mores Graecos cum Romanis conferimus. Romanus homo natura rudior erat quam Graecus. Atque ut antea, primis rei publicae saeculis, magnarum servorum copiarum dominus ipse moderator erat, ita exactores postea iis apponebantur, qui hac potestate non semper modice utebantur. At altera ex parte considerandum est, domino ipsi prodesse, si servos bene tractet, id quod Romanos, qui commodis suis servirent, non latebat. Quaenam autem condicio servorum aestimanda est? Ea, quae, ut exemplo utar, Allard2) in describenda sorte eorum scripsit, legentes, facere non possumus, quin putemus, condicionem eorum pessimam fuisse, quippe qui permulta exempla crudelitatis enumeret et illustret. Eiusdem sententiae antea plerique rerum scriptores erant. Sic legimus etiam apud Mommsen notissima illa et saepe laudata: „Das Meer von Jammer und Elend, das in diesem elendesten aller Proletariate sich vor unsern Augen auftut, mag ergründen, wer den Bliek in solche Tiefen wagt; es ist leicht möglich, dass mit 1) 0.1. p. 115. 2) Allard, Les escl. chr., Livre I: L'esclavage romain, pp. 1 —145. 73 denen der römischen Sklavenwirtschaft verglichen, die Summe aller Negerleiden ein Tropfen ist" !). Sed haec ipsa si conferimus cum iis, quae antecedunt, apparet non agi de universis servis, sed de servis Siculis et de eorum tumultu (anno 135—132 a. C. n.). Negari non potest, interdum sortem servorum miserrimam fuisse, neque tarnen obliviscendum est nonnumquam condidonem ingenuorum meliorem non fuisse, itaque non solum servos auctores fuisse eorum tumultuum, sed saepe etiam homines liberos inferioris condicionis 2). Cavendum tarnen est, ne de his miseris condidonibus legentes putemus eas in tota historia antiqua usitatas esse et considerandum est ea ipsa imprimis narrata esse, quae vitae cotidianae repugnarent. Apud Graecos in universum condicionem servorum bonam fuisse, ab omnibus conceditur. Gilbert3) iudicat: „Ueberhaupt scheint die Behandlung der Sklaven von Seiten ihrer Herren im allgemeinen eine übermassig harte nicht gewesen zu sdn" et Mommsen4): „In kdnem Lande der antiken Welt sind die Sclaven mit solcher Humanitat behandelt worden wie in Hellas; nicht das Recht, aber die Sitte verbot dem Griechen seine Sclaven an einen nicht griechischen Herrn zu verkaufen und verbannte somit aus dieser Landschaft den eigentlichen Sdavenhandel .... Die Milderungen der Sclaverd durch das Kaiserrecht gehen wesentlich zurück auf den Einfluss der griechischen Anschauungen zum Beispiel bei Kaiser Marcus, der zu jenem nikopolitanischen Sclaven [i. e. Epiktetos] wie zu seinem Meister und Muster emporsah". Neque igitur in universo imperio Romano, neque omnibus temporibus servi male tractabantur. De seditionibus servorum, quae nisi in latifundiis magnis fere non movebantur, posterioribus saeculis mentio non iam fit. Facimus cum iis, qui putant, hac in re priores scriptores saepe modum excessisse, quamquam altera ex parte ea, quae i. a. Jentsch5) de servis enarrat, praesertim a poetis pet ita, consideranda esse mihi videntur. Praecipue Ed. Meyer hac quoque in re rectius iudicavit et pristina iudida emendavit6). 1) Mommsen, R. G. 9II, p. 77, 2) O. L p. 78. 3) Gilbert, o. L II. p. 289. 4) Mommsen, R. G. W. p. 250. 5) Jentsch, o.l.; de quo cf. Steinmann, Ski. a. K. pp. 18—21. 6) Cf. Ed. Meyer, W. E. A. p. 88: „Nicht nur die populare Anschauung hat sich .... aus den Anekdoten von der Sittenlosigkeit der Kaiserzeit, von den Sklavenscharen der römischen Groszen ein Phantasiebild entworfen, das je nach Bedürfnis bald als das höchste Ideal, als Vorbild für das korrupte politische Leben der Gegenwart 74 lam commodi sui cura domini plerumque admonebantur, ne in servos severiores essent. Imprimis igitur in magnis servorum copiis, quae sive in latifundiis, sive iri domibus hominum ditissirhorum adhibebantur, de vexationibus et asperitate legimus. Eiusmodi enim domini nee curabant damnum, quod mors vel laceratio servi adduceret neque in alüs rebus sua non profundebant. Qui tarnen excipiendi sunt1). Denique audias Chapot2): „La situation de fait de 1'esclave", inquit, „devait varier infinement suivant sa tache, son savoir-faire et le caractère du maitre; les témoignages contradictoires se heurtent dans nos sources, il faut se garder de confondre avec 1'image de la réalité les conseils que donnent les théoriciens en la matière, Caton, Varron et Columelle. Les scènes de théatre nous montrent des jeunes gens ou des vieillards que les passions asservissent a leurs valets, mais ces derniers y apparaissent aussi roués de coups". gepriesen, bald als völlig entsittlicht nicht schwarz genug gemalt werden kann und dann eine bequeme Folie für das Christentum büdet. Auch in wissenschaftlichen Kreisen sind derartige Vorstellungen weit verbreitet; man trifft sie nicht nur bei Nationalökonomen, sondem auch bei Historikern." 1) Cf. Ciccotti, o. L p. 187. 2) Chapot, o. L p. 1277. CAPUT TERTIUM. QUAE RATIONES INTERCESSERINT INTER CHRISTIANITATEM ANTIQUISSIMAM ET SERVITUTEM. § 1. QUAE DE SERVITUTE NOVUM TESTAMENTUM DOCEAT ET IUDICET. A. Quibus verbis in N. To. servi indicentur. In Novo Testamento *) haec vocabula leguntur ad servos et servitutem pertinentia: • ^ j-i- lum dovAoz, (9ovï.n, cruvScvloi, Oovleix, «JonAeueiv, tfou/euv, xetzadovAow, douAayw/etv, dtpeAfutouhia). 2"". eiicrmfc (otxetsÉa, oïxtaxssj. 3°". met?, (r.xièimn, icxiSxpiov). 4"». dvdpxmdurrte. Deinde conferendae sunt voces, quae sunt: 6™. Sixxovci, (iïixxovüv, $ia-/.ovix). 7om. uTmpéTïis, (umpezeïv). 8um. SepxTttov, (Sepantix, StpxmCti*). 9um. teizovpyói, (hizoupyelv, lemvpyix, AeiToupyocó?). 10*™. ïxzpeüav. (X«Tp«a). Ad l0". Inter haec vocabula id, quod est tfo&Xo?2), imprimis significat hominem servilis condicionis, totum subiectum alieno arbitrio, qui non est sui iuris, qui est in manu aliena, servum igitur proprie dictum 3). 1) Locos N. Ti. affero secundum editionem, quam curavit E. Nestle, Novum Testamentum Graece et Latine pi910]. 2) Vide supra p. 53. 3) Cf. Xen. Cyr. VIII, 1*: ol /mv dovXoi axovzez tok deanóran vmjpstovotv. 76 Itaque haec vox adhibetur, si sermo est de veris servis1), deinde si opponitur vocabulis, q. s. ÈAevSepo;2), dmlevBspa3). Alüs locis, ubi opposita sunt verba q. s. xüpicz *), Seunczni;5), c'uodiTKÓzvig 6), vüg 7), a'&Atpss 8), xAyipovcuo?9), los Mt. 1828.29'. 31.33, 244ö! AmXevm xvglcp Mt. Ó24, xvgloie Lc. I6I3. 5) I Tim 61; Tit. 29; Lc. 229 (Seanóttje Deum significat). A 1 Tim. 62. 6) Mt. 1327; Lc. 142i. 7) Io. S35; Gal. 47; (jzvevfia dovkeüxs Opp. nvevfia vh&ealas Rom. 815J. 8) Phüem. io. 9) Gal. 4'-7. 10) Io. 1515. ii) Mc. IO44. 12) Mt. 1823-35!»"""- 13) Vide mfra p. 105. 14) Mt. 2651 (= Mc. 14^7; Lc. 2250; Io. 1810); Io. 1826. ;'. VS 15) Lc. 72. 16) I Cor. 723; cf. Eph. 67. 17) Tit. 11; I Pet. 216. 18) Act. 1617; Apoc. 713, 153. 19) II Tim. 224; f, öovlfj xvotov Lc. 1^8; cf. Act. 4^9. 20) II Pet. 11; Iud. ll. 21) Rom. U; Phil. U; Col. 412. 22) . I Cor. 722; Gal. 110; Eph. 66. 23) lac. R 24) Lc. 229; Act. 218; Apoc. ll(bis), 107, 1118, 192 .5, 223-6; SoiXrl Lc. 148. 25) Apoc. 220. 26) Rom. 76. 27) Cf. Cremer. Bibl.-Theol. Wörterb. der Neutest. Grac. [101913], i. v. SovXoe; J. M. S. Baljon, Gr. Theol. Woordenb. [21908], i.v. Sovlo;. 28) Conferendi tarnen sunt loei, ubi Plato laudat [Pythagoreos] dicere homines èv xmv xzti/Mtmr roïs fooïs tïvai (Phaed. 62 C, D, ubi Wohlrab [41908] annotat: „In diesem Zusammenhange wird an Sklaven zu denken sein", et confert Legg. X, 902 B, 906 Ai. Cf. A. Deissmann, L. v. O. 2 3pp. 236, 275. 29) Eurip. Io, 309, cf. 327. 77 óoüXos eiul t', w yuvsu, sed hic I o in templo dei serva est, ispódevXoi;, qui apud Graecos multi inveniuntur *). In V. To. autem Moses, Prophetae, alü, appellantur rtfiT "HSl?. quae locutio in interpretatione LXX virorum Graece saepe 2) reddita est verbis q. s. dcüïci Sïoü 3), quem usum N. T. retinet. Hic praeter Mosen 4) et Prophetas 5) non solum Apostoli ^ (Joüftw vocantur, sed omnes, qui Deo parent 7); deinde Angeli quoque ita appellantur 8). Paulus nisi uno loco 9) verbum q. e. dovloz non coniungit cum Ssou, sed plerumque cum Xpioroü. Omnibus his locis non indicatur, ut apud Euripidem, homo, qui est eiusmodi servus Dei vel Christi, ut in templo vel alio loco Deo servire cogatur, sed ea locutione homo intellegendus est, qui, spreta sua voluntate, ex animi gratia Deo se tradit, totum voluntati Dei se submittit. Eodem modo Deus vel Christus xüfiio; hommum vocatur 10). 1) Vide supra pp. 48, 72. cf. Moulton-Milligan, o. 1. i. v. SovXevm. Hepding, i. v. Hieroduloi in: P. W. R. E. col. 1467 commemorat iegodoiXovs interdum homines liberos fuisse. 2) Cf. Thackeray, A Grammar of the old Test. in Greek, I [1901] pp 7 sq.: „We cannot faü to note in the LXX renderings a growing tendency to emphasize the distance between God and man. Geg&naw „the confidential attendant" is replaced by oixtztjs (which may include all members of the household and therefore implies close intimacy), then by the more colourless but still familiaT nctïg, finally by SovXog, the „bondservant" without a wül of his om" Cf. Moulton-Milligan, o.l. i. v. dovXos. Deinde in interpretatione LXX virorum ratio habenda est eorum, quae Deissmann (B. St. p. 68, cf. pp. 70. 120) scripsit: „in gewissen Fallen entspricht das gewahlte griechische Wort durchaus nicht der hebraischen Vorlage, und es ware ein schwerer Irrtum, wollte man überall annehmen, die LXX hatten dieses oder jenes Wort im Sinne des betreffenden hein:, gebraucht. Sehr oft haben die LXX die Vorlage nicht übersetzt, sondern ersetzt. . ." 3) Moses: los. 147; Iosua: los. 2429; David: II Reg. 318, 75; Prophetae: Am. 37; Zach. 16; Ier. 725, 25*. 4) ApOC. 153. 5) ApOC. IO7, lil». 6) Act. 429, 1617; Rom. IU; alibi. Etiam aMovloe legitur Col. I7. 7) Lc. 229; Eph. é6, alibi; ovvdovXos Apoc. 6U. 8) Apoc 1910, 229. 9) Tit. li. 10) Cf. i. a. Winer, De sensu vocum xvgios et 6 xigiog in Actis et Epistulis Apostolorum [1828]; W. Scheffer, De vocis absolutae xvgiog in N. T. usu [1856]; S. Herner, [Die Anwendung des Wortes xvguK im N. T.] m: Lunds Universiteit Arsskrift XXXVIII, 1, 4 [1903] (lingua Suecica) (ree. A. Deissmann in: D. L. Z. [1906] coll. 588 sq.); H. Böhlig, Zum Begriff Kyrios bei Paulus in: Z. N. W. [1913] pp. 23—28. A. Deissmann, N. B. St. p. 46, L. v. O. passim tvide indicem i.v. xigws); R. H. Woltjer, W. G. W. M. pp. 49 sq.; praeterea W. Bousset, Kyrios Christos [1913], et multa opera, quibus hoe opus defenditur aut impugnatur. 78 Cum substantivis, q.d. abstractis, coniungitur: 2oüXoc r/r; xaxpzixt;1), T-flc aSopxc, 2), dcvfaia z-fig (fSspcê; 3). Sermo est de dcvfoiz, cui obnoxü sunt ei, qui mortem timent4), de duobus testamentis, e quibus una dix&wn in monte Sina data erat ei? èovhixv yzwüax 5). Substantivum, q.e. o>v) XpicTT&j15). Ut quis dicitur (JoüXoc t»j xu.xpzixz, sic etiam invenimus JouXeietv tri xp\xpzix 16), (ïouXeuetv èTTtSufxtats zat -/ïöovaïc rrstziXatc 17), otvw toXXw ^ïiïcuXw^évas 18), fouXeÜM vófiw 3eo0, vófxw xu.xpzixi 19), è^oüXw3-yiT£' dtxatoa-i/vri 20). Ut #c&Xot wivTMv commemorantur, ita Paulus dicit: nxmv èp.xvzbv èfovAMx 21), et de Timotheo: m; racrot réxvov o"0v èuot iiïoütevijvj et; to eüayyéXtsv 22). Adiectivum q. e. iJsüXoc nisi Rom. 619 non invenitur: zx ftéXrj dovAx zri xy.xSxpsix, et ScvAx zf, (Jtxatoaüv/j. Proprie adhibetur verbum (JÓvXay&iyetv: .... Ó7r&>7rta£ xu/jiw otvïxsi ri fffrrtei Act. 107 Cornelius vocat ow t«v oïxerwv xou <7TpaTi«t7;v, qui oixérai fortasse servi fuerunt. Collectivum est oixsTsta, quod vocabulum Mt. 2445 tantum invenimus: Ti; xpx èoriv b moros osO/o; l) xoci oppsviuo; êv xayiorwxev ó xuptos èrn' Tfl- sixeTeïa; aLroü toö iovvau aOreïs t?)V xpeatftv év xaijsw; ubi familiam servorum significat. Vox. q. e. oi/.isotó; indicat eos, qui in eadem domo habitant -), non solum ergo servos, sed etiam liberos. Item otxeïos 3), interdum oïxta 4) et 91x9? Ad 3m. Vocabulum q.e. jrocis (nanJio-xvi), quod saepissime usurpatur apud scriptores Graecos. in N. To. quoque exstat. Commemoratur Troef.; centurionis 6). qui a Matthaeo ubique mxïs, a Luca semei Ttatc, semei oo&Ae; nominatur 7). Lc. 1245 doüXog pluris aestimari videtur quam nxiosg et mxiiïioxai, quoniam ab eo hi castigantur. ïlxtfez, de quibus Mt. 142 mentio fit, ministri regis sunt. LXX viri cum doüAov Seov vel xujsiou, tum nxïdx Secv scripserunt, ubi V. T. habet 12V 8). Haec locutio in N. To. quoque Israël et David indicat 9j. alibi tarnen ad Christum spectat10), qui loei omnes fere ex interpretatione LXX assumpti sunt. riai^ioTcï), quod vocabulum apud antiquiores cum puellam liberam tum ancillam indicat, in N. To. sententia posteriore tantum invenitur u). Ad 4um. Vocabulum, q. e. dvSpdvoSov, cuius vocis semper quodammodo odiosa vis est12), in N. To. non invenitur. Commemorantur tarnen dvSpxnoêurzxi (I Tim. I10). Ad 5um. ïwfia:, quod olim personas significare poterat, ita ut 1) Lc. 1242; otxóvo/xos. p 2) Mt. 1025 (opp. oixodsanóxrii); Mt. 1036. 3) I Tim. Ö8; Eph. 219 olxetoi rov #«w; Gal. 610 olxeloe Ttje nloxems, ubi vis latius patet. 4) Phil. 422; Mt. 1215; fo. 453; I Cor. 1615; alibi. 5) Lc. 105; alibi. 6) Mt. 86-813 = Lc. T'. 7) Cf. etiam Lc. 1526. 8) Is. 203, 2220; alibi. 9) Lc. 15* (de Israël), 169; Act. 425 (de David). 10) Mt. 12« (cf. is. 42i); Act. 313-26, 427-30. 11) Lc. 1245; Act 1616. Opp. èkevóêga Gal. 4M-23■ » *} Mt. 2669 (= Mc. 1466.69. Lc. 2256); Act. 1213; Io. 1817. r-j Vide supra p. 54. 80 ehrtep* mucczcc i) et **>par« olWTtx* Vel fe&Aa 2) legantur, postea praecipue ipsum servum iudicat 3;. Ita non solum in V. ToT sed etuun semei in N To. legitur: «rf cmr«v x«i pete, .JftJJS xai tyvyac, «vfyamav (Apoc. 1813). ^ nJfi S~' *Iam sec*uuntur nonnulla vocabula, quae ipsa servos est Vo2 o Tè ^ interdum «dhibentur, ubi de servis sermo est Voos. q.e di«xovot°), signiflcatio difBcilius deflnitur. Hodie denuo componitur cum verbis, q. s. iyv.avm et xsvt- in «ni versum indicat ministrum praecipue ministrum. qui cibum eVpotionem ad mensam affert. Ubi in V. To. ^ lejjitur, LXX misquam vocem. q e. Jiaxovoc usurpaverunt 6). Item duoumta servi auidem dicuntur <). sed etiam homines liberi «). et oWvi* umverse mS stenum significat^J. Nonnullis locis N. Ti. dfccrimea"iSToW et:ècvAov magnum non est % plerumque tarnen iubun, ministri hben sunt ii). ut regis f), neque in locutionibus. q. s..$^7cü dum est™ % ' " yMpi" 15) de vcris servis c°9itan- 1) Xen., Heil. II, 119. 2) Aeschin., 3, 19; Poll. 3, 78. 3) Plutarchus, Eum. 8: «roo^/af otopdtwv xai Booxnuaxoy, ysuovoac- o C nY ? ^ D : ' aP' Fünd- Petr- n> 39. Pap. Oxy. 37 (anni 49 Pao Rev vT\T TT'PcSUr£ ^d310 servum sibi adoptat; 106.' 243 Deissmann, B. St. p. 158, L. v. O. ™ pp. Atomen pro Überis quoque operariis adhibetur. cf. Schubart. E P p. 10b: Dagegen ist der Ausdruck aé^a, der bei Fronarbeiten vorkommt nicht unbedingt auf Sklaven zu deuten." ronaroc"en vor ^ ^i. ; '366 'w'*ITa ToC o6»»»;. In Apocryphis: Tob. 10U; IIMacc 8" °) De huius vocis etymologia vide Prellwitz, o.l. i. v. etBoisaca A otZ" "^iA quae Brugmaan de hac voce scripsit (Ber 6) Cf. Bal jon, o.l. i. v. 8o0los. 7) Lc. 178; cf. Lc. 1237; Phüem. 13 8) Lc. 439, 1040; alibi. 9) Lc. 10*0; n Tim. 4H; Hebr. IM 1°) Mt. 2026~28 (= Mc. 1043-45) 11) Mt 2026, 2311, Mc. 935 1043* ®) Mt. 2213. 2 13^l^z- 11 C»- rf- 1 Thess. 32. 14) II Cor. 123; Col. 17; I Tim. 46 15) Col. 47. 81 Ad 7m. 'TTCYipsTYj; i) quoque ministrum plerumque liberum signiflcat, sive magistratuum 2), sive regis 3), sive synedrii 4), sive synagogae 5), sive per translationem evangeliie), Icyou 7), Xpvrzoü ). Item urmpeTstv universe adhibetur, si sermo est de mimstrando. Ad 8um. Neque vox, q.e. Sepannv vulgo ad servos indicandos usurpatur. In N. To. semei 9) legitur. ubi Moses Sfc Dei vocatur. Servitium tarnen Bepxmiac vocatur 10). Ad 9um. AeiToupyóc n), qui pro populo (labc) opera facit (cf. fafucvpyói) minister publicus est et saepe sacerdos 12); de veris servis in N. To. neque hoe vocabulum neque derivata dicuntur. Ad IO""1. Verbum q. e. AarpeSetv 13), etsi alibi et de ingenuis et de servis usurpatur 14), in N. To. pro his non invenitur, sed ubique pertinet ad cultum Dei15). * Ex hac enumeratione videmus solam vocem, q. e. ö*oü).o; verum servum indicare, aeque ac vocabulum, q. e. roeïe, nisi filium significet; tt*ioiM.rs» semper andllam esse et TMfxa uno tantum loco; olxfaov plerumque servum significare; cetera tarnen vocabula ipsa nihil ad statum libertatis afferre. 1) 'Yjttighrii proprie est is, qui minister remigis est; cf. Prellwitz, o. 1. i. v. ègirris, et Boisacq, o. 1. i. v. êginie („rameur en sous-ordre, serviteur"). 2) Mt. 525. 3) Io. 1836 4) Mt 2658- Mc. 1454-65; Io. 732 45.46f lg3.12.18.22 ^x x&v &ny_ieoéa>v x«2 x&v Qagnalmv), 196; Act. S22 -26. 5) Lc. 420; cf. Act. 135. 6) Act. 2616. 7) LC. 12. 8) I Cor. 41. Cynicum quoque quendam se nominare vmjghriy rov Aiós (Epict. III, 2282 95> annotat Lietzmann, o 1. ad hunc locum. 9) Heb. 35. 10) Mt. 2445 (varia lectio pro oixmla); Lc. 1242. U) Cf. Prellwitz et Boisacq, i. v. Xaóg, cuius vocabtui Stirps in voce, quae est Xsnovgyóg invenitur. 12) Cf. Hebr. 82; cf. A. Deissmann, B. St. pp. 137 sq. 13) Aargeve homo est, qui pro mercede (largo») opera facit, cf. Prellwitz, o. 1. i. v. Boisacq, o. 1. i. v. kargoy. 14) Cf. Hesych. i. V.; Ixigeiu • èkev&egoe &v öovXevei. 15) Lc. 237; Act. 77; alibi. 6 82 B. Quot servi, qui re vera exstiterint, in N. To. commemorentur. Iam permultis locis perlustratis, ubi in N. To. vocabula, servos et servitutem significantia, inveniuntur, nobis inquirendum est, ubi de servis proprie dictis agatur, et imprimis ubi servi, qui re vera vixisse traduntur, commemorentur. Afferri possunt: Oi dovkci fixaikiv.ov, qui Capbarnaum habitabat1). Tlxïg iy.oLzwza.pfpx>, ibidem habitantis 2). Malchus, èovkos sacerdotis, Hierosolymis 3). Alius dcvAog sacerdotis, cognatus quidam Malchi4) aliique servi5) (oi dovloi zai oi üivnpézxi Io.) et ancillae 6) (mdimn) summi sacerdotis, qui cum Petro in aula synedrii erant, et ei obiciebant, quod unus e discipulis Iesu esset. Rhode 7), nxidimn Mariae, matris Ioannis Marei, Hierosolymis. Uxibiaxn, quae Ttvïüp-a vruBoivx habebat, Philippis 8). Onesimus, servus (Soulos cf. vs. 16) Philemonis, Colossis 9). Fortasse dio oUézxi 10) Cornelii, centurionis Caesareae. Deinde verisimile est, nonnullos servos et ancillas habendos esse, quorum nomina tantum leguntur in epistulis Pauli et alibi, ut salutentur. Multi putant nomina propria Graeca et Latina saepe ea esse, quae monstrent, qua condicione in vitae societate homines usi sint, nomen solum iam indicare saepe, utrum de servo an de homine libero sermo sit u). Sed obliviscendum non est plerumque servis post manumissionem priora nomina mansisse. nee commemorari non oportet, interdum nimis nominibus propriis attributum esse in statuendo ordine hominum. Ex viris doctis, qui de nominibus Graecis scripserunt12), imprimis M. Lambertz13) nomina servorum perscrutatus est, qui tarnen N. Ti. rationem non habuit. Is docuit, in Attica V° a. C. n. saeculo 1) Io. 451 52. 2) Mt. 86-813 (aak) (= Lc. 72-37 (aak), ^(Sovlog)). 3) Mt. 2651 (=-. Mc. 1447, Lc. 2250, l0. 1810). 4) Io. 1826. 5) Lc. 2258 •89; Io. 1813. 6) Mt. 2669-71 ( = Mc. 1466.69, Lc. 2256, io. 1817 (ubi Woojdos vocatur » Ttaiöioxrij). 7) Act. 1213. 8) Act. 1616. 9) Philem. passim, Col. 49. «>) Act. 107. 11) Cf. A. Deissmann, Paulus [1911], p. 150: Zum Teil durch ihre Namen als Sklaven kenntlich . . ." 12) Vide opera infra in Appendice allata. 13) M. Lambertz, Die griechischen Sklavennamen [1907]. 83 servos nominatos esse nominibus barbaris, aut nominibus, quae gentem, bonas artes, omen, interdum heroes indicarent, aut nominibus, quae per iocum inderentur, homines tarnen liberos nomina composita („Vollnamen") gessisse, quae in servis non invenirentur, etsi nomina gentilia aut iocularia ingenui quoque haberent. „Wir sind also berechtigt, im 5. Jahrhundert in Atüka einen Mann, der nach dem Ethnikon eines barbarischen Volkes heisst, oder einen Heroennamen führt, für einen Sklaven zu halten. Ebenso tragen Sklaven oft ihre heimischen Namen weiter. Ein Mann dagegen, der einen vornehmen Vollnamen tragt, ist mit ziemlicher Sicherheit ein Freigeborener. Alle anderen Namensgruppen, die irgendeine Eigentümlichkeit des Namensinhabers zum Gegenstande ihrer Aussage machen, fSind beiden Schichten der athenischen Gesellschaft gemeinsam" 1). Nomina, quae IV°, III0, 119 saecuhs a. C. n. in Attica inveniuntur, una ex parte eadem sunt, quae ad id temporis indebantur, sed alia nomina etiam ab hominibus in historia nobilibus sumebantur, quae tarnen et ingenui et servi promiscue gerebant. Praeterea servi nominibus deorum minorum et notionibus universis appellari coepti sunt. Cives plerumque nomina composita gerebant, quibus etiamtum interdum servi praediti erant; contra ingenui quoque nominibus heroum vocabantur. „Wir kommen also für diese Zeit zu dem Resultate, dass die Vollnamen Eingang gefunden haben in die Reihen der Sklaven, anderseits wird es von den freien Athenern nicht mehr verschmaht, Heroennamen sich beizulegen. Nun treten die Benennungen nach historischen Persönlichkeiten, nach abstrakten Begriffen und nach Gottheiten auf, von denen die erste Gruppe beiden Gesellschaftsklassen gemeinsam ist, die Götternamen bei den Sklaven überwiegen, wahrend die zweite Gruppe fast ausschliessüch für Sklaven und Sklavinnen reserviert bleibt. Wie in der ersten Zeitperiode bleiben dem Unfreien allein die Benennungen nach barbarischen Volksstammen vorbehalten, beiden Gruppen der Bevölkerung gemein sind die Widmungsnamen, die mit Götternamen zusammengesetzten Vollnamen und alle Arten von Spitznamen" 2). Aetas imperatoria, quod ad servos, discrimen non praebet, si confertur cum temporibus superioribus. Nomina tarnen, quae ad id tempus plerumque a servis solis gerebantur, ingenuis quoque obveniunt. „Es gibt also vom ersten Jahrhunderte n. Chr. G. an keinen einzigen Namen mehr, der einém freigeborenen Menschen zu unvornehm ware. Dem Sklaven ist schon langst kein Name mehr verwehrt, also gibt ës eigentlich J) O. L p. 74. 2) 0.1. p. 76. 84 in Athen keine vornchmen und unvornehmen Namen, keine Bürgerund Sklavennamen mehr. In dem Sinne, wie in den früheren Zeiten, hat der Unterschied in der Namengebung dieser beiden Bevölkerungsklassen aufgehört. Er besteht nur noch insofern, als die hier in Betracht kommenden Namensgruppen in den beiden Gesellschaftskreisen verschieden haufig verwendet werden" 1). Quod ad nomina servorum attinet, quae Delphis inveniuntur Lambertz: „Die Nomenklatur der Sklaven," inquit 2), „in Delphi von 200—50 v. Chr. stimmt .... mit den Verhaltnissen Athens in dieser Zeit überein." Acta manumissionum Boeotiae, quae II0 a. C. n. saeculo scripta sunt, eadem nomina offerunt, quae Delphi et Athenae isdem temporibus. Ex 1800 titulis sepulcralibus Boeotiis apparet, multa nomina servilia a liberis quoque gesta esse. „Es lasst sich also nur annehmen, dass viele von den aus allen möglichen Gegenden stammenden Freigelassenen Delphis und der anderen heiligen Manumissionsstatten sich in der Nahe des Heiligtumes, dem sie die Freiheit verdankten, ansiedelten und ihre unvornehmen Namen auf ihre Nachkommen vererbten" 2). Spartae nomina, quibus soli servi vocabantur, non inveniuntur3), neque in ceteris Peloponnesi regionibus. Multa nomina Rhodi nota sunt, ubi servi nomina omnis generis gerebant, et Therae, cuius insulae permulta nomina III' et II' a. C. n. saeculi tradita sunt: „Der Bürgerstand Theras halt sich .... von den anderen Namensgruppen ausser Voll- und Widmungsnamen so gut wie ganz zurück. Diese treten nur bei Unfreien auf, die aber auch an den übrigen Namensgruppen Anteil nehmen" 4). Etsi igitur, Sparta excepta, in omnibus fere regionibus Graeciae quatenus nobis notum sit, servi plerumque nomina alterius generis atque ingenuorum, gerebant, tarnen imprimis aetate imperatoria ingenuis eadem nomina indita sunt, imprimis in regionibus Doricis, quae sunt Delphi, Rhodus, Thera. „Wir sahen dadurch einen Ausgleich sich vollziehen, wie er in Boeotien .... schon im dritten und zweiten vorchristlichen Jahrhunderte deutlich erkennbar beginnt, und wie er in Athen und schliesslich auch in allen anderen Griechischen Landschaften in den Jahrhunderten der Kaiserzeit zu einem völligen Aufhören jedes Unterschiedes zwischen vornehmen und unvornehmen Namen führt" 5). Idem iam ante Lambertz collegerat Meyersahm, in deorum i) O. L p. 77. 3) O. L p. 83. 5) O. 1. p. 88. ■i) O. L p. 82. 4) O. L p. 87. 85 nomina hominibus impostta inquirens 1), qui de huiuscemodi nominibus affert haèc 2): „Ex 146 talium nominum exemplis 56 certae condicionis hominibus tribui possunt. Et quoniam ex his 56 49 ad ingenuos pertinent, septem servis et libertis indita sunt, efficitur Graecos omnis generis hominibus deorum nomina imposuisse," et quod ad tempora spectat, concludit3): „Ex tabulis igitur concludere posse mihi videor Graecos primum deorum nomina hominibus imposuisse' Tiberii temporibus, maxime favisse huic mori altero saeculo p. G, decessisse de eo exeunte fere tertio saeculo." Romanos quoque hominibus nomina deorum imposuisse, sed libertis tantummodo et servis, paucis ingenuis exceptis 4), quam consuetudinem ita ortam esse suspicatur Meyersahm: „Primum Romani paucis annis a. C. Graeca deorum nomina sicut alia liberis imposuerunt. Et quoniam mos erat apud Romanos, ut Graeca et alia peregrina nomina libertis modo et servis darentur, haec consuetudo etiam in Graeca deorum nomina transiit. Paullo post Latina quoque deorum nomina in eundem usum verterunt, et ad idem genus hominum relegaverunt. A Romanis mos translatus est ad Graecos. Qui ingenuis aeque ac servis haec nomina dabant, nam absurdum erat, Graecos Graeca nomina parvi facere" °). Attamen ne apud Romanos quidem usum constantem fuisse. „ videmus a Romanis et Graeca et Latina deorum nomina, si excipias unum equitem, novem ingenuos, libertis et servis imposita esse, Hermetis autem, Phoebi, Mercuri nomina apud apparitores, opifices, mercatores maxime in usu fuisse" ü). Idem fere Bechtel ') iudicat de nominibus heroum agens, hominibus impositis: „Ein guter Teil dieser der Heroenwelt entnommenen Namen flndet sich fast nur bei Sklaven, Freigelassenen und Hetaren, aber auch als Bürgernamen tauchen sie der Regel nach erst mit der Wende des fünften Jahrhunderts auf," et de nominibus gentilibus scribens 8): „Uebrigens sind nicht alle fremden Volksnamen immer Sklavennamen" °). Ex omnibus igitur his operibus, quibus data opera de hac re agitur, apparet aetate imperatoria nomina, quae nisi a servis non gererentur, non exstitisse. In universum fieri potest, ut ea nomina, !) H. Meyersahm, Deorum nomina hominibus imposita [1891]. 2) 0.1. pp. 10 sq.. 3) O. 1. p. 13. i) O. 1. p. 29. 5) O. L p. 30. 6) 0.1. p. 23. ") F. Bechtel und A. Piek, Die griechischen' Personennamen [218941, p. 313. 8) 0.1. p. 340. 9) Cf. W. Schubart, E. P. p. 332. 86 quae prioribus temporibus hic illic fere semper servis imponebantur, tune homines quoque ingenuos indicavèrint. Nisi ex alüs indiciis probatur eum, cui nomen tale datum sit, servum fuisse, certo scire numquam possumus, utrum homines, qui in N. To. afferuntur, servi fuerint, necne. -St?fe Quod ut in singulis nominibus diiudicemus, omnia ea nomina propria in N. To. inventa, quae e V. To. allata non sunt, in cake paginae eodem modo dividimus, quo M. Lambertz in opere suo nomina servorum divisit1). ï) Cf. Lambertz, o. 1. pp. 6—72. In N. To. haec nomina invenimus: lum. Nomen servi idem est quod domini. Eum usum in N. To. nusquam invenimus, si praeter nomina servorum etiam nomina dominorum nota sunt. 2um. Nomen a patria, vel ab alia gente sumptum est: talia sunt 'AXaixóg, Usgofc, AvSla. 3™*. Nomina urbium: in N. To. non leguntur. An fortasse $iyeXog duc- tum est ab'urbe Pygela, quae postea 'PvysXXa vocabatur? 4um. Hominum in historia celebrium nomina: 'AXêgavdgog. 5^. Nomina heroum: Nygevg, 'Iaamv, Aivog, Ndgxutaog, Alvsag. (Cf. 'Hgeadqg et 'HgcoSidg). ö™. Nomina deorum: XXótj, 'Eg/tijg, Evodla, $oï(Sri, 'Yjiévaiog. 7um. Nomina votiva: Ar/ptrjxgiog, Aiorioiog, 'AnoXXwg. gum. Nomina composita, quorum pars prior deum indicat: 'Eg/Myévt/g, QsócpiXog, Aioxgetprjg; formae breviores quoque leguntur, ut AneXXfjg, 'Agxefidg, 'OXvfmag, Arjfjiag, ZrjvSg, 'Eg/jiag (alü putant hoe nomen formam dialecticam esse nominis, q. e. Egfiijg, cf. Meyersahm, o. L pp. 4, 5, 11). 9um. Nomina notiones universas condicionemve servi domesticam exhibentia: Tvgawog, $dóXoyog. 10<™. Nomina adiectivi formam praebentia: 0Xéycov,'Ovrjaifiog,'Ejiaqpgódtrog, (forma brevior: 'Emupgag), 'Aavyxgixog, Tgvg, Tv%ixog, 9lXtjxog, Kvgia(T), ES/HouXog, (cf. Evvofpg, Tgitpaiva, Èdrj/icov, quae adiective non inveniuntur). llum. Nomina animalium: Aogxdg, Adftagig (= AdfiaXig?), plantarum: Sxdxvg, 'PóSr/, Kdpjiog, Bldaxog, aliarum rerum: Ilhooe, Zxiipavog. 12»™. Nomina dierum, mensium non leguntur, nisi fortasse 'AnsXXijg. (cf. Bechtel-Fick, o.l. p. 64: „Die Namen 'AneXXrjg... können auch auf den Monatsnamen 'AaeXXaiog bezogen werden"). 13um. Nomina, quae omina sunt: fortasse Evrvyog, et alia, quae cum voce, q. e. xvxv cohaerent? 14um. Nomina composita: 'Avdgóvixog, 'Agiaxagxog, 'AgiozóflovXpg, 'AgxéXaog, "AQXwiog, Benvixrj, Evvlxtj, Avaaviag, Nixdvcog, Nixódr/uog, NixóXaog, 'Ovtjaüpogog, ügóxogog, 2vvxvx*l, 2cooöévijg, 2a>:iaxgpg, Stoohtaxgog, Tlfid&eog, fmg,'Iastgog, Iaxmf), 'MxcofSog, 'hjoovt, (cf. Bagtrjoovg), 'Iovdag, 'Icodvva, 'Icodwije, 'Iaivag, (cf. Bagtcovag), 'Iwoijg, 'Io>o^ftt], SaoyX, SavXog, Saawpslgr), Ss/ist, 2i/uov, Svfuwv, Sovadvva, TafiiM, $avovrjX, Xovtag. b. Nomina latina. a. praenomina: róXog, Aoóxiog, Mógxog, TUnXm, Thog. > f}. nomina: 'IovXtog, 'looXia, KXavdtog, KXavdia, KogvriXiog, Ilóvuog, Hógxiog, Zêgyiog, Tt(3rjgu>g, Thiog. y. cognomina: 'AxvXag, 'AfuiXlazog, Avyovexog, TaXXécov, AgovoZXXa, 'Iovoxog, Katoog, KXr)fir)g, Kovagxog, Kgr/oxr/g, Kgbnog, Kvgrpitog, Nigaiv, Nlyeg, Ovgflavog, ïlaiïXos, HCXaxog, üoièrig, JJgièxa, IJgtoxtXXa, 'Powpog, Zixowdog, StXovavog, Zxevag (= Scaeva?), Têgxiog, TigxvXXog, Qijozog, &ogxov*axog, et formae hypocoristicae in -as terminantes: 'IovvCag, 'AfutXlag, 2Hag, Aovxag. c. fortasse Phrygium est: 'Ampia. (vide C. I. G. III, p. 1168, (4380 fc3), cf. G. Thieme. Die mschriften von Magnesia am Maander und das N. T. [19051. p. 39; Zahn, Einl. in d. N. T. I [31906] p. 327; Dibelius, (Hb. N. T. III, 2, [1912], ad Philem. 2; cf. Cic. Epp. ad Pain. III. 72, 91. ubi sermo est de incolis Appiae, oppidi Phrygiae Magnae . 16um. Nomen originis incertae: Aoitg. i) Steinmann, Ski. a. K., pp. 51 sq. 88 Jason, Sosipatros, Erastus sind beliebte griechische, Urbanus, Rufus, Julia, Lucius, Tertius, Caius, Quartus ebenso gelaufige lateinische, die sich in allen Standen finden. Dagegen kommt Junias als Sklavenname vor, Ampliatus weit öfters, Narcissus ebenfalls, Persis hing eg en, die Paulus auszeichnet, ist „typischer Skla vinnenname": die Perserin. Phlegon wurden Hunde und Sklaven genannt. Ebenso ward der Göttername Her mes gern Sklaven gegeben, Patrobas und Nereus sind Sklavennamen. Das mitgeteilte Material musz genügen zur Erhartung der Behauptung, dasz ein groszer Bruchteil der christlichen Kirche die Sklaven waren." Lietzmann 1), quem Steinmann h. 1. imprimis sequitur, ipse multo prudentius scripserat. Nomen q. e. 'Iouvtcê;, de quo Steinmann hic agit, nusquam alibi adhuc, quantum scio, inventum est. Narcissum, quem laudat, servum Christianum 2) fuisse, haud facile, mea quidem opinione, probatur 3). Negari nequit, nomen q. e. "Epfifig saepe servis inditum esse, sed refero ad Meyersahm, pp. 5, 28, 29, 31 permui tos homines ingenuos eius nominis enumerantem. Opinor igitur, ex nominibus ipsis non multum effici posse, neque tarnen sequi, ut fieri non potuerit, ut inter homines supra commemoratos permulti re vera servi fuerint. Sed alia ratione hoe statuendum est, quamvis raro certo diiudicari possit. Nonnullos eorum hominum constat servos fuisse, velut eos, quibus nomina 'Póiïw, Mxlyog, 'Ovflo-ijxsc essent, plerosque ingenuos, quos afferre necesse non habeo. Sed iam remanent plurimi, de quorum in vita societatis statu nihil notum est. Quod autem ad hos, quantum fieri possit, ex ceteris vitae condicionibus, ex indiciis aliunde sumptis, cognoscendum est, quonam statu fuerint. Sed priusquam hac de re iudicemus, alia nonnulla disputanda sunt. In N. To. enim aliquoties mentio fit hominum, qui non ipsorum nominibus, sed alterius indicentur, eos dico, qui nominantur: oi èsc Tvi; Katoaoe; oixixg (Phil. 422), » oi èx. twv 'Apicrzo^cvlov (Rom. 1610), oi ix twv Naoxiao-ov (Rom. 16u), oi Xléiti (I Cor. I11), ö efccoc oniröi (i. e. Lydiae, Philippis) (Act. 1615), ö olxig (tov (i. e. toü 8zap.oyvkxxoi, Philippis) (Act. 163133), ■ft oixix T.ze. Narcissiani inveniuntur C. I. L. III 3974, VI 15640. Cum igitur nomen q. e. Narcissus tam saepe tamque diversis locis inveniatur, adhuc fieri non1 potest, ut unum ex tam multis eundem fuisse atque eum, quem Paulus appellat, effleiatur. Cf. Feine, o. 1. pp. 130—132. 1) Cf. v. Harnack, M. u. A." 311 p. 250; Erbes. Z. N. W. X [1909], pp. 128—147; Zahn. Einl. 31 pp. 274—277. 297—299; Comm. in ep. ad Rom. f1-2 1910], ad cap. 16, pp. 605—611. 2) Cf. Deissmann, L. v. O. 2-3-p. 169 sq., Paulus, p. 13; Feine, o.l. pp. 121—149: Anlage über Röm. 16, 3—20 als Epheserbrief. 91 solum probamus, si Erbes ad Romanos epistulam datam esse iudicans, scribit haec: „Dagegen ist es lacherlich, die Bestimmung der Grüsse für Rom darum bezweifeln zu wollen, weil einzelne der Namen sich auch an andern Orten flnden, emerlei sogar, aus welchem Jahrhundert," 4) sed etiam altera ex parte id quod Deissmann (Ephesios fuisse eos existimans) annotat2): „Die Kennzeichnung der Personennamen von Röm. 16 als speziflsch römischer aufgrund stadtrömischer Inschriften hat denselben Weirt wie die Kennzeichnung der Namen Wilhelm, Friedrich, Lui se als speziflsch berlinischer aufgrund Berliner Grabsteininschriften. Jene Namen wimmeln durch die Inschriften, Papyri und Ostraka der ganzen Mittelmeerwelt." Pauli autem ad Romanos Epistulae cap. 16 multa praebet nomina Christianorum Romae habitantium P p. C. n. saeculi. Inter quos Iudaei quoque nonnulli afferuntur, quos muitos Romae habitavisse, supra3) vidimus. Bellis enim cum Iudaeis gestis haud parvus numerus servorum Iudaeorum Romam adductus est 4). Ex üs autem, qui a Pompeio capti erant, nonnulh liberati sunt, alü a Iudaeis redimebantur, alü a novis dominis, quibus, cum diligenter leges suas observarent, molestissimi essent 5), mox manumissi sunt ). Aetate igitur imperatoria multi libertini Iudaei Romae erant, qui etiam extra Romam libertinorum nomen servasse videntur7). Multi Iudaei, qui liberti cognatorum Caesarum vocantur, in titulis Romae inventis commemorantur 8). Etsi parum cqnstare videtur, quae rationes inter antiquissimam ecclesiam Romanam et Iudaeos intercesserint ), 1) Ceterum eiusmodi investigationem, qualem, ut exemplum afferam, G. Thieme, habuit in tituhs Magnesiae (Die Inschriften von Magnesia am Maander u. d. N. T. [1906]) magni momenti esse ad onomatologiam N. Ti. proferendam, non nego. 2) Deissmann, L. v. O. 2 3 p. 209 ann. 1. 3) Vide supra p. 89. i) Cf. in universum A. Berliner, Geschichte der Juden in Kom [1893]; H. Vogelstein-P. Rieger, Geschichte der Juden in Rom, I, II [1896]; J. Juster, Les Juifs dans 1'empire Romain, I, II [1914]; v. Harnack, M. u. A. 3II pp. 38 sq. 5) Cf. H. M. R. Leopold, o. 1. p. 445; Vogelstein-Rieger, °*6) Philo, Leg. ad Gaium, 23 (ed. Mang. II 568), VogelsteinRieger, pp. 6 sq. , , 7) Act. 69: ztvsg t&v ix wjff avvayeoyijg zijg uyo/tirijg AifSsQzivrnv. v^i. Schürer, G. J. V. 4III, p. 128. Alü tarnen allter de his „Libertinis sentiunt. .cn 8) Vide Vogelstein-Rieger, o.l., ubi tituli mvenluntur pp. 459— 483: „Die Inschriften in den jüdischen Gömeterien in Rom", cf. pp. 59 sq. 9) Vide Wendland, H. R. K. 2 3 pp. 209 sq.: „Die Schlüsse mit denen man das Verhaltnis des heidenchristUchen und judenchrisuichen 92 atque in ea imprimis Christiani, qui a paganis orti erant, fuisse putantur x), nonnulli tarnen Iudaei in numero Christianorum fuerunt, id quod fortasse nominibus q.s. Maria et Herodion probatur. Nee fleri non potest, ut inter ceteros, quos Paulus Rom. 16 salutat, Iudaei sint, quippe quorum nomina saepissime Hebraica non fuerint 2), (ut Aquila et Priscilla). Cum autem inter Iudaeos, qui Romae erant, numerus servorum aliquantus esset 3), fortasse inter eos, qui Christiani facti sunt, servi quoque nonnulli fuerunt, etsi hoe nusquam ipsis verbis indicatur. Quod ad alios Christianos Romanos, de Caesareis supra diximus; arbitramur R. Knopf nimium contendere scribentem4); „Es sind unfreie Leute gewesen, die sich hier dem neuen Glauben anschlossen, aber neben niedrigen bedeutungslosen Sklaven, die hier das Christentum gewonnen haben mag, waren wohl auch einflussreichere Teiles einzelner Gemeinden festzustellen gesticht hat, sind unsicher und schwankend." Fortasse Claudius, qui primo omnes Iudaeos ex Italia discedere iusserat (cf. Act. 182), paulo post edixit, ut coetus soli religiosi Iudaeorum vetarentur, Iudaeorum et Christianorum in synagogis iurgiis adductus, quae Suetonius (Claud. 25) propter Chrestum quendam exstitisse confitmat. Cf. J. Woltjer, De berichten der Heidensche Romeinsche Schrijvers aangaande Christus (in: Alm. v. h. Stud. Corps a. d. V. U. [1912] pp. 143—155), pp. 144 sq.; Staerk, Neutest.Zeitgesch. I pp. 117 sq.; v. Harnack, M. u. A. 21 p. 8. Quodsi verum sit, ea re probetur Romae quoque ut plerumque, in ecclesia muitos Iudaeos fuisse, etsi non obliviscimur, plurimos homines paganos primum Iudaeos, deinde Christianos factos esse; cf. Deissmann, Paulus p. 141: „Die „Heiden" die Paulus gewann, stammten wohl zum guten Teil aus den bereits jüdisch beeinflussten Kreisen der ganzen oder halben Proselyten. Die Alternative, die man bei der Frage der Zusammensetzung seiner Gemeinden oft formuüert hat: „Judenchristen oder Heidenchristen?" ist zu eng. Es gab auch Heidenjudenchristen, frühere Heiden, die erst Juden und dann Christen geworden waren." Cf. in universum Th. Reinach, i. v. Iudaei in: D. e. S. III [1900], pp. 619-632. 1) Cf. A. Jülicher, Einl. i. d. N. T. [S-61906], pp. 99 sq.; H. J. Holtzmann, Lehrb. d. hist.-krit. Einl. i. d. N. T. [31892], pp. 232 sq. 2) Cf. F. Buhl. i. v. Hellenisten, in: H. R. E. VII [31899], pp. 624 sq.: Vogelstein-Rieger, o.l. £ pp. 59—61; Harnack, M. u. A. 3I, p. 6 ann. 4. 3) Cf. Vogelstein-Rieger, I p. 64: „Dass die Zahl der jüdischen Sklaven in Rom keine geringe war, erklart sich aus der Natur der Sache. Der Name einer Sklavin im kaiserlichen Hause, Akme, dié in der Familientragodie des Herodes eine unheilvolle Rolle gespielt hat, wird überliefert, — auch Martial hatte einen jüdischen Sklaven (Mart. Vil, 35, 55)." Multi utique fuisse non videntur. 4) R. K n o p f, Ueber die soziale Zusammensetzung der altesten heidenchristlichen Gemeinden. (in: Zeitschr. f. Th. u. K. X [1900], pp. 325— 347) p. 338. 93 Glieder jenes Haushaltes, Leute, die vielleicht das Ohr von Machtigen, vielleicht von Prinzen und Prinzessinnen der Kaiserlichen Familie besassen . . . Das Christentum hat unter den Sklaven und Freigelassenen des kaiserlichen Haushaltes ein treffiiches Feld für Propaganda gefunden . . ." Contra nos putamus, de illis servis nihil constare. R. Knopf duos quidem libertos imperatorios affert, in Ia ep. Clementis nominatos, de quibus annotat '): „Sklaven können es nicht gewesen sein", sed nusquam servos attulit. De aliorum Christianorum Romanorum, quorum nomina sola tradita sunt (Rom. 16), vitae condicionibus statuere quicquam me non audere supra dixi -). Epistulam universam ad Romanos legentes, nusquam indicia invenimus probantia, servos in ecclesia ibi inventos esse, nusquam Paulus in hac epistula monendis aut consolandis servis operam dat, ut in alüs quibusdam epistulis. Concludimus igitur, fieri posse, ut in Ecclesia Romana antiquissima servi fuerint, neque tarnen numerum servorum magnum fuisse, utique nusquam de iis aperte mentionem fieri 3j. Ex Christianis, qui Corinthi4) noti sunt, principes fuerunt Aquila et Priscilla, Titius Iustus, Stephanas, Fortunatus, Achaicus, Crispus, Gaius, Erastus, domus Chloes (quae fortasse ipsa Christiana non erat), Phoebe (Cénchreis habitans). Aquila et Priscilla (sive Prisca) tabernaclarii erant aeque ac Paulus. Eos ditissimos fuisse, verisimile non est, cum Paulus, qui Corinthi apud eos tentoria faciebat, postea scripserit se Corinthi eguisse: y-xi rrapwv repos t/axg y.x\ vorzepf&eïc; ou •/.axsvoipr/rrtax oifèzvbz'zb yxp vcTzèpyiux uou izp9vxveTZAr,pr,vTxv oi xSsAQoi èXSwtes xizb Mxy.edovixz (II Cor. 119). Quo ex loco conicimus Aquilam et Priscillam, qui utique Paulum magni aestimaverint, magna officina usos non esse, et ipsos mediocrem vitae condicionem sustinuisse. Fortasse ecclesia domestica, quae apud eos fuisse commemoratur, in officina ipsa congregabatur 5). Deinde de domo Stephanae mentio fit (I Cor. I16, 1615'17), quocum semei (1617j Fortunatus et Achaicus una afferuntur. 1) O. L p. 339. 2) Vide supra pp. 86—88. 3) Neque tituli, qui in Catacumbis antiquissimis: Priscillae iuxta Viam Salariam Novam sita, Domitillae iuxta Viam Ardeatinam sita leguntur, usque adhuc quicquam de condicione vitae in societate Christianorum exhibent. Cf. C. M. Kaufmann, Handb. d. christl. Archéologie p 1913] pp. 127, 146, 677; J. Schrijnen, o. I. p. 48. 4) Cf. P. Biesterveld, Corinthe's Gemeente ten tijde van Paulus [1907]. 5) Priscillam tanta auctoritate fuisse v.' Harnack (in: Z. N. W. I [1900] p. 16) iudicat, ut. eam Epistulam ad Hebraeos scripsisse credat. Cf. A. van Veldhuizen, „Vrouwen van Korinthe" (in: Nieuwe Theol. Stud.-II [1919] pp. 297—307), p. 307. 94 Multi vv. dd.l) eos servos Stephanae fuisse iudicant, nixi eorum nominibus, quod argumentum nullius fere pretii esse supra indicavimus. Fortasse, id quod nonnulli 2) affirmant, Fortunatus idem fuit atque ille, quem Clemens (ep. I ad Cor. 65) Roma cum legatis Romanorum Corinthum anno 97 p. C. n. iter fecisse scribit. Nulla tarnen est causa, cur utrumque e familia Stephanae non fuisse arbitremur, neque cum iis, qui oi xXóns vocantur, confundendi sunt8). Oi XXóti; (I Cor. I11), etsi maiorem speciem servitutis praebere mihi videntur, domestici liberi tarnen fuisse possunt. Dubium est, utrum Chloe ipsa Corinthi an Ephesi habitaverit, eam Christianam fuisse, nusquam affirmatur 4). Titius Iustus et Gaius, qui Paulum domi suae recipere potuerunt, Crispus olim archisynagogus (cf. Act. 188), Erastus, praefectus aerario, Phoebe diaconissa quaedam ecclesiae Cenchreensis, quae ipsa suo nomine commercia agebat 5) et Romam iter fecit, hi omnes servi non fuerunt. Corinthi igitur nullum servum invenimus inter eos, qui nominatim in N.To. afferuntur. Sed ex epistulis Pauli ad Corinthios scriptis apparet, servos in ecclesia ibi fuisse. De locis, qui ad eos spectant, infra agemus. Quot servi fuerint, quae ratio numero servorum fuerit cum numero ingenuorum, non facile düudicatur. Neque ad hanc rem spectant illa Pauli, quibus ipse ecclesiam Corinthiam significat (I Cor. 126—28): oü nolld oroaoi xxzx axpxx,.ov noXkoi diruazoi, oii 7rs/.Xet züyvjüi e.q.s. Quae cum non ita interpretanda sint, quasi omnino homines sapientes, potentes, nobiles ecclesiae Corinthiae defuerint, quam interpretationem iam verba ipsa vetant, eorum iudicium refutatur, qui putent, Corinthi omnes, aut fere omnes Christianos proletarios fuisse, cui opinioni socialistae q.d. nonnulli 1) Cf. Ph. Bachmann (in: Zahn, Comm. [2 1910]) ad I Cor. 16": „weil Fortunatus und Achaikos nach der Form ihrer Namen zu schliessen, Sklaven oder Freigelassene des St[ephanasl gewesen sein werden ..." C. Weizsacker, D. Ap. Zeitalter [31901] p. 266: „Zu den Leuten dieses Stephanas gehören wohl auch die 161' neben demselben als Besucher des Apostels in Ephesus genannten beiden Manner Fortunatus und Achaikos, aus deren Namen sich vermuthen lasst, dass sie Sklaven waren (cf. p. 632), wahrscheinlich Sklaven oder Freigelassenen des ersteren." Cf. Biesterveld, o. 1. p. 12. 2) Cf. Zahn, Einl. in das N. T. 31 p. 192. Heinrici (in: Meyer, Comm. in I Cor. [»1896]). ad L 3) Heinrici, 1. 1.: „Zur Familie des Stephanas .... sind sie nicht mitzurechnen (wie de Wette will). Grot. halt sie für die Leute der Chloe, aber s. z. I11." Cf. Lietzmann, Comm. in I Cor. p. 158. Bachmann, 1. 1. 4) Cf. Lietzmann, 1. U supra pp. 90, 93. 5) Cf. Zahn, Comm. in Rom. [' M910], ad Rom. 161, pp. 604 sq.: „in recht gunstiger sozialer Lage." 95 faverunt '). Sed praeter modum egredi ii quoque mihi videntUr, qui, ut Steinmann2), iudicent: „die Sklaven werden einen grossen, wahrscheinlich den überwiegenden Bruchteil der Gemeinde gebildet haben." Omnibus rebus perpensis, Corinthi, nonnullis hominibus ditibus et nobilissimis. exceptis, eos, .qui mediocri vitae condicione uterentur, maiorem partem ecclesiae effecisse '■'), pauperrimos atque egenos tarnen minorem, arbitror. Inter hos utrosque servi erant, quorum tarnen numerus magnus non fuit. De reliquarum ecclesiarum in societate vitae condicionibus N. T. non multa tradit. In Macedonia ecclesiae ortae erant Philippis. Thessalonicae, Beroeae. A Paulo (II Cor. 82) r, y.xtd fic&tvg uw/tiet ovjzw commemoratur. Philippis apostolus ancillam sanavit, m/sO/aa ■Kiiiiwjy. habentem (iam antea Paulum ancillam offendisse non commemoratur 4)), sed ibi Lydia quoque habitabat, muiier dives. Thessalonicae mulierum Christianarum nobilissimarum mentio flt (Act. 174), etiam Beroeae (Act. 1712), quae tarnen hic postea a religione Christiana defecisse videntur °). De Christianorum, qui in Galatia habitabant, vitae condicionibus nihil comperimus. Colossis et Laodiceae servos fuisse apparet, cum his, in urbibus domini moneantur, pluribus verbis servi 6). E ditioribus Nymphas quidam (Col. 4l0) Laodiceae commemoratur. Colossis Philémon servum habebat Onesimum, de quo infra agemus. Athenis servi Christiani hoti non sunt. Altera ex par te !) Velut Kautsky, Ursprung des Christentums, p. 339: „dass in der Gemeinde weder die Bildung, noch der Besitz vertreten sei." Cf. Steinmann, Ski. a. K. p. 50; Kiefl, o. L p. 143. 2) Steinmann, 1. 1. 3) Fado cum Ramsay; de quo (Expositor [1900] p. 102) Bachmann (o. 1. p. 17) annotat: „Ramsay glaubt aus den Namen, die in I begegnen, und aus dem ganzen Ton des-Briefes schliessen zu dürfen, dass ein grosser Teil der Gemeinde aus wohlhabenden Gewerbetreibenden bestand, die z. T. Freigelassene, z. T. noch Sklaven waren; seien sie auch nicht etwa die Mehrheit, so doch der soziale Kern der Gemeinde gewesen. Uebrigens liesse sich in diesem Fall auch am leichtesten die Haufigkeit von Rechtsstreitigkeiten unter den Gemeindegliedern begreifen." 4) Cf. Lightfoot, PhÜippians [181913] p. 57: „It can hardly have happened, that the Apostle's mission had never before crossed the path of a slave; yet is it a significant tact, illustrating the varied character and typical import of this chapter of sacred history, that the divining girl at Philippi is the earliest recorded instance, where his attention is directed to one of these „live chattels". Praeterea vide infra p. 112. 5) Cf. de his tribus ecclesiis: Deissmann, Paulus, pp. 144 sq. 6) Vide infra G. V. 96 Dionysius quidam Areopagita, de quo mentio fit, ibi in numero Christianorum erat (Act. 1734). Quod ad Hierosolyma, Apostolorum temporibus ecclesia ibi pauperrima erat1). Rhode sola ancilla ibi nota est. C. Quae opera faciant servi in N. To. commemorati. Quod attinet ad opera, quibus servi, in N. To. commemorati, funguntur, haec sola annotanda videntur. Servus, qui in agricultura adhibetur, reperitur Lc. 177; quem servum ab agro domum revertentem dominoque servientem fortasse unicum dominus, in hac similitudine a Iesu allatus, habebat. Mt. 1328 servi rustici rogant dominum, numne etiam herbae inutiles sibi colligendae sint. Servorum in horticultura et vinicultura occupatorum, in N. To. mentio non fit, neque eorum, qui pastores erant, etsi saepe inter eiusmodi homines servi inveniebantur. Servi, qui mercaturam faciunt, in similitudine domini peregrinantis commemorantur (Mt. 2514-31; cf. Lc. 1912-27). Eiusmodi servi suo nomine domino absente res pecuniarias tractabant 2). Neque in industria in rebus manu faciendis posita servi, in N. To. allati, non adhibebantur, non multo tarnen plures numero quam ingenui. Diiudicari saepe non potest, de utris agatur. Fieri potest, ut servi nonnulli fuerint inter fiillones (Mc, 93), coriarios (Act. 106), argentarios (Act. 1924), figulos (Rom. 921), aerarios (II Tim. 414), stabularios (Lc. 1035), quamquam nusquam ipsis verbis indicatur. De feminis molentibus in mola agitur Mt. 2441 et Lc. 1735, quod ad opus ancillae quoque adhiberi poterant. Saepissime ad munera privata assumebantur. Homines pauperes uni servo omnia mandabant, quae facienda erant (cf. Lc. 177), ditiores domini ad singula officia singulos servos habebant, a quibus adiuvabantur sive domi suae versantes, sive exeuntes. E quibus ianitores (Mc. 1334; Io. 103) et ostiariae (Io. 181617; cf. Act. 1213) commemorantur. Ad nuptias amici domini a servis invitabantur (Mt. 223). filius, qui domum reverterat, a servo veste indutus est (Lc. 1522), servi in cena ministrabant (Lc. 2224); dpyixpixlivoi quoque Io. 28 9 commemorati, servi fortasse fuerunt. Iuxta hos servos privatos homines in N. To afferuntur, quorum opera interdum servis publicis obvenirent. Tales sunt ministri iudicum, qui homines condemnatos poenis afficerent (npdxzup Lc. 1) Cf. Gal. 210; I Cor. 16'—4; II Cor. 8; Rom. 152S. 2) Cf. J. Marquardt, Das Privadeben d. Röm. I [!1879], pp. 159-162; H. Blümner, R. P. A. p. 639. 97 1258, vnypizm Mt. S25, cf. Act. 1622-23), vel torquerent (fiacsacmvfe Mt. 1834, qui idem fortasse èe<7p.oy\ikxl erat) x). Qui tarnen foo-po sanatus esse narretur. Nos tarnen facimus cum iis, qui putant, Ioannem ad aliam aus gesehen ist es nicht von wesentlicher Bedeutung, festzustellen — selbst wenn wir es könntenl — wieviel Freie und wieviel Unfreie, wie viele Handwerker und wieviel ganz Arme in den Gemeinden waren. 1) Cf. supra pp. 49-51. *•{'*• ? 2) Vide 1 W e 11 h a u s e n, qui (Comm. in Mt. ad 1.) de hac narratione: Sie variiert," inquit. „bei Mt und Lc und findet sich in einer andern Form im vierten Evangelium (Joa 446-54> indessen nicht als das erste. sondern als das zweite Wunder Jesu." Quin etiam resurrectionem flhae IaM IMc 522 = Lc. 8*1] Wellhausen confert: „der Unteraclued zwischen Tochter, Sohn (Joa) oder Knecht bedèutet nicht viel. Cf. W Bauer, Hb. N. T. II, 2, ad Io. 4*-"; Holtzmann, Handc. z N T I 1 P1901] in Mt. 85-13); J. Weiss (Comm. in Mt): „Der „Knabe" wird von Johannes (4*6) als „Sohn" aufgefasst, gemeint ist aber ëin persönlicher Diener, ein „Bursche"." 101 curatipnem spectare ')• Cum Ioannes de servo non agat, locus Ioanneus hic mittendus est. Deinde alü sunt, qui discrimen aliquod statuunt inter narrationem Matthaei et Lucaé2). Iudicant Mt. agere de filio, cum is semper hic usus sit vocabulo, quod est Ttaï?. Sed nodi saepissime servum, neque eum semper servum nondum adultum, significat, et in V. To. et in N. To. et alibi toüs ftvoc fere semper (tantummodo Io. 451 filium notat) servum alicuius indicat 3). Nihil igitur mirandum est, eundem hominem modo dovlov, modo itxïda nominari, id quod Lucae quoque verbis efflcitur (lïoüXoc 72-3-W, noüc, 77). Matthaeum ad eandem rem spectare ac Lucam, negari non posse mihi videtur. In utraque narratione de servo ixxzovzdpypv sermo est4). Verba Matthaei et Lucae, inter se composita, docent hux.zbvza.pjpv, qui in urbe Capharnaum habitabat, a Iesu petivisse ut servum suum, qui paralyticus esset et moribundus, sanaret. Apud Lucam seniores Iudaeorum a centurione ad Iesum mittuntur, qui centurionem valde laudant. Iesus respondet se venturum et servum sanaturum esse (Mt.) 5), et cum Iudaeis proficiscitur (Lc.). Quo 1) Velut Keil, Wichelhaus-Ad. Zahn. Discrimina sunt: l""1. Io. ntóg (semei naidlov, semei nats) et jzaifo, Lc. dovXos (semei naïg), Mt. nat?; 2™*. Mt. et Lc. ixaTÓvzapxos, Io. (Saodixós; 3um. Apud Mt. et Lc. centurio non vult Iesum domum suam intrare, apud Io. regulus rjgwca ïva xcaapjj; 4um. Apud Mt. et Lc. Iesus ipse primo ad servum ire coepit, apud Io. Iesus non proficiscitur, sed regulo dicit, filium vivere. 2) Cf. Holtzmann, o. L p. 65: „Wahrend über den xaïs — der Queue wenigstens bei Mt. als Sohn gedacht scheint (doch steht das Wort Mt 1218 142 auch für Diener) hat Üm Lc als èovXos gefasst". B. Weiss (in Comm. Meyeri in Mt. [9 1898]): „es hier so [= Knecht] zu nehmen, verbietet v. 9" [nonne mendum est priori fortasse editioni debitum, Weissiumad Mt. 813 annotare: „In der Stunde noch, in welcher Jesus jene Worte sprach, ward der Skiave geheüt"?]. 3) Cf. Zahn (Comm. in Mt. 3 p. 33910). i) Cf. de Wette, J. P. Lange, Wichelhaus-Zahn, Th. Zahn, ad 1. 5) Verba q. s. èya> èXêmv foocutevoto avróv nonnulli viri docti (cf. Zahn, Klostermann, R. H. Woltjer, W. G. W. M. p. 974) enuntiatum interrogativum esse censent: „Moet ik een Jood — komen —1 in het huis van een heiden — en hem genezen?" Argumenta afferuntur: „èn om èyo>, èn om het volgende antwoord van den hoofdman, èn omdat Jezus inderdaad niet komt" (Woltjer 1.1.). Sed monendum est, centurionem, cum [per nuntios, Lc.] audivisset Iesum in animo habere ad servum venire, [per amicos, Lc] respondisse, se tali honore indignum esse, et verbum Iesu sufficere ad eum sanandum, sicut verbum centurionis sufficeret militibus et servis. Lucas, qui copiosius rem tractat, ipsis verbis narrat: 6 Sk 'Ir/oovs ixoQsveto ovv avtoïs. Cum tarnen Iesus prope domum venisset, et verba centurionis [per amicos allata] audisset, constitit. 102 honore se dignum non esse arbitratus, centurio alios misit, qui Iesum rogarent, ne domum suam intraret. Quo audito Iesus postquam prope domum centurionis verrit, servum sanat. Centurionem alios servos non habuisse verisimile non est}), De servo ipso non multa comperimus. Cum autem centurio vir „yofiovitaioc tóv Ssbv" fuisse videatur (cf. Mt. 810, Lc. 75 9), et servi Iudaei dominis peregrinis hisce temporibus raro servirent, puto hunc quoque servum paganum, fortasse proselytum fuisse. Ceterum eius condicionem optimam fuisse, eum domino carissimum fuisse, ex toto tenore loei apparet. Etiamsi Lucas verba, q. s.: H fiv huaoi eanöt non addidisset, id narratione ipsa probaretur. Quae autem erga servum dementia optime congruere videtur cum ceteris rebus, quae de servorum in Palaestina condidone nota sunt. De eiusmodi hominis condidone servili Iesum nihil dixisse mirum non est. Altera ex parte tarnen Iesus servum sanavit fide centurionis commotus. Seniores Iudaeorum Iesum precati esse videntur, non misericordia servi adducti, sed quia centurio a|tó; èoriv w notpél-r) toüto (Lc. 73), propterea quod populum Iudaeum amaret et synagogam aedificavisset (Lc. 75). Neque de desiderio, neque de fide, neque de gratia servi quicquam audimus, quod fortasse mirum videtur, sed considerandum est, quid Iesus hoe miraculo spectaverit. Hominum enim ipsorum in hac narratione minus ratio habita est, cum Iesus praesertim indicare voluerit paulatim in locum populi Israëlitarum homines paganos venisse ad fidem Christianam accipiendam. Deinde comperimus Petrum apostolum, cum Iesus comprehenderetur, aurem servi prindpis sacerdotum, cui nomen erat Malchus, absddisse gladio (Mt. 265] = Mc. H47 = Lc. 2250 = Io. 1810), quam aurem Iesum sanavisse. Cuius facinoris Petrum poenas dedisse non audimus, cum fortasse medio in tumultu non facile discerni posset, quis servum vulneravisset. Cognatum enim Malchi postea Petrum quidem agnovisse, sed solum eum rogasse: „nonne ego te vidi in horto cum illo?" (Io. 1826), de auricula abscisa mentionem fecisse nullam. Apologetae dicunt Marcum (qui nomen Petri non !) Cf. B Weiss (Comm. in Mt. 89): „Dass er zu gleichem Zweck hier auf seinen Sklaven /m 6ov).a> uov) verweist, zeigt klar, dass das nicht der war, für den er bitten kam" et (in Lc. 78): „Bemerke, wie hier der Hauptmann nur einen Privatsklaven hat (x. dovl. u.), wëhrend nach v. 2 offenbar mehrere, da der Kranke von ihm besonders geschatzt war". Cf. Alford (Comm. in Mt. 1. 1.): „but one slave"; J. P. Lange (in Mt): „ohne Zweifel hatte er nur diesen einen vortrefflichen Hausknecht". Omnis tarnen difflcultas aufertur, si interpretamur verba, q. s. ,,r&> 6ov).<;> uov" generatim atque universe dicta esse. 103 affert) in suo Evangelio servum a Petro vulneratum esse scribere ausum non esse, Ioannis tarnen temporibus scribi potuisse '). Malchum servum publicum et Iudaeum habendum esse aeque atque alios servos et ancillas summi pontificis (cf. Lc. 2258,59, Io. 1818-26), verisimile est2). Ceterum haec res non multum ad sententiam Iesu cognoscendam affert. Nusquam alibi traditum est, Iesum cum servis congressum esse. Vita igitur Iesu pauca .tantum exhibet, quae indicent, quomodo se in servos gesserit. Paulo plura e dictis Iesu cognoscere possumus, in quibus multae parabolae primarium obtinent locum. Cum Iesus materiam ad has similitudines subiectam saepe e vita cotidiana sumpserit, ex iis multis modis scientia nostra augetur. II. De servis a Iesu in similitudinibus commemoratis. Primum nonnullae sententiae breviores tangendae sunt. Apud Matthaeum (ó24) et apud Lucam (1613) leguntur haec: Oü$üg (4- itxe'Tïis Lc.) êuvxrxi ouui xupiet? Souleóeiv, x.za. Primo obtutu huic proverbio repugnare videntur, quae scripta sunt Act. 1617-1 : ei y.vpioi xürfti,' i. e. ancillae Philippensis, quae •Kvevu.a tzïBwdx habebat, et ea, quae nunc nota sunt de servis, qui plures habebant dominos. Corrigendus igitur videtur Joh. Weiss annotans ad locum: „selbst wenn dies rechtlich möglich ware, so ware es doch innerlich undurchführbar"3). In iure enim domestico Aegyptio eiusmodi servos communes ignotos non fuisse. Pap. Oxy. IV 716 (anni 186 p. C. n.) probatur4), ubi quattuor domini unius servi nominantur, e quibus unus suam partem servi.manumittere vult5). 1) Cf. Klostermann (ad Mc. 1447). 2) Cf. supra p. 97. 3) Cf. B. Weiss, Comm. in Mt. ad 1.: „Das Gleichniss ist hergenommen vom Sklavenverhaltnis, dem es eigenthümlich ist, dass der Herr eine unbeschrankte Verfügungsgewalt über den Sklaven hat, die jede Teilung zwischen Zweien ausschliesst." 4) Cf. praeterea Pap. Oxy. 722 fa. 91 vel 107 p. C. n.); Pap. Edmondstone (a. 354 p. C. n.); B. G. U. I 96 (fragm. III' p. C. n- saecuÜ). 5) Cf. L. Mitteis, Ueber die Freilassung durch den Teileigentümer eines Sklaven (in: A. P. III [1906] pp. 252—256), qui docet etiam in iure Romano posteriore de servo communi manumisso sermonem esse (Iustinianus c. unica c. 7. 7.) etsi nonnulla discrimina sint, quae probent „dass der Rechtsfall obiger Urkunden [i. e. Pap. Oxy. 716, 722] im Reichsrecht keine Wurzel haben kann; abgesehen davon, dass es sich in denselben nicht um Romer handelt, kann nicht einmal von einer analogen Anwendung eines für die Römer hier allgemein geitenden Rechtsatzes die Rede sein. Eher liesse sich daran denken, dass jene Behandlung der Soldatentestamente und die daran sich schliessende Rechts» bildung einer in den hellenistischen Provinzen schon vorlangst geltende 104 Quae autem Steinmann de hac re agens, annotat 4): „Dieser Fall vermag gegen unsere Erklarung des Herrnwortes nichts auszutragen. Ganz abgesehen davon, dass der Rechtsfall jener Urkunde im Reichsrecht keine Wurzel hat, bilden doch eben samtliche vier Geschwister den einen Herrn des Sklaven. Ein zweiter Herr ist ausgeschlossen", ea minus recta esse puto. Servus enim, de quo sermo est, quattuor hominibus obtemperare debebat, qui singuli sua auctoritate apud servum uti poterant. Alio modo verba Christi explananda esse videntur. Agitur enim de cuèzr^, servo igitur domestico, qui semper una cum domino in isdem aedibus habitat. Etsi alü dominio eius utuntur, in rebus domesticis tarnen uni tantum domino servo oboediendum est, haud aliter atque üs servis, qui a domino locantur, ut apud alterum opera faciant. Deinde hic sermo est de duobus -/.vpioig, qui alter alterum excludunt, quorum potestas est immoderata. Mt. 1024-25 == Io. 1316, 1520: om. ë'o-Ttv . . . dovkcg imèp zcv v.vpiov cxüzov (ud&av zov xupiov cxüzov) dpxezov . . . Ivo. yivnzxi . . . g fooAos w; g xópwc acvzoü. Quae verba, quasi proverbium laudata (Io. 1520), quibus Iesus usus est ad animos discipulorum confirmandos, docent, Christum naturae rationes, inter servos et dominos intercedentes, non solum non vituperasse, immo cum rationibus inter discipulum et magistrum (om hziv fiocSrizrit; ünèp zcv. §idoi, 3; ëoriv è; uawv * TOvra uuïy yvwpfcrewiv ra w#e. Verbis q. s. fa è3"Ttv è£ tfftwy, probatur fortasse Önesimum nuper ad Christi fidem convérsum Colossis nondum satis notum fuisse Christianis, sed in his verbis nihil est, quod statum eius servilem denotet. Quae res monet, quam caute in definienda condicione civili eorum hominum, quorum nomina sola in N. To. commemorantur, agendum sit. Qui Onesimus exemplum multorum aliorum servorum imitatus dominum effugit. Quare hoe fecerit, non cognoscimus. „Wij behoeven niet aan te nemen," inquit Bal jon 1), „dat dit toe te schrijven was aan een inhumane behandeling van Filemon. Anders zou Paulus hem dat wel gezegd hebben. Meer aannemelijk is, dat Onesimus van de goedheid zijns heeren misbruik maakte, en de consequentie 2) trok, dat een Christenheer zijn slaven wel vrij mocht laten. Hij bedacht in dit geval niet, dat hij iets onmogelijks verlangd zou hebben, zooals dan ook Paulus b.v. noch in Kor. noch in Ef. en Kol. op de vrijlating van den slaaf aandringt. De eisch: «Gij heeren! laat al uwe slaven vrij", zou een sociale revolutie beteekend hebben. De bezittingen der heeren bestonden vooral in slaven, en de slaven zouden zonder hunne heeren geen inkomsten gehad hebben. Den gewonen arbeiderstand kende men toen niet." Quibus verbis huic servo a*xpwr<» 3) nimium intellegentiae 1) Baljon, Comm. ad 1. 2) Haec verba minus in Onesimum quadrare videntur. Quomodo enim servus paganus talia concludere poterat? Numquam ad id tempus praeceptum erat, ut Christiani servos dimittere deberent. 3) Hoe vocabulum h. 1. parum perspicuum est. Si antea prorsus „inutilis" Onesimus habendus fuisset, Philemonis parvi interfuisset, eum aufugisse. Noratum est vocem q. e. axenoxog mediam inter vocabula q. s. 'Ovr)oiuoe et evxQfiarog legi. (' Ovrjoiuov, xóv Ttoxi ooi axQrjOiov wvl dk xal ooi xai èuoi svxgrjOTov). Fortasse tarnen nonnulli vv. dd. huius nominis proprii significationem voci q. e. axQV™s oppositam esse acutius quam verius arbitrati sunt (cf. Baljon, ad 1. „de woordspeling op den naam Onesimus (ovlvnui) is hier niet te miskennen"; Deissmann, Paulus, p. 13: „den armen „Nichtsnutz"", quod Dibelius ad 1. „allzufein beobachtet" putat). Dilucidius Sxer)oxo? voci q. e.-svxgrjoxog opponitur: Onesimus ad Christi fidem conversus evj^pK est, facilis ad utendum, ad dominum reverti seque eius auctoritati subicere cupiens. Vocabulum q. e. axoqoxoi h. 1. ea sententia leniore intellegendum esse videtur, ut priusquam effugit, prorsus inutilis quidem non esset, sed saepe molestus domino, saepe mandata eius neglegens, servus ineptus. Cf. Moulton-Milligan, o.l. i. v., qui conferunt Pap. Oxy. 107050_sqq. (UI1 p. C. n. saec, ubi muiier quaedam, cui quis curam totius domus mandaturus est, axenaxog dicitur (quod Editores Papp. Oxy. vertunt: „who is un- 118 Ioannes Damascenus 1), inter recentiores Weizsacker2), Overbeck3), v. Soden4), Meyer-Haupt5), alü6). Quas contrarias opiniones si conferimus cum ipsius Pauli verbis, non facile est discernere, utra opinio melior sit. Quae verba imprimis sunt haec: ïvx aiwviov xlxbv shtéy'fiq, o&xsti &>; dovkov xllx untp êcukov, ddsAybv dyxTcr,xbv (vss. 15 sq.); si olm as éyiiq v.ovjwjbv, TipcaAxfioü xvxbv' m; sas (vs. 17); stiJw; öti zat Cmèp x. Asy&> 7toiw7Sts (vs. 21). Postrema verba ipsa obscuriora sunt, quam ut ex iis clare perspiciatur, quidnam Paulus rogare voluerit7). Quae si componimus cum omnibus, quae antecedunt, fieri^ potest, ut Paulus solum hoe rogans, ne Philémon Onesimum castigaret, non ignoret, dominum plura facturum esse, i. e. Onesimum benigne accepturum esse; fieri potest, ut Paulus roget, ut Onesimum benigne accipiat, quin etiam praeterea eum liberet. Sed ceteris dictis Pauli comparatis, facere malumus cum iis. qui arbitrentur, Paulum omnino non cogitavisse de manumissione Onesimi8). Verba q.s. swcsti w; ooxikov,- 1) Ioannes Damascenus, Ep. ad Philemonem (Migne P. g. XCV), p. 1032. 2) Weizsacker, in: J. D. Th. XXI, pp. 20 sq., Apost. Zeitalter, pp. 660 sq. 3) F. O v e r b e c k, Ueber das Verhaltnis der alten Küche zur Sclaverei im röm. Reiche, p. 181. 4) v. Soden (in: Handcommentar [21893]), p. 76: „Eine Freilassung ist damit nicht in Aussicht genommen. 5) Meyer-Haupt, IX (Comm. in Philem.) [71902], p. 6: „So wenig er jemals die letzteren [i. e. die faktischen sozialen Verhaltnisse] im allgemeinen zu andern unternimmt, so wenig versucht er es, auch in dem vorliegenden einzelnen Fall, im Namen des Christentums die Freilassung des Sklaven zu fordern. Auch hier wendet er denselben Grundsatz an, den er Rom. 131 'f- für die poliüschen Verhaltnisse aufstellt: . . . Diesen Grundsatz hat er schon 1 Kor. 720 ff auf die Sklaverei angewendet . . . Der Christ hat sich in jede bestehende Rechtsordnung zu fügen. Selbst ein Unrecht des Herrn gibt dem Sklaven kein Recht, sich seinerseits von dieser Rechtsordnung zu emancipieren. Onesimus muss zurückkehren, auch auf die Gefahr .hm, dass die ganze Strenge des bestenenden Sklavenrechts* sich gegen ihn kehrt." 6) Cf. praeter hos: ]. J. van Oosterzee-K. Knoke (in: Langes Bibelwerk) [1894], pp. 164—167; Wiskemann, o. 1. pp. 69—71; Deissmann, Paulus, p. 13; v. Dobschütz, Ski. u. Cbi., p. 427: „Auch in den Brief an Philémon deutet er nirgends den Wunsch an, Onesimus freizulassen, auch nicht vs. 16; nur milde Behandlung des nach Gesetz und Brauch strengster Strafe Verfallenen wül Paulus durch seine Fürsprache erzielen"; Kiefl, o. 1. pp. 103 sq. 7) Dibelius ad vs. 21 caute annotat: „Ueber die Bedeutung von vmo 8, Uym noir)aets gilt das zu 20 Gesagte [i. e. „ist nicht zu beweisen"]." 8> Cf. Baljon, o.l. p. 355: „Zou dit hierin bestaan hebben, dat Paulus den stillen wensen koestert: FÜemon zal Onesimus de vrijheid 126 Quod ad verba ipsa, vidimus voces, q. s. dXXd et et zat neutram opinionem prohibere neque imperare; vocabula q. s. j^aXXov yjpr]7xi melius quadrare, si zri èlevSepioc suppleatur, neque tarnen fieri non posse, ut W) ocuXeta adiciendum sit. Idem concludit Steinmann1): „Die Erwagungen von pro und contra bis auf unsere Tage heben sich mehr oder minder restlos auf. Die Zensur „unmöglich" muss sowohl für die eine wie für die andere Auffassung als falsch bezeichnet werden. Mehr lasst sich auf Grund der Betrachtung unserer Stelle allein und ihrer Auslegung nicht ausmachen." Solum igitur restare videtur2) ut contextum consulamus. Ad 4um. Capite VII0 huius epistulae Paulus ad multa respondit, quae Corinthii eum per litteras rogaverant (vs. 1). Primum de matrimonio agens, Apostolus ipse caelibem manere optimum iudicat, etsi homini, qui matrimonio iunctus sit, suadet ut in eo statu maneat. Si ei, qui matrimonium nondum inierint, caelibes manere non possint, uxorum ducant. Uxor cum marito divortium ne faciat, quodsi fecerit, caelebs maneat aut in gratiam cum marito redeat. Neve vir uxorem infidelem repellat, neque uxor maritum infidelem. Sed si homo infidelis ipse uxorem repudiare cupiat, discedat. Unusquisque in eo statu, in quo a Deo vocatus sit, permaneat. Idem fere de circumcisione praecipit Apostolus. Is, qui circumdsus sit, circumcisionem irritam ne faciat, qui circumdsus non sit, ne circumddatur. Neque enim circumcisionem, neque praeputium ullius momenti esse. Si quis servus vocatus sit, ei curae ne sit. dXX' et xai owcKja.1 ëXetöeoo; yevéff&at, f/aXXev xprnrou. Nihil referre, utrum quis servus sit an ingenuus. Quod discrimen in Domino non valere. Servum enim Christianum libertum Domini esse, sed simüiter hominem liberum servum esse Christi. Dominum enim eos pretio emisse, hominibus ne serviant, „d. i. machet euch nicht, statt von Christi Willen und Dienst euer Verhalten bestimmen zu lassen, von dem abhangig, was Menschen von euch wollen und fordern"3). Aliquoties igitur Paulus in hoe capite monet, ne Christiani statum suum mutent. Eadem fere verba et ante et post vs. 21 leguntur :< unusquisque in ea vocatione, qua vocatus est, permaneat apud Deum (vs. 20 et vs. 24). Num verisimüe est, eum medias inter eas sententias servis suasisse, ut condicionem vitae mutarent? At, 1) Steinmann, P. Ski. K. pp. 45 sq. 2) ld quod Bischoff, 1.1. coniecit: aut ante u&XXot vocem, q. e. ut) ponendam esse, aut vocabulum fit), quod legitur in ut) ooi ueXixa> toti sententiae, itaque verbis quoque, q. s. fiaXXov xevaal attribuendum esse, minus placet. Verisimüe non est ut) h. 1. cum imperativo aoristi coniunctum esse, id quod fere nusquam invenitur. 3) Heinrici, (Comm. ad I Cor. [1896]) ad 1. 127 inquiunt ei, qui ty èltvstpia supplent, verba q. s. «XX' si zai ... Xpwrai in parenthesi legenda sunt, aeque atque exceptio, quam vs. 11 invenimus: pi ywpur^iyiMi — èav os zai ympurSf,, i/.svs'tg) ay oouXsia propter verba q. s. si zat et propter contextum. Iam breviter componamus, quibus argumentis in rebus positis viri docti utantur, ut probent Paulum servis suasisse aut dissuasisse, ut liberi fleri conarentur. Steinmann, priori opinioni favens, scribit 4): „Unter den sachlichen Momenten aber kommt dem Hinweis auf politische Verdachtigungen, revolutionare Umtriebe nicht die mindeste Beweiskraft zu Der Eintragung der Parusieerwartung in den Rat des Paulus endlich widerspricht das universelle Liebesgebot mit seinem Verlangen nach extensiver und intensiver Betatigung und seinem ewigbleibenden Wert. Anderseits ist es mit der Sinnesart des Paulus, mit seiner Herkunft aus dem Judentum, mit seiner Auffassung von xüpie; und Solloc, mit seinem Gewissen als Seelsorger nicht vereinbar, dass er dem Sklaven, der die Möglichkeit besass, frei und damit ein völlig unbeschranktes Eigentum des himmlischen Herrn zu werden, der willkommene Gelegenheit hatte, arge Gewissensnot mit seliger Gewissensfreiheit zu vertauschen, geraten hatte, sie nicht zu benutzen." Haec Steinmann adducunt, ut vertat: . . . „—- besitzt du aber gar die Möglichkeit frei zu werden, gebrauche sie lieber. — Denn e. q. s." 2). Inter eos, qui post Steinmann hac de quaestione egerunt, H. Win dis ch iudicat 3): „der Versuch Steinmanns seine Erklarung mit V. 20 zu reimen, ist missglückt Diese Aus- führungen [i. e. der Nachweis . . . das der Rat der Freimachung durchaus den Prinzipien des Urchristentums entspreche] haben wenig Beweiskraft, da die entgegenstehenden Momente die gerade die Beibehaltung der Sklaverei im Urchristentum bewirkt haben, und erklaren, nicht gesehen sind." Kiefl quoque, Steinmannum impugnans aliter atque is 1) Steinmann, P. Ski. K. pp. 74 sq. 2) 0.1. p. 75. 3) H. Windisch, in: D. L. Z. [1912] coll. 1172 sq. 133 exempla affert servorum, qui severe tractentur, id quod apud exteras gentes nonnumquam fiebat, dicit, quid de hac tractatione sentiat, neque eam vituperat, sed ipsis exemplis utitur ut rationes ad res divinas spectantes cum iis comparet. Ipsa ratio, quae inter servum et dominum intercedit identidem componitur cum intima Dei cum hominibus ratione. Cum Iesus formam societatis, quae tum erat, vindicare velit, et ea quoque in re principi dare cupiat id quod principis sit, ne rationem quidem in vitae soeietate inter dominum et servum intercedentem mutat. Neque in hac sola re Iesus quodammodo culturam atque humanitatem sui temporis neglegit. Quod ad alia, notissimum est, Iesum numquam quicquam scripto mandavisse, id quod hominibus hodiernis fortasse mirum videtur, sed, ceteris neglectis, obhviscendum non est, eum ea aetate vixisse, qua vox viva magis yaleret quam libri scripti Iesus non imprimis societatem reformat, neque religio Christiana ex angustiis societatis eorum temporum orta est 2), ut multi, qui vocantur socialistae, contendunt. „Terwijl Hij eenerzijds,'. inquit H. Bavinck3), „de natuurlijke goederen volstrekt niet miskent of veracht, is Hij er toch anderzijds ver vandaan, om ze op zich zelve te beoordeelen en de waarde te bepalen, welke zij in zichzelve dragen. Daartoe is Hij niet op aarde gekomen; dat was zijn taak, zijne roeping, zijn door God hem opgedragen werk niet. Vandaar, dat hij nooit rechtstreeks voor de armen en de verdrukten, voor de weduwen en de weezen, voor de slaven en de daglooners als zoodanig opkomt. Hij dringt nooit aan op lotsverbetering of loonsverhooging, op levensverzekering of pensioenregeling. Jezus is geen man der wetenschap of der kunst, maar ook geen politicus of oeconoom, geen sociale hervormer of demagoog, geen partijman of klassenstrijder. Hij aanvaardt de sociale toestanden, zooals ze zijn, • en wendt nooit een enkele poging aan, om daarin verandering of verbetering te brengen." Paulus et reliqui apostoli maiorem quam Iesus consuetudinem habuerünt cum servis, quales extra Palaestinam habitarent, et magis servitutis aliarum terrarum et gentium rationem habebant. Ubi condiciones plerumque multo iniquiores erant quam apud Iudaeos. In primis ecclesiis Christianis, quae praesertim in magnis urbibus, ubi humanitas et cultura maxime valebant, condebantur, servi, magna ex parte domestici, inveniebantur, quamvis fortasse numerus eorum non tantus erat, quantum nonnulli viri docti putant; domini quoque in numero Christianorum erant, quare fieri non i) Cf. P. Wendland. H. R.,K. 2 3p. 226. -) Cf. H. Bavinck, Christ. Beg. en Maatsch. verh., p. 3. 3) Bavinck, o. 1. p. 22. 134 poterat, quin quaestio oreretur, quomodo rationes inter utrosque moderandae essent. Quas in imperio Romano universas rationes iniquas aestimandas non esse, supra }) vidimus: ea enim ipsa, quae modum excederent, quaeque solito severiora et crudeliora essent, saepe commemorata sunt, iuxta quae altera ex parte multa afferri possunt, quae ut iustius rectiusque iudicandum sit, efficiant. Saepe enim servi, praesertim ei, qui initio fidem Christianam acciperent, libertate quadam in vita cotidiana, atque animi ingeniique cultu fruebantur, neque omnes conferendi sunt cum servis agrestibus, quales in Sicilia et alibi adhiberentur, qui tamquam scelerati interdum tractarentur, quibus facultas eruditionis, libertas in rebus ad religionem spectantibus vix aut omnino non daretur. Quid autem Paulus et ceteri Apostoli de servis iudicaverunt? Primo loco ponendum est, ad iuste iudicandum non solum ea, quae ipsa ad servitutem spectantia in N. To. leguntur, conferenda esse, sed etiam universam doctrinam Christianam multis ex partibus consulendam esse, id quod ab hoe opere alienum erat. Pauca igitur tantum annotabimus. Vidimus Paulum nusquam servitutem universam improbavisse, neque indicavisse se statum rerum, ubi servi non iam invenirentur, suspicione attingere, cum servitus arte conexa esset cum societate, quae tum erat. Neque civitatem, neque principatum Caesar um, neque societatem eorum temporum Paulus improbavit, sed omnibus his in rebus mores aetatis secutus est 2). Quae cum ita sint, nusquam Paulus universam servitutem tollendam esse significat. Hoe quoque iam a plerisque conceditur: „und es ist dies wohl der eigentliche Ertrag, den der wissenschaftliche Feldzug gegen den früher angenommenen Einfluss des Christentums gehabt hat, dass man die bewusste Absicht der apostolischen und der ganzen alten Kirche jetzt allgemein aufgegeben hat — die bewusste Absicht namlich, die Sklaverei als gesellschaftliche Einrichtung ganzlich abzuschaffen" 3). 1) Cf. supra pp. 72—74. 2) Cf. H. Windisch, Das N. T. im Lichte der neu gefundenen Inschriften, Papyri und Ostraka (in N. J. kl. A. [1910]), p. 209: „Unter den staatUch-wirtschaftlichen Instituten der Antike ragen zwei durch ihre besondere Bedeutung hervor, das Sklaventum und das Kaisertum. Gegen keines der beiden hat das Urchristentum protestiert; und doch haben beide Einrichtungen ihre Wirkungen auf die Denkweise des Urchristentums ausgeübt." 3) M. v. Nathusius, Die Mitarbeit der Kirche an der Lösung der sozialen Frage [U895], p. 315. 135 Sed quae fuerit causa, cur Christiani antiquissimi hoe non spectaverint, ab alüs aliter diiudicatur. Sunt enim, qui contendant, Paulum statum rerum, ubi servi non iam adhiberentur, summum quidem aestimavisse, neque tarnen arbitratum esse, tempora et occasionem venisse ad illud consüium perfleiendum. Quae autem eum moverint, a nonnullis haec fuisse putantur: si Paulus omnibus servis suasisset, ut se liberarent, res novas instigavisset, id quod universam civitatem et societatem evertisset, et religioni Christianae magis damno quam commodo fuisset. De eiusmodi tarnen Pauli propositis nusquam legimus, et apparet eum identidem allocutum quidem esse servos, sed solum ad eos monendos, ut semper se subicerent et oboedirent dominis. Ne in epistula quidem ad Philemonem scripta Paulum manumissionem Onesimi tecte designare verisimüe est, id quod nonnulli affirmant, et fac eum id fecisse, nondum liceret ex ea re colligere Paulum iudicavisse servitutem universam tollendam esse. Manendum enim esse in vocatione qua quis vocatus sit, Paulus putat. Etiamsi exceptiones fecisset, id quod quidam I Cor. 721 eum fecisse dicunt, eiusmodi exceptio normam ipsam non sustulisset. Arbitramur igitur Apostolos discrimina, quae in vita cotidiana et in societate invenirentur, tollere non cupivisse, sed quae docuerint, haec esse: in rebus ad religionem et ad cultum Dei pertinentibus solis ea discrimina omnino non existere, neque quod attinet ad genus, neque ad nationem, neque ad eruditionem, neque ad condicionem vitae. In Christo neque servum neque dominum discer- nendum esse: , der Gedanke der Gleichheit [berührt] die politischen Sphare und die ausseren Rechtsverhaltnisse gar nicht... Die Jünger Christi werden in eine ideale Lebensordnung und zu einer Höhe der Weltbetrachtung erhoben, von der aus alle Unterschiede und Gegensatze der irdischen Zustande völlig gleichgültig erscheinen. Ein soziales Programm liegt gar nicht im Gesichtskreise der religiösen Lehre Jesu . . . . 1). Deinde verisimile non est idcirco ChriStianos novam formam societatis, in qua servi non invenirentur, non appetivisse, quia crederent nxpovaixv, quae dicitur, prope adesse. Complura enim indicia sunt, quibus probetur, eiusmodi nxpcvaixv ne Paulo quidem propinquam visam esse 2). Quoniam igitur servitute in societate eorum temporum opus erat, Christianorum erat id agere ut rationes inter dominum et servum 1) P. Wendland, H. R. K. 2 3p. 231. 2) Cf. F. W. Grosheide. De verwachting der toekomst van Jezus Christus [1907]; v. Nathusius, o.l. p. 315: „Abzuweisen ... Quietismus, der bei dem nahen Wekende eine Standesveranderung nicht mehr der Mühe für Wert gehalten habe." 136 interceden tes, quam optimae essent. Fieri poterat, ut alter Christianus esset, sive dominus (Philémon et Onesimus ante huius ad fidem Christi conversionem), sive servus (cf. servos, qui ü~i &yóv sunt I Tim. 61), et ut uterque Christianus esset'(Philémon et Onesimus postquam ad Christi fidem conversus est). Sive tarnen dominus paganus, sive Christianus est, servus ei obtemperare a Paulo iubetur, quin etiam dominis severis ac duris ut Deo ipsi oboediendum est. Ut servis Christi, Dei voluntatem facientibus, iis serviendum est. „Zelfs in den slavenarbeid," inquit Plooy 1), „zag Paulus een goddelijk beroep (Eph. 6,!) en juist daarin ligt de eeuwige waarde der persoonlijkheid, dat zij door de uiterlijke omstandigheden niet Wordt bepaald." !) D. Plooy, Op de grenzen van „Antike" en Christendom, in: St. d. T. [1913—14], p. 667. / APPENDIX I. TITULI LIBRORUM AD HUIUS OPERIS ARGUMENTUM SPECTANTIUM, PARTIM SUPRA ALLATORUM *). A. Opera, quibus in universum de servitute antiqua agitur, et quae in universum ad argumentum spectant. P. Allard, Esdavage (in: Dict. Apol. I coll. 1474 sq.). P. Allard. Slavery (in: The Cath. Ene. XIV [1912] coll. 36-39). G. von Below, Unfreiheit (in: Elsters Wörterb. der Volkswirtsch. II [31911] coll. 1095—1102). *E. Bernheim, Lehrbuch der historlschen Methode und der Geschichts- philosophie [Leipzig 5 61908]. *P. ]. Blok, De Geschiedenis als sociale Wetenschap [Groningen 1894]. *K. Bücher, Die Entstehung der Volkswirtschaft, Vortrage und Ver- suche [Tübingen 101917]. H. Dejust, L'esclavage [Paris 1873]. E. Desjardins, L'esclavage dans 1'antiquité [Caen 1857], A. Ebeling, Die Sklaverei von den altesten Zeiten bis auf die Gegenwart [Paderborn 1884]. E. Egger, Considérations sur l'esclavage dans 1'antiquité (in: Mém. d'hist. anc. et de philol. [Paris 1863] pp. 331 sqq.), *C. Grünberg. Unfreiheit (in: Conr. Handw. d. Staatsw. [21901]). *C. Grünberg, Sklaverei (in: Conr. Handw. d. Staatsw. Vil [31911] pp. 524—541). L. M. Hartmaan, Zur Geschichte der antiken Sklaverei (in: Deutsche Zeltschr. f. Geschichtswiss. XV [1894] pp. 1—17). ]. K. Ingram, History of Slave and Serfdom [1895] (interpret. Germ. L. Katscher [1895]). J. K. Ingram, Slavery (ta:Enc.Brit.XXV[Cambridge'il911]pp.216—227). *G. W. Kernkamp, Over de materialistische opvatting van de Geschiedenis [19011. Ch. Letourneau, L'évolution de l'esclavage dans les diverses races humaines [Paris 1897]. *Ed. Meyer, Die wirtschaftliche Entwicklung des Altertums [1895], [ «= Kleine Schriften I pp. 79—168 [Halle am Saaie 1910]) (= W. E. A.). i) Opera, asterisco (*) praedtta, supra allata sunt. 138 *Ed. Meyer, Die Sklaverei im Altertum [18981 (= o.l. pp. 169—212) ( = Ski. A.1. *Ed. Meyer, Geschichte des Altertums [Stuttgart u. Berlin] I, 1 [31910], I, 2 [31913] (= G. d. A.). Monod, Ésclavage (in: Ene. d. Sciences rel. [1878—1882], IV). *K. ]. N eum ann, Entwicklung und Aufgaben der alten Geschichte [Strassburg 1910]. W. C. Osborne, A history of the ancient working people [London 1904]. W. Stevens, The slave in history [London 1904]. / A. Tourmagne, Histoire de l'esclavage ancien et moderne [Paris 1880]. *H. Wallon, Histoire de l'esclavage dans 1'antiquité I—III [Paris 11847, 21879]. *M. Weber, Agrargeschichte I: Agrarverhaltnisse im Altertum (in: Conr. Hwb. Staatsw. I [31909], pp. 52—188). O. C. Whitehouse, Servant, slave, slavery (in: Hastings, Dict. of the Bible IV [1902], pp. 461"—469"). B. Opera, quibus de servitute apud Aegyptios et Orientales agitur. *A. Erman, Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum [Tübingen 1886]. *H. Gressmann, Altorientalische Texte und Bilder zum Alten Testamen te [Tübingen 1909]. *A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen Geisteskultur [Leipzig 1913]. J. Jeremias, Moses und Hammurabi [1903]. *J. Kohier, Die Anfange des Rechts und das Recht der primitiven Völker. Das Recht der orientalischen Völker (in: AUgemeine Rechts- geschichte I« Halfte (= K. d. G. II, VII, 1) [Leipzig-Berlin 1914]). *J. Kohler-F.~E. Peiser, Aus dem babylonischen Rechtsleben I—IV [Leipzig 1890—1898]. Ed. König, Babyloniens Einfluss auf die Kulturgeschichte (in: N. J. kl. A. XI [1908] pp. 441-473). *H. H. Kuyper, Evolutie en Revelatie [Amsterdam 1903]. Maspero, L'histoire ancienne des peuples de 1'Oriënt [Paris 719051. *Br. Meissner, De servo babyl. assyr. (in: Beitrage zum altbabyl. Privatrecht [1893]). D. H. Müller, Die Gesetze Hammurabis und ihr Verhaltnis zur mosaischen Gesetzgebung sowie zu den XII Tafeln [1903]. *A. Noordtzij, De Filistijnen, hun afkomst en Geschiedenis [Kampen 1905]. S. Oettli, Das Gesetz Hammurabis und die Thora Israels [1903]. *J. Oppert-J. Mênant, Documents juridiques de 1'Assyrie et de la Chaldée [Paris 1877]. *G. Steindorff, Die Blütezeit des Pharaonenreichs [Bielefeld-Leipzig 1900]. C. P. Tiele, Babylonisch-Assyrische Geschichte II [Gotha 1888]. 139 *H. Winckler, Die Gesetze Hammurabis; Königs von Babyion um 2250 v. Chr. (= Alt. Or. IV, 4 [1902]). H. Winckler, Die Gesetze Hammurabis in Umschrift und Uebersetzung [Leipzig 1904]. C. Opera, quibus de servitute apud Israëlitas agitur. J. G. Abicht, De servorum hebraeorum acquisitione atque servitiis [1704]. J. van Andel, De Mozaische Wet [1882]. T. André, L'esclavage chez les anciens Hébreux [Paris 1892]. *I. Benzinger, Slavery (in: Ene. Bibl. IV [1903], coll. 4653—4658). *I. Benzinger, Hebraische Archeologie [Tübingen-21907] (= H. A.). *A. Berliner, Geschichte der Juden in Rom von der altesten Zeit bis zur Gegenwart [Frankf. a. M. 1893]. A. Bertholet, Die Stellung der Israeliten und der Juden zu den Fremden [1896]. * W. B o u s s e t, Die Religion des Judentums im neutestamentlichen Zeit- alter [Berlin 1903, 21906]. Jjfff *F. Buhl, Die sozialen Verhaltnisse der Israeliten [Berlin 1899]. *C. H. Cornill, Das Alte Testament und die Humanitat [Leipzig 18951. F. Delitzsch, JüdischesHandwerkerleben zur Zeit Jesu[Erlangen21875]. L. N. Dembitz, Slaves and Slavery (in: The Jewish Ene. XI pp. 403—407). * W. A. v a n E s, De eigendom in den Pentateuch [Kampen 1909] (— E. P.). H. Ewald, Die Alterthümer des Volkes Israël [Göttingen 31866). *D. P. D. Fabius, Mozaïsch en Romeinsch Recht. Eene vergelijkende rechtsstudie [Amsterdam 1890]. *J. G. Frazer, Folk-lore in the Old Testament, Studies in comparative Religion, Legend and Law [London 1919]. Grupp, Sklaverei (in: Wetzer und Welte, Kirchenlexikon XI [1899] coll. 400—420'. *A. Jirku, „Hebraische" und „israelitische" Sklaven (in: Or. Litt. Zeitung [1918] pp. 81—83). *J. Juster, Les Juifs dans 1'empire Romain. Leur condition juridique, économique et sociale. I, II [Paris 1914]. L. Hoffmann, Dissertatio de ancilla Hebraea [Jena 1712]. *C. F. Keil, Handbuch der Biblischen ArchSologie [Frankfort a. M. 21875] (= B. A.). R. Kittel, Geschichte des Volkes Israël I [Gotha 31916]. P. Kleinert, Die Profeten Israels in sozialer Beziehung [Leipzig 1905]. S. Krauss, Sklavenbefreiung in den jüdisch-griechischen Inschriften aus Südrussland (in: Harkavy-Festschrift [St. Petersburg 1908] I, pp. 52—67). F. E. Kübel, Die sociale und volkswirtschaftl. Gesetzgebung des A. T. unter Berücksichtigung moderner Anschauungen dargestellt [Wiesbaden 1870, Stuttgart 2 1891]. Laufer, L'esclavage et la Bible [Lausanne 1891], *C. F. Lehmann-Haupt, Israël, seine Entwicklung im Ramen der Weltgeschichte [Tübingen 1911]. 143 Cl ere, Les methèques athéniens [Paris 1893]. A. Croiset, L'affranchissement des esclaves pour faits de guerre (in: Mélanges H. WeÜ [1899]). E. Curtius, Anecdota Delphica [Berolini 1893]. *R. Dareste-B. H aus soul lier-Th. Rei nach, Recueil des inscriptions juridiques grecques I, II [Paris 1891, 1898—1904]. Drachmann, De manumissione servorum apud GraeGOs qualem ex inscriptionibus cognoscimus (in: Nordisk Tidskrift for Philologie VII pp. 246, VIII [1887], pp. 1—74). G. Foucart, De libertorum conditione apud Athenienses [Lutetiae Parisiorum 1896).° P. Foucart, Mémoire sur 1'afFranchissement des esclaves par forme de vente a une divinité d'aprés les inscriptions de Delphes [Paris 1866]. *H. Francotte, L'industrie dans la Grèce andenne I, II [Bruxelles 1900—1901], ree. Lenschau (in: Bursians Jahresber. 122 [1904] pp. 293—300). H. Francotte, De la condition des étrangers dans les dtés grecques (in: Musée beige VI, 4 [1903]). *H. Francotte, Industrie und Handel. A. Bei den Griechen (in: P. W. R. E. IX [1916], coll. 1381 — 1439. T. Franke, De manumissionibus Delphicis [Munster 19041. Frohberger, De opifleum apud veteres Graecos condidone [Grimmae 1866]. Gig li, Delle mercede nell' anti ca Greda I (Dei prezi degU schiavi) tin: Memorie dell' Accademia dei Linoei V, 4, pp. 1 sqq.). *G. Gilbert, Handbuch der Griechischen Staatsalterthümer [Leipzig I 21893, II 1 1883]. G. Glotz, Le travail dans la Grèce andenne [Paris 19201. G. B. Grundy, Thucydides and the History of his age [London 1911]. * P. Guiraud, La main d'oeuvre industrielle dans 1'ancienne Grèce [Paris 1900]. *P. Guiraud, La propriété fondère en Grèce jusqu' a la conquête romaine [Paris 1893]. *Hepding, Hieroduloi (in: P. W. R. E. VIII [1913], coll. 1459—1468). C F. Hermann-H. Blümner, Griechische Privatalterthümer (= Lehrbuch der Griechischen Antiquitaten III, 2 [Tübingen 3 1882]. Hirt[ius], De Hierodtdis [Berolini 1818]. Hogarth, Hierodouloi (in: Ene. of Rel. a Eth. [Edtoburgh 1913]). J. F. Jugler, 'AvdowioSoxcunjleïov sive de nundinatione servorum apud veteres [Lipsiae 1741]. Kaehler, De partibus servorum qui sunt in Aristophanis Equitibus, Vespis, Pace [Weimar 1877]. * J. Kaerst, Geschichte des hellenistischen Zeitalters II, 1 [Leipzig-Berlin 1909]. A. D. Kerampullos, Die eigenhandigen Unterschriften in den delphischen Freilassungsurkunden (in: Beitr. z. a. Gesch. (Klio) IV, 1, p. 18). *Köhler, Beitrage z. Gesch. der Pentakontaetie (in: Hermes XXIV [1889]). Kohler-Ziebarth, Stadtrecht von Gortyn. [1912]. *M. Lambertz, Zur Etymologie von dovkos (in: Glotta VI, 1, pp. 1—18). Ch. Lecrivain, Observations sur la contrainte par corps dans le droit grec (in: Mélanges de Rossi, pp. 293 sq.). 147 Eisele, Zum römischen Sklavenrecht (in: Z. S. R. Rom. XXVI [1905} pp. 66—83). S. Eitrem, Ein Sklavenkauf aus der Zeit des Antoninus Pius [Kristiania 1916]. Erman, Servus vicarius, 1'esclave de 1'esclave Romain [Lausanne 1896]. *J. J. Esser, De pauperum cura apud Romanos [Campis 1902]. Fowler, Social live at Rome in the age of Cicero [London 1909]. Frayer, De la condition en matière d'affranchissement [Paris 1887]. *L. Friedlander, Darsteüungen aus der Sittengeschichte Roms in der Zeit von August bis zum Ausgang der Antonine, I [Leipzig 81910]. Gessner, De servis Romanorum publicis [Berolini 1844]. P. Goutard, De la personnalité de 1'esclave [Paris 1884]. Gradenwitz, Natur und Skiave bei der naturalis obligatio (in: Festg. d. Königsb. Jur. Fak. f. Schirmer [1900]). H. Gummerus, Industrie und Handel. B. Bei den Römern (in: P. W. R. E. IX [1916] coll. 1439—1535).. H. Gummerus, Die römische Industrie, Wir t schaf tsgeschichtliche Untersuchungen (in: B. A. G. (Klio) XIV- pp. 129—184, XV [1918] pp. 256—302). L. Halkin, Les esclaves publics chez les Romains [Lièges 1897]. L. M. Hartmann, Ueber die Ursache des Unterganges des römischen Reiches (in: Arch. f. soz. Gesetzgeb. u. Stat. II [1889]). [v. Heister], Sclavenhandel und Sclavenmarkt, Eunuchen und Hetaeren bei den Römern [Stettin 1856]. K. Hoffmeister, Die Wirtschaftliche Entwicklung Roms [Wien 1899]. Hum bert, De la condition des ouvriers libres chez les Romains (in: Recueil de 1'Acad. de législation de Toulouse XVII [1868]). R. von Iherung, Geist des römischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung II pl894] pp. 166—182. *Kalb, [ree. opera ad XII Tab. spectantia] (in: Burs. Jahresber. CXXXIV [1907] pp. 26 sq.). Koester, De captivis Romanis [Gissae 1904]. Kromayer, Die wirtschaftliche Entwicklung Italiens im II und I Jahrhundert vor Chr. (in: N. ]. kl. Alt. XXXIII [1914]). G. Kühn, De opificum Romanorum condicione privata quaestiones [Halle 1910]. Ch. Lécrivain, Libertus, Libertinus, Manumissio, Vicarius, Servitus Poenae (in: D. e. S.). E. Lehmann, De publica Romanorum servitute quaestiones [Leipzig 1889]. G. A. Leist, Addictus (in P. W. R. E. I [1894], coll. 352 sq.). H. Lemonnier, Etude historique sur la condition privee des affranchis aux trois premiers siècles de 1'Empire romain [Paris 1887]. Ph. Lot mar, Mare Aurels Erlass über die Freilassungsauflage (in: Z. S. R. Rom. [1912] pp. 304—382). * P. Louis, Le travaü dans le monde romain [Paris 1912]. *]. Marquardt, Das Privatleben der Römer I [Leipzig 11879] pp. 133—191, 2 [1886 (A. Mau)] pp. 139—202 (= Handb. d. Rom. Alterthümer von J. Marquardt und Th. Mommsen VII). *L. Mitteis, Römisches Privatrecht I [1908]. *Th. Mommsen, Römische Geschichte II [Berlin 91903], V pl904]. 148 Th. Mommsen, Bürgerlicher und peregrlnischer -Freiheitsschutz im römischen Staat (in: Berl. Festg. f. G. Beseier pp. 255—272} (= Ges. Sehr. III pp. 10 sqq.) V. Muchin, Die Lage der Sklaven im röm. Reich in der vorchristlichen Periode [Kiev 1916]. Nègre, Condition des affranchis [Paris 1886]. *Bi Niese, Staat und Gesellschaft der Römer (in: K. d. G. II. IV, 1, [Berlin und Leipzig 1910]). A. O x é,. Zur alteren Nomenclatur der römischen Sklaven (in: Rhein. Mus. [1904] pp. 108—140). Pagès, De rinferiorité sociale des affranchis [Paris 1886]. Pal lier, Condition juridique des affranchis [Paris 1890]. H. H. Pflüger, Nexum und Mancipium [1908]. Piacenza, La schiavitü in Roma antica [1895]. L. Pignorius, De servis et eorum apud veteres ministeriis commentarius in quo familia tum urbana cum' rustica ordine producitur et il lust rat ur [Patavii 1656]. T. Pop ma. De operibus servorum [Antverpiae 1606]. Rathke, De bellis serviUbus capita selecta [Berol. 1904]. *Rodbertus, Zur Geschichte der agrarischen Entwicklung Roms (in: Jahrb. f. Nationalök. u. Stat. II [1864]). *Rodbertus, Zur Geschichte der römischen Tributsteuern seit Augustus (ibidem IV [1865]). F. W. E. Rost, De nuptiis servorum [Leipz. 1836]. *M. Rostowzew, Der Ursprung des Colonats (in: B. A. G. (Klio) I [1902]). M. Rostowzew, Studiën zur Geschichte des römischen Kolonats (= 1" Beiheft zum A. P. [1910]). M. Rostowzew, Kolonat (Rom) (in: Conr. Handw. Staatsw. V [31910] pp. 913—921). C. Salkowski, Zur Lehre vom Sklavenerwerb [1891]. Schambach, Der italische Sklavenkrieg 74—71 v. Chr. [1872J. Ad. Schmidt, DeHktfahigkeit der Sklaven [1873]. Schneider, Zur Geschichte der Sklaverei im alten Rom [Zürich 1902]. A. Schuiten. Ein römischer Kaufvertrag auf Papyrus aus dem Tahre 166 n. Chr. (in: Hermes XXXII [1897] pp. 273-289). Schumacher, De servis publicis populi Romani [Altona 1806]. O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt I [Berlin 21897, 1898] pp. 309—337. L. v. Seuffert, Der Loskauf von Sklaven mit ihrem Geld. Eine rechtis- geschichtliche Untersuchung [Giessen 19Ö7]. O. Sief er t, Die Sklavenkriege [Altona 1860]. *N. J. Singels, ]De Romeinsche Slavenwereld] (in: Versl. alg. verg. prov. Utr. Genootsch. [1914] pp. 7—43). *R. Sohii, Institutionen. Geschichte und System des römischen Privat- reclis [Leipzig 131909, H1911]. T e i s s i et Des affranchissements par acte de dernière volonté [Paris 1886]. Tarlaraf De servbrum personis in Aulularia Plautina (in: Riv. d. Fil. Clatfs. XXVIÏ, 2, pp. 193 sqq.). T. T r i nXh e r y, Studi sulla condizione degli schiavi in Roma [Roma 1888]. 157 *H. J. Kouwenhoven, Paulus' beroep op de lidteekenen van den Heere Jezus in zijn lichaam (in: Ger. Théol. Tijdschr. [1912] pp. 105—115). *J. H. Moulton, A Grammar of New Testament Greek I (Prolegomena) [Edinburgh 31908]. *J. H. Moulton-G. Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, illustrated from the Papyri and other non-literary sources [London, New-York I 1914, II 1915, III 1919]. *A. T. Robertson, A Grammar of the Greek New Testament in the light of historical research [London 31919]. *W. Scheffer, De vocis absolutae xvqws in N. T. usu [Amstelodami 1856]. *A. Schumann, Paulus an Philémon [Leipzig 1908]. *F. Sieffert, Das Recht im Neuen Testament [Gottingen 1900]. * Steek, Plinius im Neuen Testament (in: Jahrb. f. prot. Theol. [1891]). *Thackeray, A Grammar of the Old Testament in Greek I [1909]. *A. van Veldhuizen, De Vrouwen van Korinthe (in: Nieuwe Theol. Stud. II [1919] pp. 297—307;. *J. Weiss, Die Aufgaben der neutestamentlichen Wisschenschaft in der Gegenwart [Gottingen 1908]. *P. W er nie, Paulus als Heidenmissionar [Tübingen 21909]. * Wilcken, Aristobulos (10) (in: P. W. R. E. II [1896] col. 910). *Winer, De sensu vocum xvquk et 6 xvgiog in Actis et Epistulis Apostolorum [Erlangen 1828]. *J. Woltjer, De berichten der Heidensche schrijvers aangaande Christus (in: Alm. v. h. Stud. Corps a. d. V. U. [1912] pp. 143—155). *J. T. Wood, Discoveries at Ephesus [London 1877]. *Th. Zahn, Éinleitung in das Neue Testament I [Leipzig 31906]. J. G. Bok, Disquisitio exhibens Pauli Apostoli Doctrinam de rjj &no- IvtQwaei [Amstelodami 1856]. W. J. Goedbloed, Het begrip „apolutrosis" in het Nieuwe Testament (in: Ger. Theol. Tijdschr. XV [1914—1915] pp. 356—364'. B. B. Warfeld, „Redeemer" and „redemtion" (in: The Princ. Theol. Rev. XIV, 2 [1916], pp. 177—201). J. Wirtz, Die Lehre von der Apolutrosis Untersucht nach den H. Schriften und den Griech. Schriftstellern bis auf Origenes einschliesslich [Trier 1906]. APPENDIX II. INDEX LOCORUM VETERIS ET NOVI TESTAMENTORUM, IN HOC OPERE ALLATORUM. A. V. T. Gen. 925-28 . 25; 125 : 31; ». 26, 31; 14" : 31; 21: 31; 152.3 : 32, 44; 16 :31, 32; 5-9 : 32; 1712; 31; 13.23-27 :31; 186: 32; 2014:30, 31; » : 30, 31; 2110.13 : 31; 14 «,q.: 32; 25 : 30; 24 : 32; 35 ; 26; 2559 : 32; 2924:32; 29 : 32; 303-5 : 32; 3.4 : 3i; 9-12 : 32; 43:31; 3118;31; 3429 : 80; 358 : 45; 366 : 80; 3728 . 31. 391: 27, 31; 4112:27; 4718-25:26. Ex. 115 : 45; 1214 : 41; 38 : 39; 45 : 41; 2010 : 41; 17 : 26; 212 : 106; 2-7:33, 34—36, 38; 7-12 : 38; 16 : 39, 40; 20.21; 108; 20-32 : 39, 40, 42, 132; 223:34, 106; 2312:31, 41; 3525-26 : 42. Lev. 1913 : 42, 50; 20 . 42, 132; 22H : 31; 24 : 45; 256 : 41. 39-55 : 34, 36-38, 39, 40, 47, 50, 106, 132; 271-8: 40; 28.29 : 31, 40. Num. 346-51: 132; 114 . 39; 1815 : 132; 3F-54 : 44; 3531-32 : 132. Deut. 512-19 : 33, 41; 1212-18:41; 1512-19 : 34—36, 38, 50; 16H-14:41; 20U:39; 13:39,44; 16 : 39; 2U0-15 ; 39, 40,42; 231:45; 15 16; 30, 41, 42; 247 : 39, 40; 14 15 . 42, 50; 252-3 : 108; 4 : 41; 29" : 39. los. 918:44; 2l:45; 21.23.27:44; 147 : 77; 1610:44; 1713:44; 2429:77. Iudic. 414 «w- -45; 530 : 43; 918 . 31. Ruth 25-6 : 45 ; 8.23 : 45; 14.15: 50. I Sam. 815 : 45; 98 : 50; 22 . 50; 116 : 50; 1533 : 108; 2541 s 44. - II Sam. 41 : 45; 99-10 : 31, 44; 1231 : 108; 161 : 31; 4 : 44. I Reg. 239.40 ;44; 229 : 45. II Reg. 318:77; 41 : 43; 18 : 50; 52:43; 75 : 77 ; 932 : 45; 112 : 45; 1817 : 29; 23" : 45; 2412 ■ 15 : 45. I Chron. 234-35 : 44; 203 : 108; 281 : 45. II Chron. 217 -18 : 44; 288-16 • 43. Esdras 243-58 : 45; 64.65 : 44; 70 : 45; 77 : 45; 8» : 45. Neh. 326 • 31: 45; 55 : 43; 746-60 : 45-, 73 : 45; 1031: 43; 113 . 45; 21:45. lob 13 : 32; 244 . 32; 3113-15 . 32, 51. Prov. 138 : 132 ; 2919-21 : 51; 3010 : 51. Eccles. 124 : 45. Is. 203 : 79; 2220 : 79-, 421; 79; 4513 . 132-, 472 t 45; 501: 43; 563 .45. Ierem. 2" : 44; 725 : 77; 22« : 50; 254 : 77; 292: 45., 34: 43; 8-22:38. 45; 4116: 45. 159 Dan. 13 : 29; 25 : 108; 329 : 108; 430 : 131. Ioël 33-6:30. 43. Amos 13 : 108; 6 : 30; 9 : 30; 26 : 43; 3? : 77; 86 : 43. Haggaï 16: 50. Zach. 16 : 77. Mal. 35 : 50. I Macc. 3« : 47. II Macc. 8ii: 47, 80. IV Macc. 6" : 106. Sir. 3325-30; 51, 108. Tob. 1011: 80. III Baruch 16 : 108. B. N. T. . ri^jm Mt 525 : 81. 97. 106; 624 j 76, 78, 103; 85-»3: 79. 82, 100—102; 937 • 97. 1024.25 j 76, 79, 104; 1215 : 79; i» : 79, 101; J327: 76; 28 : %; 55-97; 142 : 79, 101; I823-25 : 76. 104—107 ; 27 • 32 : 76; 28-33:76; 34 • 97; 201 • 97; 1-16 : ui; 26-28 . 80, 131; 2133- 46 . no; 222~14 -.111; 3 : 96; 13 • 80- 23« : 80; 2441. 96; 42-44. 109; 45 . 79, 81; 45-5i . 76, 107, 108; 49 : 76; 25'4-3l: 96, 108, 109; 30 : HO: 2633 : 124; 51 j 76, 82, 102, 103; 58 : 81; 69 : 79; 69.71 82. Mc 116-is. 97; 19.20: 97; 522:100; 63; 97; 93-.96; 35:80; 1043-45s 80; 44 • 76; 45 : 131; 12' 2 : 110; 1334 : 96; 34-37 : 110; 1429 : 124; 47 . 76, 82, 102 103; 54 65 : 81; 66.69 : 79, 82; 2121 . 124; 2635 . 124. Lc 12:81; 38 : 76; 48 : 76; 54.79; 68:131; 69:79; 229:76, 77; 37:81; 38 • 131; 420 : 81; 39 : 80; 71'10 : 100: I : 76, 82; ~ ; 79; 10 : 82; 37 . 82; 841 • 100; 102 : 97; 5 j 79., 7 , 97., 35 : 96; 40 : 80; 118 . 124; 18 ; 124; 1235-40. 109, 110; 37:80;' 37 . 43 . 46 : 76 ; 37.48 . 108; 42;79, 81. iUt; 42-46.107 108- 45;79; 58 ; 97; 1416-25 . 111; 21-23 . 76; 15!7 -19 : 97; 22.96- 26-79; 29;78; 16>-i3:lll; »:76, 78, 103; 177:96; 7-8; 109, 110; 8 • 80; 35 : 96; 58 : 106; 184 . 124; 1912-28 : 96, 109; 209-19 . no-, 2128 : 131; 2224 : 96; 27 : 109; 50 : 76, 82, 102, 103; 56 i 79, 82; '58.59 : 82, 103. Io 28 9-96; 446-51 : 100; 51 52 : 82; 53 : 79; 732. 45.46 . 81, 97; 814 • 124; 16 : 124; 33 . 78; 34 : 78; 35 . 76; 103 : 96; i2-13: 97; 38 : 124; 1316:76, 104; 1515 : 76, 104: is.20:76; ijj3.12.18.22. 81, 97; 10 : 76, 82, 102, 103; 16 • '7 : 96; « : 79, 82; i» : 82, 97; '8-26 : 103; 26 . 76, 82. 102; 36 : 81; 196 : 81, 97. Act 218 • 76- 313 • 26 : 79; 425 : 79; 27.30 . 79. 29 : 76, 77; 522 •26 : 81, 97; 69 : 91; 77 : 78, 81; 106 : 96; 7; 79, 82; 1213 : 79, 82, 96; 13-'6:119; 135 : 81; 1615 . 88; 16 : 79, 82; i6-25 : 112; ».s 76, 77; i7 -19 : 103; 22.23 : 97; 23 . 27 . 36 . 97, 106; 21:33 : 88; 174 : 95; 12 ; 95; 34 :96; 182: 92; 3 s 97- 5 :'97; 8 : 94; 1924 : 96; 25 : 97; 2019 : 78; 2616 : 81. Rom. 11: 76, 77; u : 77; 324 ; 131; 66 : 78; 17 20 : 78; « : 78; 19 : 78; 20 : 76; 22 : 78; 76 : 76; 25 . 78; 815 : 76; 21. 78, 131; 23 : 131 j 921. %; 1211: 78; 131 : 118; 4 : 79, 80; 1418 . 78; 1525 : 96; 16 : 90, 92: i: 89, 94; 5 : 88; 5-23 : 78; » : 88; 18 : 78; 23 : 89. I Cor. in : 88, 94; 16 : 93; 26-2» : 94; 30 . 131; 35 : 80; 41: 81; 7 : 123, 124; 15 : 1Q5; 74 : 124; u : 123, 124; 15 : 78;' TO-25 : 118, 119—129; 160 21:76; 22 : 76, 132, 135; 23 : 76, 131; 27 : 122; 28 . 124; 9»: 41; 19; 7827; 78; 1213:76, 129; 1419:105; 161"4 : 96; 15:79,88- 15•17-93- 17-9419: 88. ' * ' II Cor. 123 : 80; 43 : 124; 16 : 124; 516 . 124; 61 : 80; 78 • 124: 12 • 1248 : 96; 2 : 95; 116 t 124; 9 . 93; 15 , 124; 20 : 78; 131 : 124. Gal. lio | 76; 23 : 78; 10 : 96; 313 : 131; 28 : 13, 76, 129; 4'-» > 5 762 : 111; 3 : 78; 5 : 131; 7: 76; 8 : 78; 9: 78; 22-31 . 79. 24 . 78- 25 . 7851:76. 131; 610:79; 17 : 132. Eph. I7 14 : 131; 219:79; 430 : 131; 516:131; 65:76- 5-11.1296: 76, 77, 78; 7 : 76, 78; « : 76. Phil. li: 76; 2B : 124; 22 . 78; 312 : 124; 422 : 79, 88, 89. Col. 17 : 77, 80; M : 131; 25 : 124; 3U : 76, 129; 22 . 76, 78- 24 . 78322—42; 129; 41:76; 5: 131; 7;80; 9;82; 12:76; 13 14:H2; 15:88 95' I Thess. 19: 78; 32 s 80. I Tim.'lio: 79; 26; 131; 46; 80; 58;79; 18:41; 61 = 76, 136- 1-3-1292 : 76, 119, 125; 6 : 136. II Tim. 224 : 76; 411. 80; 14 : 96. Tit. li : 76, 77; 23 : 78 ; 9 : 76, 129; 33 : 78. Philem. : 82, 112, 119; 2 ; 89; 13 . 80; 16 : 76. Heb. 114:80; 215:78; 35; 81; 69:124; 82:81: 912:131-15-1311135: 131; 37: 108. Iac. P : 76; 54 : 97. I Pet. 216 .- 76; 18 : 79; ls • ™ : 130; 31: 124- « • 124 II Pet. li : 76; 219 : 78. Iud. P : 26. Apoc. li: 76; 220 . 76; 6" : 77; is • 76; 713 . 76; 107 j 76, 77; 1118; 76; 1316:76; 153:76, 77; 1813; 80; 192-5 : 76; 10:77; 18; 76; 223-«:76; 9: 77 CONTINENTUR Proocmium 1 Caput I. Quid alü de universa quaestione iudicaverint 7 Caput II. Quae fuerit servorum condicio usque ad aetatem imperatoriam 24 § 1. Quae fuerit servorum condicio apud Aegyptios et Orientales 25 A. In Aegypto 26 B. In Babylonia et in Assyria 28 C. In Media et in Persia 29 D. In Phoenica et alibi 30 E. In Palaestina 30 I. De servis, qui in Canaan erant ante leges Mosaicas 31 II. Quae de servis leges Mosaicae praecipiant ... 32 a. De servis Israëliticis 33 1. De Hebraeis, qui propter aes alienum servi flebant 34 2. De Israëlitis, qui propter inopiam servi fiebant 36 o. apud dominos Israèliticos 36 f3. apud dominos advenas et accolas.... 37 b. De ancillis Israëliticis 38 c. De servis adventiciis 39 1. captivi 39 2. empti "... 40 3. Vernae 40 d. Quomodo servi tractandi sint 40 e. De manumissione servorum 41 f. Conclusio 42 III. Quam vim servitus in Palaestina post legislationem Mosaicam habuerit 42 a. De Vetere Testamento 43 1. De servis Israëliticis 43 2. De servis adventiciis 43 b. De Libris Talmudicis 46 1. De servis Israëliticis .46 2. De ancillis Israëliticis 46 3. De servis adventiciis 47 4. De manumissione servorum 47 c. De Essaeis Therapeutisque 48 IV. Conclusio 49 P. Quid in universum de servitute apud Orientales iudicandum sit w . 51 X. Ev. sec. Matth. 6n; sec Luc. ll3 (ed. E. Nestle): Tav ctpzov y)umv zbv smovcricv Sb; r)uXv oij3n Stxxovog erat (Rom. 161). Iqter eos homines servos quoque fuisse, verisimile est. Oi èx vhc, Kaiaxpog otxia; etiam alibi commemorantur. Deissmann x) annotat opus non esse putare eos omnes fuisse in domo Caesaris, quae Romae esset; sed ita eos quoque appellatos esse, qui alio migravissent. Sic Ephesi „collegia libertorum et servorum" imperatoris inveniuntur 2). Tot homines eiusmodi Romae erant, ut synagoga vernaculorum esset, cui servis domus imperatoriae solis aditus pateret 3). Etiam Alexandriae erant, quibus nomini addere liceret Kxlaxpog vel roü Kxiaxpsg. Fortasse multi eorum, cum Cleopatra mortua esset, Octaviano obvenerant, quam ob causam Kxiuipzioi nominabantur. Schubart, qui de hoe genere Caesareorum agit 4), dubitat, an inter eos multi fuerint, qui non iam servi essent, sed liberti, cum omnino suo iure agerent, quin etiam inter eos unus esset, qui ipse ancillam possideret. Eos tarnen seiungit a libertinis imperatoriis, quorum Strabo5) mentionem faciat. Quoquo modo res se habet, iam satis apparet fleri posse, ut inter rouc öe 'tws Kaiirxpoi cUixg servi et liberti fuerint, etsi hac locutione homines ingenui quoque indicari possunt. Idem 6) iudicandum est de toïc èx twv 'Apiore/3ouAov et de roïc ex twv Napiïo-ou 7). Negandum non est, fleri posse, ut inter eos servi 1) Deissmann. L. v. O. 2 3 p. 1723; cf. Zahn, Einl. in d. N. T. 31 p. 391, ann. 1; A. de Waal, oi lx tijs Kaloaoos oixlas (Phil. 422) m: R. Q. pp. 160—164; M. Dibelius, Hb. N. T. III, 2, p. 64; Lightfoot, Philippians [181913], pp. 171 — 178 (Caesars household); P. Feine, Die Abfassung des Philipperbriefes in Ephesus [1916], pp. 88—98; supra p. 62. 2) Vide Dibelius 1. 1.. qui laudat Wood, Discoveries at Ephesus, inscriptionum sepulcralium 20 (Appendicis p. 18). 3) Cf. A. von Harnack, M. u. A. Hl [1915] p. 38. Swaycayr, Avyovorrioicov appellabatur. H. M. R. Leopold, Nieuwe Archaeol. gegevens over de Ap. Petrus en Paulus in: Onze Eeuw XVI, 3 [1916], p. 445. 4) W. Schubart, (Alexandrinische Urkunden aus der Zeit des Augustus (in: A. P. V [1913] , pp. 41, 116. 117) affert Pap. Lond. II pp. 96, 98 et C. I. G. III, 4713; cf. p. 117: „Ueberdies gehören mehrere zu den négacu xijs imvovfjs, die ohne Zweifel persönlich frei sind." Cf. Schubart, E. P. pp. 329 sq. ö) Strabo, 797. 6) Eos in numero Caesareorum fuisse, putat v. Harnack, M. u. A. :!II p. 41 ann. 1. 7) Aristobulus et Narcissus Christiani non erant, cum Paulus, si (Tirigrinni fuissent, facere non potuisset, quin eos quoque ipsos salutaret, id quod non fecit. Aristobulum nonnuUi eundem fuisse putant atque Ulum Aristobulum, qm, e gente Herodum ortus, anno 54 p. C. n. Roma in Armeniam missus sit (cf Tac. Ann. XIII, 7 et Furneaux ad I.), id quod tarnen omnino non constat. Zahn (Comm. in Rom. p. 609) 106 Ad l"™. Supra i) eiusmodi in servitutem venditionis mentionem fecimus, quae apud Iudaeos quoque inveniebatur, etsi legibus2) vetita erat; apud alias gentes etiam magis in usu erat 3). Ad 2um. Aliter res se habebat, si summa, quam qüis debebat, magna non erat. Creditor, si iure Romano agit, ei manum inicit, praetori tradit, postulat ut in carcerem coniciatur, quo ad aes alienum reddat 4). Hac autem ratione servus regius in debitorem animadvertit: k/oar/wst; alrsv envtyev .... xmTSin 'è^aXsv, xüzbv ei; jpuAajMw e&>; xnooü tö èmst/óuevov. Ad 3™. Quod ad tertium, illi (ïzo-xwrxxi quidnam fuerint non constat. Saepe /3ao-avto-Tat tortores quaestionarü sunt5). Alü tarnen contendunt verba q. s.: izxpèdmsu xüxbv toï; fixvxwrTxlz nihil aliud Significare nisi eum in vincula conici iussum esse; fixo~avto~rxc fere eosdem esse ac aeeu.oyuAxy.xi, de quibus Act. 1623-27-36 sermo sit, vel imr,pézx<; (Mt. 525), npxy.zopxc; (Lc. 1258) 6). Sed cum iis facio, qui putant hic de tortoribus agi 7): poenam enim secundam, quae in servum inclementem constitueretur, graviorem esse oportebat quam priorem. Tortores autem, qui antiquioribus Israëlitis ignoti fuerant, ab Herodibus in Palaestina adhibiti sunt8). Olim quoque interdum 1) Supra p. 43. 2) Ea enim, quae. Lev. 2539-47; Ex. 212; Ex. 223 praecipiuntur, ad aliam rem spectant (vide supra pp. 33—39). Cf. Deissmann, L. v. O. 2-3-p. 194; Keil, B. A. 2 p. 552. • 3) Cf. supra pp. 68, 70 sq. 4) Cf. supra p. 71. 5) Cf. Moulton-Milligan, qui o. 1. i. v. pdoavog reiciunt ad P. Lüle I, 29l -22 (III' a. C. n. saec.): xarv Se Sovlmv xwv uagxvgrjadvxcov, oi Sixaaxaï xr/v fJdoavov èx xaw amuaxmv noelo&coaav xxl. et ad Dittenberger, Syll.2 35612 (a. 6 a. C. n.): êi-exaoai jiQootdl-as . . Sid fiaodvwv, i. e quaerere tormentis; et i. v. f)aoavii (IV p. C. n. saec), ubi de servis flaoavi&uévoig, qui torquentur, sermo est. Cf. Demosthenes, p. 978, 11; IV Macc. 6H; Apocal. Petr. 23: Öyyeloi fiaoavcoxal, cf. Dieterich, Nekyia, p 4. 6) Inter recenüores Klostermann (Hb. N. T. II 1, ad Mt. 1834): „hier, da Folterqualen doch kaum am Platze sind, vielleicht entsprechend 525 = Lc. 1258 nur Kerkermeister? Sonst mit Anspiélung auf die Höllenqualen"; cf. de Wette, Holtzmann, ad 1. 7) Nomino Luther, Keil, B. Weiss, Lange, Alford; cf. Wellh ausen ad 1.: „daher namentüch die Polterung, welche im Oriënt regelmassig gegen ungetreue oder in der Ablieferung der Steuer saumsehgen Statthalter angewendet wird, um die zu fordernde Summe von ihnen selber — wenn sie sie auf die Seite gebracht haben — oder von ihren Verwandten und Freunden zu erpressen". Cf. Fonck, Parabeln p. 644; Steinmann, Ski. a. K. p. 17. 8) Cf. los. B. I. I, 302 3. . . 107 tiebat, ut debitores, qui solvere non possent sive noüent, tortura cogerentur aes alienum redder e; apud Livium1) nexus quidam ob aes alienum dicit: „ductum se ab creditore non in servitium, sed in ergastulum et carnificinam esse, et Livius addit: „inde ostentare tergum foedum recentibus vestigiis verberum." Opus non esse videtur ita locum explanare, ut ad poenas infernales spectet Ea igitur, quae in hac parabola narrantur, vero fundamento non carent, et verisimile est, Iesum tyrannum orientalem ante oculos habuisse3). Apparet deinde, Iesum commemorasse severum ius ad aes alienum pertinens, neque tarnen vituperasse. b. De servis rei domesticae administratoribus (Mt. 2445-51 = Lc. 1242-46). Agitur hic de eixcvouw fideli et prudenti, a domino praeposito 'rh ohaxzix (Mt.) vel tj èspxndx (Lc.) ut servis süo tempore victum det 4). Sed de malo quoque servo sermo est, qui, abusus domini absentia, percutere conservos (Lc. roü; t.xioxc, xat zoiig nxtoio-x.xg), edere, bibere, ebriari incipit. Hora tarnen improvisa dominus veniet et dtypzoiiYtoTei xüxbv. Verbum quod est $vxpxoui(a, varie explanatur. Si vocem ad litteram vertimus, est: „in duas partes concidere". Sunt tarnen, qui leniorem significationem huic voci attribuunt ■'), putantes vim verberandi hic in verbo inesse 6). Nonnulli intellegunt: „eum a servis separabit" (Beza, Grotius, alü), alü: „dona spiritualia adimet" („er wird ihm die geistlichen Gaben nehmen") (Basil. Theophyl.), alü i) Vide Liv. II, 236. -) ld quod i. a. fecerunt Meyer, Bleek, Keil („zunachst als Ausdruck des unbarmherzigen Gerichtes (Weiss), dann aber auch als Hindeutung auf den (Sóoavoz der Gehenna, welchem der . Unbarmherzige anheimfallt (Mey.)"), Klostermann ad 1.; cf. Jülicher, Gleichnis* reden, p. 309. 3) Cf. B. Weiss: „Dass gerade von einem solchen [sermo est de rege] das Gleichnis hergènommen wird, hat seinen Grund ledigUch darin, dass nur ein soldier dne so schrankenlose Verfügungsgewalt über seine Knechte hat, wie sie die Erzahlung voraussetzt, und eine so unbegrenzte Grossmuth üben kann." 4) Eiusmodi servi, qui alüs praeessent, saepius inveniebantur (vide supra p. 96). , •">) Cf. titulum sepulcralem Lycaoniae III' vel IV' p. C. n. saec. (in: J. H. S. XXII [1902], pp. 369 Sq.): ...t<£ dtXoTouvoavrt ue xov nohihiov £ijv, quae verba Moulton-Milligan, o. 1. i. v. vertunt: „who cut me off from living through many years." 6) Nomino de Wette, Olshausen, alios. 109 pecuniam creditam ne nummulariis quidem fenori dedisset, yehementer vituperavit. Praemia, quae servis fldelibus offeruntur (eïsstóe ei; vhv xaeP ttsvèzw itxpx Seü>. Difflcilhmum autem videtur statuere, quid post verba, q. s. uaXXov yj>r,7xi supplendum sit, utrum Tri èXeuSepta vel èXev^epo; yevéoSxi, an tri dovltix vel ooï/Aoc, y.Ar&rivxi, an aüud quid. Longum est historiam explanationis huius loei enarrare, quod praeterea opus non est, geven? Ik durf het niet zeggen, want nergens heeft Paulus op de vrijheid van den slaaf aangedrongen. Dit klemt te meer, omdat het den apostel niet aan de noodige vrijmoedigheid ontbrak, om te zeggen wat hij wilde. In elk geval bedoelt Paulus: Gij zult hem nog vriendelijker behandelen dan ik heb durven hopen." !) Cf. Meyer-Haupt, o. 1. p. 193: „Auch hiermit [i. e. verbis q. s. ióv] ist durchaus nicht die Freilassung des bisherigen Sklaven vorausgesetzt, denn die christliche Bruderschaft ist von der sozialen Stellung völlig unabhangig." 120 cum id postremis annis duo praesertim viri docti fecerunt, qui in hunc locum copiose inquisiverunt: A. Steinmann1) et F. X. Kiefl 2). Uterque Catholicam quidem fidem confitetur, sed opiniones eorum prorsus contrariae sunt. Steinmann enim putat supplendum esse rfi ëAeu&epta, Kiefl vn dovleia. Quaeritur enim, utrum Paulus servis suaserit, ut manumitti conarentur, an ut servi manerent? Quae quaestio in hoe argumento permagni est momenti. Quare Kiefl hunc locum vocat3): „eine Stelle, welche in der Tat'eine tödliche Waffe gegen die hegelianische und marxistische Auffassung vom Ursprunge des Christentums ist." Ex utroque breviter audiamus, qui viri docti alterutri opinioni faveant. Quod ad scriptores antiquos, Steinmann quattuor genera interpretum discernenda esSe putat4); e quibus Origenem 5) verba ad matrimonium spectare iudicantem, intellegere coniugibus, divortium facere cupientibus potius libertate utendum esse e mutuo arbitrio; deinde Ephraëm 6) annotare: „si pot es etiam fieri liber et exire ac praedicare evangelium, et pati persecutionem pro illo; id tibi expediet, liber esto," quocum Pseudo-Ambrosium et Severianum facere; tum Cyrillum Alexandrinum 7) putare verba Apostoli non ad universos servos, sed ad eos servos scripta esse, qui liberi fleri non possent, quibus imprimis solacio et animi confirmatione opus esset; postremo Chrysostomum s) iudicare Paulum servis sive concessisse, sive imperavisse, ut servi manerent. Steinmann, postquam deinceps plurimorum interpretum antiquiorum opiniones commemoravit, concludit9): „Der freiheitlichen !) A. Steinmann, Paulus und die Sklaven zu Korinth. 1 Kor. 7, 21 aufs neue untersucht [1911]; idem: Zur Geschichte der Auslegung von 1 Kor. 7, 21 in: Theol. Rev. XVI [1917], coll. 340—348; cf. col. 470. 2) F. X. Kiefl, Die Theorien des modernen Sozialismus über den Ursprung des Christentums, zugleich ein Kommentar zu 1 Kor. 7, 21 [1915], imprimis pp. 56—109: Das exegetische Problem 1 Kor. 7, 21; eiusdem contra recensionem, quam Steinmann huius operis exhibuit: „Erklarung" in: Theol. Rev. XVI [1917], col. 469. 3) 0.1. p. 57. 4) Steinmann, o.l. pp. 5—14; vide tarnen Kiefl, o.l. pp. 58—70, 99—102, qui denuo omnia iudicia eorum investigavit, et ostendit, Steinmann non ubique iuste iudicavisse (ut de Cyrillo Alexandrino, cf. Kiefl, pp. 99 sq.; de Ephraëmo, Pseudo-Ambrosio, Severiano p. 100, quod a Steinmann in his duobus conceditur, cf. Zur Geschichte e. q. s.; de Origene, cf. Kiefl, pp. 100 sq.). 5) Steinmann, o. 1. pp. 5 sq. 6) O. 1. pp. 7 sq. 7) O. 1. pp. 8—10. 8) 0.1. pp. 10—14. 9) 0.1. p. 45, cf. p. 74. 121 Auslegung von 1 Kor. 7, 21 gebührt, das sci nachdrücklichst festgestellt, die Prioritat. Von Wert ist, dass keiner dergriechisch redenden Exegeten sprachliche Bedenken gegen sie vorgebracht hat. Die massgebend geworden e Exegese des Chrysostomus berüht auf der Verwechslung von Rat und Befehl." Quocum non facit Kiefl, scribens1): „Wenn man die von Chrysostomus ohne Namen erwahnten Sonderlinge, wahrscheinlich Gnostiker, ausnimmt, so ist in den ersten 1500 Jahren überhaupt kein Theologe für die spatere Auffassung eingetreten." Nonnulli viri docti recentiores, imprimis Lutherum, Calvinum2), alios Reformatores secuti 3), eidem interpretationi, quam Steinmann defendit, faverunt 4). Longior tarnen series est eorum, qui cum Chrysostomo et alüs antiquioribus fecerunt, quorum Kiefl plurimos enumeravit 5). Verum semper periculosum est in interpretandis scriptoribus nimium attribuere auctoritati virorum quamvis celebrium. Nee semper antiquissimum quemque interpretem veram sententiam loei cuiusdam invenisse, Origenes et Ephraëm ostendunt 6). Id quod Kiefl ipse neglegere videtur, magis quam aequum est fretus auctoritate aliorum interpretum, scribens: „Ausschlaggebend für die traditionelle Exegese 1) Kiefl, o. 1. p. 70; cf. pp. 101 sq. 2) Calvinus, Comm. ad £: „Particula etiam non aliam (meo iudicio) emphasin habet, quam si dixisset: Si loco servitutis poteris etiam ad libertatem pervenire, hoe tibi fuerit commodius. Dubium autem est, connectatne sermonem, quem habebat ad servos, an ad liberos se convertat: ita yevio&ai pro esse simpliciter hic esset posltum. Uterque sensus non male quadrat, et eodem uterque recidit. Vult docere, non modo bonam esse libertatem, sed etiam servitute commodiorem. Si servos alloquatur, erit sensus: Quum vos iubeo animis securis esse, non prohibeo, quominus libertate etiam fruamini, si vobis obveniat. Ad liberos, erit species concessionis, quasi diceret: Servos bono animo esse iubeo, tametsi status liberorum melior et magis expetendus, si detur optio." 3) Cf. Kiefl, o. 1. p. 72. 4) Velut Nova q. d. Versio Belgica, Lightfoot, Wallon, Godet, Allard, Wohlenberg, Moulton, v. Walter, de quibus et de multis alüs vide Allard, o.l. 5pp. 168 sq.; Steinmann, Ski. a. K. pp. 64 sq., P. Ski. K. pp. 20-47; Kiefl, o. 1. pp. 72-74. 5) A Kieflio, o. 1. pp. 58—109 deinceps enumerantur Ioannes Damascenus, Tertullianus, Augustinus, Thomas Aquinas, Lechler, Möhler, Keppler, H. J. Holtzmann, de Wette, Tischendorf, Baur, Weizsacker, B. Weiss, Heinrici, Overbeck, v. Dobschütz, v. Harnack, Knopf, Joh. Weiss, Feine, Lietzmann, Bousset, Clemen, Schmiedel, Bonhöffer, Wendland, alü permulti. Plerosque igitur interpretes hodiernos supplere xfj dovXslo, apparet. 6) Cf. Steinmann, o.l. pp. 5, 7; Kiefl, o. 1. pp. 70, 100 sq. 122 ist der Umstand, dass die grossen modernen Werke, welche sich mit dem Zusammenhange der paulinischen Ideenwelt und der neutestamentlichen Zeit- und Kulturverhaltnisse befassen, ohne irgend eine nennenswerte Ausnahme zu der Auffassung der Vater zurückgekehrt sind" 1). Hisce de interpretatione huius loei historia praemonitis, iam argumenta ipsa, quae utrique opinioni faveant, inter se conferamus. Quae si colligimus, quattuor imprimis difficultates praeberi videntur: quaerendum est, quomodo intellegenda sint vocabula q. s.: lum. xa).x; 21™. et y.xi; 3um. uaX)sv yprtaxi; 4um. quid his verbis supplendum sit, ut congruant cum toto contextu. Ad lum. Tribus modis verba q. s. (JsüXo; èxXyiStic; pr) ^7^lo^^aa■3'«• èv dy.pcpvazix y.éy.Arizxt zit;; — u:h TtsptTefxveVS'f,)., exspectamus Paulum eodem modo2) scripturum fuisse: 1. ooüXo; èxAT&ng; ~ p.r) o~oi ueXerw 2. «XX' et y.xi ovvxctxi èXeuS'spos stvat — (tcïXXov ypviaxi. 1. s yxp èv y.vpia) jcXyiSeï; SovAoq xmAevBepot; y.vpiov èvziv 2. óptsiwi ó èAeüSspoc jcXyjSrt; ooüXó; èvziv Xpurzoü. eum igitur et servis et hominibus liberis praecepturum fuisse, ne condicionem mutarent. Quod fieri quidem posset, si etvat legeretur, vel si ytvèaSxi idem valeret atque üvxi. Sed haec opinio reicienda esse videtur, cum fieri vix possit, ut verbum q. e. yivèsSxi significet „esse", id quod Calvinus3) non excludit, et cum praeterea obstet verbum q. e. ovvxaxi. Soli igitur servi monentur, et ad eos totus versus pertinet. Alü putant particulam q. e. dXXd indicare voces, quae sequuntur, oppositas esse vocibus q. s. êcvAcc èKAr&yg; Quod si ita esset, post verbum q. e. yjpmxi nihil nisi zr> èAevöspix suppleri posset. Audias H. Bavinck, qui ita scribit3): „Want de zin: maar indien gij 1) Kiefl, o. 1. p. 102; cf. p. 58: „Was die Auslegung der Stelle betrifft, so ist eine unter allen Umstanden entscheidende Instanz die Uebereinstimmung der griechischen Vater, welche, von einer spiritualisierenden Deutung des Origenes abgesehen, samtlich für die in obiger Uebersetzung bekundete Auffassung sich aussprechen." [i. e. „Und wenn du auch frei werden kannst, so bleibe nur um so lieber dabei!", ut verrit K. Weizsacker]. 2) Cf. I Cor. 727. 3) Cf. supra p. 121, ann. 2. 4) H. Bavinck, Chr. beginselen en maatsch. verhoudingen, in: Chr. en Maatsch. I, 1 [1908] p. 35. 123 zelf vrij kunt worden, begint met het woórdeke: maar en vormt dus met het voorafgaande eene tegenstelling; het tegenstellende voegwoord ware geheel overbodig en verduisterde den zin als Paulus niets had willen zeggen dan: zelfs indien gij vrij kunt worden, blijf dan toch nog liever slaaf." Sed contra hanc opinionem notandum est, eodem fere iure dici posse, verba q. s. dAA' ei stat xtA. opposita esse iis vocabulis, quae continuo antecedant: pi aoi ixelezv. Quod si verum est, nihil obstat, quin xpmxi T? dovltLz legatur, et locus ita intellegendus est: „servus vocatus es? Ne sit tibi curae, adeo nihil sit tibi curae, ut contra, etiam si liber fieri potes, magis utaris servitute." Alio quoque modo defendi potest voces q. s. z-fi öovleix süpplendas esse. Particula enim q. e. dAAd, non solum indicat ea, quae sequuntur, opposita esse iis, quae antecedunt, sed etiam id, quod antecedit, corrigit vel extollit. Qua argumentatione Bachmann utitur, scribens l): „dAAd ferner in unmittelbarem Anschluss an den verneinten Imperativ wird dem (durch keine Interpunktion geleiteten) Leser immer zunachst als ein korrigierendes oder steigerndes „sondern" sich darstellen. Sprachliche Momente, die die durch all das nahegelegte Anreihung von dAAd . . . xpfvxi an ueAéTt.^ im Sinne einer Steigerung verboten, sind nicht vorhanden ..." Causa igitur non est, cur putemus vocem q. e. d/Ad prohibere alterutrum vocabulum post verbum q. e. yjpwxi suppleri. Ad 2am. Quaeritur, utrum ei y-xi Svvxaxi ska&tpoi yevèaSxi vertendum sit: etsi potes liber fieri, an: si etiam liber fieri potes. Nee tarnen, si verba q. s. si et y-xi separatim legenda sunt, quaestio soluta est. Fieri enim potest, ut ita quoque W êovfcix suppleatur, id quod Bachmann x) iure annotat: „Y.xi endlich vor dvvxaxi hebt zweifellos dieses stark hervor als den neuen, die Lage bezeichnenden Umstand. Konzessive Fassung des hypothetischen Satzes zwar ist deshalb nicht notwendig (4, 7; 7, 11); sie ist aber auch nicht ausgeschlossen; denn vorausgesetzt nur, dass der durch y-xi betonte Hauptbegriff des Vordersatzes selber schon in einem konzessiv-gegensatzhehen Verhaltnis zum Hauptsatz steht, dann übertragt sich dasselbe auch auf den ganzen Vordersatz, so dass ein wesentlicher Unterschied zwischen solchem ei v.xi und dem (übrigens dem N. T. fremden) konzessiven xat ei nicht mehr besteht." Verba igitur vertenda esse: , sondern, wenn du sogar vermagst frei zu werden, so mache noch mehr Gebrauch (von jenem).' Si alios locos, ubi Paulus vocabula q. s. ei y.xi aut ei et zat adhibuit, comparamus 2), nonnulli tantum loei sunt, ubi separatim !) Bachmann, o.l. 2 p. 280. 2) Cf. Heinrici, Comm. [1896] ad L p. 232. 124 legenda sint. II Cor. 1115 enim legitur: ob piyx obv ei xal oi oia'xovot xbzov p.ezxTyy)u.xzi%ovzxi &><; $idxovot &xaioow/i;. Quo loco nihil nisi „si etiam" vel „si . . . quoque" verti potest. Neque Phil. 312: &v a'vSpwTto; SixaSeipezxi, xll' b éV&> -huMii ótvxx.oivovzxi; II Cor. 78: ózi ei xai ekinvriax uu.x; . . . ob u.ezxujekou.xv ei y.xi u.ezey.eAbu.r,v, bzi r) èviGZokri Èxeiv/j ei xal Ttpbg topxv èkbnYiaev bu.xi; II Cor. 712: dpa ei xai 'èypxtyx vpXv, ovy evexev toü diJixwavrs;; Phil. 217: a'A/* ei xai mebuxzi abv üuïv eiut2). Ex quibus locis apparet verba q. s. ei xai a Paulo, etsi hic illic legantur: si etiam vel si quoque signiflcantia, plerumque vi concessiva usurpata esse. Qui usus congruit cum universo usu Graeco, cum plerisque locis, ubi ei Y.xi inveniuntur, concessive intellegenda sint, et raro discernenda sint. „Zuweilen", inquit Kühner-Gerth 3), „gehort bei ei Y.xi das xai nicht zu ei, sondern zu dem nëchsten Worte oder haufiger zu einem der folgendeh Worte." Quamquam igitur certo affirmari non potest h. 1. vertendum esse: „etsi liber fleri potes," verisimile tarnen est. Ad 3um. Multo difflciliora verba sunt, quae sequuntur: u-xkAcv yjp-ïvxi, magis utere (Vuig.). Imprimis minus usitatum est, verbum q. e. yrphiSxi, absolute positum esse. Bachmann, post yprnxt supplens tri oculeix, concedit*): „Unleugbar ist solche Verwendung von ypïffZxi nach der sprachlichen wie nach der begrifflichen Seite hin nicht eben gewöhnlich"; quae tarnen addit: „jedoch nicht ganz ohne Analogie" minus perspicua esse videntur, cum iis locis, quos affert 5), significatio verbi sit: „tun, vornehmen," quae signiflcatio minus in h. 1. quadrat. Sed obliviscendum non esse mihi 1) Cf. praeterea I Pet. 3 ubi tarnen vis adversativa excludi non videtur; ei Sè xal: I Cor. 47, (et si . . . quoque), cf. Lc. 1118; èav Sè xal: I Cor. 7". 2) Cf. Mt. 2633. (var. lect.); Mc. 1429; Lc. ll8, 18*; Heb. 69; xal el: I Pet. 31; xal ydg ei: II Cor. 13* (v. Di ei dè xal vi adversativa legitur II Cor. 43, 516 (v. I.), 116; êav & xal I Cor. 74, 728 (cf. Robertson, Gramm. of the Greek N. T. in the light of historical research [31919], p. 1026: „In I Cor. 7 : 28 èav xal yaur/or]?, the notion is „if even" rather than „also" (cf. xal èav yrjun)'' x&v. Mc. 2121, 2635; lQ. 814, 1038; xal èav 8è: Io. 816. 3) R. Kühner-B. Gerth, Ausf. Gramm. d. griech. Sprache, II, 2 [319041, p. 489 ann. 1. 4) O. h p. 281. 5) Plat.» Prot. 321 C: faÓQet o it XQVoaiTO* ThllC, II, 4: xgrjoao&ai, o ti av fiovXayvxat. 125 videtur, etiam si vh ilzx&zpix vel ïfeóSepcz ytvstrSeu suppleatur, aliquid ex verbis antecedentibus petendum esse. Deinde tempus verbi difflcultatem praebet. Qui hunc locum ita interpretantur, ut ff, tlti&spia suppleant, notant hic aoristum adhibitum esse, quo non actionem cursivam, sed actionem punctualem indicari. Neque haec difficultas parvi facienda est. Moulton *) annotat: „The differentia of the aorist may be effectively brought in to decide the famous difficulty in 1 Cor. 721. If Paul meant: „go on in your slavery," he must have said jcpw; the aorist yjpmxi can only be: „seize the opportunity."" Idem iudicat Bischqff2): „Besagt die Stelle nichts anderes als I Tim. 62 uaXXev Sovfeuézanxv (wenn du auch frei werden kannst, bleibe um so mehr Skiave)? Dagegen spricht der Imper. aor., der nicht auf einen (beharrenden) Zustand, sondern auf Bewegung, Handlung deutet" 3). Minus recte igitur Kiefl, qui rij Sovhix supplet, annotare videtur 4): „Auch ist schon der Ausdruck ypmxt entscheidend. Denn dieses Wort bedeutet immer eine Fortsetzung des bereits bestehenden Besitzes oder Gebrauches. Der Beginn einer neuen Lage wird durch x-twaï ausgedrückt (Arist. Pol. 1, 8)." Si legitur: paXXev yp'mxi zf, któvSepix, intellegendum est: potius utere libertate, quae tibi offertur, quae interpretatio ipsa reicienda non est. Altera tarnen ex parte negandum non est, fleri posse, ut verba ipsa ad servitutem spectent. Verbum q. e. ypmhxi aeque recte de libertate adipiscenda, ac de servitute continuanda adhibetur; quod si ita est, Paulus aoristo usus est, ut servos moneret, ut statu servitutis, quo iam antea uterentur, tune, postquam Christiani facti essent, magis magisque (fxaXXev) uterentur, i. e. sibi commodo facere inciperent 5). Fortasse ea, quae Paulus I Tim. 62 scripsit, conferre licet: ei Sè uktzovz 'éyovzzz Szcnizx; u.ii y.xzx). Dominis servi oboediant, tva p xb cvoux xov Seov xai vi di$x&x.xAix Bkaao'fiwxxi (I Tim., cf. Tit.), dobxzc ëxi xixb t.vpiev xTtoAr)tvfyeo~Se *yjv ehnaacbo'ceriv xr)c. xlnpovou-ixz (Col.), e$»Bï$ êxi ixxaxog èdv xi izoir); dcvAci Xoiixov noiovvxtq xb S&Ar,u.x xov Becv èx tyvyrtz, (Eph.). In epistula ad Timotheum scripta Paulus discrimen facit inter servos, qui üm Zuybv sunt, et eos, qui nivxebz SsTnbxxg habent. Mos servos esse, qui dominos paganos haberent, verisimile est x). Qui servi dominos suos omni honore afficere iubentur; dominorum tarnen Christianorum servi, qui propensi sunt ad contemnendos dominos, a Paulo, quod in Christo neque dominus neque servus sit, monentur p y.xxx®pcvzix07xv, öxi xo&ksoi denv, x'aax p.xAAcv QovAzvèxMO'xv, óxi T.iorxoi drsvu xai xyxTcnxdi oi X'fiq evBoyevixg xvxiAxu.pxvó[ievoi. In epistulis ad Col. et ad Eph. domini quoque monentur: xb Suxiov y.xi X'hv iaóxnxx xoïc, ooi/Aoic T.xpiyicfèz, siob-xeg bxi xat üueï; 'èytxz y.vpiov èv obpxvü (Col.), quibus verbis Paulus signiflcat servos dominis iuste atque aeque tractandos esse, non quia omnia discrimina sublata sint, sed quod dominis quoque ipsis se Dominum habere cogitandum sit. Domini servis benefaciant, dvtèvre; r/jv ditet/viv, doóxec. bxi zai xbx&v zai vuAv b y.vpibc, èortv èv ovpxvoïq, zat npoatuTzoAnpji/ix om sortv itxp' xvxöi (Eph.). c. I Pet. 21819. Cum his praeceptis domesticis Pauli conferenda sunt verba Petri apostoli, quae leguntur I Pet. 21819. Etiam dominis severis servos obtemperare Petrus iubet {pr.oxxaabu.fi/oi èv rravri 7), i\\xyopdXfiy 8), aliae. Imprimis Deissmann 9) effleere conatus est, auctores his locutionibus ad servitutem cogitata legentium direxisse, neque negari potest indagationibus eius muleis ex partibus lucem clariorem ortam esse. Alü tarnen cum Deissmanno non facientes, opinionem eius refutaverunt lü). Quam in quaestionem penitus inquirere hic non possumus. Hoe solum annotandum esse videtur, mirum esse vocem, q. e. z~olCzpr,)) inventam esse, neque his omnibus ad servitutem spectantem. Loco enim e Plutarcho allato (toAewv yXyu.yjMzwj otitohjTpónT&ic,), de captivis sermo est. Mihi igitur haec vox ea non fuisse videtur, quae legentium animos statim ad manumissionem servorum verteret. Haec enim saepius vocabulo !) Cf. supra pp. 76—78. 2) Lc. 168, 238; Heb. 912. 3) Lc. 2128; Rom. 324, 823; I Cor. 130; Eph. 17, 114 430; Col. U4; Heb. 915, 1135. 4) Mt. 2028; Mc. 1045. 5) I Tim. 26. 6) Rom. 821; Gal. 51; alibi. 7) I Cor. 723; alibi. 8) Gal. 313, 45; Eph. 516; Col. 45. 9) Deissmann, L. v. O. 2-3pp. 246 sqq. 1°) Cf. Zahn, Comm. in Ep. ad Rom. pp. 179 sq.; H. Windisch, Du N. T. im Lichte der neu gefundenen Inschriften, Papyri und Ostraka (in: N. J. kl. A. [1910]), p. 210: „Doch darf nun nicht die Meinung auf kommen, als sei diese Lehre auf der Anschauung dieser Sitte aufgebaut. Fundamental bleiben für die paulinische Theologie die jüdischen Erlösungs- und Opfergedanken. Die Nachweise Deissmanns zeigen nur, wie Paulus es versucht hat, die zunachst auf rein jüdischen Voraussetzungen aufgebauten Lehren auch den Hellenen vom Boden ihrer Gebrauche und Gedanken aus verstandlich zu machen." 11) Vide de hac voce opera in Appendice allata. 12) Dan. 430 (LXX); Diod., Exc. de virt. et vit. XXXVI, (ed. Wess. II, p. 610, 42); Plut., Pompeius XXIV, 2 (p. 631 B); los., Antt. XII, 2, 3; Philo, Q. O. P. L. 17 (p. 882); Inscr. Coi inventa (= Collitz, S. G. D. I. III, 1, 3629); cf. Paton and Hicks, The Inscriptions of Cos, 29 [1891]; Herzog, Koische Forschungen und Funde [1899], pp. 39 sq. 132 q. e. d-Kshi/^èpr-YTic *) indicabatur, quod vocabulum Paulus nusquam exhibet (semei dmMi&epoc I Cor. 713). Fieri tarnen potest, ut vox q. e. ditolvzpoKnc saepius usurpata sit, quam e reliquiis litterarum Graecarum apparet. Nee reliqua verba, modo allata, semper ad redemptionem servorum spectant, cum de iis quoque, qui ex vinculis liberandi sint, usurpentur, et saepe latius pateant 2). A quibusdam interpretibus a-riyaxzx quoque, de quibus Gal. 6U Paulus mentlonem facit, ad servos pertinere putantur 3). Deissmann4) signa confert, quae in cultu deorum Aegyptiorum servis imprimebantur 5). Quod alü minus cum contextu quadrare arbitrati, putant Paulum signa militaria intendisse, quibuscum potius faciendum esse videtur"). _ t ( Etsi igitur exaggerandum non est, in Pauli Epistulis et alüs N. Ti. locis vocabula et locutiones nonnullas esse, quae vix intellegi possint, nisi servitutis imago ante oculos habeatur, negandum non est. I. Conclusio. Postquam iam plerosque N. Ti. locos, quibus de servitute agitur, perlustravimus, restat, ut haec omnia breviter inter se conferamus. Qua in re nondum communem existere opinionem, Cap. 1° huius operis exposuimus^ Primo loco annotandum est, discrimen esse faciendum inter Palaestinam et reliquas partes orbis antiqui, In priore parte huius opusculi vidimus, in Palaestina ipsa servitutem non multum valuisse, id quod ex omnibus, quae in Evangelüs de servis comperimus, apparuit 7). Iesus enim servitutem nusquam improbat, neque ubi 1) Cf. B. G. U. 96, 10: .... xfj yevoui[v]n aaieXev&epcóoi xov Novurjvlov vico xov apoxeiuévov stdxpcovog. ' '. 2) Cf. H. Bavinck, Dogm. 2ffl, p. 365; B. Weiss (Comm. in Mc. 10«); „Das Xixoov (Plat. Legg. 11, p. 919 A. Time. 6, 5, 4) ist tan A T (wo meist der Plural Mxpa steht) eine Geldsumme, durch welche man Land (Lev. 2544 51) oder Sklaven (Lev. 1920) kauft. resp. einen aus der Gefangenschaft loskauft (Jes. 4513), oder durch welche man sich vom Dienste (Num. 346-51, 1815; oder vom Tode (Ex. 2130, Num. 3531 f , Prv. 138: hier der Sing. vgl. ó35) loskauft." 3) Cf. Luther, Meyer-Sieffert, ad 1., alios. ■i) Deissmann, B. St., pp. 262 sqq. 5) Cf. Lietzmann, Comm. in Gal. 67. 6) Cf. H. J. Kouwenhoven, Paulus' beroep op de lidteekenen van den Heere Jezus in Zijn lichaam, in: Ger. Theol. Tijdschr. [1912], pp. 105—115. 7) Vide supra pp. 96 sq., 100—103. 140 *W. Lotz, Sabbathjahr und Jobeljahr (in: H. R. E. XVII [31906] pp. 292—295). H. Mandl, Das Sklavenrecht des alten Testaments. Eine rechtsgeschichtliche Studie (in: Virchow-Holtzendorffs Sammlung N. F. I Ser. Heft 23 [1886]). . J. D. Michaëlis, Mosaisches Recht [2 1788—1793]. ]. C. M i e g, Constitutiones servi hebraei ex Script, et Rabbinis collectae [Herborn 1735]. Mielziner, Die Verhaltnisse der Sklaven bei den alten Hebraern, nach biblischen und talmudischen Quellen dargestellt [Kopenhagen 1859]. *W. Nowack, Lehrbuch der Hebraischen Archaologie [Tübingen 1894—1904] (= H. A.). Oehler, Sklaverei bei den alten Hebraern (in: H. R. E. XIV [11861] pp. 464—473; Oehler-v. Orelli, XIV [21884] pp. 338—345). v. Orelli, Sklaverei bei den . alten Hebraern (in: H. R. E. XVIII [31906] pp. 419—422). * D. Plooy, De bronnen voor onze kennis van de Essenen [Leiden 1902]. *Th. Reinach, Iudaei (in: D. e. S. [1900] pp. 619—632). J. L. Saalschütz, Das mosaische Recht mit Berücksichtigung des spateren jüdischen [21853]. ]. L. Saalschütz, Archaeologie der Hebraer II [18561. Ed. Scha 11, Die Staatsverfassung der Juden auf Grund des alten Testamentes I [Leipzig 21896]. *E. Schürer, Geschichte des jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi [Leipzig I 3 4 1901, H 41907, III 4 1909]. *G. Uhlhorn, Essener (in: H. R. E. V [31898] pp. 524—527). *H. Vogelstein-P. Rieger, Geschichte der Juden in Rom I, II [Berlin 1895. 1896]. *P. Volz, Die Biblischen Altertümer [Calw-Stuttgart 1914]. de Wette-Raebiger, Lehrbuch der hebr.-jüd. Archaologie [41864]. Talmud. *D. Farbstein, Das Recht der unfreien und der freien Arbeiter nach jüdisch-talmudischem Recht verglichen mit dem antiken, speziell mit dem röm. Recht [Frankfurt 1896]. Grünebaum, Die Sklaven nach rabbinischen Gesetzen (in: Geigers J. Z. X [1872], pp. 26-45). *R. Grünfeld, Die Stellung der Sklaven bei den Juden nach biblischen und talmudischen Quellen [Breslau 1886]. Z. Kahn, L'esclavage selon la Bible et le Talmud (in: Rapport sur la situation morale du séminaire israélite [Paris 1867]). Germanice: Die Sklaverei nach Bibel und Talmud (J. Singer) [Prag 1888]. *J. C. Kali, De servis et de ancillis [1744]. *S. Krauss, Talmudische Archaologie II [Leipzig 1911], pp. 83—111. M. Olitzki, Der jüdische Skiave nach Josephus und der Halacha (in: Mag. f. d. Wiss. d. Jud. XVI [1889] pp. 73-83). *H. L. Strack, Einleitung in den Talmud [Leipzig 41908]. J. Winter, Die Stellung der Sklaven bei den Juden in rechtlicher und gesellschaftlicher Beziehung nach talmudischen Quellen [Breslau 1886]. 141 D. Opera quibus de servitute apud Graecos et Romanos agitur. I. Apud Graecos et apud Romanos. P Allard, Colliers d'esclaves (in: Dict. d'Arch. Chrét). L Beauchet, Servi (in: Dar. en Saglio, Dict. d. ant. grecques et romaines (= D. e. S.) IV, 2 [Paris 1909] coll. 1260-r-1268. H. Blümner, Die Gewerbliche Tatigkeit der Völker des klass. Altertums [Leipzig 1869]. Boeaer, De mancipiorum commercio [Berolini 1841]. *F. Buhl. Hellenisten (in: H. R. E. VII [31899], pp. 624 sq.) F Cauer Die Stellung der arbeitenden Klassen in Hellas und Rom (in: N. J. ld. A. [1899] pp. 686 sqq.). *V. Chapot, Servi (in: D. e. S. IV, 2 [1909] coll. 1268-1280. *E. Ciccotti, II tramonto della schiavitü nel mondo antico. Un saggio [Torino 1899]; Der Untergang der Sklaverei im Altertum, Deutsch von Oda Olberg [Berlin 1910]; Le Déclin de 1'Esclavage anüque, trad. par. G. Platon [Paris 1910], (ree. R. Lange, in W. kl. Phil. XVI pp. 761-770). W. Drumann, Die Arbeiter und Communisten in Griechenland und Rom [Königsberg 1860]. 1(V\ei *P. Guiraud, Études économiques sur 1'antiquité [Paris 1905]. Hausdörffer, De servis qui doctrinae laude floruerunt [Helmstadt 1856]. Heyne, E quibus terris mancipia in Graecorum et Romanorum fora advecta fuerint (= Opusc. IV, p. 120 sqq.). Huch, Die Organisation der öffentlichen Arbeit im Altertum [Leipzig 1903]. 1 _ *C Jentsch, Die Sklaverei bei den antiken Dichtern (in: Drei öpaziergange eines Laien im klass. Altert. [Leipzig 1900]), cf. Grenzboten, LUI [1904] pp. 384 sqq. J. Keiffer, L'esclavage a Athènes et a Rome d'après les auteurs grecs et latins [Luxembourg 18%]. P. Louis, L'esclavage dans 1'industrie antique (in: Revue bleue [191 IJ). L. A. Martin, Mémoire sur l'esclavage chez les Grecs et les Romains (in: Mém. du congr. hist. [Paris 1835]). R. Ménard et C. Sauvageot, La vie privée des anciens [Paris 1880—83], IH: Le travail dans 1'antiquité. *L. Mitteis, Reichsrecht und Volksrecht in den östlichen Provinzen des römischen Reiches [Leipzig 1891]. *0. Neurath, Antike Wirtschaftsgeschichte [Leipzig 1909, 21918]. O. Neurath, Zur Anschauung der Antike über Handel, Gewerbe und Landwirtschaft (in: Jahrb. f. Naüonalök. u. Statistik, 3« Folge, Bd. 32, [1907]). , „ | *R. von Pöhlmann, Geschichtes des antikes Kommunismus und Sozialismus, I, II, [München, U893,1901] 2 = Geschichte dersozialenFrage und des SoziaÜsmus in der antiken Welt I, II [München 1912]. Reitzenstein, Werden und Wesen der Humanitat im Altertum [Strassburg 1907]. 142 Rodbertus, Untersuchungcn auf dem Gebiete der Nationalökonomie des klass. Altert. (in: Jahrb. f. Nationalök. u. Stat. [1865] pp. 300 sqq.). Roscher, Ueber das Verhaltnis der Nationalökonomie zum klass. Alterthum (in: Ber. d. Sachs. Ges. d. Wiss. [1849]). *Schmoller, Ueber Wesen und Verfassung der grossen Unternehmun- gen (in: Zur Sozial. und Gewerbepolitik der Gegenwart. Reden und Aufsatze [1890]). M. Schneidewin, Antike Humanitat [Berlin 1897]. L. W eng er. Das Recht der Griechen und Römer (in: Allgemeine Rechtsgeschichte I' Halfte = K. d. G. II, VII, 1 [Leipzig und Berlin 1914]). II. Apud Graecos. Ardaillon, Les mines du Laurion dans 1'antiquité [Paris 1897]. Barbagallo, I danni sociali della schiavitü in Grecia (in: La fine della Grecia Antica [Milano 1905]). *L. Beauchet, Histoire du droit privé de la république athénienne II [Paris 1897] (= H. d. d. p.). *K. J. Beloch, Griechische Geschichte seit Alexander (in: Gercke- Norden, E. A. W. III [Leipzig und Berlin 219HJ). Bippart, Die Sklaverei bei den Griechen (in: Prutz deutsch. Mus. I [1851], pp. 876 sqq.). F. Blass, Die sozialen Zustënde Athens im IV Jahrhundert v. Chr. [Kiel 1885]. M. BI och, Die Freilassungsbedingungen der delphischen Freilassungs- urkunden [Strassburg 1915]. *A. Boeckh-Frankel, Die Staatshaushaltung der Athener I, II [1817], III [1840], [2 1851], [Berlin 31886]. *E. Boisacq, Dictionnaire étymologique de la langue grecque [Heidel- berg-Paris 1916]. V. Brandts, De la condition du travailleur libre a Athènes (in: Rev. Ens. Publ. Belg. [1883] pp. 106 sq.). F. Bücheler-E. Zitelmann, Das Recht von Gortyn [Frankf. a. M. 1885]. *B. Büchsenschütz, Besitz und Erwerb im griechischen Alterthume [Halte 1869]. *J. Burckhardt-J. Oeri, Griechische Kulturgeschichte I [Berlin— Stuttgart 21898]. J. Burckhardt, Sklaverei in Griechenland (in: Zukunft VII, 1 [1899]). *C. Bursian, Geographie von Griechenland [Leipzig 1862—1872]. G. Busolt, Griechische Staatenkunde [1914], G. Busolt, Handbuch d. Griechischen Staatsalterthümer (= Iw. v. Müller IV, 1, 1 [München 1892]. Caillemer et Foucart, 'AneXevêeooi (in: D. e. S.). A. Calderini, La manomissione e la condizione dei liberti in Grecia [Milano 1908]. Cardinali, Note di terminologia epigraphica (in: Rendic. d. R. Accad. d. Lincei XVII [1908]). *W. v. Christ-W. Schmid, GriechischeLitteraturgeschichte I[München 61911] II, 2 [5 1913]. 144 *G. Legerlotz, Etymologische Studiën, dovkog und scine nahere und fernere Verwandtschaft [1882]. Mauri, II salariato libero e la concorrenze servile ad Atene (in: Studi e documenti di storia e diritto [1895]). Mauri, I cittadini lavoratori dell' Attica nei secoli V.—IV av. Cr. [Milano 1895]. *M. H. E. Meier-G. F. Schömann-J. H. Lipsius, Das attische Recht und Rechtsverfahren [Leipzig 1905—1915]. E. Nachmanson, Freilassungsurkunden aus Lokris (in: Mitt. D. Arch. Inst. Ath. Abt. [1907] pp- 1—70). *R. v. Pöhlmann, Grundriss der griechischen Geschichte [München 31906]. *W. Prellwitz, Etymologisch.es Wörterbuch der griechischen Sprache ÏGöttingen 21905]. W. M. Ramsay, The slaves in the Wasps (in: Class. Rev. VII [1898] pp. 335—337). Reitemeier, Geschichte und Zustand der Sklaverei und Leibeigenschaft in Griechenland [Berlin 1789]. (Gu. =) W. Rensch, De manumissionum titulis apud Thessalos [Halis Saxonum 1908]. *H. Richard, De servis apud Homerum [Berolini 1851]. W. Richter, Die Sklaverei im griechischen Altertum [1886]. A. Riedenhauer, Handwerk und Handwerker in den homerischen Zeiten [Erlangen 1873]. K. Schenkl, De metoecis atticis (in: Wien. Stud. II [1880]). G. Schmidt, Quae fuerit apud Graecos servorum condicio temporibus Homeri (in: Jahresb. üb. d. Stadtgymn. zu Memel [1867]). J. Schmidt, Der Skiave bei Euripides [Grimma 1892]. *L. Schmidt, Die Ethik der alten Griechen I, II [1882]. *G. F. Schömann-J. H. Lipsius, Griechische Altertümer 1,11 [Berlin 4 1897—1902]. D. Seymour, Slavery and Servitüde in Homer (in: The Amer. Journ. of Arch. V [1901] pp. 23 sq.). O. Silverio, Untersuchungen zur Geschichte derattischenStaatssklaven [München 1900]. H. Swoboda, Beitrage zur griechischen Rechtsgeschichte [Weimar 1905]. H. Swoboda, Ueber die altgriechische Schuldknechtschaft (in: Z. Sav. R. XXVI [1905] pp. 149-284). E. S zant o, Freilassungstermine (in: Wien. Stud. II [1902] pp. 582—585). Th. Thalheim, Freigelassene (in: P. W. R. E. VII [1912] coll. 95-100). *Th. Thalheim, AcBb» (in: P. W. R. E. V [1905] coll. 1785-1790). V. Thumser, Untersuchungen über die attischen Metöken (in: Wien. Stud. [1885] pp. 45 sqq.). St. Waszynski, De servis Atheniensium pubhcis [Berol. 1898]. St Waszynski, Ueber diï rechtüche Stellung der Staatssklaven in Athen (in: Hermes XXXIV [1899] pp. 553-567). *U. von Wilamowitz-Moellendorf, Staat und Gesellschaft der Griechen (in: K. d. G. II, IV, 1 [Berlin und Leipzig 1910]). M. Wundt, Geschichte der griechischen Ethik I, II [Leipzig 1908,1911]. 145 Papyri. A. Bouché-Leclercq, Histoire des Lagides III, IV [Paris 1906]. ♦Graeca Halensis, Dikaiomata, Auszüge aus Alexandrinischen Gesetzen und Verordnungen'-ta einem Papyrus (Hal. 1) [Berlin 1913]. *N. Hohlwein, La papyrologie grecque [Louvain 1905]. *G. Lumbroso, Recherches sur 1 economie politique de 1'Egypte sous les Lagides [1870]. *L. Mitteis, Ueber die Freilassung durch den Teileigentümer eines Sklaven (in: Arch. f. Pap. Forsch. III, 2 [1906] pp. 252—256). * L. M i 11 e i s-Ü. W i 1 c k e n, Grundzüge und Chrestomathie der Papyrus¬ kunde I, II [Leipzig 1912]. J. Partsch, Die alexandrinischen Dikaiomata (in: A. P. VI [1913], pp. 31—76). F. Preisigke, Ein Sklavenkauf des 6. Jahrh. (in: A. P. III [1905], pp. 415—424). *W. Schubart, Alexandrinische Urkunden aus der Zeit des Augustus (in: A. P. V [1909—1913] pp. 35—131). * W. Schubart, Einführung in die Papyruskunde [Berlin 1918] (= E. P.). C. Wachsmuth, Wirtschaftliche Zustande in Aegypten wahrend der griech.-röm. Periode (in: Jahrb. f. Nationalök. und Stat. III Folge, XIX [1900] pp. 771—809). *E. Weiss, Communio pro diviso und pro indiviso in den Papyri (in: A. P. IV [1908] pp. 330-365). C. Wessely, Sklaven-Prosangelie bei der Bibliotheke Enkteseon (in: - Stud. z. Pal. u. Papyruskunde XIII, 1). *C. Wessely, Aus der Welt der Papyri [Leipzig 1914]. U. Wilcken, Papyrusurkunde über einen Sklavenkauf aus dem Jahre 359 n. Chr. (in: Hennes XIX [1884] pp. 417—431). *U. Wilcken, Griechische Ostraka aus Aegypten und Nubien. Ein Beitrag zur antiken Wirtschaftsgeschichte, I [Leipzig-Berlin 1899] pp. 681—704: Sklaverei und freie Arbeit. *U. Wilcken, Papyrusurkunden (in: A. P. V [1909] pp. 198 sqq.). *St. Witkowsky, Epistulae privatae Graecae quae in Papyris aetatis Lagidarum servantur [Lipsiae 2 1911]. III. Apud Romanos. Adam, Die Sclaverei und die Freilassung bei den Römern [Tübingen 1866]. F. Affolter, Die Persönlichkeit des herrenlosen Sklaven. Ein Stück aus dem römischen Sklavenrecht [Leipzig 1913]. G. d'Arnaud, De iure servorum apud Romanos [Franequerae 1734, Leovardiae 17441. 1 G. d'Arnaud, De his qui pretii participandi causa sese venumdari patiuntur [Leovardiae 1744]. M. Bang, Die Herkunft der römischen Sklaven (in: Mitt. d. K. deutsch. Archaol. Inst. Rom. XXV [1910] pp. 223 sqq.; XXVII, pp. 189—221). W. A. Becker-W. Rein-H. Göll, Gallus oder römische Szenen der Zeit des Augustus zur genaueren Kenntnis des römischen Privat- lebens II [Berlin 31880—1882] pp. 99—154. 10 146 *W. A. Becker-J. Marquardt, Handbuch der römischen Alterthümer V, 1 [Leipzig 1864]. A. Berger, Streifzüge durch das römische Sklavenrecht (in: Philologus LXXIII, 1 [1914] pp. 61—108). Biot, De 1'abolition de l'esclavage ancien en Occident [Paris 1840]. Th. Birt, Zur Kulturgeschichte Roms [Leipzig 31917]. W. BI air, An inquiry into the state of slavery among the Romans [Edinburgh 1833]. *L. BI och, Soziale Kampfe im alten Rom [Leipzig-Berlin 31913]. * H. B1 ü m n e r, Die Römischen Privataltertümer (— Iw. v. Müller, Handb. d. klass. A. W. IV, 2, 2) [München 1911] (= R. P. A). Bodemeyer, De manumissione testamentaria atque de fideicommisso libertatis [Göttingen 1852]. G. B o i s s i e r, La religion romaine d'Auguste aux Antonins [Paris 1874, 31884]. *H. Bolkestein, De colonatu Romano eiusque origine [Amstelodami 1906], (ubi vide aha opera quibus de colonatu agitur). *H. Bolkestein, Hetdubbelkarakterderoudegeschiedenis[Utrechtl915]. *H. Bolkestein, Oude Geschiedenis (in: De klass. oudh. i. h. Gymnasiaal ond. Rapp. i. opdr. v. h. Gen. v. Leer. a. Ned. Gymn. samengest. door J. W. Bierma, H. Bolkestein, E. H. Renkema, J. v. IJzeren [Leiden 1916] pp. 121 — 184). *G. Bortolucci, La manomissione parziale dello schiavo comune da parte di un condomino (in: Studi Romanistici [Padova 1906] pp. 5—56. St. Brassloff, Zur Lehre von den Freilassungen in der römischen Kaiserzeit (in: Rhein. Mus. LXVIII, 3 [1913] pp. 412—418. K. Bücher, Die Aufstande der unfreien Arbeiter 143—129 v. Chr. [Frankfort 1874]. W. W. Buckland, The Roman Law of Slavery. The condition of the Slaves. Private hfe from Augustus to Justinian [Cambridge 1909]; cf. N. R. Droit XXXII [1908] pp. 226 sqq. Burigny, Sur la condition des esclaves è Rome (in: Mém. de 1'Acad. des Inscr. XXXV). G. de Caqueray, De l'esclavage chez les Romains (in: Rev. hist d. droit franc, et étrang, X [Paris 1864]). Chalandon, De servis apud Plautum [Lyon 1875]. Ciaceri, Esame erit. d. storia d. guerre servili in Sicilia (in: Arch. Stor. Sicil. Or. .[1907, 1908]). C. von Czyhlarz, Lehrbuch der Institutionen des Römischen Rechts [Leipzig 9-101908]. De Felice Giuffrida, Le guerré servili [1911]. A. Deschamps, Sur 1'expression „locare operas" et le travail comme objet de contrat a Rome (in: Mél. Gérardino [Paris 1907] pp. 157—179). A. Duchauffour, De la condition des esclaves en droit romain [Paris 1878]. Dureau de la Malle, Mem. sur 1'agriculture romaine depuis Caton le censeur jusqu'a Columella (in: Mém. de 1'Acad. des Inscr. XIII [1828] p. 416 sqq.). 149 A. Typaldo-Bassia, Des classes ouvrières a Rome [Paris 1892]. Unterholzner, Manumissio per vindictam (in: Zeitschr. f. geschichtl. Rechtswiss. II, pp. 139 sqq. [Berlin 1916]). *A. Walde, Lateinisches Etymologisches Wörterbuch [Heidelberg 21910]. *M. Weber, Die sozialen Grimde des Untergangs der antiken Kultur (in: Die Wahrheit 6, 3 [Stuttgart 1896] pp. 57—77]. M. Weber, Die römische Agrargeschichte [Stuttgart 1891]. E. W e z e 1, De opificio opiflcibusque apud veteres Romanos [Berolini 1881]. *P. Willems, Le droit public Romain [Louvain "1910]. G. Wissowa, Religion und Kuttus der Romer (= Iw. v. Muller, Handb. V, 4 [21902]). M. W las sak, Die pratorischen Freilassungen (in: Z. S. R. Rom. XXVI [1905] pp. 367—431). C. O. Zuretti, II servo nella Commedia Greca Antica (in: Riv. FiL Class. XXXI, 1 [1903] pp. 46 sqq.). IV. De numero servorum antiquorum. *K. J. Beloch, Die Bevölkerung der griechisch-römischen Welt [Leipzig 1886] (= B. G. R. W.). Cf. Th. Lenschau (in: Burs. Jahresber 122 (XXXII) [1904]. *K. J. Beloch, Die Sklavenzahl Böotiens im fünften Jahrh. (in: Hermes XXIV [1889] pp. 479 sq.). *K. J. Beloch, Zur Bevölkerungsgeschichte des Altertums (in: Conr. Jahrb. LXVI1I [1897] pp. 321—343). *E. Ciccotti, Del numero degli schiavi nell' Attica (in: Rendic. dell' , Istituto Lombardo [1897]). *E. von Dobschütz, Die Urchristlichen Gemeinden. Sittengeschicht- hche Bilder [Leipzig 1902] pp. 265 sq. E. Kornemann, Die römischen Censuszahlen als statistisches Material (in: Conr. Jahrb. LXIV [1897] pp. 291—296). Letronne, Mémoire sur la population de 1'Attique (in: Mém. de 1'Acad. des inscr. VI [1882]). Ed. Meyer, Bevölkerungswesen. Die Bevölkerung des Altertums (in: Conr. Handw. d. Staatsw. II pT909] coll. 898—913). Ed. Meyer, Die Zahl der römischen Bürger unter Augustus (in: Conr. Jahrb. LXX [1898] pp. 59—65). *0. Se eek, Die Statistik in der alten Geschichte (in: Conr. Jahrb LXVIII [1897] pp. 161 — 176). C. Wachsmuth, Zwei Kapitel aus der Bevölkerungsstatistik der alten Welt (in: B. A. G. (Klio) III [1903]). Vide praeterea opera allata apud Lübker, Reall. [Leipzig-Berlin s 1914] i. v. Bevölkerungswesen im Altertum. V. De Philosophia antiqua. P. Allard, La Philosophle antique et l'esclavage (in: Etudes d'histoire et d'archéol. pp. 1—90). Eleutheropoulos, Die Philosophie und die sozialen Zustande des Griechentums p 1915]. Gréard, De la morale de Plutarque [Paris 1866]. 150 *J. Kacrst, Geschichte des heUenistischen Zeitalters II, 1 [Leipzig 1909], pp. 372—374: Die ursprüngliche Begriindung der Humanitatsidee in der griechischen Philosophie. F. Leiz, Rassewerbung in der hellenischen Philosophie (in: Arch. f. Rassen- und Gesellschaftsbiologie [1913]. Ott, Die Humanitütslehren heidnischer Philosophien um die Zeit Christi (in: Theol. Quartalschr. LII [1870] pp. 355 sqq.) L. Stein, Die soziale Frage im Lichte der Philosophie [21903]. F. Weber, Platons Stellung zu den Barbaren [München 1904]. E. Zeiler, Die Phüosophie der Griechen. III, 2, 2 [4 1903]. 1 Aristoteles. Göttling, De notione servorum apud Aristotelem [Jena 1821]. W. T. Krug, De Aristoteleservitutis defensore [Lipsiae 1813], Aristoteles und die Sklaverei [Leipzig 1813]. W. Oncken, Die Staatslehre des Aristoteles II [1875] pp. 29—74: Die Sklaverei als Naturgesetz. L. Schiller, Die Lehre des Aristoteles von der Sklaverei [Erlangen 1847]. S. L. Steinheim, Aristoteles über die Sklavenfrage [Hamburg 1853]. S. Talamo, II concerto della schiavitu di Aristotele ai dottori scolastici [Roma 1908], cf. Studi e Documenti di Storia del Diritto III, IV. W. Uhde, De Aristotele, quid senserit et de servis et de liberis hominibus et de reipubücae principiis [Berolini 1856]. Stoa. P. Barth, Die Stoa [Stuttgart 21908]. Laferrière, Mémoire concernant 1'influence du stoïcisme sur la doctrine des jurisconsultes romaines (in: Mem. de 1'Acad. des sc. mor. et pol. X [Paris 1860], pp. 579-685). Rausch, Die Stoa (in: N. J. kl. A. [19031 pp. 241-265). A. Schmekel, Phüosophie der mittieren Stoa [Berlin 1892]. *F. Vollmann, Ueber das Verhaltnis'der spateren Stoa zur Sklaverei im römischen Reiche. Programm zum Jahresbericht über das Kgl. ■ alteGymnasiumzuRegensburgimStudienjahr 1889 90 [Erlangen 1890]. E. Opera quibus de rationibus inter servitutem et religionem Christianam intercedentibus agitur. G. Abignente, La schiavitu nei sui rapporti coüa chiesa e col laicato [1890]. A. B. D. Alexander, The Ethics of St. Paul [Glasgow 1910]. *P. Allard, Les esclaves chrétiens depuis les premiers temps de l'église jusqua la fin de la domination romaine en occident [Paris 11876, 51914]. \ Amelung, Der Apostel Paulus und die Dienstbotenfrage (in: D. alte Glaube X [Leipzig 1909] pp. 575 sqq.). 151 [Anonymus] [Die Sklavenfrage im jungen Christentum] (in: Hist. pol. BI. f. d. kath. Deutschl. CXLVI, 11 [1910] pp. 848 sqq.). F. C. Baur, Das Christenthum und die christliche Kirche der drei ersten Jahrhunderte [Tübingen 21860]. *H. Bavinck, Christelijke beginselen en maatschappelijke verhoudingen (in: Christendom en Maatschappij t 1 [Utrecht 1908]). *H. Bavinck, Gereformeerde Dogmatiek III [Kampen 21910]. G. A. van den Bergh van Eysinga, Karl Kautsky's opvatting van het oudste Christendom aan de bronnen getoetst [1911]. *P. Biesterveld, Corinthe's Gemeente ten tijde van Paulus [Kampen 1907]. E d. C. B i o t. De l'abolition de l'esclavage ancien en Occident [Paris 1840]. Th. Borret, De Christenslavin in dienst bij heidensche meesters (in: Versl. en meded. d. K. Akad. v. Wet. Afd. Lett. II' Reeks, 8e deel [Amsterdam 1878] pp. 97—210). Böttner, Die Aufhebung der Sklaverei durch das Christentum [Frank- furt a. M.]. *Th. Brecht, Kirche und Sklaverei. Ein Beitrag zur Lösung des Problents der Freiheit [Bannen 1890]. L. Brentano. Die wirtschaftlichen Lehren des christllchen Altertums (in: Sitzungsber. d. phil. hist. Klasse d. Münch. Akad. [1902]). *J. Buchmann, Die unfreie und die freie Kirche in ihren Beziehungen zur Sklaverei, zur Glaubens- und Gewissenstyrannei und zum Daemonismus [Breslau 1873, 21875]. C. A. Bugge, Das Christentum als Religion des Fortschritts. Aus dem Norwegischen übers. v. O. v. Harling [Giessen 1900]. S. Buss, Roman Law and History in the New Testament [London 1901]. J. E. J. Capitein, Dissertatio Pohtico-Theologica de servitute, libertati Christianae non contraria [Lugd. Bat. 1742]; Staatkundig-Godgeleerd Onderzoekschrift over de Slavernij, als niet strijdig tegen de Christelijke vrijheid (vertaald door Hieronymus de Wilhem [LeydenAmsterdam 1742]). T. Carlyle, The influence of Christiantly upon social and political ideas [London 1912], J. S. Clemens, Slave, slavery (in: Hastings, Dict. of the apost. Church II [1918]. *A. Deissmann, Bibelstudien. Beitrage zumeist aus den Papyri und Inschriften, zur Geschichte der Sprache, des Schrifttums und der Religion des heUenistischen Judentums und des Urchristentums jMarburg 1894] (« B. St'. *A. Deissmann, Neue Bibelstudien. Sprachgeschichdiche Beitrage zumeist aus den Papyri und Inschriften, zur Erklërung des N. T. [Marburg 1897] (= N. B. St.). *A. Deissmann, Das Urchristentum und die unteren Schichten [Göttingen 21908]. *A. Deismann, Licht vom Osten. Das N. T. und die neuentdeckten Texte der hellenistisch-römischen Welt [Tübingen 2 31909] ( = L. v. O.). *A. Deissmann, Paulus. Eine kultur- und religionsgeschichtliche Skizze [Tübingen 1911]. 152 *E. von Dobschütz. Die Urchristlichen Gemeinden Sittengeschichtliche Bildet [Leipzig 1902] (= U. G.). *E. von Dobschütz, Probleme des apostolischenZeitalters [Leipzig 1904]. *E. von Dobschütz, Sklaverei und Christentum (in: H. R. E. XVIII [31906], pp. 423-433, XXIV [31913] p. 521). *E. von Dobschütz, Das Urchristentum im Lichte unserer Zeit (in: Theol. Stud. u. Kritiken II [1917], pp. 129—167). A. Eekhof, De negerpredikant Jacobus Elisa Ioannes Capitein 1717—1747 [ s Gravenhage 1917]. Ehrhard, Das Christentum im römischen Reiche bis Constantin [Strass- burg 1911]. W. van Es, De beteekenis van het Nieuwe Testament voor onze Christelijke sociale actie (in: Chr. en Maatsch. VIII [1916] pp. 14—26, 46—61). E. Fedderson, Jesus und die socialen Dinge [1902]. Foerster, Christentum und Klassenkampf [1908]. Freeman, The Bible against the slavery [New-York 1831]. *C. Gerlings, De vrouw in het oud-Christelijke Gemeenteleven [Amsterdam 1913, 21914]. Grupp, Sklaverei (in: Wetzer und Weltes Kirchenlexikon XI [18991, coll. 400—420). H., Der hl. Apostel Paulus und die .Sklaverei (in: Hist. pol. BI. f. d. Kath. Deutschl. CXLVII [1911] pp, 889—901). A. v. Harnack, Das Urchristentum und die socialen Frage [1908] ( = Aus Wiss. u. Leben II [Giessen 1911], pp. 274—277) *A. v. Harnack, Der proletarische Charakter des Urchristentums. O ff ener Antwortschreiben an Herrn Dr. Max Maurenbrecher [1910] (= Aus Wiss. u. Leb. II pp. 175—182). A. v. Harnack. Kirche und Staat bis zur Gründung der Staatskirche (in: K. d. G. I, 4, 1 [2 1909]. *A. v. Harnack, Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten I, II [Leipzig 31915] (= M. u A.). *E. Ha vet, Le Christianisme et ses origines I [Paris 11871, 21873]. *C. J. Hefele, Sclaverei und Christenthum (in: Beitr. z. Kirchengesch. Archaeol. u. Liturgik I [Tübingen 1864], *R. Herzog, Koische Forschungen und Funde [Leipzig 1899]. H. Holtzmann, Die ersten Christen und die soziale Frage [Frank- furt 1882]. Hundeshagen, Ueber die Natur und die Entwicklung der Humanitatsidee in ihrem Verhaltnis zu Kirche und Staat [1853]. *A. Jersovsek, Die antik-heidnische Sklaverei und das Christentum Marburg 1902]. *A. Kalthoff, Das Christusproblem, Grundlinie zu einer Sozialtheologie [Leipzig 21903]. *A. Kalthoff, Die Entstehung des Christentums. Neue Beitrage zum Christusproblem [Leipzig 1904]. *K. Kautsky, Der Ursprung des Christentums. Eine historische Unter- suchung [Stuttgart 1908]. *von Keppler, Die Sklavenfrage im Neuen Testamente (in: Theol. Quartalschr. LXXIII [1891] pp. 218—286). 153 * F. X. Kiefl, Die Theorien des modernen Sozialismus über den Ursprung des Christentums. Zugleich ein Kommentar zu 1 Kor. 7, 21 [Kempten 1915], (ree. W. Bauer in: Theol. Lit. Zeitg. [1916] coll. 511 sq.). *F. X. Kiefl, Erklarung (in: Th. Rev. XVI [1917], coll. 469). *R, Knopf, Ueber die soziale Zusammensetzung der altesten heiden- chrisdichen Gemeinden (in: Zeit sehr. f. Theol. u. Kirche, X [1900] pp. 325—347), *H. Kohier, Sozialistische Irrlehren von der Entstehung des Christentums und ihre Widerlegung [1899]. A. Kuyper, Het sociale vraagstuk en de christelijke religie [Amsterdam 1891]. A. Kuyper, De Christus en de sociale nooden [Amsterdam 1895]. N. J. Laf ore t, Etudes sur la civilisation européenne considérée dans ses rapports avec le Christianisme [Bruxelles 1851] pp. 171—195. Lallier, Lettre sur Ia suppression de l'esclavage par le Christianisme (in: Correspondant XXX [1852] pp. 577—606). La va que, De l'esclavage chez les nations chrétiennes [Paris 1870]. G. V. Lechler, Sklaverei und Christentum I, II [1877, 1878]. *H. M. R. Leopold, Nieuwe Archaeologische Gegevens over de Apostelen Petrus en Paulus (in: Onze Eeuw XVI, 3, [1916] pp. 441—461). H. M. R. Leopold, De spiegel van het verleden [Rotterdam 1918]. A. D. Loman, Het Evangelie voor den vierden stand (in: De Gids [1874]). *Cbr. E. Luthardt, Vortrage über die Moral des Christenthums [Leipziq 5 1898]. Mango ld, Humanitat und Christentum [Bonn 1876]. M. Maurenbrecher, Von Nazereth nach Golgotha. Untersuchungen 'über die weltgeschichtlichen Zusammenhange des Urchristentums [Berlin—Schöneberg 1909]. Michael, Kirche und Sklaverei nach Lujo Brentano (in: Zeitschr. f. Kath. Theol. XXXV [1911] pp. 386—394). *J. A. Möhler, Bruchstücke aus der Geschichte der Aufhebung der Sclaverei durch das Christenthum in dén ersten XV Jahrhunderten [1834] (= Ges. Sehr. u. Aufs. hrsg. v. Döllinger [Regensburg 1839, 18401 II PP- 54—140). Monod, Saint Paul et l'esclavage [1866]. V. Muchin, [Die Beziehungen des Christentums zur Sklaverei im römischen Kaiserreich. Kirchengeschichtliche Untersuchung] (lingua Russica) [Kiew. 1916] Fr. Münter, Die Christin im heidnischen Hause vor den Zeiten Con- stantins des Grossen [Kopenhagen 18281. *M. von Nathusius, Die Mitarbeit der Kirche an der Lösung der sozialen Frage [Leipzig 11895, 31907]. *F. Overbeck, Ueber das Verhaltnis der alten Kirche zur Sclaverei im römischen Reiche (in: Studiën zur Geschichte der alten Kirche I rSchloss-Chemnitz 1875] pp. 158—230). *W. R. Paton-E. L. Hicks, The inscriptions of Cos [Oxford 1891]. Patrice-Laroque, L'esclavage chez les peuples chrétiens [Paris 1860]. F. G. Peabody, Jezus Christus und die soziale Frage [1903]. THESES. I. Curtius Rufus, de quo Tacitus (Ann. XI, 20, 21) agit, idem est atque Curtius Rufus rerum scriptor. II. L. Cincius, qui opera ad antiquitates et ad rem grammaticam pertinentia scripsit, discernendus est a L. Cincio Alimento annalium scriptore. III. Thucyd. Histor. III, 16 (ed. C. Hude): xai ■hyyèAAovxo xal ai mpl xr,v UiAoKÓwrpov xpidxovxa vhc twv 'ASnvaitov vnv mpioixiba aüxwj r.oc&cvaai Cum Steupio (Thukydides, erkl. von J. Classen-J. Steup III [Berlin 1892]) delenda est vox q. e. xpidxovxa. IV. In lege Solonis in Digestis (X, 1, 13) allata. ubi est: èav n; cdpam*, nap' dAAoxpiy jppty èpvyv, xiv öpov pi .nxpxBaivuv, vocabulum q. e. opuyn, quod a plerisque editoribus mutatur in èpuzxy, interpolatum est. Legendum esse obo&pij Graeca Halensis' (Dikaiomata. [Berlin 1913] p. 68) iure scribit. V. Soph. Oed. Tyr. 19-21 (ed. Dindorf-Mekler): tó S'aAAo yïiAcv èt\svxtu.u.èvov dyopalvi Saxü izpéc xs TlaAAdSoc SmAoïz vxoic. eit lap.nvov te pxxvxtia otts v UI- Conclusio.... ..111 G. Quid de servitute Apostoli iudicaverint 112 I. De ancilla Phillippensi 112 II. De Onesimo 112 III. De Rhode 119 IV. Quid Paulus seivis Corinthiis praeceperit . . .119 V. Quid Paulus et Petrus ceteris servis praeceperint. 129 H. De metaphoris in N. To. ad servitutem spectantibus . 130 I. Conclusio 132 Appendix I. Tituli librorum ad huius operis argumentum spectantium, partim supra allatorum 137 Appendix II. Index locorum Veteris et Novi Testamentorum, in hoe opere allatorum 158 Theses.