2291 2718






I



PUBLICATIES VAN DE Af DEELING NIJVERHEID EN HANDEL 1917, No. 4
DE ONTWIKKELING VflLN DE
NED.-INDISCHE NIJVERHEID
GEDURENDE DEN OORLOG
Exemplaren van deze publicatie zijn te verkrijgen bij de Afdeeling Nijverheid en Handel van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel te Buitenzorg, tegen betaling van ƒ 2.— per exemplaar.
Batavia DRUKKERIJ MERCURIUS 1917






VOORBERICHT.
In April 1916 verscheen als No. 6 van de publicaties van de Af deeling Nijverheid en Handel in 1916 eene, in hoofdzaak statistische, verhandeling over de nijverheid in Ned.-Indië.
In die publicatie kon geen aandacht worden gewijd aan den invloed van den oorlog op onze nijverheid, in de eerste plaats niet, omdat de opzet zich daartoe minder leende en in de tweede plaats niet, omdat begin 1916, toen de gegevens verzameld werden, die invloed nog betrekkelijk gering was.
Sedert heeft practisch onze geheele nijverheid*) dien invloed in meerdere of mindere mate ondervonden en het is de bedoeling van den schrijver geweest, de gevolgen van de 3-jarige oorlogsperiode voor eenige van de voornaamste takken van nijverheid te schetsen.
Dat speciaal de aandacht gevestigd is geworden op nieuwe takken van industrie, die hier te lande sedert Augustus 1914 in het leven zijn geroepen, spreekt van zelf.
Op volledigheid maakt deze verhandeling geen aanspraak: voor enkele industrieën werd het door de betrokkenen, niet wenscüelijk geoordeeld, dat zelfs maar enkele gegevens gepubliceerd werden en met die wenschen werd-natuurlijk rekening gehouden. In sommige gevallen is de invloed van den oorlog betrekkelijk zoo gering geweest, dat er geen reden bestond, daar speciaal melding van te maken.
Voor de, van vele zijden ondervonden, medewerking mag hier een woord van dank niet achterwege blijven.
Afdeeling
Buitenzorg, October 1917. Nijverheid en Handel.
*)• Evenals in publicatie No. 6, is de landbouwnijverheid in deze vernandehng buiten beschouwing gebleven.






INHOUD.
VOORBERICHT.
I. ALGEMEEN OVERZICHT.
II. DE INVLOED VAN DEN OORLOG OP VERSCHILLENDE TAKKEN VAN NIJVERHEID.
Blz.
1. Chemische en pharmaceutische technologie 11
Anorganische zouten: ijzersulfaat, natriumbisutfiet, kaliumcarbonaat, kaliumchloride, kaliumsulfaat; calciumcarbid; explosiefstoffen; samengeperste gassen: zuurstof, zwaveligzuur en koolzuur; inkt; jodium en jodiumpreparaten; leerlooierij; meubelsmeer, boenwas, schoensmeer enz.; pharmaceutische preparaten; chenopodium olie, absolute alcohol, medicinale castorolie, kininezouten; Portland-cement; anorganische en organische zuren: azijnzuur, zwavelzuur; geraffineerde zwavel; zwavelkoolstof; zeep.
2. Hout- en metaalbewerking 20
Brikemballage; hang- en sluitwerk; machine- en constructieindustrie; witmetaal; moerbouten en klinknagels; scheepsbouw; veneer, geperst houten kisten enz.; automatische weegtoestellen.
3. Voedings- en genotmiddelen 24
Bier; biscuits; conserven in blik; koffie-extract; margarine en kunstspijsvetten; vette oliën; sigaren en sigarettenj^yermicelli
en macaroni.
1. Verdere industrieën 28
Carton; cartonnage artikelen; hoeden; meststoffen; parfumerieën, Eau de Cologne enz.; gevulcaniseerde rubber; touw; verf en vernis; vuurvaste steen.



— 9 —
dat meer aandacht geschonken is aan de grondstoffen die Ned.Indië zelf oplevert, als bijv. minerale kleurstoffen, Voller's aarde, z.g. houtolie enz., en met dikwijls zeer bevredigende resultaten.
Als voorbeelden van nieuwe industrieën zouden kunnen worden genoemd de bereiding van calciumcarbid, van inkt, de vulcanisatie van rubber, de bereiding van verf en vernis, van chemische en pharmaceutische preparaten, houtdestillatie enz.
Voorspellingen te doen omtrent hetgeen onze nijverheid na den oorlog te wachten staat, ligt niet op den weg van schrijver dezes; zonder evenwel al te optimistisch te zijn kan worden aangenomen, dat vele bedrijven in de gelegenheid zijn geweest om de noodige technische ervaringen op te doen, teneinde de buitenlandsche concurrentie later met vrucht het hoofd te kunnen bieden, terwijl de dikwijls belangrijke winsten, die gemaakt werden, in staat stelden de installaties uit te breiden, te verbeteren en flinke afschrijvingen te doen, welke feiten niet zullen nalaten den kostprijs in de toekomst te verlagen.
In het hier volgende overzicht is getracht een algemeen beeld te geven van de ontwikkeling van eenige van de voornaamste takken van nijverheid gedurende de eerste drie jaren van den Europeeschen oorlog. Uit den aard der zaak is de landbouwnijverheid buiten beschouwing gebleven.
Het lag oorspronkelijk in de bedoeling, aan dit overzicht toe te voegen eene opgave van de ♦kapitaalsuitbreiding van bestaande bedrijven en van het in nieuwe bedrijven gedurende de oorlogsperiode van 3 jaar gestoken kapitaal, het bleek evenwel niet mogelijk, daaromtrent ook maar eenigszins volledige opgaven te verkrijgen. De verkregen cijfers geven een totaal van ruim 7.000.000 gulden.
Eenige conclusies omtrent de bedrijven gedurende de oorlogsperiode opgericht, zijn te trekken uit de gegevens omtrent naamlooze vennootschappen, zooals die regelmatig als bijlage bij de „Javasche Courant" worden gepubliceerd.
Uit die opgaven is berekend, dat in 1913 in Ned.-Indië werden opgericht naamlooze vennootschappen op het gebied van nijverheid met een maatschappelijk kapitaal van ƒ 3.790.000.—, waarvan geplaatst / 1.725.100.—; voor 1916 waren die cijfers resp. ƒ 4.918.500.— en ƒ 2.829.000-, en voor de eerste 10maanden van 1917 ƒ 5 650.000 en ƒ 2.336.950.—. Deze sommen spreken voldoende voor zich zelve.



De bedrijven, gerangschikt naar groepen, geven de volgende cijfers (in duizendtallen guldens) van het maatschappelijk kapitaal en het geplaatste kapitaal.
c
1915 i 1914 | 1915 | 1916 11917/10 maanden
.Maatr... Geplaatst I ,Maat- Geplaatst .MaatT.., Geplaatst I .MaatT... Geplaatst I .maatT.., Geplaatst
schappelijk schappelijk schappelijk schappelijk schappelijk
kapitaal kapitaal | kapitaal kapitaal | kapitaal kapitaal | kapitaal kapitaal | kapitaal kapitaal
[
Bouwmaterialen. . . 385 156 60 37,4 — — 575 439 210 95
Voedings- & genotmiddelen 605 306 1280 372,44 1.114 \ 522,2 1675 1016'/2 1915 1006 %
Metaalbewerking . . 770 261'/2 760 I 325,75 1.225 j 666,5 720 305 1310 491,45
Houtbewerking ... 300 160 895 215 — — 940 500 150 73
Chemische nijverheid 1075 343'/2 450 220,25 250 i 175 110 28 90 I 37
Drukkerijen 605 468,1 — — — 398'/2 210'/2 425 220 '/2
Êlectriciteitsfabrieken — — — — — — I 200 80 200 60
Kunstmestfabriek ..— — — — — — . — — 250 53 V2
Lederwarenf abrieken 50 30 — — — — 300 250 100 50
Textielfabrieken. .. — — — — — — — — 1000 250
TOTML. . 3790 1.725,1 3445 1170,84 2.589 1.363,7 1 4918 '/2 2829 5650 2336,95



II
DE INVLOED VHN DEN OORLOG OP VERSCHILLENDE TAKKEN VAN NIJVERHEID.
1. Chemische en PHüRMiicEUTiscHE Technologie.
ANORGANISCHE ZOUTEN. IJzersulfaat. In een zwavelzuurfabriek op Java wordt ijzersulfaat voor de batikindustrie gemaakt. Ondanks de concurrentie van het, in qualiteit minderwaardige, Japansche fabrikaat heeft de fabricage zich gedurende den oorlog kunnen uitbreiden.
Natriumbisulfiet. Bereiding van natriumbisulfiet heeft hier te lande eerst sedert 1915 plaats en werd begonnen, toen de invoer van dit, o.a. in rubberbereidingsetablissementen en hoedenbleekerijen zoo veelvuldig gebruikte, artikel moeilijkheden begon op te leveren.
Een tweetal fabrieken leggen zich op de bereiding toe. Betwijfeld wordt, of na den oorlog concurrentie met het ingevoerde fabrikaat verder mogelijk zal blijken.
Kaliumcarbonaat, kaliumchloride cn kaliumsulfaat. Ris gevolg van de zeer hooge prijzen van kaliumzouten gedurende den oorlog kon de bereiding hiervan, als bijproduct, door spiritusfabrieken hier te lande weder worden ter hand genomen.
CALCIUM CARBID.
Ongeveer medio 1916 werd op Java begonnen met den bouw van een proeffabriek voor de bereiding van calciumcarbid, welke inrichting op het einde van dat jaar in gebruik kon worden genomen.
Proefnemingen met verschillende, hier te lande voorkomende, soorten kalksteen en met cokes, verkregen van de gasfabrieken,' gaven in alle opzichten bevredigende resultaten.



— 12 —
Toch heeft het bedrijf zich nog niet verder kunnen ontwikkelen; in de eerste plaats niet, omdat de installatiekosten van een grootbedrijf bij de tegenwoordige materiaalprijzen ontzaglijk hoog zouden worden en in de tweede plaats niet, omdat, nu de Regeering—een der groote consumenten van dit artikel—zelf eene carbidfabriek gaat oprichten, het moeilijk is voldoende kapitaal te vinden.
EXPLOSIEFSTOFFEN.
De eenigste fabriek hier te lande, welke zekerheidsspringstoffen vervaardigd, n.1. de Romanietfabriek te Batavia, was bij het uitbreken van den oorlog eerst sedert korten tijd in werking, terwijl de aflevering van explosiefstoffen nog nauwelijks plaats had gehad.
Ten gevolge van den oorlogstoestand werd de aanvoer van springmiddelen uit Europa al heel spoedig gestaakt, hetgeen voor deze jonge industrie het gunstige gevolg had, dat het fabrikaat spoediger hier te lande bekend werd, dan in normale omstandigheden het geval zou zijn geweest.
Daar de capaciteit van de fabriek op deze groote vraag niet berekend was, moest weldra tot uitbreiding worden overgegaan.
Waar de fabriek voor hare grondstoffen geheel op invoer aangewezen is, en de invoer uit Europa reeds spoedig onmogelijk werd, was men in de eerste maanden van 1915 gedwongen tijdelijk te stoppen. Deze algeheele stilstand van het bedrijf heeft slechts kort geduurd; de fabricage, althans die vansteenromaniet, kon weder geregeld plaats hebben, toen de aanvoer van grondstoffen uit Amerika mogelijk bleek. Aangezien evenwel de Unie, sedert haar deelnemen aan den wereldoorlog, den uitvoer van grondstoffen voor de springstoffabricage practisch verboden heeft, zal de fabriek binnenkort haar bedrijf wederom moeten stopzetten.
SAMENGEPERSTE GASSEN.
Zuurstof. Betrekkelijk kort na elkander kwamen hier te lande een tweetal fabrieken in werking, welke zuivere zuurstof uit dampkringslucht fabriceerden.



- 13 -
Het procédé is theoretisch al zeer eenvoudig en bestaat in het vloeibaar maken van lucht door middel van samenpersen en afkoelen, en het scheiden van de zuurstof van de andere bestanddeelen (stikstof) door middel van gefractionneerde destillatie.
De afzet van zuurstof onderging gedurende den oorlog weinig verandering, wat vooral moet worden toegeschreven aan de sterk gestegen prijzen van calciumcarbid, waardoor snellere ontwikkeling van het bedrijf wordt tegengewerkt.
Een der fabrieken is zich gaan toeleggen op den aanmaak van apparaten en installaties voor autogeen lasschen, welke artikelen vroeger uit Nederland werden betrokken. Zoo worden met goed gevolg aangemaakt acetyleenontwikkelingsapparaten, lasch- en snijbranders, enz. Verondersteld wordt, dat ook na den oorlog deze fabricage loonend zal blijken.
Zwaveligzuur. Een der zwavelzuurfabrieken hier te lande is zich, toen de invoer uit het buitenland practisch onmogelijk werd, gaan toeleggen op de bereiding van zwaveligzuur, door dit gas aan de looden kamers te onttrekken. Zwaveligzuur wordt in samengepersten toestand in bonbonnes in den handel gebracht ten behoeve van ijsfabrieken, welke volgens het zwaveligzuurprocédé werken.
Koolzuur.- Een fabriek voor vloeibaar koolzuur is sedert ongeveer twee jaar te Soerabaja in werking en bereidt koolzuur door middel van het bicarbonaatprocédé uit verbrandingsgassen. Nu de invoeren van koolzuur uit Europa practisch opgehouden hebben en Ned.-Indië voor hare zeer belangrijke consumptie aangewezen is op Australië en Amerika, terwijl het betrekken uit deze landen het artikel vrij kostbaar maakt, zijn de resultaten in de Soerabajasche fabriek bereikt, bevredigend te noemen.
INKT.
In verband met de steeds stijgende inktprijzen en de dikwijls onvoldoende aanvoeren van dit artikel, is ongeveer medio 1917 in West-Java eene fabriek voor de bereiding van zwarte inkt in bedrijf gekomen.



- 14 —
Als grondstoffen voor de fabricage worden gebruikt looistof, uit inheemsche plantendeelen bereid, indigo en ijzervitriool, zoodat de fabriek onafhankelijk is van ingevoerde grondstoffen,
Groote orders voor Gouvernementsrekening hebben dit bedrijf in de moeilijke beginperiode krachtig kunnen steunen. Verwacht wordt, nu de eerste moeilijkheden overwonnen zijn, dat deze industrie ook na den oorlog winstgevend zal kunnen zijn.
In Midden-Java wordt verder op bescheiden schaal copieerinkt bereid, uit den aard der zaak evenwel uit ingevoerde grondstoffen.
JODIUM EN JODIUMPREPARATEN.
In die streken van Ned.-Indië, waar petroleum gevonden wordt, komen dikwijls jodiumhoudende bronnen voor, waarvan een niet onbelangrijk aantal voor de jodiumwinning wordt gebruikt.
Het gewonnen jodium wordt in hoofdzaak geëxporteerd in den vorm van de koperverbinding cuprojodide. Vooral in 1915 ondervond de export van dit artikel moeilijkheden; in 1916 was de uitvoer evenwel weer bijna even groot als in 1914 ( f 63.000 K.G.). Toch levert de afzet vele moeilijkheden op. Gedurende de laatste drie jaren heeft de industrie zich dan ook slechts weinig kunnen uitbreiden.
Een zeer klein gedeelte der productie wordt sedert den oorlog hier te lande verwerkt tot jodoform, joodkalium, enz. De consumptie van deze artikelen is gering.
LEERLOOIERIJ.
Als gevolg van het feit, dat de voorraden leder hier te lande bij het uitbreken van den oorlog vrij groot en, vooral in 1914/1915, de aanvoeren uit Australië en Amerika zeer aanzienlijk waren, hebben de beide eerste oorlogsjaren geen bijzonderen invloed uitgeoefend op het leerlooierij-grootbedrijf hier te lande. Nu de voorraden geslonken en aanvullingen moeilijker worden, doet zich evenwel gedurende de laatste maanden eene grootere vraag naar het hier te lande vervaardigde leder voor.



- 16 -
De resultaten, met de inheemsche materialen verkregen, zijn evenwel niet onbevredigend te noemen.
Algemeen wordt gevreesd, dat, als gevolg van de steeds hoogere lederprijzen en de afnemende koopkracht der bevoking, het verbruik zal verminderen, waarbij nog komt, dat de moeilijkheden om de benoodigde looistoffen en chemicaliën uit het buitenland (Amerika) te betrekken, steeds toenemen.
MEUBELSMEER, BOENWAS, SCHOENSMEER enz.
In Augustus van dit jaar kwam een fabriek voor de bereiding van boenwas en meubelsmeer in werking. Het ligt in de bedoeling, het bedrijf uit te breiden, door ook schoensmeer te gaan maken.
PHARMACEUTISCHE PREPABATEN.
Toen de verscherpte N.O.T.-bepalingen eenige maanden na het uitbreken van den oorlog de aanvoeren van pharmaceutische preparaten van Duitsch fabrikaat meer en meer onmogelijk maakten, terwijl de Geallieerden niet aan de vraag voor export konden voldoen, werd er hier te lande toe overgegaan, de fabricage van meerdere dier artikelen zelf ter hand te nemen.
Het oorspronkelijk op zeer bescheiden voet opgezette bedrijf heeft succes gehad en de fabricage van enkele artikelen is werkelijk van eenige beteekenis geworden, ja zelfs heeft zich een export, al is het dan ook op bescheiden schaal, naar naburige landen kunnen ontwikkelen.
Vermelding verdient de bereiding van Chenopodiumolie, het middel tegen de mijnwormziekte, uit de Chenopodtum ambrisioides, welke plant in het wild voorkomt. De proeven met deze olie genomen doen verwachten, dat deze olie die, bereid uit Cheno~ podium anthelmenticum, geheel zal kunnen vervangen.
Van de, door apothekers hier te lande vervaardigde, preparaten verdienen vermelding: aether pro narcose, tannalbine, citras cupricus, diverse extracten en tincturen.
Verder Quina Laroche, pertussin, pixavon, pebeco en vele andere z.g. specialités.
Absolute alcohol. Een der spiritusfabrieken hier te lande is zich korten tijd geleden gaan toeleggen op de bereiding van absolute spiritus voor pharmaceutische doeleinden.



— 17 _
Medicinale castorolie. Tot voor betrekkelijk korten tijd was de bereiding van castorolie voor inwendig gebruik een soort monopolie van Duitschland, Italië en enkele andere landen, in Europa.
De groote vraag naar dit grtikel heeft enkele maanden geleden de fabricage hier te lande doen aanvatten en, na langdurige proefnemingen, is het gelukt een artikel te bereiden, dat aan de te stellen eischen voldoet.
Kininezouten. De bereiding van kininezouten (zwavelzure kinine, zoutzure kinine, enz ), door de Bandoengsche kininefabriek heeft zich gedurende den oorlog ontzaglijk uitgebreid, een direct gevolg van het in hoofdzaak uitvallen van de fabrieken in Europa.
De financieele resultaten, door genoemde fabriek bereikt, zijn zeer gunstig geweest en kunnen o.a. blijken bij vergelijking' van de uitgekeerde dividenden over 1913 en over 1916 nl reso 177,7. en 93»/,. - ' '
Hoe belangrijk de productie toegenomen is, kan blijken uit de hieronder volgende statistiek, gevende den uitvoer van kininezouten gedurende de jaren 1913—1916:
1913: 72.507 K.G. 1915: 82.869 KG
1914: 61.964 „ 1916: 115.175
PORTLAND-CEMENT.
De bestaande fabriek te Indaroeng (bij Padang) heeft uit den aard der zaak kunnen profiteeren van de verhoogde cementprijzen gedurende de afgeloopeg drie jaren. Reeds vóór het uitbreken van den grooten Europeeschen oorlog lag het in de bedoeling, het bedrijf uit te breiden; de moeilijkheden, aan het verkrijgen der benoodigde machinerieën verbonden, waren evenwel zoo groot, dat die uitbreiding nog niet tot stand is gekomen:
Aan dividend werd uitgekeerd:
in 1913: 0 7„ in 1915: 5 7,
1914: 5 7, 1916: 10 7,
De productie van de Padangsche fabriek bedroeg in 1915 208.000 vaten en in 1916 223.000 vaten.



— 18 —
Een tweetal cementfabrieken worden in Oost-Java gebouwd en begin 1918 hoopt men met het bedrijf een aanvang te kunnen maken.
ANORGANISCHE EN ORGANISCHE ZUREN.
Azijnzuur. De hooge prijzen van azijnzuur en het sterk toenemende verbruik van dit coagulatiemiddel voor latex, zijn de aanleidende oorzaak geweest, dat proeven genomen zijn met de droge destillatie van hout.
Een tweetal proeffabriekjes zijn in werking en de resultaten, tot nu toe verkregen, zijn alleszins hoopvol te noemen.
Ten behoeve van eene combinatie, die zich gevormd heeft om op de Buitenbezittingen eene groote fabriek op te richten, waar uit den aard der zaak behalve azijnzuur, ook andere producten van de droge destillatie gewonnen zullen worden, zijn proeven genomen met uit Indië afkomstige houtsoorten in een der Europeesche fabrieken, en met veel succes. Het tot stand komen dezer fabriek is dan ook verzekerd en alleen de onmogelijkheid om de benoodigde machinerieën uit te krjjgen, is de reden, dat met den bouw nog niet begonnen werd.
Zwavelzuur. Een der zwavelzuurfabrieken hier te lande heeft gedurende den oorlog hare productie zoodanihg uitgebreid, dat niet alleen grootendeels aan de binnenlandsche behoefte voldaan kan worden, maar tevens belangrijke hoeveelheden voor export beschikbaar zijn.
GERAFFINEERDE ZWAVEL.
Dé zwavelraffinaderij in Oost-Java betrok tot ongeveer 1914 de benoodigde ruwe zwavel van het eiland Damar en verder, in betrekkelijk kleine hoeveelheden, van den Merapi. Begin 1914 werd er toe overgegaan, ruwe zwavel uit Sicilië te imporleeren en die hier te raffineeren, hetgeen evenwel geen noemenswaardige winst liet.
Het uitbreken van den oorlog maakte verderen invoer uit Italië onmogelijk en sedert wordt het product uit Japan betrokken.



— 19 —
Hoewel het op het oogenblik mogelijk is, niettegenstaande den hoogen kostprijs van het ruwe product, te concurreeren tegen de geïrnporteerde pijpzwavel, wordt het waarschijnlijk geacht, dat na den oorlog concurrentie met Itatië al zeer moeilijk zoo niet onmogelijk, zal blijken.
ZWAVELKOOLSTOF.
Van meerdere zijden zijn in het afgeloopen jaar proeven genomen om zwavelkoolstof, „het" desinfectiemiddel voor de hier te lande op afscheep wachtende tabak, te bereiden
Het bleek, dat de theoretisch zoo eenvoudige bereiding: zwaveldamp wordt onder afsluiting van lucht in aanraking gebracht met gloeiende cokes, in de practijk vele bezwaren opleverde welke bezwaren nu evenwel grootendeels ondervangen zijn' zoodat men verwacht, spoedig met de bereiding in het qroot te' kunrren beginnen.
Zeep.
Als direct gevolg van den oorlog heeft de zeepfabricage hier te lande zich over het algemeen flink kunnen ontwikkelenmeerdere nieuwe bedrijven zijn zich op de bereiding van wasch- en' toiletzeepen gaan toeleggen,
Meer en meer wordt er' toe overgegaan om afval van olieraffinaderijen enz. op goedkoope kwaliteiten zeep te verwerken terwijl sedert betrekkelijk korten tijd de fabricage van „zachte" zeepen belangrijk is toegenomen.
Fijnere toiletzeepen, z.g. kernzeepen^ worden hier te lande evenwel nog steeds niet gemaakt.
Eene zeer nadeelige invloed op de verdere ontwikkeling dezer industrie zal zonder twijfel de beperking van den uitvoer uit Amerika van caustische soda enz. uitoefenen.
Vermelding verdient, dat een zeepfabriek zich gaat toeleggen op de verzeeping van oliën door middel van het vetsplitsend enzijm uit ricinuszaden (djarakzaden), terwijl eene andere fabriek het nevenproduct glycerine wil gaan winnen.



— 21 —
normale omstandigheden levensvatbaarheid zal toonen te bezitten, is aan eenigen twijfel onderhevig.
MACHINE- EN CONSTHUCTIE-INDUSTHIE.
Zooals reeds in de inleiding in het kort werd medegedeeld, is de oorlog aan de machine-industrie in zooverre ten goede gekomen, dat, als gevolg van beperkte aanvoeren, de aanmaak van werkstukken, welke vroeger uitsluitend, of bijna uitsluitend, uit Europa werden betrokken, aan inrichtingen hier te lande' werd opgedragen.
Wel is waar heeft de Ned.-Indische nijverheid hierdoor op overtuigende wijze haar kunnen bewezen, doch de vraag blijft, of, indien wederom normale omstandigheden zullen heerschen,' concurrentie mogelijk zal blijken.
Het reparatiewerk heeft zich verder buitengewoon ontwikkeld, maar er bestaat alle grond om aan te nemen, dat deze ontwikkeling ook maar tijdelijk is.
Hoewel de financieele resultaten in deze industrieën gedurende de afgeloopen drie jaren bereikt, over het algemeen gunstig waren, althans belangrijk gunstiger dan in de jaren vóór den oorlog, moet niet uit het oog worden verloren, dat die gunstige resultaten dikwijls voor een deel, en in menige gevallen zelfs voor een zeer groot deel, te danken zijn geweest aan belangrijke voorraden materialen bij steeds stijgende materiaalprijzen.
De moeilijkheden, om voldoende onderlegd werkvolk te krijgen, blijven steeds groot en de onderlinge concurrentie op Java, waarbij nu sedert kort ook die van de Buitenbezittingen is gekomen, heeft eene voortdurende stijging der loonen ten qevolqe gehad.
Het verkrijgen der materialen levert meer, en meer moeilijkheden op en de toekomst wordt dan ook van meerdere zijden, indien de oorlog nog lang mocht aanhouden, donker ingezien!
Dankbaar wordt van meerdere zijden gewezen op den steun van Gouvernementswege, door het laten uitvoeren van werk hier te lande.
Het is niet mogelijk, hier ook maar een eenigszins volledig overzicht te geven van hetgeen hier te lande sedert 1914 gemaakt wordt; voldoende zij het erop te wijzen, dat, dank zij



- 22
het flinke aanpakken van onze machine-industrie, stopzetten van bedrijven wegens gebrek aan machinerieën, onmogelijkheid van reparatie of vervanging van defecte deelen, practisch niet is voorgekomen.
Dat de moeilijkheden voor onze machine-nijverheid vele waren, en dat dikwijls veel practische ervaring op een nieuw gebied in zeer korten tijd moest worden opgedaan, behoeft zeker nauwelijks vermeld te worden.
Wat reparatiewerk betreft, verdient speciale vermelding, dat een der fabrieken zich is gaan toeleggen op het herstellen van electrische werktuigen als motoren, dynamo's enz., waaraan groote behoefte bestond.
In verband met het toenemende reparatiewerk, valt te vermelden de ontwikkeling van de laschindustrie, welke zoowel met electrische, als met oxy-acetyleen-toestellen werkt.
De electrische laschtoestellen, evenals de oxy-acetyleenapparaten worden met veel succes hier te lande gemaakt.
Vermelding verdient, dat de aanmaak van machinerieën voor suikerfabrieken zeer toenam en dat nu worden aangemaakt: goederenwagens, tank-wagens, veiligheidstoestellen voor spoor- en tramwegen, machinerieën voor cassave- rubber- en thee-ondernemingen, enz.
WITMETAAL.
Een der nijverheidsondernemingen is enkele maanden geleden begonnen met het maken van z.g. witmetaal, welke tak van bedrijf zich zeer gunstig ontwikkelt en ook voor de toekomst, na afloop van den oorlog, veel belooft.
MOERBOUTEN EN KLINKNAGELS.
De moerbouten-en klinknagelfabriek in Oost-Java had in de beide eerste jaren van haar bestaan sterk te kampen met de concurrentie van het buitenland, en in Augustus 1914 was de toestand zoodanig, dat het zich liet aanzien dat staking van het bedrijf slechts een kwestie van tijd was.
È



~ 23 —
De moeilijkheden, bij den import na het uitbreken van den oorlog ondervonden, hadden evenwel ten gevolge, dat het bedrijf zich kon ontwikkelen, hoewel uit den aard der zaak de materiaalvoorziening steeds moeilijker wordt.
SCHEEPSBOUW.
Voor de scheepsbouwindustrie, voor zoover die zich toelegt op den aanmaak van houten en ijzeren vaartuigen, is de verslagperiode niet gunstig geweest en van eene ontwikkeling van dit bedrijf gedurende den oorlog kan niet gesproken worden.
FABRICAGE VAN VENEER, GEPERST HOUTEN KISTEN enz.
In 1917 kwam op Java een bedrijf in werking, waar door middel van schilmachines veneer gemaakt wordt, uit welk veneer geperst houten kisten vervaardigd worden voor de verpakking van thee, rubber, enz.
In verband met de groote moeilijkheden om voldoende hoeveelheden lijm te verkrijgen, kon nog niet met volle capaciteit gewerkt worden.
Het ligt in de bedoeling, t.z.t. ook plafondplaten, Iambrizeeringen enz. te gaan maken.
Tot de oprichting van eene dito fabriek op Sumatra en van nog eene tweede fabriek op Java, is besloten.
AUTOMATISCHE WEEGTOESTELLEN.
In Midden-Java is sedert enkele maanden in werking eene fabriek voor de vervaardiging van automatische weegtoestellen speciaal ten behoeve van suikerfabrieken, en wel ruwsap-, melasse-,' imbibitie- en diksap-weegtoestellen.



3. VOEDINGS- EN GENOTMIDDELEN.
BIER.
In de tweede helft van 1917 werd in Midden-Java eene bierbrouwerij in werking gesteld. De grondstoffen: mout, hop enz., moeten worden ingevoerd, wat in deze tijden vele moeilijkheden oplevert.
BISCUITS.
Einde 1916 kwam in Oost-Java eene fabriek in werking, waar fijnere kwaliteiten biscuits en beschuit aangemaakt worden. Daar het artikel aangewezen is op verpakking in blik en de blikprijzen in de laatste maanden niet alleen ontzaglijk zijn gestegen, maar 'blik ook moeilijk te krijgen is, is het niet mogelijk de fabricage, die tot nu toe in alle opzichten een succes is gebleken, verder uit te breiden.
BLIKCONSERVEN.
De ontwikkeling van deze industrie werd gedurende de laatste maanden buitengewoon tegengewerkt door de moeilijkheden, verbonden aan het verkrijgen van voldoende blik.
In verband hiermede heeft de eenigste fabriek hier te lande, n.1. die te Bandoeng, om aan de leveranties voor leger en vloot te kunnen blijven voldoen, den aanmaak van verdere conserven, op heel enkele uitzonderingen na, moeten staken.
Om dezelfde reden is de export naar Australië en Amerika, welke zich juist eenigszins begon te ontwikkelen, opgegeven moeten worden.
KOFFIE-EXTRACT.
Eene fabriek voor de bereiding van vloeibaar koffie-extract, speciaal ten behoeve van hotels en dergelijke inrichtingen, is sedert enkele maanden in Oost-Java in werking.



— 25 —
MflRGHRINE EN KÜNSTSPIJSVETTEN.
Over het algemeen genomen, heeft de driejarige oorlogsperiode ongunstig gewerkt op de ontwikkeling van de margarinefabricage hier te lande.
Wel nam in 1915 — 1916 het verbruik van het inheemsche product toe, een gevolg van de hooge boterprijzen en geringe aanvoeren van margarine uit Europa, maar sedert daalden de prijzen van natuurboter en verminderde de vraag, terwijl verder ook de zich zoo snel ontwikkelende industrie van kunstspijsvetten een nadeeligen invloed op den afzet uitoefende.
De hooge blikprijzen werkten ook bij dezen tak van industrie ten zeerste belemmerend.
De fabriekmatige bereiding van kunstspijsvetten hier te lande dateert van vóór den oorlog. Een enkele fabriek bracht dit artikel toen in den handel en de concurrentie met het geïmporteerde fabrikaat was groot.
Als gevolg o.a. van de hooge boterprijzen in 1915, nam het verbruik van dit artikel ontzaglijk toe, en zoo werd bijv. in dat jaar alleen op Java en Madoera 339.000 K.G. ingevoerd, d. i. bijna driemaal de hoeveelheid, in 1915 geïmporteerd.
Het aantal fabrieken hier te lande breidde zich uit en bedraagt nu reeds 4.
Het inheemsche fabrikaat wordt onder verschillende namen in den handel gebracht en Voldoet aan hooge eischen. Vermelding verdient, dat ook reeds export plaats vindt.
VETTE OLIËN.
Een der industrieën, die zich gedurende den oorlog tot eene buitengewone hoogte heeft kunnen ontwikkelen, is die van de bereiding van vette oliën, en dan vooral die van klapperolie. Zonder twijfel zou deze industrie in normale omstandigheden jaren en jaren noodig gehad hebben om het tegenwoordige peil te bereiken.
Het aantal oliefabrieken nam gedurende de oorlogsperiode zeer belangrijk toe en de capaciteit van de bestaande fabrieken werd niet onbelangrijk opgevoerd.



— 26 —
Een der groote maatschappijen breidde het geplaatste kapitaal uit van ƒ 1.200.000 vóór den oorlog tot ƒ 6.000.000 in 1917, terwijl de waarde van den omzet in die periode steeg van ruim ƒ 4.000.000 tot ƒ 17.000.000 (taxatie voor 1917).
De hier volgende cijfers van den uitvoer van hier te lande bereide vette oliën zullen het best in staat zijn, naast hetgeen hierboven werd medegedeeld, om een denkbeeld te geven van de ontwikkeling van deze takken van bedrijf.
Klapperolie (cocosolie, cocosvet). In 1913 en voorafgaande jaren, dus vóór den oorlog, had practisch geen uitvoer van klapperolie van Java naar het buitenland plaats; in 1914 bedroeg de uitvoer reeds ruim 1 millioen liter en deze steeg in 1915 tot ongeveer. 5'/2 millioen liter en in 1916 tot ongeveer 11 millioen liter.
Uitvoer van klapperolie uit de Buitenbezittingen (Pontianak) had reeds vóór den oorlog plaats, maar alleen naar Singapore; sedert nam ook daar de uitvoer toe, en steeg van 1,5 millioen liter in 1914, tot 2,2 millioen liter in 1916.
Katjangolie (arachisolie). De uitvoer van katjangolie uit Java was, evenals die van klapperolie, in 1913 van geen beteekenis, deze bedroeg in 1914 ruim 26.000 liter en steeg in 1915 en 1916 tot • resp. ruim 151.000 en 290.000 liter.
Ricinusolie. Uitvoer van ricinusolie had tot 1915 niet plaats, doch bereikte in laatstgenoemd jaar reeds het cijfer van 638.000 liter, terwijl in 1916 409.000 liter werd geëxporteerd.
SIGAREN EN SIGARETTEN.
» Terwijl reeds vóór den oorlog gesproken kon worden van eene duidelijke ontwikkeling van deze takken van nijverheid hier te lande, hebben eerst na 1914, en vooral sedert begin 1916, toen de invoeren — vooral van sigaren — moeilijker begonnen te worden en de prijzen van het geïmporteerde artikel, en ook die van de sigaretten, begonnen te stijgen, deze takken van nijverheid zich snel kunnen ontwikkelen. Het aantal sigarenfabrieken, meestal in Chineesche handen, bedraagt op Java alleen, volgens taxatie, ruim 80. Te betreuren is het, dat de kwaliteit, en wel speciaal



— 27 —
die van de. sigaren, zooveel te wenschen overlaat, terwijl aan de fabricage dikwijls al zeer weinig zorg wordt besteed.
Zonder twijfel zou de sigarenindustrie hier te lande ook onder normale omstandigheden eene goede toekomst hebben, maar dan zal getracht moeten worden een artikel op de marktte brengen, dat technisch niet, of althans weinig, onderdoet voor het Europeesche fabrikaat.
De sigarettenindustrie begint de gevolgen te ondeivinden van de hooge papier- en emballageprijzen.
VERMICELLI EN MACARONI.
Na langdurige proefnemingen is men er hier te lande in geslaagd, vermicelli en macaroni te fabriceeren. De tot nu toe verkregen resultaten zijn bevredigend te noemen, hoewel de concurrentie, speciaal met het japansche fabrikaat, groot is.
Als grondstoffen worden gebruikt Australisch tarwemeel, heel fijn rijstemeel, benevens nog eenige .andere ingrediënten.



4. Verdere Industrieën.
CABTON.
Voor de cartonfabriek hier te lande heeft de oorlogsconjunctuur gunstige gevolgen gehad, daar de concurrentie van het Europeesche fabrikaat langzamerhand geheel ophield en het uit Japan geïmporteerde artikel, o.a. als gevolg van de hooge vrachten, zeer hoog in prijs was.
CARTONNAGE-ARTIKELEN.
Als gevolg, zoowel van de verminderde invoeren uit Europa als van de hooge, steeds stijgende, prijzen van emballageartikelen uit blik bereid, heeft zich de cartonnage-industrie, vooral sedert begin 1916, zeer belangrijk kunnen uitbreiden.
HOEDEN.
In verband met de moeilijkheden, ondervonden bij den invoer, heeft zich de fabricage van helmhoeden, imitatie-Christyhoeden enz. gedurende den oorlog zeer belangrijk kunnen ontwikkelen en aangenomen wordt, dat ook na het sluiten van den vrede deze tak van industrie zich verder zal kunnen uitbreiden.
De gevolgen van den oorlog op de vrij belangrijke industrie van pandan- en bamboehoeden zijn zeer merkbaar geweest.
Terwijl de uitvoer van bamboehoeden na het uitbreken van den oorlog in 1914 en 1915 sterk verminderde, nam deze in 1916 zeer belangrijk toe en wel tot ongeveer het dubbele van dien in het voorafgaande jaar.
De uitvoer van pandanhoeden, die in 1913 —1915 slechts geringe schommelingen vertoond had, daalde in 1916 zeer belangrijk, een gevolg van de hooge vrachten en assurantiepremiën, waardoor de afzet van de grovere soorten niet meer loonend werd. In 1917 had evenwel weder eene stijging van den uitvoer plaats.



— 29 —
Voor de fijnere soorten beslaat weinig belangstelling, sedert de kosten van het bleeken zoo abnormaal zijn gestegen, dat de voorkeur gegeven wordt aan hoeden, vervaardigd van materiaal, dat zich met minder kosten laat bleeken.
De fabricatie van z.g. Panamahoeden is nog van weinig belang.
MESTSTOFFEN.
Beendermeel. Terwijl de beendermeelfabricage vóór den oorlog niet bepaald een winstgevend bedrijf kon worden genoemd, zijn de prijzen van het artikel sindsdien zoodanig gestegen, dat het bedrijf alleszins winstgevend werd. Het is daarom te betreuren, dat een der beide fabrieken het bedrijf heeft moeten stopzetten, door de onmogelijkheid om de benoodigde reparaties aan de bestaande installaties te kunnen doen uitvoeren, terwijl nieuwe machines niet verkregen kunnen worden.
PARFUMERIEËN, EAU-DE-COLOGNE enz.
De fabricage van Eau-de-Cologne, haarwater, enz. is vooral sedert 1916 van eenige beteekenis geworden, terwijl de verkregen resultaten bevredigend zijn te noemen.
De bereiding is zeer eenvoudig en de voor de fabricage benoodigde essences enz. worden meestal ingevoerd.
Het verkrijgen van verpakkingsmiddelen, als flesschen, capsules enz. levert dikwijls moeilijkheden op.
Een der bedrijven legt zich speciaal toe op de bereiding van goedkoope parfumerieën, van de kwaliteiten zooals die vroeger uit Duitschland en tegenwoordig uit Japan worden ingevoerd, en wel met behulp van Indische bloemenparfums als tjempaka, me'iati, sedep malem, enz.
GEVULCANISEERDE RUBBER.
In 1917 werd in werking gesteld eene fabriek voor de fabricage van artikelen uit gevulcaniseerde rubber. Ook worden voorwerpen uit eboniet vervaardigd. De tot nu toe verkregen resultaten zijn in alle opzichten bevredigend te noemen.



— 30 —
TOUW.
Op Sumatra is men bezig met het inrichten van eene machinale touwslagerij. Het is de bedoeling, voor grondstof gebruik te maken van hier te lande gecultiveerde Manilla-hennep.
VERF'TEN VERNIS.
In 1914 werd een begin gemaakt met de fabriekmatige bereiding van vernissen, terwijl vóórdien reeds op bescheiden schaal verf werd aangemaakt.
Sedert werd de fabricage belangrijk uitgebreid en werden successievelijk in den handel gebracht: grondverf, schuurverf, glansverf, schoolbordenverf en diverse soorten vernissen.
Ondanks de steeds stijgende aanvragen, kon de capaciteit niet voldoende worden uitgebreid, daar het tot nu toe onmogelijk was, de benoodigde machinerieën te verkrijgen. De fabriek werkt nu dag en nacht door.
De benoodigde grondstoffen moeten worden ingevoerd. In verband met de moeilijkheden, die daaraan verbonden zijn, wordt getracht de benoodigde grondstoffen van Java zelf te betrekken en die pogingen hebben reeds in-zoover succes gehad, dat binnenkort in den handel zal worden gebracht een bruine verf, geheel gefabriceerd van hier op Java voorkomende grondstoffen.
VUURVASTE STEEN.
Op eene onderneming in Oost-Java wordt, volgens berichten in de dagbladen, uit dinaskristal vuurvaste steen vervaardigd, een artikel, waarnaar hier te lande veel vraag bestaat.
De fabricage heeft'tot nu toe op kleine schaal plaats, maar binnenkort hoopt men het fabrieksbedrijf in werking te kunnen stellen.















1






PUBLICATIES VEN DE AFDEELING NIJVERHEID EN HÜNDEL 1917, No. 4
DE ONTWIKKELING VAN DE
NED.-INDISCHE NIJVERHEID
GEDURENDE DEN OORLOG
Exemplaren van deze publicatie zijn te verkrijgen bij de Afdeeling Nijverheid en Handel van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel te Buitenzorg, tegen betaling van ƒ 2.— per exemplaar.
D 21
Batavia DRUKKERIJ MERCURIUS 1917



B



I
ALGEMEEN OVERZICHT.
Kon over het algemeen aangenomen worden, dat vóór het uitbreken van den oorlog de toestand van de nijverheid hier te lande betrekkelijk bevredigend was, na Augustus 1914 kwam daarin al spoedig verandering en werd voor vele takken van industrie de toestand minder gunstig. Vooral in de eerste maanden werden moeilijkheden ondervonden als direct gevolg van het in de war raken van de credietverhoudingen, zoowel hier te lande als in Europa, waardoor de banken niet die credieten konden verleenen, welke gewenscht werden, terwijl ook het incasseeren van uitstaande vorderingen dikwijls moeilijkheden opleverde.
Een bijna algemeen streven naar bezuiniging had voorts ten gevolge, dat in meerdere takken van industrie eene bepaalde slapte in het bedrijf intrad, daar niet alleen het aantal bestellingen sterk verminderde, maar ook orders werden teruggenomen.
Aanvoeren van grondstoffen en halffabrikaten uit Europa bleven gedurende de laatste vijf maanden van 1914 mógelijk, de kostprijs evenwel werd hooger, o.a. in verband met de stijging van vrachten en assurantiën.
In 1915 trad in dezen toestand geleidelijk verandering in.
Meer en meer storend begonnen de moeilijkheden te werken, welke verbonden waren aan het betrekken van de benoodigde materialen uit Europa en eerst geleidelijk kon men er toe overgaan, die grondstoffen enz. ook uit Japan en de Vereenigde Staten van Amerika te betrekken.
De prijzen waren evenwel belangrijk hooger dan die, welke Europa gewend was te vragen en dit was dan ook veelal de oorzaak, dat van bestellingen werd afgezien.
Langzamerhand trad evenwel eene merkbare verbetering in den toestand in, en op het einde van 1915 kon worden getuigd, dat de resultaten belangrijk gunstiger waren den bij het begin van dat jaar kon worden verwacht.
Die verbetering hield in 1916 aan, ondanks het feit, dat de moeilijkheden, verbonden aan het betrekken van grondstoffen, halfmaterialen, enz. uit het' buitenland, zeer belangrijk grooter waren dan in het voorafgaande jaar het geval was.



— 8 —
Dank zij den gunstigen toestand evenwel, waarin meerdere takken van landbouwnijverheid in 1916 verkeerden, en de winsten door den handel gemaakt, waren de hoogere prijzen, die aangelegd moesten worden, meestal geen bezwaar om tot bestellingen over te gaan.
In 1917 hield deze gunstige stand van zaken aan, en ondanks de steeds wassende moeilijkheden, verbonden aan het betrekken van grondstoffen en halfmaterialen, de stijgende prijzen, enz., was bij het afsluiten van dit verslag de algemeene toestand van onze nijverheid bevredigend te noemen.
De vooruitzichten zijn evenwel veel minder gunstig: het uitvoerverbod van Amerika, de geringe voorraden van grondstoffen hier te lande, de te verwachten moeilijkheden voor de landbouwnijverheid, de afnemende koopkracht van de bevolking zijn alle factoren, die de toekomst, indien althans de oorlog nog lang mocht aanhouden, donker doen inzien.
Waar al spoedig na het uitbreken van den oorlog het betrekken uit Europa hoe langer hoe moeilijker werd en bestellingen van machinerieën in Japan en Amerika dikwijls te riskant gevonden werden, gingen bestellers er meer en meer toe over, om hunne orders hier te lande te plaatsen.
Onze nijverheid greep met beide handen deze gelegenheid aan, niet alleen om eene periode van slapte het hoofd te kunnen bieden, maar vooral ook om haar kunnen te demonstreeren.
Waar de industrie in de laatste jaren vóór den oorlog zich ook technisch zoo had ontwikkeld, was het eene voortdurende grief geweest, vooral van de metaalbewerkingsindustrie, dat zoovele bestellingen nog in het buitenland geplaatst werden.
Verscheidene voor Ned.-Indië nieuwe takken van bedrijf werden fla 1915, toen aangenomen kon worden, dat de oorlog nog lang zou duren, opgericht, en meerdere van die industrieën hebben in dien korten tijd eene hooge vlucht kunnen nemen.
Werd door afnemers aanvankelijk slechts aarzelend overgegaan tot het plaatsen van bestellingen hier te lande, al spoedig bleek de nijverheid het in haar gestelde vertrouwen waardig te zijn, en zooals uit de hier volgende, meer gedetailleerde gegevens zal blijken, wordt tegenwoordig veel, dat vroeger uitsluitend of bijna uitsluitend uit Europa werd betrokken, nu hier te lande aangemaakt.
Als nuttig resultaat van den oorlog kan voorts vermeld worden,



— 15 —
Het leer looierij bedrijf wordt hier te lande.zoowel uitgeoefend in kleine, op primitieve wijze, meestal door Inlanders, en soms ook door Chineezen, gedreven looierijen, als in moderne inrichtingen, waar, behalve zoolleder, ook tuigleder enz. worden bereid.
De kleinere leerlooierijen hebben geprofiteerd van de toenemende vraag naar het door haar bereide goedkoopere product en dat kleinbedrijf heeft zich dikwijls flink kunnen ontwikkelen.
Opmerkelijk is, dat die kleine looierijen zich meer en meer zijn gaan toeleggen op de fabricage van gekleurde Ieders.
Waar in de inlandsche leerlooierijen pilangbast en bakoe-bakoe als looimateriaal worden gebruikt, werd vóór den oorlog in de grootere looierijen meestal gebruik gemaakt van uit Europa of Australië ingevoerde looistoffen, daar de hier te lande voorkomende looistofhoudende materialen óf niet in voldoende hoeveelheden te verkrijgen, óf bij onvermengd gebruik minder gewenschte eigenschappen aan het leder geven
Zoo bevat bijv. de bakoe-bakoebast (mangrovebast), welk materiaal wel in elke hoeveelheid te verkrijgen is, verbindingen als pseudolooizuren en eene roode kleurstof, waardoor de met dezen bast behandelde huiden een-leder geven, dat hard en nerfbreukig wordt en eene minder gewenschte donkerroode kleur bezit.
Verder worden hier voor looierijdoeleinden gebruikt: pilangbast, afkomstig van een Acacia-soort, trenggoeli, afkomstig van Cassia fistula, wangkalbast, afkomstig van Albizzia procera, enz.
Vooral met wangkalbast, en ook met trenggoeli, worden goede resultaten verkregen; die basten zijn evenwel slechts in beperkte hoeveelheden verkrijgbaar.
Ook met gambir zijn hier op Java uitvoerige proeven genomen, waarbij o.a. bleek dat voor de bereiding van zooileder, ook indien de gambir gemengd werd met pilang, wangkal en andere looibasten, deze looistof minder geschikt is, omdat het leder te soepel wordt'.
Voor de bereiding van tuigleder bleek de gambir evenwel zeer geschikt te zijn.
In verband met, de moeilijkheden, verbonden aan het betrekken van looistoffen uit Europa en Australië, zijn enkele der grootere leerlooierijen er noodgedwongen toe overgegaan, inheemsche looistoffen te verwerken, met het gevolg, dat eene geheel andere wijze van looien moest worden ingevoerd en langdurige, kostbare proefnemingen moesten plaats hebben.



2. Hout- en Metaalbewerking.
BLIK-EMBALLAGE.
De eenigste fabriek hier te lande, welke blik-emballageartikelen voor den handel vervaardigt, begon met de fabricage in 1911, maar werkte tot 1914 met verlies. De grootste moeilijkheid bestond daarin, het publiek te overtuigen, dat hier op Java even goed als in Holland en andere landen, degelijk werk tegen loonende prijzen kon worden geleverd.
Eerst de oorlog bracht hierin verbetering en de resultaten, in 1914 behaald, konden reeds bevredigend worden genoemd.
In 1915 en 1916 werd met volle capaciteit gewerkt en toen bleek overtuigend, hoe urgent een fabriek voor emballage-artikelen hier te lande was.
In 1917 werd de toestand tninder gunstig door de onlzaglijke hoogte, die de blikprijzen bereikten. Terwijl een kist blik in 1913 f 22.— kostte, steeg de prijs in 1917 tot + f 125.—, welke stijging nog steeds aanhoudt, met het gevolg, dat blik-verpakking voor vele artikelen te duur is geworden.
Een groot bezwaar voor de ontwikkeling dezer industrie waren verder de hooge spoorvrachten; zoo was bijv. voor blik-emballage de vracht van Malang naar Garoet driemaal zoo hoog als die van Amsterdam naar Batavia. Met 1 Juli van dit jaar werden door de Regeering de vrachttarieven zeer belangrijk verlaagd en zal het nu mogelijk zijn, ook in normale tijden met Europa beter te kunnen concurreeren.
Gedurende den oorlog werd de bestaande fabriek belangrijk uitgebreid, terwijl het in de bedoeling ligt, ten spoedigste een tweede fabriek in West-Java in werking te stellen.
Als bijzonderheid valt te vermelden, dat overgegaan werd tot het maken van blikken kinderspeelgoed.
HANG- EN SLUITWERK.
Een der constructie-ateliers hier te lande is zich kort geleden meer systematisch gaan toeleggen op de fabricage van hangen sluitwerk. De tot nu toe verkregen resultaten zijn bevredigend te noemen. Of deze tak van nijverheid ook onder