KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 6762






INTRODUCTIO.
Omnes qui in quaestionibus ad Spartanorum leges et instituta pertinentibus versantur atque unde orta sint quidque sibi velint explorant, statim incidunt jh opusculum inter Xenophontis scripta minora traditum, quod AaxeSa/^avim TroKiTsix inscribitur. Hic enim libellus, quippe quo primo Spartanorum civitas institutaque consulto ac singillatim exponantur et tractentur, a multis rerum scriptoribus tliaximi semper aestimatus est. Accedit Xenophon auctor, quem Spartanorum mentem ingeniumque admiratum esse. omnes sciunt eorumque vitae cotidianae peritum scientemque fuisse non sine causa autumant. ') Itaque primo certe conspectu hic libellus aptissimus videtur ex quo Spartanorum mores consuetudinesque cognoscere possimus. Nee mirum est eum in omnibus fere enchiridiis tamquam testem locupletissimum afferri2).
Quae cum ita sint operae pretium esse mihi videtur
1) Habben, De Xenophontis libello qui AaxtSctipmim neAn-ï/a inscribitur p. 15: „ea, quae de moribus Lacedaemoniorum affert (sc. Xenophon), quoniam ab aequali et eo quidem, qui optime Spartam noverat, scriptn sunt, maximi nobis aestimanda sunt."
2) Ut nonnulla exempla afferam, Grote, History of Greece II identidem hoe opusculo fonte üsus est. Nee minus Beloch, Griech. Geschichte
p. 143 A.i, Ed. Meyer G. d. A. II. § 211. Similiter Gilberto Griech. Staatsaltertümer I p. 87 A. 2 hic libellus testimonio est, quo demonstret Spartanis interdictum fuisse ne opes possiderent. Busolt Hdb. Iw. Muller IV. 1. passim, Schoema'nn-Lipsius, Griech. Alter' tumer I. p. 261 in capite cui titulus: „Die bürgerliche Zucht" saepissime hunc libellum testem adhibuerunt.



XIV
iNTRODUCTlÖ.
accuratius inquirere quid tandem hic libellus ad Spartanorum instituta cognoscenda valeat. Statim autem plurimae difficultates se offerunt. Etenim de hac re viri docti alii aliter iudicaverunt; primum multi critici exstiterunt, qui opusculum a Xenophonte ipso compositum esse negarent; deinde dissenserunt quanam aetate scriptum sit; postremo disputaverunt quo consilio in lucem editum sit. Attamen omnia, quae critici ac historici hodierni de huius libelli ingenuitate et aetate dixerunt, non enumerabo quoniam et in editionum praefatiónibus et alibi nonnumquam haec iudicia collata sunt. ') Quod ad propositum attinet quo compositus sit, fuerunt qui arbitrarentur- hic imaginem civitatis, quam Xenophon sibi optimam perfectissimamque finxit („ideale staat"), depingi. 2) -Quod quatenus verum, sit diiudicari tum demum poterit eum investigaverimus num ea quae hoe in libello- de Sparta t-raduntur con-, gruant cum veritate historica quam quidem novimus.
lis autem, quae alii scriptores de Spartanorum institutis tradiderunt, sedulo comparatis satis luculenta indicia attufisse mihi videor e quibus efficere possimus hoe in libello haud raro res effingi quae a veritate discedunt.. Praeterea. semel atque iterum observabimus Spartanorum leges.ac, instituta non tantum omnibus vitiis et maeulis exuta depingi sed etiam ea ratione ut Socratica quae dicuntur placita Spartae perfecta esse videantur. Quem libellum. in earum civitatis perfectae descriptionum („utopieën")numerum referendum censeo quae „vorhandene Staatenund bestehende Einrichtungen dèr ihnen in Wirklichkeit anhaftenden Mangel entkleiden und in tadelloser Vortrefflichkeit darstellen, zu einem Idealtypus umbilden".3)
„ l) cf. Dindorf in praefatione editionis cui titulus: Xenophontis opuscula politica, equestria, et venatica. Bazin, La république des Lacédémoniens de Xénophon p. 1—36, ubi „les opinions des critiques modernes" aiïeruntur. B u s o 11, Griech. Geschichte I» p. 513. Habben 1. c. 5—9. Vide etiam quae Ril hl et Marchant in editionum praefatiónibus senpsenmt. ».: R :
2) infra p. 118. A. I.
3) Scharr, Xenophons Staats- und Gesellschaftsidealundseine Zeit p. 123.



1NTR0DÜCTI0.
XV
Quae cum ita sint quaestionem sitne libellus a Xenophonte compositus haud multum valere profecto perspicuum est. Si quis enim a statu rerum oculis subiecto discedens consulto civitatis imaginem tamquam perfectam depingere velit, parum iam refert utrum eius leges ac instituta bene noverit necne. Ceteroqui me quidem iudice de Xenophonte auctore dubium esse vix potest. Identidem videbimus sententias et iudicia a scriptore prolata cum Xenophontis ingenio studiisque mirum quantum concinere.
De multis difficultatibus grammaticis quibus hic libellus redundat non agam nisi verba ad veritatem historicam cognoscendam valent.






CAPUT PRIMUM
DE PUELLARUM CORPORUM EDUCATIONE
In exordio libelli quem tractandum mihi proposui legimus: 'AAA' êyü hvofaxt; worè, &q »$ "LTriprtj rüv faryxvSpmro-
TXTUV XOXiWV 0v(TX ^VVXTCCTXTij T£ Kx) OVOfiXffTOTd/Tt] £V Tflf 'EA-
A«5/ £(pxvyt, êSrxüpixirx, otu wots rpÓTrqi roW sykvsro ■ hrsi /tévroi Kxrevótjirx rx eKiTv$tv[LXTX rüv YJirxprixTKV, ovksti è^xó/m^ov. Auxoüpyov fiêvTCi rov Srévrx xvróïc. rob? vófiov?, oï? 7refoé(&evoi
Vjltèxil&ÓvWXV, TOÜTOV KX) §XU(IX%U XXI tl? TX £IJ%XTX [[£X>.x]
<ro<pbv yyovfiai. sksTvo? yxp oii fiifttjvxfisvoi; rx? zï.hx: Tróteic, xXXx kx) ivxvrix yvobg -rxïc T^shrxic 7rpoéxov7xv svSxifioviz rv,v Trxrpföx stteSei^ev. ')
Xenophonte igitur auctore Lycurgus, vir sapientissimus, Lacedaemoniorum rei publicae instituta et leges dedit quibus oboedientes felicitate usi sunt invenitque ou pifMiax(uvoq rx? #AA#? TtéXeiq. Quae verba longe ab Herodoti Thucydidisque opinionibus diversa primo certe conspectu nobis mira videntur. Etenim Herodotus contendit Lycurgum Cretensium instituta imitatum esse atque Thucydidem Spartanorum civitatem significantem odiose dixisse y^pufts^x yxp TCoXiTeix oiï fyhoviry rob? rüv ickhxi; vó(tov$*perspicuum est. Attamen Xenophontem nequaquam commemorare Spartanorum instituta e Cretensium desumpta esse minime mirandum est. Saeculo enim quarto a. Ch. n. Delphis oriunda esse dicuntur, cum antea Spartani ipsi instituta naturalia neque artificiosa existimantes eam tantum ob causam e Creta allata esse ducerent quod ibi similia instituta valebant. Quae postea disciplinae labantis conti-
I) Xenophontis verba afferens editione usa sum Pierleonii.



2
nendae causa Delphis sancienda curaverunt.') Ephorus et hanc et illam opinionem novit easque coniungit. Primum enim exponit Lacedaemonios Cretensium leges diligenter dilatavisse2) et paulo inferius Iegitur: elS? óp/^ïjiTXi SixSsTvxi rob? vóftou? (poiravTX tov Ssèv tov êv AeMpoïs.3) Apud Xenophontem autem ea discrepantia, quam indicavi, nondum expolita est neque evanuit; qui cum Spartanorum leges Delphis sanctas esse tradat,4) facile intelligitur cur de Cretensium institutorum imitatione nihil commemoret.
Attamen aliae quoque causae inquirendae sunt cur non solum de imitatione omnino taceat, sed quotienscumque de novo instituto agat etiam atque etiam praedicet Lycurgum id dedisse ivxvrix (yvóvrx) rxl? Tteierxis [icèXeaiv). Consilio igitur legumlatoris ingenium nativüm ac fertile laudatur. Bazin, cui quoque hoe mirum videtur, putat Xenophontem regis Agesilai rogatu libellum edidisse quo Spartanis suaderet ut ad patrios mores redirent eaque de causa hanc Lycurgi proprietatem identidem narrari qua institutorum naturam divinam ostenderet ut Spartani ea in honorem reducerent.8) Quibus autem opponendum est non verisimile esse virum Atheniensem libellum scripsisse ut Spartanos ad virtutem antiquam revocaret. Praeterea cum Köhlero0) consentio qui dicit Xenophontem, si propositum ei fuisset hoe libello rerum novarum cupiditatem a Spartanis prohibere, de morum corruptione non in transitu (c. XIV) sed copiose verboseque acturum fuisse. Sine dubio Lycurgi laudis augendae causa Xenophon tradit eum leges ceterarum civitatum institutis contrarias
1) Ed. Meyer, Geschicbte des Allertums II. § 358, Forschungen I. 230.
2) Strabo. 481 initio.
3) 482, 19.
4) VIII. 5.
5) Bazin, La république des Lacédémoniens p. 153; cf. Wilamowitz, Homerische Untersochungen, 1884 p. 272: „die icoKirtlot hatte er (Xen.) wohl auf unmittelbare Anregung desselben (Agesilaus) verfertigt". Cobet, Novae Lectiones p. 705 primus hunc libellum cum regis, Agesilai coetu conjunxit.
6) Kohier, Über die ïtoA<ts/« Actxtiwiimlm Xenophons, Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften, Berlin 1896.



3
dedisse. Quam Lycurgi admirationem cohaerere puto cum eius sententia de spiritus ingentis viri momento ac vi ad civitatem constituendam vel conservandam, denique cum singularum personarum cultu. Apud Xenophontem regiae civitatis generis studium iam adest.') Quantopere Agesilaus, Hiero, Lycurgus, Cyrus ab eo celebrati sint, quorum animi ingeniique robur laudibus effert, omnibus notum est. Itaque omnia fere Spartanorum instituta Lycurgi sapientiae adscribit. Imaginem Lycurgi legislatoris perfecti eiusque instituta tamquam Socraticorum, qui dicuntur, placita atque sententias, toti Graeciae, videlicet praesertim Athenis, exemplaria digna quae imitarentur ostendere Xenophon sibi proposuit. In exordio igitur libelli quodammodo iam apparet scriptorem non in animo habere instituta ipsa spectare ieiuneque tradere, sed optima perfectissimaque depingere, ex quibus ceterorum Graecorum leges judicandae sint. Quod propositum ergo Periclis orationi funebri contrarium est.2)
Xenophontem Spartanorum res hoe modo describere non est tarnen quod mireris. Saeculo quinto exeunte antiquitatis amore Athenienses ardebant cuius in „patria civitate' (Graece Karpis? iro'hnt.ix dicitur) omnia pulcherrima sibi hngebant. Sic Aristophanes aetatis praeteritae homines beatos dicit:
evSxIfiOvs? Vycxv xp o'i %5vre? tót' iir) rüv Trporépuv.3) Putabant enim his diebus sui temporis optata perfecta fuisse. Qua patria civitate redigenda oligarchi titulo saepe usi sunt quo verum consilium, imperii popularis oppressionem, dissimularent.4) Praeterea coeperunt Spartanorum instituta laudibus efferre, quod studium saeculo quarto ad extremum perductum est. Nonnulli Atheniens.es eruditi, a multitudinis dominatu alieni facti ac ea forma imperii
1) cf. Mahaffy, The progress of Hellenism in Alexander's Empire, ubi Xenophon „the precursor of Hellenism" nominatus est.
2) cf. Thuc. ÏL 37.
3) Nubes 1029.
4) W. N e s 11 e, Kritias, Neue Jahrbücher 1903 p. 89. S c h a r r, Xenophons Staats- und Gesellschaftsideal und seine Zeit p. 119.



4
qua vis omnis penes primores civitatis est allecti, Spartanorum rem publicam sua pluris facere coeperunt.') Apud Isocratem in oratione, cui titulus est nxvxSyvxïxóc, legitur *jv (E7rxprixrüv iroXiv) 01 puv ttoXXo) (isrpiais lirxivovtriv, tvioi Ss Ttvsg u<T7rep rüv ypu-jêcov êxsï itfïïoXir&Jpikvuiv péftvvivTxi irep) xiirüv.2) Quin etiam fuerunt, qui Spartanorum vivendi vestimentique genus imitarentur [o'i Axxcovityvrei;) quos Aristophanes ita illudit:
i^XXCCVOfiXVOVV XlTXVTt? &V§pü)T0t TOTS,
èxifcuv, hrtivm, êppwiiv, êiruxpxTWv, èvxvTxXiotpipovv. 3) Similiter in Vespis chorus exclamat:
ao) Xoyoug, u fAaródyiis xx) (&ovxpxtx$ ipxvTx, xxi l-vvüv lipxirtèx, xx) Cpopüv Xpounrèèx
(TTS/tfiXTOlV, *)
quibus verbis Scholiasta adnotat: ort o't AxxcovI^ovts? toixvtx èiriTvfètvov, «Vrf (ixxpx rx xpx<TirèSx Cpopsïv.
Plato quoque eos in Protagora deridet: xx) o't pt,h urx rs xXTxyvvvrxt puftovpievoi xvroxi?, xx) 'ipixvrx? TrepieiXhTovrxi xx) (piï.oyvf/.vxvTOÜiTiv xx) (3px%eix? xvxftoXxg (popowtv, ü? S»j toutok; xpxTOvvrx? rüv 'EA.A^fWi' robg Axxeèxifiovtouc. s)
Quoniam igitur cum itxrpio? ■jtoXiteix tum AxxsSxipcoviav KO'KiTiix tamquam optimae depingi solent, quarum civibus Athenienses quae ipsi suis temporibus volunt obtigisse cogitant, utriusque imago similhma est. Athenas antiquas, quas e. g. Isocrates in Areopagitico exponit, multis partibus Spartae congruere identidem observabimus. °)
1) cf. Ed. Meyer, G. d. A. IV. § 467.
2) Panath. 41.
3) Aves 1281.
4) Vesp. 47 5.
5) Protagoras 342 C.
6) Pöhlmann, Geschichte der sozialen Frage und des Sozialismus in der antiken Welt I. p. 137: „Jedenfalls besteht eine unmittelbare Kontinuitat zwischen dem Ideenkreise, aus dem dieses Idealbild Alt-Athens bei Isokrates erwuchs, und den idealisierenden Anschauungen über den sozialen Musterstaat Sparta, wie sie in dem Geschichtswerk seines Schuiers Ephoros zu Ausdruck kamen. Die Grundlage bilden hier wie dort dieselben sozialpolitischen Konstruktionen, nicht die echte Überlieferung." Quae rationes non solum apud Ephorum sed etiam apud Xenophontem nobis occurrunt.



5
Quae meditationes multum ad litteras de Spartanorum institutis valuerunt neque dubium est quin ita memoria vitiosa facta sit.') Sed non solum studia civilia has litteras commutaverunt, sed etiam philosophi perfectae civitatis formam quam ratione exstruxerant ibi re vera adesse putaverunt atque ita Spartanorum instituta quam pulcherrima depinxerunt.2)
Praeterea Spartanorum instituta tam ignota erant ut scriptores Athenienses eo facilius confingere quid possent. Ita Thucydides queritur "hix t>j? (AxKsèxtpovim/) irohtreixi; to xpv7rrèv Spartanorum copias diligenter explorare difficillimum esse.3) Exspectaveris autem Xenophontem Spartanorum condicionum scientem ac peritum fuisse? Sine dubio fuit, sed Xenophon non in amino habet hoe libello sicce veritatem tradere, cui solum in c. XIV locus conceditur. Hic dignissima est quam conferamus Cyropaedia,
1) cf. Ed. Meyer, Forschungen I. 282.
2) Nestle, Politik und Auf klarung in Griechenland, Neue Jahvbücher 1909 p. 15: „An der spartanischen Verfassung mag ihm (Sokrates) wie seinen Schülern, besonders Xenophon, manches sympathisch gewesen sein, in der Hauptsache beruhte aber wohl auch schon seine Staatsidee auf begrifflicher Deduktion wie diejenige Platons. Damit war die Abwendung vom konkreten Staat gegeben... man schritt zur Konstruktion von Idealstaaten."
B u s o 11, Griechische Staatskunde 1.86: „ Diese (Lykurg. Verfassung) wurde nicht blosz von oligarchischen Lakonerfreunden als mustergültige Verfassung betrachtet, sondern auch von Philosophen im idealen Lichte gesehen."
Pöhlmann, I. 125: „Man sieht, das traditionelle Bild Altspartas zeigt wesentliche Züge des Staatsromans", cf. K. Münscher, Xenophon in der griechisch-römischen Literatur, Philologus 1920, p. 33: „Platon nennt Xen. niemals und doch erklart sich im Grunde Xenophons gesamte Sokratische Schriftstellerei, einschlieszlich der politischen in der Axx^xinovtm icohtrtlx. im Hieron und der Kyropaedie, aus dem einen Gesichtspunkt der Berichtigung oder wenigSlens Berücksichtigung alles dessen, was Platon und auch Antisthenes, die beiden führenden Sokratiker, als Sokrates' Lehren in ihren Schriften mitgeteilt hatten."
3) Thuc. V. 68. cf. Herbst, Zur Geschichte der auswartigen Politik Spartas im Zeitalter des Peloponnesischen Krieges: „und sie (die Spartan. Verfassung) entzog sich eben schon den Schriftstellern des Altertums wo man die Abgeschlossenkeit des innern Spartanischen Staatslebens und die Unverstandlichkeit seiner Sitten und Institutionen kaum grosz genug vorstellen kann.



6
quo libello Xenophon etiam rempublicam perfectam depingere vult ') cuius ex institutis tarnen pauca de ipsa veritate comperimus. Quam similitudinem inter Axxe'Sxipiovicav iroXiTtixv et Kvpov irxtèeixv ita explicare voluerunt quod Xenophontem Antisthenis exemplum, qui tov Kïipov et 'Hpxxhéx scripsit, imitatum esse credunt.2) Sine dubio dogmata cynica apud Xenophontem multum poterant, qua tarnen ex- re huius similitudinis causam repetere nimis sane quaesitum mihi videtur. Potius credo eo explicandum esse quod cum Spartanorum turn Persarum instituta aptissima erant quae scriptoribus rei publicae perfectae exempla praeberent. Iam diu Graeci destiterant Persas hostes velut natos considerare: Herodotus Persas celebraverat, Socratici eum secuti sunt. Cyri nomen amabatur atque facile imperator summus describi potérat. 3j Quantopere nonnullis Spartanorum leges placuerint supra iam observavimus. Xenophon solus autem non fuit qui de Spartanis Persisque una egit. Plato quoque comparat quae Spartanis ac Persis in usu erant rege nascente. *) Minime igitur mirandum est Xenophontem ab earum civitatum legibus profectum esse cum rem publicam ad summam virtutem compositam sibi animo fingeret.
Exordio absoluto Xenophon statim Lycurgi instituta de subolis procreatione [irsp\ tskvotoiIx?) exponit. Quod initium nobis mirum quidem videtur. Nullus profecto rerum scriptor hodiernus civitatis cuiusdam leges moresque describens hac ex re initium faceret. Itaque nonnulli, in quibus sunt Köhler5) et Habben,0) contendunt Xenophontem hac
1) cf. Scharr, p. 95—138.
2) Joël, Der echte und der Xenophontische Socrates II. 390: „Diese völlige Parallele der beiden Schriften ist nicht von Xenophon aufgelegt, aber sie ist nicht zufallig und erklart sich am einfachsten bei Antisthenes; aus seiner Parallele der Kyros- und Heraklesschrift". cf. II. 753.
3) Jon es, Greek and Foreigners, Classical Review 1910, Scharr p. 134.
4) Alcibiades I. 17 (339 A).
5) Über die noA;«/« AxKiSsupmlm Xenophons, Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften, Berlin 1896.
6) H a b b e n, De Xenophontis libello qui AaKsSai/ioviuv icoKirttce inscribitur p. 52-



8
epfipux 'ipSeipovTXi • xx) yxp ïjv y yuvvi h yxcrrp) l%owx yotr'/icry... vj irxkvx ij bxiyAV rpoCpvjv hxfifixvy... % xxpxrvitjy • xx) yxp xx) rpo<pYi xhiii (pSopfc xx) itopix novhv,') et in libello cui titulus est nap) "èixirv,? vymvn? legimus: tx? U yvvxïxxg %pvi 'SixiTxtrbxi Tcp por spa Tav Tpówuv • xx) yxp tx vit'ix tx t-ypx è^iTttSeiÓTspx irpo? tw (ixtöxxÓTviTX tüv o-xpxüv xx) TX XXpVjTE(jfepx 7TÓ[4Xtx xpisfaa ivpo? tx? vvripx? xx) tx? xvorpo(pia?. )
Quibus verbis apparet medicos et sophistas iam diu ante Xenophontis tempora disputavisse de alimenti genere copiaque quae matribus futuris prodesset. Quo ex Xenophontis loco autem non bene colligi potest cibusne largus mulieribus ei placeat necne. Quid enim Lycurgus ea de re praeceperit non commemorat, dicit tantum ceteros Graecos matres futuras paree nutriri juberel Habben 3) putat Xenophontem certe iis cibum parcum dari praetulisse, Critiam autem copiosum imperavisse — quod unde efficiat ille non exponit — itaque concludit: „Quibus rebus consideratis Xenophontem locum, quo de ratione agit, qua aliae civitates virgines nutriverint, qui, ut supra vidimus, non modo cum contextu non bene coniunctus est, sed etiam a sententiis alibi allatis abhorret, ex libro Critiae recepisse colligendum est". Quo in argumento acquiescendum esse non censeo. Xenophontem praeceptum a sua sententia alienum temere ascivisse neque Critiae opinioni repugnavisse mihi vero persuadere non possum. Praeterea ne Critias quidem dicit se matribus quoque utile putare largiter nutriri. Immo vero quod Critias viris diserte cibum copiosum imperat, de mulieribus autem tacet, potius contrarium indicaret. E contextu sane apparet Xenophontem ceteros Graecos cibum parcum virginibus dare improbavisse. Praeterea mihi verisimile videtur Xenophontem, corporis exercitationum studiosum quibus cibi cupiditas puellis quoque excitatur, cibum largum utilem judicavisse, confer ejus Oeconomicum: yvf&vxtyftév*iv 5è etpviv oma? xv
1) nep; ywcuxtluv I. 25.
2) II. 6. Quem libellam in sophistarum operum numerum referunt.
3) P- 53-



9
xxi itr&teiv ïjètov xx) vyixlvéiv {jm.M-.ov xx) ev%pourépxv <pxt-
§ 4. Xenophon narrans Lycurgum legibus sanxisse ut matres futurae non minus quam iuvenes corpus exercerent mente ardescit. Eum his virginum corporis motibus favere mimine admirandum est cuius temporibus puellarum educationis corporisque exercitationum quaestio flagrans erat. Euripides cuius ex operibus tam multa discimus de ipsius temporum quaestionibus, *) de hac re quoque agit, Relatu digna sunt haec:
tl S'f/C yXfiOVg £}&01{A, 0 [J.V, TÓ%01 "nOTS,
tuv £v Troyoicriv yf&epivoiHTÜv xe)
peAnW xv Texotfii "hatfiMsiv réxvx.
ix yxp wxrpoc xx) wrpoc oari? exwovh
axX'/ipxc hxlrx? o't yóvot fisXTiovec. 3) Critiam virginibus corporis motus eadem ratione qua Xenophontem probavisse supra iam vidimus. Ac praecipue hic adferre libet quae Plato de hac re constituit. Kessler, in libro egregio, cum Plutarchi verbis4) Xenophontis, Critiae, Platonis opiniones iam contulit ac ostendit Platone auctore corpus puellis exercendum esse ut juvenes in re publica defendenda invarent. s) Attamen non animadvertit Platonem quoque Texvoirottx? causa hoe commendavisse; in Legibus enim haec traduntur: $ovteo-$s S(im yéXuri (ppxCuftsv, r&évTS? vófiouc tv,v fih xvovrxv TTspmxTélv, ro ysvopevov SÈ wXxttuv re olov xqpjvov, sa? iypóv, xx) p>J%pi Sua/y iroTv o-nxpyxvxv; °) Similiter Aristoteles censet xph xxi tx? êyxvovc èwifisteToSxt tüv o-aptxTuv, piv, pxSvfiovo-x? /tAJfS' xpxtp TpoCpy xpupkvxc ~') et alibi legimus: txï? Sè yvvxigi o-v/i-
1) X. 11.
2) Ed. Meyer, G. d. A. IV. § 472: „Der grosze Prophet der modernen Ideen ist Euripides gewesen".
Dümmler, Prolegomena zu Platons Staat p. 26: „Für das Gesamtbüd der geistigen Bewegungen seiner Zeit bleiben dahér die Reste des Euripides die wichtigste Quelle".
3) &. 529 (Clem. Alex. VI. 2, 9).
4) Lyc. XIV.
5) Kessler, Plutarchs Leben des Lykurgos p. 60.
6) Leges 789 E. 7) Pol. 1335 b 12.



10
(oxivowiv o't nóvoi h%vpoTtpoi xx) pxMa-tx txï? 'Èhpxixi?.') Sed multo antea de hac re disputatum est. Pythagorei iam praeceperant %sïv óvv tov? te irxlïx? xx) tx? TrxpSsvov? êv wèvoi? ts xx) yvnvxTtoi? xx) xxpTEplOl? txï? 7rpoo-yixovo-xi? Tpê(psiv.2) Quas meditationes e medicorum ratione haustas esse satis constare mihi videtur. Euripidem enim accuratius Hippocratem cognovisse Clemens Alexandrinus iam intellexit utriusque verba coniungens: 'AAA« xx) tov \xTpov 'InwoxpxTOv?- '«n^AÉsrav ovv Ssï xx) &pv\v xx) %&pviv xx) viKixiviv xx) vovnov? ypxtpovro?. 'EvpiTTidq? ev s^x/iETpa %p>l<rsi Cpwiv
. . . 0701 5' IXTpEVElV XXhÜ?,
%pO? TX? iïixfrx? TÜV êvOIXOVVTUV TtOhlV
TYIV yïjV T* ïïóvtx?, tx? VOdOV? GXOTTElV %p£ÜV, 3)
P1 a t o n e m multis rebus ex Hippocratis libris sententias recepisse eiusque rationis notitiam habuisse Galenus ostendit in libro cui titulus est: Claudii Galeni de Placitis Hippocratis et Platonis, quo ex libro haec verba afferre mihi liceat: ovru Sè xx) tt^xtteiv è% xpxfc xvStpmrov %pM npo?
TO (3É?.Tl<TT0V X7TXVTUV flÈV WpÜTOV XX1TÜV TOSV ffTTEpfAXTUV TpOVOOVpÉVOV?, 01? ÈtpE^ij? Tij? ^IXlTVj? VjV % XVOVVX "hlXlTV\g£TXl XXTX TE TX? TpO<pX? Xx) TX TOf&XTX xx) TX ? V (l-
vxvix xx) tx? vivv%ix? xx) tov? virvov? xx) tx? èypviyofosi? È7rfyv[iix? te xx) Svpob? fox te xMx toixvtx, irsp) av xitxvtuiv o (ih mxTuv xxpi(3é<rTXTX ïiijtösv. 4) Apud Aristotelemmedicorum vim aperte indicare possumus his verbis Sf7
Ï£ XX) XVTOV? §EUp£ÏV TïpO? TVjV TEXVOWOl'lXV TX TE 7t X p x TWV
'ixrpüv XEyo (ievx xx) tx irxpx tüv (pvvixüv. ) Praeterea comparantibus locum ex Historia Animalium 6) cum verbis
1) Historia Animalium VII. 587 a 2. Hunc librum septimum nonnulli hominus docti Aristoteli abiudicandum esse putaverunt, quod nobis autem quaerentibus vulgatane opinio fuerit virginibus corporis motus utiles esse, hac in re parvi moraenti est.
2) Diels, Fragmente der Vorsokratiker I. p. 289, D 8, 209.
3) Strom. VI. 2, § 22 (p. 749 P).
4) V. 465-
5) Pol- 1335 a 39-
6) VII. 588 a s-



11
Hippocratis') manifestum sane est Aristotelem (vel eius libri auctorem) Hippocratis praecepta novisse. Utroque loco vixpy? olvog commendatur ad infantium convulsiones prohibendas. Xenophontem ipsum virginum corporis motus laudavisse apparet ex Oeconomico, ubi uxor florens aetate maritum rogat ut sibi consilium daret quo modo veram pulchritudinem consequi posset, atque Ischomachum dicentem facit: xyxSbv Ve ecpyv sïvxi yvpivx<rtov xx) ro isvo-xt xx) pix^xt xx) ïfiXTtx xx) tjTpüfiXTx xvxveïo'xi xx) trvvbeivxt. 2)
Similiter Aristophanes pulchritudinis augendae causa corporis motus utiles putaverat. Lampito enim interrogata:
«? VevxpoBt?, èc 5f jCpptytji ro <ra[ix crov. xxv rxvpov xyvotc, respondet yvftvxdèopixt yxp. 3) '
Concludere posse mihi videor a theoreticis certe de virginum corporis exercitationibus mentionem iniectam esse inde a quinto fere saeculo.4) Itaque minime probabile est Xenophontem e Critiae libris hanc sententiam recepisse. 5) Immo vero, sui aevi rationibus convenienter Xenophon hanc alimenti, vivendi generis, corporis motus curam utilem existimavit. Sicut Euripides, Plato, Aristoteles, Hippocratis libros sine dubio cognovit. Sed Xenophon suas ipsius opiniones tamquam Lycurgeas aperit. Quo modo Xenophon enim hoe capite philosophi loco de Spartanarum virginum educatione disserit eo theoreticus certe disputare solet. Sparta autem, qua in civitate virginum corporum excercitationes
1) nept fttc/ms vyi$mjf II. 6.
2) X. II.
3) Lysistrate 8o. cf. At hen. VII. 278, XIII. 566 A, quibus locis Lacaenae pulcherrimae laudantur. Strabo X. 449 eas in optimis numerat. Sed hinc efficere pulchritudinem exercitationum effectum esse nimis quaesitum mihi videtur;
4) cf. Frick, Wochenschrift für klassische Philologie, 1912 p. 286.
5) Kessler, 1. c. p. 60: „Kritias stellt hier eine Reflexion an über die spartanische Dressur, die er als Aristokrat wohl xa würdigen wuszte. Xenophon hat sie übernommen. Aber jetzt sind diese Gedanken zu Gedanken Lykurgs geworden".



12
fieri solebant, ea re quidem idonea erat quo quis optata sua quasi perfecta animo traducere posset. A Spartanorum consuetudine proficiscens, Xenophon doctrinam componere poterat atque hunc morem celebrans ceteris Graecis probare. Longe autem ab hac sententia diversa sunt ea quae apud alios scriptores Athenienses invenimus, qui quamquam harum exercitationum notitiam habent, minime admirantur. Euripides1) eam consuetudinem,' quam intemperantiam interpretatur, valde vituperat ac de causis eugeneticis omnino tacet. Quod autem scholiasta, qui profecto opiniones posteriores reddit, contendit: irwpcxTOi; evpwrrtxi xvTiTTOioüvTXi Axxuvsg- S/o tx$ wxpfoévoug yvpivxtyv<nv, ïvx yevvxlovt; irxïèx? yavvSxriv nihil demonstrat.
Apud Anonymum Jamblichum legimus xutixx Axx&xipiovkit; tx? xópxg yvpt,vx%e<r$fxi <x<*/> xxeipiïuTUC xx) xxituvxs wxpepwev xxhiv. "Iwei §£ xhxpov. Quae verba parvi tarnen momenti esse puto. Praecipue quae altera paragrapho narrantur totum locum suspectum reddunt. Haec enim sequuntun xx) ToTg (ièv tui; ttxiSx? (m\ pixvSxvsiv pwrixx xx) ypxpipvxTX xxhóv. "laio-i Vxhx90v W brkrwfoxi txïitx tcxvtx, 2) quae longe ab aliorum sententiis abhorrent. Apud Athenaeum de Spartanorum pueris traditur: irxtSei; ts yxp xüxpi&wiv 3) et alibi 4) legimus: iiarvtpviaxv Ts pixhiisTX rüv 'EKKvivav Axxedxifióvioi rij!/ i&ov<rixyv, KXd<TTy #ut# xpupw quibus locis Spartani igitur artis musicae periti laudantur 5). Aristophanes tantum verba yvnvxllopxi yxp habet neque singula persequitur. Inspiciamus Platonem qui haec refert:
1) Andromache 595 :
oli' Sv el fioihoiTÓ rif iruippöiv ysyotro EirxpTiaTi'Suv xópy, est |öv véoirtv hZepyfioCa-xi Sóftovs yvfivoïa-iv iwpdi$ xxi néirhois xveipevots Jprfftot/; nxteiiirrfxs r'oux xyxrxerSf ifioï XOtVXQ 'ty/iwi.
2) Diels, II. i, p. 638: Dialexeis Anonymi Jamblichi vefi xxteti xx xirxpoG.
3) Athen. IV. 139 E.
4) Athen. XIV. 632 F.
5) cf. Kessler, p. 77.



13
xópxs fisv yupivxtriuv [iSTÓxovg owx$ xfix xx) pt,ov<rixijc Zftv Sf/k ') Qui igitur sicce hoe solum tradit puellas gynnasiorum participes esse neque quaquam docet puellas una cum pueris exerceri.
Considerandum autem est num fortasse Euripides multa addiderit affinxeritque, quippe cuius ex opere tantum in Spartanos odium acerbum nobis occurrat ut minime mirandum sit. Neque Xenophon de virginum iuvenumque communibus exercitationibus ullam mentionem facit. Videmus igitur ceteros scriptores Graecos hanc Spartanarum mulierum licentiam tantum indignatos esse2) neque rettulisse eos corporis motus tsxvottoiIxc ratione habita institutos esse.
Deinde illae virginum exercitationes magis magisque auctae sunt quarum ad memoriam tradendam Platonis certe doctrina multum valuit.3) Unde haec a maioribus tradita ac his diebus vulgata fere opinio orta est qua posteriores imaginem depingere possunt qualem Beloch: „man liesz die Madchen sogar an den Turnübungen teilnehmen und es herrschte infolgedessen ein ungezwungener Ton zwischen den Geschlechtern".4) Quae verba magis aevi nostri quam antiquitatis Graecae moribus congruunt! Quomodo Spartae haec omnia revera fuerint accuratius cognoscere non possumus. Quod Schoemann quoque concedit: „Auch für die Madchen ordnete das Gesetz eine ahnliche gymnastische und musische Erziehung wie für die Knaben, obgleich uns über die Einrichtung derselben nichts Naheres angegeben wird. Dasz ihre Übungsplatze von denen der Knaben gesondert waren, und dasz der Zutritt zu ihnen nicht Jedem beliebig freigestanden habe, scheint mir kaum bezweifelt werden zu dürfen; aber es gab öffentliche Wettkampfe wo die Jünglinge den Madchen, wie die Madchen den Jünglingen zuschauten".s)
1) Leges 806 A.
2) cf. Leges 837 C et Aristoteles Pol. 1269 b 22.
3) Kessler, Lyc. XIV.
4) Beloch, Griechische Geschichte L I. 406.
5) Schoemann-Lipsius, Griechische Altertümer I. 268.



24
%pijv yup tov £vtv%ovv§'' ori w\eio~txs s%stv yvvxïxxg, eirrep Sij Tpotpy tèyuiig wxpviv. ') Quantopere mulierum communio Platoni placuerit, qua fundamento civitatis optimae usus est, omnibus hac in quaestione versantibus notum est. Quam ob rem omnes locos 2) non exscribam, exempli gratia solum unum afferam, ubi legimus: tov (teyiaTOv xpx xyxbov t% wóXsi xhix vijuv irèipxvTxi vi xotvuvix Toïg èmxovpoig tüv ts 7rxfèwv xx) tüv yvvxixüv.3) Observandum autem est Platonem praedicare talem urbem perfectissimam adhuc nusquam inveniri: ovV
YIVTIV0VV, ÉlltOV, XXKx tovto XX) £7TXITlÜ[iXt, fM$£pt,'lXV X^IXV £IVXI
tüv vvv xxTxo-Txo-iv ■KOheoog (paoo-ócpov (pvtrsug. 4) Confer Rem Publicam 450 c, quam supra (p. 19) citavi. Praeterea videmus Platonem quoque civitatem optimam sive temporibus praeteritis sive in regionibus remotis quaerere. Socratem enim dicentem facit: Ei toivvv xxpoig itg (piXoaocpixv iróteé? Tig ivxyxvi è7rifjt,£foi$yjvxi tj yèyovev h r$ xireipu Tcp Trxpsï.yhvSÓTi %pov® $ xx) vvv Ïotiv ïv tivi fixpfixpixcp TOira, woppco ttov exrog ovti tvi? *jpL£Tépxg èiróipeag, % xx) sitsitx ysvytrsTxt, irep) tovtov sroiptoi tü Xéycc Stxpt,x%e>rbxi. 5) Platonis igitur rationes lectoribus novae non fuerunt. 6) Koivwvix yvvxixüv est „topos" constans apud omnes, qui civitatem perfectam describunt, sive eam apud gentes devias cogitant sive meditatione animo solum exstruunt. Itaque Xenophon quoque huius
1) fr. 417.
2) cf. Resp. 423 C, 449 C, 466 C, Leges 739 C.
3) Resp. 464 B.
4) Resp. 497 B.
5) Resp. 499 D.
6) Schleiermacher adnotat ad Rem Publicam 425: „Doch glaube ach kaum dasz Platon einen so auffallenden und angefochtenen Punkt (xoivmi'x yvvxtieSv) würde auf dieser Art zur Sprache gebracht haben, wenn diese Theorie seinen Lesern etwas ganz neues gewesen ware; die Natürlichkeit des Gesprachs ware zusehr verletzt worden wenn die Teilnehmer über die erste ErwShnuug eines so ungeheuern und ganz unbekannten so leicht hingegangen ware. Darum ist mir schon hieraus wahrscheinlich dasz über diese Theorie aus der Schule war geschwatzt worden, und dasz sie ziemlich allgemein bekannt war, vielleicht schon lange ehe Platon dieses Werk verfaszte". cf. Oncken, Die Staatslehre des Aristoteles I. p. 134. Vide etiam Joël, II. 66. f ,.



25
rationis ignarus certe non fuit. Alii scriptores cum de talibus Spartanorum nuptialibus moribus nihil trada,nt, inde efficere posse mihi videor illam in hoe libello depictam imaginem veritati historicae non concinere. Sed illam mulierum communionem civitati optimae congruentem Spartae quoque fuisse tradunt ii scriptores igitur qui Spartanorum rem publicam tamquam perfectam depingere volunt. Quin etiam Ephorus'rem ad extremum perducit, tradens: txï$ Te xxjtüv (Axxeèxipt,oviuv) yvvxi%) TTxpxxstevovTi ix rüv eüeiïeo-rxruv xüe<r$xi xx) xirrüv xx) 1-évuv. ') Quod in fine addit totum locum suspectum reddit.
Apparet igitur ex primo huius libelli capite Xenophontis aequalium quidem opiniones de iis rebus quas Xenophon hic tractavit colligi posse, Spartanorum autem leges ac mores non cognosci. Praeterea omnia philosophorum modo considerantur, et praecipue causae morales explorantur cur Lycurgus ea dederit, ita ut difficillimum sit veritatem historicam siccam discernere. 2) Xenophontis auctoritas multum valuit ad memoriam tradendam et quo modo Platonis rationes eam mutaverint Kessler iam ostendit. Quam theoreticorum vim facile quoque animadvertere possumus in iis quae de Lacaenarum dote tradita sunt. Apud posteriores vulgata enim opinio est Spartanorum legem vetare in matrimonio ineundo dotem dari. Cuius interdicti Euripides nullam notitiam habet, cum Helenam dicentem facit:
èhaxTOfixt re Svyxrép' v,v otöe)c yxpui, 3) atque in „Andromache" Hermione iactatur: #AA' ix Axxxivvis Enxprixrihs %$ovoq Mevéhxot; ypiïv txvtx èupsTrxt irxTvip TCoXtoït; o-vv e$voi$, öwt' êXevSepowofuTv. 4)
1) F. H. G. Nic. Damasc. fr. 114. 6.
2) Guiraud, La propriété foncière en Grèce p. 56 A. 2, contendit ne familia extingueretur talia consilia iniri posse qualia Xenophon in paragraphis 7, 8, 9 narrat. Quod indicium sane . est quanta Xenophontis auctoritas sit.
3) Helena 933.
4) Andromache 153.



26
Quin etiam Aristoteles contrarium docet, qui narrat to ■jrpoïxx? hlèvxi (leyxXx? apud Spartanos morem usitatum fuisse. ') Sine dubio hac quoque in parte theoreticorum auctoritas valuit. Plato enim commendat: yxpvovvrx Te xx) èxiïiSévTx mt ovv èiïévxi fi^Ts èé%etr3rxi irpolxx to wxpxwxv2) et alibi legimus: nep) Te irpoixo? sïp^TXi pCev xx) irpórepov, elpfaSu Te irxXiv és hx xvt) fooov kr\ tü mts Xxpfixvovri PWT* èxSiSóvTi itx xpwxtuv xwopixv yypxaxeiv tov? irèvviTX?. 3) Phaleas Chalcedonius tü tx? irpolxx? rol? pth ttXovo-Iov? Sihóvxi puv Xxpfixvetv Te pui, tov? Sf nèvviTX? w §;§sV«< pCev Xx^xveiv Si,3) iam putavit ita fore ut divitiae ac paupertas evanescérent.
1) Ar. Pol. 1270 a 25.
2) Leges 742 C.
3) Leges 774 C.
4) Ar. Pol. 1266 b 3.



CAPUT SECUNDUM
DE BONORUM AEQUATIONE
Deinde ad caputsextum transeamus quoniam hoe quod ad argumentum pertinet cum capite primo arte coniunctum est.
§ i, 2. Denuo Lycurgus dicitur ceterorum Graecorum moribus contraria instituisse: êv pCev yxp txï? #AXxi? xoheci tüv sxvtov exxo-to? xx) irxi^wv xx) oixstüv xx) XpyftxTov xpxovtnv. Spartanis autem Lycurgus praecepit ut quisque pariter in ceterorum civium liberos atque in suos ipsius ius haberet. Ex usu nuptiali qualem primum caput nobis depingit hoe sponte fere efficitur ut omnes igitur in liberos communes patriam potestatem habeant; ex xoivuvix? yvvxixfiv natura facile sequitur. Quae Xenophon hac in re narrat Spartae valuisse invenimus etiam apud alios scriptores qui de xoivuvlx yvvxixüv agunt sive eam in republica optima sive apud gentes feras ac naturales perfectam cogitant. Aristophanes postquam praedicavit in nova civitate mulieres communes fore deinde pergit:
TTXTSpX? yxp X7TXVTX? TOV? 7TpS7^VTSpOV? XVTÜV SIVXl TOTffl XPWOKTl V0pU0V<TlV. ')
Apud Nicolaum Damascenum quoque legimus mulieres xoivx? esse mts tov? ptèv Tpso-^vrépov? xvtüv wxTépx? ovopLx^eiv, tov? 5è véov? ttxT^x?. 2)
Puer Spartanus si queritur cum patre quod vapulet xhxpbv ia-Ti pwi ovx xh\x? wXnyx? iptfixMav tü via - tantam mutuam inter se fidem habent ut credant neminem pueros
1) Eccles. 636.
2) F. H. G. fr. 123.



28
poenis turpibus affecturum esse. Consuetudines Spartanorum quales Xenophon refert optimae sane sunt. Si cum capite primo coniungimus capitis sexti paragraphos primam et secundam Spa'rta hac ratione civitatem se nobis offert in qua theoreticorum placita atque sententiae perfecta sunt. Quae omnia cum veritate historica non concinere capite primo tractato manifestum est.
§ 3. Quae Spartanorum concordia eo progressa est ut iis liceret omnibus servis, canibus venaticis, equis, curribus in promiscuo uti. Quae cum ita sint, vir pauper igitur ex ditium commodis fructum voluptatemque capit.
Opulentiae paupertatisque discrimen ipsum Spartae exstare non negat; etenim in fine huius capitis legimus: 01
tx pwcpx s%ovTe? Aristoteles simillima docet.') Sed
Xenophontis et Aristotelis verba nimis inter se conveniunt quam ut Aristotelem huius loei veritatem historicam demonstrae posse arbitremur. Quam similitudinem Frick putat hinc explicandum esse quod cum Xenophon tum Aristoteles eodem fonte usi sint.2) Xenophontis libelli autem vis ad Aristotelis scripta cum in universum agnosci possit,3) mihi probabilius fit Aristotelem a Xenophonte has sententias recepisse.
Si autem ea, quae nobis in paragrapho tertia narrantur, accuratius jejuneque consideramus id solum discimus Spartanos, si quis earum rerum, quas supra enumeravi, inopia premeretur, haec omnia ei commodavisse. Officia vero sunt quae profecto ubique inveniri possunt. Spartanorum laudator autem eo consilio id ita praedicat ut ostendat quam comes ac faciles homines ibi se praestent. *)
§ 4. Praeterea Lycurgus dicitur aliud quid instituisse
1) Pol. 1263 a 30. .•».. t
2) Woch. f. kl. Phil. 1912 p. 318 A 1.
3) Kohier, 1. c. Schenkl, Berl. Phil. Woch. 1908 p. 3, contendit Aristotelem Xenophontis libellum non magni quidem aestimavisse, meliores autem fontes cum deessent, hoe tarnen usum esse. cf. K. Münscher, Philologus 1920 p. 37.
4) Neglegendum non est Aristotelem tradidisse tales mores consuetudinesque valuisse iv ivluit; %iKt<Tiv.



29
quod alibi nunquam reperimus. Si ii, qui venandi studio sero redirent, exigua cibi copia parati victu carerent, Lycurgus legibus sanxit robg piev wsTrxfihovi; xxrxhe'meiv rx TreTTotvutévx, rob? Sè Ssópievovc xvoif-xvrx? rx o-Yifixvrpx, A«povrxt; S&av xv Isavrxi, o-yjpiyjvx/iévous xxrxhmeiv. Quae verba ita explicanda esse mihi videntur quod venatoriis in casis res frumentaria provideri posset. ') Aristoteles dicit x xv. dè SsYizSxriv Ècpciïiuv, si venatoribus iis rebus quibus in itinere uti solerent opus esset.
Idem igitur dicere vult atque Xenophon, hominibus qui in agris sunt (sv rol? xypoïq xxrx rijv x&pxv) licere ceterorum civium rebus uti, sed verbis parum definitis et incertis. Quae consuetudo autem Spartanorum nee propria nee insignis est. Apud eos, venandi studiosos, tales casas affuisse non est qupd mireris; etenim omnibus in regionibus ubi incolae venatione valde delectantur illae nobis occurrunt. Turn repente subsequuntur haec verba: roiyxpobv ovra? pterxStèóvrs? xMfaotg xx) ol rx pvixpx ï%ovtb? nsrsXoua-t Trxvruv rm iv ff x&P» Mrxv nvbg Sïjf&waw. Hoe igitur enuntiatum totius capitis summam paucis verbis comprehensam reddere vult, quod autem minime efficit. Multo enim plura continet. Subito in huius capitis verbis extremis sermonis color mutatur neque facta scriptor laudat sed sententiam generalem et amplam affert: possessionem quidem Spartae privatam, usum autem communem fuisse. Quae verba perspicue demonstrant Xenophontem in animo habere Spartanorum res ita describere ut omnibus numeris perfectae sint; hac enim in re facile animadverti potest qüantopere res in maius ferat neque quae supra relata sint reddi. Quippe ex paragraphis antecedentibus colligere non Heet Spartanis omnium bonorum usum communem fuisse, quod vox afaxvrpx ipsa iam plane vetat. Postquam enim sigillis apertis ceperunt quantum victus sibi opus esset oportebat eos o-yiiwxpiévoui; xxrxhnrsïv. Casae ianua clausa et obsignata erat. Sed ex huius capitis fine
i) Frick 1. c.: „Es scheinen Einrichtungen wie die heutigen Jagdhütten gemeint zu sein".



30
Xenophontem theoreticum rursus cognoscimus. Quod enim condiciones quales hoe enuntiatum uliimum nobis depingit Xenophontis aequalibus optimae perfectissimaeque videbantur, eo efficere possumus quod scriptores Athenienses cogitaverunt eas temporibus longe antecedentitus valuisse et ad civitatem ubi evvoplx esset aptas convenientesque esse.1) Ita apud Isocratem Athenas antiquas describentem legimus: al pih yxp xrfrei? iacpxhsii wxv, ohickp xxrx rè. Sixatov inrvip%ov, al Ve XPW*l$ xoivx) ttxo-i rol? foofiévotg rüv nohirüv.2) Nullo modo in hoe capite bonorum aequationis antiquissimae vestigia inveniri possunt.3) De hac re in capite sequenti copiosius disseram, ut ostendam quantopere ex contrario theoreticorum rationes ad bonorum communionem pertinentes ad Spartanorum memoriam tradendam potuerint.
Caput Septimum. Priusquam ad ipsum argumentum huius capitis transeamus et exploremus, cum huius sententiis aliorum scriptorum dictis comparatis, num haec omnia ex re descripta sint, permagni interest nos statim animadvertere sententiarum rationem et sonum quae hoe caput nobis" ostendit. Genus dicendi plane rhetoricum est, atque stilus nobis èyxw[tlov sermonem in mentem revocat. Ut nonnulla exempla afferam, verba: oii yxp eV&ijTO? voorste ia xMx o-ü/ixrog sis^ia xospiolvrxi (§ 4) et quae paulo inferius legimus: «r/Sf/fa? rb pièv Tpuxfc, to Sè irXoürov ïpyov artem rhetoricam manifesto indicant. Non solum in hoe capite sed etiam toto libello praecipue contraria crebra inveniuntur. Observabimus identidem quantopere Xenophon oppositionibus faveat. Qua in re hic libellus Agesilai laudationi simillimus est; confer e. g. locum notissimum, ubi Agesilaus sorori suadet ut equos alat victoriaque ostendat rb Spépipix róüro oüx xvïpxyxSixt;, xWx whovrov htir
1) p. 40.
2) Areopagiticus 35.
3) Quod putat Ed. Meyer, G. d. A. II. § 211: „Auch sonst haben sich in Sparta manche Reste der ursprünglichen Gemeinwirtschaft erhalten... ... die Jedem gewahrte Erlaubniss, die Habe eines andern für seinen augenblicklichen Bedarf zu benutzen".



31
ïeiypix (sïvxi). ') Quae Agesilai laudatio talibus contrariis rhetoricis sane redundat.2) Ex huius igitur capitis sermone iam intéllegimus scriptorem in animo habere Spartam laudibus efferre et celebrare.
Consideremus autem nunc capitis argumentum. § r—5- Lycurgus dicitur omnibus Spartanis liberis %pnt*XTi<rfAt>ü studium interdixisse. Cur enim vir Spartanus divitias expeteret? ri cvv xv ixel xpyputrio-pof o-ttovM&ito ..., qua in civitate >5 xrijo-tg xtetov? Aw«? Ij $ xpwh; tvQpoo-vvx? irxpèxet; Si quis enim auri argentique possessor deprehendatur gravi supplicio afficiatur. Suntne haec omnia ex re descriptaf Spartani impediebantur ne divitias sibi parerent? Spartae aurum argentumque investigabatur et, sicubi civis haec possideret, puniebatur?
Herodotum harum condicionum ullam notitiam habuisse haudquaquam animadvertimus. Ex libro primo (c. 153) apparet Spartanos, sicut alios Graecos, in foro vendere et emere. Alibi commemorat famam Lacedaemonios pecuniam accepisse.3) Herodotus dubitat quidem num verum sit, non hac de causa autem quod Spartani vetarentur pecuniam possidere. — Maeandrius traditur Cleomenem poculis aureis et argenteis temptavisse. Cleomenes ephoros rogat ut eum fïnibus expellant, cum ceteri cives fortasse minus strenui sint.4) Asiae Minoris gentium divitiae ab Aristagora Milesio Spartanis illecebrae ostenduntur. 3)
1) Ages IX. 6.
2) cf. XI. 7, 9, 14. _ Blass, Attische Beredsamkeit p. 441—45^ magnas similitudines inter Xenophontis Agesilaum, Hipparchicum, Lacedaemoniorum rempublicam demonstrat, quae scripta eundem sonum referunt, et verba ye nfa iMa /tijv, xai fufr et contraria assidua praebent. Dümmler, Zu Xenophons Agesilaos, Philologus 1895 p, 578: „Andrerseits hat die Gerichtsrede des flinften und angehenden vierten Jahrhunderts einen entschiedenen Einflusz auf Xenophons Schreibweise geübt, sobald er sich von der einfachen Erzahlung entfernte. In dieser ursprünglich zu Hause sind wohl zunachst zwei von Xenophons beliebsteten Kunstmitteln, die Anapher und die rhetorische Frage". — Seyffert, De Xenophontis Agesilao quaestiones p. 41, contendit Xenophontem' Gorgiae dicendi praecepta respexisse. cf. Nor den, Antike Kunstprosa I. 102: vide etiam Habben, 1. c. p. 57.
3) "I- 56. 4) III. 148. 5) v. 49.



32
Alibi refert ivbpüv'm (Spartanorum) rs oxfiioov Svyxrspx. ') Leutychides dicitur pecunia corruptus esse. Nempe in indicium vocatus est, quod autem aliis in civitatibus quoque factum esset. Sed de auri argentive interdicti nullum nuntium afifert. 2) Alius locus nos docet apud Spartanos captivos duobus minis redimi.3) Cleomenes corruptelae accusatur.4) Euagoras fertur Olympia vicisse; equos alere opulentiae sane indicium est.5) Quod Spartani opes consectantur apparet ex Glauci habitu qui Milesio cuidam pignus reddere non vult. °) Duo viri, (pó<ri te ysyovórsg ev xx) %pvi\i.x<si xvfaovTsc ie tx Ti-panx capitibus nuntiorum caedem luere volunt. ') Artabazus in Graecorum urbes atque in Spartam auri mittendi consilium cepit, deliberans sxeiv yxp xpvaov iroM.bv... irxpxSóxrsiv rijv èXeuSspfav. 8)
Alibi9) tradit quanta praeda Plataeis victoribus cesserit; qua ex praeda suam quisque partem (atque aurum et argentum) obtinuit, Pausaniae autem pars decemplex secreta est. Pausaniam Mardonii tentorii luxuria obstupuisse10) minime mirandum est. Graeci, atque adeo huius temporis Athenienses, Orientis incolarum luxu assueti non erant. Pausanias enim omnes Graecos neque solum Spartanos alloquitur demonstans quantum ab illa luxuria Graecorum frugalitas et parsimonia differat. — Ex iis quae commemorat de Thebarum obsidione apparet Thebanos quoque ignorare Spartanorum leges pecuniae póssessionem vetare. Necnon Timagenidas putavit se Spartanorum animos pecunia dataflexurum esse.11) Alcaeus canit:
u? yxp S>) ?tot' 'ApKTTÓlxpUv cpxitr ou% a.itx'kxpviav h "ZxxpTX Xoyov
ffenjv 'xPyplXT'' xvYtp'" lïkvixpoi 5" outeie TTfAer f<r/0?
oüSè rtUAog. ,2)
1) VI. 61. 15. 7) VII. 134-
2) VI. 72. 8) IX. 41.
3) VI. 79. 9) IX- 80, 81.
4) VI. 82. 10) IX. 82.
5) VI. 103. 11) IX. 87, 88.
6) VI. 86. 12) Anthol. Lyr. ed. Hiller, fr. 59 (50).



33
Inscriptionem quinti saeculi Tegeae inventam viri docti identidem tamquam indicium apertum attuleruht, quo demonstrent Spartanis interdictum fuisse ne pecuniam possiderent ') eosque hanc ob causam opes in templo externo deposuisse. Legitur enim in hac inscriptione notissima:
A. 'Bovbixi-röi <bi*jz%xiö \SixxxTixi pivxi\Ai xxvroq et trö xveXeazö \ xi 3è xxtto^xvIi, • röv réxvöv \ ïptev, • «re; xx ttsvts ferex- hsfidvTi: xi Sé xx pia yévtrxt réxvx, röv èiri&txxrbv ïptev hxyvépiev Te ;• rb? Teyexrafe] xx tov üsSpióy.
B. UovSixt Txpxa&ixx rët <biï.x%xiö rerpxxxrixi pivxt ipyvpiö. Ei piêv xx £öê, xvrbc xvskitrSö • xl lè xx pu £ö£, ro) vlo) xveAócrSö toi yviffioi, brei xx è(3x<röVTi vévre férex' ei %è xx ptï £ëvri, tx) ^vyxrépx? aveXóoSö tx) yvlaixr el Si xx Zëvri, ro) vóSot xveAÓo-Stü- el Sé xx pèvóboi %ëvri, ro)'? x(<r)<rirrx TróSixec iveXöoSöel Sf x"xvcpi(X)^éyövr(i, r)o) Teyexrxi ïixyvóvrö xx tov SeSrpióv. 2)
Kirchhoff3) et Roehl4) ad hanc inscriptionem attulerunt Posidonii locum quem Athenaeus5) servavit, ubi legimus Axxelxipóvioi T vtto rüv söüv xaXvèpevoi ehcpêpeiv etc Tijv ~Z"KXfTViV, üc 'o xvrbg hropel Xloa-e&üvioc, xx) xrxa§xi xpyvpov xx) xpvo-ov èxrüvro piev ovTev %rrov, irxpxxxrer'&evro Te rolt opwpoic 'Apxxo-iv. Deinde apud scriptores posteriores quoque, qui hac in re versantur, atque in enchiridiis inscriptio Tegeaea una cum Posidonii verbis affertur, ut comprobent Spartae legibus sanctum fuisse ne cives divitias sibi parerent. Quod autem iniuria factum esse puto. Primum enim non constat illum Xuthiam, cuius nomen nobis in titulo occurrit, Spartanum fuisse. °) Atqui Xuthias si Spartanus
1) e. g. Ed. Meyer, Forschungen I. 256; Gilbert, Handbuch der Gr. Staatsaltertümer I. p. 87. A. 2.
2) Solmsen, Inscr. Graec. ad inlustr. dial. sel. n» 29.
3) Monatsberichte der Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1870
4) I. G. A 68.
5) Athen. VI. 233 F. '
6) In Recueil des Inscriptions juridiques grecques, Da* reste-Haussoulier-Reinach XXIII. p. 60 hic tituius tractatur. Nonnulli Xuthiam Spartanum putaverunt (Roehl et KirchhofT), alii „guidés par le nom Philachaios tiennent le testateur pour un Achéen (ou peut-être un perièque laconien de race achéenne). Cette dernière opinion nous paratt



34
misset quid tandem efficeret? Graeci locupletiores saepe pecuniam in templis deponebant, et perturbationes civiles assiduas mttuentes fieri poterat ut in delubris externis quoque deponerent e. g. Themistocles res familiares Argos apportavit.') Praeterea quod cives pecuniam occultant minime sane demonstrat in eorum civitate auri argentique possessionem vetitam fuisse. Etenim Athenis lixxi nxpxxxTxSfavj? vulgo fiebant; opes enim celabant ut bonorum publicationes, quae cum rerum conversionibus iungi solebant, atque tributa magna acerbaque effugerent.2) Fieri igitur potest ut ille Xuthias — fac ut Spartanus fuerit — ob tales causas pecuniam Tegeae deposuerit. — De Posidonii verbis aliquanto inferius disseram.
Sophocles nos docet virum Spartanum certaminibus curruum Pythiis interfuisse, qui dives igitur fuit.3) Nunc Euripidem consideremus, cuius ex comoedia cui titulus Andromache Spartanorum frugalitas minime patefit. Hermione iactatur his verbis:
xófffiov fih xfiCp) xpxr) %pv<rêxc
GTOhpUv T£ %pUT0C TöVSf TOlKlXUV %S7TX011/
au rüv 'A$£MAf«£ aüSf n>jA£«$ xwo Sópuov x7TXp%xc Sfup' ?%au<r' xQixópyiv, xX)C ix AxxxivM X7TxprixTi'Soc %3wa?. 4)
et alibi Andromache Hermionae Lacaenae dicit: tXoutsTc 5' êv ou irhouTOuiTi. )
eique obicit:
ouk xfoxponepheic. °) Scholiasta adnotat: xx) 'A/jwtot&ij? 3è toüto foropéi sv .*$
plus vraisemblable, notamment pour les raisons philologiques". cf. Meister, Berichte über die Verhandlungen der köoigl. sachs. Ges. der Wiss., 1896, p. 266: qui ostendit sermonem Spartanum non esse et putat Xuthiam Achaeum fuisse ex perioecorum urbe. Vide etiam Meister, Dorer und Achaer, Abh. der kön. sachs. Ges. d. Wiss. 24 : 3, 1906-
1) Thuc. L 137. cf. Büchsenschüts, Besltz u. Ërwerb im Griechischen Altertum p. $oS.
2) Hasebroek, Zum Griech. Bankwesen, Hermes 1920 p. 155.
3) Electra 701.
4) Andromache 146.
5) vs. 211. 6) vs. 451.



35
rüv Axxwcov iroXiTeix (fr. 544) xx) to u7ro Seoü xi>ToptXTi<r§£v Trpoa-t&wiv 'x cpiXoxpytlixrix ILwxpTxv iKsï, xXKo 5è y1 oiihev. ') Nee aliter res se habet apud Aristophanem qui Hermem dicentem facit:
xxvme&ov tüv Axxüvav Tovg puyisToug %pqpixviv.
o't V xt' ovrec xhxpoxephïs xx) ciisipuvói-evoi 2)
Similiter alio loco legimus:
rüv Sè a-upipixxuv hetov rob? irxxétq xx) KXovo-'tovc, 3) Chorus in comoedia quae Av<ri7rpxTvi inscribitur Spartanorum avaritiam his verbis vituperat:
xx) 7rxvv SéSoixx pttj rüv Axxwasv tivs?
èsiïpo ffui/fAjfAt&flVf? xvdpsc ic KtetoSivovc
rxe SreoTc ix$pxg yvvxïxxg i%ewxipu<Tiv o*óXcfi
xxjxXxfieïv tx XPWX^ bpcüv t4v ts fturSróv,
ev&sv ec,uv iyü.
%etvx yxp toi Txahs y" Tobg ttoXitxc vovSeTeïv, xx) hxXeïv yvvxïxxg ovrxg xavtbog %«Axifc vhh xxi óixï.\xtt£iv irpog jpixg xvüpxaiv Axxuvtxolg, oiTi tio-tov otöév, a pt,vj wep Xvxcf xexwÖti. *) lam Thucydidem inspiciamus apud quem o't tx pisi^oi xsxTtipiévoi commemorantur.5) Archidamus, Spartanorum rex, eos de Atheniensis belli periculis his verbis admonet: xx) ovre iv xotvü exopuv outs "'sTOtptaic ix tüv tèluv cpipoptev (XPWxtx). °) lis qui ex his verbis concludere volunt Spartae publicum plane defuisse longius progressi sunt. Neglegendum enim non est Archidamum .consilio Spartanorum condiciones nummarias atrocissimas difficillimasque depingere. Omnes sententiae ad hanc rem pertinentes, quae apud Thucydidem inveniuntur, sine dubio inficiuntur opinione eius qui loquitur. Sed utcumque res se habet, hominibus privatis opes fuisse profecto apparet. — Nuntii Corinthii de pecuniae reditu publico melius indicium faciunt: xrb Tvtg V7rxpxovo-yig Te ixxo-TOtc ouo-ixe 8-xp-
1) De hac sententia confer Ed. Meyer, Forschungen I. 266: Pöhlmann, 1. c. I. 103.
2) Pax 621. 3) vs. 639. 4) Lys. 620—629. 5) I. 6.
6) I. 80. 4.



3<5
Tvo-ipubx xx) xiib tüv êv AfACpa/? xx) 'OXvpvïïïx %pvipiXTWV. ') Haudquaquam igitur commemorant Spartae soli owixv deesse. Pericles, qui de Peloponnensibus dicit: xx)ovT£i$ix ovre b xoivq %pvipixTX êo-Tiv xvroï? 2) rem in maius tollit.3)
Alibi tradit Megabazum missum esse ut Spartanos pecunia corrumperet. *) Ex alio loco apparet Pausaniam ipsum opes habuisse: ïStx Sè xvtoc Tpivipvi Xx&oiv....s) Pericles Spartam significans odiose oiix, inquit, xno ptspovc to irXeïov eg tx xoivx i$ xto xptTvfi irporipiXTXi, ovV xv xxrx irevixv, s%ccv èe Ti xyxSèv "hpaaxi tv\v irÓMv, x^iüpuxTog xcpxveix xsxÜXvtxi. ') Spartae igitur paupertas rei publicae actioni atque administrationi obstabat. — Spartanis contigit ut civibus Pyli circumclusis victum providerent: rx^xvrse xpyvpiov itohXov xx) tüv E'iXütcov tü êsxyxyóvri ètevSspixv vnia%vovpavol. ') Pyli mxv o't 'ZTTxprixTXi xvrüv irpüroi re xx) ópiofac ffcpkri ^vyysvsïq.8) Captivos qui e Sphacteria redierunt xripiovg ÈKoivitTXV, xTipiixv Vi TOixvSe mts fiyTs xpxetv piVjTS ■n-ptxptêvovs ti vj wwXovvtxc xvpiovc eïvxi. °) In regem Agim gravius consuluerunt atque decreverunt "hkxx pwpixai "hpx%(t,üv fypiiao-xi. 10)
Plato quoque Spartanorum opulentiae et paupertatis notitiam habet. Socratem Alcibiadi dicentem facit: tovto pt,h yxp e) i&fAé/? e)o Tove Kxxêbxipiovim tXovtovc ïSsTv, yvuvsi oti noXv txvSxSs tüv êxel fAAf/Vf / •... %pvniov Vt xx) xpyvpiov oitx eartv êv ttöutiv "EAAtjinv o<rov êv Axxèhxipiovi ïïix. ") In Alcibiade Secundo de Lacedaemoniis dicitur: %ptftxrx ov-
1) I. 121. 3. cf. L 123: si ÜfX *to6rtf ts vCv xxi sfynmt* hKlymi itfO^SffTt.
2) I. 141.
3) Quoniam hac in re versamur hic digna est quam commemoremus inscriptio Spartae inventa, ubi tributa enumerantur, quae singulae civitates vel homines Lacedaemoniis ad bellum gerendum dederunt. — cf. Boeckh, C. L G. I. G. A. 69; I. G. VI: 1; Ditt. Syll.3. I. 84; Fraenkel, Rh. Museum. 57, 1902 p. 534 disserit de loco ubi hic titulus inventus est.
4) L 109. 5) l I296) kt 37. 7) IV. 26. 8) V. 15. 9) V. 34.
10) V. 67. Schoemann-Lipsius I. 259 plura exempla afTert quibus docet Spartanorum reges ducesque identidem multa et pecunia multatos esse.
11) Alcibiades Primus 122 D.



37
5» f'A«rT£ö KsxTwévci rfo msTepxc wéteuc. ') In Legibus quoque Spartanorum vevix et jrAoDYe? commemorantur. 2) Similiter auctor dialogi cui titulus 'Imrixc Mei%uv Soeratem Hippiam rogantem facit: TÓZe ié m sits, <tv xvTOcurè^ev irheluTOv xpyvpiov ypyxrw tüv xqUuv sit xc xCpixvy; ij Ifaov ■ oti èx Axxeèxiptovoc, omep xx) irXeio-Txxic x$%xi; Hippias respondet: ov pix tov Aix, S XüxpxTec. Tum Socrates causam explorat: vAp" ovv xPWxrov\ èvhix icpevyov tMv <ri]v bpiiXixv; quod Hippias his verbis prorsus negat: ov ïijrx, hreï 'ixxvx
xvtoïc èlTTtV. 3)
Isocratesde pueris Spartanis furantibus agens narrat:
iv % <rvpi(3xivei tovc pth tyQSrêvrxc xpyvpiov anroriveiv xx) TrXtiyxc Xxpifixvsiv. 4) Alibi Spartanorum avaritiam graviter perstringit s) ej: his verbis increpat: fakwovvi yxp sic ovlev x>,ho ttXviv Stuc üc irteJo-TX tüv xX^OTpiav xxTX<rx*i<rov>riv. °)
Aristoteles in Spartanorum pecuniae aviditatem et utilitatis suae curam irato animo est, quod his verbis exponitur: <&rr' xvxyxxïov h «f toixvtv koMts'ix Tif*x<r$xi tov ttUvtov ') et aliquanto inferius legimus: tx 3è nep) txc yvvxlxxc ixovTX (mi xxXüc eoixev,.... ov pióvov birpkireixv tivx
TTOISTV TYIC TTOUTSÏXC XVTÏjc XxSf XVT^v, x/.'/.x <tv pi(3xM.e<r$X l Tl
7rpoc tyiv <PiXo%pyipixTixv.8) Alio loco liberos irXovaim et Tevfraiv refert. 9) otxv o'i ftev xvopüo-i XÏxv o'i S' evTropüo-iv, sicut Spartae factum est, ■>, xpi<rroxpxTix b\iyxp%ix ehxi (èoxeï). ,0)
Athenaeus tradit Spartanos locupletiores praeter cibum cotidianum aliud quid in syssitia contulisse ?rxpxXopttyovvTos xvtx to7? (piïhxic hoe tüv eviropovvroiv, hb" ots Te xx) irteióvuv. ") Persaeus irep) tüv èirxixXm nos docet xxi efövc tovc i&èv evwèpovc typuoT e)c èirxixha. I2)
Quin etiam Spartanorum lucri studium proverbii locum obtinuit. Pollux enim commemorat xx) ptijv to TleXoirovvyo-iuv vépuo-ptx x^üvviv Ttvèc vfeiovv xxXelv cnro tov tvtüuxtoc.
i) Alcibiades Secundus 149 A. 2) Leges 696 B.
3) Hippias Maior 283 B. 4) panath. 221.
5) Panath. 184. 6) Panath. l8g.
7) Pol. 1269 b 23. g) Poi_ I27o a „
9) Pol. 1294 b 23. IO) Pol- I3o6 b 36-
11) Athen. IV. 140 E. i2) Athen. Iv ,40 F



38
oStev vi ph 7rxpoi(iix 'rxv xpsrxv xx) rxv eoCpixv vixxvti %aï.üvxi. )
Nemo sane dubitabit quin Spartae Peloponnesiaco bello magna pecunia opus fuerit atque Lysander auri argentique copiam Spartam attulerit. Ii quoque qui credunt Lycurgi legibus certe sanctum fuisse ne quis opes possideret, concedunt tarnen iis temporibus hoe interdictum plane neglectum iacuisse. Quam ob rem omnes locos Thucydideos, ex quibus discimus Persarum regem in Spartam aurum argentumque misisse et militibus mercennariis multum pecuniae pensum esse, non citabo. Quid autem apparet? Indicia historica de Spartanorum institutis ubi se nobis offeruntur prorsus ignorare Spartanos suis temporibus vetitos esse opes possidere. Quin etiam saeculo quarto ineunte memoria cum oritur Lycurgi legibus prohibitum fuisse ne quis divitias quaereret, tum hi scriptores tradunt id interdictum diebus praeteritis quidem valuisse, suis autem temporibus iam diu violatum esse.2) Xenophon ipse quoque in hoe libello dicit: vüv 5' faxt» ovg xx) xxhhwirifyftêvovg ix) tü xsxtwSxi (XIV. 3).
Ante saeculum quartum igitur nee rerum scriptores nee poetae huius Lycurgi interdicti ullam mentionem faciunt, postea dicunt illud antiquitate valuisse. Rogaverit quispiam quomodo tandem explicari possit Xenophontem hoe in capite Spartanos ita laudibus efferre quod divitias non sectarentur, aurum argentumque possidere vetarentur? Iam observavimus Xenophontem Spartam civitatem tamquam optimam perfectissimamque describere veile. Nonne condiciones quas nobis in capite septimo depingit tali rei publicae convenientes optataeque sunt? üt Athenis pecunia totam vitam cotidianam imperio tenuit, opulentia paupertasque inter se magis magisque discordaverunt — quod fieri incipit inde a quinto saeculo et quarto saeculo ad
1) IX. 74.
2) Schoemann-Lipsius, L c. ï. 222: „Sobald es anfangt in der Geschichte etwas heller zu werden, das ist sobald wir Thucydides' und Xenophons Berichte über Sparta haben, finden wir Andeutungen genug aus denen hervorgeht dasz die Vermögensungleichkeit bei den Spartanern kaum weniger grosz als anderswo gewesen sei".



39
summum venit — poetis et theoreticis in mentem venit eam pecuniam miseriae acerbitatumque causam esse. Nonnulli homines rem privatam perniciosam ac funestam ducunt; rationes ad bonorum aequationem pertinentes nunt, quam %pvi(ixru>v xoivuvixv civitati optimae congruere putant. ') Cuius studii vestigia multa apertaque nobis ante oculos veniunt.
Pythagoreos iam illam rerum communionem praecepisse Diogenes Laërtius, qui Pythagorae sententias servavit, nobis his verbis ostendit: ebri re wpüroc (ó nu3-«yopxg) uc cpvtiri Tlpixio? xoivx rx (piAuv eïvxi xx) CpiAixv /Va' tvitx ), et alibi apud eundem legimus eos vetuisse Uiov ptyèèv yiyel&xi. 3)
Sophocles quoque dicit pecuniam hominibus calamitates ac mala attulisse:
ovdev yxp xvS1 pinroiviv oïov xpyvpoc xxxov v6(M<t(i ■ e$Ax<sre. *) Denuo Euripides dignus est quem inspiciamus, qui Agamemnonem dicentem facit:
rxpxxh 3' xèeA(püv Hia, r' êpurx yiyverxi TAeovei-ixv re èafixruv • s) In Phoenissis Wtjj? laudatur:
Keïvo xxaaiov, réxvov, ivorviTX ripixv, jj CpÏAovg xe) (ptAOii; xoXeic re xoAeai wpipixxovs re trupifixxoi? 'éuvM. °) Helena acerbe queritur:
Ttevyrxq ovèe)$ fioÓAerxi xrx&xi cpiAOvc. ')
1) Dümmler, 1. c. p. 55: „Es ist kein Zweifel, Weiber- und Gütergemeinschaft liegen auf dem Wege der Weltbeglückungsplane des fünften Jahrhunderts". cf. Pöhlmann, 1. c. I. 99 sqq.: „Der Sozialstaat der Legende und das sozialistische Naturrecht". — Oncken, Staatslehre des Aristoteles I. 242. — Büchsenschütz, L c. p. 28.
2) Diog. Laert. VIII. 10.
3) Diog. Laert. VIII. 23.
4) Antigone 295.
5) Iph. Aul. 509.
6) Phoen. 536.
7) Electra 1130.



40
In Polyidi fragmento legimus:
ttAovtsIc' tx 3' xaax pt.il SoxsTc ovviêvxr sv Ta yxp oa(3u (pxvAOTvic svstfTi tic, wsvix Sè o-oCpixv eAX%e lix to 3u3-tu%£?. ') : Non opulentia sed xpsTvi persequenda est: ovtoi vópiurftx asvxoc xpyvpoc (aóvov xx) %pvnóc co-tiv XAAX %xpsTVi (3poTo7c vófiiirpix xeÏTXt irxatv, y %py<r§xi xpsav 2). Anonymus Jamblichus svvopuixv celebrans dicit: Koivx yxp tx XpviputTX i£ xvrijg... tovc ts yxp svtvxovvtxc xtrcpxAsl xvry xp*!^**1 xvsirifiovAsvrq, tovc ts xv "Swtvxovvtxc sTTixovpsTcrSrai' sx tüv svtvxovvtuv 3;# rtjv svripisi^ixv ts-- xx) wio-Tiv, xitsp sx Tijc svvopiixg yiyvsTxi.3)
Ex svvopiix evenit igitur civitatis status qualem capitis sexti finis Xenophontis libelli nobis describit.
Haud aliter Aristophanes ad bonorum communitatem adhortatur, cuius in civitate nova optimaque interdictum erit:
jttJ) A6OTo3uT)J!7<*<, pt,^ ffioVSÏV TOlc Tï'AyfSlOV,
pwi yv/Avov slvxt, (j-M ttÈvvitx pvqhkvx. 4) Et aliquanto inferius legimus:
xoivavsïv yxp ttxvtxc' <py<rco xpwxi wxvrwv /astexovtxc,
xxx TXVTOV Ijfr) xx) ptM TOV [juv 7TA0VTSlv, TOV 3' x^AIOV SIVXI,
tMjSè ysupysïv tov pCsv itoaayiv, t5 3' sïvxi pwVs Tx<pijvxi. ) Tota comoedia cui titulus YIAovtoc huius aevi divitiarum potentiae vehementer obsistit. °) Nee minus quarto saeculo opulentia pro generis humani malorum fonte habetur, quod Isocratis verbis illustratur. Judicat enim: xaovtoc Sf xxxixc iixaaov ii xxAoxxyxürixc virvipsTvic sgtiv. 7) Graeci antiqui ovhs itpoc xpyvpiov ty,v etöxipiovixv sxpiyov.8)
1) fr. 629. cf. fr. 621:
cti TrAovr' óVw fiiv p&frrov el fiospoc Qspetv, 7róvoi ès xxv trol xai fyxopzi 'KOh.XXl fttov 'éveitr* 6 yup 5r£$ xtrhsvvi^ atav fiporötq.
2) fr. 559. 3) Diels, 1. c. II. 633. 7:1. 4) Eccles. 565. 5) vs- 59°-
6) cf. vs. 131, 146, 180.
7) Demon. 6. cf. 28.
8) Paneg. 76.



41
Theoretici igitur, qui e d civitatis optima forma ratiocinantur putant hac in republica perfectissima bonorum aequationem instituendam esse. Sic Phaleas Chalcedon i u s: 0jjo7 yxp hx$ elvxi rx? Krfastc rüv woaitüv. ') Denique Platonis sententiae nobis in animum veniunt qui censuit ut res privata e republica perfecta prorsus expelleretur atque jussit: wpürov pCev owixv xexr^pikvov (irfeptlxv pufiévx 'üixv, xv (iM ttxo-x xvxyxtf.2) Similiter alibi legimus. eCpxpev yxp ttov ovre olxlxc llixc hïv ehxi ovre yijv ovre ti xrïjpix. s) Divitiae paupertasque urbe, cuius imaginem animo optimam fingit, arcendae sunt. 4) De tov xpwxTiïe&xi damniis sic agit oo-cp xv tovto Tipviérepov viySsvrxi, too-ovtu xperijv xrifiorépxv.5) Fieri tarnen non potest ut illius urbis cives foro careant; itaque xyopx Sij ijfO, xx) vópuvpix, uv^oXov rïjc xAAxyyjc evexx yevfaerxi êx tovtov. °) Quo nummo iis quidem opus est ut commercium domesticum facilius sit; nullum autem pretium ultra habet; nummus enim erit evexx xAAxyfjc rij? xxS" iju.épxv . .. Sv evexx cpxpiev ro vóputrpix xry,réov xiirotc ptev evri/Mv, rolc 5è xaaoi? xvSpinroic xSóxtpiov. ') Idem igitur propositum servat quod Spartanorum nummus, qualem Xenophon describit (VII 5).8) Praeterea Plato praecepit ut haec urbs optima procul mari exstrueretur ne commercium neu commeatus eam corrumpere possent.
Quod nisi ita esset vopüo-ptxrog ipyvpov xx) %pv<rov ttxaiv ■xvTepc?rlpi,7r?MiT xv, ov pmZov xxxbv ac ewoc eiTeïv wóasi xv^f
1) Arist. Pol. 1266 a. 39.
2) Resp. 416 D.
3) Resp. 464 E.
4) Resp. 421 E, 422 D.
5) Resp. 550 E.
6) Resp. 371 B.
7) Leges 742 A.
8) Xenophontis verba quidem obscura, Plutarchi autem dilucidiora ac pleniora sunt. Cum Kesslero (p. 113) consentio et Xenophontem et Plutarchum eodem fonte rhetorico usos esse. Sed quod Xenophon hunc Spartanorum usum neglegenter descripsit non demonstrat interpolatorem quendam ea verba in librum inseruisse. Hic enim libellus talibus dictis neglegenter ac raptim scriptis scatet, et ubi tollendi finis esset si èos locos omnes eximeremus? De nummo ipso accuratius non disseram hac re a Kesslero ample tractata (p. 41 sqq.Y



42
êvoe ev oï/Tev fa yiyvoiTo. ') Ne quisquam sibi divitias pariat: w Tig cpiAOXpwoyekco irx&uv y evexx, ivx oti itaovo-mtxtovs xxtxaitt^.2) xoivx Te %pwxtx sipvïïxvTX sint.J) — XpttftXThpta studere vetiti sunt: %pvi(iMTi<ifuq yxp out" be&rty o-Qóèpx êv ry roiaóry xaTXsxevy. avvexerxi Te xïiry,' (i^e èeïv (typ ê^elvxi xpvmxTlcje&xi tüv xveAev2répuv xPyi(/-MTla'(iUV m^£v) pirfévx, xxSf Ötov êKOveiliiTOt; Aeyofiévvi fixvxvaix föoc xTTOTpéirei êteóSrepov, fMfSf to ivxpxi:xv x^ioüv êx tüv toioutuv o-vXXeyeiv XPWXTX.*) Magistratibus curandum est ne cives ditissimi neu pauperrimi fiant. 5) Si quis plura possidet quam quae legibus concessa sint punitur; °) qua ratione hÓTyt servatur.') Neque licet aurum argentumve in rem publicam immigrare;8) opulentiae cupiditas enim efficit ut lucri studium solum hominum mentem excerceat.0) Platonem autem Spartanorum civitatem exemplum sibi non proposuisse, sed ex contrario putavisse Spartam hac in re sane procul a republica perfecta abesse nonnulli loei illustrant. Dicit enim: xx) koaX" xtt fa xxpx tx W» Xeyèfievx wrè te lipvjTÜv xx) AxxeSxtfiovbv, üc eoixe, xx) Sjjttcü xx) tüv xaauv xvSpónruv, lixQopx ve&otf fa tovc xoaItxc tui (pSéyyxrtxi. 10) Atque eius dicta, ubi hanc civitatem ripioxpxT'ixv nominat, mitia profecto non sunt. ") Praeterea iam observavimus alios locos manifesto demonstrare Platonem Spartanorum opulentiae notitiam habuisse. 12) Plato terram amoenissimam ac optimam aevi praeteriti delineans narrat: ïliov pCev xbrüv (h. e. toü Te fMx'ituv) ov§e)c oulev xexTV,fAvoc, xwxvtx Te kxvtuv
xoivx vopiiZpvTec; xvtüv ,3)
Aristoteles ipse non putat omnes calamitates eva-
1) Leges 705 B.
2) Leges 729 A. cf. 736 D.
3) Leges 739 C.
4) Leges 741 E. cf. 743 D.
5) Leges 744 E. 6) LeSes 754 D7) Leges 757 A. ») Leges 801 B' 9) Leges 831 C.
10) Leges 662 C. cf. Resp. 497 B.
11) Resp. 545 sqq. cf. praesertim 548 A.
12) p. 36. ' '3) Critias 110 Cl



43
nescere re privata abolita: otxv xxTviyopy n? r$t vïiv vxxpXOvtoiv ev Txlq 7T0AiTeixtc xxxüv üg yivopcsvuv iïix to pt,vj xoivvjv eivxt tyiv oüo-ixv, Aéya Te ^txxg re wpoc xAaviXov? nep) irvpifio axIwv xx) ipeuèopixpTupiüv xpkeig xx) irAovirluv xoXxxetxc. uv oi/Tev yiverxi %ix rv\v xxoivavwtxv xaax Stx r/jv ptoxfypixv,... Aitiov de rep "Zuxpxrei Tv,q irxpxxpovo-ecoc xph voprf^eiv rv,v uttoJffr/i/ obx om xv ofövjv. 3f7 pCev yxp eïvxi' wwq f/Jxv xx) tv,v oixixv xxi t*iv ttoaiv, xaa" oi> 7rxvTCóc. ') Animadvertimus autem muitos homines ita existimavisse et Socrati quoque persuasum fuisse Sik to puf xoivyv etvxi ryv oii<rixv rem publicam non perfectam esse.
Sic X e n o p h o n ipse bonorum aequationi favit, quod his verbis illustratur: èvvxvrxi Te xx) xPWXtuv oü pióiov roü TAeovexTeïv xTrexoptevoi vopctpiwq xoivwveiv, xAAx xx) èxxpxeïv xA'AVjAoig... tov Te (pSóvov ttxvtxttxo-iv xcpxipowi, tx piev êxvTÜv xyx$x toïc (pÏAOig oixeTx irxpèxovTec, tx Te tüv (pixw êxvTÜv voptl^ovTec. 2)
Quam bonorum communionem rursus apud gentes feras ac naturales exstitisse cogitabant.
Sic Ephorus de Scythis tradit: oh xPWxtkttx) wpéq Te xAAtjAovg euvof&oüvrxi, xoivx ttxvtx exovTec.... 3) Similiter Nicolaus Damascenus de Galaktophagis narrat xoivx exovrec tx Te xtv\pixtx. 4) Eadem ratione putabant diebus praeteritis usum quidem communem fuisse, possessionem autem privatam mansisse, quod supra (p. 30) iam vidimus. Ii, qui Spartam tamquam civitatem optimam perfectissimamque describere volunt, ibi bonorum aequationem revera fuisse tradunt, cuius studii caput sextum nobis vestigia ostendit. Ex tali republica egregia aurum argentumque expellenda, ibi divitiae non quaerendae sunt. Hoe modo Spartae imago oritur qualem Xenophon in capite septimo nobis depingit. Ephorus eandem viam iniit5) atque
1) Pol. 1263 b 15.
2) Mem. II. 6. 23.
3) Strabo 302.
4) F. H. G. fr. 123.
5) Diod. VII. 12 tradit Lacedaemonios Lycurgi legibus oboedientes felicitate usos esse perk Si raSrce Ik toü kxt' Ihtym xorwAiWes '<Wr«v t<Si>



44
Lycurgum laudat, qui solus intellexerit e civitate ttasovsk'ixv exigendam esse. *) Ephori indicio Lycurgus legumlator perfectus est, cui vitae societas imprimis curae fuit.
Ephori, cuius scripta posteri frequentes legerunt, auctoritas ad memoriam tradendam maxima sane fuit. Praeterea Platonis rationes et sententiae ac Stoicorum placita, qui nummum plane aboleri voluerunt, 2) Spartae imaginem ita definxerunt et mutaverunt ut postea Posidonius Lycurgum legumlatorem optimum sapientissimumque laudare posset, qui omnia quaecumque generi humano prodessent instituisset.
Luce clarius igitur est hunc Posidonii locum, quem supra (p. 33) citavi Spartanorum condicionum notitiae fontem habendum non esse. Attamen ne scriptores posteriores quidem illam Spartanorum divitiarum cupiditatem e memoria tollere potuerunt. Cuius rei exempla nonnulla afferre libet. Apud Xenophontem ipsum taovo-ioi commemorantur (V. 3), quod igitur iis quae paulo inferius (VII) disserit plane repugnat. Iam vidimus (p. 37) Persaeum de locupletibus egisse. Heraclides Lembos tradidit regem Archidamum ab ephoris punitum esse: yvvxix.bc xvrü xxkyjg (pxivoyJvy/g, hépxg Hè xfo%pxg xxi xaovg ixgm dg xtsxaivsv «ri rijv waovv'ixv supplicio affectus est.3) Heraclides id argumenti loco affert ut ostendat quantopere mulieres pulchras admirentur. A e 1 i a n u s quoque tradidit Lycurgum olim legibus sanxisse ne pecunia Spartam immigraret;4) attamen servorum, quibus
VOjü/fMDV, XOU ffSC TflK^V XCU fJÖt/ft/üW **OX>JllOVTet, 'én Si S1 X <J> &« p i V T S (
voUta-fiKTt %p?o-a«< xaï rlovTOVt; iSrpo^etv ixéfalm rijv fiyeiunlm. cf. Ed. Meyer, Forschun'gen I. 256: „So konnten diejenigen welche aus politischem oder idealem Interesse, wie Xenophon und Ephoros, den Spart. Staat als vollendeten Musterstaat darstellen wollten, behaupten die bewegliche Habe spiele in Sparta gar keine Rolle".
1) Polyb. VI. 45. cf. Pöhlmann, I. 121; Kessler, p. 44.
2) Zeno fr. 268 (Arnim I. 62): ■zepi re vonta-putroi; o'iraq ypafyeiv vóiuo-jm i' otir' ahtaym 'évexev dlet&ui Seh xxrsurxev&Xen oVr' iiroSttplat 'évexev.
3) Athen. XIII. 566 A.
4) V. H. XIV. 29: 'art A</«-*vipo{ exópi<rev elf AaxeScu'nova xtfpitTa, xsti



47
omnia ea quae supersunt indicia homines meliore loco natos spectare.
Sed theoretici Athenienses quarto fere saeculo harum Spartanorum condicionum, quae ex eorum imperii forma, qua vis omnis penes primores civitatis erat, ortae ac explicandae sunt, causas morales quaesiverunt, atque Lycurgo hac quoque in re consilia tribuerunt quae in suis ipsorum animis valebant.
§ 5. In paragrapho quinta legimus ro ye yiMv l| xlixasv XPWxr'feoSxt xx) êv roic toiovtoic ïiexüXve. Qui sunt illi homines quibus licet ratione iusta xpvty-xri^e^xi'i
Suspicor id ad Perioecos atque Hilotas spectare,') Quod Xenophon aliis quidem locis neque Perioecorum neque Hilotarum mentionem facit obsistere mihi non videtur quominus putandum sit haec verba eos significare. Quod Xenophon eos ceterum silentio praeteriit Kohier putat ex Platonis similitudine explicandum esse, qui rb vTAfóoc accuratius non examinavit.2) Quod mihi quoque verisimillimum videtur. Neque huius operis consilio convenit de vita cotidiana vulgi (Sj^cu) agere, cuius victus aptus non fuit qui pulcherrimus perfectissimusque depingeretur. Xenophon animum in Spartanos summo loco natos solum advertit.
ceteros quoque Graecos eatn despexisse. cf. Tri eb er, Quaestiones Laconicae L p. 70; Büchsenschütz, 1. c. p. 258.
1) Habben, 1. c. p. 29 iure contendit verba Iv t«7« toiovtoii;, Perioecos et Hilotas significantia, contraria esse to7« |>sv] Iab/^pc/4 in paragrapho secunda. Rühl iam legere vult Iv to7« TtpioiKoit;. Quam coniecturam necessariam autem non puto.
2) Kohier, 1. c. p. 376: — Bazin 1. c. ita explicat „c'est que ses idees d'aristocrate lui faisaient considérer comme ne comptant pour rien tous ceux qui n'étaient pas citoyens de plein droit", in quo acquiescendüm esse non puto.



CAPUT TERTIUM.
DE PUERORUM EDUCATIONE
In capitibus secundo, tertio, quarto Xenophon Spartanorum educationem exponit. Quod ad hoe argumentum vel tria capita conferuntur sane demonstrat quantopere id ei cordi fuerit. Quem autem eruditionis quaestioni favisse non est quod mireris. Etenim saeculo quinto hominum vita exculta et condicionibus commutatis Atheniensium educatio quoque immutanda ac renovanda erat. Disciplina antiqua simplicior erat, quam quae novis vitae postulatis satisfacere optatisque respondere posset. Tum sophistae prodierunt ac contenderunt se adulescentibus disciplinam ac praecepta ad usum vitae idonea daturos esse. Sed non solum sophistae huic educationis quaestioni studuerunt, sed etiam Socrati persuasum erat pueros aliter erudiendos esse, id agens ut eos, non sicut sophistae, ad vitae cotidianae difficultates tantum compararet, sed eos cives optimos redderet. Voluit enim ut tota nxiïeix ad virtutem docendam intenderetur. Sed nunc quaestio oritur possintne hanc iperijv discere? Qua in re Athenienses valde inter se dissident atque vehementer disputant utrum eruditio ingenium nativum indolemque mutare iam possit necne. ') Antiphon sophista putat omnia in educatione constare et niti; scripsit enim: npÜTOV, óïpvxi, rüv êv xvSpé7roic êtrri nrxilsvo-iq- 'órxv yxp Ti? irpxypMTOC kxv brovovv rv,v xpzw opbüc itoivMTXi, ehbs kx) rv,v ts\6vtv\v ipbüe yïyvscrSrxi.2)
1) Ed. Meyer, G. d. A. IV. § 520: „Das Erziehungsproblem tritt in den Mittelpunkt der geistigen Bewegung". cf. Scharr, 1. c. p. 234 sqq.: „Die Erziehung",
2) Diels, L c. ÏI. p. 602. fr. B 60.



49
Euripides quoque de hac quaestione egit. Quaerentibus autem utrum natura an educatione omnia continerentur eius personae varie responderunt. Cum Scharrio quidem consentio eius iudicium praesertim ex hominis, qui inducitur, arbitrio pendere; attamen ad opinionem cpvtriv maximi momenti esse inclinat. ') Ut nonnulla testimonia afferam, in fragmento tragoediae quae AixTvg inscribitur legimus: cpsv (pev, TïcOwbc xlvog ég xxkég i%si, ovx xv yévoiTO XpvpTog ix kxxov Trxrpég. *) Easdem sententias invenimus in Alcmaeone: u> irxi Kpeovroc, ég xKv^ïeg y,v xpx, ■ £(&?mv xw xvhpév èoïjAX yiyve&xi réxvx, xxxév y ofioix T% Cpvasi r% tov irxrpóg. 3) Similiter in fragmento ex Antigone tragoedia servato legitur
cpiXsï yxp ovrag ix kxküv s'tyxi xxxovg. 4) Alibi poeta admonet:
ov yxp rig ovtu irxThxg sv TrxïSsvcrsTXi, war ix wovttpüv puf ov xxxovg ireCpvxèvxi. 5) Sic in tragoedia ignota praedicat:
ij Cpvviq ixouTTcp tov yévovg ètrriv lïXT.pïq. °) Cum eos, qui hac in re versarentur, hominis (pvetv magni interesse putare necesse sit, intellegimus quantopere haec educationis quaestio cum rationibus eugeneticis, quas in capite primo tractavi, cohaereat. — Nee minus Socratis discipuli, Plato et Antisthenes, de educatione egerunt. Antisthenem hac de re meditatum esse apparet ex verbis quae Arrianus nobis servavit: "AvrioSèvvig xéyei ori xp%M vTxtèevosug y, tüv ovopixruv eTrlcrxe-Jjig.') Diogenes Laertius nobis haec affert: ypxpt/ixrx yovv put pucvSxveiv ïcpxtrxev 5 AvTurèév/jg rovg crétppovxg yevop/Jvovg, Yvx pii) èixarpécpoiVTO rdïg ihXoTpioig.8) Praeterea singulas educationis partes trac-
1) Dümmler, 1. c. p. 23: „Zwar ist... bei Euripides die ty&en mebr betont, bei Antiphon die veelitvo-tt, aber sicherlich leugnete letzterer die Macht der Qfoiq so wenig, wie Euripides den Einflusz der itatSewrn unterschatzte". cf. Ed. Meyer, G. d. A. IV § 468.
2) fr. 342. 3) fr. 77.
4) 166. 5) fr. 893. 6) fr. 890.
7) Arrian. Epict. Dissert. I. 17. 8) Diog. Laert. VI. 103.
4



50
tantes cynicorum praecepta in memoriam revocanda esse identidem observabimus.
Platonem (pvo-iv maximi fecisse atque imperavisse ut in re publica optima magistratus viris optimis mulieres eoregias in matrimonium dandas curarent, quomodo genus humanum perfectum acquirerent supra (p. 22) iam vidimus. Platonem autem educationis quoque praecepta dedisse consentaneum est. Theoretici enim, qui animis civitatem optimam exstruunt, etiam educationis perfectissimae quaestioni operam dant.
Sic Aristoteles Sri inquit pih ouv rü vopu&ky pixAtorx Tpxypixrevréov xsp) ryv tüv vêuv irxiSeixv, ovh)i; xv xpctpio-fiiitfosts. l) Xenophon, ut erat nobilitatis fautor, genus quidem permagni aestimavit, eruditionis autem vim non neglexit, qua sine educatione ingenium nativum excoli non posset.2) — Expectaveris igitur Xenophontem, qui educationis quaestioni favit ac Spartanorum disciplinae peritus sciensque fuit, singulas partes persecuturum et accuratius expositurum esse. Si autem capita perlegimus animadvertimus eum multas ac graves res silentio praeteriisse; ut quid afferam: puerorum classes, quas Plutarchus amplissime tractavit,3) haudquaquam commemorantur. Caput secundum puerorum caloris et frigoris patientiam, victusque continentiam celebrat, caput tertium totum in eo est ut adulescentes, qui solent superbi esse, modestia ac temperantia imbuantur, caput quartum agit de virtutis contentione, quae spt? irsp) xperfc laudibus effertur. Identidem virtus igitur exponitur quam ad colendam Lycurgus dicitur educationis partem quandam instituisse, cum eam quam nós disciplinam intellegimus non nisi obiter describat. De singulis educationis partibus enim nee diligenter nee enodate agit, sed causas morales solum explorat quae legumlatorem moverint, de quibus consiliis philosophi loco copiose disserit. Quod per se spectatum magni sane periculi
1) Pol. 1337 a II.
2) Scharr, p. 250 muitos locos attulit quibus id demonstret.
3) Plut. Lyc. XVI—XX.



Si
est, cum facile scriptoris consilia Lycurgo tribui possint.
Caput secundum. In paragrapho prima Xenophon ceterorum Graecorum, videlicet Atheniensium, educationem valde vituperat, qui pueris educandis ïïix paedagogos, ac quidem servos, praehciant: irxihxyoayobg Sspxirovrxg sQktöutiv. Eandem reprehensionem invenimus in Cyropaedia, ubi legimus: x\ fih yxp tasTittxi iroXsig xcpeïcrxi xxièsustv owug Tig i&étei rovg sxurov wxT&xg....')
Spartae autem res aliter se habet: xvlpx htkar^vs xpxreTv xvtüv, ff uvwsp x'i pisyt<rrxi xp%x) xxditrTxvgxi, og 3>j xx) irxiHovópiog xxasTtxi. Quae verba if uvvep xï piéyio-rxt ip%x) xa&io-TXVTXi nobis in capitis quarti paragrapho septima huius libelli rursus occurrunt atque in Cyropaedia similia inveniuntur: xx) xï xp%x) Sè tcöutxi sx toótoov xxSïo-txvtxi TTAyv o't tüv ttxiSuv Ht&xaxxAOt. 2) Quae verba hoe in capite secundo difficiliora quidem intellectu sunt. In capite quarto enim pertinent ad ephebos, hoe loco autem ad vocem xCitüv spectare non possunt, qui aetate minores sunt neque mihi probatum est vocem, „postea" animo addendam esse. Itaque verisimillimum fit haec verba pertinere ad xvèpx, virum delectum ex iis: sx tovtcov (h. e. ex hoe ordine)
Hoe irxtèovópov munus non solum apud Spartanos commemoratur. Tei quoque nxtlovópiog exstabat, qui quadraginta annos natus pueros in classes distribuit, aetati convenienter, eorumque studia diligenter custodiebat. Si ypxpipixTo'ütèxo-xxAoi de discipulorum numero inter se contenderent, nxïhoviy.og de hac re iudicabat. 4) Magnesiae praeceptum erat: xwoo-rêAAsiv 5è robg trxihvópiovg nxtlxg svvsx xptip&xAeïg, xttoo-tsaasiv Sè xx) rovg yvvxtxovópiovg xxp&hovq svvsx ancp&xAelg.s) Cyziceni solebant: xyxysTv Sf ir) ty\v vtxvtwiv xx) tov è<p*i(3xp%,ov Tovg ÈQyfiovg xx) Th vrxifovóptov
1) Cyr. L 2. 2.
2) Cyr. L 2. 13.
3) ^ Quod congruit cum iis quae Plutarchus (Lyc. XVII) tradit: xxt t«<J«ii£ lioi; ex tSv xxhiïv xxi xyaSw xvSpw It&ttstq.
4) Ditt. Syll.2 523 (Ditt.3 578). 1, 31.
5) Ditt. Syll.ï 553 (Ditt.3 589). 18.



52
robe sAsv^spov? irxltxc.') Apud Strabonem traditur de Cret e n s i b u s: xxSr' sxxo-tov Sè xvlpstov stpÉo-ty,xs jrxtlovèpioc. 2) In Caria quoque hoe munus invenitur, quod inscriptio Stratonicensis nos docet, in qua legimus: sho%s t% JiovAy xïpsï<rbxt vvv sx recv sv ysyovorcov vrxllxc rpixxovTX, ovrrivxc xxb' èxxtrmv wÈpxv perx rüv Ivipioo-iuv irxiïocpvXxxuv x&rxi 6 Tzxüovbm sk rb (SovAsvTvipiov >>sv%i(iovovvTXc.3) Aristoteles yvvxixovópiov et irxiSovópov una commemorat.4) Ex locis quos attuli efficere posse mihi videor vxilovifuu negotium varium quidem-fuisse, eum autem ubique auctoritate morali valuisse. Praeter Xenophontem et Plutarchum Hesychius quoque nos docet hoe xxïèovèfiov munus Spartae exstitisse, qui adnotat: xp%vi tic xxpx Axxutriv. Quoniam autem auctorem 'non perhibet, in hoe testimonio auctoritas magna sane non est.
Me TTxiSovópioc toti iuventuti, vel parti magnae saltem, praeerat, sed non singulis pueris. Quod Spartae nxtèovófiou munus valebat, id ipsum non excludit ibi paedagogos quoque affuisse. Xenophon autem hanc rem ita exponit tamquam si Tmiwóftw munus paedagogorum instituto contrarium sit, quam interpretationem Plutarchus prorsus ignorat. 5) Xenophonti igitur sine dubio causa erat cur consilio praedicaret Lycurgum paedagogis abolitis vTxtèovépiov instituisse.
Ex Cyropaediae loco, quem citavimus, iam apparet Xenophontem improbavisse patres ad' suum quemque arbitrium pueros educandos curare. Quam vitiosum esset paedagogos, ac quidem servos, pueris liberis praeesse, sine dubio theoretici frequenter disseruerunt. Cuius rationis apud Aristotelem vestigia apparere suspicor, quiscripsit: ' sirio-xsTrrsov Ts roTc vxiïovópioic ryv tovtwv hxyayyv tyiv t' &AMV, xx) Um 9n faio-tx plstx Ioóauv hrm. °) Consilium,
1) Ditt. Syll.2 365 (Ditt.' 798> 23-
2) Strabo X. 483.
3) C. 1 G. II. 2715- 7-
4) Pol. 1299 a 22, Pol. 1300 a 4.
5) Lyc. XVII. 15: K*t' £y*A«c xvroï Kféirravro rüv Ktyo^m eipevwv «« riv «4poviW»«v **ï wntn*™. 6) Ar. Pol. 1336 * 40.



53
quod Lycurgo tribuit in Xenophontis ipsius mente valuisse arbitror.
§ 3. In paragrapho tertia narrat Lycurgum imperavisse ne puerorum pedes calceamentis mollirent. Plutarchus idem tradit: eos (3x§i£stv xw%öhv\TOvc.■v) Plato commemorat id per xpuitTsixv solum fieri, apud quem legimus: sri Vs
XXt XpVTTSIX TIC CVOfiX^STXt aXUfiXeTTCCC 7toav7t0voc Trpbg TXC
xxpTspfasic, %si[iüvav Ts xvvtsSjjo-ixt xx) xfTpufixt xx)
XVSU yspXTTOVTtüV SXVTUV "hlXXO'jyiaSig VVXTUp TS TTAXVaftSVaV $tx
irxayc Tijc %apx$ xx) pisS* ypiÉpxv. 2)
Ex se videlicet intellegitur pueros Spartanos, quorum rudimentum severum ac militare fuit, interdum in aliquot decursibus nudis pedibus currere et saltare coactos esse. Quod praeterea semper et ubique fieri potest. Sed Spartanos generatim atque universe nudis pedibus currendo non delectatos esse apparet ex hac Xenophontis narratione: brs) Vs %stpt,üv èyevsTO xx) TpoCpyv ovx sl%ov yupivoi r' yi<txv xx)
xvv7to'SlJT'0 l , GVvilTTXVTO XAAtfAOIC Xx) GVVSt'&SVTO uc Tijj XlCp
s7rt^a-ópisvoi.3) Praeterea calcei Laconici praeclari erant, atque etiam Athenis emptores inveniebant. Critias nos docet: %ap)c Ts toutccv tx &pt,txpórxTX s? Tvp 'htx'tTxv tiwo^vi-
fiXTX xptlTTX, AXXWVIXX 'tptXTlX (pOpslv vfclGTX XXI %pYI<ri[lWTXTX. 4)
Aristophanes quoque eorum mentionem facit: xys wv, xttoóvqv txc xxTxpxTovc; êfi(3xSxc, TXTÓl V xvugxc V7ródv5ri txc Axxavixxc. 5)
Scholiasta adnotat: xtrTsiÓTspxt yxp xutxi, xvhpslx uiröhviy,xTX tj xdTsiÓTspx. ac xvtoc ''AptiTTOCpxvvic sv ®so-pio<popix%ov7xic (142). °)
Xenophon dicit legumlatorem xvj7ro^a-ixv instituisse ut pueros prohiberet pedes xtxavvsiv vkóüviuxi-iv. Quam sententiam, magni interesse puerorum corpora ad calorem frigusque obdurescere, identidem apud theoreticos invenire possumus: xvvToiyo-ix virtutis syxpxTsixc pars est, quaecontinentia in educatione optima sane persequenda est.
1) Lyc. XVI. 25. 2) Leges 633 B.
3) Heli. II. 1. 1.
4) F. H. G. U. 68; Athen. XI. 483.
5) Vesp. 1158.
6) cf. Eccles. 269, 345, 542 ubi calcei Laconici commemorantur,



54
Praecipue cynicos hanc êyxpxrelxv colendam censuisse omnibus notum est; attamen haec verba digna sunt quae afferamus: êv olxu ts êlllxaxe (sc. Diogenes) èixxoveToSrxi ait%
Tpocpijj xpapisipvc xx) vhap k'ivovtxc xx) xxïtuvxc xxi
xvuvTo'SviTOii c xx) <rtui7rv,Aobc x«S? xvtovc Paevtovtxc êv txïc Sèolc. — ê&ye V xvtovc xx) sx) xvwiyeaix... ')
Quae verba omnibus in partibus Spartanorum educationem, qualem Xenophon depinxit, nobis in mentem revocant.
Praeterea hac in re versantibus neglegendum non esse puto Socratem quoque nudis pedibus ambulavisse, atque eius discipulos hanc consuetudinem imitatos esse. Quos Aristophanes his verbis illusit:
xlfioJ' WOVVipoi y\ Olhx' tovc XAX^óvxc,
rob? u%piüvTxg, rob? xvviroSjfTov q Aeyetq' uv ó xxxolxlpwv Sax/wnj? xx) XxtpeQüv.2) Apud eundem alibi legitur:
OTl PpSVÜTVSt t êv TXTO-iv Oholc xx) TW êcpSxAfiW 7TXpx(3xAASIC,
xx) xvvn&lviTOc xxxx irèaa" ivéxei, xx) êcp" v)püv osptvo-
Kpoaenrsïc. 3)
Quem Socratis morem Plato quoque commemorat, qui Phaedrum ei dicentem facit: E'iq xxtpóv, ccc eoixev, xvviröIvitoc üv stvxov o-b pisv yxp Sij iel.*) Atque similiter in Convivio tradidit: 'ApiJTÓèvipioc Jjv tic, KvdxStivxievc, trpiixpóc, xwxo^toc isl' TTxpeyeyóvei Vêv t% avvovsia, Y.axpxTOvc êpxuTViq uv êv TOÏC (IXAIO-tx tüv tÓtb, üq êpio) o*oxel. )
Plato in Legibus praescripsit ut pueri calceamentis humilibus ac simplicibus uterentur; legumlatoris enim est:
èirnvSeveiv tvïv rijc xecpxAijq xx) iróèüv Ivvxpuv yM lixQ&sl-
pstv t% rüv iKAoTp'iav axsirxeyMTUv irepixxAVipy, tv\v tüv oïxelm inoAAvvTxe kIauv re xx) vno^viyMTuv yéve<riv xx) <pvo~iv. 6)
1) Diog. Laert. VI. 31. cf. Athen. IV. 163 E: h S'S AiéSapoe otrot ri ph ysvof 'AtrxévStos, TluSxyopixèt; Si S6%x$ ilvxi vpiïv rSv xuvixBv rpórnv '«f», xopèv xx) pWBv xxi xvvToSvriüv. Vide etiam Luc. Cyn. XVII: oixoGv ró yt iftbv o-xvpx toioBtov lirriv, aiixi*1Piv ^m'> ^r"n' ^v», rpfflmx 'éx'",
XOfiXV, xv VTFoS tf t Siv.
2) Nubes 103. 3) Nubes 362. 4) Phaedr. 229 A. 5) Conv. 173 B. 6) Leges 942 D.



SS
Xenophontem ipsum xvvtto^o-Ixv utilem duxisse manifesto apparet ex Socratis colloquio cum Antiphonte; Antiphon ei dixit: o~irtx re trtreT kx) 7rorx iriveig tx. cpxvAÓrxrx, xx) Ipixriov yftCpieïxt oi) fióvov cpxvAov, xaax to xvrb bêpovt; ts xx) %ei(iüvo?, xwirotvpis re xx) x%irccv (tixreAeTe. ') Deinde Socrates has consuetudines acerrime defendit. Vidimus igitur cum cynicos — neque Diogenem tum demum haec omnia praescripsisse, sed has consuetudines cum cynicorum rationibus plane cohaerere atque ex eorum natura effici per se intellegitur — tum Socratem eiusque discipulos hanc xvvxólyio'ixv commendavisse atque in educatione perfectissima permagni fecisse. Quae cum ita sint valde dubitandum est num xmiröhwix Spartae usque eo valuerit, ut Xenophon scribit. Immo Spartae, ubi tota disciplina in arte militari versabatur, haec xwitohvio-ixq virtus a theoreticis facile perfecta repraesentari poterat. Nicolaus Damascenus de Cretensibus unum idemque tradidit, apud quem legimus: xx) Srypx: xx) iïpópiovc re xvxvret? ivvTróStjToi xxrxvvovrec.2) Apud eos qui gentium mores ac consuetudines describunt xwiro'hvi<rix „topos" fit.
Quoniam hac in re versamur digna sunt quae in transitu addam Macrobii verba, qui tradidit morem Aetolis fuisse uno tantum pede calceato in bellum ire, Euripidem quidem narravisse eos laevum pedem nudum habuisse, Aristotelem autem contendisse dextrum pedem nudum fuisse.3) Quae a Macrobio traduntur sane admonent ut cautissime tota res tractanda sit; demonstrant enim quam facile Graeci talibus descriptionibus mirabilibus fidem habuerint.
§ 4. Deinde Xenophon narrat Lycurgum pueros assuefecisse ut uno eodemque vestimento per aestatem hiememque uterentur. In Oeconomico autem Xenophontis Socrates hunc morem prorsus ignorat; dicit enim: "A yxp
1) Mem. I. 6. 2. . 2) Nic. Damasc. F. H. G. fr. 115.
3) Macrob. Sat. V. xvm. 16, quo loco et Euripidis versus et Aristotelis verba afferuntur.



56
'o Ssbq SiSóo-kb, ecptjv syé, ovtcs ylyvsTxi èpiovoeïv olov xpix irxo-i loxsl (osAtwv sïvxi sv tü %sif*üvi itx%sx 'iptxrtx cpopsTv,
VjV IvVOiVTXI, kx) TTVp kxsiv XfiX TXffl SflXff/, VjV %uax s%co(rlV. ')
Neque Agesilai temporibus hanc duritiam exstitisse haec verba demonstrant: rüv yxp tjj piópx cpepóvTcov rx <smx ou"hsvbq nvp sio-svsyxóvToq, -in)%ovq TovToq lix re rb irxvv sCp" véyjAov elvxi kx) lix rb ysvsoSrxi vècop kx) %xax%xv irpbq ryv saitspxv, kx) xv£$e^k€<rxv 5' s%ovtec olx §>j 3" spovq <rirsi pix, piyüvruv Vxiirüv kx) sv o-kótw a&vptüq itpbq to Istwvstv s%óvrccv.2)
Sed haec quoque consuetudo perfectissimae educationis praeceptis cqngruit. Quam c y n i c o s commendavisse, Socratem atque Xenophontem utilem putavisse supra iam observavimus. Xenophon caloris et frigoris patientiam maximi aestimavit, quod denuo ex Memorabilium loco apparet ubi Socrates Aristippum rogat num ei otoaavi xptsAsix videatur robq xoAXovq xyv/ivx/rruq sx^iv irpoq ts \pi>X*l kx) 3v*A?r>j. 3) Pueri Persici quoque assuefacti sunt ut frigus caloremque perferre possent: kx) yxp irpu xvktxo-Sxi ê$%si kx) ipvxvi kx) Sxaxvi xvsxsoSxi,4) et alibi legimus: kx) rv\v syKpxrsixv 3è kx) iróvovq kx) ^X*l KXl Sxakyi kx) Aipobv kx) Ityoq IvvxgÏsxi cpspsiv èvtxvSx pixXto-tx irpoasi9ï§s rovq Koivüvxq. 5)
Haud aliter de Cretensibus audimus: lixirüvrxi pur1
XAAVjAUV sv (pXVAOtq TpifiuVtOtq Kx) Xe'rluV0q Kx) Sépovq tx xiitx. )
Itaque haec consuetudo Spartanis quoque tribuitur. —
Dixerit quispiam ea quae Xenophon narrat ad Lycurgi tantum tempora spectare; quibus autem opponendum est temporibus longe antecedentibus Spartanorum vestitum profecto humilem non fuisse; postea autem simpliciorem factum esse.7) Aristoteles Spartae, inquit, rtjv soSrijTX
i) Oec. XVII. 3. 2) Heil. IV. 5. 4.
3) Mem. II. 1. 6. 4) CÏT- *• z- ,0-
5) Cyr. VIII. 1. 36. '
6) Ephorus apud Strabonem p. 483. Heraclides Ponticus idem commemorat : ol Si reSStf ol b Kpx'rjf per' «AAtfton/ SixirBvrxi Iv in IpxTi't* Sifovs xxt xeipMvoc. Ephori verba sine dubio respexit.
7) Thuc L. 6. 4.



57
oi irAovaiot toixvtviv ol'xv xv tic 7rxpx<rxevxomxi Svvxito kx) tüv vTevyTuv óothtovv. ') Quo magis Sparta omnibus viribus arti militari incubuit, eo magis vestitus luxuria e vanuit. Xenophontis autem verba Spartanos uno eodemque vestimento usos esse per aestatem hiememque ut lixbpwrTe<T^xt prohiberent manifesto theoreticum indicant.
§ 5. Praeterea Lycurgus dicitur pueris tantum nutrimenti dedisse ut cibi inopia non perirent; 2) quo modo melius famem sitimque tolerare possent, eorumque corpora saniora et procera fierent. Ceteri Graeci stulti ac hebetes' a-kou ys pvt\v xiiToïc yxo-Tspx ykpov vopt,i%ov<ri, quod Xenophon reprehensione dignum putat. Nee mirum est eum victus parsimoniam tamquam virtutem magnam celebravisse. Etenim saeculo quinto medici, qui hac in re versantur, victus rationem praescripserunt; quod apparet ex sophistae quinti saeculi oratione, quae in Hippocratis scriptis numeratur et irsp) ts%vv\c inscribitur;3) cuius in capite sexto legimus: vvv Sè cpxivovrxi tüv ItjTpüv ol [jAXicttx swxivsipusvoi kx) SixiTvj [txo-iv la pt, sv 01 kx) xaaoï&ïv ys s'hiriv. — Apud Hippocratem traditur: okou xv tpocpii ntetav wxpx cpvtriv ÈcrÉASry, voiiaov iroiss. 4)
Nee minus ethici praedicaverunt cibi potionis modum desiderio naturali, non voluptate finiendum esse atque moderationem laudibus extulerunt. Ut nonnulla testimonia afferam, Pythagorei parcissimi et vilissimi cibi praecepta dederunt, quo nutrimento adulescentes saniores reddere voluerunt. 5)
Socrates similia docet: "LaxpxTtic 7rxpyvst (pvAXTTs&xt Tav (öpaptxTav, b'<rx pw, irsivüvrsc saS^lsiv xvxtts&si- kx) Tav TTOfixrav, otrx irivsiv pii) 'Sixpavrxg. °)
1) Pol. 1294 b 27.
2) Heraclides Ponticus F. H. G. II, p. 211, fr. 8: rft^om, (sc. Spartani) Si rie rémee litrri fufSéVorE TAijpoC» 'Aee iSriXavrcu SvvutrSui ireivijv. Quae verba Xenophontis simillima ex hoe libello pendere puto.
3) Gomperz, Apologie der Heilkunst.
4) Aphorismi II. 17.
5) Diels, 1. c. I. 287 D 8.
6) Stob. Flor. 101. 20.



58
Gorgias quoque Èpoyryfreic ttoix lixhy xpupievoc èU ptxxpbv yïjpxc vjtöev otöh oxtisnoTe, ecpx, irpbq vihevyv, ovre cpxywv, ovts èpdrrag. ')
Cynicos Xityiv Tpocpyv imperavisse supra (p. 54) iam vidimus. Ii qui rempublicam perfectissimam exstruere volunt liberorum cibo quoque operam dant; quod his Aristotelis verbis illustratur: yevopiévav Sè rüv tèxvcov oieoSxt($eï/ ptsyxAyv sïvxi "èixQopxv wpbc tviv tüv auptxTuv iyvxpt.iv Tvtv Tpocpyv, legumlatori igitur nutrimentum curae esse oportet. 2)
Quantopere Xenophonti ipsi humilis victus praecepta placuerint nonnulli loei demonstrant. In Memorabilibus narrat Socratem fame sitique tantum coactum edisse ac potavisse, to ïnrèp tov KÓpov IptiriptxXaabxi autem cavisse.3)
Quin etiam eo progressus est Xenophon ut contenderet: yxp tv\v xpsTtiv xtpovvTXi ptsv xveu xóvou tx fihpix xexTÏjo-Sxt ptxXXov vi S;« iroAêptov ttxvtuv xupisvsiv, xx) èvvxvrxt TrsivüvTsq xx) 5(uy«vTf? xAxmac vitov xx) itotov xoivcoveïv.... )
Viro cuidam querenti oti <wjS«? ê<r$ioi Socrates respondit Acumenum medicum huius rei medicinam bonam habere; 7roïov; Trxvo-xo-Srxi h^siovrx, êcptf xx) vfriov xx) ei/TSASo-Tspov xx) uyieivórspov $ix!-eiv wxucrxppsvov. 5)
Alibi docet xxpxvixv homines a summo bono, sapientia, prohibere. °)
Socratis colloquium cum Antiphonte habitum supra (p. 55) iam citavimus.
Nee aliter res se habet in Cyropaedia, ubi pueri dicuntur parco cibo nutriri: èiïxtrxovo-i Sï xx) iyxpxrsixv yxo-Tpbc xx) TTOTÓv.'1) Ex eodem genere est, quod alibi legimus: sï Sf tic xvTobe olerxi ij ètrSieiv xtfüc, otxv xxpSxpiov ptévov s%acriv stt) tü (rirep, yj TTÏveiv xvjhüc, otxv vSap Trbuaiv, xvxptVijo-^tu
1) Stob. Flor. 101. at-
2) Ar. Pol. 1336 a 4.
3) Mem. i. 3. 5.
4) Mem. II. 6. 22.
5) Mem. III. 13. 2.
6) Mem. IV. 5. 4.
7) Cyr. I. 2. 8.



59
irüg ptèv viSv pa%x kx) xprog ttsivüvti (pxysïv, ?rüg 32 jfSu ySoj/j Tieïv 3/uV«m.') Cibi condimentum famem esse sane praedicat.
Cyrus patri roganti quo modo valetudini consulat respondit: irpÜTQv (ikv vv\ Alx irsipüptxi ^sttots vxspxipixAXoSxt. *)
Ne pat riae desiderium Cyrum caperet Astyages avus ei cibos delicatos apposuit; quibus rebus Cyrus autem non delectatus, dixit Persis exsatiandi viam meliorem ac faciliorem esse.3)
Quam victus parsimoniam, a theoreticis celebratam, apud gentes feras ac barbaras exstitisse rerum scriptores tradiderunt. Sic Ephorus narrat Scythas txï? Itxkxig evTetelg esse; *) atque Celtas: ousxtïv xvTobg pt,y, irx%sig eïvxi ^32 irpoyxtrropxc tov u7rep@XAAÓfi£vov tüv véuv to Tijg Kürjg f&êpog
&ptlOÜtT§xi. 5)
Nee minus videlicet Spartae illa victus parsimonia, a medicis et theoreticis laudibus elata, revera exstitisse iudicatur. Apparet hac quoque in re Xenophontem magis philosophi quam historici loco Spartanorum consuetudines describere. Consilia quae paragrapho quinta Lycurgi menti adscribit sine dubio in ipsius'animo orta sunt.
§ 7, 8. Attamen ne pueri esurirent Lycurgus permisit ut alimenta sibi furarentur; simplicissimeque pergit Lycurgum id vero non instituisse quod cibi inopia laboraret, immo ut eos ad cibum in bello providendum aptiores redderet, quam ob rem pueri in furto deprehensi vapularent.6) De hoe furandi more alii aliter iudicaverunt. Fuerunt qui contenderent hanc consuetudinem bonorum aequa-
I) Cyr. I. 2. li. 2) Cyr. ij 6. 17.
3) Cyr. 1. 3. 4.
4) Strabo 302.
5) Strabo 199. Nicolaus Damascenus, qui sine dubio Ephori scripta in usum suum convertit de Hiberis unum idemque tradidit. F. H. G. fr. 102: Iftpw 'éxma-i Si tuu pérpm ti £»vijs % rtjv ycunéptt xep;Aa(3eïv Sv ptf SvTfèiïcrtv, uiG-%pov fiyoGvrxi.
6) Heraclides Ponticus F. H. G. II. p. 211. fr. 8 eandem furti causam affert, apud quem legimus i$%w<ri Si abnüg xcel xaéVte/v (x«i tJv <Jaovt* KOhnZowi itKnydii) 'A' lx toCtqxi irovtlv *eu aypvmiiiv Sm&rrxi h to7« 5roAé>o/5. cf. Trieber, Quaestiones Laconicae I. p. 23, 24, qui muitos locos collegit qui de pueris Spartanis furantibus agunt.



6o
tionis antiquae vestigium esse,') quoniam in tali usu communi furtum culpa vacaret. Pöhlmann autem ostendit in bonorum communitate ipsa furtum semper scelus esse. 2) De Spartanorum bonorum aequationis testimoniis in capite praecedenti iam egimus.
Frazer hunc morem tamquam „initiatory rite" interpretatur, qualis apud Bechuanas valet: „During the boguera (hoe est ritus nomen) they are allowed no fresh meat except what they can steal.... They are trainéd to endure cold and hunger, and are daily practised in the use of arms".3) Quibus'verbis N i 11 s o n iure opponit hunc morem parum universum esse, quam qui Spartae eodem modo intellegi possit. Credit potius hanc Spartanorum consuetudinem hinc explicandum esse, quod apud eos, sicut apud omnes gentes incultas, dolus summa gratia floreret.4) Quamquam hoe argumentum gravius esse mihi videtur, tarnen hanc opinionem cum Xenophontis verbis prorsus pugnare puto quibus discimus to kasktuv Spartanis neque semper neque ubique licuisse sed legibus definitum ac temperatum esse. Haec enim audimus: xkovu tov? AxaeIxitutviov?, oo-oi êo-ts tüv 'oyoioiv, eföbc.èx vTxiïcov xaetttsiv
ftSASTXV, KXl OUK Xhxph shxi XAAX KXAOV KASWTSIV, 0<TX M
kuavsi vópo?.s) Videmus igitur hoe furtum ordini certo tantum, iis solis qui ex 'opo'tuv numero sunt, permissum esse. Quam ob rem Xenophontis opinionem, quam hoe libello patefacit, veram fuisse censeo atque hoe institutum ibi valuisse ut insidiis et furtis nocturnis puerorum calliditatem excercerent; sicut milites in decursibus saepe
1) Ed. Meyer, G. d. A. II. § 211: „Auch sonst haben sich in Sparta manche Reste der'ursprünglichen Gemeinwirtschaft erhalten, so das Recht der Knaben Lebensmittel zu stehlen, wenn sie sich nicht dabei ertappen lassen — das ist eine dem spateren Eigentumsbegriff gemachte Concession, wodurch die alte Sitte in eine padagogische Massregel umgewandelt wird". Similiter iudicat Trieber, Forschungen zur Spartan. Verfassungsgeschichte p. 26 A. I.
2) Pöhlmann, 1. c. I. 7°- A 3-
3) Frazer in Pausaniae commentario II. 341.
4) Kliö 1912, 1. 1. p. 336,
5) Anab. IV, 6. 14.



6i
furta et occupationes temptant. Tota enim Spartanorum educatio arti militari intenta erat de qua re omnes scriptores consentiunt. ') Quam explicationem, hunc morem institutum militare fuisse, scholiasta nobis servavit, locum quendam ex Platonis Legibus explicans ubi scripsit xpuwtsix Tig] vtCpiéró Tig xitb Tijg nÓAewg vèog ècp'' uts piy SQSijvxi sir) ToacvSs %pévov. yjvxyxxc^sTO ovv tx opy xspiepxfiptsvoc. xxt pivjTs xxStv&uv £Seüg, ivx ptij A^dp^jj, fiv/ts UTn/ipsTXig %püptsvog (iVjTS (titix iwicpspópievog dixc^ijv. xaao ■ 32 xxi tovto yu pt,v x<r ixg eiiïog itpbg iróAeptov xiroAxjovTsg yxp Ïxxutov yvpcvbv irpoak-
TXTTOV iviXVTOV OAOV If'&J £V TÓÏ$ 'ÓpSTl ThXVXffSxi, XXI T p k Cfi S i v
sxvtov 5/x xAOirijg xxt tüv towvtuv, outu 32 uvts fit$ev) xxrxSijAov yeva&xi. 3;a xx) x pvxr e l x üvópixvTXi. sxoaxQvto yxp o't sVou5>jV«t£ èCpSrévTec. 2) Cuius autem ex verbis, quippe quae scripta sint ab auctore neque antiqui temporis neque sui arbitrii, temere efficere, qualê hoe furandi institutum revera atque in singulis partibus fuerit, audacius et periculosius mihi videtur. Attamen concedendum est scholiastam hunc morem tamquam iuventutis exercitationem icpbg irÓAspLOv institutam depinxisse. "
§ 9. In paragrapho nona Xenophon de Orthiae cultu agit, de >quo argumento in fine capitis mei quarti agam Spartanorum educatione pertractata.
§ 10. Ne paedonomo absente pueri sine custodia essent Lycurgus hroivjas tov xs) itxpivTX tüv ttoaitüv xvpiov slvxi xx) hciTXTTeiv Toïg irxiaiv 0, t< [xv\ xyxSbv ioxoiv\ eïvxi, xx) xoax&iv, £/ ti xputprxvoiev. In Spartanorum civitate militari sine dubio pueri, si quid peccarent, puniri poterant a quovis cive, sicut milites ab omnibus cohortis praefectis reprehendi possunt. Suspicor autem Xenophontis sententiam nimis generalem esse, eumque hanc consuetudinem utilem
1) Thuc II. 39. cf. I.70.8 ubi de Atheniensibus fere idem dicitur. Quae verba profecto admonent ut talia dicta cautissime pro certis testimoniis habeamus; plane enim pendent ex eius qui loquitur arbitrio; ita ut modo Athenienses modo Spartani eisdem fcre verbis celebrentur. — cf. Xen. Heil. VII. 1. 8; Plato Leges 628, 630 D; Arist. Pol. 1338 b II, 1333 b 6, 1333 b 12, 1324 b 8, 1271 b 2.
2) Schol, ad Platonis Leges 633 B.



62
putavisse atque civitatis optimae imagini convenientem. Plato quoque commendavit: ciq 3' xu "èovXov, itx? o irpoervyxxvccv rüv èXev^épuv xvhpüv xoXxZkru tov tb irxlix. ')
Deinde Xenophon pergit oviïev yxp ovrug xihovvTXi outs Txlfoc ovre xvlpsg üc rob? xpxovrxc. Qua de oboedientia caput octavum tractans agam.
Caput tertium. Ceteri Graeci otxv... eU rb pisipxxiov&xi èxfixivccTi pueros liberos dimittunt ac destituunt. Lycurgus autem intellexit huic ipsi aetati maxima cura opus esse. Quod Athenienses veteres quoque agnovisse putabantur. Isocrates enim dicit: xaa" h txvtxh; rxlc xxpixJg vT>^lovog èxipteXslx? èrvy%xvov $ irxthsc ovrsq. 2) Persae idem perspexerunt: "Soxsï yxp xvrvi >i v)amix pixakttx èiripteAtix? Sf «rStt;. 3)
Lycurgo igitur idem judicium fuit atque Xenophonti eiusque aequalibus, qui tempora praeterita tamquam auream aetatem depingere volunt. Adulescentes qui superbissimi esse solent pudore imbuuntur; similiter in Cyropaedia jj avxi<r%vvrix vitium maximum. aestimatur.
§ 4. Praeterea Lycurgus eos silentio, oculis demissis, manibus pallio involutis incedere iussit; Quae verba nobis xp%xix$ Trxihixi;, imaginem qualem Aristophanes depinxit in memoriam revocant. In Nubibus enim legimus:
a£^a TOIVW TVjV xpXXIXV vTXlfoixV, ilSXSlTO,
êV èyü tx lixxix Asyuv ijvSovv xx) o-cocppoavvy] svsvópuo-TO. vrpürov pièv fSf/ irxièbt; (pavyv ypu^xvroc yuqhkv xxovvxi' sitx ftxèi&tv êv TXÏtrtv oholf svtxxtcoc si? x&xpi<rTOV tovc xcopiviTxq yvptvobq xSpóovc, xei xpiptvüdvi xxrxvi<poi. 4) Cynicos talem habitum commendavisse iam observavimus (p. 54). Haud aliter Persarum pueri se gerunt si Xenoponti credere libet: ptviès ' pLerxarpecpópuvoi «ri bèxv ptvjèevèt;, cce oviïèv ^xvptx^ovrec.5)
Apparet igitur talem modestiam et pudicitiam educationi perfectissimae congruere; itaque pueris Spartanis hae
1) Leges 808 E. 2) Areop. 37. 3) Gr. I- 2- 9-
4) Nubes 961.
5) Cyr. VIII. i. 42.



63
virtutes attribuuntur. Deinde Xenophon contendit Spartae pueros modestiores esse quam alibi puellas; h$x 3>j xx) dïjAOv yeyévtiTXi, oti to xppev cpÜAOv xx) s\c to trwcppoveTv \v%upórepóv ia-Ti Tijg Srvteixc cpweuc. Quod enuntiatum primo certe conspectu mirum est in puerorum educationis descriptione. Attamen puto haec verba dicendi rationem facete indicare; scriptor enim, si ei in animo fuisset ieiune facta narrare, hanc sententiam communem numquam interposuisset. Sed ex eo proposito, quod expedit pueros modeste ac silentio incedere, sponte fere haec sententia efficitur, quae thesis loco inserta est: atque pueri hanc virtutem consequi possunt, quorum genus est jtT%upórspov sic to o-ucppoveïv. ')
§ 5. ixsivuv yovv %ttov pth xv (puvtjv xxovcrxic tj tüv Xtbivuv. Quae verba exemplum illarum comparationum audacium praebent, quibus Gorgias studuit. 2)
AiïvipioveiTTépovi; S' xv xutovc ftyyaxio xx) xiirüv tüv h toZ; bxAXjiotg 7rxp^évuv (ex Pierleoni editione verba affero). Rühl legere vult: tüv èv toïo ocpb'xApiolc TrxpSêvuv, qua antiqua coniectura me quidem iudice locus plane obscurus fit. 3)
Caput quartum. Huius capitis initium nos docet Lycurgum praecipue adulescentibus consuluisse, cum in capite praecedenti ostendisset to pietpxxiov imprimis custodiendum esse. In his tribus capitibus Xenophon aetatis discrimina neglegenter aut obscure indicavit e. g. omnia quae in capite secundo traduntur, prius ad iuvenes quam ad pueros spectare videntur; in capitis quarti paragrapho tertia subito xvhpxc commemorat.
Isocrates quoque intellexit civitati maximi ponderis esse adulescentes custodiri, cuius in Areopagitico legitur:
XTXVTUV flSV OVV èCppévTltyv TÜV 7T0AITÜV, fiXAlVTX 3f TÜV VSU-
1) cf. Eur. Hipp. 666.
2) Quas comparationes temerarias Diomedes tamquam v.zv.ofyhlz* significationes vituperavit. cf. Nor den, Antike Kunstprosa p. 68; Seyffert, De Xenophontis Agesilao quaestiones p. 46.
3) Cf. quae Gemoll de hoe loco nuper scripsit, Berl. Phil. Woch. 1920. p. 867.



64
répwv. ') In republica optima magistratuum curam ad adulescentes imprimis pertinere oportet; itaque Lycurgi menti tales rationes ascribuntur.
§ 2. Lycurgus dicitur epiv vep\ xperij? instituisse; intellexit enim r\v cpiXovixixv adulescentes adhortaturam esse ut omnes vires morales exercerent. Denuo Lycurgus traditur aliquid instituisse, quod Xenophonti, ut nonnulla testimonia demonstrant, optandum videtur. Xenophon enim putat certamina ex quibus praemia auferri possunt, honoris cupiditatem atque industriam augere, utilissima igitur esse.2) 'Similiter in morali parte ei virtutis contentio gratissima atque aptissima videtur quae virtutis aemulationem excitaret.3)
Sic de Agesilao rege audimus: hi Te cpiXoveixixv èvéfixXe
TtpO? XXXV/XOU? TOÏ? pt,ST XVTOÏl 07TU? "eXOtSTOl XUTÜV xplSTOt
Cpxivotvro. 4) In Cyropaedia similia inveniuntur, ubi dixit: viyoupMi pCev viptx? irxvrx? ix rob 1<rou vvv ópptxtrjxi e)? ro aycovfceeSrxi ifspï aperij?. 5)
Neque Xenophon solus huius xperij? contentionis mentionem facit. Socrates iam ipcorySe)? rl? xpio-rvi troXtif, tv e(pyh irXemra aperij? aö?<.a. °)
Cynici xxXoxxyxSix? contentiones tam necessarias aestimant quam currendi et luctandi certamina. Bonos et malos liaxpivetv maximi interest, quod Diogenes Laertius nos docet: rèr eCpvj (sc. Antisthenes) ra? wóxei? anoAXvo-Sai, orxv m Ibvtavrxi rob? cpxuï.ou? carb rüv vxouha'mv liaxpkeiv. 7)
Plato quoque huius rei notitiam habet, qui scripsit (piXovixeiru Sè tpüv wa? wpo? xperMv xQSróvu?9) et alibi legi-
1) Areop. 43.
2) Scharr, 1. c. p. 209 muitos locos ex Xenophontis scriptis affert, quibus id demonstret.
3) cf. Bazin, 1. c. p. 49. Quod Lycurgus dicitur 'épn irsfl Itftr^q instituisse ei demonstrare videtur hunc libellum a Xenophonte scriptum esse, adeo Xenophontis proprium est. Citat deinde Hieronem IX. 4.
4) Ages. II. 8.
5) Cyr. II. 3. 8.
6) Stob. Flor. 43. 82.
7) Diog. Laert. VI. 5.
8) Leges 731 A.



66
li qui non electi sunt cum viris electis manus conserunt oxov xv <rvfi(2xAao-iv, quod magnam certe suspicionem movet. irxg o xxpxyevop<.evog potest viros pugnantes divellere; is autem qui hoe dicto audiens non est ad ephoros adducitur et severe punitur, quoniam volunt elg rb yviitore opyijv tov pivj we'fteoSxi rolg vópioig xpxrvjo-xi, quod Consilium sine dubio Xenophontis ipsius est.
Praeterea Lycurgus legibus sanxit ut adulescentes venationibus studerent quibus eos magis idoneos ad belli labores perferendos compararet. Quam opinionem, ro Svipxv belli praeparationem esse, rursus in Cyropaedia invenimus, ubi legimus lix rovro (h. e. ob eandem causam quam indicavi, rb Svipxv bello utile esse) Ve "hvipioo-ix rov Sypxv smpiêXovTXi ') et alibi dicitur rij? TotepuKfc V evexx ousxv\o-eag lx) $>jpxv i&yev. *) Iisdem rationibus quibus venationes bello utiles considerantur Xenophon illas educationi optimae congruere putat.
Haud aliter Cynici iudicaverunt,3) et similis Platonis opinio patefit ex his verbis: xtvèvvevei yxp ovhevbg ÏKxrrov (itöviiix eïvxi SJ xxpifieixg êiriorxoSxi %xvrxg rvjv xvrüv %üpxv ov Sij %xpiv xvvv,ye<Tix xx) rviv x%Xyiv Sypxv oi>% vftrov hïirv^eveiv M rov vfiüvrx Üj rij? xkAY,g föovïjg xpix xx) ücpeAlxg rvlg vep) rx toixvtx yevoykvvig TTXfflV. )
Nee minus Aristoteles venationem cum bello coniunxit qui sic scripsit: S/a xx) vi TOAepuxi) cpvirei xtvitixyi irug etrrxi (yi yxp fypevrixi) piépog xvrijg), % lel xpvi^xi ntpic re tx Srypix xx) rüv xv$pa>7ruv oo-oi ireCpvxóreg xpxe&xi pth SeXouo-iv, üg
(pVffei 1'lXXlOV TOVTOV OVTX TOV 7T0Aef&0V. )
Spartae igitur mos quidam valuit qui Xenophonti magnopere placuit. Nee mirum est Spartanos, artis militaris studiosos, venationibus favisse atque multum in iis fuisse; praeterea adulescentibus imprimis eas utiles putavisse, quibus eos nrpxrianïxovg irêvovg viroQépeiv doceant. Plato
1) Cyr. I. 2. 9.
2) Cyr. VIII. I. 34-
3) Diog. Laert. VI. 31, quem 'locum supra (p. 54) citavi.
4) Leges 763 B.
5) Arist. Pol. I2S6 b 24>



6;
eodem modo dixït: ïphov (sc. harurrï rerüm quae irpog rov iroXspiAv praecipiuntur) eywy tnroipC xv xx) Axxslxtfioviuv. ó<rri<roüv, ryv hvipxv evps,') eandem igitur opinionem refert atque Xenophon. Quamquam fieri potest ut Xenophon venationes nimis tamquam exercitationes praescriptas depinxerit, verisimillimum tarnen est in eius verbis veritatem historicam inesse neque opus est nos hac in re cynicorum vim indicare.2) Sententia ro Svipxv xxaakttov sïvxi sine dübio cum Spartanorum opinionibus ipsis concinit.
Concedendum vero est nos his tribus capitibus perlectis multis in partibus Spartanorum educationis inscios manere. Ex se intellegitur Xenophontem compluribus moribus et institutis, quae Spartae revera exstabant, favisse; quae autem quam pulcherrima et optima adumbravit, consilia plane Socratica, Lycurgo legumlatori supposuit, omnia philosophi neque historici ratione contemplatus est ac descripsk, ita ut, nobis si haec capita sola praesto essent, Spartanorum educationem fere ignoraremus. Ex his capitibus potius educationis perfectissimae effigiem, qualem Xenophon animo finxit, quam Spartanorum irxiSs'ixv cognoscere possumus.3)
Attamen non omnes scriptores Spartanorum educationem laudibus extulerunt sicut Xenophon. Aristoteles contra multis in rebus vituperandam censuit,4) neque rem in maius sustulit cum dixit5) Platonem quoque Spartano-
1) Leges 633 B.
2) Joël, 1. c. II. 57: „Der Jagdpadagoge Lykurg hatte seinen Platz lm Herakles des Antisthenes, und er wirkt noch nach in Xen.'s Schrift de rep. Lac, wo er den Spartanern im Gegensatz zu andern Griechischen Staaten möglichst haufige Jagden gesetzlich auferlegt"; cf. II. 67: „Es zeigt den ganzen hypnotischen Einnusz des Kynikers, dasz der sportlustige Xen. die Jagd nicht ehrlich als Selbstzweck eingesteht, sondern sie padagogisch begründet".
3) Bazin, 1. c. p. 43: „Si nous passons au système d'éducation de Lacédémone, nous verrons que c'était la réalisation même des vues pcrsonnelles de Xénophon". cf. Joël, II. 64: „Es kann wohl keine Frage sein, wir haben hier in Mem. II. 1 in allen Zügen das Programm der Spartan. n-uiSeïa, wie sie die Kyniker idealisirt batten".
4) Kessler, 1. c. p. 72.
5) Pol. 1271 b I.



68
rum legumlatoris vxóSstnv reprehendisse. ')• Plato enim graviter improbat ibi pueros velut aSpèovg ituaovs erudiri atque Spartanos id solum videre ut boni milites fiant.2) Spartani pueros ivèpslxs quidem virtutem docent, maiorem autem virtutem o-oacppotróvw prorsus neglegunt.3)
1) Kessler, 1. c. p. 72 A. 4: „Hiermit sagt Aristoteles zuviel. Demi nirgends hat Platon das Grundprincip des spartan. Gesetzgebers getadelt".
2) Leges 666 E.
3) Constantin Ritter, Plato's Gesetze. Darstellung des Inhalts, in commentario ad 633 E iure dixit Spartanorum et Cretensium instituta «ve>ï/<*$ et <ru<pp<xr6viis ratione considerari et examinari, quae quidem „(genügen) den Anforderungen der Prüfung unter dem ersten auf sie argewandten Gesichtspunt, den der Erziehung zur ievifslu. Aber bei der Prüfung eines zweiten, für weit wichtiger erklürten, stehen ihre Lobredner sogleich beschamt da".



CAPUT QUARTUM
DE DEAE ORTHIAE CULTU
c II. 9. Postquam Xenophon in paragrapho praecedenti dixit Lycurgum rb xhèirrtiv instituisse atque pueros in furto deprehensos puniri, pergit: xx) üg xte'urTxg Sij xprxexi Tupovg xxp' 'OpSixg xxhbv Se)g pixTTiyovv Toórovg xAXoig iirstx%£, toïito Sij SfjAÜtrxi xx) êv toxjtu (SouAÓfAtvog, Sri £<ttiv OAtyov %povov xAyfaxvrx itoavv %póvov euèoxifiovvrx £v<ppxiv£<r$xi.
Cuius flagellationis, quae diamastigosis dicitur, causa, qualem Xenophon hic affert, sine dubio in eius ipsius animo valuit. Sed iam statim ne cogitari quidem potest talem ritum „institutum" esse ut hanc notionem universalem, ratione tantum cognitam, nempe eum qui per breve tempus dolorem pertulerit diu gaudium capere, efficeret. Intellegimus autem Xenophontem ipsum to pixo-Tiyovv hac ratione consideratum utile duxisse. Ex aliis quoque locis apparet eum ante delectationem laborem, tov iróvov, necessarium putavisse. In Cyropaedia enim legimus: êxéïvo Sfi"
XXTXf/.x3£iv OTl TOTOVTU TOtyx&X [AXAAOV £VCppXIV£l 00~W XV plMAAOV
irpoTowjaxq Tig «r' xvtx ') et alibi eo progressus est ut contenderet: oróvovg 32 toü %ijv ijhkug $y£piévxg vcpt,i%£T£. 2)
Sine dubio hac in re dogmata cynica ad Xenophontis opiniones multum potuerunt. Haud aliter Antisthenes docuit: 'Hdovxg Txg pt,£TX Tobg wóvovg $iuxt£0v, xaa* oi>%) rxg wpb rüv vtóvuv. 3) Sententiam similem Diogenes Laertius
1) Cyr. VII. 5. 80.
2) Cyr. I. 5. 12.
3) Stob. Flor. 29. 65.



7°
nobis servavit: xx) ori b %bvog xya&bv a-vvÊaryo-a $ix rov pieyxXov 'Hpxxk&vg xx) rov Kvpov.... )
Apud eundem haec traduntur: xphxsi Vxvrolg (sc. rol? xvvixoïg)... ori o nbvog xyxbóv. 2)
Lycurgo igitur consilia reapse cynica tribuuntur.3) Sed haec diamastigosis unde orta sit quidque sibi velit, id compertum habemus? Testimonia quae nobis suppetunt, quamquam haud pauca, fere omnia temporis multo posterioris sunt. 4) Quam ob rem haec Xenophontis verba maximi momenti sunt. Attamen quae de hac re commemorat perpauca sunt atque intellegi solum possunt ab iis lectoribus quibus ritus cognitus iam erat. Narrat adulescentes caseos Trap" 'Opbixg rapere conantes flagellari. Itaque puerorum aetatem non discimus neque audimus ritusne eo temporis discrimine factus sit cum togam virilem sumerent, neque quinam verberaverint. Propositum quod Xenophon protulit sine dubio vanum est, sed de consilio ipso, quid tandem fuerit, viri docti etiam nunc disputant. Antiqui iam alii aliter hanc flagellationem explanaverunt; fuerunt enim qui putarent eam hinc explicandam esse quod ephebi verberarentur ut aram sanguine tingerent, hostiae humanae igitur vestigium esse. 5)
Aliam moris originem Plutarchus enarrat, qui dixit: evioi Sf cpxtri ra Uxvo-xvix piixpbv f|« rijg irxpxrx^euq Svovrt xx) xxrsv%opt,êvu rüv Av$üv rivxg icpvu irpoo-ireróvras xpirxZ,tiv xx) hxipixreiv rx nep) rijv Sveixv, rov Vs Uxvo-xvtxv xx) rovg vrsp) xvrbv ovx s%ovrxg ottax pxffioig xx) pixtrrit-i irxlsiv. 5/a xx) vvv sxsivvtg r%g sTrtèpopiïjg pup/jpiara rxg wsp) rov pupiov sv "Litxpry WAYiyxg rüv scpyfiuv xx) ri]v pisrx rxvrx rüv Avlüv
1) Diog. Laert. VI. i. 2.
2) Diog. Laert. VI. 104.
3) Joël, 1. c. II. 557-
4) Trieber, Q. L. p. 22 sqq. omnes locos ad hanc rem pertinentes collegit. Wide, Lakonische Kulte p. 98 gravissimos testes citavit.
5) e. g. Pausanias in Graeciae Descriptione" III. 16. 10 tradidit vy!vtrou hAytov oSlpart avSpwxw rov /Sw/udv etifiAo-asiv. Svo/tévov Si bvrtvet 6 xA?po« eirtA&ppave, AvKoSfyog pisrifixAtv U riu; htl rol( i^fToif fiAmyxs, iiiir(wAstrou' n obruf mSpairm ceï^xri 4 pJupóf. *i Si lépeix ri %6mov 'é%ovr& <r<pto-iv Ifyéo-ryKS. cf. Trieber 1. c. p. 29 qui ceteros locos affert ubi eadem causaindicatur.



7i
wo(i7TYiv (rvvTSAeïoSxi. ') Primo certe conspectu apparet illam AuSfiv yT0(JL7Tviv, quae flagellatione confecta ducebatur, Plutarchum movisse ut talem causam historicam attulerit. Sed infra (p. 72) de his verbis accuratius agam.
Neque defuerunt qui hunc morem tamquam duritiae et patientiae specimen interpretarentur;2) etenim patres matresque adstant ut pueros adhortentur atque iis qui plura possunt verbera sustinere cognomen fiuftovlxxig indunt. Perspicuum autem est talem causam ad educandi artem pertinentem veterem non esse.
Haud aliter historici hodierni, qui hoe in cultu versantur, dissident quomodo explicandus sit. Inveniuntur qui cum Pausania putent flagellationem in hostiae humanae locum suppositam esse.3) Sed quoniam pro hostia humana scelestorum quidem neces vel animalium sacrificium, nunquam flagellationes autem substitui solent, exstiterunt qui aliam viam inirent atque contenderent hunc Spartanorum morem in eorum rituum numero ducendum esse, qui „initiatory rites" vocantur lustrationemque spectant;4) quam explicandi viam persecuti eo progressi sunt ut dicerent nobis ibi arboris cultum cum flagellationibus coniunctum occurrere diamastigosinque iis verberibus, quibus nomen „Schlag mit der Lebensrute",5) simillimam esse; adulescentes verberibus igitur caedi ut ramorum robur in eos iniret quo validi et fortes fierent. °)
1) Plut. Arist. 17.
2) e. g. Luc. Anach. XXXVIII, Plut. I. L. (239 D, Tertull. ad. Mart. IV, Cicero Tusc. II. 20, Senec. de prov. IV. 11.
3) Schreiber, Roscher's Lexicon, I p. 586, Wernicke, Pauly-Wissowa, II p. 1346, Habert, La religion de la Grèce antique p. 74.
4) Frazer in Fausaniae commentario, III. 341, quales ritus etiam describit in „Belief in Immortality" —, Thompson, The Asiatic or winged Artem is, Journal of Heil. Studies XXIX. 1909 p. 286.
5) Mannhardt, Wald- u. Feldkulte p. 281.
6) Thomsen, Orthia, Archiv für Rel. Wiss. 1906 p. 397; Nillson, Gr. Feste von religiöser Bedeutung p. 194: Thomsenio quidem assentitur, dicit autem flagellationem non ita depingendam esse quasi ephebi puerorum discentium modo pulsarentur, „es war im Gegenteil ein lebhafter Streit in



72
Quae opiniones tarnen graves offensiones afferünt, nam hac in re semper ramis virentibus (vel fustibus ita ornatis) aut pellium frustis verberant atque praeterea pueri a puellis caedi solent. Spartae cum in diamastigosi mulierum nulla mentio fiat, flagellatio in talium rituum numero habenda non est. ')
Quod autem Plutarchus ea quae ad Orthiae templum gerebantur fViSpOjCtijs (ilwftx appellavit, hoe igitur spectaculum arae oppugnationem ei in mentem revocavit, argumenti loco affertur quo demonstrent ibi adulescentes in duas partes discedentes pugnavisse, quarum altera impetum faceret ut caseos raperet, altera oppugnantes verberaret.
Quam pugnam eam esse putant quae „der Scheinkampf beim Mitsommerfeuer" vel „catervarum pugna" dicitur. 2) Sine dubio talis pugna Spartae invenitur.2) Sed Lucianus hanc catervarum pugnam prorsus aliter descripsit4) atque
dem die Epheben die KSse der Orthia zu rauben sucbten" (Plut. Arist. XVII). — Rein ach, Cultes, mythes et religions p. 180: „Donc le but de la flagellation: c'est de faire passer dans le corps du patiënt la force et la vitalité de 1'arbre, soit de 1'animal, c'est a dire sans doute d'un ancien totem". — Pfuhl, Zur Geiszelung der Spartan. Epheben, Archiv für Rel. Wiss. 1911 p. 643 hunc morem tamquam procreationis ritum interpretatur: „eine Übertragung sexueller Kraft, eine Starkung der Zeugungskraft".— Schwenn, Die Menschenopfer bei den Griechen und Römern, Religionsgeschichtl. Versuche u. Vorarbeiten Bd XV. Heft 3. 1915 praedicat aram sanguine imbuendam esse, quod homines corporis partes in ara deponentes cum dea se coniungerent. Praeterea ramis sacris verberati idem assequebantur. Itaque duobus modis unum idemque impetrabant ut cum dea coniungerentur.
1) Gruppe, Berichte über die Litt. zur antiken Mythologie u. Religionsgeschichte aus den Jahren 1898—1905, Bursian's jahresberichle Bd 137 p. 417 id iam ostendit, quam rem deinde J. Vürtheim: Het ritueel aan het altaar der Orthia te Sparta, Verslagen en Mededeelingen der Kon. Acad. v. Wetensch., afd. Lett. IV. 12. 1914 amplissime tractavit.
2) J. Vürtheim, 1. c, cui Fehrle, B. Ph. W. 1919 p. 159 asSentitur.
3) Luc. Anach. XXXVIII, initio. Paus. III. 14. 8; Cicero Tusc. V. 27. 77.
4) Luc. Anach. XXXVIII, initio: piij xxrotysMco-at... cVera»... i( %uplov tl&t?&óvTES Vttxrt •xtpiytypxmj&ov sq QxKxyyxc, SiaoTXvrtq TX ToAept/ftiv xhhvjhovq epyx^avrxi yvfivot xaiï xUtoi, 'x%pi ^ Exfixhaivi toO 7repiypx[£patToq ro erepov <rvvTxy[j.x ol vrtfOi, TOOq kxtx AvicoGpyov ol x«5s 'HpoxAfg M sy.rKxKiv1 awuSovvtsg eg ro Vèup to yxp xttö tovtou etpvivii Ao;tov xcei obSstq xv 'et: Ttxivtit.



73
flagellationem, quae ad Orthiae aram invenitur, *) neque Luciani verba utriusque similitudinis speciem praebent.
Praeterea in capitis undequadragesimi fine dicit ovx, xXKx vvviw, otptxi, oiov rl èo~ri, pixiriyovo-ïjxi yvpivov xva Txg %e~ipxts èir xipovr x ptvjSevoi; evexx uCpeXipwu ij xvrü êxxo-rë ij xoivy ry irohei... eictyekav. exourroiq bicirxv opa TVvTTopiévovg xaSrxirep xA«tt<*? ij Xavro'èitTxg ij ri xh/\o toiovtov èpyxo-xpiévovg. Quae verba nobis duarum partium pugnae imaginem non proponunt. Vox piao-Tiyovv qua semper ea quae ad Orthiae aram geruntur significant pugnae cogitationem profecto excludit.
Indicia ad iudicandum non sufficiunt. Quae Xenophon de hoe more tradit ihdefinita et iis hominibus tantum perspicua sunt qui eius notitiam iam habent; alii fontes temporis posterioris sunt. Fierj igitur potest ut talis mos mutatus sit, vel in veterem formam novum argumentum infuderint. Quae cum ita sint praestat iudicio abstinere.2)
Sed adhuc testimonia literaria sola perscrutati sumus atque vidimus quam multa obscura manserint; quid autem via archaeologica discimus? Postquam a Britannis multa Spartae reperta sunt, satis constat Orthiam magnae naturae deae, quae wótvix Srypav vocatur, specimen fuisse, omnium animalium dominae, quae saepe eorum caudam vel pedem tenens atque nonnumquam pinnata depingitur.3)
1) Lucianus enim pergit hane flagellationem depingens: pif KXTxytK&axi
ófxq patrriywiiévms uvrovq hm ra (Su/iSi xxi ttffutri (tofiévovq, wxrtpxq Si
kou fu^TSfou) w«peffT«o-«( obx Sx»? xvmfuvxq hrï roïq yiyvofitvoit, xhhx kxi deictihoóa-xq, tl fsij óvré%oitv irphq rxq irkyy&t;
2) L. Ziehen, Bericht über die Griechischen Sakralaltertümer, Bursians Jahresberichte, Bd 172. 1915 p. 66, admonuit:
1. Wir wissen nicht ob die Epheben mit Lygosruten geschlagen wurden.
2. Wir wissen nicht einmal sicher ob die Geiszelung wirklich beim Eintritt in das Ephebenalter erfolgle.
3. Wir wissen überhaupt noch nicht genau wie eigentlich die Stuuurriyuo-ni vollzogen wurde, ob sie z.B. nicht mit einer «fwaytj verbunden war.
Ein sicheres Urteil scheint mir erst dann möglich wenn diese rein tatsachlichen Fragen gelost sind.
3) Arch. Ztg. 1854, fig. 61, 62, 63; Gerhard illam figuram „Dianam Persicam" vocavit, quibus Koer te, Kleinasiatische Studiën, Athen. Mitt. XX. 1895 p. 1 opposuit illam deam typum artis Mycenaeae,



74
Similia enim simulacra mulieris (quae interdum pennigera exprimitur), manu animalia gerentis, prope Orthiae templum inventa sunt. ') Dea praecipue avium aquatilium cervices apprehendit, quod hinc explicare volunt quod templum ad flumen situm fuerit (iv kifivxig).2) Raro manibus anguem tenens repraesentatur,3) quod demonstrat Orthiam esse deam infernam, „numen chthonicum", ut vocabulo utar hodie usurpato apud omnes qui his in rebus versantur. In vase Boeotio ttótvix Sypwv in vestimento piscem gerit,4) quod idem indicat; hodie sane constat quanta piscis vis fuerit in mortuorum et inferorum cultu. Quod ad Orthiae templum Gorgonis caput barbatum inventum est rursus idem demonstrat.s)
Praeterea notatu dignissimum est prope Orthiae templum complures personas repertas esse, quae hac in re a mortuorum personis discrepant ut re vera ferri possent; semper oculi et plerumque os perforata sunt. °) Alii putaverunt homines sibi eas aptavisse ut se numine implorato protegerent,7) alii contenderunt religionum colentes eas capitibus imposuisse ut diis similes atque cum diis coniuncti
esse, quae x«Vwa 5>)p<Bv nominatur (cf. lab. i) — cf. Furtwangier, Roscher's Lexicon I.' 1758, — Ed. Meyer, Roscher's Lexicon I. 333; vide etiam simulacra, Roscher's Lexicon I. 564, II. 1751 fig. 7, II 1753. £g. 8 — Arch. Ztg. 1866 p. 257 tab. A — Milchhöfer, Anfange der Kunst in Grl., p. 86 fig. 56 a, b — Jones, The chest of Kypselos, Journal of Heil. Studies XIV. 1894 p. 30 — Gruppe, Hdbk. Iw. Müller, V. 2 p. 1301 de Diana pennigera — PaulyWissowa, II. 1413 — Thompson, The Asiatic or winged Artemis, Journal of Heil. Studies, XXIX. 1909 p. 286 — Radet, Cybébé — Farnell, Cults of Greek States, II. PI. XXIX — Walters, Ancient Pottery p. 289 fig. 86.
1) B. S. A. XII. p. 323, fig. 3 b; B. S. A. XIII. p. 78 fig. 17 b, p. 80 fig. 18 a.
2) Dawkins, Representations of the goddess, B. S. A. XIII. p. 105.
3) B. S. A. XVI. p. 16 fig. 1; cf. Thompson, 1. c. p. 288 fig. 3, ubi deam pinnatam videmus, manu avem gerentem, dum infra anguis serpit.
4) Farnell, 1. c.
5) B. S. A. XIII. p. 92, fig. 25 c.
6) B. S. A. XII. PI. X, XI, XII; B. S. A. XIV. p. 72.
7) Bosanquet, B. S. A. XII. p. 338 „for the purpose of disguise and protection".



75
essent. ') Quae opinio postrema verisimillima mihi videtur. Personis capitibus impositis saltationes mysticas eos quidem fecisse conicio, quibus fecunditatem provocarent, 2) quae Orthiae, fertilitatis deae, igitur convenientes sunt. Quibus personis simillimae Sami3) et Carthagine4) inventae sunt. Quod Sami inventae sunt vim Lydiam demonstrare possit, idem igitur quod iam pridem ex Lydorum pompa, post flagellationem confectam, ducta concluserunt'.5) Sardibus mulieris pennigerae, animalia gerentis, emblema repertum est, quod probare possit ibi cultus originem esse. °) Ibi simulacra diversa, in quibus >-óxvov, signum rigidum et durum, quod fuit specimen antiquissimum Dianae Ephesiae neque Spartae deest, 'j inventa sunt. Cum ii qui Sardes petebant Samum et Ephesum praeterirent, fieri quidem potest ut hac ratione cultum asciverint.8) Attamen puto necessarium non esse cultum -totum ascitum esse, sed Sami, Ephesi, Spartae cum deae inter se similes, fecunditatis deae, colerentur, facile ritus nonnulli transferri poterant.
Constat igitur deam Orthiam huius numinis cui nomen irérvtx Stipüv typum fuisse. Quoniam fertilitatis dea est, intellegi potest ei f a 1 c e m sacrificari, 9) adulescentesque
1) A. Dieterich, Die Entstehung der Tragödie, Archiv für Rel. Wiss. XI. 1908 p. 171. — M. Bieber, Die Herkunft des tragischen Kostüms, Jahrbucb des Deutschen archaol. Instituts 1917 p. 70; cf. Frazer, The golden Bough VI. (the 'scapegoat) p. 374: „Gods and spirits personated by the actors of masked dances".
2) Frazer, 1. c.; cf. Lang, Mythes, cultes et religions (traduit par Marillier), p. 261; Goblet d'Alviella, The ritual of initiation, Encyclopedia of Religion and Ethics-Hastings s.v. Initiation.
3) Boehlau, Aus ionischen und italischen .Nekropolen p. 47; p. 158, tab. XIII. 1, 1 a.
4) M. Bieber 1. c, quattuor simulacra affert: fig. 36—39.
5) Diels, Alkmans Partheneion, Hermes 31 (1896) p. 341. cf. Curtius, Artemis Gygaia und die lydischen Fürstengraber, Archaol. Ztg. 1853 p. 148.
6) Rad et, Cybébé PI. I. p. 99 sqq.
7) B. S. A. XIII. p. 106 fig. 32, p. 107 fig. 33 a; B. S. A. XIV. p. 23 fig. 8, p. 63 fig. 6.
8) B. S. A. XII. p. 331: „The cult of Orthia as illustrated by the finds".
9) B. S. A. XII. p. 361, 367, 371. cf. p. 384: Tillyard, What was



76
ab eius ara caseos rapuisse. ') Nee mirum est Orthiam partus adiutricem exstitisse.2) A templi latere multae tegulae inventae sunt, in quibus nomen Eileithyia inest. Eileithyiae et Orthiae sive idem delubrum sive templa proxima erant. 3)
Ea quae ad Orthiae templum inventa sunt nos deae naturam quidem docuerunt, adulescentium autem fiagellatio nondum explanata est.
the thing dedicated? — KoTbe, Diana Orthiae fanum, I. G. V. i. p. 79 sqq. — B. S. A. XIII. p. 186, 196.
1) J. Vürtheim, 1. c. p. 55. Praeterea confer 'Wyss, Die Milch im Kultus der Grieehen und Römer, Religionsgeschichtl. Versuche u. Vorarbeiten XV. 1914/1915 p. 62: „Die Milch war ein Hauptbestandteil der nüchternen Spenden die vor allen im Kult der chthonischen Götter verwendet wurden". Casei sacrificia exstitisse apud Cretenses, Therae, Coi demonstrat. Usitatum igitur est nos in fertilitatis deae ara caseos invenire, neque vocem rv(oó( in rvirovq vel t^Aou? mutandam esse puto, ut Haase et Habben voluerunt.
2) Schol. Lycophr. 1331, Schol. Pind. 01. 3. 54.
3) B. S. A. XV. p. 21; XIV. p. 66 fig. 7 c. Eileithyiara, Orthiam, Apollinem depingere videtur.



CAPUT QUINTUM.
DE SYSSITIIS
In capite quinto Xenophon de Spartanorum syssitiis agit, quas cenas ipse plerumque swxtjy/a et interdum cpiïlnx vocat. ')
De quibus syssitiis fons antiquissimus est Herodotus, apud quem haec verba notissima legimus: rx h TÓtefiov t%ovrx, èvupiorixg kx) rpi^KxSx? kx) avaainx.... fonjo'f Avxovpyof.2) Quo ex loco id tantum colligere possumus ovovirix cum re militari cohaerere (ig irbtepiov i%ovrx). Nee
1) De nomine cf. Bielschowsky, De Spartanorum syssitiisp. 9—13, qui conclusit initio syssitiorum nomen plenum mSpeisc QiMrice fuisse. nomenque Qih'rix a verbo 'éSiiv derivatum esse; quae postea brevitatis causa sive avSféia sive <f>iShix nominari; apud Xenophontem autem aliud quoque nomen inveniri: tvax^via. Trieber, Forschungen I. p. 19 sqq. putat apud scriptores meliores vocem «w«7t;« significationem militarem tantum habere, cenas autem tyiSïria appellari; quod apud Xenophontem nomen owxtfwa usurpetur cenas in contubernio factas esse demonstrare. Schoemann-Eipsius, G. A. I. 278 contendit verum nomen riilria fuisse, quod voce „Sitzungen" reddit. Vide etiam Oneken, Staatslehre des Aristoteles II. 327, Gilbert, Gr. St. A. I. 73. A. 2.
Nomen wo-xvjviK quo Xenophon haec syssitia appellavit demonstrare puto eum haec tamquam societates militum interpretatum esse; etenim commilitones atque contubernales rfoxnvoi vocantur. Sic Thucydides VII. 75 narrans Atheniensium res castris motis pessimas factas esse et milites mortuos ac vulneratos relinquendos, haec describit: 'het 'ixatrm Ixifioóijiwoi, il riv£ icoi ri( 'iSot V êrai'pav IJ olxsi'av, rlfo rt tmrxfvm ifjif awióvrm, cf. Pol and, Geschichte des Gr. Vereinswesens p. 127: „Als einziger Gattungsname für militare Genossen begegnet uns die Bezeichnung o-ófxvim. So gibt es in Tenedos rhpdische avo-xavoi". Deinde ostendit in titulis sepulcralibus nomina irsüpai et trvo-xyvoi identidem inyeniri. cf. Ziebarth, das Gr. Vereinswesen p. 118 qui et tales titulos sepulcrales et honorarios ducibus caris dedicatos affert.
2) Herod. I. 65.






INQUIRITÜR QÜID XËNOfHONTlS AAKEAAlMONlÖN ÜOAITEIA VALEAT AD LACEDAEMONIORUM INSTITUTA COGNOSCENDA.
PROMOTIE OP 22 APRIL TE 4 UUR N.M. NA AFLOOP RECEPTIE IN MAISON „MOLENAAR". Korte Nieuwstraat 6.






I/1
r
INQUIRITÜR QTTID XENOPHONTIS AAKEAAIMONmN nOAITEIA VALE AT AD LACEDAEMONIORUM TNSTITÜTA COGNOSCENDA.
SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE,
QUOD EX AUCTORITATE RECTO RIS MAGNIFICI W. VOGELSANG, DOCT. PHILOS. ET IN FAC. LITT. ET PHIL. PROF. ORD., AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU ET NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERARUM ET PHILOSOPHIAE DECRETO PRO GRADU DOCTORATUS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA HONORIBUS AC PRIVILEGIIS IN ACADEMIA RHENO - TRAIECTINA RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET
WILHELMINA ADRIANA KOSTEN,
e pago rilland-bath
DIE XXII MENSIS APRILIS ANNI MCMXXI HORA IVP.M.
middelburg
apud G. W. DEN BOER 1921



MIDDELBURG apud G. W. DEN BOEK,



Studüs academicis finem impositurae dulci officio mihi satisfaciendum est. Tu imprimis, clarissime Bolkestein, promotor honoratissime, laudibus gratibusque mihi venerandus es, qui hoe argumentum mihi commendavisti atque semper hoe in Iibello conficiendo occupatae Tua doctrina multiplici et consiliis egregiis mihi affuisti. Ex animi sententia Tibi gratias ago tam pro institutione praestantissima quam pro beneficiis identidem in me collatis.
Vobis, viri clarissimi J. C. Vollgraff -f-, Damsté, C. W. VolJgraff, Ovink, van Gelder, Schrijnen, Rutgers van der Loeff cum pro eruditione qua me imbuistis- tum pro benevolentia quam per totum studiorum tempus erga me praestitistis gratissimum testificor animum. Tibi quoque, doctissime van Hoorn, cuius auxilio in huius libelli parté archaeologica frui mihi licuit, gratïam refero.
Magno gaudio mihi est, clarissime Obbink, quod hic libellus occasionem mihi obtulit propalam dicendi quantum Tibi debeam. Tot per annos studium meum excitavisti neque unquam Tua comitate mihi favere desiisti. Persuasum Tibi habeas me Tuam benignitatem semper memoria servaturam esse.
Denique Te, aestumatissime Snijders, memorare volo cuius scholas historicas semper libentissime recordabor.






PARENTIBUS CARISSIMIS






HUIUS LIBRI ARGUMENTUM.
INTRODUCTIO . p"
» XIII—XV
CAPUT h
De puellarum corporum educatione.
Cur Xenophon praedicaverit Lycurgum leges non alios imitando
sed ceterarum urbium institutis contrarias dedisse I_ ,
Saeculo quinto exeunte et t4tp«c ■xo\1Tttx et Spartanorum re*.
publica tamqnam pulcherrimae depinguntur , g
De subolis procreatione "è g
Quantum alimenti matrum futurarum valetudini prosit. . . . 7—0
De virginum corporum motibus g I,
Lycurgus dicitur curavisse ne coniuges hixopo, fierent. . . . 15—16
De aetate nuptiali praescripta ,g ,g
Xenophonte auctore mulierum communitas quaedam apud
Spartanos fuit ^
Scriptores priores tales Spartanorum nuptiales usus haudquaquam
tradiderunt ^_
Quid de mulierum communitate Athenienses in universum iu-
dicaverint (
Quae vis ad Xenophontis opinionem valuerit 24—25
Quae de Lacaenarum dote tradita sint 25—26
CAPUT II.
De bonorum aequatione.
Lycurgus dicitur praescripsisse ut quisque pariter in ceterorum
civium liberos atque in suos ipsius ius haberet 26—28
Quibus bonis Spartani in promiscuo usi sint 28 30
De capitis septimi genere dicendi rhetorico . 30—31
Inquiritur num Spartani aurum argentumque possidere vetiti sint.
1. Ante saeculum quartum huius interdicti vestigia non apparent 31—38
2. Saeculo quinto exeunte nonnulli Athenienses bonorum aequationem ut summum bonum laudaverunt jg
3. Quomodo fieri possit ut theoretici illam bonorum aequationem Spartae perfectam cogitaverint 4j 4_



CAPUT 111. De puerorum educatione.
P-
Saeculo quinto Atheniensibus educationis quaestio flagrans erat 48—50
Xenophon Spartanorum disciplinam neglegenter descripsit . . 50—51
De irxiSovófiov munere 51 53
Cur Lycurgus mvxoiw'cn instituerit .< 53 55
Lycurgus dicitur praescripsisse ut pueri semper uno eodemque
vestimento uterentur 55—57
De puerorum nutrimento parco 57 59
De pueris furantibus 59 61
Quanta modestia adulescentes imbuantur . . . 61-63
De virtutis contentione 63-65
De corpore exercendo 65 66
De venationibus ^6—67
CAPUT IV. De Deae Orthiae cultu.
Quid antiqui de hoe cultu iudicaverint 69—71
Quas opiniones nostri aevi historici ostenderint 71 73
Quid ea quae Spartae inventa sunt nos doceant 73 76
CAPUT V. De syssitiis.
De phiditiorum causis militaribus 76 78
Scriptores posteriores causas morales attulerunt 7 8 80
Quaeritut syssitiane alibi quoque valuerint 80 81
Denuo eorum propositum militare apparet 81
Quanta alimenta Lycurgus in phiditiis praescripserit .... 82
Cur potionum non necessariarum finem fecerit 83
De corporum motibus 84
CAPUT VI.
De oboedientia.
Quantopere oboedientiae virtus Xenophonti placuerit .... 86
Omnes Athenienses •Kt&at%lan laudaverunt 87 89
Graeci hanc oboedientiam civitatis fundamentum putaverunt. . 89 Magistratibus et legibus oboediéntiam Lycurgus Spartanis
iniunxit Apollinis Delphici auctoritate 90
De ephoratu 90—92
CAPUT VTI. De virtute.
De virtutis commodis 93 95
Quas poenas Lycurgus ignaviae proposuerit 95 96



CAPUT VIII.
De gerusia.
P-
Quae testimonia nobis praesto sint 97—99
Quid verba 2aAov iftrijf velint 99—100
Cur gerusia digna fuerit quae a Xenophonte celebraretur. . 101—102
De iudicio senibus in senatum legendis subeundo . . . . 102
Spartani dicuntur Stifiorlx virtutem exercere 102—104
Quaeritur qui flpoioi fuerint 104—106
Cur Spartanorum leges nottouirrxTXi dicantur 106—107
'*■."[ CAPUT IX.
De peregrinorum expulsionibus.
Quae alü scriptores de Xenelasia tradiderint 108—112
Quid Xenophon ipse alibi de Spartanorum acerbitate comme-
moraverit 112
Antiquitate peregrini Spartae diu morati sunt 113
Quae theoreticorum vis ad Xenelasiam tradendam valuerit . 114—117
CAPUT X.
Quid ex monumentis Spartae effossis de Spartanorum institutis cognosci possit.
Quantopere vasa Spartana et Cyrenaea intèr se similia sint . 119—120 Quo modo viri artis veteris studiosi hanc similitudinem
explicaverint 120—121
Qua via Orientis genus atque ars Spartam attigerit. . . . 121
Conclusio 122—123






7
parte e Critiae libro hausisse, qui oratione et vincta et soluta idem argumentum tractavit. Notissima Critiae verba afferre mihi liceat: xpxoftxi Sé toi xtto ysverijs i&panrov • wü? xv fiéhTHTToe ro ffwpox yêvoiro tcx) \g%vpÓtxtoc • e; 5 (pvrsóccv yuptvx^oiTO xx) ê<r9r!oi êppapiÉvac xx) TxXxiirupoly ro <rüf&x, xx) % ptyTvip toü* irxï&tov tov (ié?JiOvro? i?£<r5xi \<j%voi to (rüfix xx) yvptvx^oiTO.') Apud Critiam ac Xenophontem easdem sane sententias reperiri manifesto apparet. Attamen Critiae auctoritas in maius ferenda non est. Nam non solum Critias iroXneixv dèscribens de liberis gignendis agere incipit, sed etiam Plato et Aristoteles idem faciunt. Me e.g. in Legibus Atheniensem haec dicentem facit: xpx*l S'far) tüv yevé<rèav irxvxi? iroteaiv xp" oiix $ tüv yxftuv trv/tfAiil-ig xx) xoivwlx;2) Alibi3) eundem ordinem (yévtrig, TpoQy, 7rxfèeix) invenimus quo Xenophon hoe libello Spartanorum res tractat. Apud Aristotelem legimus: Elirep ovv xtt oepxï? tov vonobèryv Ipxv óéi 0170)? fisï.Tio'TX tx vufbXTX yivv,TXi tüv Tps<po(/Jvuv, irparrov fuv hrifishyréov ictp) t*iv av%£v%iv.*)
Videmus igitur theoreticos esse, homines qui ratione civitatem perfectam exstruunt, qui leges moresque describentes ab ortu hominis incipiunt. Quod profecto consentaneum est; meditationibus ipsis enim sponte commoventur ut dicant magistratuum hanc primariam esse curam ut cives mente atque corpore validissimi nascantur quaestionesque, quae nunc eugeneticae dicuntur, maximi momenti esse. Animadvertimus hic Xenophontem theoreticum neque historicum loqui. Attamen hominibus ita ratiocinantibus deinde haec quaestio occurrit: primum quidem matrum futurarum valetudini consulendum esse ut firmam progeniem pariant. Sic Xenophon quoque matribus futuris praecepta dat. (§ 3—5). Quae verba magis medicorum rationum speciem praebent quam historicarum rerum. Sic apud Hippocratem legimus: 7rcAAo) ie xx) x/./.ci ela) xlvtivvoi ohi tx
1) F. H. G. II. 68, Clem. Alex. Strom. VI. 2. 9, qui cum his Critiae verbis Xenophontis iam confert.
2) Leges 721 A.
3) Leges 631 E, 783 B.
4) Pol. 1334 b 30.



De quibus verbis postremis Kessler eo loco quem supra citavi amplissime disputavit ostenditque hac in parte Platonis librorum lectionem multum potuisse. Neque iniuria contenderis ea quae Müller tradit commehta fere esse, qui scripsit: „In Sparta war von Seiten des Staates für die leibliche Ausbildung der Madchen in ahnlicher Weise wie für die Knaben durch die geregelten gymnastischen Übungen des Laufens und Springens, des Ringens und des Werfens mit Diskos und Speer gesorgt".') Quibus opponendum est Platonem de ea re prorsus aliter judicavisse qui primum Spartanos laudat quidem quod virgines gymnasiorum participes sint, deinde autem vituperat cum haec omnia non plane peracta sint: tüv §è si? tov itöhspiov pw xoivcovou(rxc, aar' ou$' si tU wts lixiAX%eo-5xi irsp) koXsüi; ts xx) irxfèuv xvxyxxix tvxv yiyvono, out' xv tóï-uv, ui; tivsi; "Afixtyvsq, out xXMS xoivuvijo-xi kots /SflAi}? pistx Tsxwt? ïvvxfisvxi, ovTs ousnièx xx) $épv Xxfiowx puiMÏo-XjSrxi tviv Ssóv,...2) Quae apud Athenaeum legimus ex re descripta esse nemo sane contenderit, ubi haec relata sunt: sttxivovvtsi; tüv Zirxprixrüv to 19-0? to yuftvovv tx<; 7rxp$svou$ toÏ? t-svoic, quibus addit sv Xtu Se t% vyio-u xx) @x$!&iv y$i<ttÓv so-tiv brt tx •yvpvxirix xx) tov? ïpópovi; xx) bpxv xpoo-irxXx'MTXi; tov? véou? txT? xópxic.3) Notatu dignissimum est hic morem Chium tradi Spartanorum consuetudinibus simillimum. Quae verba memorabilia monent ut cautissime de hac quaestione argumentandum sit. *) Neque iniuria contenderis theoreticorum sententias ad eas res multum valuisse ac fieri posse ut suis scriptis aequalium mores hac in parte mutaverint neque
1) J. Muller, Griechische Altertümer, Hdb. Iw. Muller IV I, p. 449 d.
2) Leges 806 A. B.
3) Athen. XIII. 566 E.
4) Spartanorum puellae Qaivopifp(Ses dicuntur, quod autem ad corporis exercitationes non pertinet. cf. Plut. comp. Lyc. et Numae c. 3: ai irrtpvyet oux Ji<rm tnnitppannhcu KirwS», 3AA' lutvtitrtrmTt xeu trwmtyinvowi ÏAov mi r? paS/Ztiv r3v impóv. Hdb. Iw. Müller IV I, p. 4«7- „Die Langseiten waren nicht geschlossen v. d. <J>am/OfZifp<Jf{"'. cf. Abrahams, Greek Dress p. 46: „The simpler form of the Doric dress, namely that which is unsewn and left open down the side, is not found represented in art before the 5 century".



15
ex re descripserint. Mulieres certaminis cuiuscumque participes fuisse ea quae Spartae iuventa sunt non docent.')
§ 5. Praecepta quae sequuntur eo consilio dantur ne coniuges ^ixxopoi fiant. Itaque Lycurgus maritos interdum ac clam solum cum uxore commercium habere instituit quos ab aliis videri pudere: sfyxs yxp xïèêT&xi pisv butióvtx oCp^^vxi, xïSeTo&xi 5' êl-ióvrx. Joë 1 patat dogmata cynica hac in re quoque valuisse quoad quidem a cynicis ipsis xïïüc celebrata sit.2) Quod enuntiatum rhetoricum 3) hanc vim cynicam minime demonstrare censeo. Neque xïSovs augendae causa, sed ut maiore desiderio incensi liberos firmos ac robustos gignerent, Lycurgus id instituit. Revera Spartae maritos non semper domi, sed in castris saepe pernoctavisse ob eau sas militares probabilius est. Facile intellegi potest cohortis praefecto Spartano e sodalium vita cotidiana recedere honori non fuisse. Similiter in Cyropaedia refertur ol Te ï(pvi$oi xx) xoii&üvtxi irsp) tx xp%tix trxiv tot? yupivviTixoTs S^Xot?, ttAJjj/ tüv yeyxptvjxÓTKV. outci outs eTi^TOvvrxi ijv (ivi wpoppyby irxpeïvxi. ovts TrokXxxa; x7tsïvxi xxXov. *)
Rationes eugeneticas unquam valuisse ad Spartanorum mores consuetudinesque constituendos mihi persuadere non possum. Quae vero per se spectata eis optima videntur Spartae in veritate perfecta esse putant. Dignissimum est quod observemus apud omnes Graecos vulgatam opinionem fuisse providendum esse tü xyxv, etiam in amore, atque de xopov detrimento omnes fere consenserunt.5) Quamquam
1) B. S. A. XIII. 175. Putaverunt lapidfs fragmentum demonstrare mulierem cursu certavisse. Quod autem novo fragmento invento non iam contendi potest. Legendum enim est
TCtSe gy/Kghe 'Evt//it«(x)ffl!T<i-a{ itpxroi; irxiim Enymacratidas primus praemium abstulit.
2) Joel II. 340.
3) P- 3°-
4) Cyrop. I. 2, 4.
5) cf. Eur. Hippolytus 529, Medea 627, Helena 1105, Iph. Aul. 543, fr. i8jr. — cf. 'Ittoxparovt;
EiTta, irora, biq/01, atppoS/^ia, ir&vrct ptrptii, (Stob. Flor. 101. 22).



i6
locos afferre non possum, Xenophontem hac quoque in re e scriptis sophisticis ac medicis hausisse mihi veri simile videtur. Neglegendum non est valetudinis causas in praeceptis Pythagoreis nobis iam occurrere, ubi legimus: 'Seïv óvv tov ttxTSx ovtu? oiye&xt uxtts pw C,v\tsïv svto? tüv elxotrtv stüv t\v toixvtviv avvovaixv. otxv Vet? touto acpixvjT-at sirxvipi? elvxi %pwrkov toïc xCppóhtrrioic. ctreo-jxi 5f tovto, èxv Ti/ttóv Te xx) XXhOV sïvxi VOpt&txi vi £v£%'lX. xx px7ixv yxp xpix xx) evet-ixv ov wxvv yivetrSxi nep) tov xvtov. ') Hoe loco agitur de xxpxo-lx quae eve&x? causa contineri debet.
Aristoteles quoque citandus est, apud quem haec traduntur: sti Sf xx) %po? <ru<ppo<rvv*iv trvpicpspsi tx? êxSoosi?TOieToSxi lïptt&wrkpxc irpso-pvrépxig- xxo'AXdTOTEpxi yxp sivxi èoxovo-i véxi xpwxiijevxi txï? o-vvovo-'txi?. 2) Quem sententiarum ordinem persecuti sponte ad Xenophontis rationes venimus.
§ 6. Praeterea Lycurgus ratus hac quoque re civium saluti consulendum esse constituit ut in vigore corporis (èv xxfixTc) uxores ducerent. De aetate nuptiali liberis procreandis aptissima iam egerunt Hesiodus, Sappho, Theognis, atque saepe observari potest eam Euripidi quoque cordi fuisse.3) Aliquoties rationes eugeneticae nihil potuerunt, 4) nonnumquam causam ignoramus e. g. ubi Euripides in ignota comoedia monet: ypxïxv yvvxlxx irpoq véov %ev%xt xxxiv% sed ex loco Aristophanis causam cognoscimus:
o'fiot xxxóèxipioiv, oti yépccv üv yyópiw yvvxi%*' oiïxq e'pC xf-io? ir^viyx?. Xx(5eïv. ov yxp 7ra&' ïiyiè? ovVev èf-ehvihvbev ïpxo-ovv. °)
Platonem quoque matrimonium èx xxptx^óvTccv ob causas eugeneticas constituisse satis constat.7) A r i s t o-
1) Diels I. 289. D 8, 209.
2) Pol. 1335 a 23.
3) Roper, Ancient Eugenics muitos locos citavit.
4) fr. 22, 798, 799.
5) fr- 97o.
6) Eccles. 322.
7) Leges 772 D, 785 B.



«7
tel es quoque praecepit: èv to<rovra yxp xk[ax%ov<ti re toï? TupixTi trv^evl-ig eo~rxi. ') Quae meditationes sine dubio iam diu ante animos moverant. Etenim Pythagorei rursus de hac re egerunt: ,.. ottuq è§ h%vèvTKv re xx) rereheiufiévuv <tuiz,xtuv rx airèpiAXTX xx) oi xxpro) yhccvTXi.2) De tota profecto evyovixc quaestione, ut spectaretur parentum indoles ac valetudo bonae subolis procreandae causa copiose disputatum est.3)
Quod Antisthenes quoque commendat yxpfoeiv Te rexvowoiix? %xpiv txï? evQveorxTXis uvviovrx yvvxtt-L xx) ipxirSyireirSxt Sf. pUvov yxp e'tèévxi tov eocpov rlvav %P*I ipxv. *) non demonstrat Xenophontem sententias e cynicorum scriptis recepisse ut Joel contendit.5) Aetas nuptialis atque coniugum selectio fuerunt „topoi" in disputationibus medicis et ethicis. °) Xenophontem ipsum matrimonio èv xxpcxYt; favisse apparet ex loco notissimo ubi Socratem dicentem facit: on vii Ain, eCpvj, ov [ióvov xyx^ovg 5*7 tov? x^XyXav 7rxiSo7roiovfiévovi: eivxi, xXKx xx) xxftxCpVTxq toï? tru/ixriv. ... ') Alibi hominibus suadet ut inconjuge eligenda cautionem et diligentiam adhiberent: cpxvepo) V èirpièv xx) o-x07rovpievoi, èf ottoiuv xv yvvxixüv (3éXTi<TTX viyiïv Texvx yevono' xïg ovvetöóvTe*; TexvoxoiovpieSx.8) Quod hae rationes Spartae rursus vitae cotidianae moribus congruunt, suspicionem
1) Pol. 1335 a 30.
2) Diels 1. c.
3) Roper, p. 36 complures locos collegit ubi de coniugum selectione agitur. Praeterea conf.: Eur. Heracl. 233, 297. Hecabe 596. W. Nestle, Kritias, Neue Jahrbücher 1903 p. 181: „Dasz die Eigenschaften der Eltern, auch die intellektuellen und moralischen, sich vielfach auf die Kinder vererben, war den Griechen ein gelaufiger Gedanken, dessen Tragweite damals in sophistischen Kreisen viel ventiliert wurde"; vide etiam Hans Meyer, Das Vererbungsproblem bei Aristoteles, Philologus 1919 (Bd. 75) p. 347.
4) Diog. Laert. VI. 11.
5) Joel II. 35.
6) cf. W. Jaeger, Berl. philol. Woch. 19:3 p. 164—167: „der Zuchtwahltopos war in der oligarchisch sophistischen Spartalitteratur ein bleibender Bestandteil".
7) Mem. IV. 4. 23. . 8) Mem. II. 2. 4.
2



i8
magnam sane praebet. Praeterea Xenophon a se dissidet, in paragrapho septima tradens: s'ye pdvToi <rvfij2xl)i yepxiy
vêxv £%eiv Talia igitur Spartae quoque fïebant! ') Ex
locis quos attuli concludere licet haec verba erxl-ev iv xxpixii; veritatem historicam non reddere.
§ 7. Sed si forte seni Spartano contigit ut uxorem tenerae aetatis duxisset, Lycurgus ra (yxp) irpetrfiórifi enoimrev, oiroiov xv^pog <rüfix ts xx) ipu%Xv xyxaSsiy, toxitov èirxyofievq TexvoToi*i<rx<r§xi.
§ 8. Si quis mulieris contubernalis esse noliet, sed tarnen liberos habere cuperet, hac in re Lycurgus legibus sanxit ut ex aliena uxore pulchra ac firma sibi liberos procrearet: xx) tovto vópiifiov sTroittosv, ij'v tivx [xv] sStsxvov xx) ysvvxixv
OpÜVl, TTskxVTX tov £%0VTX £x TXVTij? T£XV07TOl£ïo'$Xl.
§ 9. Kx) wohkx puv toixvtx ovve%wp£i. xi T£ yxp yvvx7x£? Sittoü? olxou? (ZovXovtxi xxt£%£W. Quae verba complures offensiones habent. Quid sunt Iitto) o'xot> Vir alter nolebat justum matrimonium inire, solum liberos ex ea concipere, cuius in domo nullam vim habebat. Manebat in conjugis domo; 01 T£ ivipei; volunt xh^cpoiig to7? irxia) 7rpo<rï.xpt,(2xv£iv. Qui sunt o'i &v&p£t; ? Qui nxlfog dicuntur ? Quae omnia tarnen verbis sequentibus, ex quibus audimus eos liberos gentis ac potentiae participes esse, opes autem sibi non vindicare, perspicua non fiunt. Suspicor autem Xenophontem hoe dicere: maritos justos ideo probare alium virum ex suis uxoribus liberos procreare quod hoe modo sui %xï&£$ fratres nanciscantur. Itaque tota civitas necessitudo tamquam fraterna fit, invidia pecuniaeque cupiditas evanescit, XpifiXTav oüx xvtittoiovvtxi h. e. omnibus rebus communiter utuntur.2) Obscure mirumque in modum autem omnia dicta sunt, sed haec summa rei est Xenophontem tradere Spartae mulierum communionem quandam fuisse. Attamen valde dubitandum est num haec ex re descripta sint. Inquiramus igitur num alii scriptores huius communionis notitiam habuerint. Dignus est quem inspiciamus
1) Quae verba Cobet, Novae Lectiones p. 711 iam illusit.
2) cf. p. 21, ubi Her. IV. 104 affertur, locus qui bis verbis similis est.



19
Herodotus. De Aegyptiis tradit eos unam uxorem in matrimonium ducere xxrx T£p ffEAA>}i/£?; ') Spartae alium morem valere non commemorat. Alibi refert Anaxandridis coniugi liberos non esse, itaque ephoros ei suasisse ut novum matrimonium iniret, quibus monitis eum tandem concessisse: (tsrx Si yvvx7xxse%cov$vo$t%xGtoTtxso"xe£,7roiécov ov'Sxptü? "Lirxprt^rixx. 2) Ex iis quoque quae narrantur de Cleomene 3) apparet Aristonem altera demum uxore repudiata alteram in matrimonium duxisse. Si quis enim efficere vellet eum duas uxores una habuisse quod solum dicitur yviptxvTi yvvxïxx? "hvo ex initio capitis 63: ovra puv 5if rv\v rplrtjv ivniyxysro yvvxTxx b 'Aploruv rvjv "bevrépyv xToxept\pxfievo? contrarium apparet.
Neque ex Euripidis Helena ubi haec Penelopae fideli similis depingitur aminadvertimus eum vel quicquam scivisse Spartanis severam monogamiam defuisse; confer versum 571:
ov pt,viv yvvxtxoTv y,ei<; SvoTv ecpvv iroaic.
Atque Hermione Lacaena in Euripidis Andromache censet:
ovh\ yxp kx'/.cv Svoïv yvvxtxoTv xvhp ev' vivtx: f%£/v. 4) Neque Aristophanes huius rei notitiam habet. Extota profecto comoedia cui titulus est Lysistrate nihil de hac re apparet.5) Quin etiam Platonem ignoravisse xoivuvlxv yvvxixüv, quae in Re Publica commendatur, in Spartanorum civitate revera fuisse, haec verba demonstrant: iroWxq yxp xmarix? ï%ei Ir; pwtXXov rüv êpTpooSsv ccv iiytöopiev. xx) yxp üg "hvvxrx kèysrxi xtt tvr o 7t' x v , xx) « Sri ftxhiorx yévoiro, üq xpiar' xv rxvrx, xx) rxitry xxiarvi(Terxi.6) Nihilo magis Aristoteles huius rei mentionem facit in illa
1) H. 92.
2) V. 39, 40.
3) VI. 61 sqq.
4) vs. 177, cf. vs. 909.
5) cf. vs. 105:
ó è' s fi ó $ yct, xfcv ejt t3$ retry&t; 'iKfrv, tóxu, vopTOCKtirafjLevo^ tppovdot; cé{47TTXi4Svo$ 'sfSat.
6) Resp. 450 C.



20
parte Politicorum notissima ubi de Spartanorum mulieribus agitur. ') Praeterea graviter: nemo, inquit, ovts tv\v irsp) tx tskvx xoivÓTijTX xxi Txg yvvxïxxg aXXoq xsxxivotóMxev .... 2) (h. e. nemo alius ac Plato) et alibi legimus: $x\êov §' ISiov y tüv ovitiüv xvofixXmig, YlXxTwvog V ij ts tüv yvvxixüv xx) nxihuv xx) Tijg ovg'ix: xoivÓTvtg. 3) Suidas s. v. Sxxvópsvos (idem s. v. ;Wo?) Spartanorum exsecrationem affert: o'ixóSofix trs ?.x(2ot xx) xpfioXx, ore 'mirog xx) x yvvx toi
[&01%cv 6%0i. «f tovtuv 7txvtuv txiTXVVlpÜV ovtuv xxi STl&fAlUV.
Aedificandi, vestimenti pulchri, equos alendi studium alicui precantur, (si bene interpretor), res quae magni pretii erant, quibus res familiares dilapidari possunt — denique adulterium. Quae verba igitur longe alia atque diversa sunt ab opinione a posterioribus tradita Spartae adulterium fieri non potuisse mulierum communione instituta. 4)
ld profecto ex locis quos attuli efficere posse mihi videor aliis scriptoribus illam mulierum communionem notam non fuisse. Quo modo autem fieri poterat, ut scriptores posteriores (post quartum saeculum) hunc morem tradiderint, paulo i.nferius tractabo.
Sed quomodo tandem explicari potest Xenophontem talem Spartanorum morem commemorare ? In hac quaestione versantibus neglegendum non est rem ipsam Graecis non tam miram vel inusitatam videri quam hodierno lectori qui, nisi argumenta gravissima afferrentur, incredibilem eam fere pütaret. Quam communionem apud feras ac barbaras gentes exstitisse Graecis vulgata opinio est. Cuius
1) Pol. 1269 b 12.
2) Pol. 1266 a 34.
3) Pol. 1274 b 9.
4) Plut. Lyc. XV: roa-oOrm mrél%e rijc... . irspt ruf ytnitüxat eijeepe/atj, Sa-re 'iirtrrov ihcu to rijf poixetac. irap' aiiToig, cf. Apopht. Lac. Lyc. 20, p. 228 B C: ubi 6 TipaSaras eTjrev 'oüïe/5, & |éVe, yivtreu l*oi%iï f«p' tifiChi'. Kessler, 1. c. p. 64 amplissime tractavit quae scriptores posteriores de Spartanorum consuetudinibus nuptialibus tradiderunt. Apophthegmatum corpus pro veritatis historicae fonte habendum esse nemo contenderit. Collectio est videlicet ex diversis scriptoribus, itaque sententiae discrepantes ibi inveniuntur (cf. Wachsmuth, Einleitung in das Studium der alten Geschichte, p. 234).



21
rei exempla nonnulla afferre liceat. ') Herodotus de Massagetis narrat: rifc yxp èTr&upvivy yvvxixog MxtTfxyérvig xvtip, tov (pxperpeüvx xnoxpeyLxvxt; npl rijg xftxf-Mg pt,hyer/xt föeüg• ovpog Te YiXixiyg ircpi irpbxeirxi xXXog pCev ovheig. 2) Videmus aetatem nuptialem hic quoque spectandam esse. Similiter de Indis legimus: pieïfgiq 3s rovruv tüv TvSwv rüv XxreXe^x irxvTUV èptipxvyg hri xxrx 7rep rüv wpofixruv.3) Apud Agathyrsos eundem morem valuisse tradit: 'Aye&vpo-ot■.... e-rnxoivov 5f rüv yvvxtxüv rvjv [telt-iv woievvrxt, fox xxo-iyv^roï re #AAjfA«i< eoxri xx) o\xvjioi èóvreg Txvreg pivire cp$róvu ptvjre xpêuvrxi êg xMfaovg. *) Quae verba Xenophontis (I. 9) similia sunt; eadem ratio, liberos tali „nuptiali" usu fratres adipisci hominumque invidiam totaliter desinere, hoe loco invenitur. Nonne fortasse Xenophon hoe Herodoti caput respexerit, verbis xpypixrcov ovx xvrimiovvrxi dicens Q&évcv evanescere ?
De Nasamonibus commemoratur: yvvxïxxg Te vopit&vreg iroKKxg e%eiv exxurog èitixoivov xvréuv ryv pteï^iv woievvrxi rpéxa TxpxwXwicp [rü] xx) Mx<r<rxyérxi.5) Apud Gindanes mulieres anulatis talis incedunt, nam xxr xvdpx "exxarov pu%%kvrx 7repio-Cpvpwv Trepïhèerxi. °) De Machlyibus traditur: f&eït-iv Te ewtxotvov rüv yvvxixüv iroièovrxi, ovre avvovxhovreg xrvivy$év re (iitryópoevoi.') Apud Crestonaeos vir multas uxores ducit.8) Ceteri Thraces virgines non custodiunt #AA' èütri toïiti xi/rx) fiovfovrxi xv&px<ii yLivye&xr rxg Te yvvxïxxg fa%vpüg cpvlJur<rov<ri. 9) Paeones ita faciunt: xxrx yvvxïxx èxxtrrviv b yxpiéuv rpelg trrxvpovg VTtiarvivr xyerxi Te exxarog avxvxg yvvxïxxg. ,0) Haud aliter Xanthus de Magis tradit xoivxg re eïvxt rxg yvvxïxxg, ov $ix xxi Xa&px, xM.x o-vvxivovvtwv xpcCporépoov, orxv
1) Ed. Meyer, G. d. A. L 1. § 10 A.
2) Her. I. 216.
3) Her. HL 101.
4) IV. 104.
5) Her. IV. 172.
6) Her. IV. 176.
7) Her. IV. 180.
8) Her. V. 5.
9) Her. V. 6. 10) Her. V, 16.



22
§éï.y yijfixi 'o crêpe? ry róv èrépou, ') quae verba nobis Spartanorum consuetudinem qualem Xenophon (I. 8) narrat in mentem revocant. Hic memorandum quoque est quod traditur apud Ephorum, qui refert: elvxt yxp nvx? rüv vopixSuv üxvbüv, yxXxxri rpeCpofiévov? 'hrxav, rj? Te hxxiofrvviji itxvrav tiixcpépeiv... S/oV;... xoivx wxvrx e%ovre? tx re xKXx xx) tx? yvvxïxxg xx) réxvx xx) rijv oMv trvyyiveixv. 2) Nunc Nicolaum Damascenum consideremus quem ex Ephori scriptis hausisse satis constat.3) Apud quem eadem Scytharum morum descriptio invenitur. Haec enim legimus: TxXxxToCpxyoi eh) Te xx) èixxiÓTxrot, xoivx e%ovre? tx Te xrvi(iXTX xx) Txg yvvxïxxg, ujre Tovg f&ev wpeapvrepov? xvrtav irxrépx? ovopix^eiv, rob? Te vèovg nrx"fèx?, rob? T viXixxg x&eXcpovg, irxpx rovrot? ovTeel?, ovre ffiavüv, at? cpxtriv, ovre pci<rüv, ovre cpo(3oófievog io-ropvjfy, 5;« tyiv tov filov xoivórtjTX xx) Sixxioa-vvviv. Mx%ipu)i Toi>x' vittov xvrüv xi yvvxïxeg ij o't hlpeg xx) o-vpiirotepiovo-iv xvroï? orxv Sip.4) Alibi de Libyrnis commemoratur: xoivx? tx? yvvxïxxg exowiv.5) Neque minus memorabilia sunt quae de Saunitibus narrantur: Txpx Zxvvirxi? xxt" erog o" Te ij'&eot xplvovrxi dypi,o<rlx xx) xï ■nxpSévoi, o Te xp&e)? xpiaro? eivxi \xp0xvei v,v fiovterxi, ■£/&' 'o pier èxeïvov Sevrepo? xx) ovroo? ècpef-ij?. 6) Quae cum iis, quae apud Strabonem conservata sunt, plane congruunt, ubi dicitur: ... xh\x xplveoSxi xxt' erog $éxx pvèv irxpSévov?, Séxx Se rüv veuv rob? xpiarov? xx) rx? xploTxg, tovtuv tü wpürcp Tttv 7rpurviv lï&ooSxi, tü Te hvrépcp rviv tevrépviv xx) èt-ijg ovrwg. ')
Pura ac sincera coniugum selectio hic invenitur! Exspectaveris sane te in Platonis re Publica optima perfectissimaque esse. Confer Rem Publicam 459 D, ubi commen-
1) F. H. G. I. p. 43- fr- z8-
2) Strabo. 302.
3) Reimann, Quo ex foute fluxerit Nicolai Damasceni ■xxf*Só%m fóiSv aw«y«rM, Philologus 1895; Ed. Meyer, Forschungen I. p. 273; Beloch, Griech. Geschichte L p. 31; Kessler, 1. c. p. 63.
4) F. H. G. Nic. Dam. fr. 123.
5) F. II. G. Nic. Dam. fr. III.
6) F. H. G. Nic. Dam. fr. 109.
7) Strabo 250.



23
datur $s7 puv... robg xpivrovg rxtg xpisTXig wyylyvsjSxi üg TteKrrxxtg. Attamen non est quod mireris discens apud Massagetas aetatem nuptialem observandam esse, Saunites severe curare ut viri optimi mulieras optimas uxores ducant. Eadem enim ratione qua homines ea quae sibi optima videntur temporibus longe antecedentibus revera fuisse somniant, apud remotas barbarasque gentes felicitatem atque pacem valere neque ulla vestigia huius avaritiae ac morum corruptioriis quam Athenis aegerrime tulerunt, inveniri putant. Ita fit haec gentium ferarum et naturalium imago perfecta quam depingere carmine epico iam coeperunt, qua in effigie deinde homines semper sui temporis optata reperiunt.l)
Athenienses autem saeculo quinto praecipue de matrimonii quaestionibus disputavisse, atque de novis rationibus egisse, ex aequalium scriptis efficere sane possumus. Ex quibus dignissimus est quem afferamus Aristophanes, qui perfectae civitatis imaginem delineans, dicit:
kx) rxvrxg yxp xoivxg iroiü rolg xvhpduri ovyxxTXxeT&Sxt xx) Trxtèoiroieïv T<j5 fiovhopiévu. 2) et paulo inferius: . .. tl §è Se7; wxrépxg yxp xirxvrxg
roi/g wpeo~(3urépovg xvrüv- sivxi roïtri xpivoitri voptiovtriv.3)
Quae civitas Galactophagorum igitur simillima est (p. 22) Denuo Euripidem4) inspiciamus cuius in Protesilao haec verba notissima leguntur:
xoivov yxp eivxi xpijv yuvxixsïov ?J%og. 5)
Neque minus memorabilia sunt haec:
vófioi yvvxixüv ou xxtiag xeïvrxi 7répi.
1) cf. Pöhlmann, 1. c. I. p. 113; K. Trüdinger, Studiën zur Geschichte der griechisch-römischen Ethnographie p. 133 „Völkeridealisierung".
2) Eccles. 613.
3) Eccles. 636.
4) Dümmler, 1. c. p. 50: „Eine gesetzliche Einrichtung, welche Euripides ganz besonders reformbedQrftig zu sein scbien, war die Ehe, und wenn er ttber dies Thema auch viel selbst nachgedacht hat, so hat er besonders viel Anregung von der gleichzeitigen sociologischen Litteratur empfangen"; cf. J oël II. p. 66, qui docet nee cynicos adulterium turpe putavisse.
5) fr. 644. Clem. Alex. Strom. VI. 11. 24. 5. ad haec verba Platonis Rem Publicam 457 C afiert.



45
nomen est Mobxxsc, mentionem faciens dicit: "Ovopix Ts YiV xpx tovto rolc rüv s v 7t o p cc v Sovaoic, ovc <rvvs!;S7rept,irov roïc vioïc 01 nxrepsg trvvxyuviovpiévovc iv ro7? yvpvxcrloig. ')
Alibi narrat puerum poena affectum esse quoniam admodum lucro serviret. Sed Spartanos generatim ac universe impediri ne quaestum facerent haudquaquam contendit; legimus enim: Axxuvixbv pisipxxiov iirpixro %oapkv wrepevuvov, shx iv) rxc xpxxc Xx) êXufud&yi. rb Ts xhiov
rij? xxrxSixyc ixeTvo v,v, bet) vso? uv rov xspèxivsiv ó&rxrx %px. Te AxxsSxiptov'mv iv roïg [/Aakttx xvèpixbv xx) roïtro [itl Trpbg (ièvovc iroASftiovc irxpxrerx%bxt, ctXXcc xx) irpbc xpyvpiov. 2) Sententiam moralem extremam Aeliani menti adscribere possumus. — Identidem igitur veritas nobis ante oculos venit Spartae opulentiae paupertatisque discrimen profecto affuisse. Xenophontis autem auctoritas maior est quam ut nostri aevi historici id quod in capite septimo traditur reiiciant atque concedant id contra historiae fidem esse, e.g. Gil bert, qui muitos locos affert quibus demonstret Spartae et divitias et paupertatem exstitisse,3) agri solum possessiones huius opulentiae fontem aestimat; privatis enim interdictum fuisse ne pecuniam possiderent dicit, illum Xenophontis locum testimonium adhibens. 4) Similiter Schoemann-Lipsius putat Spartanos vetitos esse aurum argentumque habere „obgleich der Staat es nicht entbehren konnte, und auch die Könige es ohne Zweifel besaszen". Praeterea contendit perioecis quoque pecuniam fuisse ut mercaturam facerent cum nationibus externis. 5) Animadvertimus igitur Schoemannum hoe interdictum difficile ad explicandum putavisse atque igitur in angustum conclusisse. °)
IJ73*?e Toi? A«x. ■xotpmopéiv t'l( Ti vpórraytia roC Zeov, ri xeAefov Sf3*rov ihxi %pwtn y.eu apyupif rijv Z^ipmv.
1) V. H. XII. 43.
2) V. H. XIV. 44.
3) Gr. Altertümer I. 13. A 1.
4) 1. c. p. 87. A 2.
5) 1. c. I. 282.
6) De hac quaestione cf. Boeckh, Staatshaushaltung der Athene^ I- P- 44, 771. Grote, History of Greece II. 3,0 sqq. _ Hultsch,



46
Rogaverit quispiam quomodo tandem explicari possit theoreticos hac quoque in re suas ipsorum sententias ac rationes Spartae perfectas cogitavisse. Sparta enim ipsa ab hac bonorum aequatione longe afuit. Sine dubio, attamen ibi condiciones quoque fuerunt a quibus profecti putare potuerunt sua praecepta cum Spartanorum vita cotidiana congruere. Spartanorum cohortis praefecti sine dubio in mercatura non versati sunt, quoniam illam despexerunt ac contempserunt. ') Plato dicit civitati quae optimatium arbitrio regitur id aptum atque conveniens esse xx) yeapywv xnk%eo-'èsxi rb xpotrxoAspuiïiv xvryc xxt xstP°re%viüv xx) roti xaaov %pypixrio-[ioü. 2) Sicut observamus hunc ordinem ubicumque terrarum commercium spernere.3) Quod autem non excludit eos divites esse eorumque vilicos quaestum facere. Manuum mercedem imprimis despexerunt, atque artificium Spartanorum cohortis praefecto sane aptum non fuit. 4) Neglegendum autem non est
Griech. u. Röm. Metrologie p. 260: „Gesetzlich soll allein der Staat edles Metall besitzen und dieses nur zu auswartigen Unternehmungen verausgabt werden; Privaten war die Ansammlung von Schatzen bei Todesstrafe untersagt. Begreiflicher Weise ist dieses Verbot nicht beachtet worden." Büchsenschütz, 1. c. p. 593= „Schon geraume Zeit vor den Perserkriegen bestand die Gleichheit des Besitzes, welche Lykurgos hatte dauernd machen woUen, nicht mehr, und zwar. nicht blosz für den Grundbesitz, sondern auch für andere Habe".
1) Ed. Meyer, G. d. A. II. § 358: „In alterer Zeit mag auch der Spartiate sich an Handelsgeschaften beteiligt haben; jetzt wird es ihm verboten wie den römischen Senatoren und den Nobili in Venedig". Schoemann-Lipsius, I. 213: „Die friedlichen Beschïftigungen der Perioeken bestanden auszer dem Ackerbau in dem Betrieb der mancherlei Handwerke und Gewerbe mit denen sich zu befassen den Spartan. Herren
als unertraglich mit ihrer Stellung verkam und selbst gesetzlich
untersagt war". — Sed hoe interdictum ubi affertur? Apud Xenophontem, Ephorum, historicos posteriores, qui eorum scripta respexerunt atque in usum suum converterunt ut Spartam civitatem optimam depingerent; quorum narrationes cum Spartanorum vita cotidiana non concinere identidem observavimus.
2) Resp. 547 D.
3) Xen. Oec. IV. 2: K*< h ivi'am piv rüv xótew, v&Kurra Si iv r«7« svieoKénom Soxoóo-ait; eïvai, ohS> 'i%&rri rüv wotoriïv ovSevï (lavave-ixat ié%vu<; ipya^eirSai.
4) Her. II. 167 docet Lacedaemonios praecipue manum sprevisse, sed



65
tïius: jtMj wefoóptevo? Sè ra uópta xivSvveuéra xvxyuviato? yiyvei&xl 7rep) xperij?. ') Iussit legum custodes esse rob? rxpioyelx iiXyjCpérx?.2) Ex eodem genere sunt haec: kx) o? aperij TrxvTcov iïtxcpépeiv oierxi kx) vixyrijpix rovrm xvrüv efaycpev ... .3) Sine dubio Xenophon tali virtutis contentioni fa vit, sed nimis angustum mihi videtur hanc sententiam c y n i c orum tantum auctoritati ascribere. *) Vidimus enim et Socratem et Platonem virtutis aemulationem cognitam habuisse, ita ut potius eredam apud theoreticos locum fere communem fuisse. Quae sententia nobis apud Thucydidem iam occurrit, qui Periclem dicentem facit: xzax yxp 01? Keerxi aperij4 ptéyiora, rol? Sè xa) xvhpe? xpifToi iroAirevoiHTi. 5) Quae hic de virtutis Contentione et 'mirxypèrm electione traduntur nemo igitur veritatem historicam putabit. 6)
Quae in paragrapho quarta narrantur mira et obscura sunt, imprimis haec verba: 7rxpx<pvAxTT0v<riv xaK^aov? vix intelligi possunt. Exspectaveris enim eos tantum qui non electi erant selectos praecipue custodire et observare, ne quid contra leges faciant.
§ 6. avayxq 3' avroT? xx) evef-ix? è7rtfieAe7<T§xi.
Xenophontis profecto proprium est corporis exercitationes, quae corpora robusta et fortia reddant, permagni aestimare. In Memorabilibus de euel-tx? commodis copiose agit atque ostendit valetudine muitos homines e magnis periculis evasisse patriamque servavisse.') Socrates in colloquio cum Periclis filio habito demonstrat Atheniensibus, ut virtutem antiquam repeterent, ad maiorum vitam redeundum neque diutius corporis exercitationes neglegendas esse. 8)
1) Leges 845 D. 2) Leges 961 A. 3) Leges 964 B.
4) Ut Joel 1. c. II. 517 putat, quem secutus Habben contendit „sententiam de aemulatione ex Antisthenis scriptis receptam esse" (1. c. p. 56).
5) Thuc. II. 46.
6) De hippagretis ipsis cf. Gilbert, 1. c. I. 81. Praeter locos quos Gilbert affert apud Herodotum VII. 229 'nominantur.
7) Mem. III. 12.
8) Mem. III. 5. 15. cf. Scharr, 1. c. p. 260.
5



78
tarnen ex his verbis perpaucis effici posse mihi videtur utrum syssitia exercitus partes reapse significent, ') an Herodoto propositum solum fuerit ut ostendat „quae vis insit syssitiis"; a) nobis autem haec tantum quaestio magni ponderis est syssitiane in institutis militaribus numerentur, quod profecto perspicuum est. Post Herodotum Xenophon hoe argumentum tractavit, qui huius moris originem simpliciter sane descripsit, quasi Lycurgus nxpx>\x(3uv TOug ~LirxpjiXTxg ... ofaoi tncv,voüvTX? ... subito syssitia instituisset. Attamen ex eius verbis concludere licet Xenophontis temporibus Graecis ne in mentem quidem venisse Spartanorum syssitia veterum morum vestigium esse, iis autem instituta artificiosa visa esse, quae Lycurgus consilio certo et definito praescripsisset. Sicut Plato eorum causam repetit, dicens: vT0\épt.ov rivbg xvró, u? y1 shag, valit>$£Tili<TXVTOt; vj Tivog krépou ■rijs* xurijv èvvxpiiv i%ovro<; Trpxypixtos • ■ •3) Xenophonte auctore Lycurgus ea praecepit vjyovpievog jjxjo-t' xv Txpxfix'mfèxi tx Trpoo-TXTTÓpisvx, ut disciplinam militarem igitur augeret. Haud aliter Plato causas militares veras putat.4) Quae scriptorum priorum opinio apud Ephorum prorsus evanuit, qui contendit Lycurgum Spartanis id vivendi genus praescripsisse ut bonorum aequationem efficeret, incontinentiam luxuriamque arceret.5) Cum Kesslero consentio illam commutationem confectam esse „infolge des offenkundigen Einflusses der socialphilosophischen Spekulation." °) In capite septimo huius libelli versantes iam
1) ut Bielschowsky L c. p. 33 et Trieber l. c. p. 24 putant.
2) Stehfen, De Spartanorum re militari p. 27.
3) Leges 780 B. Neque sunt reliquiae virorum societatis (MSnnerbiinde), ut Nillson, Klio 1912 p. 324 contendit: „Der sichtbare Ausdruck des Mannerbundes (ist) das MSnnerhaus.... In Sparta ist das Mannerhaus in kleine Zeltgenossenschaften, wie sie für Kriegszüge geeignet sind, zerlegt; das ist aus militüriscben Rücksicbten auch im Frieden beibehalten".
4) Kessler p. 48. Praeter locos quos Kessler attulit cf. Leges 625 E, 806 E, Kritias 112 B, ubi ri p&X'l*0» habet avtrrhtu.
5) cf. Kessler p. 49.
6) Syssitiorum causam militarem iam ostenderant Oncken L c. II. 326, Bielschowsky L c. p. 3a, Gilbert 1. c. L 72- Kessler primus autem theoreticorum vim quae ad memoriam tradendam valuit demonstravit.



79
observavimus quinto et praecipue quarto saeculo Athenienses fuisse qui bonorum aequationem ut summum perfectissimumque laudarent qua opulentiae paupertatisque discrimen evanesceret atque genus vivendi omnibus unumidemque fieret. Sic Aristophanes Blepyrum rogantem facit:
TJJV SlXlTXV TIVX ITOltjo'SISi
Responsum est:
xcivy)v vTXITlV •
to yxp xjtv
filXV oïxVjfflv (p'/if&l OTOf/jtTSlV (TVpp'/fexG sic sv
xxxvtx, U0~ts (BxSIZsiV s\q xXKviXovq. ')
Facile profecto intellegi potest Athenienses postea horum syssitiorum causam moralem repetivisse atque praedicavisse Lycurgum ea legibus sanxisse ut inter cives \o~ÓTvjg exstaret. Ibi genus vivendi modicum et sobrium perfectum depinxerunt quod eis optimum videbatur. 2)
Aristoteles Ephori viam persecutus est, scribens: tx Tïsp) Txq Kryceic sv AxKslxlptovt kx) KpilfTX róts vvasirioiq o vopioSsTVjc sko'ivgxts. 3) Atque alibi similia dicuntur: svioi Xsyoviriv.... (t*)v Axk. toXitsixv) dyif&OKpxTsï'oSxi 52 xxrx ts tx avvo-hix.4) Et pauperibus et divitibus alimenta aequa in syssitiis dantur. 5) Quam ob rem omnibus civitatibus syssitia utilia duxit: xsp) <rv<r<riTluv ts o-vv$oks7 irxvt xpfoipuv
flVXl TXÏq SV KXTS<TKSVXO~flSVXI? vTOXstTlV ViTXp%SiV. °)
Cuius legumlatoris propositi egregii Spartae autem perpauca reliqua sunt; etenim qui partem suam ad convivia afferre non iam poterant capitis deminutionem contrahe-
1) Eccles. 673.
2) cf. Joël 1. c. II. 753: „die ausfilhrlich moralpadagogische Motivation der Pheïditien aus Lygurgs Kopfe, de rep. Lac. V. 2, (ist) sicherlich nicht altspartanisch, und auch nicht Xenophontisch, sondern unverkennbar k y n i s c h".
3) Pol. 1263 b 40. cf. Kessler p. 49. A. 7.
4) Pol. 1265 b 40.
5) Pol. I294 b 27 : ourta rot srepi rijv Tpotyyv TCiVTCl tZtiv sv rótq tvttitlOl^i
6) Pol. 1330 a 2.



8o
bant, quod Aristoteles graviter perstrinxit. ') Apud scriptores posteriores autem Ephori auctoritas multum potuit cuius opiniones hac quoque in re asciverunt.
Priusquam de Spartanorum syssitiis iudicare poterimus inquirendum sane est num syssitia alibi quoque valuerint. Re vera multis locis nobis occurrunt: Corinthi, Megaris, in insulis Liparensibus fiëbant. 2) Similiter in lege quam Solon de sodalitatibus dedit <rv<r<riT0i nominantur.3) Aristophanes eos commemorat, apud quem legimus:
• xp%v)v xp%x? }j V; urpxrixi; toï? ^vco-itoic xyopx&v. )
Plato tradidit Mileti, Thuriis, in Boeotia syssitia valuisse : XX) TX <tv<J7iTlX "ÏÏOXKX [ïèv XXKX VVV cb$l>\£7 txc vTOXSICf
Tpoc Ss txc GTxeeic %x/\sxx-'S*iXov<riv 3è Mihwiav xx) Boiutüv xx) Qovpiuv iTXÏ'hsc. 5)
Aristoteles exposuit Carthaginiensium syssitia Spartanorum simillima fuisse.0) ,Nec mirum: Carthago enim, gentibus infestis circumdata in parte militari Spartae consimilis erat. Alibi contendit syssitia ex Italia oriunda esse:
TX 5f ITSp) TV)v "iTXXlxV tTOXXÜ KXXXWTSpX T0VTO3V, ') et paulo
inferius dixit: v) puv ovv tüv (TvtsaiTiuv tx^ic êvrevSsv ysyovs
1) Pol. 1271 a 26, 1272 a 13.
Neumann, Hist. Ztschr. 1906 p. 47 iure ostendit, eum qui ad syssitia partem suam non iam afferre posset xAI)pov amisisse, xAijpoi/ autem domini Spartani vitae fundamentum fuisse; „mit der wirtschaftlichen Voraussetzung fallt auch die politische Stellung; zprfftar' «v>fsï ist echt Spartiatisch".
2) Quos locos Wachsmuth, Hellen. Altertumskunde in capite cui titulus „Speiseordnung" II. 2. § 110 citavit.
Di o do rus quoniam de Liparensibus tradidit: xai rat oWiat ü xoivxt leaw&tieioi xai %8vrst xxrx <rv<rrlrix, Sisrétea-uv im' rivaf %p6wvt xoivmix&t pioOvret (V. 9-)i Trieber, Forschungen p. 25 arbitratus est bonorum aequationem syssitiorum fundamentum fuisse. Quibus autem opponendum est Liparenses Diodoro iudice syssitia instituisse ut ab insula piratas prohiberent; propositum militare igitur ne hic quidem defuit.
3) Beauchet, Histoire du droit privé de la République Athénienne IV. p. 362: „il est assez. difficile de déterminer quels étaient précisément les tuaviroi visés par la loi de Solon. Autant qu'on peut en juger par les lextes qui emploient cette expression, on doit admettre qu'elle s'appliquait aux soldats faisant ménage commun dans leurs garnisons ou en campagne."cf. Ziebarth 1. c. p. 167.
4) Vesp. 557. 5) LeSes 636 B6) Pol. 1272 b 33. 7) Po1- '329 b 7-



8i
vTpÜTOv. ') Pöhlmannio quidem concedo haec verba magni momenti sane non esse, indicia autem parum dehnita sunt, me iudice, quam ut ex contrario dicere liceat illa syssitia Italica et Spartanorum inter se dissimillima fuisse. *)
Ex locis quos attuli concl.udere igitur posse mihi'videor syssitia non solum in civitatibus Doricis, sed tota Graecia valuisse.s) Semper et ubique sodalitatis cuiusdam militaris cenas communes significaverunt. Inter Spartam et ceteras civitates hoe interest, quod apud Spartanos, assiduis fere bellis et Hilotarum seditionibus coactos, syssitia continua cotidianaque fiebant. 4) Quod polemarchi syssitiis universis praestabant 5) etiam demonstrat haec cum re militari cohaesisse. Praeterea huius rei Agesilaus testis est, qui bïTOTe yxp ê^loisv ij "Six cpiXixv ij 5/# vvyyéveixv rcov (pvyx&wv, èdihxaxs awcrirtx ts x'jtüv xxTX<rxsvx%eiv xx) eïg t&TTiTV$eix ixxvov 5/5aW/, birovoi yvpivx^eo-^xi èbsXoisv. G) Similiter Plato gwgItix et yvpivxo~tx coniunxit, qui scripsit: tx avee'mx (pxptev xx) tx yvpivxa-ix wpbc tov irbXspiov ê&vpijoSxi TÜ VOfiobsTVJ. 7)
Quamquam autem ex nonnullis testimoniis nobis syssitiorum propositum militare apparuit, multa tarnen obscura et ignota manserunt; ignoramus enim, ut quid afferam, quanam aetate syssitiorum socii fuerint neque satis liquet fuerit Spartanis una cena communis an plures. Si Plutarchum sequimur, qui haec tradidit: èfijy yxp olxoi htirveTj
i) Pol. 1329 b 22. 2) Pöhlmann 1. c. I. 65.
3) Poland 1. c. p. 127.
4) Ed. Meyer, G. d. A. II. § 211 putat Spartanorum syssitia „Reste der urspriinglichen Gemeinwirtschaft" esse. Similiter Büchsenschütz 1. c. I. p. 29 contendit: „diese Sitte geht auf das Princip der Gütergemeinschaft zurück". Quas opiniones Pöhlmann 1. c. I. p. 57 copiose refutavit atque conclusit: „Angesichts dieser Tatsachen erscheint die, Ableitung des spartanisch-kretischen Syssitienwesens aus politisch-militarischen und sozialen Motiven als die ungezwungenste und natürlichste Erklarungsweise.
5) Quod a Stehfeno quidem 1. c. p. 27. A. 42 in dubium vocatum Kessler 1. c. p. 54 autem rursus comprobavit.
6) Heil. V. 3. 17. Quem locum Trieber, Forschungen p. 17 affert quo demonstret „dasz die innere Einrichtung der Syssitien die eigentliche Grundlage des ganzen spartanischen Heerwesens war"; quibus verbis, mea quidem sententia, hnes autem transiit.
7) Leges 633 A.



82
eVeTf -$v<r*i ris y, xuwtyav onhete, ') dixerit quispiam Spartanis facile profecto fuisse ut talem causam ementirentur. Nee aliter res se habet apud Herodotum qui nos docet regibus, si domi manerent, simplicem partem pro duplice tributam esse, atque addit: tcIvto Te tovto kx) irpbc ïStureuv xXvftèvrec hr) lemvov rtftaaSxi. 2) Quibus ex verbis igitur colligere possumus licuisse Spartanos regem ad cenam domesticam vocare. Nee mirum est polemarchos Herodoti temporibus maiorem indulgentiam et benignitatem erga syssitiorum participes adhibuisse, postea autem belli periculis commotos hac in re diligentiores et fastidiosiores fuisse.
§ 3. In paragrapho tertia legimus Lycurgum in syssitiis tantum alimenti praescripsisse «5 mts vT^povir^xi ptvjre èvheïc yiyveirbxi. Capitibus secundo, tertio, quarto tractatis manifestum sane est his verbis Xenophontis ipsius consilia Lycurgo supposita esse. Attamen Xenophon concessit: voXXx Te kx) nxpxXoyx ylyvsTXt... o't Te ttKowioi eoriv ore kx) xprov kvTtTïxpxfixKkowstv. Subito igitur discimus quales fuerint vitae cotidianae verae condiciones; quod apud eos in usu erat repente expromitur, atque aminadvertimus cenam non semper modicam nee simplicem fuisse.3) Sed deinde Xenophon, quasi hanc maculam eluere vellet, syssitiorum frugalitatem laudibus extulit ac haec addidit: üo-re ovre epy,pióg irore v) Tpxre& fipwróóv ylyverxi, e<rr xv $tx<rx*ivü<rtv, ovre iroXvhxnXvoq.
Deinde Lycurgus xiroirxwxg r*i oix xvxyKxixc ,vré<retc, xt vcpxhXovo-t ptèv <rüpi»tx, <T<pxM>ov<ri Te yvufixg, ècpfaev óirórs
h^an eKxo-roc vrlvetv, Rühl vocem om tollendam
censuit, ad Müller-Strübingii argumenta reiciens,4) qui sic fere ratiocinatus est: Spartanis licuisse quidem de vino sumere quantumcumque quis vellet, iis autem interdictum fuisse ne cui salutem propinarent; Athenis enim hac in re convivas una bibere coactos esse (quae vrótretg
1) Lyc. XII. 2) Her. VI. 57.
3 Quae verba ad mensam secundam, quae 'énaixAov dicitur, spectare puto cf. Athen. IV. 140 C, 140 F, 141 C, D. 4) Neue Jahrb. für Phil. u. Paed. CXV1I p. 47'-



«3
igitur xvxyxxlxi dici possent); quem Atheniensium morem Xenophontem hoe loco improbavisse. — Cuius in argumentis acquiescendum tarnen esse non puto, nee vocem in codicibus traditam oöx tollendam esse mihi probatum est. Potius credo haec verba hinc explicandum esse, quod Lycurgus potionum non necessariarum, non desiderio naturali igitur terminatarum, finem fecerit atque imperaverit ut syssitiorum participes sitis tantum explendae causa biberent. Nee minus hoe modo Xenophontis verba ad ea quae Critias tradidit spectare arbitror; Critias enim narravit apud Spartanos quemque ex suo poculo potare nee wpoTróosiq fieri. ') Sed Xenophontis proprium est ut hunc morem talibus verbis enuntiet atque sententiam contemplativam insuper addat, potiones non necessarias malas esse, <rcpxM.ov>ri pth trüpixTx, <r<pxM.ov<ri 32 yvüpunq. -)
Praeterea quod vox xvxyxxïog hanc significationem, quam supra indicavi, hac in Xenophontis sententia habet, etiam comprobari potest Platonis verbis similibus, apud quem legimus: Big Sij xx) oZroq xp%av tüv sv xutü vfrovav, otrxi xvxXco-ixx) fiév, %pv(iXT«TTixx) 32 pt+ • xï Sij oöx xvxyxxTxi xkxMvrxi.3) Sic in Legibus dicitur: ixxs'msi tüv ivxyxxiuv vTuptxTuv *) et alibi audimus: ottÓtxv ik xvxyxxiovq stöy TTÓvouq xx) cpófiouc xx) Xxncxq... . 5)'
In his paragraphis audimus Lycurgum, minores cum maioribus natu in syssitiis miscuissé ut eorum exemplo adulescentes superbiam ac insolentiam exuerent. Denuo autem nisi obiter et verbis incertis exponit quo tandem modo haec facta sint, sed de rationibus quibus Lycurgus effecerit ut iuniores pudicitia imbueret copiose agit. Iam observavimus Xenophontem adulescentes modestia et tem-
1) Athen. X. 432 D:
Keu réd' &0( Siraprj) (ifAtriffia re Kei'/itvev tart irnsm -rijn airrljv abrolpófov xiKixa.,
V-vfi" ceivoSafiia^cu nfmiatu kofucrri KeyovTOL. cf. Athen. XI. 463 F: ActKtSmpo\,oi Si t*v *ee? av?& 'ixourron róa, 6 Si wa!i i ohoxóoq \hxi%€(\ tierov av iieoviif.
2) cf. Xen. Conv. II. 25.
3) Resp. 558 I). 4) Leges 844 B. 5) Leges 625 B.



84
perantia assuefïeri maximi aestimavisse; itaque identidem praedicat, quotienscumque occasio offertur, Lycurgum illam pudicitiam legibus sanxisse.
§ 7. Deinde narrat alia quoque in parte syssitia usui fuisse: eum enim, qui foris cenavisset, nunc coactum' esse ut tenebris domum rediret, cui igitur cavendum esset ne ebrius fieret. Quae verba profecto mira sunt; in paragrapho quarta enim exposuerat Lycurgum curavisse ut Spartani semper sobrii manerent. Consentio cum Habbenii verbis, id quod hac in paragrapho narretur „summe suspectum" esse. ')
§ 8. Lycurgus dicitur etiam animadvertisse eos qui corpus exercerent sanos et validos esse, eos autem qui corporis motus neglegerent tumidos et infirmos fieri; cuius sapientiam Xenophon igitur laudibus effert quod imperaverit ut 0 npsafivTXTOi; êv riï yupt-vxeicp consuleret c5? mitots txiiTo) êXxTTOvg tüv airim yiyve&xi. Quae verba multas difficultates habent, ita ut complures coniecturae allatae sint.3) Sed utcumque hic legendum erit, id tarnen perspicuum est Xenophontem dicere voluisse Lycurgum corporis exercitationes praescripsisse ne crassi neu pigri herent.
Xenophontem ipsum talibus corporis motibus favisse et per se intellegitur et ex nonnullis testimoniis apparet (cf. p. 65). In Cyropaedia legimus: kx) out xxjtöo (Cyrus) kots irp)v ïhpütrxi iéïnvov ypéiTO ovts «dtji? xyvpivxo-TOio alrov êvefixXXe.3) Atque alibi idem audimus: ênepsXeTO Vs kx) toutou '0 Küflo? ottuc {Minors xvfèpuTOt ysvópisvot fV) to xpio-TOv kxi to
1) Habben 1. c. p. 25.
2) Ut nonnullas explicationes afferam: Dindorf et Schneider in huius libeUi editionibus contendunt iharrovt pro voce flrrovf esse. Bazin 1. c. p. 71 citat Mem. I. 5. I ubi legimus-: &p' üvrn' Sv «V&«w/j«&* <?tt« Yurrfit $ oVvw $ «Qfohirlm % wóvov y) ütww, ut demonstret )?tt« talem significationem habere. Sed voces 'ifuÜTrm ac f?TT«v non idem valent non nisi „chez les écrivains bien postérieurs au 4° siècle.... Peut-être pourraiton toutefois, quoique le sens ici soit différent, citer le passage suivant de Démosfhènes pro Coron. p. 275. 9: ^oCfta/ pi) rSv tlpyturpévm mr$ xtcxBv ovroq sAflJTTMV tÏTOAif$&$ .
De aliis coniecturis cf. Rühlii editionem.
3) Cyr. VIII. I. 38-



léïxvov s<rioisv.... ') In Oeconomico narrat Ichomachum uxori suasisse ut ante 'cenam corpus exerceret.2) Nee minus Ischomachus ipse dicitur multa aute cenam conficere. s) — Denuo igitur Lycurgus dicitur idem perspexisse ac Xenophon ipse atque adeo in singulis partibus. Etenim Spartae ópioiwg yxp xiro re rüv o-ksXüv kx) xwo %spwv kx) xiro rpx%*iXov yvpovxtyvrxi. Unum idemque Socrates commendat: kx) yxp otXXo n vpoo-evevovio-x, ore ovïèv xpyov rov supixroi; ev r% ópxwei vyv, xK>' xptx kx) rpx%vjXog kx) tSKkhv] kx) %eïpsg iyviivx&vro,*) atque paulo inferius legitur: rêXog d' ori rov irxlV êirvjvovv üc êv ry ipxwei xttxv ro <rüpt,x yvpivxCfii,.... kx) o-jcïAjj kx) x£ïpxg kx) KscpxXviv. 5)
Rursus manifesto apparet Socraticorum rationes ac placita Spartae tamquam perfecta depingi. Sine dubio Spartani corporis exercitationibus studebant; °) sed rationibus quibus rov yv(ivx&<r5xt utilitas hic demonstratur, Xenophontis ipsius consilia ut Lycurgea afferuntur.
1) Oec. X. ii, quem locum in p. 9 citavi.
2) Cyr. H. i. 28.
3) Joël 1. c. II. 59 putat Xenophontem hac in parte dogmata cynica respexisse, qui föovfa post uroW commendarent. Sine dubio Xenophon huius sententiae notitiam habuit (cf. II. 9), hoe loco autem corporis motus valetudinis tantum causa Iaudantur. Si Joël sequimur, omnes corporis exercitationes ante cenam faciendae sunt, quod in capite quinto huius libelli non traditur, neque in ceteris locis rationibus cynicis, sed potius medicis commendari arbitror.
4) Xen. Conv. II. 16. 5) Xen. Conv. II. 22.
6) cf. Plato, Resp. 548 C: xai Tpïs-fWpaï 'yvfaaumi^» fiowrodfc tsti^tcévai, quae verba sine dubio ad Spartam spectant.



CAPUT SEXTUM.
DE OBOEDIENTIA Initio capitis octavi legimus: 'AAA# kx) oti (ih sv
~L7TXpTTfl (IX/XlO-TX ITS&OVTXC TXÏC X0%XÏq TS Kx) TOlc VOptOlC, hpiSV
xnxvTsg, quibus verbis Xenophon capitis summam comprehendit; etenim hoe in capite ostendit quantopere omnes Spartani legibus magistratibusque oboediant, atque ideo Lycurgus dicitur ephoratum instituisse ut hanc civium oboedientiam augeret.
Nee mirum est Xenophontem Spartanorum irs&xp%ixv laudibus extulisse, quippe quae virtus, ut nonnulla testimonia docent, ab eo maximi aestimetur. Sic Socratem dicentem facit: Avxovpyov Vs tov Axk., s<f>vi 'o Zuxpxrvig, xxTXyLspLO&viKxe; oti obYsv xv SixQopov tüv xKXcov vixsuv tv)v Sjt xpTVjv stto iviesv, s't ptv) to TTsiSretrSrxi Tolg vopioig pixXio-tx svsipyxirxTO xvTÏjj; tüv Vs xpxovTuv sv txïc iroteaiv ovk ofobx oti, oitivsc xv ToTg ■xoh'iTXig x'itiütxtoi utri toü Toïg vópioig TrsiSrsoSxi, ovrot xpiuTOi shi, kx) ttoA/s, sv % pixkio-tx o'i noXiTxi Toïg vèpioig irs'&ovrxi. ') Athenis multitudinis dominatus profecto immodestiam effecerat, atque in Memorabilibus Athenienses reprehenduntur quod <rw<ppovslv ts kx) svtxktsÏv kx) 7rs&xp%s7v neglegant. 2) Similiter in Oeconomico legimus: ob V xb" SsJoi kx) xyxSso) kx) sttio-tvipiovsg xpxovTsg robg xuTobg nvrovg, noXXxKig Vs kx) xXXovg vTxpxkxpi(2xvovT3g, xio-xwopisvovg ts sxovo-iv afcxpóv ti ttoisïv kxi
1) Mem. IV. 4. 15.
2) Mem. III. 5- 21. Quam reprehensionem Isocrates refellit, qui scripsit: ixpifTSt pe™ (sc. Athenienses) t$v phi xara yJfv fiytpovlm wc' slrc&lxt xai a-ttfyfovóvm xai nt&a(%lat xai t&v bAAwv tSv roioórm fteAfrwfiEvijv. (Panath. 115). cf. Seyffert 1. c. p. 52, Münscher, Philologus 1920 p. 22.



«7
5TfidsirSrcii ólofiévovg (3é>\Tiov elvxi, xx) xyaAAopiévov.g rü vrei§e<r§xi eva exxrrov xx) avyaïxvTxg... ') In Cyropaedia de Persis tradidit: ró re yxp Toïg xp%ouo~i vre&eoSxt iraaiv èv xoiva xelrxt. 2) In educatione Persae pueros ètèxtrxoviri... xx) vre'&eoSxt roig xp%ovvi.3) Xenophon haec conclusit: el Toivuv piéyio-rov xyxSov to ireib'xp%e~iv cpxiverxi...*) Agesilaus sic laudatur: èv roïg- (teyloroig SÈ ucpeXvi patri rijg Trxrpfèog xx) rode èya riSrypu xötov, oti dvvxTÜTxrog cov èv ry iroXei, cpxvepog *iv (jLxkitnx roig vópwig XxTpeóav. rtg yxp xv v^seXv^ev xTTeAeïv, opüv, tov (SxTiXèx Tre&ópievov.5) Atque alibi haec legimus: óVou yxp avSpeg Seobq puv <ré(3oiev, iroXepixa. 3è xtrxolev, ire&xp%ixv 3è psXeraev, irüg oiix eixbg èvrxx&x iravTX ptetrrx fAjr/Swi/ xyxSwv elvxi; °) Alio loco Xenophon to xp%e&xi roïg ap%ovcriv ducit to wXeivTOv Sij xl-iov. ')
Quae we&xpxlx autem non solum a Xenophonte sed etiam a plurimis Atheniensibus ut summum bonum laudata ac commendata est. Iam audimus Solonem, interrogatum quomodo urbes incolendae essent, respondisse: êxv oi ptèv tto?Jtxi roig xp%ovai trefócovrxi, o'i Sè xp%ovTeg Toïg vópioig. 8)
Anonymi Jamblichi haec verba traduntur: It<
robvv ovx êvTi irXeove%ixv êppixv Se/, ouSè to xpxrog to hr) tjj irXeoveiqiai ifyeï&ai xpeT*)v eïvxi, to 3è tüv vópiav virxxovetv
1) Oecon. XXI. 5.
2) Cyr. II. 3. 8. Fortasse hoe loco sententiarum ordo snam habet vim. Primum enim dicit: opa ykp ó/ialx ph Tpo<py xmntq ij/mg ro <7&{ta. i«o5»r«;, tum: ó/iotag §è Tvvova-lxg navrag iz'écoui^svouc, deinde ro . .. roig xpxQvtn Tref* Sttèeu irluriv iv zoiva xSrau, postremo to ... 5rpd; roug icoKe{tlmg a^xifuiv üvou... TpoxéxpiTM tuihhttTTOv etveu. Quorum omnium summa est to xyM%eiT%ou vtai aperij, Itaque Persarum mores et instituta hic simili ordine quo Spartanorum hoe in libello tractantur. Quod de Persarum veüotfxi» ante to ÜXkihov tlvcu agitur, et ro uym!%etècu mft ccperijg apud Persas quoque omnium maximum est, quod gravitatis causa in Cyropaedia quidem initio, in Republica Lacedaemoniorum autem in fine deponitur, argumenti loco afferri posse puto quo demonstremus caput octavum transponendum non esse: W u 1 f f enim caput inter capitis decimi paragraphos septimam et octavam insertum fuisse putavit. cf. Habben 1. c. p. 31.
3) Cyr. I. 2. 8. 4) Cyr. VIII. 1. 2. 5) Ages. VII. 2. 6) Ages. L 27.
7) Heil. VII. 1. 8. 8) Stob. Flor. 43. 89.



88
hiklxv; nov/ipoTtky} yxp xvtyi * ïixvóix km. ') Quae verbanobis capitis octavi paragraphum secundam in mentem sane revocant. 1 /'».
Quanta laude oboedientia digna sit ex his verbis Aeschyli apparet:
nsfoxpx'ix yxp egti Tv)g svirpx^ixg
H>ITv)p, yovyg (ruTijpog' ) Haud aliter res se habet apud Sophoclem, qui eam talibus verbis celebrat:
tüv 5' èpSovpsvuv'
(rcp^ei tx.7T0>\Xx o-èpt,^ v) vrs&xpxix. 2) Quantopere haec ire&xp%ix Euripidi placuerit, hi versus demonstrant:
TO yxp TOl <TVVS%0v XvSpUTTOöV wTOKSig
toüt so^s\ otxv Ti? tov: vópiovg o~ütyi xxXüg. *) In tragoedia cui titulus AixTvg haec legimus: [lv\ vslxog, u yepxïè, xotpxvoig t/9w ' <rs$siv Sè Tobg xpxTOvvTxg xpxxïog vóptog.5) Eiusdem generis est, quod in tragoedia ignota legitur:
"Ap%£<r$xt xpsüv xxxovg vit" £0-3 Xüv, xx) xXvsiv tüv xpso-o-övm. °). Pericles in oratione funebri Athenienses ita laudat: tx tvipoo-ix tix Isog pJcXidTX ov TTxpxvopoovpisv, tüv ts xU) êv xpXV ovtuv xxpoxasi xx) tüv Vo/uov, )
Isocrates praecepit: Tovg pièv Séovg cpofiov... Toïg Sè vófioig ts&ov. 8)
Nee minus Plato hanc oboedientiam reipublicae optimae utilem putavit, qui scripsit... xx) xxMu7ri&<r$xt XP*I rü xxXüg "hovhevo-xi pxlXov i$ tü xxküg xp%xi, irpÜTOV pisv TÓtg vópwig üg txvtv\v Tolg SsoJg ovtrxv èovtelxv, svtsit" ie) Toïg npeo-(3vrépoig ts xx) êvTtpuxg (3s(3tuxó<ri Tovg veovg.... )
Aristoteles sic iudicavit: ovx ïrri Sf svvo/iix to sv
i) Diels L c. II. p. 632, 6. 1. 2) Sept. 225.
3) Antig. 675. 4) Suppl. 312. 5) fr. 345.
6) fr. 870.
7) Thuc. ft. 37. 3.
8) DemoD. 16. 9) Leges 762 E.



89
KsTvSrxt tov? vópiovc, [m\ vrs&eoSrxi Sf. 5/0 pilxv pCsv svvopixv vtcoXyitttèov sïvxi to 7re'&eo%xt toïc Ksipisvoic vópioic. *)
Notatu autem perdignum est omnino Graecos illam 7r£&xpxixv ut ita dicam pro civitatis fundamento habuisse. Quod cum eorum sententia cohaeret, tov vópov omnium rerum dominum esse, tov vèpov. omnia continere, civitatis felicitatem et salutem communem conservare, omnium bonorum fontem esse.2) Cui vópcp ut omnes oboediant civium igitur primariam curam esse oportet. Facile intellegi potest saeculo quarto eos, qui multitudinis dominatum aegre ferrentac putarent Atheniensium immodestiam magna reprehensione dignam esse, hac in re denuo Spartam civitatem optimam duxisse. Neque quisquam mirabitur hac in republica rei militaris studiosa modestissime et diligentissime parendum esse. Plato ea de causa Spartanos laudavit: vpcïv pisv yxp, sïxsp kx) ptsTpiug kxts<tksvx<ttxi tx tüv vopwv, sic tüv xxkkio-Tuv xv eï>) vajtuv pt*) &ts7v tüv vscov pirfÉvx sxv woïx kxXü? xvtüv v) piy) kxKüc s%ei, pip Sè cpwy
KXI fs SVOC (TTOpiXTOC 7txvtxc (tvpiQülVSIV 7txvtx KXKÜ? KSÏTXl
SévTccv Ssüv.3) Attamen ne hac in re quidem Sparta Platoni optima visa est, qua in civitate deforme obsequium quidem inveniretur, oboedientia voluntaria autem prorsus deesset, atque eum Spartam significantem dixisse: iïo-xsp
vTXÏSsc vTXTSpX TOV VOpLOV XTTÖhïhpXO~KOVTSC, 0l>% v7t0 xe&ovc x\/\x
v%o fiix? xeTrxthvfiévoi hx to Tijc xtySivijc MsuVjj? Tijc purx Xoycov ts kx) cpi>\o<ro<pixc ^(is/\^Ksvxi... 4) perspicuum est. — Praeterea Spartanos quoque hac in oboedientia interdum peccavisse nee statim punitos esse haec Thucydidis narratio nos docet, ubi refert Pausaniam ephoris in suspicione fuisse: rx ts xXhx xvtov xvso-kówovv tï rl ttov s^shii^to tüv xxSso-TcliTcov vopipuov. 5) Nunc demum eum diligenter observant ne quid peccavisset ac omnia quae antea siverant subito suspicionem movent.
1) Pol. 1294 a 2.
2) Kaerst, Geschichte des Helle nismus I. p. 5—8.
3) Leges 634 D.
4) Resp. 548 B. 5) Thuc. I. 132.



go
Attamen Sparta profecto apta erat quae tamquam civitas ubi 7rsibxp%lx ut summum bonum honore floreret adumbraretur.
§ i. In paragrapho prima Xenophon docet Lycurgum, priusquam leges et instituta dederit, civitatis primores ad suam voluntatem perduxisse. Quae res rationi sane convenienter descripta demonstrat Xenophontem sibi proposuisse ut ea, quae olim Spartae facta sint, hoe modo describeret quo verisimilia herent ac menti plane probari possent.') Similiter in paragrapho quinta docet Lycurgum leges Delphis sanciendas curavisse ut earum auctoritas maior fieret. Lycurgo igitur rationem supposuit quam postea viri rerum civilium periti sine dubio ad vitae usum identidem contulerunt; quotienscumque quis enim rebus novis studuit, oraculum adiit quod eius consilia sanciret. Lysander idem fecit2) et belli Peleponnesiaci initio noKkx (ih XÓyix sKsyovro, voKkx Ts %py,<TpoXÖyoi pof sv ts toï? pts>\Xoviri xotepovttrsiv kx) sv txï? xXhxa; xoXso-iv.3).
§ 3. In paragrapho tertia Lycurgus dicitur cum iisdem optimatibus ephoratum instituisse: shb<; Ts kx) tv\v Tij? sepopstxe ~hwxy.iv roii? xurous tovtou? <rvyKxrx<rKsux<rx>, sTrsirrsp syvaxrxv to vrs&so^rxi pvsyio-tov xyxSbv shxi kx) sv tÓKei kx) sv o-TpxTi? kx) sv ohep • *) Qua in sententia Xenophon igitur cum Herodoti opinione congruit; postea vulgata opinio erat regem Theopompum ephororum potestatem instituisse. 5)
1) cf. Ed. Meyer, Forschungen I. 231.
2) Diod. XIV. 13. cf. Wilamowitz, Homer. Untersuchungen 1885, p. 272, Ed. Meyer, Forschungen I. 244.
3) Thuc. II. 8.
4) Ed. Meyer, Forschungen I. p. 248 dicit verba sUot Si demonstrare Xenophontis temporibus non iam „unbestrittene Überlieferung" fuisse ephoros a Lycurgo institutos esse. Sed si ita interpretamur, verba sUic Si ad enuntiati initium solum spectant: „verisimile est Lycurgum cum suis ephoratum instituisse". Mihi autem probabilius est haec 'verba ad totum enuntiatum pertinere atque significare verisimile esse Lycurgum cum suis ephoratum instituisse, quippe qui intellegerent ri Kt&eoSat néyurrm *yaSriv «Tww, ita ut enuntiati partis secundae gravitatem augeant.
5) cf. Ed. Meyer, Forschungen I. p. 244, Kessler 1. c. p. 35, Jacoby, Apollodors Chronik, Philolog. Untersuch. 1902 p. 138.



9'
Xenophontem autem, quippe qui Lycurgo legumlatori perfectissimo omnia fere instituta egregia adiudicet, ') in huius sapientiam ephoratum quoque vertisse non est quod miremur. Lycurgus, Xenophonte quidem auctore, ephoratui magnam potestatem dedit intellegens oboedientiam pèyittov xyxSrbv eivxi. Sed utcumque rerum scriptores de ephororum origine ac negotio primo iudicaverunt, 2) hoe munus institutum esse eo consilio quod Xenophon hic affert nemo profecto contendit. Fuerunt, qui id hinc explicandum esse putarent, quod Xenophon ephoros consilio tamquam Spartanorum censores depinxerit ut eorum opinionibus, qui contenderent eos potestatis regiae parte iniuriose potitos esse, repugnaret.3) Potius autem credo sententiam to reiSeoSxi (iéyio-Tov xyx&bv eïvxi quasi fundamentum „theoreticum" iactum esse omnium, quae in paragraphis sequentibus de ephororum officiis copiosius et accuratius disserit. Quod ikxvoi piev e)o~i fypitovv ov xv $ov/\uvtxi teste Xenophonte adiuvat ad re&xpx'ixv efficiendam. Xenophontis sane proprium est ut contendat Lycurgum munus quoddam (h. 1. ephoratum) virtutis (h. 1. re&xpxixq) persequendae causa instituisse.
§ 4. Praeterea ephoris magistratus a munere removendi atque in indicium vocandi potestas est, quam ob rem Xenophon eos cum tyrannis comparavit: *) Toixvryv 3è £%ovtx? dvvxfiiv o\i% Sa-rep xï xXXxi ró/\ei? èSui rovg x'ipeSévTxg hxpxeiv ro %Toq brug xv fiovhuvrxi, «AA' Sa-rep oi Tvpxvvoi..., viv tivx xtoSxvuvTxt rxpxvofiovvrx ti, eföv? rxpx%pvipix ko/\x?oy<r<. Quae verba: oux S<rrep x\ x/XKxi ró>\ei? mira sunt;
1) P- 3-
2) Ut nonnulla iudicia nostri aevi historicorum afieram: Ed. Meyer Forschungen I. p. 252 putat ephororum munus primum iuris dictionem civilem fuisse, cui Greenidge, Handbook of Greek constitutional history p. 103 assentitur; contendit enim initio 'ephoros ius dixisse regibus in hostes profectis. cf. Gilbert 1. c. I p. 17. A. 1. Neumann, Histor. Zeitschrift 1906 p. 43 „Die Ephoren werden urspriinglich die Obmanner der Phylen die Schultheisze der fünf Orte gewesen sein".
3) Ed. Meyer, Forschungen L p. 248.
4) cf. Plato Leges 712 D.



92
sine dubio ad Athenas spectant; Xenophon autem profecto non ignoravit ibi magistratus singulis mensibus appellari. ') Sed apertum est eum adeo in Spartae laudatione occupatum esse, identidum praedicantem Lycurgum omnia instituisse êvxvTix ceteris urbibus vel oi>% wnrtp xï xKXxi noteiq, ut hoe quoque loco temere id scriberet.
i) Aristot. Athen. resp. 43:4: ■xpoypa^owi & T"S èxxA«)s7*« ovroi plm nhi Miflaa, èv g Sé! rite. Sp%*« iieixeipmoveiv, el Soxoöo-i xxMSs Üpxeiv... atque alibi (61. 2) legimus: «t/%«potov/« S' uWSv etrri xxtu -rtjv wpuT«ve/«v èxeurrxv, tl SoxoStrn xeeMSt &fX"v- x!*v T'va **oxeipOTOvfoc«riv, xpfvwa-ty èv tö hxtumiplif. xhi (ihi «AS TifiSa-iv Üri XW w«3*7v § iixorëUrw, Sv P ivo^vytf w«A;v 'upx*'- cf. Schoemann-Lipsius 1. c. I. 420.



CAPUT SEPTIMUM.
DE VIRTUTE
Capite nono de Spartanorum virtute agitur, cuius verba prima: x%iov 3f rov Avxovpyov xx) roUs xyxoSijvxi, ro xxrspyxttxvzxi sv r\ji iroXsi xïpsrürspov eïvxi rov xxXov Sxvxrov xvr) rov x\o~%pov @!ov, statim capitis argumentum indicant. Sententia ipsa, quae semper et ubique accommodari potest, nihil ponderis habet. Ut perpaucis exemplis utar, Pericles in oratione funebri dixit: xXysivorspx yxp xvhpi ys Cppévvipx s%ovri ij sv ra\psrx rov] ptx/.xxio~§-/,vxi xxxcoo-ig Üj o pitrx püf&YiS xx) xoivijs fATr/So? xpix yiyvópisvog xvxi<r§*iro<; Sxvxrot; ') Similiter apud Isocratem legimus: Srwep rüv xvo*püv rol? xxXóïq xxyxSoïi; x'ipsrèrspóv strri xxXü? xttoSxveTv ij %ijv xï<r%pü<;.2)
§ 2. Deinde Xenophon de virtutis commodis agit atque contendit virtutem magis quam ignaviam hominibus prodesse. Hic igitur nobis eadem prudentia et ratio („rationalisme") occurrit quam supra (p. 88) iam observavimus. Etenim Xenophon sic ratiocinatur: eorum qui locum teneant pauciores occidere quam eorum qui fuga salutem petant. Virtus est pxuv xx) ijbioov xx) svropurspx xx) \o~%vporspx. Hic igitur illa epithetorum, comparativis et superlativis expressorum, coacervatio invenitur qua Xenophon delectabatur.3) Deinde pergit: WviXov \%s Sri xx) svxKsix pwKio-rx "sirsrxi r% xpsrijj' itaque denuo causa affertur cur virtus prosit. 4)
i) Thuc. II. 43. 6. 2) Paneg. 95.
3) cf. Bazin 1. c. p. 60.
4) Joël 1. c. II. 557 „Geradezu wie ein antisthenisches Citat mutet der Satz an: e1iic?\eto:..., zumal sich hier die Thesen des Herakles von den xyaSjoi als den besten <rv/iij.z%oi und von der eliSaipun/ia des iyaS:óg anschlieszen". Quod mihi nimis quaesitum videtur; etenim haec verba ad argu mentationem. virtutem hominibus prodesse, prorsus aptissima sunt.



94
Lycurgus igitur roig pcèv xyxbolg ev^xipiovixv, roig Sè xxxolg xxxoWxipuivixv irxpetrxevxae, quod Xenophon maxima laude dignum putat. Nee mirum: Xenophontis enim institutum est suum cuique praemium persolvendum esse, qua ratione, ut erat usu vitae peritus, homines ad virtutem incitaret. Cuius sententiae multa testimonia nobis praesto sunt.
Socratem dicentem facit: kx) p<Mv rb rovg xxxovg xo/\x&iv, xx) tovi; xyxSovg rifixv, xpUporêpoig olpcxi irpoo-v^xeiv. ') Similiter in Oeconomico de iustitiae commodis agitur: xx) "hixxioervv/jv S' xvr% svevToiovfisv, Tipuaripovq r&êvreg rovg Hixxwvg rüv xSlxuv xx) èirfèeixvvovTeq irXovo-iürepov xx) èi\evbepiürepov (Siorevovrag rüv xMkuv'2) Atque alibi contendit vestem ac calceos meliores et peiores faciendos esse: "va y tov xrpetrru roig fieAr'mi riptxv, tü Te %eipovi ra ijfvrw o*i$óvxi.3) Ex eodem genere sunt haec: ol 3è fixvihixo) voptoi ov pióvov fyptioviri rovg xhixovvrxg, xK>\x xa) ü(pe\ovo~i rovg Wixaiovg- uo~re bpüvreg ttiXovaiurèpovg yiyvopkvovg rovg Stxalovg rüv x&ixuv iroX/\oi xxt cpO.oxepSelg ovreg sv pixXa êitipèvovai rü pvA. xWixelv. 4) In Hierone Simonides: üg, inquit, 3è o~vveXèvri elirelv, el xx) xxrx irxvrx èptXpxveg eï/t ori o ayxSfóv ri ehvjyovpievog oiix xripi^rog ïo~rai, vToX^ovg av xx) rovro êl-opftfaetev epyov icomifèxi rb sxonelv ri xyaSóv. Haud alia de Agesilao audimus: e%xipe Te rovg puv xlo'XPOxepSeJg vrév^rxg ópüv, rovg Sf öixxtovg vr>\oviriovg irotüv, (3ov/\i(ievog rv)v Wixxioavvviv rijg xèixixg xepUxteurépxv xx^iarxvxi. °)
Quae sententia, oportere viros bonos fortuna prospera, malos autem adversa uti, non solum apud Xenophontem invenitur. Stobaeus Solo nis opinionem similem ostendit:
SoAav exeivyv èiicev apiarx ryv itoXiv olxeltrbxt, êv y rovg ayxSovg xvhpxg o-vpifiaivet npcaoSai' xa) rb êvavrlov, êv y rovg xxxovg xpivveoSxi. ')
Plato quoque ita iudicavit: vixyrvipix Te xx) xpio-relx exasroisi rovruv S« Siavépeiv êyxüptia re xa) ■■bóyovg xotelv x/WviXoig, omlig ng xv êxxirrog yiyvtjrxt xxrx re rovg xyüvxg
l) Mem. III. 4. 8. 2) Oec. IX. 13.
4) Oec. XIV. 7. 5) Hiero IX. 10.
6) Ages. XI. 3. cf. Cyr. VIII. 1. 39.
3) Oec. XIII. 10. 7) Stob. Flor. 43. 76.



95
èv irxvri re xv ra (3ia, rov re xpiarov "hoKOvvrx eivxi Kospovvrxg kx) rov nvt ■hèryovrxc. ')
§ 4. In paragrapho quarta Xenophon narrat Lycurgum ignaviae gravissimas poenas proposuisse; ita verba: roig kxkoï? KXKOtïxtfiovIxv Ttxpeo-Kevxo-e, quae antecedunt, nunc clarius illustrat et de singulis agit; exponit enim quantam severitatem Lycurgus in iis adhibuerit. Denuo ab adumbratione ceterorum Graecorum consuetudinis orditur, quorum in civitatibus fV/xAtjsw yuovov e%ei xxxog elvxi. Breviter inquirendum videtur num haec verba ex veritate scripta sint. Immo indicia contraria suppetunt. Athenis enim, si quis recusaret in classe stipendia merere aut proelium defugeret, xvxvpixxlov vel TietfJxg ypxcpjfv contrahere ac ignominia affici potuit. 2) Lysia auctore bonorum publicatio subsequebatur.3)
lis, qui militiam detrectabant xrsrpxreixg ypxtpvi imminebat. 4) Aeschines scripsit: 0 yxp lA>\av ó irxXxibg vopiojfVjj? èv roïg xvr'oïg êvTirtfiloig aero SeTv èvé%eoSxi rov xo~rpxrevrov kx) rov KeXoiwrórx rvtv rx^iv kx) rov "SeiXov optoiag. 5)
Rursus igitur animadvertimusXenophontem adeo Spartae laudationi intentum fuisse ut veritatem, Athenis quoque ignavos gravibus suppliciis affici, e conspectu amitteret. Xenophon autem, rebus militaribus favens, manifesto delectatur describens quomodo Spartani ignavos tractarent, atque de his moribus copiose agit. Narrat enim ibi neminem virum ignavum <tvo~kv\vov assuniere, neque quemquam in pilae
1) Leges 829 C.
2) Andocides, De myst. § 74: x<zi oVöVo/ A/Vo/ev rtjv r&tyv ij avrtatsi«{ M Sei/\ia( ï) avavfta%iov 'ó<p*oiev ï) rijv cunriSa axoflxMiev... ovroi Tcevreg arifiot ijtrav ra rafiara, ra Se xpypara el%ov.
3) Lysias c. Alcib. I. 9: xai roig sroAEft/oi/j 'éSeio-e xai imreien hreSrvtiyo-e... «AA' ej3ovA0x arifioi; elvat [xai ra xpvifiara avrov Sy/ievbyvxi.] Quam discrepantiam inter Andocidem et Lysiam alii putaverunt ex temporibus diversis, alii-ex delicti gravitate pendere. cf. Gilbert 1. c. I. p. 355.
4) Lysias c. Alcib. I. § 7: ao-rpar eiag fièv ykp Sixalaq av avrov iKSSvai, ori xaraKeysig éVA/nf$ ov rvveZytóe jt*e&' v/züv ^jyrparevvó^ievo^ AtTorafyov Sè ó'ri ev rfi Tf^fi^ ffrparOTëSia fióvoq ov xapèo-^e fiera ruv oAAwv éavrbv ra&cct, SeiAiaq Sè, ori Ssïv avrov fiera rov oTrXtrav xtvSvveveiv ttrxeveiv e'ikero.
5) c. Ctesiph. § 175.



96
lusione neque in choris eum sibi adiungere, eum minoribus natu de sella surgere debere denique talem virum cum civibus nullum commercium habere atque ignominia acerbissima affici. ') Per se intellegitur Spartanos, rei militaris studiosos, in ignavos gravius consuluisse. Cuius gravitatis Herodotus quoque exemplum attulit, apud quem legimus: 'o 'ApuTTÓttyipog f7%f hsihóq ts kx) xTtplyiv irxaxuu Vs
TOlits YITI/ACOTO ■ OÖTS o'l vTlip Ovhs)q skxvs "LTTXpTMpEUV OVTS S(«-
KsysTO • fosïhoq Vs eï%s 'o Tpsaxq 'kpivTohvipioq Kxhsipsvoq. 2) Sed quis diiudicaverit, haecne omnia plane ita facta
sint ut Xenophon scribit ? Equidem puto ex ignaviae gra-
vitate et genere poenas pependisse; vix enim est credendum
tales poenas stabiles et fixas fuisse.3)
Xenophon concludit non mirum esse in civitate, ubi
ignavi tam gravibus suppliciis afficiantur, huic vitae mor-
tem anteponi.
1) cf. Plut. Ages. XXX.
2) Her. VII. 231. cf. Kessler 1. c. p. 78: „Aus dieser Erzahlung Herodots haben die „Lykurgforscher" unbedenklich eine Bestimmung des Gesetzgebers konstruiert".
3) Nic. Damasc. fr. 114. «/V^pêv Sé \<m Js/Aüv aiaxi^im $ avyyvfacutriiv D <J>Mov yevértxi, quae verba sine dubio ex hoe Xenophontis libello recepit.



CAPUT OCTAVUM.
DE GERUSIA
Caput decimum. Porro Lycurgus dicitur hac quoque n re se legumlatórem summum praestitisse quod tvjv xpio-iv rijg yspovrix? instituerit atque ita effecerit ut usque ad senectutem virtus exerceretur. De quo argumento paragraphis proximis accuratius disserit, sed verbis tam obscuris et indiligenter compositis ut intellectu difficilia sint et multas offensiones afferant. Attamen quae Xenophon de gerusia docet, qua de dignitate nobis pauca testimonia suppetant, magni momenti sunt. Quid enim Herodoti verba prosunt, qui haec tantum refert: tov?.... yspovrxg ïarvjo-e Avicovpyo?. ') Quae Ephorus de hac re tradiderit apud Nicolaum Damascenum ita afferuntur: xpia-ig Sè riji yspovTix? «ri rep réppiXTi tov (Biov wporr'&i-Txi Toïg ts ev ïj Kxxüg ttftreuri,2) qui sine dubio ea, quae Xenophon de hac dignitate narravit, in usum suum convertit.
Ad Platonis opiniones theoreticorum sententiae multum potuerunt, qui quarto saeculo Lacedaemoniorum civitatis formam tamquam puepiiypèvviv interpretati sunt et copiosissime disputaverunt qualem rationem gerusia ad reges haberet3). Sic in Legibus hanc sententiam dixit: [ie'tyvvo-tv tv\v kxtx yïjpxg o-ueppovx hvvxpuv tjj kxtx ykvoq xföxisi pÜpLlfl, TVjV tüv êxTÜ kx) efaoo-i yspovTW faityvjCpov TX [iêyifTX Tijj tüv fixo-iké'iov vToiyo-xo-x t$VVXpl,£l. 4)
Aristoteles autem gerusiam magna reprehensione
1) Her. I. 65.
2) Nic. Damasc. fr. 114. 13.
3) cf. Kessler 1. c. p. 30.
4) Leges 691 E.
7



98
dignam putavit; dixit enim senes facile pecunia corrumpi posse, praeterea improbavit eos per totam vitam xvploug xpitreuv pieyxXav manere neque rationem reddere cogi, ') neque ex legibus scriptis sed arbitrio civitatem regere;2) eorum creationem irxilxpiwhvt dicit.3) Sine dubio Aristoteles sui aevi senes spectavit. Quam gerusiam in nobilium potentiam accepit; etenim scripsit: ol (th ovv 0<*owA£~$ S<<* rviv xürüv TiyMv ovrai i%owiv, ol Ss xxhol x.xyx$o). Sik rviv yspovtrlxv — x$/\ov yxp v, xp%M xurtj Tij? xpstij? Isnv — o § è Wij po? \%ix rv,v ècpopeixv — xx^s'ustxtxi yxp f ? xvTXVTUv. *) Alibi refert nonnullos contendere: t>jv tüv yspovTuv xp%Mv oUyxp%ixv {avxi).s) Ex alio loco apparet vulgus senes creare quidem dignitatis particeps autem non esse: Tovg puv yxp yêpovrxg xlpovvTXi (sc. 'o \%Vipoq\ Tij? de ecpopetx? ft£t£%ouo-iv.6) Quibus ex locis id profecto efficere posse mihi videor eos solum, qui ex optimatium ordine esse, gerusias
1) Pol. 1270 b 35: 'éxs' *** T* "P' rSv Y'P^m &PXW •» xxMSf xvtoïs. hrieixBv piv yxp 'óvrm xai wexxiSevpsvm ïxxvüt; xpo? xvSpxyxsixv r&%* av ihesié tv? o-vpipépsiv t% nikst, xalroi tó ys Sta fliov xvpiovf slvai xplirsav fisyaXuv ot pip 1 <r (2>f r tj <r 1 (j.o-j .., tov rpóirov Si toStw xsvatSsv(isvm Hots xxi rov vo(jlozstyiv xvriv Sextersiv oiix xyxSroli; xvSpXo-ev, ovx xa-tpxléi;. (patvovrai Si xai xxt xS e> poSoxoó psv 01 xsii xaraxapi^épisvoi 9TOAA& rSv xoivüv of xsxoivamtxórtf t?? «pfcifC rteSntt, Stóitsp peAr/ov xvTobt; pij xvsvSvvovc. sivxC vSv sio-lv.
cf. Pol. 1272 a 36: To yxp xvvirsi'Svvov xai to Six fji'ov pisiZfiv so-ti yèpxg tv)$ x%txq xvroïg.
2) Pol. 1272 a 38: xai rh ftif xxrx ypxmixTX 'dpxsiv «AA' avToyvupovaq
£TtTCPx?.éq.
3) Pol. 1271 a 9: 'in Si xai ritv a'ipsatv %v iroioSvrai tüv yspóvrwv, kxtx ts t>jv xpto-iv sari irxiSxpiuStfs, xai rh avriv aiTsitèai tov c&iufeviir&iisvov tï)5 ipx^t ovx opSüg 'éxsr
4) Pol. 1270 b 23. Ed. Meyer, Forschungen I. 255 A. 2 verba xaAoi xxyaSoi „die Besten", h. e. „die, welche sich ausgezeichnet haben" sonare arbitratus est, quod etiam ex verbis additis: 2&Ao» yxp... rii$ óperifc so-riv effecit. Ed. Meyer prorsus negat Spartae generis nobilitatem exstitisse, ut Gilbert L c. I. 13 A. 1 contendit. Equidem cum Gilbertio consentio; quod hoe loco reges, nobiles, vulgus enumerari id comprobare mihi videtur. Gilbert sic interpretatus est: „dasz die Geronten aus der Classe der Wohlhabenden genommen wurden, die sich durch persönliche Tüchtigkeit auszeichneten".
5) Pol. 1265 b 38.
6) Pol. 1294 b 30.



99
iudicium subire posse. ') Sed verba: 3&/\ov yap $ apxh xvtvi rij? apeT%? êo-Tiv, quid haec sibi volunt? Demosthenes iisdem verbis usus est, senatoriam dignitatem commemorans: êiretèxv ti? el? tyiv xx^ovptêvxv yspovtrlxv èyxpfoy Txpx<r%uv x'jtov oïov %pi), tSeo-iroTr)? fo"T< tüv 7T0Xi\üv. èxeï fih yxp SOTl Tij? aperij? x$/\ov rij? ttoXitbix? xvpla yevk&ai ptsTx tüv opwlcov, trapa 5' ^pt,7v Txvry? ftèv o Wv,pio? xvpio?. 2)
Sed hac in quaestione versantes, redeamus unde digressi sumus ac videamus num Xenophon nos huius rei certiores facere possit.
Iam observavimus eius verba ad intellegendum aperta non esse. Haec est maxima difhcultas, quod b nept rij? tyvxijs xyév (§ 2) si verbis „periculum vitae et necis" reddimus, ovto? 0 ayév, de quo in paragrapho tertia agitur, ad illud certamen respicere non potest. Ut hanc difficultatem tollerent, exstiterunt qui b nep) rij? tyvxijs ayév „ certamen de virtute animi" sonare arbitrarentur. 3J Quod mihi probare non possum; in paragrapho prima Xenophon narrat Lycurgum maxima laude dignum esse quod usque ad senectutem virtutem coli curaverit atque tviv xphiv Tij? yepovrla? instituerit, hoe est, iudicium quod senibus subeundum esset ut in gerusiam legerentur. Perspicuum est in paragrapho altera de re prorsus nova agi: a^iayourTOv.... xa) ...., et nunc Xenophon dicere vult omnes viros dignitatem senatoriam ideo summo studio expetere quod Lycurgus, ut erat sapiens et usu peritus, senes xvplov? tov vrsp) Tij? tyvxvi? ayüvoc reddiderit; Xenophonte igitur auctore ius publicum dicebant. Senes cum tanta auctoritate essent, quisque operam dedit ut bene audiret et magnam virtutis opinionem apud plebem haberet. In paragrapho tertia verbis ovto? b ayév redit ad t*)v xpfoiv Tij? yepovrix?.
Si accuratius observamus Xenophon de hac dignitate idem ac alii scriptores tradidit: seniores solos senajtores
1) Greenidge 1. c. p. 100: „only membeis of the nobility were eligible". cf. p. 89.
2) Dem. XX. 107.
3) cf. Habben 1. c. p. 34.



100
fieri posse eosque ius publicum dicere. ') Nobiles tantum creari silentio praeterit neque docet quinam in senatum legerent.
Itaque ea quae Xenophon de gerusia tradidit perpauca sunt, sed nemo mirabitur eum rursus causam moralem attulisse cur Spartae senes tali munere fungerentur atque praedicavisse Lycurgum id ita legibus sanxisse ut cives usque ad vitae exitum virtuti studerent et ad xperyv niterentur.
Per se intellegitur tales causas pulcherrimas quidem, a ratione autem profectas, ad senatum instituendum numquam valuisse. Praeterea seniorum concilium antiquitate ubique invenitur; sed a proposito meo alienum est inquirere quaenam gerusiae officia essent, de quibus in enchiridiis copiose agitur.2)
Attamen cavendum esse puto ne ex Xenophontis verbis temere efficiamus Spartam certe civitatem optimam fuisse, ubi muneris cuiusdam creatio xpkig \pvx&v xyxjüv esset. Hic fortasse digna est quam commemoremus inscriptio,
qua Atheniensium /3cuAij ipycpurxpiévvi xp'uriv 7TOiijo-xi tüv
■Xeyovrav êv tsï (3ovXiji.... ex p iv ev %ix%eipoTo\yvi\o-xo-x 7rep) toÓtcov vi /3cuA>j Qxvohvipiov AiuKXou <dvpxiTXt\*\v,.... ê tt x iv é o~ x i.. .. x p e t ij g evexx x x) Hixxioo-uvvig Tijg eig tyiv $ou\Mv'xx\ tov Wnpov tov 'ASyivxÏwv,3) quae igitur sane monet ut cautissime argumentemur neve ex talibus verbis plura colligamus.
Ex dignitatis natura ipsa facile sequitur senatores in summo honore fuisse. Mea quidem sententia et Aristoteles, apud quem eorum creatio ■Kxihxpiü\%vlg dicitur, et Xenophon, qui eandem electionem laudibus effert, iure pari eodemque
1) Arist. Pol. 1275 b 10: 0/ Sè yépmiret t«« tpoviKUi; (sc. Si'xcet Sixxfyviri). Plut. Lyc. XXVI idem refert. Gerusia cum (povixitt h'xtu; iudicaret non mirum est Isocratem hoe concilium cum Atheniensium Areopago comparavisse (Panath. 63). Quod Isocrates etiam contendit Spartanos Atheniensium instituta imitatos esse nullius ponderis est. cf. O nek en 1. c. I. p. 283, qui de gerusia dixit: „und wie dieser (der Areopag) vor Ephialtes, eine Art Ruhesitz für ausgediente Staatsmanner".
2) Praeterea cf. Kessler 1. c. p. 87.
3) Ditt. Syll.3 227. a. 5.



101
sunt. Quoniam populus eos in senatum legebat, optimates ambitiosi, huius dignitatis studiosi, sine dubio operam dederunt ut apud plebem bene audirent; attamen profecto valde dubitandum est num id semper ratione pulchra ac virtute colenda efficerent.
Gerusia vero concilium aptissimum erat quod a Xenophonte celebraretur. Talem enim auctoritatem, qua Spartae senes florebant, ei magnopere placuisse nonnulla testimonia ostendunt. Sic in Cyropaedia legimus: o't 5' xv yspxhspoi oiirei.... olxoi Sf (ihovreg "hixxCpvai tx ts xoivx xx) tx i Hix 7TXVTX. xx) Srxvxrov Hs ovroi xpivovo-i, xx) Txg xpxx? outoi vrxrxt; xlpovvTxi.*) Cyrus moriens dicit: xx) vpxg Sf, ca itxihsq, ovtcoc i? xp%%? sirxiSsvoVj Tovg (isv yspxirspovc wpoTipixv, tüv Sè
VSXTSpUV vTpOTSTipyjo-^Xl. 2)
Postquam autem Athenis sophistae prodierunt adulescentes minorem reverentiam adversus senes adhibebant, quod Aristophanes in Nubibus acriter vituperavit ac condemnavit.3) Itaque ii qui hoe aegre ferebant Spartam hac in re velut exemplum dignum quod imitarentur laudabant.4) Sic Xenophon Periclem dicentem facit: tt&ts yxp ovtcoc "Afyvxïot cotrwsp Axxshxiyüvioi vj TTpso-fivTspovc xiHscrovrxt, ol xtto tüv vTXTspcov xp%ovTXi xxTXtppovsïv tüv yspxirspcov.5) Quae verba sane demonstrant Xenophontem quoque suis scriptis aequalium mores impugnare et corrigere voluisse. Consentaneum autem est initio Athenienses non minus quam Spartanos senes colendos esse censuisse. Xenophontis Socrates tarnen dixit: oit yxp xx) óSoü vrxpx%upijomxi tov
VSOOTSpOV vTpsÓr(3vTSpCp 0~VVTVy%XV.OVT l TT XV T x%0V V0{/AC,STXl xxi xx^YlplSVOV VvTXVXITTijo'Xl xx) Xofoy [az/.zx.y, tiim)gxi xxi >\óytvv
vxsï^xi; 6) Sed postea moribus corruptis senum verecundia
i) Cyr. I. 2. 14. 2) Cyr. VIII. 7. 10.
3) cf. vs 992:
xxi Tav Srxxav tóic. Trp&rfiuTEpoii; UTrxv/oTxtrSrxi Trpo/riovtrtv ' xxi fttl vspt rovg txvtqv yovsxq a-xxtovpyétv, 'xb.ho ts pttfisv xï<r%pöv votslv, % Tt lij? xlSoüg TlvyxKpC xvxtt^tsiv '
4) Her. II. So. iam dixit Spartae: ol vsarspot xbrSv TÓitri vpeo-fivTépoitTi
TVVTVy%XVQVTS$ ÈtXÓVtTl TVjg 6S0V xxi SXTpSTTOVTXl xxi STFtOVTI \% 'éSpifq VXXVlTTèXTXl.
5) Mem. III. 5. 15. 6) Mem. II. 3. 16.



102
Athenis diminuerat.— Platonem in re publica optima senibus multa beneficia dedisse non est quod miramur ').
Xenophon dicit huic certamini de virtute animi homines maximam operam dare: xxXo) puv yxp kx) oi yvpviKo'r iAA' ovrot pisv trupixTuv [sfolv]- o Vs irsp) rijt; yspovrixg xyüv $v%üv xyxSwv xpkiv %xps%si. oua óvv Kpsirrav ^v%i\ trü/ixro?, roo-ovrcp kx) ol xyüvsc ol rüv ^jvxüv ij ol rüv oiofixrwv ot%ioo~irov\\xo-t&TEpoi. Quae verba denuo aperte demonstrant eum arte rhetorica usum esse. Oppositioni 7Üpx-^iv%vi valde favit. Ut nonnulla exempla afferam, in Agesilao legimus: kx) tov pisv aüpxroc sIkovx arvio-x&xi xitso-xsto, .... Tij? Vs uj v x ij i ovdsirors sirxvsro pcvvipisïx Hixwovovpisvog.2) Et alibi audimus: SokeI V swoiys kx) ród*s pióvoe xvSpÜTTW sTiisl^xt ori vi pCsv roïi a üptxrog hxv$ yvpxo-Ksi, jj Vs rijg uVu^ij? püpui rüv xyxbüv xvlpüv xyvjpxróc i<rnv.s) Neque hoe in libello haec oppositio deest.
In capite primo (§ 7) scripsit: oiroiov xvhpog o-üpx ts kx) 4>v%viv xyxo-bsivj, et in capite quinto de potionibus agens: o-cpxXXovo-i pih o-èpixTX, o-$xWovo-i Vs yvüptx*;. Fuerunt qui arbitrarentur hoe Xenophontis studium vim c y n i c a m indicare.4) Sine dubio haec oppositio apud cynicos quoque frequens erat, attamen potius credo illam omnium Socraticorum propriam fuisse. 5)
§ 4, 5, 6. Denique Lycurgus maxima laude dignus aestimatur, quod ^vxyKxrs Hvifioo'lx irxvrxs irxo-xq xexstv rx? xpsrxe. Xenophon dicit hac in re Spartam a ceteris urbibus diversam fuisse atque iis praestitisse quod haec civitas
1) Resp. 425 B. Leges 878 E, 879 C, 914 D, 932 B, 935 C, 950 E.
2) Ages. XI. 7.
3) Ages. XI. 14.
4) Joël II. 35. Habben 1. c. p. 57.
5) Isocrates similiter eos qui rotif yvpvixobt xyiïvxq instituerunt t«? xvrüv t|/vrot ovre» irxpitrxevxo-xiriv Sari kx! roiq xhhovq atyeteiv SwxfSxi opposuit. (Paneg. 1.) cf. Isocr. Demon. 6. Gomperz, Isokrates und die Sok ra tik, Wiener Studiën 1905 p. 178 hunc locum ex Panegyrico, quem supra citavi, tractavit atque contendit hanc oppositionem „ein Sokratischer Gemeinplatz" esse. Praeterea ostendit iam Hippocratem ea usum esse, quod sane monet ut cautissime diiudicandum sit quorum ex rationibus pendeat.



io3
sola d~>ipoo~l» virtutem exerceret; Spartanos enim virum, qui aq fishTitrroq ehxi neglegeret, gravibus poenis affecisse, cum ceteri Graeci eum solum qui civem iniuria affecisset punirent. Lycurgum autem pro sua sapientia intellexisse a furibus et ab aliis hominibus scelestis eos quidem, qui damnum acciperent, iniuriam pati, uiro Va tüv xxxüv xxt xvxvhpxv oXxq rxq iréteiq wpo\Mio<r^xi; itaque eos, qui virtutem non colerent, gravissime puniri. Lycurgum hoe modo igitur omnes ourxslv xttxo~xv ttoXitixyiv xpaTvp) coegisse.
Quae his in paragraphis traduntur sane amplificant et complent quae huius capitis initio dicta sunt; nam primum dicit Lycurgum, cum senibus iudicium subeundum censuisset, effecisse ut ii qui dignitati senatoriae studerent virtutem colerent, deinde pergit eum, cum in omnes qui virtutem neglegerent gravissime consuluisset, assecutum esse ut unus quisque civis virtutem exerceret. Quibus enarratis Xenophon omnibus numeris Spartam tamquam civitatem optimam depinxit. Quod Spartani Xenophonte quidem teste famem sitimque perferre poterant, divitias non consectabantur, denique omnia eorum instituta bona hinc explicantur quod Spartani iptrfo colerent. Caput decimum omnia quae antecedunt comprehendit ac continet, argumentorum, quae antea tractavit, summa est. Neque ullum caput aptius est quod demonstret hoe in libello Spartanorum leges et instituta artificio et via ex iis quae Xenophonti ipsi pulcherrima viderentur, exstructa atque ad ea adaptata esse. Eius sententiae generales bene altera post alteram oriuntur et hoe capite laudationi tamquam fastigium imposuit: Spartae \%Yiposix virtutem coli.
Xenophontem putavisse omnibus institutis bonis xpart^v subesse hic locus ex Memorabilibus docet, ubi legimus: S/« yxp tyiv xparhv x'ipdbvrxi pCav xveu vróvou tx piaTpix xaxTijoSxi pixXXov yi 5/« TroXapiov ttxvtcov xvpiavetv, kx) dvvxvrxt weivüvraq xx) S/uVwi/rf? xXxmKq <rhov xx) ttotov xoivuvaïv xx) Tolq tüv üpxiuv x<ppód~io~ioiq yjhipisvoi xxprspaTv, utts ftij /\u7reïv ovq piM irpoavixaf Wvvxvtxi Sè xx) xpvuiXTHiv ob pióvov Tob s-Atavaxreïv x%a%opavoi vopt,ipt,uq xoivcovaïv, xM\x xx) htxpxalv «AAij>\oiq"... tov Va cp^évov ttxvtxtxo-iv x<pxipovo-i, tx pav axvTÜv



I04
iyaSx toïc epfaotc ohsïx vrxpêxovTSc, tx 5è tüv (pfauv ixvrüv voytXCpvTtt;.')
Xenophon cum sibi proposuisset ut Spartam pulcherrimam adumbraret, aliter fieri non poterat, quin praedicaret ibi xpsTVjv exerceri; quod gravitatis causa in èyxcophu fine dixit qua ratione ut ita dicam ascenderet et caput decimum velut laudationis culmen fieret. Sine dubio nemo erit qui contendat ea, quae in paragraphis quarta, quinta, sexta traduntur, veritati historicae congruere. Platonem enim, quamquam putavit maxime interesse legumlatorem xpsriiv spectantem leges dare,2) arbitratum tarnen esse Spartanos virtutis parti tantum, ac quidem minime gravi sc. xvhpüx studere, o-ucppoo-óv^v autem neglegere iam (p. 68) observavimus.
§ 7. Deinde audimus Lycurgum viros, qui tx vopupx tenerent, reipublicae participes fecisse; ut Xenophontis verba afferam: iis omnibus tyiv ttoXiv oheixv êvrotyo-e. Sed eos, qui leges et instituta neglegerent, ex parium (optoicov) numero excludi. Quae verba monent ut inquiramus quinam optoioi fuerint.
Xenophon Cinadonis coniurationem describens de iis commemorat; legimus enim: ovtoc (a KivxSuv) 5' yv kx) to eïtïog vsxviKos kx) tyiv ipu%iiv evpuo-roc, ov pt,èvroi tüv o pio Icov.3) et paulo inferius pergit: xvto) posvroi ttxo-iv ïcpxo-xv <rvveiHévxi kx) £/'a«o-; kx) veóèxpiüd'eo-i kx) toïc vvTOfieioo-i kx) toï? xspio'moig.4) Itaque viri docti sic argumentati sunt: duos ordines superesse contra quos coniurare possent, sc. tüv iptoiuv et rüv Ixxotixtüv, qui eosdem igitur significarent. 5) Praeterea ex iis quae Aristoteles tradidit apparet Cinadonis conspirationem robe T.wrxprixTXc petivisse, quod igitur
1) Mem. II. 6. 22.
2) Leges 630 E, 688 B, 770 D. cf. Protag. 323 A: Vrxv Se el( irvpfiovhïyj woAnvxi»; izpsrif? ïwo-iv, fjv Sëi Siit Sixaimruvxq %3urxv iévai xai rwfypoo-i/vi)?, eixóraf 'éitouTOq avSpog ivé%ovrai, «5« nasiri ycpoa-yixov rauntt ye perexeiv t?{ «peT>)« S pa) eïvai wóteic.. Minos 320 A. docet Minois leges: hti iraiSela e'tf apert* fuisse.
3) Heil. OL 3. 5. 4) Heil. III. 3. 6. 5) Gilbert L c., p. 43 A. 1.



los
denuo probat tous êftoiouc idem valere ac Toiic IsicxpriXTXt;.l) Inter viros doctos satis constat eos, quibus ius civitatis integrum esset, ex Y.ttx0tixtüv vel hpoim numero fuisse; eos autem, qui paupertate coacti ad syssitia partem suam afferre non iam possent vel tx vófiipix neglegerent, capitis deminutionem contraxisse. Attamen non consentiunt quaenam condiciones viro latae sint ut inter hpohvc numeraretur. Fuerunt, qui eis 'quae Xenophon in Anabasi2) tradidit et huius libelli capite decimo argumentis uterentur, quibus demonstrarent eos, qui Spartanorum educatione ac rudimento severo perfuncti essent, in eorum numerum referri.3) Quae argumenta autem si quis accuratius consideraverit, fieri non potest, ut non animadvertat hoe modo rem plane converti; ex Anabasis loco enim hoe solum apparet, quod ii, qui origine ex ópoiasv iam erant, a pueris ita educabantur, atque hoe in libello solum dicit eos ex ófioiav, qui legitima non praestarent, civitatis ius amittere neque contrarium, eos qui tx vêpifix diligenter observarent, in óptoluv numerum referri. 4)
Praeterea ex Aristotelis verbis apparet hac in quaestione omnia genere contineri; scripsit enim: f&x/\iarx 5è
ï) Green id ge 1. c., p. 88 A. 2.
2) Anab. IV. 6. 14: axovu rovg AxxeècciiAOvtovq, qtoi Iots t&j óf&oiw, euSiïg sx Trafèav xAeVre/v fisKsrSv.
3) Gilbert 1. c. I. p. 43 A. 1: „Dagegen ergiebt sich aus Xen. v. St. d. Laked. 10, 7, s. auch . Anab. 4, 6, 14, dasz die Würde der 'ifaiot durch die Erziehung bedingt war". Busolt, Hdb. Iw. Müller IV. 1. p. 77: „Dass Vollbürgerrecht war in Sparta nicht nur von der Geburt sondern auch von der Teilnahme der vorgeschriebenen Disciplin und Erziehung abhSngig". Greenidge 1. c. p. 87: „AU what we know for certain about the "peers" is that those only answered to the designation who had been brought up in the characteristic Spartan training".
4) Lachmann Spartan. Staatsverfassung p. 225 iure miratus est eos, qui certa ratione educarentur, hoe rudimento solo in ófuteoy ordinem referri posse; itaque de hoe loco ex Xenophontis republica Lacedaemoniorum iudicavit: „mit einer geschichtlichen Auffassung... ist aber diese Ansicht nicht wohl zu vereinigen... Spaterhin, nach dem Ende des peloponn. Krieges beweisen unzweifelhafte Zeugnisse das Vorhandensein ei nes fest ausgebildeten Standeunterschiedes". Xenophon autem, ut iam vidimus, id non contenderat.



io6
tovto o-vpifixtveiv xvxyxxlov (sc. xpi<rToxpxTixv b/\iyxp%ixv fieri),
OTXV % Tl TT/Xvfroc TÜV 7T£<ppOV>l[iXTI<rpiêvUV WC ÓfiOlCCV XXT
xpsTviv, óïov èv AxxÈSxipovi ol teyéposvoi WxpSevixi (ex tüv óptoiuv yxp foxv), ovc cpupx<rxvTec èwifiovtevaxvrxc x7rs<TTSiKxv Txpxvroc olxivrxq. ') Quae verba xxt xperv\v idem valere ac „nobili loco natum" arbitror; 2) apud Aristotelem enim vocem ipsT>iv nobilitatem significare nonnulla testimonia demonstrant. 3)
Ut hos locos amittam, etiam óptoiuv mentio ht in capite tertio decimo (§ 1,7) huius libelli et apud Demosthenem,4) quibus ex locis nihil autem proficimus.
§ 8. Leges, quas Xenophon hoe in libello descripsit, nunc ttx/XxiÓtxtxi dicuntur, qua ratione earum sanctitatem et omnium Graecorum legum praestantiam indicaret. Lycurgus enim kxtx tovc 'Hpxxtefèxc hkytTXi yevh'bxi. Xenophonte igitur auctore Lycurgus primo civitatis ortu vixit. Quam opinionem hinc explicare voluerunt, quod Xenophon his verbis Hellanicum impugnaret, qui Lycurgo neglecto rei publicae instituta regibus primis adiudicavisset.5) Neque defuerunt, qui arbitrarentur Xenophontem Herodotum secutum esse, qui Lycurgum Agidis hlium duxisset, itaque eum antiquissimis temporibus floruisse aestimavisset. °)
1) Pol. 1306 b 28.
2) Scharr 1. c. p. 37: „So sind die ipóripioi der Kyropaedie nicht den Vpioioi der Spartaner gleich. Bei letzteren ist spartlatische Geburt erforderlich, bei ersteren dagegen kann jeder Stmómt, wenn er die ökonomischen Voraussetzungen zu erfüllen vermag, seinen Sohn durch den Besuch der Schulen jptnpoc werden lassen".
3) cf. Pol. 1273 a 20: xxpsxfTxlvst ii tïJ{ èpirroxpxrlxi $ reü-is rSv KxpXtfSovlm ii&totrrcc irfic rijv htoyxpxlxv xxrx rivet Siivotxv $ avvSoxei rólt ieo\Ao7«- oh yxp nóvov ipio-rIvïviv XKKx xxi nhovrlvi^v dlovrxt Ssiv xfpslo-Sxi roöt üpxovraf Pol. 1293 b 8: ob p*$v «AA' sur! rivse eit tepót re ritq i^eyxpvovpUvxg 'éxovo-t Sixtpopitg xai xxMüvrxt iptoroxpxrlxi xxi wpi( thv xxhmpuv^v iroKirsim, &V«/ ys p«f ftevov tAo«t/vï>)v «AA« xxi xpio-rlvSxv xlpobvrxi rits apx&i- Pol. 1293 b 14: Jfcrow olv i) wotorelx p3AéV«< ilq, rs tAoCtov xxi xpsrviv xxi ivinov, olov sv KxexvSóvi, xVr* xpurroxpxrtxvi hrriv, xxi iv xlf sl( rit ivo pfoov, olov $ AxxeSxiitovi'm, i!q rs iperijv xxi Svipov, xxt 'éart pU^if rüv S60 roirm, lvt[j.oxpxr'tXi rs xxi xperQt' Pol. 1301 b 2: suysvsif yitp slvxi SoxoSriv ol( wr&pxt' icpoy&vm xperij xxi irMBroq.
4) Dem. XX. 107 (cf. p. 99).
5) Jacoby 1. c. p. 114. 6) Kessler 1 c. p. 5.



io7
Mea quidem sententia ex talibus causis historicis non explicandum est; Xenophon cum Lycurgum ut legumlatorem optimum depingere vellet, cuius sapientiae omnia instituta bona adscriberet, aliter fieri non poterat quin primo civitatis ortu eum vixisse praedicaret; quomodo velut homo fabulosus atque heroicus fieret, cui omnes virtutes eo facilius tribui possent.



CAPUT NONUM.
DE PEREGRINORUM EXPULSIONIBUS
In capite decimo quarto Xenophon exponit suis temporibus Lycurgi leges nequaquam iam coli, sed neglectas iacere. Antehac enim Spartanos domi victu modico et humili uti quam harmostas fieri atque adulationes audire maluisse; eos prius timuisse ne auri possessores deprehenderentur, nunc autem divitias iactare.
§ 4. iici<JTxpixi Sf xx) TpétrSrev tovtov hexx ^ev^Kxo-ixs yiyvofiêvxq xx) x7ro8v]fAeïv oux è%óv, oirioi pwj pxdiovpytxg 01 vtoXitxi
X7T0 TWV %évUV IpVlv'ipVX'KXl'iJTO.
Priusquam autem haec verba accuratius considerabo, inquirere mihi in animo est in peregrinorum expulsiones atque explorare quaenam alii scriptores de hac re tradiderint.
Ex Theognidis verbis, qui sic cecinit: rHA9w...
HvTxprtiv T* EüpÜTX tSovxxorpócpou xy^xbv xgtv Kx) pC è^iXevv rrpoCppévü)? 7rxvreg lirepxaptivov. ') Spartanos in peregrinos se inhumanos praebuisse profecto non apparet.
Nee quicquam de tali acerbitate Herodotusnos docet. Nam quod ephori Maeandrium, qui cives pecunia temptabat, ex civitate expulerunt, Xenelasiae tarnen exemplum me quidem iudice afferri non potest;2) etenim semper et ubique talis peregrinus ingratus expulsus esset.3) Ex
1) vs. 785.
2) Her. III. 148. Wachsmuth 1. c. I. f. § 42 A. 89 et Greenidge l. c. p. 101 hanc narrationem Xenelasiae exemplum ducunt. Beloch 1. c. I. 1 p. 282 hunc locum afferens, dixit: „Unliebsame Auslander wurden hier ohne weitere Umstande abgeschoben". Plura ex hoe loco colligere profecto non licet.
3) Schoemann-Lipsuis L c. I. p. 282: „Darin taten die Spartaner



109
contrario multa hospitii testimonia ostenduntur; Pisistratidas, ut hoe exemplo utar, et Spartanos hospitium coniunxit.')
De regum potestate agens Herodotus tradidit: kx) irpo%eivovg X7roSsikvvvxi tovtoiti (sc. regibus) ■xposKsis^xi Tovg xv è&ê\u<Tt tüv xvtüv. 2) Peregrini igitur Spartae aliquamdiu morari poterant. Alibi narrat in quanto honore Themistocles apud Spartanos fuerit.3) XtXeog xvyg TeyeyTvig, ivvxpisvog èv AxKSetxtptovi fiéyiOTOV f-slvcov dicitur Spartanis suasisse ut in Persas incederent. 4) Alio ex loco apparet perraro quidem accidisse ut peregrini civitate donarentur, qua ex narratione efhei autem posse mihi non videtur ut Spartani ceteros Graecos iniucunde acciperent. 5) Neglegendum enim' non est quinto saeculo talem rem, atque adeo Athenis, inusitatam fuisse. Lampon, unus ex Aeginetarum primoribus, Pausaniae hospes erat. °)
Thucydides peregrinorum expulsiones quidem commemoravit, quas autem ut consilia bello inita interpretatus est; haec enim legimus: Meyxpèxg ptsv oti ixrsopav xyopcji kx) A/|Ci£<r; xpijfSxt, v)v kx) AxK£ttxipt,óvici ^Ev-^xcriac pivj ttoiüoi. ') In tali tempore hodie quoque accidit ut peregrini expellantur. Quae verba cum iis quae libro secundo narrantur plane concinnant, ubi haec Xenelasiae causa affertur: o ptM KpuCpSèv xv Tig tüv TroXspiiav ïèüv ücpsXyftsiyi. 8).
wohl kaum mehr, als was heutzutage manche unserer Staaten tun, in denen die Fremdenpolizei mit argwöhnischer Sorgfalt gehandhabt wird; den übrigèn Griechen aber schienen sie darin zu viel zu tun, und wurden deswegen oft gescholten".
1) Her. V. 63. cf. V. 70, V. 91.
2) Her. VI. 57* Beloch 1. c. I. 1. p. 282 hunc locum afferens dixit: „Manche Staaten, wie Sparta, nahmen den Schutz der Fremden in eigene Hand, und ernannten zu diesem Zwecke solche offentliche Gastfreunde aus der Zahl ihrer Bürger".
3) id. VIII. 124.
4) id. IX. 9.
5) id. IX. 33, 35.
6) id. IX. 79.
7) Thuc. I. 144.
8) id. II. 39. cf. Kessler 1. c. p. 93: „Den zweifelsohne wirklichen Grund der Spartan. Fremdenvertreibung hat Ferikles sich nicht gescheut
auszusprechen".



110
Praeterea tradidit Alcibiadis maiores Spartanorum Trpofgèvovg fuisse; Spartani igitur peregrinabantur. ') Pericles, ne Atheniensibus suspicionem daret: vrpoyyópevs ToTg 'A&jjvx'wig êv t% èxx'/.vpix oti 'Apx^apcog ptév o't %kvog ely, ov piivTOi èir) xxxcp ye Tijg iró/\eug yévoiro,...2) Itaque nee Thucydides ignorat Spartanis cum peregrinis hospitium intercessisse.
Haud multa ex Aristophane haurire possumus, quamquam Spartanorum expulsionum mentionem fecit.
In Avibus enim legimus: ;
uairep èv Axxed'xiyuovi
%£VVjhXTOVVTXl xx) XSxivfJVTXI TlVSg
vThttyx) avxvx) xxt" xotv. 3) Scholiasta adnotat: nep) Tijg èx Axxihxipiovog ^swiXxnixg QeÓTTopMTÓg Cpvio-iv êv ry Tpky xx) Tpixxoo-Tijj • worè yxp èxslrs o-iTohixg ysvopièvv.g ^evviXxo-ix yéyovsv, ecg Qséiropuróg cpytriv.4) Quam famem Theopompos sine dubio causam attulit ut expulsiones explicaret. Suidas, et Photius hunc locum in usum suum converterunt. De Xenelasia autem plura non discimus.
In Pace haec odiose scripsit: ol S' xt hrsg xio-xpoxspletg xx) lieipavól-evoi. 5) Quem locum scholiasta sic explanavit: fcxv Sf xx) irep) Tovg %svovg xxxvSpwiroi, xx) oïix è%ijv fgévcp tiv) ie) Tijg "LvrxpTyjg «n(Sxlvetv, #aa' épio-pdvxig ypiépxig. °) Spartae, qua in civitate belli pericula et Hilotarum seditiones saepissime imminebant, sine dubio interdum accidit ut urbs in custodiam daretur; tune perbene fieri poterat ut peregrinos certis diebus admitterent, qua ratione custodiam faciliorem redderent.
Platonem comperisse Sparta peregrinos prohiberi eius scripta profecto non demonstrant.
Etenim Hippiam dicentem facit: iroXhixig puv ovv xx) e)g
1) id. V. 43, VI. 89, VIII. 6.
2) id. II. 13.
3) Aves 1012.
4) Theopomp. fr. 197. F. H. G. I. 311.
5) Pax 623.
6) cf. Suidas s. V. htipavóT-svoi.



111
xXXxg itoXsig sxpso-$svo-x, vtXsTotx kx) nep) 7rXslo~Ttw kx) (isyivTUv sis Ti)v Axxsèxlfiovx. ') Sophistae igitur Spartam petebant. In Theaeteto Socrates rogat: vApx kxv sie AxkeHxtfiovx sX§év, u &stfèa>ps.... 2)
In dialogo cui titulus TïpuTxyó'pxg nomen translate et ironice usurpatum est, ita ut de vera Xenelasia nihil inde discamus: 3)
In Legibus autem Sparta urbs hospitalis laudatur; Megillus enim: ovx, inquit, oJoSr'' hug oti rvy%xvst fipav fi svt'ix Tvje vToXsug ovo~x vpuvv Tpó^svoe. laas ptsv ouv xx) itöuriv toTs
vTXIO-IV, Èirsib'xv XKOIHTCCTIV OTI TlvÓg s'ltSlV vTOXsug 7rp0i;SV0l, TXVTIjl
Tig suvoix sx vsuv svSbg svHvstxi sxxo-tov yipluv tüv vrpoJgsvuv Tiji ïtÓXei, üg SsuTspx ovo-y irxTpiWi fiSTX Ttjv xvtoü wÓXiv. )
Cui hic in mentem non venit notissimae narrationis Athenaei de viro Sybaritano, qui in syssitiis interfuit; scripsit enim: cpxo) Si Tivsg xx) xvWpx lAjfixp'iTxv sirïhvipiviaxvTX t$ 'LxXpTiji xx) <tws7tix§svtx sv ToTg cptiiTioig sittsTv ... 5)
Alibi Cratini versus afferuntur:
xp xXvfcüg Toïg tgsvotaiv sotiv, dg XÈyovir, sxsï Txai ToTg sX&ovtiiv sv t% xotti&i SoivxoSxi xxXüg. °)
Vox xÓTig peregrinorum cenam indicat. Quo in convivio excipiunt: ob ptóvov Tovg sx Tijg ^pvs^xvrijg xcpiKvoupsvovg xXXx kx) Tobg sirièy] pivjo'XVTxg tüv f-svcov.1)
Exstiterunt, qui arbitrarentur eos autem, qui Xenelasiam ita interpretarentur quasi omnes peregrini semper Sparta prohiberentur, modum transiisse, atque contenderent Spartanos id solum spectavisse ne peregrinis certa sedes esset.8)
1) Hippias Maior 281 A.
2) Theaet. 162 B.
3) Frotag. 342 B: of is Axxeixiftóvioi, STStixv @cv?Mvrxt xvé&itv ro"ïc irxó* xvrott; ovyysvstèctt eofyttnxiq xa} vfivi xy^avTXi Kófepx cvyyiyvófisvot, \svv\Kx Ttotg TOiovftevoi t&v ts ^xxwvityvTCöv tovtuv xxt sxv Tt$ xXhoq %évoq wv STTlÓtl{We*,, avyyfyvovrat TÓïg ffolpiffreuq hxv^xvovrsg roig %évov$, ...
4) Leges 642 B.
5) Athen. IV. 138 D. cf. Bielschowsky 1. c. p. 17, qui plures locos affert quibus demonstret peregrinos ad syssitia vocatos esse.
6) Athen. IV. 138 E.
7) Athen. IV. 138 F.
8) Lachmann 1. c. p. 166.



I 12
Attamen ex Herodoti verbis contrarium efficere posse mihi videor. Tradidit enim olim Deceleae incolas Tyndaridis Helenam investigantibus totam rem narravisse atque eos Aphidnas comitatos esse; quam narrationem fabulosam sine dubio rettulit ut haec commoda explicaret: rolo-i Vs AsxsXsvq-i sv TvTxpTy xtto tovtov tov spyov xt sXsivi ts kx) w pos 5 pi tl HixtsXssi sc tÓSs als) sti somx,... ') xrsXsivjv tributorum immunitatem sonare puto, quae peregrini Spartam incolentes debebant.2)
lam Xenophontis ipsius scripta inspiciamus ac inquiramus num quid de hac Spartanorum acerbitate commemoraverit. Incipiam a loco notissimo, ubi Lichas traditur txIc yvptvorxiiixig rovg Èirid~*ipt,ovvTXc sv Axxshxipiovi %évovc convivio excepisse.3) Hic igitur contrarium profecto apparet. Haud aliter res se habet in Convivio ubi Socratem Calliae dicentem facit: spsvvv,Tsov Vs xx) ttoix Axxshxipüvioi xo-kovvtsc KpxTia-TOi "hoxovviv vjyspwvsc sivxi • Hïpo%evoi Vs kx) kxtxyovrxt xs) vrxpx <ro) o'i xpxTio-roi xvrcov. 4) De Agesilao audimus: xx) yxp t® ptsv TXTp) xvtóv 'Apxtèxpia i-svot vj<rxv o't Tsp) Uoixvsptov, xx) tóts tüv xxtsXyiXvSótccv vjcrxv.5) Neque Xenophon igitur ignorat Spartanis cum peregrinis usum fuisse.
1) Her. IX. 73. Stein adnotavit: „«reAe/i», Freiheit von den Abgaben
denen der Fremde als solcher nnterworjen war In diesem Falie war
namentlich die Atelie kaum mehr als eine ehrenvolle Formel, da die Dekeleier wohl schwerlich in Sparta Verkehr trieben". Nempe Stein Xenelasiae antiquitus traditam interpretationem retinens haec verba ita explicavit.
2) Boeckh, Staatshaushaltung der Athener I p. 445 de peregrinis in urbibus habitantibus agens caute dixit: „was (sc. peregrinorum sedes certa) in . Sparta gar nicht oder mit sehr groszer Beschrïnkung der Fall war", inscriptionem afferens qua id demonstraret; eo enim auctore hac in inscriptione i<t>éaTioi nominantur qui tributa ad bellum gerendum offerunt (C. I. G. 1511.) Attamen nunc inter viros doctos satis constat ibi vocem 'EQéo-ioi legendam esse (I, G. A. 69, I. G. V. 1. 1, Ditt. Syll.3 84) qua igitur argumenti loco non iam uti possumus.
Locum ex Syriano, quem Trieber Q. L. p. 58 affert, temporis posterioris esse arbitror quam qui Spartae metoecos prorsus defuisse comprobet. Syriani temporibus ad Xenelasiae memoriam tradendam theoreticorum auctoritas, de qua paulo inferius agam, iam multum potuerat.
3) Mem. I. 2. 61. 4) Conv. VIII. 39. 5) Heil. V. 3. 13.



H3
Ex locis quos attuli statuere iam licet Xenelasiae propositum non fuisse ut semper peregrinos Sparta prohiberent. Nullus scriptor ante saeculum quartum talis rei mentionem facit. Neque Xenophon hoe in libello contendit has expulsiones suis diebus iam valere, sed exponit eas olim, Lycurgi temporibus, factas esse. Attamen antiquitate profecto non accidit ut peregrini arcerentur. Immo tune Spartani viros ingeniosos, poetas et statuarum artifices ad se advocabant, atque multi peregrini sapientia vel arte excellentes ibi diu morabantur. Cui enim Tyrtaeus, Alcman, sculptores Cretenses ante oculos non veniunt, omnes eo allecti ? ') Mihi probabilius fit illas <gevy>\x<Tlxg consilia significare, quae Spartani interdum inierunt ut bello instanti peregrinos prohiberent atque belli apparatum occultarent. Praeterea quod apud scriptores meliores vox %evy}Jurixi pluralis tantum invenitur sane comprobat eas consilia militaria, peregrinorum expulsiones, quae interdum fiebant, indicare. 2)
Quae Xenelasiae definitio cum iis, quae Plato in Legibus tradidit, egregie concinnat; postquam enim praecepta dedit quomodo peregrinos exciperent sic scripsit: rouroie Si) toïc vofioig VTTOo'éxeo-S'xi ts %pvj ttxvtxs tgevcvg.... rtpiwvTxg ^évwv Aix, yM (3püptM<ri kx) Sópixiri rxg ^svyiXmixg vTOiovfiévoug, KxSxwep noiowiv vüv Spéptptxrx Nf/Aat/, jttjjSe Kypiiypixo-iv xypwig.s) Quibus verbis Kvipvypix<riv xyptoig sine dubio ad Spartanorum Xenelasias spectavit. Quodsi vox ^svyj/Xxirixi hanc vim habeat,
1) Aelianus V. H. XII. 50: u,erexénTOVTO %évove 'avSpac., oïn IxTpoic. ij [xaiaprac.] Kxrèe *u$6%pwtov. Meren é/t^avró ye ftifii Têpirmipw, xai SoAt/i-a, xa) Tvpraüov, xcii rov Ttxibmi&rviv N</pt^«7ei/, kou 'A/Xx/iSva (Ai/}J; yitp ?v). cf. Ed. Meyer, G. d. A. II. § 358: „Durch das Sparta des siebenten Jahrhunderts geht, so weit wir es kennen, ein grosser, frischer Zug.... Wie Sparta an der Colonisation theilnimmt, finden fremde Sanger gastliche Aufnahme, das ionische Epos, die aeolische Musik dringen ein, eine eigene Literatur entwickelt sich (Alkman, Kinaethon), an den Festen entfaltet sich ein reiches und heiteres Leben". cf. Perrot-Chipiez, Histoire de 1'art VII p. 312, VIII p. 426, IX p. 511.
2) Göttling, Gesammelte Abhandlungen aus dem classischen Altertume I p. 323.
3) Leges 953 E.
8



H4
quam supra indicavimus, bene intellegi potest eas wpvypxaiv pronuntiari. Quod Aegyptiorum quoque ^ev^xtrixs commemoravit etiam demonstrat has expulsiones, sicubi herent, non eo pertinere quod hac in civitate omnes peregrinos semper prohiberi.
Aeliano auctore Apolloniae quoque hebant: 'Airoï.r ).uvixtxi ^svti/\xirixc èxoiovv kxtx tov AxKeHxipoviov vopov. ExiUpvioi §s èxih^ïv xxpsl%ov rü $ov\ophy. *) Plura autem de Xenelasia non docet. Praeterea Aelianus scriptor posterior est, qui opinionem iam diu pervulgatam novit.
Quod Spartani dicuntur xxoWy) psïv vetiti esse eadem ratione explicandum esse censeo; non miramur enim militibus Spartanis interdictum fuisse ne libere ex patria excederent.2)
Xenophon autem hoe in libello de his rebus plane aliter iudicavit. Dixit: enim quondam t-evukxo-ïxs factas esse et legibus sanctum esse ne Spartani peregrinarentur: oiras pij IxWiovpyixc ol xoKÏtxi xiro tüv %évuv IpxipxKxwTO. Quas causas morales apud Xenophontem primum invenimus. Postea Aristoteles, quod ad tov xiroivtpslv interdictum pertinet, eandem sententiam ostendit,3) atque Plutarc h u s hac de causa copiose egit, Lycurgum laudibus efferens, qui tam sapiens esset ut non pateretur: robe (3ov>\ouêtovc xiroWvipétv kx) irhxvxo-'ïsxi %éviKx svvxyovrxc #&>j.... "AXKx kx) tovc xSpoitypévovc ix" ovlsv) xpnia-tpco kx) xxpeiir-
pêoVTX? SIC tMv XÓXlV XTTVlhXVVSV . . . . oxcoc pij W&XO-KXhOl KXKÓV tivoc VXXp\%000~lV. 4)
Quomodo tandem heri potest ut scriptores posteriores tales causas morales attulerint?
1) Ael. V. H. XIII. 16.
2) Quam causam Isocrates protulit: xai -yxp ro nnoeyx tüv nax'P.mV frfv tS« TÓf» afx^ruv yv»f*>f5 ieroimiti». (Busiris Iö).
3) Harpocration s. v. xai yxp ri H^iba t<$fv p«x4fM $»*u tï« r(iv ipx6vrw yvuws «ToJi)fie7v■: 'Woxpxrovi; h Bovri'pih nepi Aaxeowiwluy T**ra Aiywros piréov 6V< xai o't raq AaxeSai^oviav noMreixq yeypxQóres ra 'i\xotx eipyjxxeiv # Se 'Apjo-TCTÉAifs olx 'e%eïvxi Qxtri &roitff«7v rolc A*wJ«("»''»'5 fhrut yiii hi(%mrxi S&AAwv vófum ehxi ^/Ao/,
4) Lyc. XXVII. cf. IX.



Quod ad rsv xvroHijpisTv interdictum attinet, fuerunt qui hinc explicarent quod ad Aristotelem Platonis auctoritas multum potuerit; ') Platonem enim civibus urbium, ubi siivopilx valeret, gentis non bene rectae commercium damno esse putavisse atque legumlatori vetandum censuisse: rb S' xv im)ts xaaovc d~s%soSxt j(*)}Tf xvrovg xaaovs xTTsh^pAv xptx. (isv ovx iy%copsï ré ys Tvxpxivxv.... 2)
Quod autem Plutarchus dixit Lycurgum Sparta peregrinos prohibuisse ne morum malorum magistri eo immigrarent Kessler plane aliter explicavit; cuius sententiae originem enim in Agidis novandi consiliis repetivit, quoniam his in disputationibus iisdem fere verbis de peregrinorum expulsionibus agitur, quae etiam a Lycurgo praescriptae esse dicuntur.3) Quod mihi probare tarnen non possum. Kessler enim hac ratione explanare non potest quod iam Xenophon eandem causam ac Plutarchus protulit; itaque caput decimum quartum tamquam „spaterer Zusatz" intellegitur. 4) Attamen hanc rem aliter se habere arbitror. Iam vidimus Platonem eodem consilio, ne peregrini in civitatem optimam malum inferrent, cives xirsbv]ptïv vetuisse neque eos xaasvc $é%eo-$xi sivisse. Peregrinum solum, qui venit xxrx rt H^pióo'iov êf; xKkvtc %üpxg excepit, quem ^pioo-lx recipiendum censuit. Praeterea curandum est ne is, qui venit rüv srxp' vipuv Sscopüv xvrkrpocpog i% xaayis %üpxe, annos natus minor quinquaginta sit, irpsq rovra Sf xijtüv rt xxKsv 'tèsïv rüv sv rxïs xaaxic ttsaeo-iv èixcpépsv iv xxXXovxie ij xxi ItsT^xi ri xxrx rxvrx ocaAyi ttoasi. 8)
Alibi praescripsit ut civitas perfectissima procul mari exstruatur, quod nisi ita sit: ISf;... vopt,o2rsrüv Ssluv rivüv, s\ im) toaax rs spuXKsv yfty, xx) xoixiXx xx) cpxvAX si-stv roixvr*i cpvo~si ysvopüvvr °) Socratem Adeimanto roganti civesne hac in
1) Kessler 1. c. p. 91.
2) Leges 950 A. cf. 949 E.
3) Plut. Agis X, Kessler 1. c. p. 93.
4) Quod nuper K. MUnscher, Philologus 1920 p. 24 A. 4 deuuo refellit. cf. Beloch 1. c. II. 2.s p. 22.
5) Leges 953 B.
6) Leges 704 D.
8*



n6
civitate optima, utpote qui urbis voluptatibus non fruantur, neque agros neque domos pulchras neque opes possideant, litiKovpoug [iio-^uTOVi se arbitrentur, respondentem facit: Na/, jjv 5' iycó, kx) txvtx ys sirio-kioi kx) ovTs piioSrbv irpbg Toïg
O-ITIOIC AXplfixVOVTCC Uo-TTSp 01 xaaoi, U<tts OvV XV x7t flS jj pi ij <s X t fioVAUVTXl ïïlx, ê%é<rTXl XVTOÏC, ')
Facile igitur est intellectu Platonis rationes ac placita ad scriptores posteriores multum potuisse nee miramur Plutarchum tales sententias ostendisse. Decebat optimae civitatis cives xiroixpslv vel peregrinos recipere vetari; unde sponte efficitur ut Sparta, cum tamquam civitas pulcherrima depingeretur, hac quoque re optima cogitaretur.
Sed iam Xenophon causas morales attulit cur Spartanis interdictum fuerit ne ex urbe egrederentur neu peregrinos exciperent.
Nonne fieri potest ut Xenophon a Platone haud dissenserit eademque ratione vim peregrinam ac perniciosam arcendam censuerit? Qua in quaestione versantibus nobis locus ex Cyropaedia occurrit, ubi dixit apud Persas legibus sanctum fuisse ne in sAsvSspxv xyopxv unquam. tabernarii venirent wg p<M piiyvótiTxi v\ tovtwv Tvpfiv, rjj rxv TTSvrxidsvpüvav svKOo-fitx, quo loco igitur commendat ut vim malam externam caverent. 2) Mihi probabilius fit et Xenophontem et Platonem Socratem respexisse, quippe qui sic laudetur: kx) ovt st) Ssupixv tckttot' sk Tijg TrÓAsag s^ijxbeg [,oti m xkx% sig 'Is-S-jCioV,] outs xaaoos ovixpióos, s) pivj woi o-TpxTeutrópisvog, outs xaav>v xTTOd'tipttxv btoifaw vTÜjtots uo-vTsp 01 xAaoi xvbpomroi, oitV èvrtbyptix <rs XAMg. icÓAsag oiiHs xaaccv vópav sAxfisy eïSévxi, xaax ypu-ïg <toi hxvo) vipuv kx) $ vipsrspx rrÓAtgovrco <T(pólpx vipxg fipov kx) dpiOAoysig xxSf* Vipxg ttoaiteÓoso-Sxi, tx ts xaax xx) trxlixg Iv xvt% hroifau, üg ipso-Kouavig troi Tijg irÓAsag.3) Theoretici eandem viam inierunt atque contenderunt civitatis bonae civibus nihil ultra urbem suam appetendum neque alienas visere cupiendum esse. Rursus consilia quae Lycurgo supponuntur sine dubio Xenophontis
i) Resp. 420 A.
2) Cyr. I. 2. 3. 3) Crito 52 B.



ii7
animo valebant. Verba oirac pii) px^iovpyixe ol iroXnxi xrrb tüv %évcov £(&7r!ftvT/\xivT0 Xenophontem theoreticum produnt. Xenophontem addidisse haec omnia: vrpóoSev tovtov fieri intellegere iam possumus. Quo tempore Spartani harmostae exibant Xenophon non iam dicere potuit eos suis temporibus ontoWvtpoüv vetari. Neque Xenelasia, qualem quondam valuisse descripsit, salva nee integra est; observavimus enim Xenophontem scivisse Spartanis cum peregrinis usum fuisse. Denuo ut ita dicam coactus est ut hoe interdictum, ne Spartanis cum finitimisr ullum commercium esset, quod sibi pulcherrimum videbatur, in dies longe antecedentes, Lycurgi aetatem auream, referret.



CAPUT DECIMUM.
QUID EX MONUMENTIS SPARTAE EFFOSSIS DE SPARTANORUM INSTITUTIS COGNOSCI POSSIT
In his capitibus perscrutandis vidimus [igitur Xenophontem sibi non proposuisse ut hoe libello Lacedaemoniorum reipublicae imaginem plenam veramque depingeret. Instituta ipsa non descripsit, multo magis philosophorum modo ea examinavit ac imprimis de rationibus moralibus, quibus permotus Lycurgus ea dedisset, egit. Praeterea identidem observavimus eum instituta ut omnibus lectoribus nota aut plane omisisse aut breviter obscureque indicavisse. Modo res, quae sine dubio a Spartanorum vita cotidiana deflectebant, .narravit, modo rerum, quae Spartae revera valebant, causas ex suis ipsius cogitationibus profectas attulit ita ut in mente nostra falsa quaedam imago exsistat necesse sit. Laudatio continua Spartanorum legum institutorumque est, quae tamquam placita Socratica perfecta adumbrantur, locis communibus, nonnumquam ab argumento ipso alienis, et sententiis ex scriptis rhetoricis receptis abundans, plane /\óyoc «nSf/XT/xcs. ') Quae cum ita sint statuere iam licet hunc libellum ad Spartanorum instituta cognoscenda minimum valere.
l) cf. Habben 1. c. p. 50; in p. 63 argumentationem sic conclusit: „eum (sc. hunc libellum) a philosopho, ut virtutes cynicas exponeret, non, ut Bazin vult, a politico Xenophonte... scriptum esse apparet". Habben, Joël secutus, cynicorum auctoritatem mea quidem sententia in maius sustulit. Schenkl, Berl. Phil. Woch. 1908 p. 3 hoe iudicium fecit: „sie ist ein sehr mittelmasziges Durchschnittswerk sophistisch-rhetorischer Richtung, ein Aóyoq imSeixrixii.... B u s o 11, Griechische Staatskunde I p.' 86 scripsit: „Es ist ein idealisierendes Bild, wie es uns auch bei Platon und den Stoikern entgegentritt".



"9
Adhuc ea quae Xenophon his in capitibus tradidit cum iis quidem, quae scriptores priores, ad quos theoreticorum dogmata rationesque iam non valebant, nos docuerunt, cemparavimus, omnia autem quae extremis annis Spartae inventa sunt plane negleximus.
Inquiramus igitur num haec monumenta ex saeculis praeteritis relicta nobis Spartae imaginem ostendant, qualem Xenophon descripsit.
Spartae multa vasa et signa eburnea reperta sunt ita ut ea ab ipsa geometrica arte usque ad quartum saeculum persequi possimus. Opus pulcherrimum saeculo septimo oriundum est, quod saeculo sexto deterius iam fieri animadvertimus. Ex colore, forma, lineamentis haec vasa in sex genera dividuntur. ') Vasa Spartae autem reperta mirum in modum nobis ea, quae Cyrenaea dicuntur, in mentem revocant. Quam similitudinem viri antiquae artis studiosi alii aliter explicaverunt. Sunt enim qui putent omnia vasa, etiam Cyrenaea, Sparta oriunda esse atque inde magnam vasorum exportationem fuisse, cum alii arbitrentur ea Cyrenis confecta *esse. Sed iam diu antequam Britanni hanc testarum multitudinem Spartae effoderunt, viri docti animadverterant vasis Cyrenaeis indicia esse, quae animos Spartam intendebant. Sigma in vase, quod Arcesilai dicitur, repertum serpentis simile,2) malum punicum, angues spatium complentes, animalia iuxta vel sub sedem allata, ut his exemplis utar, quae saepe in vasis Cyrenaeis depinguntur, in monumentis Spartanis non desunt.3) Hodie autem multis testis Spartae inventis haec similitirdo magis iam expressa est. Aves aquatiles cervicibus et cruribus longis vasorum Cyrenaeorum propriae 4)
1) Droop, Excavations at Sparta 1908, B. S. A. XIV. p. 30.
2) cf. Klein, Enphronios p. 77.
3) Milchhöfer, Anfange der Kunst in GrI. p. 181, qui pütat ea ex Creta oriunda esse. De Spartanorum monumentis cf. Athen. Mitt. II. 1877 P- 303, 459, tab. XX, XXI, XXII, XXIV, XXV.
4) Puchstein, Kyrenaische Vasen, Arch. Ztg. 1881 p. 215, qui sic conclusit „Ornamentik wie Kompositionsweise der kyrenatschen und rhodi-



120
in Orthiae simulacris inveniuntur (p. 74) atque lotos modo insigni descripta in vasis Lacedaemoniis quoque nobis occurrit.
Spartae tanta multitudine horum vasorum reperta nonnulli viri docti contenderunt nunc sane negari iam non posse ea ex Sparta exportata esse, inde peregre igitur veniisse.')
Inveniuntur autem qui perseverent Cyrenis vasorum officinam fuisse atque ostendant haec vasa monumentis A e g y p t i i s simillima esse. Etenim in Aegyptiorum monumentis saepe viri domino sedenti tributa et praediorum fructus offerentes repraesentantur, quae illo aspectante penduntur; imaginem igitur ostendunt qualis in Arcesilai vase delineatur. Quibus in monumentis panthera quoque sub sella iacens invenitur. Quam Aegypti vim ex situ facile intellectu sane est.2) Quibus autem opponendum est nobis in Spartanorum quoque monumentis saepe animalia iuxta domini sedem iacentia occurrere,3) neque signis plumbeis, ad Orthiae templum repertis, pantheras
schen Vasen sind einer Metallindustrie nachgebildet die zu kyprisch-phönikischen Werkstatten die alternachsten Bezüge hatte".
1) cf. B. S. A. XIII. p. 135. In B. S. A. XIV. p. 30 Droop gravibus verbis argumentatus est haec vasa Spartae facta esse; atque similiter iudicavit in: The dates of the vases, called Cyrenaic, Journal of Heil. Studies XXX. 1910 p. I sqq. In p. 23 legimus: „It is clear that in the 6 century Laconia did a considerable export trade in vases, and therefore it is probable that it was with a view of competition with this trade that some At tic potters began to copy the Laconian style". Putat enim Nicosthenem artifices Lacedaemonios imitatum esse. G. Karo, Jahrbuch des Kaiserl. Deutsch. Archaol. Instituls 1909 p. 115: «Die lakon. Keramik bildet jetzt eine geschlossene Entwickelungsreihe von der geometrischen bis in die hellenistische Zeit. Einheimische Herkunft wird durch aufgemalte Inschriften bezeugt. Die bisher sog. kyrenaische Ware reiht sich in diese Entwickelung nun mit Sicherheit ein als höchste Blütezeit". — Die königl. Vasen-Sammlung zu München Bd. I. 1912 p. 32 „Lakonische Gefasze" tractavit, in quibus vasa Cyrenaea quoque numeravit. Similiter Buschor, Gr. Vasenmalerei p. 119 vasa Cyrenaea Sparta oriunda esse censet.
2) Puchstein, Zur Arkesilaosvase, Arch. Ztg. 1880.
3) cf. Tod and Wace, A catalogue of the Sparta Museum p. 107 fig. 10, p. 103 fig. 2.



121
nee leones defuisse. Nempe fieri potest ut apud Spartanos quoque Aegyptiorum auctoritas valuerit, quoniam Spartae cum Aegypto commercium fuit. ') Praeterea quod in Arcesilai vase silphium penditur argumenti loco affertur quo demonstrent haec vasa Cyrenis confecta esse; silphium apud Cyrenaeos solos magni ponderis fuisse contendunt. 2) In quo acquiescendum esse mihi non videtur; fieri enim poterat ut artifex Spartanus a viro Cyrenaeo iussus vas effingere talem imaginem delegerit ut emptorem delectaret. Sed quod Sami tales testae inventae sunt quales Cyrenaeae multo magis obstare mihi videtur quominus arbitremur vasa Cyrenaea Sparta oriunda esse. Quae vasa Samia Cyrenis fabricata esse rursus contenderunt, atque id hinc explicaverunt quod Samiis cum Cyrenaeis commercium fuisset.3) Hodie autem vasis Spartanis cognitis pari eodemque iure haec vasa Samia Spartana nominare possumus.4) Attamen eos, qui dicunt Spartam et Samum et in Etruriam vasa exportavisse, fines transiisse arbitror. 5) Mihi probabilius fit et vasa Cyrenaea et Lacedaemonia ex eodem initio profecta esse, ac Orientem in utramque partem magnum momentum habuisse.
Orientem enim ad vasa Spartana multum potuisse inter omnes viros artis veteris studiosos constat, sed disputant qua via Orientis genus atque ars Spartam attigerit. Quod multa signa eburnea Spartae inventa °) rebus in Lydia repertis') simillima sunt comprobare sane potest hanc Orientalis artis vim per Lydiam artifices Spartanos cepisse.8) Mercatores qui Sardes petebant Ephesum praeterire solebant. Neque desunt qui contendant Phoenices per Cyprum orientalium artium opera in Spartam transtulisse atque
1) Her. III. 47. cf. Perrot-Chipiez 1. c. VIII. 428.
2) Perrot efcChipiez IX p. 491.
3) Boehlau, Aus ionischen uad italischen Nekropolen p. 125.
4) e. g. imago quae in tab. X. 9 ostenditur generi Spartano primo similis est.
5) Buschor 1. c. p. 116.
6) B. S. A. XII. p. 331.
7) Hogarth, Excavations at Ephesus.
8) Vim Lydiam in Orthiae cultu iam observavimus (p. 75).



122
demonstrent calceorum Cypriorum formam in monumentis Spartanis usitatam fuisse. ') Fieri profecto potest ut Spartani et per Phoenices et per Lydos Orientis artis praecepta didicerint. 2)
Etiamsi non arbitremur vasorum Spartanorum exportationem tantam fuisse ut haec vasa non solum Cyrenis, sed etiam Sami et in Etruria reperta sint, id tarnen ea quae Spartae inventa sunt manifesto demonstrant, Spartae vasorum officinam fioruisse atque Spartanis indolem ad artem egregiam iudiciumque intellegens fuisse.3) Nee miramur: sculpturae enim monumenta relicta nobis Spartae imaginem a multorum nostri aevi historicorum opinionibus, qui Spartam tamquam civitatem fere barbaram ac incultam, cui elegantia prorsus deesset, descripserunt, alienissimam iam ostenderant.
Tum demum cum Spartani magis magisque rei militari studebant opera artificiosa evanuerunt.
Imago igitur, qualem veteris artis monumenta nobis offerunt, ab ea quam Xenophon his in capitibus adumbravit, plane abhorreti Haudquaquam animadvertimus cultum atque humanitatem Sparta prohiberi; usque ad saeculum quintum artem ibi eadem ratione qua in ceteris
1) Droop, Journal of Heil. Studies XXX. 1910 p. 32 cf. Thompson, Journal of Heil. Studies XXIX. 1909 p. 304, Hogarth, Jonia and the East p. 37.
2) Hogarth, Sóme recent archaeological discoveries,Fortnightly Review 1908 p. 598.
3) Tod and Wace 1. c. p. 101: „It will be thus seen, that a history of Spartan art cannot be drawn from literary sources. But in spite of their character the Spartans would not seen to have been unartistic". Karo 1. c. p. 115 „Wie es denn überhaupt das wichtigste Ergebnis der englischen Grabungen ist, uns eine altlakonische Kultur von ungeahntem Reichtum und Raffinement zu enthüllen". Perrot-Chipiez IX. p. 509: II paralt démontré par ces fouilles que Sparte a eu de trés bonne heure et a gardé fort longtemps une industrie céramique qui fut assez active pour suffire, presque a elle seule, aux besoins de la consommation locale.... Quand les modernes ont commencé a étudier 1'histoire de la Grèce antique et qu'ils ont tenté de 1'écrire, ils se sont parfois représenté Sparte comme une cité presque barbare, qui. . . serait restée étrangère au goüt et au sentiment de 1'art" Deinde multis exemplis allatis contrarium indicat. cf. G. Dickins, the art of Sparta, Burlington Magazine 1908 p. 66.



123
urbibus crevisse observamus. Scriptores temporis prioris et ea quae Spartae inventa sunt eodem animos adducunt atque Spartanorum civitatem ab ea, quam laudatores quarti saeculi descripserunt, alienam et diversam ostendunt. Xenophontis AxxsHxipoviuv ttoaitsIx una ex multis libellis eodem consilio scriptis est, ') qui omnes hanc memoriam vitiosam tradiderunt. Quoniam autem nunc scimus rerum scriptores et apud gentes feras ac barbaras et apud Spartanos easdem rationes perfectas cogitavisse, intellegimus Spartam hoe modo multis in rebus reipublicae incultae imaginem offerre, cui civitati optimae omnia vitia, quae Athenienses quarto saeculo aegre ferebant, defuerunt.2) Quam adumbrationem veritati historicae non congruisse perspicuum est.
1) Wilamowitz, Homerische Untersuchungen 1884p. 273: „Die Grondlage der vulgaren Spartan. Tradition ist in jener Zeit 403—350 gebildet". cf. Ed. Meyer, Forschungen I p. 251.
2) Itaque fieri poterat, ut Nillson, die Grondlagen des spartan. Lebens, Klio 1912 p. 308 Spartanorum instituta tamquam veterrima et ex gentium incultarum moribus explicanda describere posset, hoe Xenophontis libello et Plutarchi vita Lycurgi fontibus usus.



INDEX LOCORUM.
Aelianus I Pax Ó21- P- 35"
V. H. XII. 43. p. 45- 623- P- Ila
XII. 50. p. 11311.1. 639. 1 p. 35.
XIII. 16. p. 114. Plutus 131. P- 40 n- 6.
XIV. 29- P- 44 n. 4- «46- P- 40 n. 6. XIV. 44- P- 45- l8°- 40 n- 6-
AesMnes c. Ctesiph. 17$. p. 95- Vespae 475. P- 4-
Aeschylus Sept. 225. p. 88. 557- P- 8o-
Alcaeus Anthol. Lyr. fr. "58- P- 53-
59 (50). p. 32- I Aristoteles.
Andocides De myst. 74. p. 95 2- Athen- Po1, 43- 4- P- 92 °-
Antiphon Diels, Frgm. der 6i. 2. p. 92 n. I.
VorsokratikerIIp.602 Hist.AnimalVH587a2. p. 10.
fr. B. 60. P- 48- VII 588a 5. p. 10.
Apophtegmata Laconica Politica 1256 b 24. p. 66.
Lyc. 20 p. 228 B.C. p. 20. 1263 a 30. p. 28.
^rr»a»«jEpict.Dissert.I. 17- P- 49- 1263 b 15. p. 43-
Aristophanes 1263 b 40. P- 79-
Aves 1012. P- HO. 1265 b 38. p. 98.
1281. p- 4- I2Ó5 b 40. P- 79-
Eccles. 269. p. 53- 1266 a 34- P- 20.
322. p. 16. 1266 a 39. p. 41-
345. p. 53. 1266 b 3. p. 26.
542. p. 53- I2Ó9 b I2- P- 20-
565. p. 40. 1269 b 22- P- !3-
590. p. 40. .1269 b 23. p. 37-
613. p. 23. 1270 a «• P- 37-
636. p. 23, 27. 1270 a 25. p. 26.
673. p. 79. 1270 b 23. p. 98.
Lysistrate 80. p. tt. I27° b 35- P- 9» n. I.
105. p. 19. | >27i a 9- P- 98 n- 3-
620—629. p. 35- I27' a 2Ó- P- 8o'
Nubes 103. P- 54- ,27* b »• P- 6?-
362. p. 54- I27> b 2- P- 6l-
961. p. 62. 1272 a 13. p. 80 n. »,
992. p. 101. 1272 a 36. p. 98 n- 2-
1029. p. 3- I272 b 38. P- 98 n. 2.



125
Politica 1272 b 33. p. 80. Cicero Tusc. II 20. p. 71 n. 2.
1273 a 20. p. 106 n._3- , Tusc. V 27, 77 p. 72 n. 3.
1274 _b 9. p. 20. Clcmens Alexandrinus Strom.
1275 b 10. p. 100. VI 2. 9. p. 7. 1293 b 8. p. 106 n. 3. VI 2. 22. p. 10.
1293 b 14. p. 106 n. 3. VI. 2. 24. 5. p. 23 n. 5.
1294 a 2. p. 89. Critias F. H. G. 11.68. p. 7, 53. 1294 b 23. p. 37. Athen: Deipnosoph.
1294 b 27. p.57)79n-S- X 432 D. p. 83 n. 1.
1294 b 30. p. 98. XI 463 F. p. 83 n. 1.
1299 a 22. p. 52. Demosthenes XVIII (pro
1300 a 4. p. 52. Coron). p. 275. 9. p. 84 n. 2.
1301 b 2. p. 106 n. 3. XX 107. p. 99. 1306 b 28. p. 106. Diodorus V 9. p. 80 n. 2. 1306 b 36. p. 37. VII 12. p. 43 n. 5. 1324 b 8. p. 61. XIV 13. p. 90.
1329 b 7. p. 80. Diogenes Laert ius
T329 b 22. p. 81. VI 1. 2. p. 70.
1330 a 2. p. 79. VI 5. p. 64. «333 b 6- P- 61. VI tl. p. 17. 1333 b 12. p. 61. VI 31. p. 54, 66. •334 b 30. p. 7. VI 103. p. 49. 1335 a 23- P' l6- VI 104. p. 70. '335 a 30. p. 17. VIII 10. p. 39. «335 a 39. p. io. VIII 23. p. 39.
1335 b 12. p. 9. Ephorus
1336 a 4. p. 58. Diod. VII. 12. p. 43.
1336 a 40. p. 52. Strabo 199. p. 59.
1337 a II. p. 50. 302. p. 22,43,59.
1338 b 11. p. 61. . 481 initio. p. 2. Athenaeus Deipnosoph. 482. 19. p. 2.
IV 138 D. p. in. 483. p. 56 n. 6.
IV 138 E. p. in. f. Nic. Damasc. fr.
IV 138 F. p. in. 114. 6. p. 25.
IV 139 E. p. 12. Euripides
IV 140 C. p. 82 n. 3. Andromache vs. 146 p. 34.
IV 140 E. p. 37. 153 p. 2J.
IV 140 F. p.37,82n.3. 177 p. 19.
IV 141 C. D. p. 82 n. 3. 211 p. 34.
IV 163 E. p. 54. 451 p. 34.
VI 233 F. p. 33. 595. p. 12.
VII 278 p. II. 909. p. 19.
X 432 D. p. 83 n. 1. Electra vs. 701. ■ p. 34. XI 463 E. p. 83 n. 1. 1130. p. 39.
XI 483. P- 53 1- 4- Hecabe vs. 596. p. 17 n. 3. XIII 566 A. p. 44. Helena vs. 571. p. 19.
XIII 566 E. p. 14. 933. p. 25.
XIV 632 F. p. 12. 1105. p. 15.



I2Ö
Heraclid. vs. 233. p. 17 n. 3. Herodotus V 6. p. 21.
297. p. 17 n. 3. V 16. p. 21.
Hippc-lytus 529. p. 15 n. 5. V 39, 40. p. 19.
666. p. 63 n. 1. V 49. p. 31.
Iph. Aul. vs. 509. p. 39. V 63. p. 109.
543. p. 15 n. 5. V 70. p. 109 n. r.
Medea vs. 627 p. 15 n. 5. . V 91. p. 109 n. I.
Phoenissae 536. p. 39. VI 57. p. 82, 109.
Supplices 312. p. 88. VI 61. p. 19, 32.
Fragmentum 22. p. l6 n. 4. VI 72. p. 32.
77- p. 49. VI 79. p. 32.
166. p. 49. VI 82. p. 32.
187. p. 15 n. 5. VI 86. p. 32-
342. p. 49. VI 103. p. 32.
345. p. 88. VII 134. p. 32-
417. p. 24. VII 229. p. 65.
529. p. 9. VII 231. p. 96-
559. p. 40. VIII 124. p. 109.
621. p. 40 n. 1. IX 9. p. 109.
629. p. 40. IX 33, 35. P- 109-
644. p. 23. IX 41. p. 32-
798. p. 16 n. 4. IX 73. p. 112.
799. p. 16 n. 4. IX 79. p. 109. 870. p. 88. IX 80, 81. p. 32. 890. p. 49. IX 82. p. 32. 893. p. 49. IX 87, 88. p. 32. 970. p. 16. Hippocrates
Harpocration s.v. xeti yitp nepi ytmeuxtlav I 25 p. 8.
to ntfSéyte rHv uaxfum *'r' Siodmc vyitivfc
cevtu rvic, r&v xp%óvTaiv H 6. P* 8, II.
itfpifC ivoSnueïv, p. 114 n. 3. Aphorismi II 17. p. 57-
Heraclides Ponticus Stob. Flor. 101. 22. p. 15 n. 4-
F. H. G. II p. 211 Anonymus yamblichus
fr. 8. p. 57 n. 2, 59 n. 6. Diels 1. c.
Herodotus I 65. p. 77, 97. H !• P- 638. p. 12.
I 216. p. 21. II p. 633. 7. I. p. 4°-
II 80. p. 101 n. 4. II p. 632 6. 1. p. 88. II 92. p. 19. Inscriptiones
II 167. p. 46. C. I. G. 1511. p.36,U2n.2.
III 47. p. 121. 2715. . p. 52.
. III 56. p. 31. Ditt. Syll.' 84. p.36n.3,ii2n.2,
. III 101. p. 21. . 227 a 5. p. 100.
UI 148. p. 31, 108. Ditt. Syll.'365 (Ditt.3
IV 104. p.i8n.2,2i. 798) 23. p- 52IV 172. . p. 21. 523(Ditt.3
IV 176. p. 21. 578) 31. P- 51-
IV 180. p. 21. 553 (Ditt.»
.. 1 .V 5. p. 21. | 589) 18. p. Si-



127
Inscriptiones Plato
I. G. A. 68. p. 33. 112 B. p. 78 n. 4.
69. p.3611.3,112 n. 2- Crito 52 B. p. 116.
I. G. V I. I. p. 112 n. 2. Hippias Maior 281 A. p. 111.
VI I. p. 36 n. 3. 283 B. p. 37.
Recueil des Inscr. jur. Minos 320 A. p. 104 n. 2.
grecques XXIII p. Phaedrui 229 A. p. 54.
60— ,. p. 33. Protagoras 323 A. p. 104 n. 2.
Isocratts Areop. 35. p. 30. 342 B. p. m n. 3.
37- P- 62. 342 C. p. 4.
43. p. 64. Theaet. 162 B. p. f».
Busiris 18. p. 114 n. 2. Leges 625 B. p. 83.
Demon. 6. p. 40, 102 n. 5. 625 E. p. 78 n. 4.
16. p. 88. 628. p. 61.
28. p. 40. 630 D. p. 61.
Panath. 41. p. 4. 630 E. p. 104 n. 2.
63. p. 100 n. 1. 631 E. p. 7.
ii5- P- 86 n. 2. 633 A. p. 81.
l84- P- 37- 633 B. p. 53,61,67.
'88. p. 37. 633 E. p. 68 n. 3.
221. P- 37- 634 D. p. 89.
Paneg. 1. p. 102 n. 5. 636 B. p. 80.
76- P- 4°- 642 B. p. ui.
95- P- 93- 662 C. p. 42.
Lucianus Anach. XXXVIII 666 E. p. 68.
p.7in.2,72^3,4. 688 B. p. 104 n. 2.
Cyn. XVIL p. 54. 691 E. p. 97.
Lysias c. Alcib. I. 7. p. 95 n. 4. 696 B. p. 37.
I. 9. p. 95 n. 3. 705 A. p. 115.
Macrobius Sat. V. 705 B. p. 42.
XVIII. 16. p. 55. 712 D. p. 91 n. 4.
Nicolaus Damascenus 721 A. p. 7.
F. H. G. fr. 102. p. 59 n. 5. 729 A. p. 42.
109. p. 22. 731 A. p. 64.
III. p. 22. 736 D. p. 42.
"4- p. 96. 739 C. p. 24, 42.
114.6. p. 25. 741 E. p. 42.
114. 13. p. 97. 742 A. p. 41.
"5- P- 55- 742 C. p. 26.
123. p. 22,27,43. 743 D. P- 42.
Pausanias III 14. 8. p. 72 n. 3. 744 E. p. 42.
III 16. 10. p. 70 n. 5. 754 D. p. 42.
Plat0 757 A. p. 42.
Alcibiades I 122 D. p. 36. 762 E. p. 88.
339 A. p. 6. 763 B. p. 66.
Alcibiades II 149 A. p. 37. 770 D. p. 104 n. 2.
Convivium 173 B. p. 54. 772 D. p. 16.
Critias 110 C. p. 42. 774 D. p. 26.



128
Leges 780 B. p. 78- I. Plutarchus
783 B. p. 7- A8is X' p- II5-
785 B. P. 16. XXX. p. 96.
, 789 E. p. 9- A"st. XVU. p. ft,
801 B. p. 42. Comp. Lyc. et Numae
_ V 806 A.\- P. 13, 14- >| p- *+•
806 E. p. 78 n. 4. Inst. Lac. 239 D. p. 71 n. 2.
808 E. p. 62. Lyc. IX. p. ii4-
829 C. p. 95- XIL p- 82-
831 c. P. 42- XIV- p-9-
837 C. P- 13. XV. p. 20.
844 B. P. 83. XVI. 25. P- 5o, 53-
845 D. P. 65. XVI-XX. p. 50.
878 E. p. 102. XVII. 15. p. 52.
879 C. P. 102. XXVI. p. 100 n. I. 914 D. p. 102 n. 1. XXVII. p. 114. 932 B. p. 102 n. 1. Pollux Onom. IX. 74. p. 38-
935 C. p- 102 n. 1. Polybius VI. 45. p. 44-
942 D. p. 54- Pythagorei
949 E. p. 115 n. 2. Diels L c. I 289 D.
950 A. p. 115. 8> 2°9- P' l6' 11 • 950 E. p. 102 n. 1. I 287 D. 8. p. 57qe, B. p. 115. Diog. Laert. VIII 10. p. 39953 E. P. 113. VI11 23- P- 39961 A. p. 65. Scholia
964 B. . p. 65. . Lycophr. 1331- P- 76 »• 2'
Resp. 146 D. . p. 41. Pind- 01- 354- P- 76 n. 2.
371 B. p. 41. Sentca De prov. IV 11. p. 71 n. 2.
420 A, p. 116. Sophocles, Antigone
421 E. p. 41- vs' 295- P- 39-
422 D. p. 41- 6?5- P- 88-
423 C. p. 24. Stobaeus Flor. 29. 65. p. 69. 425. " p. 24. 43- 76. P- 94-
449 C. p. 24. 43- 82. p. 64.
450 C. P. 19. 43- 89. P- 87. 457 C. p. 23. 2°- P- 57464 B. P. 24. »• P' 58464 E. p. 41. '0I- 22- p- '5466 C. p. 24. Strabo Geogr. 199. p. 59-
497 B. P. 24, 42. 25°- P- 22'
499 D. p. 24. 302. P-22,43,59-
545. p. 42. 449- P-
547 D. p. 46. 481 initio p. 2. . 548 A. p. 42. 482. 19. P- 2.
548 B. * p. 89. 483- P- 52, 56 n. 6. 548 C. '« p. 85. Suidas s. v. Sieifmó^tvoi p. 110 n. 6. 550 E. p. 41. Tertullianus zd Mart IV. p. 71 n- 2558 D. p. 83. I Theognis 785. p. 108.



129
Theopompus fr. 197. p. 110. Cyropaedia I 2. II. p. 59.
Thucydides I 6. p. 35. I 2. 13. p. 51.
I 6. 4. p. 56. 1.2. 14. p. 101.
I 70. 8. p. 61. I 3, 4. p. 59.
I 80. 4. p, 35. I 5. 12. p. 69.
I 109. p. 36. I 6. 17. p. 59.
I 121. 3. p. 36. II 1. 28. p. 85.
I 123. p. 36. II 3. 8. p. 64, 87.
t 129. p. 36. VII 5. 80. p. 69.
I 132. p. 89. VIII I. 2. p. 87.
I 137- P- 34- VIII 1. 34. p. 66.
I 141. p. 36. VIII 1. 36. p. 56.
I 144. p. 109. VIII 1. 38. p. 84. II 8. p. 90. VIII 1. 42. p. 62. II 13. p. 110. VIII 7. 10. p. 101. II 37. p. 3,36, 88. Hellenica II I. 1. p. 53.
II 39. p. 61, 109. III 3. 5. p. 104. II 43. 6. p. 93. III 3. 6. p. 104. II 46. p. 65. IV 5. 4. p. 56.
IV 26. p. 36. V 3. 13. p. 112.
V 15. p. 36. V 3. 17. p. 81.
V 34. p. 36. VII 1. 8. p. 61, 87.
V 43. p. 110. Hiero IX 10. p. 94.
V 67. p. 36. Memor. I 2. 61. p. 112.
V 68. p. 5. I 3. 5. £ p. 58-
VI 89. p. 110 n. I. I 5. 1. p. 84 □. 2.
VII 75. p. 77. I 6. 2. p. 55.
VIII 6. p. 110 n. 1. II 1. 6. p. 56.
Xanthus F. H. G. fr. 28. p. 22. II 2. 4. p. 17.
Xenophon II 3. 10. p. 101.
Ages I 27. p. 87. II 6. 32. p. 58, 104.
II 8. p. 64. II 6. 23. p. 43.
VII 1. p. 87. III 4. 8. p. 94.
IX 6. p. 30. 1U 5. 15. p. 65, 101.
XI 3. p. 94. III 5. 21. p. 86.
XI 7. p. 102. III 12. p. 65.
XI 14. p. 102. III 13. 2. p. 58.
XI 7, 9, 14. p. 31. IV 4. 15. p. 86.
Anabasis IV 6. 14. p. 60, 105 n. 2. IV 4. 23. p. 17.
Convivium II 16. p. 85. IV 5. 4. p. 58.
II 22. p. 11, 85. Oeconom. IV 2. p. 46.
VIII 39. p. 112. IX 13. p. 94.
Cyropaedia I 2. 2. p. 51. X 11. p. 9, 11,85.
I 2. 3. p. 116. XIII 10. p. 94.
I 2. 4. p 15. XIV 7. p. 94.
I 2. 8. p. 87, 58. XVII 3. p. 56.
I 2. 9. p. 62, 66. XXI 5. p. 87.
I 2. 10. p. 56. Zeno fr. 268. p, 44,






THESES.
i.
Iniuria Müller-Strübing (Neue Jahrbücher f. Philologie und Padagogik CXVII p. 471 sqq.) et Rühl in Xenophontis Axxel'xipovluv iroAiTeix V. 4. vocem cöx tollendam censuerunt.
ti
Axxeixipcvlav toaitcIx c. XIV a Xenophonte abiudicandum non esse arbitror. (cf. Gemoll, Berl. Phil. Woch. 1920 p. 868).
III.
Xen. Axx. koa. V. 8. legatur: üg pi) xóvovg avToTg sAXTTOvg tüv aiTiuv •ylyvsoSxi.
IV.
Verba ècpuyov xxxóv, svpcv xpeivov et in sacris nuptialibus et in mysteriis pronuntiata spectant ad omnes ritus quibus transitus aliquis signihcatur (quos van Gennep „rites de passage" vocavit).
V.
Ea quae Herodotus VU. 39. narrat exercitus lustrationem signihcanti



VI.
Hornstein (Wiener Studiën .1918 p. 102), qui apud Xenophontem (Conv. II. 9) inserto vocabulo yvcopiviv legere vult: oti vi yvvxiKsix <pvo~ie oühïv xsipuv t%s tov xvipoe ovtrx Tvyxxvsi {yvüpttiv,y 'püpv,q 3è x«) laxvoe ZsItxi, antithesin vere Xenophonteam introduxit.
VII.
Livius XXI. 18. 11 si vos non tenent foedera vestra nisi ex auctoritate aut iussu vestro icta, ne nos quidem Hasdrubalis foedus, quod nobis insciis icit, obligare potuit.
Lege: auctoritate patrum.
VIII.
Liviüs XXVII. 31. 8 uni etiam principi Achaebrum Arato adempta uxor nomine Polycratia ac spe regiarum nuptiarum in Macedoniam asportata fuerat.
Lege: quin.
IX.
Livius XXVIII. 27. 6 libenter eredam negantibus. Vocabulum negantibus expungendum est.
X.
Tacitus, Annales XV. 50. Et cepisse impetum Subrius Flavus ferebatur in scaena canentem Neronem adgrediendi, aut cum ardente domo per noctem huc illue cursaret incustoditus.
Legere vellem: animo.
XI.
Ovidius, Metamorphoses XIII. 491. Osculaque ore tegit consuetaque pectora plangit Omnino lectio legit recipienda est.



XII.
Quod in ludis Capitolinis Sardi venales venibant. Festus (ed. Lindsay p. 428) iniuria ex causis historicis explicavit.
XIII.
Syssitia zijn overal in de Oude Wereld een militaire en niet een sociale instelling geweest.
XIV.
Ten onrechte ziet men in hetgeen Xenophon Resp. Lac. c. VI meedeelt sporen van gemeenschappelijk bezit in Sparta.
XV.
De door Glotz (Daremberg-Saglio s. v. Expositio) aangehaalde plaatsen bewijzen niet dat het te vondeling leggen van kinderen, geboren uit een wettig huwelijk, een algemeen voorkomend gebruik is geweest in Griekenland.
XVI.
De gronden die Ed. Meyer, G. d. A. II § 73 aanvoert om te bewijzen dat de naam der godin Athene van de stad afgeleid is, zijn niet afdoende.