HET DUURZAME GELUK
NAAR NIEUWEN OPGANG






Het Duurzame Geluk
Naar nieuwen Opgang
DOOR
MARIE SCHMITZ
ROTTERDAM
NIJGH 6 VAN DITMAR'S UITGEVERS-MAATSCHIJ. MCMXX



KM



I.
Met een grom van ongeduld smeet Lucas de pen van zich af en maakte een driftig-snelle beweging om het halfbeschreven witte vel ineen te knauwen. Maar het gebaar bleef onvoltooid en opstaand keerde hij zich weg van zijn werktafel naar het kleine lichte zijraam, een trekking van wrevele misnoegdheid om zijn mond verbijtend. Belabberd werk, dat krantengeleuter! Vanavond wou het al heelemaal niet vlotten! Opstandig fronste zijn voorhoofd boven de harde oogen. En met een plotselinge strieming van zelfcritiek dacht hij: En dan ben ik nog te lamlendig om 't meteen maar te vernietigen ook!
Er daalde peinzensrust in hem bij het uitzien over den weg, die wit en smal voortgleed tusschen de hei vlakken, langzaam klom tegen den eersten heuvel en achter dezen klim verborg de daling en den nieuwen opgang, tot deze, rijzend boven den eersten heuvel uit, met de strakke belijning van den weer neerbuigenden witten weg, met de lage boschjes kreupelgewas aan weerszijden, scherp tegen den hemel afstond. In de stuwing van den Noordwestenwind dreven wolken in rustige vaart langs den voorjaarshemel, die al de kleur van den avond begon te dragen, en
5



schaduwen werden als tapijten uit- en weer opgerold over de donkerbruine heidegolvingen en de lichte stijgingen van den weg.
Langzaam ontlook een milder schijn over zijn verstrakt gezicht, toen hij zich de rustgevende stilte en wijdheid van het landschap bewust werd. Hij voelde in zich de opstandigheid gebroken en een zachte hunkering wolkte op, aanvankelijk vaag, maar spoedig scherper van beteekenis: het sterk-opgaand, warm verlangen naar het zich volledig kunnen wegschenken aan het beste, naar het zich wijd-heerlijk uitleven in een scheppingsdaad van hoogste, sober-grootsche schoonheid. Het was de wijde, zoo vaak sombere eenzaamheid van deze heidestreek, die hem sterker en dringender dan vóór zijn huwelijk, toen zijn leven nog ging in de klein-intieme vlakte der polderlanden, in een haast-smartelijke en toch verrukkende hunkering zinnen deed op den uitbouw van een gedachte, grootscher van allure dan waaraan hij tot nu toe in zijn arbeid vorm gegeven had. Soms leek het grijpbaar-nabij waarnaar hij reikte, maar wanneer hij voor de helder-uitschijnende gedachtekern de juiste beelding zoeken ging, dan zag hij het even-aanschouwde vernevelen en voelde hij zich als leegvloeien, al bleef in zijn diepste wezen durend de aanvoeling van dat waarnaar zijn begeerig willen opsteigerde.
Onder zijn peinzing door, terwijl hij den weg aftuurde, die over de heuvels kroop, realiseerde hij plotseling, dat hij van daar Tine moest zien aankomen. De weg bleef eenzaam onder de glijding van de hoog en langzaam gaande wolken, het spel van licht en schaduw was opgehouden met het dalen der zon en een verstilling viel over het landschap. In een eensklaps rijzende onrust vroeg hij zich af, hoe laat
6



het al wel mocht zijn en of voor Tine, die nog maar altoos uitbleef, de loop niet te ver geweest kon zijn en te vermoeiend in haar toestand.
Hij liep de kamer door, waar het hem al wel schemerig leek na het uitzien in het lichte buiten, en besloot haar tegemoet te gaan.
Als een geurig genot proefde hij, buiten komend, de lauwe voorjaarslucht, die de naderende avond begon af te koelen en met een als nieuwe vreugdevolle aandacht luisterde hij naar het pittig rythme van zijn schreden op den harden stillen weg.
Hij ging langzaam toen de weg klom tegen den eersten heuvel op. Ter weerszijden lag de heide donker en ver. Links, aan den horizon, tegen de klaarte van de avondlucht, stak het donker silhouet omhoog van een dennenbosch. Terwijl hij klom in de eenzaamheid van het wijde land schoot plotseling weer een vleug van onrust door hem henen. Wat was Tine laat! Hij besefte nu haar al lang eerder te hebben terug verwacht. En zelfverwijt besloop hem dat hij haar had laten gaan, alleen, voor deze lange wandeling.
Hij was bijna boven nu. Als ik zoo dadelijk den weg kan overzien, dan zal ik haar zien komen, dacht hij. Toen hij, boven gekomen, stilstond, zag hij haar tegenover zich van de volgende heuvelhelling komen afdalen. Zij ging rustig en langzaam, licht wiegend, het bovenlijf als achterover gebogen, zoodat zij de zwaarte van haar zwanger lijf als .voor zich uit droeg. Zij zag hem niet, het hoofd een weinig terzij gewend, keek zij weg over de donkere heide naar den horizon, waar het late licht nog talmde. Lichtschijn gloorde om haar afgewend gezicht, haar goudbruin haar, langs de losse plooien van haar wijd licht kleedje.
7



Roerloos stond hij en zag hoe zij naderde. Een glimlach ontbloeide over zijn gezicht en hij voelde hoe, mild-wellend, ontroering zijn oogen vochtig maakte.
Wat een rqkdom! dacht hij, terwijl hij begon te loopen den heuvel af. Dat dat alles van mij is! En hij wendde de oogen niet van haar weg.
Toen merkte zij zijn naderkomen.
Hij zag het büje oplichten van haar ernstig gezichtje, het vlugger gaan van haar voeten en met een kreet die ópklonk in de avondstilte kwam hij als een jongen met lange sprongen het laatste stuk van de helling afdansen.
Zij strekte als in afwering van zijn onstuimigheid de handen voor zich heen, glimlachend. Hij nam ze in de zijne en zoende ze spontaan — hevig en toch teeder, met de warmte van de ontroering nog in zijn oogen, toen trok hij haar arm door den zijnen heen en deed haar steunen. Je ging zoo mooi daar langs den weg," zei hij zacht, „met die stilte rondom... en de avond over je heen..."
Langzaam hief zij het gezicht naar hem op, innigheid omblonk het. Zij opende de lippen om te spreken, maar bleef zwijgen.
„Ben je nu niet moe?" vroeg hij, zich naar haar overbuigend. „Ik werd ongerust... je bleef zoo lang weg."
„Kwam je daarom mij tegemoet loopen?" vraagde zij — en haar stem was diep en zacht als de avondlucht boven de heide. — „Maar ik ben heusch niet moe. Ik heb langzaam geloopen en de avond is zoo heerlijk."
Zwijgend klommen zij tegen den heuvel op. Tine leunde maar weinig zwaarder op zijn arm, toch hoorde Lucas haar licht hijgen toen zrj* boven stonden. „Zie je wel dat je moe bent!" knorde hij.
8



„Nee toch, nee toch Lukie, heusch niet! Ik ben juist zoo prettig, zoo goed!" Zij glimlachte tot hem op met een gedempte innerlijke vreugde over haar wezen, die als een zacht licht van haar uitscheen.
„Schattie," fluisterde hij teer, en zich overbuigend naar haar handje dat op zijn arm lag, kuste hij de fijne witte toppen.
Van over de heide kwam de wind geschoven, langzaam, als een lange zucht. Aan den horizon vloeiden licht en donker ineen. Een kever schoot zoemend voor hen henen en verdween. Zij hadden nu de heuvels achter zich; vóór hen, dichtbij al, stond als een klein en stil-vertrouwd ding hun huisje tegen den vaag-donkeren achtergrond van het in boomen schuilgaand dorp.
„Ons huis, Luuk!" zei Tine enkel, met een glimlach.
„Ja," zei hij terug en warm doorstroomde hem de innigheid van haar stem.
Toen, of dit plotseling haar inviel nu, vroeg Tine, snel het gezicht tot hem oplichtend:
„Maar waarom was je eigenlijk van je werk afgeloopen, Luuk? Je hadt zoo'n boel te doen, vanavond, dat klaar moest..."
Een schaduw trok over zijn gezicht bij de herinnering aan zijn moeizaam geworstel van daarstraks, als een schrijning hervoelde hij de beschaming om het onmachtig knoeien en om de even onmachtige poging daarna om te vernietigen en opnieuw te beginnen.
„Och..." weerde hij, wat onwillig en moeilijk, tegelijkertijd voelend het zelfverwijt óm dit klein en ongemotiveerd afweren.
Tine zag de plotselinge donkerte van zijn blik en raadde
9



wat hij niet uitsprak. Haar oogen gingen neer, verdroefd eensklaps, en zij vroeg niet verder. En onder het zwijgend voortgaan schoot het snel door haar henen: dit had Luuk meer den laatsten tijd... een tegenzin blijkbaar ... soms in wrevelen onwil schold hij erop: dat beroerde krantenwerk ... niét het andere, zijn eigenste werk, een nieuwe roman, waaraan hij bezig was, zijn literaire studies... maar dat nare, het krantenwerk... kon ook niet gemist, kon, financieel, het minst van alles gemist. Zij zuchtte even. Weer kwam dat wee-smartelijke onmachtsgevoel haar besluipen om het zoo hunkerend anders-willen van veel dat toch niet anders kon. Het was het vervuld zrjn van het heerlijke dat komen ging: het kind, dat deze laatste maanden de kleine bekommernissen in haar geest deed vervagen en vernevelen, al kwam soms, plotseling en onverwacht, door de zoete weelde van haar verwachting, een zorg om Luuk, zorg ook om het kind heenschroeien.
Het klemde zwaarder toen Lucas de voordeur openstiet en zij binnenging in het lage gangetje, waar het volkomen donker leek na den open weg door de heide waarboven de laatste lichtlooze glans nog hing aan den hemel. Ook leek het haar benauwd na de koele frischheid van den avond buiten en zij voelde plotseling dat zij moe was.
Zoo vond Lucas, toen hij de petroleum-hanglamp had aangestoken, haar zitten op het bankje bq het zijraam, ineengedoken en met een moeden droeven trek scherp ingesneden langs de nu neergebogen mondhoeken, de smalle handen slap in den schoot. Het stak hem: zoo anders was zij zooeven, toen zij, van de eigen stille gelukzaligheid als van een licht omschenen door den klaren avond was gegaan. Had zij zich nu toch te moe gemaakt, of... plots bezon hij zich
10



weer op wat bij al half vergeten had, zijn wrevelige afwering van haar vraag. Warm en onbezonnen welde in hem de drang om goed te maken, nu nog. Hij schoof naast haar op het bankje, waar zij uittuurde in den dieper wordenden avond buiten, schoof zijn arm steunend achter haar rug. „Poesje,* fluisterde hij koozend, „kruip jij eens dicht bij je ventje."
Een glimlach om zijn teederheid lichtte Tine's mondhoeken omhoog, verhelderde de dofheid van haar oogen. Intuïtief doorvoelde zij wat Lucas innerlijk bewoog; zoo'n groote kleine jongen, dacht ze innig, nu had hij spijt om zijn stugheid van daarnet en wou lief zijn. En het vleugde door haar heen hoe zijn eerste aanvechting altijd was haar zijn innerlijke moeilijkheden te verbergen, haar een dieper schouwen in zijn wezen te beletten en hoe hij toch altoos weer eindigde met zich voorbehoudloos aan haar over te geven. En ook hoe zij, lang vóór dien tijd, al zijn denken en voelen al had doorproefd. Zij deed het hoofd tegen zijn schouder leunen, willig en stil-gelukkig nu weer en zij hief haar arm en streelde hem over het hoofd met dat moederlijk-zacht gebaar van haar hand.
„'t Ging niet vanavond," zei hij plotseling en zonder inleiding als achtte hij het samengaan van hun beider gedachtengang een vanzelfsprekendheid.
„Dat dacht ik wel," antwoordde Tine mild. „Maar wat hindert 't? Morgen begin je opnieuw. Je kunt 't toch niet dwingen!"
Lucas smoorde een ongeduldigen zucht. „Dit moest ik juist wèl kunnen dwingen, dit werk, kranten werk. Het zuiver artistieke, dat is wat anders, maar dit. .."
Tine tuurde peinzend voor zich weg. „Je staat er niet onverschillig genoeg tegenover; dat is 't, denk ik."
11



„Misschien wel," twijfelde hij.
Nu trok de duisternis buiten een gordijn voor het nog naakte venster; Tine huiverde even. „Laten we sluiten," zei ze.
Met de bontgeruite overgordijntjes dichtgetrokken, en over alle dingen den rossigen schijn der petroleumlamp, die zelfs in de kamerhoeken een dof-roode gloeiing gaf, was de kamer eensklaps vol van een zachte intimiteit.
Lucas schoof Tine's hooggerugden leunstoel bij de tafel, schikte de kussens erin terecht. „Kom," zei hij, met zijn glimlach warm naar haar henen, „ga nu prettig wat zitten, dat je uitrust." En hij dwong haar neer, wat zij in haar moeheid ongewoon willig toeliet.
Om hen was de rust van de stille, warm-lichte kamer, soms doorritseld van papiergefrutsel, waar Lucas aan zijn werktafel bezig was zijn papieren te schikken en te bergen. Vanavond werd het toch niets meer, morgenochtend zou hij wel met frisschen moed opnieuw beginnen. Dan moest het in Godsnaam maar een dagje later weg. Hij wierp alles in een la en nam een pas ontvangen, nog onopengesneden boek, waarmee hij zich aan de tafel zette.
Met Tine's rust was het gauw gedaan. „Sta je nu alweer op?" vroeg hij spijtig, opziend van zijn boek/
„Maar jongen, ik moet toch eens voor een avondboterham gaan zorgen ? Zie eens hoe laat 't is! Moet je dan niet eten ?"
„Zoo laat al!" Verwondering schoot door hem heen. „De avonden bedriegen je nu het langer licht begint te büjven."
Hij schoof een eind achteruit terwijl Tine de tafel dekte en met het boek, dat nu zijn aandacht niet meer had, op zijn knieën, peinsde hij weg, de avondstille kamer in, waar Tine's rustig gaan en gebaren de rust nog slechts te verinnigen scheen.
12



Wel was dit in dit huisje, dat niet meer was dan een boerenwoning, de eenige kamer inderdaad. Achter: een keukentje en een waschhok, boven: de zolder, waar Lucas zelf een toch nog vrij aardig geworden slaapplaats had afgetimmerd.
Maar aan dit vertrek, hun eenig, hadden zij dan ook al de warmte, de intimiteit, de schoonheid weten te geven, die heel dit simpel, bijna karig home, tot iets apparts, tot een telkens weer frissche vreugde voor hen maakte.
Daar was onder de schouw, bekleed met een even-afhangende lap van een vreemde oude kleur purper, het kopergeglim tegen de blauw-beteekende blankte der antieke tegels. Daarboven droeg de zware schouw niet anders dan een diepen tinnen schotel en een tweetal stukjes wit-Delfsch, beschadigd, doch bedriegelijk zóo geplaatst, dat deze beschadiging verborgen bleef. Dit was de breede wand tegenover de twee ramen aan den wegkant. Links van de schouw ging de deur schuil onder een grijzig lapje, effen-fluweelig van toon, met slechts een enkele paarse middenversiering, rechts was de wand bespannen met een breede oude palmensjaal, waarin diepe oranje tinten gloeiden, een gloed-uitstralende achtergrond voor den divan daarvoor, bekleed met hetzelfde vreemde purper als de schouw. Aan den zijwand, naast het kleine raam, dat naar de heuvels uitzag, vormden boeken, vele planken hoog gestapeld en door het dunne gordijn maar zelden bedekt, de wandbekleeding; nu, in het avondlicht, waarde een heimelijke gloed in de harmonische veelkleurigheid der ruggen. Voor de drie ramen voltooiden de nu dichtgeschoven paars en geel geblokte gordijntjes de bekleeding der wanden; in den vierden wand, oorspronkelijk voor het grootste deel in beslag genomen door een
13



reusachtige bedstee, was deze bedstee tot kast vertimmerd en wekten de deuren, waarvan de bovenhelft uit weinig doorzichtige ruitjes bestond, de illusie van een groote ingebouwde buffetkast. Een breede plank daarboven droeg wat blauwe kommen en donker glaswerk. En binnen deze ommuring van warmen, maar gedempten gloed — slechts een enkel oheverfschilderij en een viertal etsen en teekeningen brachten er een sobere versiering aan — lag de vloer donker geschilderd, bedekt in het midden door een blanke mat met gele, groene en paarse motieven. De eenvoudige boerenstoelen had Tine, om de minder mooie zittingen te verbergen, met gele en paarse kussens bedekt en op het purperen divandek vlekten in verrassenden samenklank van tint de kussens van oranje en groen. Meubelen stonden er — behalve divan, tafel en stoelen — weinig; dat waren slechts het antieke kastje dat Lucas op zijn kamer reeds had en zijn werktafel in den hoek bij het kleine zijraam.
„O Lukie! Dat dit nu van ons is ... echt van óns alleen!" had Tinè gestameld, rood en met oogen vochtig-glanzend en wijd als van een verrukt kind, toen zij in de bruidsdagen met wat liefdevol en zorgvuldig was bijeengebracht, dit huisje hadden opgesierd. En weggedoken in het bankje bij het zijraam, vanwaar zij de kamer overzag, had zij, stil van blijdschap, gefluisterd bijna: „Zóo mooi had ik niet durven denken dat het worden zou... zoo bizonder..."
Nu weer, terwijl bij rondzag, herdacht Lucas, als zoo vaak, deze eerste verrukking van Tine en heel dien tijd, al die wonderlijke dagen, als in een roes doorleefd, van overdrukke voorbereiding, van menschen zien, geschenken, bloemen, al die jachtige, enerveerende en toch zoo vreugdige beslommeringen, waaronder immer voelbaar bleef de popelende ver-
14



wachting èn de verstillende ontroering van het nieuwe dat komen ging. Toen: de vervulling, die eerste dagen, weken, dat het leven leek rijp, zwaar van geluk, als een zomervrucht, klaarhangend om geplukt te worden... God, dat zooiets niet blijven kon! zoo'n hoogtepunt... dat dat werkelijk maar was een punt in je leven..! Daarna kwam al de hevigheid van voelen in een breedere effener bedding terecht en stroomde milder. En nu ... was dit dan minder? Ging het nu niet dieper worden, rijker? Zijn vingers, over het boek heen, grepen in elkaar en heten elkaar weer, de gewoontebeweging buiten zijn bewustheid om. Aan Tine, die rondging door de kamer in rustige bedrijvigheid, hechtte zich zijn blik. Een glimlach verzachtte zijn gezicht, hij boog het hoofd. Tine en het kind, zoo zou het voortaan zijn. Het kind... het kind . .. hoevele malen had hij dit simpele woord niet in zichzelf herzegd, een kind van ons... een kind van mij ... Hij kon het niet realiseeren, het bleef nog vreemd en onbegrijpelijk. Een kind, dat hoorde bij Tine, dat was Tine, in Tine had hij het lief.
Zijn oogen volgden haar onafgewend terwijl zij, met den zachten afglans van een glimlach over haar ernstig gezichtje, uit de kast aandroeg wat voor het avondeten noodig was en het op de wit-overspreide tafel neerzette: het blanke, bruinkorstige brood, het schaaltje met goudgele boter, de kaas, en den glazen pot met het frissche rood van de eigengemaakte vruchtenjam. Op een oud blauw tegeltje plaatste ze de kan met warme melk; nu was er niets meer... het was wel een sober maal, maar de tafel, zorgvuldig gedekt met het fijne witte linnen, stond glanzend en bijna feestelijk in zijn rustigen eenvoud onder het stille schijnsel van de lamp. Lucas glimlachte even — hij zag hoe Tine een
15



glazen kannetje met voorjaarsbloemen van het kastje nam en, keurend het effect, op de tafel plaatste — hij dacht aan wat zij wel gezegd had: „ik eet liever weinig en eenvoudig van een mooi gedekte tafel dan lekker en veel als 't slordig en onverzorgd is om me heen." En hij wist ook nog wel hoe hij toen geantwoord had: „ik eet liefst van een mooi gedekte tafel lekker en veel."
Hij leunde in zijn stoel terug, zijn kop gleed achterover, zoodat het voorhoofd breed en effen bloot kwam onder het gladde donkere haar. Zijn oogen blonken warm en diep. O, het leven was goéd zoo, rijk, weelderig van overvloed! Want het gaf alles, het heerlijkste en het beste. En niet in het enge kringetje van het nu ... het verschiet dat toekomst heette lag zoo ruim en wijd. Tine en het kind... hg glimlachte zacht; zijn werk... vluchtig gleed zijn denken langs het klein-makend gestumper van daarstraks... maar dat was het niet, dat was het niet, hij ademde diep, het lag elders, het wezenlijke, het eigene ... en fel, met een opschokkende emotie van geluk en verlangen, onderging hij weer de sensatie van dien vooravond, de goddelijke sensatie van zoo vaak: dat het eéns hem mogelijk zou zijn... neen, dat hij eens zou móeten — want veeleer voelde hij het als een zware, maar verheven heerlijke taak — geven het allerschoonste en zuiverste, beelden, uitzeggen dat wat boven het kleine, alledaagsche uitging, dat wat de wereld omvamen zou.... Zijn oogen werden zwaar en vochtig, zijn mond plooide zich als de mond van een kind dat schreien gaat en toch nog glimlacht.
Toen voelde hij hoe Tine, achter hem staand, de handen om zijn hoofd legde; hij greep ze snel en het hoofd achteroverbuigend in haar gereede armen zeide hij zacht, hakke-
16



lend en innig: „Als ik 1 kan dan is 't door jou... al wat ik kan ..."
Haar gezicht neeg zich orer het zijne, zij kuste zijn oogen die nat waren.
„Jongetje van me ..."
Zij bleven zwijgend zoo omstrengeld aaneen, toen maakte Lucas Tine's handen los van zijn gezicht en ze houdend in de zijne, kuste hij ze, kuste ook, opgestaan, haar oogen, haar smal gezicht. Hij lachte zachtjes.
„Begreep je wel, zoo opeens wat ik bedoelde?"
Een vluchtig blosje vleugde over haar voorhoofd en wangen, haar oogen knipperden even, als ze sprak:
„Ja,... ik... dat begreep ik al daarvóór... ik bedoel ! dat ik toch al wist, wat je dacht... altijd... al vóórdat je spreekt. Ik geloof dat ik 't van je gezicht kan lezen..."
„Dat is gevaarlijk voor me," schertste Lucas. „Ik hoef dan nooit te probeeren iets verbodens te bepeinzen."
Een groote ernst spreidde zich over Tine's wezen. Zij streelde zijn haar met zachte vingers.
„Ik geloof dat ik het weten zou voor jij zelf het wist."
Het maakte hem even stil en weer trof het hem, als zoo vaak, dat waar hij met koel-redeneerend, zoekend verstand, moeizaam om worstelde, Tine om niet gegeven was door de goddelijke zuiverheid van haar intuïtie.
Geruchtloos opende Tine de beide vensters aan den voorkant, die dadelijk bij het naar buiten openzwaaien mèt den diepblauwen glans van de lucht een fiitsend-fellen reflex gaven van de zon die, groot en oranje-gloeiend boven de heide, nog maar half uit de nevels gerezen was.
Een prikkelend-geurige koelte, waarin toch de eerste warmte
Naar nieuwen Opgang 2.
17



al zweemde, kwam naar binnen stroomen, bewoog even de geplooide gordijntjes en de losse krullen langs Tine's wangen. Over den witten weg, den donkeren heigrond daarachter, hing de stilte, waarin wat broze geluiden gingen: een kortstondige flauwe windruisching door de boomenrij, die even verder naar het dorp toe begon, het gerucht van een spa die op steenen stiet, een erf of wat verder, waar een aan 't spitten was, het blaten van een geitje in de verte.
Tine leunde naar buiten en tuurde den weg over. Naar het dorp heen ging hier en daar het bewegen van bezige figuren tusschen het groen, maar aan den anderen kant, waar de weg tegen de heuvels opschoof, lag de wijdheid nog ledig.
Een diepe vredige blijheid legde zich over Tine's wezen, toen zij de zuiverheid van de morgen-frissche wereld onderging. Wat was dit heerlijk alles, zoo licht en gelukkig. Zij zegde de woorden half-luid in zichzelve: „zoo licht en gelukkig." Toch niet alleen omdat de zomer komt en de dag zoo mooi wordt? peinsde ze aarzelend. Verleden week, toen het guur was en alle dagen regende, toen was ik niet zoo blij als nu... Dus... Née, toch bèn ik gelukkig, maar nu, nu voel ik mijn eigen geluk ook buiten me en dat maakt zoo blij. En in die donkere kille dagen werd ik aldoor herinnerd aan wat niét prettig is.
Wat niet prettig is.. . een lichte ernst toog over haar blijheid heen, het leek een wolkje aan den stralenden dag. Zij trok een stoel bij het raam en ging zitten, spoedig moe van 't staan, en bleef van mijmering bevangen naar buiten turen. Kan ik het nu niet vasthouden, dacht ze, het geluk dat daarnet zoo heelemaal gaaf leek ? Waarom, nu ik maar even dénk aan die moeiten van verleden week, aan wat me hinderde en beangstte... word ik dan wéér bang-....
18



En terwijl zij de kamer inzag, die rustig en ongerept daar lag in de blankte van den morgen, haar blikken rondzwierven ... Luuk's werktafel, waarop nog wat papieren slingerden ... neep het eensklaps met een onvervalschte felheid, ja, dit was het, tóch de angst voor wat komen kon, voor wat er eigenlijk altijd was, de onzekerheid. Scherp stond plotseling weer voor haar die schijnbare nietigheid van den vorigen avond, belangrijk geworden echter door de herhaling, Luuk's tijdelijke onmacht wanneer hij voor het krantenwerk zat, een onmacht geboren blijkbaar uit zijn overgrooten tegenzin in dezen arbeid. O, als hij het maar volhoudt! wrong het in haar. Er hing zooveel van af. En nu meer dan ooit. Voor het kindje. De glimlach ontlook weer over haar verdroefd gezichtje. Zelf wilde ze wel ontberen en 't moeilijk hebben, dat hinderde niet. Maar voor kindje moest alles goed zijn en gemakkelijk en heerlijk.1* Zij wendde de oogen weer naar buiten, waar de lucht, blauw al als van een zomerdag, koepelde over de aarde en waar de zon, haar kleur verliezend, doch winnend in helderheid, uitrees boven de wijdheid van het heideland.
Zij ademde diep en voelde de blijheid weer in zich groeien.
En terzelfder tijd rees het verlangen nu naar buiten te gaan in de blauwe stilte van den morgen.
Voorzichtig sloot Tine achter zich de huisdeur om niet onnoodig Lucas, die nog sliep, te wekken. Hij had bij het eerste wakker worden over hoofdpijn geklaagd en gezegd nog wat te willen büjven liggen. Langs het raam gaand keek zij naar binnen met blij-nieuwsgierige oogen; het was altijd zoo grappig je eigen huis binnen te kijken vanaf den weg, als 't huis van een vreemde.
Blank tusschen de donkere heivelden lag de weg voor
19



baar uit met zijn dubbele rijzing tegen de heuvels op. Zij dacht aan den vorigen avond met de weelde van laat zonlicht over de aarde, waarin de wijd weggolvende donkere grond van een diepen heeten gloed overtogen had gelegen. Hoe anders leek alles nu in de strak-zuivere helderheid van den morgen!
Zij liep langzaam, voelend als geluk de wijde omvaming van den lichten stillen dag. En de heilige vreugde zong weer in haar op. Waarlijk als een lied hoorde zij het in zich, af- en aanzwellend zoeter en krachtiger, het maakte haar oogen vochtig en zwaar en bracht een trilling rond haar lippen. En zij stelde zich voor — o, vele malen al had zij dit gedaan en weer was iedere volgende maal nieuw van verrukkende heerlijkheid — hoe spoedig vóór de zomer rijp was, zij hier gaan zou met het kind. Gaan langs de stille wegen, in de uitbundigheid van den zomer... de lucht stond blauw en hoog en over de heide zoemden de insecten kindje lag in zijn wagen, rozig en stil en sliep. „Mijn kindje." zong het in haar, „mijn kindje." Zij keek voor zich heen, strekte even de handen, zóo zou ze den wagen rijden, dat het niet schokte. Machtig en sterk en toch zoo teeder welde het in haar uit, het al-vervullend gevoel van haar diepe beschermende liefde, haar liefde die nu al omving het kind als met teedere armen.
Zij was nu den eersten heuvel genaderd en begon langzaam te klimmen. Zij deed zachtjes het zware lijf wiegen op haar toch nog veerenden gang, geen moeheid was er in haar, slechts een ongewone volheid van rustig sterk geluk.
„Ik zal tot bovenaan de eerste hoogte gaan," dacht zij, „en dan omkeeren. Dan moet ik voor 't ontbijt gaan zorgen, en ook... Luuk mocht eens beneden komen en mij niet vinden."
20



Langzamerhand, naarmate zij steeg, zag zij het landschap rond zich uitdeinen. Dat was naar links en naar rechts de heide, zoover de blik ging, slechts een enkele schaapskooi die zich verloor in de wijdheid en links, aan den horizon, het dennenboschje dat 's avonds, met de zon achter zich, zwart tegen den hemel afstond, maar nu, van de andere zijde belicht, zich in de zonnige wazigheid van den einder leek op te lossen.
Boven gekomen stond Tine stil en tuurde uit, de heide rondom lag stil onder den dag, niets bewoog er. Maar op den weg, in de daling tusschen de twee heuvels in, naderde een man. Hij ging in regelmatigen zwaren pas en droeg een zak op den rug.
„Dat is Jaap, die met den postzak uit de stad komt," wist Tine. Zij zette zich op een verhooging van den wegrand en bleef omlaag zien. Van lieverlee onderscheidde zij duidelijker, zijn grijs-linnen pak met het rood aan den hals en op de mouwen, den grauwen postzak met de roode strepen, fel in 't zonlicht, en dan, een paar malen bij een zijwaartsche beweging, zag zij een een hei-korten zonglimp flitsen in 't ronde koperen plaatje op zijn jas.
„Jaap met blijde boodschappen ... Jaap met droeve boodschappen..." mijmerde ze. «Wat heb je voor ons, Jaap?"
De man was nu bijna boven; stug-volhard end, zonder op te zien, klom hij door. „Wat 'n sjouw toch!" dacht Tine meewarig, „tweemaal op een dag zoo heen en weer... en dan nog twee dorpen verder. Hij is zeker wel haast zestig, Jaap. Zou die zak zwaar zijn ?" Een zachte verteedering zwol in haar aan, maakte haar blik warm en mild, een verteedering die het vervuld-zijn van de liefde voor het kind haar gelijkelijk deed uitstorten over al wat deernis scheen te behoeven.
21



Het wegzand kraakte onder zijn zware schoenen toen hij nader trad, opzij uitziend naar waar zij zat in de laagte. En tot hem opziend vroeg Tine, schertsend: „Wel Jaap, wat heb je vandaag voor ons?"
Hij stond dadelijk stil, willig tot een praatje en schoon de stugheid van zijn verbranden döorvoorden kop naar geen zachtheid neigde, blonk er even iets oolijks in zijn kleinweggeknepen, hard-blauwe oogen.
„Neet veul juffer," antwoordde hij prompt, „moar wa goods, dat kunt ie gleuven."
Tine lachte helder op met een kinderlijk-blij verwachten in haar oogen:
„Heusch Jaap?"
Een grinnik trok rond zijn mond. „G'leuf moar dat Joap 't wel wèt."
Hij keek op, tuurde de hei over met nog nauwer toegeknepen oogen recht tegen de feller wordende zonnigheid in. En Tine beschouwde hem, vol aandachtige belangstelling plotseling, zag hoe hij, meer dan zij of Luuk ooit zouden doen, thuis hoorde in dit landschap, éen was ermee; stroef en stug als de bruine eindelooze heide, toch met de mildheid en openheid der weg wijkende verschieten in zijn blik. De geest dezer heidelanden, soms droefgeestig, soms van een gedempte blijheid doortogen en altijd, ondanks hun klare openheid, vol mysterie, scheen in dezen man belichaamd.
Ernstiger vroeg zij:
„Weet je altijd alles Jaap?"
Hij trok den blik uit de verte weg en zag weer op haar neer. „Neet alles juffer, moar wel veul." „Hoe komt dat dan Jaap?"
Even bleef hij zwijgen als zocht hij naar een antwoord,
22



moeilijk voor hem, wijl de zaak hem zoo vanzelfsprekend was, dat daarvoor geen uitleg ooit was te zoeken geweest.
„Joa... als j' altied alleenig bent... in de stilt'... Van de menschen kunt ie 't neet heur'n ... moar wel in d' eenzoamheid... als ie moar luustern kan ..."
Hij rondde den rug, waar hij den grauwen postzak weer tegen opsjorde; zijn knuisten, bruin of ze geolied waren, omklauwden het linnen.
En gesloten weer, zonder verder een woord, had hij nog slechts een groet, stug en kort:
„Gedag juffer."
„Dag Jaap," groette Tine zacht terug.
Zij zag hem na terwijl hij afdaalde in zijn dadelijk weer zwaar-regelmatigen pas, de zak met brieven wiegend op de cadans van zijn schreden. En naarmate zij zijn gestalte kleiner zag wordèn en kleiner, verdwijnen ten laatste onder de overschaduwing der boomen, waar de weg in heenbochtte, groeide in haar het eensklaps ontwaakte verlangen, gewekt door Jaaps simpele woorden die als een profetie geklonken hadden, het verlangen om te weten wat goeds het zijn kon, dat heden de post hun brengen zou.
Van het dorp kwamen klokkegalmen aangebeierd, de een zwakker, de ander sterker aanzwellend, naarmate de wind ze voortdreef. Acht uur! dacht Tine. Nu moet ik me nog haasten, anders is Luuk beneden voor ik thuis ben.
Zij vond, van den weg naar binnen ziend, de huiskamer nog leeg. In het huisje hing nog de stilte als toen zij ging. Luuk slaapt nog, dacht zij, terwijl zij de tafel dekte en klaar zette voor het ontbijt. Toen zij klaar was luisterde zij aan de trap maar hoorde nog altijd geen gerucht boven. Ik kan nog wel even weg, dacht ze, terwijl het blijde, ver-
23



wachtingsvolle glanzen weer over haar oogen trok, even naar de post.
Zij voelde een sneller bonzen in haar keel toen zij het smalle klinkerstoepje voor het dorpsche propere postkantoortje opstapte en de lage deur openduwde waaraan een bel rinkelde met lang-zeurig nageklingel als aan een winkeldeur. Door het beduimelde glazen loket in het groezelige kantoortje kijkend, ontwaarde ze de magere, in een kaal kantoorjasje gestoken figuur van den directeur-ambtenaarbediende-in-eenen, die diep voorovergebogen zat te schrijven met zijn ontbijt op een bordje naast zich. Zij tikte tegen het glas, een bescheiden tikje, voelde weer sterker het kloppen in haar keel en dacht met verwondering, bijna ergernis: „hoe kom ik toch zoo dwaas ? Een paar losse woorden van Jaap... Of 't heel wat is..."
Zij voelde zich kinderachtig blozen toen hij het loketje naderde met een beleefden glimlach in herkenning en hoorde met een knauw van schaamte op zijn zacht-welwillende vraag zich warrig hakkelen.
„Ik kwam maar even kijken of u iets... of er iets voor ons gekomen was... ik bedoel vanmorgen... ik zag Jaap met de post... maar misschien hebt u 't... misschien is 't.. . nog niet... uitgezocht.. ." 1 Hij had zich al afgewend en zocht in een stapeltje stukken. ,'t Meeste is voor de zomergasten,* praatte hij al zoekende. Tine Wachtte. „Nou moet er niets zijn!" dacht ze, vreemdnuchter ineens door haar opgejaagd gevoel heen. „Zeker iets dat haast had, hè?" vroeg hij met die vriendelijke gemeenzaamheid die zijn besef van beleefd moeten zijn niet buitensloot. „Ja,.. nee..." hakkelde Tine. „Dat niet... maar ik ... maar we verwachtten iets..." God, wat sta ik
24



hier toch mal! dacht ze, en flits-snel erachter: Goed dat Luuk het niet ziet!
„Hier heb ik het al," onderbrak hij haar. Een grooten vierkanten witten brief hield hij in zijn hand, hij bekeek nog eens het adres en zag naar den achterkant, toen reikte hij door het loket hem over. En met het beschamende gevoel nog in zich gloeiend om wat zij meende dat de ander, al liet hij dit niet blijken, dwaas moest vinden, nam Tine snel den brief aan en haastte zich naar buiten als een kind dat tegen zijn eigen verwachting in, iets liefs heeft bemachtigd en nu ijlings zich ermee uit de voeten maakt, vreezend dat men het hem toch nog zou kunnen afnemen.
Zij kwam eerst weer goed tot besef toen zij op den weg onder de boomen liep met den brief nog in haar hand zooals zij hem had aangenomen. De eerste blik op het adres reeds had haar het handschrift doen herkennen, het rustige, effene met de fijne halen. Van Leo Martijnse, wist ze.
Zij voelde zich een beetje ontnuchterd na de plotselinge en redelooze opstuwing van haar verwachting van zooeven. Dit was nu alles, een brief van Leo Martijnse, een gewone zakelijke brief natuurlijk, waar wel niets bizonders in zou staan. Een lichte spijtigheid welde in haar op om haar onberedeneerd toegeven aan haar impuls, zij had het besef iets te hebben gedaan, waarom ieder die ervan wist haar moest hebben uitgelachen. En toch bleef er — wonderlijke tegenstrijdigheid — onder dit verstandelijk redeneeren een vage teleurstelling dat dit nu alles was. ..
In het gangetje, terwijl zij de voordeur achter zich sloot hoorde zij gerucht in de kamer: een kuch, het verzetten van een stoel. Luuk is beneden, dacht zij, en ze opende
25



haastig de deur met een verscherpt gevoel van spijtigheid om haar ongemotiveerd wegloopen.
Reeds bij het eerste gretig-vlugge speuren van haar oogen naar zijn gezicht wist ze het altijd weer verdrietende: Luuk's ontstemdheid. Zij zag het: rond zijn slap-neerhangenden mond, in de duistere holen, die nu, onder de dreiging der brauwen, zijn oogen waren, broeide de misnoegdheid, de kribbige gemelijkheid, die zoo vaak in den morgen, na een mislukten werkavond, hem beheerschte.
Vervuld eensklaps van wat zij vond legde zij den brief neer zonder te zien waar. .Morgen jongetje," groette zij. „Ik wist niet dat je al op zou zijn. Daarnet toen ik aan de trap luisterde, toen hoorde ik nog niets."
Opzettelijk vroeg zij niet naar zijn hoofdpijn, wetend hoe zij in een stemming als deze met een dergelijke vraag zijn overgevoeligheid nog maar prikkelde.
„Morgen," groette hij terug, vluchtig kussend haar opgeheven voorhoofd en dadelijk haar loslatend, vroeg hij kort en donker-misnoegd:
«Waar moest je nu in godsnaam weer naar toe? Dat uitloopen in den vroegen morgen ... Je mocht wel eens wat meer aan jezelf denken nu !"
«Maar Lukie, dat kan toch zeker geen kwaad! 's Morgens vroeg is 't juist zoo heerlijk buiten."
Zij was intusschen brood gaan snijden en luisterend naar zijn antwoord, waarin de geprikkeldheid al scherper doorklonk, zette zich het willen in haar vast er zoo gewoon mogelijk tegenover te blijven, luchtig-vriendelijk en opgeruimd. Maar allengs voelde zij bij de donkere dreiging van Luuk's gezicht de warmte van d'eigen vreugde in zich verkillen en verstijven, en tegen zijn norsch-uitgestooten woor-
26



den klonken de hare, luchtig-gewoon of schertsend bedoeld, maar door een trilling van haar lippen van hun juist accent beroofd, valsch.
Tot Lucas met een grom zijn bord wegschuivend, zich rekte om den weg op te turen en driftig-ongeduldig vloekte:
„Verdomme wat is die post laat vanmorgen! Negen uur! Of is ie al voorbij ... zonder iets vanochtend. .. ?"
Met den schrik die haar doorschokte voelde Tine een vlammend rood naar haar wangen vliegen. De brief! Waar had ze hem gelegd? Daar ... op het kastje tegen een gemberpot stond het groote witte vierkant. Ze was al overeind en in het Korte oogenblik eer ze den brief bij Lucas neerlegde, doorflitste haar de gedachte of ze niet zou zeggen dat ze dien zooeven buiten van den bode had aangenomen. Maar toen zij, blozend nog, begon te spreken was dit allang weer uit haar weggezakt en hakkelend, vreezend de uitbarsting van Luuk's misnoegen in zijn toch al prikkelbare stemming, vertelde ze van haar wandeling, haar gesprek met Jaap, haar geprikkelde verwachting daarna en het halen van den brief. Zij stond daar als een stout kind dat een ondeugenden streek staat te biechten, bang voor het standje en toch met een oolijk glimmertje in de verlegen oogen om 't eigen zondig relaas.
„Je lijkt wel gek!" bromde Lucas kregel. „Je zoo te laten opwinden door wat zoo'n ouwe leuterkous kletst." Maar een mildere uitdrukking kwam de stugheid van zijn gezicht verzachten, iets als een glimlachje kwam aanlichten om zijn mondhoeken — Tine zag 't wel en haar oogen glansden op — en terwijl hij met zijn zakmes den brief opensneed, knorde hij achterna, maar op gansch anderen toon nu: „Malle kleine aap!"
27



Tine was al naast hem, haar armen lagen rond zijn hals en zij zoende hem op zijn oogen, op zijn voorhoofd onder het zwarte haar, met speelsche lippen. „O m'n Hef verstandig ventje, o m'n wijze man!" Hij zoende haar vluchtig terug, weerde haar toen zachtjes, nog altijd niet terug in zijn geestelijk evenwicht Tine voelde het scherp en de even opgeschuimde blijdschap sloeg weer neer. Maar niets van haar uiterlijk verried dit dan hoogstens het even verdoffen van haar blik.
Achter haar leeg bordje, de vingers weer gestrengeld, zat Tine weer aan de tafel en wachtte; er was in de stilte niet anders dan het geritsel van den brief. Peinzend bleef zij Lucas beschouwen terwijl hij las, zag het snel wisselen van de uitdrukking op zijn beweeglijk gezicht en vluchtig dacht zij weer over haar kinderachtig en dwaas verwachten van iets bizonders. Maar het gleed weer weg onder dat nog altijd levendige gevoel van bezeerd-zijn door Luuk's afwerenddoen. Laat ik daar toch niet over piekeren, hield zrj zich voor.
Ik weet toch hoe hij is, en hoe hij de dingen meent
zoo'n kleinigheid ....
Rustig vouwde Lucas den brief dicht en schoof hem weer in het couvert. „Nou," zei hij zonder op te zien, „met die studies dafs in orde... Ze kunnen ze geregeld publiceeren..." Goddank, dacht Tine, maar ze zei niets, bleef wachten. „Alleen ... ze maken een voorbehoud... Martijnse niet maar Van Loenen ... 't Schijnt dat die tegenwoordig toch een woordje meespreekt.. .over de lengte. Iedere studie mag hoogstens ... nou ja, dat komt wel terecht." Hij gooide het hoofd achterover, streek het zwarte haar weg en met de oogen groot en lichtend naar Tine heen, sprak hij levendig: „En de volgende week komt ie."
28



„Wat... wie... bedoel je?" stamelde Tine.
„Nou, wie anders dan Martijnse!" weervroeg hij, licht ongeduldig. Maar nu ontlook de lach weer over zijn gezicht en legde zijn witte tanden bloot. „Dat vind ik nou's verduiveld aardig van hem! Ik had nooit gedacht dat hij er nog eens toe komen zou... 't is hier zoo'n uithoek en hij is een echte huismosch... of eigenlijk, 't is anders meer dat ie zich den tijd niet gunt om uit te gaan, om zijn werk."
Hij was opgestaan en naar het zijraam gedrenteld, waar hij den witten weg afzag naar de heuvels toe. Heel zijn wezen leek verhelderd in een nieuwe blijmoedigheid. Gelukkig dat hij weer zóo is, dacht Tine, terwijl zij hem zachtjes naderde. Zij ging op het bankje zitten, trok hem naast zich en zocht tegen zijn schouder een plekje voor haar hoofd. Maar hij legde zijn armen om haar heen en trok haar voorzichtig, met weer de oude teederheid op zijn knieën.
En Tine liet hem begaan. Zij streelde zijn schouder, wreef haar voorhoofd langs zijn wang en speelde met zijn vingers. O, het was heerlijk weer zóo bij hem te zijn, hem goed te weten en rustig-blij. Maar in haar schreide de doffe klacht, dat alweer — als zoo vaak — niét zij het had mogen zijn, die de donkere buien deed wegdrijven uit zijn ziel.
29



II.
Over de grijs-overkoepelde heide hing een mist van dichten grijzen regen, die de einders afsloot. De anders lichte weg was donker van het water en de heide met het nat-glimmend struikgewas langs de randen lag zwartig onder de lage lucht. Telkens kwam de wind aanzoeven door de boomen langs den dorpsweg; die schudden dan van hun zware takken de watervrachten neer.
Er trok een huiverige kilte door de lucht, die Tine genoopt had het raam waarvoor zij zat te sluiten. Het leek wel najaar en al die zonnige, al zomersche dagen van de vorige week konden een droom geweest zijn.
'Tine leunde in het kozijn en tuurde met doffe moedelooze oogen de heide over, die aan den horizon leek afgesloten door een ondoorzichtig grauw gordijn. Zij had haar breiwerk weggelegd, haar handen lagen wit en smal op den zwaar gewelfden schoot. Haar gezichtje zonder blos boven het puntig uitgesneden bruine japonnetje leek teerder en fragieler dan anders en een zwaar-trieste innerlijke moeheid, die haar oogen overnevelde, trok, zonder dat zij het beletten kon, haar mondhoeken omlaag.
„Het wordt winter," zei ze zacht in zichzelf, „de zomer
30



is voorbij en het wordt winter." Een schrik schoot schroeiend door haar heen en afweer rees in haar om de dreiging die zij in haar eigen woorden hoorde. Nee, dacht zij in iets als smeeking, het moet nog zomer worden... als mijn kindje komt. En een vochtige zachte glans trok over de doffe droefheid van haar oogen. Beteekent dat dan iets anders dat het winter wordt? Zij trachtte zich tegen haar innerlijken huiver te verzetten. Ik mag er niet aan toegeven, zei ze zich, 't is het weer en mijn toestand...
Zij greep weer naar haar breiwerk en begon te breien, maar haar vingers gingen traag en haar oogen dwaalden weg. En toen éen lang-nazoemende galm van de oude hangklok deunen kwam gistte een plotselinge onrust in haar op die haar het werk weer weg deed leggen.
Half twee... en hoe laat kwam Martijnse's trein aan ? Vijf minuten over drieën ... En het wagentje reed er zeker wel vijf kwartier over nu de wegen zoo slecht waren van den regen. Waar bleef Luuk nu toch... wat deed hij al dien tijd boven ? Hij moest nog laten inspannen ook...
Gejaagd stond zij op en liep de kamer uit, zich in het langs komen even steunend aan de tafel, een gewoonte van den laatsten tijd nu het gaan haar zwaarder begon te vallen. Maar toen zij aan de trap wilde roepen naar Lucas die boven was, zag ze hem omlaag komen „O, ben je daar; gelukkig!" zei ze verlicht.
„Wat had je dan?" vroeg hij, terwijl zij samen de kamer binnengingen. Zijn stem klonk kalm-gewoon, maar Tine, snel opblikkend naar zijn gezicht, waar onder de saamgenepen brauwen de dreiging broeide, wist; ze zou niet te veel moeten zeggen om niet wat smeulde te doen opvlammen.
Zij zuchtte even: Wérd het dan niet beter? Heel de week
3i



al had zij gevochten met een blijmoedigheid die zij nauwelijks staande hield en die tenslotte niet méér was dan een looze schijn, tegen Luuk's moeilijke stemming. Vanmorgen leek het beter... en nu .. . Zwaar en kil viel het drukkende besef in haar neer en zij moest zich inspannen voor een antwoord:
„Ik wou je waarschuwen dat 't al half twee is. Om over driëen..."
„Bén je weer bang, dat ik te laat kom?" schoot hij uit, zijn drift nog nét beheerscht. „'t Is toch maar een uur rijen! Denk je soms dat Bos z'n paard daar een half uur in den regen aan 't station laat staan?"
„Ik dacht dat ie er nu misschien wel wat langer over zou doen omdat de weg wel slecht zal zijn van den regen." antwoordde Tine stil.
„Of hier in deze heistreken de wegen 's zomers ooit doorweekt raken van den regen, dat je er niet op rijden kunt, als in die polderlanden bij ons! Me dunkt dat je nu toch wel lang genoeg op de hei woont om dat te kunnen weten." Hij wendde zich naar het kleine spiegeltje om zijn das te strikken, in het diepe donker van zijn oogen danste even een felle flikkering.
Tine had zich afgewend en staarde naar buiten zonder te zien. Een gonzing kwam aanzwellen in haar ooren en haar oogen voelden warm en stekend van wellende tranen. „Niet schreien nu, niet schreien," dwong zij zich krampachtig, „dan is 't heelemaal mis."
Zij bleef staan, afgewend, wachtend, de oogen wijd gesperd. Zij hoorde Luuk nog bezig voor den spiegel, het duurde. En een verlammende moeheid sloop door haar heen, door haar schouders en armen, haar rug, haar beenen. Zij moest
32



gaan zitten, zocht, uitgeput even, de steunende omvaming van haar leunstoel bij het raam. Tegelijk werd de schreiensdrang sterker, het beefde om haar mond en brak in een warmte uit rond haar oogen. Maar de witte vingers ineen geklemd dwong zij zich te luisteren naar het gonzen van den regen, die nu in lange slierten langs de ruiten begon neer te slaan. De wind leek te keeren.
„Nu, ik ga dan maar." zei Lucas, achter haar staand. Zonder haast knoopte hij de loden regenjas dicht, hoog aan den hals. Het vlamde door Tine heen in een verwarrend door elkander vragen: moet ik nu toch maar weer gewoon vriendelijk doen? Of moet ik stug doen en laten zien dat ik gegriefd ben? Of ronduit zéggen... nee, dat geeft toch niets... als ik maar wist wat beter was. Niet om mezelf, maar voor ons samen, voor Luuk...
Er maakte zich geen helder begrijpen uit haar verwarring los; langzaam wendde zij het hoofd om naar Luuk achter haar, in hetzelfde oogenblik was haar blik in den zijne. „Dag jongetje," zei ze, en ze hoorde den stillen zachten klank van haar stem, voelde de droeve zwaarte van haar kijken. „Zóo irriteer ik hem nog meer," dacht zij, „ik moet gewoon doen, opgewekt." Maar ook wist ze: „dat kan ik op 't oogenblik niet."
Hij boog zich over haar en zoende haar. En Tine voelde de zwijgende innigheid in zijn omhelzing, zag hoe de pas gerezen mildheid uitlichtte over de donkerte van zijn oogen. Zij trok zijn kop omlaag en legde haar lippen op zijn oogen, zijn voorhoofd. „Klein kindje van me," fluisterde ze ontroerd.
Even later sloeg de huisdeur achter hem dicht. Tine wachtte voor het raam, wist hem nu drie, vier huizen verder het dorp in om het wagentje voor zich te laten inspannen. Weer
Naar nieuwen Opgang. 3
33



schoot kort de onrust door haar heen: „als ze nu eens geen van beiden thuis zijn, Bos niet en zijn zoon niet... dan is er niemand om den wagen te rijden..." In haar groeiende spanning, terwijl in de stilte om haar de hangklok de seconden aftelde, leek 't haar eindeloos te duren. Maar vóór het twee sloeg van de hangklok kwam in stevigen draf het bekende wagentje langs rijden, met de kloeke, glanzig-bruine merrie ervoor, de jonge Bos, die mende en, toen hij haar zag, familiaar-beleefd groette met de zweep. Zij haastte zich naar het zijraam ; daar kon zij, het wagentje naziend, Luuk nog groeten, de zijkanten waren voor den regen met zeil gesloten, alleen de achterkant was open. Zij zag hem in zijn gewone houding, de ellebogen op de knieën gesteund, het hoofd gebogen over de handen waarvan de witte vingers in elkander grepen. Doch toen hij haar aan het zijraam bespeurde richtte hij zich op en wuifde. Zij zag nog, vluchtig, den glimlach over zijn snel kleiner wordend gezicht
Dieper in de kamer bleef zij hetrijtuigjenazien. Het minderde zijn vaart tegen de eerste heuvelhelling op, klom geleidelijk, verdween in de afdaling. Dan, na een tijdje, kwam het weer te voorschijn, vervolgde tegen den tweeden heuvel zijn langzamen klim, stond een kort oogenblik op het hoogste punt als een scherp silhouet tegen den grijzen hemel af en verdween toen, langzaam, voorgoed.
Scherper werd nu Tine zich haar alleen-zijn en de stilte bewust. En dit eenzaamheidsbesef deed, als steeds den laatsten tijd, een rusteloosheid in haar uitwellen, die haar doelloos dreef van het een tot het ander, van de kamer, waar de hangklok de stilte doortikte, naar de keuken waar niets viel te doen, naar de zolderverdieping, waar op het door Lucas afgetimmerde voorkamertje, hun slaapkamer, het raamhalf-
34



open slechts om den nog ruischelenden regen, een onbelemmerd uitzicht bood over de donkere, grijs-overkoepelde heide met zijn nu afgesloten grijze einders. Zij leunde tegen het kozijn, het gezicht voor de raam-opening, maar zij huiverde terug voor de kilte. Weer ging het, als daarstraks, snijdend door haar heen: „het wordt winter!" Zij sloot het venster en ging naar beneden.
„Ach, ik ben moe," dacht ze. „Maar ik heb ook nog niet gerust vanmiddag." En de divan leek haar eensklaps een lokkend-begeerlijke plek. Maar vóór zij zich erop had kunnen uitstrekken, hoorde zij het bekende geluid van de brievenbus, zag dadelijk daarop den bode die langs het raam ging en naar binnen groette.
„Van thuis!" schokte het door haar heen toen zij den brief in haar hand hield. Zij opende hem met Luuk's mes, dat slingerde op aijn werktafel, en op den divan, nu eindelijk tot rust in de koestering van de kussens, las zij.
Haar oogen waren wijd en naar binnen gekeerd toen zij den brief dichtvouwde en weer in het couvert schoof. Zij het hem glippen op den grond, keerde zich opzij, de smalle handen onder het gezicht, zooals een kind zich neerlegt om te slapen. En langzaam overfloersten zich haar oogen, welden de tranen en drupten d'een na d'ander in het kussen weg. Zoo, roerloos liggend, Het zij ze vloeien als merkte zij het zelve niet.
God, wat was het leven toch triest,.ellendig! Was er dan niets dan narigheid? Nu dit weer. Hermien schreef het zoo nuchter, zoo gewoontjes, maar ze voelde het wel, dit was niet gewoon, 't Was allemaal ellende thuis, sinds ze weg ging erger dan ooit. Rusteloos weer greep zij van de lage rustbank naar den brief op den grond en herlas met scherper
35



toegespitste aandacht, met een subtieler aanvoeling van wat tusschen de geschreven woorden ongeschreven te lezen stond.
Ik heb me geen vijf minuten bedacht, maar het „dadelijk aangenomen. Twee meisjes van tien en elf, „Mevrouw heel zacht en eenvoudig, een beetje zieke„lijk, Mijnheer bijna altijd van huis. En dan Den Haag! „'t Leek me ideaal en ik zag niet in waarom ik me „drie dagen bedenken zou over iets dat ik onmiddellijk „al besloten had. Thuis viel het in de beste aarde <bij „Moeder misschien niet, dat is wat anders) maar je weet, „het is thuis altijd: hoe minder zielen hoe meer vreugd. „Nu, er is dan wel heel wat vreugd in aantocht, want „ik ben de eenige niet die het veld ruimt, waarschijn„üjk. Je weet dat Lies solliciteert naar Utrecht? 't Schijnt „dat ze veel kans maakt. Dat is er dan weer een „die eruit trekt. Er blijft op die manier niet heel veel „over, want Charles zien we na z'n laatste escapade „hoe langer hoe minder thuis." Tine liet den brief zinken en tuurde peinzend weg. Was dit nu wat er overbleef van het ouderlijk huis? Jo en Gerry getrouwd, zijzelf getrouwd, en nu Hermien weg, Lize weg... En Charles ... Charles' „laatste escapade" ... Wat was dit eigenlijk geweest? Ze wist het maar half. Hermien had er wel over geschreven indertijd, verteld toen, half-ernstig nog maar, in haar malicieusen spot-toon van een verhoudinkje met een getrouwde vrouw, „een pikant jong vrouwtje van een jaar of veertig." En Charles was achtentwintig! Maar waarin deze verhouding was uitgeloopen en of zij geëindigd was of niet en hoè, dat had zij nimmer geschreven. Iize, om haar pose van geestelijke hoogheid niet te schaden had dit onderwerp in haar trouwens schaarsche en korte brieven
36



in 't geheel niet aangeroerd, haar vader evenmin. De eenige, die zeker gretig en met voorkeur hierover zou hebben uitgeweid, Gerry, was juist dien tijd vele weken ziek geweest na een miskraam, die haar heel dicht bij den dood bracht Ach, er was niemand thuis met wie ze geleefd had in zoete vertrouwelijkheid dan alleen Moeder. En Moeder had ook hierover wel geschreven in een paar korte klagende zinnetjes, zonder in bizonderheden te treden. Maar Moeders brieven waren al zeldzamer geworden, moeilijker leesbaar en soms moelijk te begrijpen. Hoe heet en smartelijk hunkerde zij na zoo'n brief ernaar thuis te zijn, in de schemerstille avondkamer met Moeder alleen en weer zich te voelen omvangen door de koesterende warmte van haar beider vertrouwelijke innigheid. Maar al deze laatste maanden van haar zwangerschap had zij aan geen reizen meer kunnen denken. En Moeder zelf... een huiverkille angst doorkroop haar, als zij dacht aan Moeder, hoe die nu zou zijn. En weer nam zij den brief en herlas die enkele schijnbaar argelooze zinnetjes:
„... Moeder is weer niet zoo erg goed geweest; wat ,'t was weten we niet precies. De dokter zei 't was „geen beroerte, maar het leek er dan toch verbazend „veel op. Maar je hoeft je niet ongerust te maken, het „is alweer voorbij en ze is alweer bijna de oude." „Weer bijna de oude" ! Wat kon er na zooveel stooten van dat arme uitgeteerde lichaam nog overgebleven zijn? En na zooveel misère! Wat was haar thuis voor haar geworden? alles gebroken en verbrokkeld. Geen liefde was er, die van Moeder was te zwak, onmachtig. Waarom ging Hermien zoo haastig-graag weg ? En Lize? O, het ging zooals zij het altijd had voorzien en gevreesd, nu viel alles uit-
37



een. En Moeder die zoo goed als alleen bleef met een vreemde! Tine wrong de witte vingers om den brief heen en een kreunende snik deed haar borst omhoog schokken. O, ik moet erheen, dacht ze, zoo gauw mogeüjk, zoo gauw ik kan als 't kindje er is... 't is dan zomer, dus ik kan 't meenemen. Luuk zal me wel laten gaan... Maar als 't dan te laat was, als in dien tijd Moeder... „Och nee, dat niet... God dat niet..." bad ze vurig „Dit alleen niet..."
Zij voelde het nat van haar tranen plekken op het kussen onder haar gezicht en met schrik en schaamte gloeiend door haar heen besefte ze: „wat ben ik dom, wat zorg ik slecht voor mijn kindje, dat ik me zoo laat gaan..." En ook voelde zij nu de groote moeheid van haar lichaam.
Dit dwong haar ineens tot rust. Zij legde zich weer opzij, de handen onder het gezicht en sloot de oogen. En luisterend hoorde zij aan de stilte dat de regen scheen te hebben opgehouden. „Aanstonds zal ik kijken," dacht ze loom, „eerst rusten."
Het was droog geworden toen Tine weer voor het venster kwam en uitkeek. Tusschen de snel-afdrijvende donkergrauwe wolken plekte lichter grijs, waarachter een bleeke gloed van zon leek schuil te gaan. Een stip openbrekend blauw bier en daar werd weer door wolken overschoven.
Een glimlach lichtte Tine's moeden mond omhoog; ze greep naar het venster en opende het Een geurige luwe lucht schoof naar binnen. En het wordt weer zachter ook, dacht ze blij. Al de geluiden kwamen nu weer binnen, het sjilpen der vogels in de boomen aan den dorpsweg, stemmen van de naburige erven, het knarsend piepen van een pompzwengel en het blaten van het geitje in de verte, dat zij 's morgens vroeg al hoorde.
38



Zij zuchtte even in verlichting, een last leek langzaam van haar afgewenteld te worden. Ze oogde over de heide heen, waarboven al meer en meer de lucht zich spleet; groote plekken blauw woeien open in het grijs en nabij den horizon werden de lichte tapijten weer uitgerold over den donkeren grond.
Begeerig genietend van wat nu zoo mild leek hergeven te worden leunde zij uit het raam. „Wat ben ik toch dom!* dacht ze, half beschaamd, „een dom kind nog. Nu weer éven de zon komt kan ik weer blij worden. Och nee," troostte zij zichzelf, „dat komt doordat ik eindelijk eens goed heb uitgehuild." Haar oogen keken ernstiger. „Ik moet niet zoo denken over mijn verdriet... over dit alles... En ik heb toch zóóveel heerlijks!" Zij legde onwillekeurig de handen ineen vóór zich in de vensterbank. En als een smeeking, een brandende hunkering ging het door haar heen: „Och, als Luuk maar niet... als ik aan Luuk maar.. . wat steun had! Maar ik voel 't veeleer of ik hem moet steunen en niet hij mij..." Haar herinnering gleed terug naar een woord van haar moeder: „We moeten toch alles in onszelf vinden." Zij trachtte het gevoel van trieste vereenzaming te verjagen dat uit deze gedachte opwolkte, en peinsde: „Als ik dan maar voor Luuk..." Ze glimlachte. „Och ja," dacht ze, „dat is even goed immers!"
Onbelemmerd door de laatste wolkjes die verteerden in het blauw, scheen de zon over den alweer opgedroogden weg toen voor de deur de hoeven van de bruine merrie het grint deden wegspatten en het rijtuigje met een schokje stilhield. Tine, bijtijds in de gang, had de voordeur al geopend en zag nog juist hoe achter Luuk, die met een enkelen
39



nonchalant-zekeren sprong uit het wagentje op den grond stond, de ander volgde, bedaard tastend-met-den-voet naar het nzeren treedje. Hij hield het donker-gebaarde hoofd schuins omlaaggebogen om te zien waar hij den voet neerzette.
Een glimlachje vleugde aan om Tine's lippen. Dit was alles zoo secuur, zoo precies, heelemaal als ze hem kende, Leo Martijnse, uit zijn weloverwogen zekere brieven. Maar het opa-achtige, dat ze in hem gevoeld en gezien had door den rustig-zekeren toon van zijn schrijven, door zijn wat ouwelijk-bezadigde doen toen hij uit het wagentje stapte, verdween voor haar toen zij achter de brüleglazen zijn oogen zag, waarin het jonge vuur van een bestendig enthusiasme smeulde.
„Toch zou ik nooit gedacht hebben, dat hij maar éen jaar ouder is dan Luuk," peinsde ze, toen Lucas en Martijnse in den hoek bij het zijraam tezamen zaten en zij, theeschenkend aan de tafel, den gast met proevende aandacht beschouwde. Luuk, langer maar veel tengerder, met het in zijn goede buien soms zoo kinderlijk kijken van zijn oogen, met den weeken mond in het gladgeschoren gezicht, leek een jongen naast den breed-geschouderden, baardigen, gebrilden man, wiens wezen door een rustige levenszekerheid gedragen leek en wiens donkere, soms wat langzame stem zwaar opklonk tegen het altijd wat driftig-korte, soms onbeheerschte geluid van Lucas.
Stil, om hun gesprek niet te storen, zette Tine de thee voor hen neer. Maar Martijnse, met een hoffelijk gebaar naar het bankje onder het venster, noodde: „Nu komt u toch zeker bij ons zitten?" en Tine trof het hoe warm en melodieus zijn donkere stem kon klinken. Zij voelde zich blozen in een warm verwarrend gevoel dat zij niet begreep.
40



Hij nam haar kopje thee van de tafel, droeg het naar het hoekje bij het raam, schoof toen zij zat, een voetkussen voor haar bij. „'t Is maar goed dat u niet altijd hier is," lachte Tine, „ik zou gauw heelemaal verwend zijn."
„O, maar dan was ie zoo dienstvaardig niet meer," vérzekerde Lucas, lachend-ironisch.
„Dat is nog de vraag," sprak Martijnse's rustige stem.
Wat is het prettig naar hem luisteren, dacht Tine toen zij gemakkelijk neerzat, behaaglijk in de steunende kussens gedoken. Zij breide zoetjes, zonder zich te haasten, aan het poppige wit-wollen truitje en hoorde, zelf zwijgend, naar het heen en weer gaand gesprek.
Zij zat daar, stil, zonder de minste behoefte zich in het gesprek te mengen, zonder den aandrang zelfs om te luisteren naar wat gesproken werd. Een warme innige behaaglijkheid spon zich langzaam om haar heen. Het was het zonnige licht van den zomerachtigen middag, dat buiten groot over de heide stond en binnen zijn afglans legde op de kamerdingen, het was het zoete stille spel met het kleine lieve werkje, dat zoo licht woog in de handen en zoo teeder aanvoelde, het was, in de rustige kamerwarmte, de beurtzang van die twee stemmen, de fel-levende van Luuk met de driftige, de nerveuse, de ironische, de hartstochtelijke accenten en de daartegenover bijna eentonige, maar diep-in zangerig melodieuse van Leo Martijnse.
Al meer omving haar de zoete loomte van de onbegrepen gelukzaligheid van dit uur. Nu en dan Het zij het werk even rusten, zuchtte, tuurde naar buiten zonder iets anders te zien dan de wijde lichtstraling van den dag zeiven. Soms ving haar oor een woord of wat, maar het gleed langs haar heen zonder haar te raken.
4i



Tot plots een zin haar vluchtige aandacht wekte. Een schok ging door haar heen, zij hief het ineengedoken lijf wat op, de oogen wijder en in zich het vreemd-onaangename gevoel of zij plotseling uit een sluimer was ontwaakt. Zij staarde naar Lucas, zag in zijn over de ineengewrongen handen heengebogen kop den nerveus-misnoegden trek scherp ingesneden langs den mond, de oogen strak-donker onder de zware voorhoofdrimpeling. En terwijl haar oogen zijn wezen vasthielden hoorde zij nog zijn woorden:
„Soms heb ik het gevoel of ik absoluut leeg ben... of ik er geen woord meer uit zal kunnen krijgen. En dat wordt al maar erger."
Het was de zwaar-regelmatige tik van de hangklok, dien Tine uit de stilte hoorde opklinken, of die eerst nü begon. Haar handen lagen werkeloos; zij wachtte. En in dit eene korte moment dat zij wachtte het antwoord van Leo Martijnse, rees in haar en breidde zich met een wonderlijke onbegrepen macht het ongemotiveerd maar scherp besef, dat naar dit antwoord haar wezen had gehunkerd als naar de redding uit, want de oplossing van een pijnigende moeilijkheid.
En terwijl zij wachtend hem aanzag grifte zich in haar verscherpt ontvankelijk bewustzijn iedere onbeduidende bizonderheid: de inplanting van zijn dik zwart haar boven het welvende voorhoofd, de rechte neus boven de nu peinzende oogen, de kleur van zijn das, de wijze waarop hij zijn rustige breede witte hand over zijn baard bewoog, en, het laatst en het sterkst van al, een klein bruin vlekje op zijn linkerwang. Haar gulzige aandacht slorpte al deze onbeteekenende dingen op, wachtend op het eene.
Eindelijk, na een zwijgen, dat haar hunkering langer schij-
42



nen deed, kwam zijn antwoord, als beschroomd en aarzelig geuit, maar met een onloochenbare zekerheid van toon:
„Tja.. . als ik 't je eens eerlijk zeggen mag, je zit te veel opgeborgen, te veel uit het leven vandaan."
Tine's strakke blik, die het gebaarde gezicht niet losliet, veranderde niet. Maar in haar leek het of er iets wegzonk, dat tot nu toe een stutsel was geweest. Perspectieven openden zich, waarin haar innerlijke aanschouwing de vluchtige beelden waarnam. De kolking van het verbijsterende leven in nauwe diepe straten, de opstuwing van menschenlijven, menschengezichten onder de zwalping van het meedoogenloosfelle licht, de beklemmende benauwing tusschen de huizendrommen, de knellende omperking van vier nauwe muren, ergens hoog boven de aarde... O, dat beteekende heengaan uit de goddelijke wijdheid van golvende heidevelden onder koepelende luchten, weggaan uit het stille rijzen der dagen en hun even stillen afgang langs de klaarte van den hemel, weggaan van de witte wegen die klommen en daalden door het land ... en o, weggaan uit dit huisje, dat borg al het liefste en beste van het leven... 1
De strakheid van haar blik verzachtte en vertroebelde, langzaam zag zij rond zich. Het leek of haar leven een eind was verschoven, en zij zichzelf niet terugvinden kon.
Het was Luuk's stem waaraan haar innerlijk een schijn van zekerheid hervond. Zij hoorde hem antwoorden, wat weifelig:
„Ja kerel... dat is misschien wel zoo, maar... ik zit hier pas een jaar... ik ben hier gelukkig en op m'n gemak. En wat m'n andere werk betreft, mijn gewone literaire werk... dat is... altijd werk ik prettig hier, gemakkelijk... 't Is alleen maar dat andere... die gedwongen artikeltjes iedere
43



week... dat is een verdomde karwei voor me... daar deug ik zeker nou eenmaal niet voor."
Fel grepen zijn vingers in elkander, Tine hoorde het zachte kraken van de gewrichten.
„Wel kom," sprak Leo Martijnse, „waarom zou je daar niet voor deugen ? Nee, je mist hier de gegevens. Juist voor dat soort werk moet je midden in het leven staan. Je kunt niet alles uit jezelf hebben."
Zwijgend zat Lucas over zijn handen gebogen. Eindelijk sprak hij weer:
„'t Is nooit mijn idee geweest... en van Tine ook niet... om mijn heele leven hierbuiten te blijven zitten. Zoo'n paar jaar, en dan in het volle leven terug... Maar dat ik zoo kort... dat 't me zoo gauw al nekken zou..."
Hij zweeg en niemand sprak nu meer. In Tine, die hem aanzag, zooals hij daar, voorovergebogen, naar buiten wegstaarde, kwam een warme deernisvolle liefde koesterend uitstroomen. Zij dacht aan de vele malen, vooral den laatsten tijd, dat zij zich gekrenkt, gepijnigd had gevoeld door de onbeteugelde uitingen van Luuk's redeloos humeur. En wat zij wel immer had geweten, maar nooit — zij voelde dit nu met zelfverwijt — zwaar genoeg had laten wegen, zag zij nu klaar en scherp: de kwelling die hij verdragen had in het machteloos worstelen om wat het leven buiten zijn bereik hield. Alle bitterheid, al het zich verongelijkt weten versmolt in haar warm naar hem uitgaand mee-voelen. Maar tegelijk flitste het schroeiend-scherp door haar heen dat het nu toch tegen een'vreemde moest zijn dat hij dit uit kon spreken. En zij vroeg zich af of hij niet gelukkiger zou zijn geweest, wanneer hij eerder, tegen haar, dit alles had uitgezegd. „Hij kón 't niet," zeide ze zichzelve, dit bedoelend
44



als een verontschuldiging van wat leek Luuk's gebrek aan vertrouwen, en een heeling voor haar gevoel van toch wel smartelijk gegriefd-zijn. Maar er bleef een gapende leegte achter de niet te weerhouden vraag: „Waarom dan kon hij dat niet?"
Zij zuchtte toen zij opzag, zich bewust wordend uit haar peinzen. „Ik maak het moeilijker dan het is," dacht zij en iets als verlichting trok door haar heen.
Toen zag zij ook Luuk het hoofd oplichten en langzaam, sterk grepen hun blikken in elkaar. De donkere strakheid van Luuk's blik werd milder, rond Tine's lippen gleed de glimlach aan. Even dacht ze nog: Ik zal kindje niet zien groot worden, hier, in ons heideland. Ik zal het alleen maar eens mogen rijden... misschien... langs de stille wegen... als de heide paars wordt...
Maar het gleed uit haar weg en er bleef alleen dit, sterk en gaaf: Ik zal alles kunnen, en alles dragen ... ook het ergste... als ik weet dat 't noodig is.. . voor Luuk .. .
„Zullen we nu nog een eindje den weg oploopen?" stelde Lucas voor toen, na het avondeten Tine de tafel had afgeruimd en hij en Martijnse rookend, een beetje doelloos rondliepen en naar buiten keken.
„Als meneer Martijnse wil..." zei Tine, vorschend opblikken d naar den gast. Vreemd klonk haarzelf dit „Meneer Martijnse", gewoon om met Luuk over hem sprekend nooit anders dan Leo Martijnse te zeggen.
„„Meneer Martijnse" wil wel." antwoordde hij langzaam, met een nadrukkelijke beklemtoning van de eerste woorden. Tine kon door zijn baard niet zien of hij glimlachte, maar in zijn donkere oogen blonk het even. Evenals daarstraks voelde Tine licht zich blozen.
45



„Het dorp door, of niet?" vroeg Lucas toen zij buiten stonden.
„Welja," zei Martijnse. „Van dezen kant ben ik daarstraks gekomen; laten we nü maar eens zóo gaan. En ik wil het dorp ook wel eens zien."
„Stel je daar anders maar niets van voor jongen," waarschuwde Lucas ironisch. „In honderd stappen ben je er doorheen."
Weinig spraakzaam zelve, maar met een strak gespannen aandacht voor het gesprek dat langs haar heen ging, liep Tine tusschen de beide mannen in. Er was na de droomerige loomheid van dien middag waarin zij zich willig had laten verzinken, nu een schaduwlooze helderheid in haar gekomen, een gereede ontvankelijkheid voor iederen indruk, ieder woord. Wijdopen en glanzend zagen haar oogen voor zich uit
„Hoe nu?" vroeg Lucas, buiten het dorp voor den tweesprong der wegen, „links of rechts?"
„Rechts," besliste Tine dadelijk, en zachtjes, vleiend: „Nietwaar Luuk? Daar wordt 't nu tusschen de dennen al donker.., daarachter de hei, die lijkt dan ineens weer zoo licht..."
„Maar links is eigenlijk mooier," weifelde Lucas.
„Nou... dat kunen we dan morgen wel doen... morgenochtend ..." Tine legde haar hand op Luuk's arm, drong hem zachtjes in de begeerde lichting. Haar ^kinderlijk kijken half lachend half verlegen ging naar zijn gezicht omhoog: „Toe Lukie, doe 't nu maar ... zóo..."
Zij zag zijn glimlach, goedwillig-toegevend als voor een kind, en ook zijn bijna onmerkbaar schouderschokje. En scherp stond opeens de gedachte in haar: nu vindt hij mij kinderachtig en heeft daar 't land om tegenover Martijnse. Zou die 't óok...? Vluchtig zag zij op en een plotselinge
46



schrik doorschroeide haar toen zij de warme bruine blikken vol in de hare voelde. Zij duwde de opwellende verlegenheid weg en terwijl zij begon te spreken, snel in een nauwbegrepen verlangen om dit oogenblik in het verleden weg te schuiven, deinde een zoet en rijk gevoel in haar uit, dat geen grond leek te hebben. Zij wist alleen dat het goed was zoo te gaan bier nu en zij hoorde hoe haar stem aan diepte won.
„Ja, ik zal 't wel altijd missen dit, als we weer eens in de stad wonen... Vreemd, begrijpt u dat nu, pas een jaar wonen we bier en ik voel een veel sterker gehechtheid, verwantschap, zou ik bijna zeggen, met dit hier dan met de streek waar ik vandaan kom."
Rustig kwam Leo Martijnse's stem :
„Ik denk dat het ten opzichte van een mensch met landen en streken precies gesteld is als met zijn medemenschen: die, waaronder hij geboren is, zijn eigen broers en zusters, zijn hem dikwijls het vreemdst, terwijl hij vaak door karakter en geestelijke eigenschappen aan vreemden nauw verwant is."
Het conventioneele van zijn toon en woordkeus trof Tine; het hinderde haar even. Zoo'n boekenzin dacht ze.
„We hebben allemaal een ander „geboorteland" dan dat waar onze wieg gestaan heeft," zei hij eenvoudig nu.
„Ja," zei Tine stil, innerlijk aangeraakt door wat hij zei. Zij legde haar hand op Luuk's arm, haar oogen glansden naar hem op. „Weet je wel Luuk, dat ik ook wel eens... ik heb dat dikwijls zoo gevoeld een heimwee naar een ver land, waar ik nooit geweest ben en dat ik tóch ken... soms zie ik 't heelemaal voor me en ik heb altijd het gevoel of ik er toch eigenlijk wèl geweest ben... of ik er vandaan gekomen ben..."
47



„Iets uit een vorige incarnatie dan zeker." zei Lucas effen. Zijn stem klonk wat droog, een ietsje ironisch, maar hij trok Tine's arm door zijn arm heen en deed haar steunen. Zij voelde de als beschermende innigheid van zijn gebaar.
„Dat zou nog zoo onmogelijk niet zijn," zei Leo Martijnse als peinzend voor zich heen.
Verrast blikte Tine opzij. Snel vroeg ze:
„Ben je theosoof?"
Eerst toen zij de woorden had uitgesproken besefte zij dat ze hem tutoyeerde. Het gaf haar even een schokje maar hinderde haar niet.
„Theosoof. .. nee; ik ben niemendal van dien aard. Maar ik sta ook niet sceptisch of vijandig tegenover al die dingen. Ik erken in alles: de mogelijkheid."
„Ja, dat vind ik ook zoowat de eenig-mogelijke levenshouding," gaf Tine toe, mijmerend. „Vroeger, toen ik nog jonger was, toen was dat anders, toen stond ik veel feller tegenover allerlei vraagstukken. Nu vind ik 't niet meer zoo verschrikkelijk belangrijk om te weten of er na dit leven nog iets komt en of er vóór dit al wat was..."
„Je voelt nu je ouder wordt sterker het belang van het leven zelf."
„Ja, daar dacht ik toen ik jonger was weinig over."
„En iedere meening omtrent het „hiervoor" of het „hierna" blijft toch maar hypothese."
„Toen ik dat begrijpen ging interesseerde het me niet meer. Maar ik hèb eens gedacht dat ik wéten kon."
„Ja, dat denken we allemaal als we jong zijn."
Als we jong zijn... Tine overdacht hoe wonderlijk het was dat zij spraken over jong-zijn als over iets dat ver in 't verleden terug lag. Ik ben toch nóg jong! dacht ze. En
.48



hij... ? In een vluchtig terzij blikken naar Martijnse trof haar weer het bezadigde, het oude in zijn wezen, maar toen zij even den rustigen, maar intens-levenden blik van zijn donkere oogen zag, werd dit weer vreemd gelogenstraft.
„En dan," zei hij, zijn gedachtenreeks vervolgend, „al wist je al die dingen waar nu maar naar gegist wordt, je zoudt er niet anders om in 't leven staan."
„Nee," zei Tine, „dat geloof ik nu juist wèl. O ja, ik weet zeker dat mijn... levenshouding, dat mijn kijk op de dingen absoluut anders zou zijn, als ik de zekerheid had dat dit leven niet alles is, maar alleen maar een stukje, een schakeltje in een ketting." Een glimlachje streek over den ernst van haar gezicht. „O, ik kan soms nóg wel eens verlangen te wéten, maar dan alleen uit... ja, ik geloof kinderachtige nieuwsgierigheid. Het lijkt me zoo verwonderlijk en heerlijk nog een nieuw leven na dit, en weer een, en weer een, telkens anders en telkens weer een nieuwe kans op iets moois, op iets heerlijks... op geluk..."
„En op het lijden," sprak Martijnse's diepe stem.
„Nou ja..." zei Tine zacht.
„God! Nog meer existenties na die eene, die gewoonlijk al zoo'n belabberde mislukking is! Wat 'n denkbeeld!" Lucas' stem klonk scherp, maar onder die scherpte was de nerveuse trilling van zijn ontroering.
Zij traden nu onder de donkere overwelving van een ondiep stuk dennenbosch. De schemerige stilte van de uitzichtlooze beslotenheid omving hen plotseling. Er hing een kruidig-scherpe geur en de. grond was aan de wegranden glad en effen van de dennenaalden. Zij gingen geluidloos hier en of in de stolp van stilte, waaronder zij nu gingen, geen toon mocht opklinken, zwegen zij allen na Luuk's
Naar nieuwen Opgang. 4
49



woorden. Tot een korte roep van een laten vogel, een sn el-wegstervend klapwieken de strakheid brak. Tine zuchtte, nauw-hoorbaar, Leo Martijnse sprak:
„Wie weet of niet juist aan het eind van de reeks, de laatste existentie, géén mislukking meer zou zijn."
Ja, zóo bedoelen de Theosofen 't wel hè!" hoonde Lucas grimmig: „Net zoo lang overdoen tot 't goéd gaat, tot je 't lesje kent!"
„Wel, dat lijkt dan nog zoo dwaas niet."
„Niet dwaas...? Krankzinnig is 't!" snerpte Lucas hartstochtelijk, en Tine, dicht naast hem gaand, voelde de siddering van zijn lichaam mee. „Voel je dan niet hoe onlogisch, hoe absurd, hoe zinneloos zoo'n samenstel is? Wat heb ik aan de existentiën vóór dit bestaan, waarin ik nü ben, als ik van die existentiën toch niets meer afweet? En wat baten me al de incarnatiën die hierna nog komen moeten, wanneer ik die zelfs niet vermoeden kan?" Hij haalde diep adem, smartelijk trokken zijn mondhoeken omlaag en zijn stem kwam diep en trillend:
„Nee, dit, dit leven alléén is 't waar ik iets mee te maken heb! Dit tot iets moois, tot iets gaafs en afs te maken.. . rijk en vol. Dat is 't! Voel je dan niet dat dat 't eenige is, dat daarin alles bereikt kan worden? jezelf vinden, jezelf bewust worden... en dan van je bestaan maken het beste, het rijkste..."
„Maar als daar dat eene bestaan nu eens te kort voor was? Je zei zelf daareven, dat 't bijna altijd op een mislukking uitloopt, 't Zou wel eens kunnen zijn dat er daarom meerdere noodig waren."
„Maar waarom wéten we dat dan niet?" vraagde Lucas met ingehouden felheid.
5°



„Sommigen beweren dat ze weten, dat zij zich herinneren... vroegere bestaansvormen. Soms alleen maar onbewust in de allerdiepste aanvoeling, maar ook wel bewust en gedetailleerd bijna, zou ik zeggen ..."
„Larie, humbug!" beet Lucas kort.
„Och, wat weet je daar nu weer van?" meende Leo Martijnse schouderophalend. „En Theosofen zeggen ook dat je na iedere incarnatie een ... een soort rustpooze krijgt, waarin je al de vorige existentiën kunt overzien en kunt uitzien naar wat komt. Een zelfinkeer dus, een gelegenheid om je houding te bepalen."
„Ik weet er niets meer van!" spotte Lucas, maar zijn spot klonk bitter.
Zwaar hing nu weer de stilte, waarin geen geluid meer ging: Martijnse raapte een dennenappel dien hij balanceerde tusschen zijn vingers. Zij naderden den zoom van het boschje, achter de ijler geplante rechte stammen gloorde de avondlucht.
„Kijk," zei Tine en met haar rechterarm nog door dien van Lucas, legde zij met een luchtig gebaar haar linker hand op Leo Martijnse's arm „Kijk ... daarachter ... hoe de lucht gloeit."
Zonder dat een van hen nog sprak doorliepen zij het laatste gedeelte van het hen omkoepelende boschje, toen daarbuiten, golfde voor hen uit, naar rechts, naar links de heide.
Zij stonden stil en zagen voor zich heen. Over de ruwe ruigte van heide, waardoorheen in grillige kronkeling de smalle donkere paadjes slierden en die in zware stijging en daling naar den einder uitgolfde, schoot, gedempt al door de opstijgende nevels, de vurige kleurenbrand van den avond, zich in donkere dofheid verliezend in de diepe
51



glooiingen tusschen de heuvels in. Recht vooruit daalde de witte weg lichtelijk om daarna langzaam en sterk te stijgen naar waar, zwart tegen de helderheid der avondlucht, een dennenbosch zijn massaalheid hief. Meer naar rechts, naar het Oosten heen, hing een nevelblauwte onder den wazig blauwen hemel.
„Dit is toch wel een verrassing na de donkerte die we achter ons hebben," kwam eindelijk Leo Martijnse's stem, toen zij de flauwe weghelling afdaalden.
„Vanavond is 't ook al bizonder mooi," zei Tine zacht. Haar oogen dronken de zoete weelde van den avond, zochten telkens in een vluchtig doch verlangend opzien Luuk's oogen. Doch, schoon hij dicht naast haar ging, haar arm nog door den zijne, had hij geen aandacht meer voor haar, noch voor Martijnse. Zijn blikken zwierven weg in de ruimte, van den lichtbrand in het Westen naar de koele, zoet-weemoedige sereniteit van het Oosten. Machinaal liepen zijn voeten den wegrand langs, zijn lijf rechtop, zijn kop geheven met den blik die borend de ruimte in ging. Een kring van eenzaamheid leek rond hem getrokken.
Met de zuivere ontvankelijkheid waarmee Tine immer al Luuk's innerlijk gebeuren mee beleefde, voelde zij in dit oogenblik de vreemde gehevenheid van zijn ziel. Zij zag het smartelijk-fel verlangen in zijn zoekenden blik, de soms plotseling rood-overvlamde witheid van zijn wangen, het trillen van zijn nerveus-beweeglijken mond. En zij voelde het machinale, verstrakte gebaar, waarmee zijn arm haar hand nog steunde. Niets ontging haar van zijn bewogenheid, zij wist hoe zijn ziel de ruimten peilde en daarin uitwiekte, heet en smartelijk hunkerend naar het visionair aanschouwde en als een kou voelde zij den afstand tusschen hem en
52



haarzelf. Zij voelde zich alleen gaan, alleen met Leo Martijnse die een vreemde was. Het deed een schreiend verlangen in haar uitwellen zijn hoofd omlaag te buigen zoodat zijn oogen de hare moesten zien, dat zijn arm haar arm weer bewust zou steunen, dat hij weten zou dat zij naast hem ging en moe was.
Maar zij deed het niet. „Daar kan ik nu eenmaal niet bij hem zijn," dacht ze en een triest glimlachje plooide even haar lippen. „Waarom zou ik probeeren hem naar mij toe te halen?"
Zij dwong haar blikken weg van Luuk's geheven gezicht en wegturend naar den anderen kant, waar de heide donkerder werd onder den vervalenden hemel, voelde zij hoe Leo Martijnse's oogen vol en warm op haar rustten.
53



m.
Sinds het uur dat zij gedrieën wandelden door den avond en zich de licht-doorstroomde ruimte éen ondeelbaar oogenblik tot een wonderlijk-reëel visioen voor zijn innerlijk aanschouwen opende, was een onrust in Lucas' ziel gevaren, een zoekende ongedurigheid, die zijn wezen ontwrichtte. De werkelijkheid, vervuld van het groot gebeuren van Tine's nabije verlossing, werkte moeilijk en verwarrend hierop in.
O die avond, dat eene uur dat éene gezegende moment van aanschouwing! Wat was het geweest? Alles ... niets... wie kon het zeggen? Het allerzuiverste en schoonste, dat wat onwezenlijk was van heerlijkheid, grijpbare wezenlijkheid was het geweest... een minuut, een seconde, een gedachteflits ... een eeuwigheid. Ja, een eeuwigheid, want ditmaal had hij het aanschouwde in zich bewaard en, schoon hij het nog vage beeld niet duiden kon, schoon hij de onomlijnde gedachte nog geen vorm kon geven, in zijn diepste wezen lag het gaal behouden en zijn woelende zoekende onrust was niet anders dan het hunkerend-nerveus grijpen naar de volledigheid, naar het klaar begrip, naar de eindelijke voltooiing van het slechts schimmig uitgebeelde.
Zoo liep hij in de dagen die volgden, in de weer zoet en
54



«til geworden voorjaarsdagen, door de heidewijdheid om zijn brandende onrust te stillen, om, in de loutere eenzaamheid worstelend, te vinden waarnaar hij dorstte. En op dézen dag, een van de allerlaatste waarschijnlijk éer Tine's verlossing kwam, voelde hij zich verscheurd door deze dubbele onrust: zijn smartvol, ongeduldig, gloeiend-hoopvol zoeken naar het eindelijk verbeelden mogen van het diep-innerlijk aanschouwde, en de angst om Tine, het wonderlijk week makende dat het denken aan haar nu bracht, de verteederende gedachte aan het kind.
„Over twee, drie dagen, als mijn zoon er is, dan is heel het leven anders geworden," peinsde hij. „Mijn zoon ... zal hij later kunnen wat ik niet kan en krijgen waar ik vergeefs om worstel? De historie toont het herhaaldelijk dat een man die worstelt om het hoogste, maar het zelf niet grijpen mag, zijn zoon ziet ontvangen wat hem ontging, dat het kleine talent het genie tot kind heeft, 't Is even goed natuurlijk... er hoeft noch de natuur, noch de menschheid iets aan gelegen te zijn in wélk van hun individuen zij hun hoogtepunten bereiken. Maar het individu zelf... oh..."
Hij lag languit op de heide, tegen een heuvelglooiinkje aan, de handen onder 't hoofd. Ongeduldig, met een rukkende beweging wierp bij zich om. Zijn oogen, zoo laag boven den grond, zagen niets dan de eindeloosheid van hei en lucht God, die eeuwige hei, dat vreet je op, daar vloei je in weg, wat je er het eene oogenblik in grijpt, dat sijpelt het andere oogenblik weer de ruimte in ...
Zonder naderen overgang dacht hij plotseling aan het leven in de stad. Nu, in den middag, den fleurigen voorjaarsmiddag ... in de straten, langs de grachten het va-et-vient van menschen, bezige menschen, gehaaste menschen, flanee-
55



rende menschen, lachende, pratende of stille menschen; de zon glimmerde in de winkelruiten, op de gevels van de hooge smalle huizen, en in de grachten lag het water koel en donker, maar met een los spel van zon-flitsingen overspeeld, onder het nog dunne Meiloof van de twee boomenrijen. En straks, als het avond worden zou... de warme electrische flonkering in winkels en huizen, de kleurlichten in de trams met de electrische vonkenspatting op den beugel, waar zij op de wijde pleinen onder den fragiel-blauwen voorjaarshemel met een rustige zekerheid eikaars lijnen kruisten.
God, wat wonderlijk dat je dit alles opeens zoo scherp kon zien terwijl je lag op een stille, middag-zonnige hei! Verlangde hij nu naar dat andere leven? Hij gooide zich weer om, in onrust, en borg het gezicht in zijn gekromden arm. O, die opvretende ongedurigheid! als maar eerst alles weer gewoon was, dan zou hij wel weer beter worden!
Als alles weer gewoon was... dus, als het kind er was. Waarom dacht hij toch voortdurend dat het een jongen zou zijn ? Het andere leek een onmogelijkheid. Tine het er zich niet over uit wat zij het meest verlangde, een jongen of een meisje. Vrouwen zijn zoo wonderlijk op dat punt, ze zeggen naar het eene te verlangen en als het het andere is, dan beweren ze, dat ze daar toch eigenlijk nog blijer mee zijn. Maar een meisje... och, nou ja, als 't dan zoo uit moest vallen ...
Weer sprongen zijn gedachten naar het andere terug. Tine zou 't weinig prettig vinden in de stad te gaan wonen. Ze hield van de stilte hier, van de wijdheid en van de eenzaamheid. En om het kind zou het haar spijten, dat ze liever, tenminste de eerste jaren, hier zou zien opgroeien. Ja...
56



nu den allereersten tijd was er toch geen sprake van, als 't kind er pas was... later misschien, 't volgend jaar... 't volgend voorjaar...
Hij richtte zich op zijn ellebogen op en tuurde naar de bosschen in de verte. God, wat 'n wijdheid, al dat weggolvende land onder die eindelooze lucht! En dan straks, als de avond kwam, die gek-makende triestheid: de vergrauwde heide, het koude verre lucht-blauw en niets dan wat windgesuis in het eikenloof van de kreupelboschjes... Hoe kwam het dat hij prikkelbaar was den laatsten tijd, ongeduldig en humeurig... Tine had het dikwijls niet prettig bij hem gehad ... en dat juist in dezen tijd ...! Aanvankelijk was hij hier toch ook gelukkig geweest, zuiver, verlangenloos gelukkig ... en nóg. .. lief was het leven hier, góed... maar dat éene ... Zou Martijnse dan toch gelijk hebben, dat het leven hier voor hem niet deugde,... dat hij midden in de brandende volheid moest staan, niet alleen voor zijn journalistieke werk, maar ook voor dat andere, het betere ? Een vreemde stilte viel in hem, waarin hij den gang zijner eigen gedachten hoorde. Wat was zijn werk, wat had hij bereikt tot nu toe? Hij dacht aan zijn roman, zijn eersten, vlot geplaatst, welwillend door het publiek ontvangen, en de critiek... o hij had alle reden tot tevredenheid, een eersteling-roman... maar diep-in schrijnde zijn eigen onvoldaanheid om wat niét bereikt werd en had ook niet juist dié criticus, wiens oordeel hem het zwaarste woog, naast zijn waardeering voor veel goede kwaliteiten, gesproken dit éene woord, dat hij als de absolute veroordeeling van zijn arbeid voelde,' té feller wijl het zijn eigen nauw-beleden overtuiging vertolkte: „onsociaal. * Weken, maanden had het geschrijnd als een verborgen wond, die nóg niet was geheeld.
57



„Onsociaal" dat wou zeggen: klein, benepen, burgerlijk, voor een klein benepen-burgerlijk kringetje; niet breed-levend voor de heele menschheid! En zóo was immers al zrjn werk, deze nieuwe roman, vlot en vaardig werkte bij eraan, met een groeiende gemakkelijkheid, die routine werd, maar dat eene, waar zijn ziel naar uitging, dat éene noodige, dat was er weer niet in. Vluchtig ging zijn denken langs zijn literaire studies, trotsch was hij geweest op het doorwrochte van zijn arbeid, waarover menig woord van lof zijn deel geworden was. Wat was 't au fond? Hij doorzag 't nu klaar. Uit allerlei bronnen putte je je inzicht, je oordeelde deels op gezag, deels onder sug gestie, óf uit sleur... Hoe noemde de oude Hazenkamp ook alweer dat soort werk? Gezeur over wat een ander gezeurd heeft over het zeuren van een derde... Maar waar was het inzicht uit de diepe levensovertuiging geput?
Een bitterheid, die week stemde in zelf-medelijden, kroop in hem op. God, waarvoor diende toch al dat gezwoeg, als je er toch niets mee bereikte ? Maar dat was 't juist, het beste en heerlijkste, dat was juist niet voor de zwoegers, dat was voor die stil zijn en geloovig wachten tot het hun om niet gegeven wordt Maar zóo een was hij er niet hij moest juist altijd ploeteren en worstelen. Flits-vlug dacht hij aan dat eene suprème moment, dien avond op de heide met Tine en Martijnse, het oogenblik van de openbaring. Was hij er toén toch zoo een geweest die wachten kan en stil zijn ? O, dan was 't toch nog mogelijk dat óndanks zijn tobben ... in een stil en gezegend oogenblik... het beste komen kon ...
Een wolk die voor de zon schoof en een deel van het landschap veranderde, rukte zijn gedachten uit hun baan.
58



Hij dacht aan het uur en bij dacht aan Tine. Tine die hem een kind ging geven, morgen, overmorgen ... met een plotselinge felheid joeg het op hem in. Hij moest naar huis, dadelijk! Hoe had hij zoo lang kunnen dwalen? Zij zou onrustig zijn, naar hem verlangen, naar hem uitzien misschien
Met een abrupte schichtige beweging stiet bij de deur van het huisje open, dan de kamerdeur; zijn onrustige blikken vlogen naar binnen als verwachtte bij er eenig onheil. Tine zat in haar eigen hoekje aan 't raam te naaien. Haar hoofd was gebogen over 't werk, dat een witte glans ópkaatste tegen haar smal gezicht, waarlangs een binnenglippend windje de krullen wiegen deed. De zon, achter haar door 't zijraam binnenvallend, omwolkte met een poeierig goud schijnsel haar hoofd, legde een warmen lichtschijn over haar smalle schouders, haar armen, in het witte mousseline. Luuk's binnenkomen deed haar opzien met een langzaam heffen van het hoofd. Ze glimlachte hem toe.
„Ben je daar? Ik had je niet eens langs het raam zienkomen."
Zich steunend op de stoelleuningen kwam Tine overeind, wat loom en moeilijk. Lucas was al naast haar, legde zijn armen om haar heen. „Tineke... lief klein vrouwtje van me ..." Hij vouwde zijn hand om haar smalle wangen, deed haar hoofd tegen zijn schouder rusten. „Wat klopt je hart" zei Tine. „Heb je zoo hard geloopen?"
Een zachte rust had zich over Lucas' gezicht gelegd. Als dwaas en ongerijmd, zonder reden, voelde hij zijn onrust en angst van zooeven. Het nagevoel deed hem glimlachen. Maar warm was de teederheid in zijn oogen, toen hij in Tine's oogen neerblikte.
„Ik was ongerust, ineens, ik moest direct naar huis... of er ik weet niet wat gebeurd had kunnen zijn... zoo bang
59



was ik... Ik heb geloopen of ze me achterna zaten."
Tine streek zijn haar van zijn voorhoofd weg. „Maar Lukie, er was toch niets!" zei ze zacht.
„Nee nee, maar dat wèet je niet op zoo'n oogenblik!"
Tine zuchtte even. Snel reageerde hij erop. „Wat is er?" vroeg hij. „Heb je iets?"
„Och welnee," weerde ze zachtjes. „Een beetje moe alleen..."
„Zit dan toch niet zoo'n heelen dag over dat werk gebogen," schoot hij los, eensklaps weer nerveus-driftig. „Hoe dikwijls heb ik je niet gezegd: ga liggen! Dat verdomde naaiwerk, heeft dat zoo'n haast?"
Hij zag hoe de plotselinge smartelijke geschoktheid Tine's oogen verwijdde, een beving deed krampen door haar lippen. „Nou dóe ik haar weer pijn!" dacht hij, zich innerlijk geschrijnd voelend, maar zijn armen die haar los gelaten hadden, bleven langs hem neerhangen, over zijn gezicht waarde de donkere dreiging.
Zwaar steunde Tine zich op de tafelpunt en haar oogen, wijd en bang, bleven onafgewend hem aanzien. Zij bebeet haar trillende onderlip, als een kind dat zijn tranen poogt terug te dringen.
„Ik zit niet... den heelen dag ... nee heusch niet..." stamelde zij, zich verdedigend. En onwillekeurig, zooals een schuchter bang kind dat doet, schudde zij zacht het hoofd. „Den heelen morgen heb ik rondgetippeld en na 't eten heb ik gerust... een uur... en toen even den weg op gewandeld. Nu pas... een kwartiertje .*.. of een half uur... zat ik te naaien..."
Lucas stond daar nog donker, onwillig. Zijn vingers knipten. In hem kromp het tezamen van pijn. Wat een lummel ben ik! brandde het door hem heen, wat een beroerde
60



lummel 1 Ik weet toch öok wel dat dat allemaal zoo is? Waarom zèg ik nou niks? Waarom laat ik haar daar nou maar staan? Waarom neem ik haar nu niet in mijn armen en zoen haar lippen toe...? Maar hij kon de knelling van het nerveus-onrustige, dat zijn innerlijk als dichtneep, dat zijn doen dwong waar hij niet wou, niét breken, voelde zich lam en weerloos, als in een ban.
„Kom," gromde hij, „schei maar uit. 't Is al goed zoo." En mi keerde zich af. Voor de boekenkast deed hij als zocht hij iets, zijn vingers speelden langs de ruggen. Even deed hij zijn nagels krassen langs het scherpe linnen van een band, maar hij bedacht dat dit Tine hinderde en hield er mee op. Plotseling, met zijn rug nog naar haar toe, waren zijn gedachten weer fel bij haar. Och, zijn arme kindje, wat had hij haar gedaan? En zij was zoo gevoelig en wondbaar nu. Hij besefte zijn vreemde onmacht om anders te zijn dan hij was en behield het gevoel zichzelf nog feller te hebben gewond dan haar.
Tot hij omkeek en haar staan zag bij de tafel, midden in het zomersche middaglicht. Tenger en rank nog was ze ondanks den zwaren schoot, met haar smalle schouders, haar slechts weinig verbreede heupen, en den fijnen hals, die, gebogen nu, het goudbruine hoofd droeg. Langzaam vouwde zij het witte naaiwerk op, waarmee zij bezig was geweest en borg het in een mand. Hij zag het teeder gebaar van haar smalle kleine handen, het broos neerlijnen van haar schouders, hij zag haar neergebogen bevenden mond en de tranen die langs haar wangen drupten.
Zijn vingers krampten dicht bij de plotselinge pijn die zijn wezen doorvlijmde, de starheid in hem smolt als onder schroeiend vuur. „Tineke!" kreet hij zacht, en de felle impuls
61



dreef hem vóór hg het besefte, hij lag vóór haar en zijn armen omknelden haar dringend en teeder. „Okindje," kreunde hij «vrouwtje van me ..." en hij hief zijn smartelijk-ontdaan gezicht tot haar op. „Wees geduldig ... help me ..."
Zacht gingen Tine'shanden om zijn hoofd. „Lieve jongen..." fluisterde zij alleen maar, „lieve jongen ..." en haar glimlach was mild en innig om hem. Hij kuste haar vingers en zag tot haar op, sprakeloos, zijn mond beefde. „Waarom heeft ze geen woord van verwijt?" dacht hij, „maar alleen maar troost?" En de gedachte bezeerde hem, dat het zijn kleinheid, zijn wankele innerlijkheid was, die zij schragen en steunen moest — ten koste van zichzelf.
Het liet alweer een doffe onrust in hem na: zachte teederheid voor haar welde in hem uit, hij had haar willen vertroetelen, willen troosten met het liefste, zich in deemoed aan haar weg willen schenken, toch broeide daaronder, ophitsend, het irriteerende weten dat hij haar mindere was, haar schuldenaar.
Zoo zat hij zwijgend tegenover haar aan het eenvoudig avondeten. Ook Tine sprak weinig. Hij beschouwde haar gezichtje, vermagerd in deze maanden van dikwijls moeilijk dragen en stiller dan vroeger, van ijle droefheid overtogen soms, wanneer niet de lichtende geluksglans haar wezen verhelderde. Het maakte hem zijn teederheid bewuster, toch voelde hij, wanneer hij een oogenblik wegmijmerde, de onrust weer in zich opkruipen, de prikkelbaarheid die om niets een scherp woord hem naar de lippen dreef. „Hoe kom ik toch zoo?" dacht hij, „zoo uit mijn evenwicht? En dan tegen Tine die zoo lijdzaam is. Of misschien juist doordat ze zoo goed is... en altijd vergeeft? Prikkelt me dat... en zou ik minder onhebbelijk tegen Tine zijn als ze anders
62



tegenover me stond?" O, dat grubeln, dat donderschegepieker, dat was om gek te worden, het vrat hem innerüjk op, den laatsten tijd. Rukkend schoof hij zijn stoel achteruit, een poot bleef haken in het bies van de vloermat. Het bloed vloog hem purperend naar het hoofd, hij vloekte. „Die verdomde mat! Als je ook maar eens keek hoe je 'm neerlei!" Maar zijn heftigheid zakte weer, hij trok z'n stoel weer bij, ging zitten.
Langs Tine heen, dwaalde zijn blik naar buiten, waar de hei lag onder het milde vooravond-licht, dan door de kamer die van dat late licht den afglans droeg. Een mooie kamer had Martijnse het genoemd. Dat hadden zij zelf 't ook altijd gevonden. God ja, 't was een mooie kamer, maar dat was dan ook net alles in het heele huis! Een huis! Zoo'n armzalig boerengedoetje, dat zij nou een beetje „artistiek" hadden aangekleed. Nog geen flink meubelstuk kon je er neerzetten! Wat 'n bekrompenheid om in te moeten leven 1 Wat 'n benepenheid. Tine vond 't best, vrouwen houen zooiets wel uit! Als die 't maar knus hebben! Bah die soberheid van hun leven, het walgde hem, zooals zijn brood, droog geworden, hem walgde in zijn mond! Onwillig schoof hij zijn bord weg.
„Is er dan niets anders te krijgen dan kaas en koek?" mokte hij.
Tine antwoordde niet dadelijk. Toen zij ze zacht: „Je weet wel, dat ik niet zoo dikwijls wat extra's haal, omdat 't... omdat we... een beetje zuinig moeten zijn." Haar gezichtje leek rustig, maar in haar oogen zag hij de dringende smeeking om niet mèer te zeggen.
„Och, jij met je zuinigheid!" morde hij. „Wees toch zoo benepen niet met je gezorg voor later! Zoolang er geld is... en nóu hébben we toch nog wel geld!"
65.



Even look in Tine's oogen iets op van de oude spottinteling. „Hoe hard zou je dan wel mopperen, Lukie, als ik alles opmaakte en je op een kwaden dag een leeg bordje voorzette?"
Hij glimlachte, een flauw, moeilijk glimlachje. Je bent een verstandig vrouwtje. Je jongen is zoo wijs niet."
Zij aten zwijgend af. Toen, met een zucht als van verlichting schoof Lucas zijn bord weg, stond op, zocht een sigaret uit zijn koker. Maar toen hij haar aan ging steken en naar Tine zag, die, niet dadeüjk opgestaan, nog loom achter de tafel zat, legde hij, gehoor gevend, aan een opwelling, de sigaret weer neer en kwam achter haar staan. Hij trok haar hoofd achterover, tegen zich aan, hield zijn beide handen om haar gezicht gebogen. Even sprak hij niet en Tine's hoofd bleef moe, met gesloten oogen tegen hem aanleunen, heel stil. Toen zei hij zacht en moeilijk: „Tineke, heb maar... wat geduld... ik ben wat uit mijn evenwicht... door... van alles. Mijn werk... ik zoek wat ik niet vinden kan ... en ... ons kindje dat komt..." Hij eindigde fluisterend, met een schorrig gevoel in zijn keel en voelde plotseling, beschamend en verlichtend beide, het warme nat van tranen naar zijn oogen dringen. Het hoofd omlaag buigend deed hij zijn wang rusten op Tine's haren.
Toen waren haar handen op zijn handen,' haar vingers
omklemden zijn polsen en zij drong zich tegen hem op met
een trillende innigheid, waarin hij al haar behoefte aan zijn
zachtheid en zijn liefde voelde. „O Lukie..." nokte ze,
„denk je dan ook wel aan ons kindje? Ik geloofde dat je .
daar nooit aan dacht... je praat er zoo heelemaal niet over..."
In een snik braken de laatste woorden weg, toch vielen
haar lippen open in een glimlach.
Hij liet zich voor haar neerglijden, omving haar zwijgend.
64



Stil onderging hij het streelen van haar handen en in hem legde zich de onrust bij het over zich voelen komen van haar zachte rustige kijken.
„Nu huilen we samen," zei hij, éven bitter in zelfspot.
„Ja," zei Tine zacht, „maar van mij is 't toch niet van verdriet."
„Zooveel plezier doe ik je toch anders óok niet," meende hij te zeggen, maar hij zweeg het, bleef maar stil tegen haar aangeleund.
En als een nieuwe pijn vlijmde door hem henen dit onberedeneerde maar vaste weten, dat hij het immer zijn zou, die, tegen zijn eigen wil, als door een vreemden dwang gedreven, haar tranen vloeien deed.
Geruischloos sloot hij de deur achter zich en sloop de leege kamer in. Het zag er vreemd-onbewoond uit met al de stoelen op hun plaats, de leege tafel en nergens wat slingerenden rommel. Wat kwam hij ook weer doen? Zot, dat je ergens op afstapte en dan ineens vergeten was waarom.
Wat leek die kamer vreemd zonder Tine en zonder iets dat van haar was! Geen van die angstdagen die achter hem lagen, die bittere angstdagen van twee lange weken, was dit hem, die met blinde oogen door het huis ging, opgevallen. Toen had hij alleen van binnen geleefd, een fel, opvretend leven van spanning, van wankelen tusschen hoop en vrees. Nu, hij leek ontwaakt van een langen bangen droom. Goddank! eindelijk was hij uitgedroomd die schrikkelijke nachtmerrie, die zoo bedriegelijk de werkelijkheid had geleken! 't Gevaar is voorbij, 't leed is nu geleden." Deze woorden uit den mond van het steedsch-aandoende
Naar nieuwen Opgang. 5
65



jonge doktertje, in wiens oogen blonk de triomf om de behaalde overwinning, hadden geklonken als de bazuinen van een nieuwen dag. Aanvankelijk had het geschenen of hij het niet bevatten kon, maar toen het dan tot hem doordrong, was het geweest of zijn ziel een schreeuw gaf, een siddering van ontspanning was door zijn lijf gevaren, een vlam van nieuw leven naar zijn oogen geschoten. En nu, nu lag het geluk in hem opengebarsten als een vrucht die eensklaps haar heerlijk-gave, geurige rijpheid toont.
Hij liep door de kamer heen en verzette de stoelen, schoon zij goed stonden, trok de nog maar half-gezakte gewichten van de hangklok op, sloot een raam en opende een ander.
En 1 nu lag ze zoo stil gelukkig, zonder veel woorden, maar met den bestendigen glimlach om de hoeken van haar mond, en in haar oogen blonk het stille warme licht van de vreugde die zij niet uitsprak. En het kind, wat was het klein en teer als het in haar armen lag tusschen de witte lakens! In zijn eigen wiegje leek het nog wat. Maar het was gezond, verzekerde de dokter. Al twee weken, mijn zoon is al twee weken oud! zei hij in zich zelf, en hij lachte.
Hij liep naar de boekenkast en zocht een plank langs. Om een bijbel had zij gevraagd, een bijbel.. . Zoo'n kindeket Zoo'n zuiver mooi kindeke! Het trilde in hem, verteederd en week. Zijn geluk, zijn ontroering, het zwol in hem, het kropte hem naar keel en oogen, of hij schreien zou en zingen, gebroken en verheerlijkt.
Hij schoof het zwart-leeren deeltje van de plank, deed het openvallen op zijn hand, las een paar zinnen. Wat keek je daar toch weinig in! Tine, wist hij, greep hier als ze alleen was nog wel eens naar. Zoo'n kindje! Of ze nu dadelijk maar weer lezen kon en mocht!
66



Boven lag Tine stil met wijd-open oogen. Soms tuurde zij even weg in het zonnige luchtblauw dat het kleine raamvierkant voor haar vulde, maar spoedig dwaalde haar blik weer omlaag om te duiken in het wiegje naar het kleine donkere kinderhoofdje op het kussentje.
Zij glimlachte Lucas tegen toen hij binnenkwam. Hij boog zich over haar, zoende haar voorhoofd onder de bruine haargolvingen.
„Lukie..."
„Ja kindje van me?"
„Ga eens naar Jantje en zeg wat tegen hem."
Hij lachte. „Wat moet ik voor een conversatie met mijn zoon beginnen ? Hij zal niet veel antwoorden, denk ik, want hij slaapt!"
Tine's oogen lieten hem niet los toen hij over de wieg bukte en het slapende kind bekeek.
„Dag Jan, jongen... ben je nou blij dat je bij je vader en moeder bent?"
„Jij ijdele vader," plaagde Tine met haar zachte stem, „om te denken dat Jantje blij moet zijn met óns."
Hij kwam weer naast haar, kuste het smalle handje dat op het laken lag. „Jij kind," fluisterde hij, de ontroering weer zingend in hem, „jij liefste kind van me..."
„Nee," weerde Tine stil en ernstig, „dat mag je met zeggen. Van allebei je kinderen moet je evenveel houden."
„Ja ja," suste hij, „stil maar poesje."
„Wat doet Moeder?' vroeg Tine na een oogenblik stilte. „Is ze nu nog al in de keuken bezig?"
„Ik geloof 't wel," antwoordde Lucas. „Maar bekommer je daar maar niet om. Je weet, Moeder is graag altijd bezig. En praat nu eens niet zooveel; je bent veel te druk."
67



Stil naast Tine zittend luisterde hij naar de geluiden in huis, nu niet meer zóo angstvallig gedempt als al die vorige dagen. Hij wist zijn moeders bedrijvigheid nu gaande, nu ze in iets haar vreugde uiten moest. Ze had de vorige dagen haar bange bekommernis weinig getoond, altijd nog wel een opgeruimd en schertsend woord gehad, toch had er iets in haar wezen als verschrompeld geleken, hij zag 't nu, nu de verlossende vreugde de kwelling van haar afgenomen had. Wat een geluk, overpeinsde hij, dat Moeder zoo flink nog was! Wat hadden ze moeten beginnen zonder haar hulp? Geen van Tine's zusters was in staat gebleken hen deze weken terzijde te staan: Jo en Gerry hadden haar eigen huishouden, Lize en Hermien haar werk. Maar bovendien... bah.. , dan nog maar liever een vreemde! En Moeder en Tine móchten elkaar. Al was 't voor Tine allicht nog prettiger geweest nu in dezen tijd haar eigen moeder bij zich te hebben. Maar dat kon nu eenmaal niet „Die arme," ging het door hem heen, terwijl hij aan Mevrouw van Beveren dacht, dat was een lamp die uitging. In zijn weeke gevoeligheid van het oogenblik gutste het hem vol van een zacht-zwellend medelijden.
Vervuld van dit denken gaf het hem even een schrikschokje toen Tine's handje zich op zijn hand legde. Hij boog zich ijlings naar haar over. „Lukie, geef me nu het bijbeltje."
Hij oogde naar het zwarte deeltje dat hij op het tafeltje had neergelegd.
„Wou je dan soms gaan liggen lezen? Nee maar, dat moet er nog bij komen! Even gauw bederven zeker wat we pas met moeite gewonnen hebben!" Zijn stem had weer even iets van den ouden bruusk-heftigen klank.
68



Tine's gezichtje op het kussen trok smal weg, het licht in haar oogen verdofte even. „Hè!" zuchtte ze, in een zachte spijtigheid.
Het verteederde hem oogenblikkelijk. „Maar schattie, je zou het immers nog niet kunnen ook."
Er welden vlugge tranen naar haar oogen om de innigheid van zijn toon. Zwaar en langzaam zonken de leden omlaag, haar gezicht leek nog smaller nu, heel teer en wit. „Wat is ze zwak!" dacht Lucas ontroerd.
„Ik dacht 't maar zoo," fluisterde ze.
Hij streelde haar handje, lichtte 't naar zijn mond en kuste het.
„Zal ik je dan wat voorlezen? Even maar?"
„Ja..." murmelde ze in een glimlach.
Hij nam het boek en sloeg het open. Even voer, als een glimlach, deze gedachte door zijne ziel: „een modern man, een zoeker, een „intellectueel", die zijn vrouw voorleest uit den bijbel!" Maar hij duwde weg wat een ironie ging lijken, vroeg zacht en gewoon:
„Wat moet 't zijn, Tine?"
„Iets dat blij is," antwoordde Tine met haar stillen glimlach nu weer.
Toen zocht hij op: het Hooglied. En las. En al lezende, langzaam en aandachtig, proevend deze woorden van gedragen vreugde, zonk in zijn ziel de trillende ontroering.
„— Ik ben eene roos van Saron, eene lelie der dalen. *— Gelijk eene roos onder de doornen, alzoo is mijne „vriendin onder de dochteren.
„— Als een appelboom onder de boomen des wouds, „zoo is mijn • liefste onder de zonen; ik heb grooten
69



„lust in zijne schaduw, en zit eronder, en zijne vrucht „is mijn gehemelte zoet.
„Hij voert mij in het wijnhuis en de liefde is zijne „banier over mij.
„Ondersteunt gijlieden mij met de flesschen, versterkt „mij met de appelen, want ik ben krank van liefde.
„Zijne linkerhand zij onder mijn hoofd en zijne rechter„hand omhelze mij.
„Ik bezweer u, gij dochteren van Jeruzalem! die bij „de reeën of bij de hinden des velds zqt, dat gij die „liefde niet opwekt, noch wakker maakt, totdat het „dezelve luste!
„— Dat is de stem mijns liefsten, ziet hem, hij komt, „springende op de bergen, huppelende op de heuvelen!
„Mijn liefste is gelijk eene ree, of een welp der „herten: ziet, hij staat achter onzen muur, kijkende uit „de vensteren, blikkende uit de traliën.
„Mijn liefste antwoordt en zegt tot mij: Sta op, mijne „vriendin, mijne schoone, en kom!
„Want zie, de winter is voorbij, de regen is over, bij „is overgegaan;
„De bloemen worden gezien in het land, de zangtijd „genaakt en de stem der tortelduif wordt gehoord op „ons land.
„De vijgeboom brengt zijne jonge vijgjes voort en de „wijnstokken geven reuk met hunne jonge druifjes. Sta „op mijne vriendin, mijne schoone, en kom!
„Mijne duive, zijnde in de kloven der steenrotsen, in „het verborgene eener steile plaats, toon mij uwe „gedaante, doe mij uwe stem hooren: want uwe stem „is zoet en uwe gedaante is liefelijk.
70



„Vangt gijlieden ons de vossen, de kleine vossen, die „de wijngaarden verderven: want onze wijngaarden „hebben jonge druifjes.
„Mijn liefste is mijn en ik ben zijne, die weidt onder „de leliën, totdat de dag aankomt, en de schaduwen „vlieden i Keer om, mijn liefste! wordt gij gelijk eene „ree, of een welp der herten, op de bergen van Bether." Roerloos luisterde Tine, met gesloten oogen. Er was geen beweging aan haar dan haar rustige ademhaling en haar gezicht was zoo verstild, dat Lucas kon denken dat zij was ingeslapen. Maar toen hij zich over haar boog sloeg zij de oogen op, hij zag de donkere trilling in de vochtige bruine pupillen, dan weken in een glimlach de lippen open.
Zij sprak niet, ook Lucas bleef zwijgen. Maar zich dieper over haar buigend voelde bij de innigheid, de trillend-warme teederheid uit heel zijn wezen breken en in een bewogenheid van liefde, eerbied en het allerkuischt verlangen, waarin alle ander voelen was vergaan, kuste hij haar mond, waarrond de onuitgesproken vreugde beefde.
„Je hebt hem mee naar beneden genomen, nadat je er mij laatst uit voorgelezen hadt," antwoordde Tine op Lucas' vraag waar de bijbel was gebleven.
„Dan zal ik hem wel ergens neergelegd hebben," zei Lucas, terwijl bij peinzend naar buiten tuurde.
„Ja, dat zal wel," glimlachte Tine, „als je hem tenminste niet in je zak gestoken hebt. Ben je zoo verstrooid tegenwoordig?"
Hij ging °P naar scherts niet in, de peinzing week niet uit zijn oogen. Dan keerde hij zich van het raam af naar haar toe.
„Ja... ik geloof dat ik wel gekke dingen heb gedaan soms, den laatsten tijd.
7i



„Maar nu is dat voorbij, hè?"
Om zijn lippen ging een ghmlach die geen antwoord inhield.
Beneden trof hij zijn moeder die juist uit de keuken kwam, beweeglijk en bezig. Haar kleine tengere lijfje ging gebogen, leek al meer weg te schrompelen, maar er was een zachtstralende blijheid in haar anders doffen blik.
„Wat gaat het goed, nietwaar?" zei ze innig, opziend naar haar zoon.
„Ja," zei hij, „prachtig." En er was hem even een hinder in het voelen dat in haar de vreugde feller leefde dan in hem, dat, nu de benauwenis voorbij, het leven weer gewoon geworden was, zijn ziel weer van dit werd afgewend en naar andere dingen trok. Maar hij dacht dit niet door, wendde zich af om de kamer binnen te gaan.
„Ga je uit?" vroeg het oude dametje, kleintjes tot hem opziend.
„Ja... nee... ik weet nog niet Misschien straks; ik denk dat ik eerst nog wat ga werken."
„Goed jongen," zei ze met dien zachten toon van respect in haar stem, die er altijd in was wanneer er van Lucas' werk sprake was, „dan zal ik wel voor Tine zorgen."
Op zijn werktafel vond hij den bijbel waarnaar hij had gezocht Hij zette zich en sloeg het boek open en onmiddellijk was daar over hem die sterk-geboeide aandacht, die verwachtingsvolle hunkering die bijna beklemmende bevangenheid, die, sinds hij Tine eruit had voorgelezen, over hem meester geworden was. De gedachte vleugde door hem heen: Wat verwacht ik hiervan? En sterker leefde weer in hem op de zoekende hunkering, geboren in dat kort moment van innerlijke klaarte in die avondlijke wandeling, een hunkering
72



die soms even was tot zwijgen gebracht onder het sterker spreken van andere dingen, maar die hem nimmer had losgelaten. Hij bladerde zonder te zien, soms las hij een paar regels, die niet tot hem doordrongen. Tot hij het laatste boek genaderd was, toen hield zijn hand de bladzijde tegen.
„De Openbaring!" dacht hij. Zijn oogen werden wijd, een breede zucht deed zijn borst uitdeinen. Hij herinnerde zich hoe hij als kind zich aangetrokken had gevoeld tot en herhaalde malen gelezen had deze duistere profetie, dit grootsch en wonderbaar visioen, hoe hij, niets ervan begrijpend, nochtans dagen lang met zijn droomen dit stil omsponnen had. En nooit meer in al die jaren ... wonderlijk dat iets je zóo ontglippen kon ...
Overgegeven begon hij te lezen.
Aanvankelijk werd bij niet geboeid; het was of zijn geest vluchtig bleef en iets als teleurstelling zonk in hem. Langzaam las hij verder. Tot opeens iets zijn innerlijk trof, zijn dieper wezen als met een schok geraakt werd, als had een stem hem toegesproken. Dat was toen hij las de aanvangswoorden van het vierde hoofdstuk:
„Na dezen zag ik, en ziet, eene deur was geopend in „den hemel; en de eerste stem die ik gehoord had, als „van eene bazuin, met mij sprekende, zeide: Kom hier op „en ik zal u toonen hetgeen na dezen geschieden moet" Het was als waren tot hem deze woorden gesproken: „Kom hier op en ik zal u toonen hetgeen na dezen geschieden moet."
dien wonderen, vreemd-nalichtenden avond, toen in onwezelijken brand van zon gevlamd had de hemel, die bij éen duizel-kort maar fel moment had ópen gezien.
Hij las, gebogen over het boek, zijn handen waren dicht-
73



geklemd, zijn oogen die strak en hevig langs de regels liepen, knipten niet. Om hem stond de muur van aandacht, waarbuiten alles was vergaan.
Langzaam rees voor zijn geestesoog en voltrok zich: het Visioen der Menschheid.
Hij zag den chaos der wereld waarop Gods toorn rustte. Hij zag de menschheid morrend-opstandig zich krommen onder de slagen van de geeselroede Gods, hij zag menschen tegen menschen opstaan om hen te vernietigen, hij zag het vuur van den hemel vallen en de aarde zengen. Hij zag de gruwbare zonde, waarvoor geen verzoening, het brandende leed, waarvoor geen heeling was. En over de aarde hoorde hij gaan den grooten schal van God's ondoorgrondeUjke vertoorndheid.
Zijn adem ging zwaar, naar zijn oogen drong een gloed, die het zien bemoeilijkte.
En hij hoorde de goddelijke aanmaning:
„Vreest God, en geeft Hem heerlijkheid, want de „ure Zijns oordeels is gekomen; en aanbidt Hem die „den hemeL en de aarde, en de zee, en de fonteinen „der wateren gemaakt heeft." Maar hij zag de verbitterdheid die de menschen opstandig deed staan tegenover God:
„En de menschen lasterden den naam Gods, die „macht heeft over deze plagen; en zij bekeerden zich „niet, om Hem heerlijkheid te geven." Doch hij zag ook de vertwijfeling onder de zonde, voelde onder de opstandigheid den dorst naar verzoening en begrijpen. Dit was het nieuwe Licht dat gloorde. En eindelijk toen deze worsteling van de menschheid met haar God volstreden was en zij nederlag in onmacht en overgave, rees daar uit haar vergruizeling: het Nieuwe,
74



de nieuwe Menschheid, de menschheid die in de liefde Gods het begrip en de verzoening had gevonden:
„En ik zag eenen nieuwen hemel en eene nieuwe „aarde; want de eerste hemel en de eerste aarde was „voorbij gegaan, en de zee was niet meer.
„En ik, Johannes, zag de heilige stad, het nieuwe Jeru„zalem, nederdalende van God uit den hemel, toebereid -als eene bruid, die voor haren man versierd is.
„En ik hoorde eene groote stem uit den hemel, zeggende: Ziet, de tabernakel Gods is bij de menschen, „en Hij zal bij hen wonen, en zij zullen Zijn volk zijn, „en God zelf zal bij hen en hun God zijn.
„En God zal alle tranen van hunne oogen afwisschen; „en de dood zal niet meer zijn; noch rouw, noch ge„krijt, noch moeite zal meer zijn: want de eerste din„gen zijn weggegaan."
Hij klapte het boek dicht, stond op en ging naar buiten. Hij liep een eind den stillen weg op, sloeg toen opzij af, de heide in. Die lag in de nattige atmosfeer van den regendag donker uit naar de heuvelrij in de verte, waarboven, zwart als een dreiging, het dennenbosch ópstond. Over de blank-doorlichte, grijze luchtvakken dreven zware wolken, van waaronder het teedere grijze licht dampig neerzeefde.
Zonder te zien waar hij ging liep hij. Hij liep op wankelende voeten, strompelend over de oneffenheden van den moeilijken ongelijken grond, als een dronken man. Hij droeg het hoofd hoog geheven, de wijde oogen starend de ruimte in, waardoorheen de wind woei die in zijn ooren suisde. Toen weer zijn voeten stieten tegen den oneffen heigroei, zoodat hij bijna vieL stond hij stil. En hij voélde zich staan
75



in de eenzaamheid, in de wijdheid van de wereld die schijnbaar ledig was, doch die hij wist vervuld van het hevig levende.
O, dit wat de profeet had gezien, het geweldig gebeuren: de worsteling van God en wereld, de ondergang dier oude wereld, de heerlijke, glorieuze opgang eener nieuwe mensch- heid... het was niet het fel-hevig gebeuren van een korten tijd, het was de eeuwige tragedie der menschheid, door den ziener aanschouwd als een brandend-hel visioen.
Zqn lippen bewogen, zijn oogen werden troebel en nat. Hij voelde de siddering in zijn lichaam als een ontzaglijke moeheid. Zonder te zien waar, ging hij zitten.
„Dit... dit... o God!" stamelde hij. Hij bracht de handen naar zijn gezicht „Be heb het geweten ... nu zie ik het..."
Een snik wrong zich uit zijn keel, zijn oogen liepen over, maar zijn mond lachte, de verwrongen lach van een kind, dat schreiend nog om de ontsteltenis van een droom, den zaligen lach om de goede werkelijkheid hervindt
Hij deed het gezicht op de handen rusten en staarde met zijn natte oogen naar het licht dat op den verren einder stond. Soms haalde hij diep en schokkend adem of snikken nog nabeefden in zijn borst.
Toen liep hij recht vooruit naar het licht toe. Over zqn ontdaan gelaat brak langzaam de glimlach open, een blinkende lach, die lichtte in zijn oogen. En terwijl hij het hoofd achterover wierp, het gezicht naar den hemel, waar de wolkenstoeten trokken langs het licht, stamelde hij, gebroken en zalig:
„Bc, Johannes, zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem...!
76



IV.
De stille nevel-teere voorjaarsdagen waren voorbij gegaan en over de heide stond nu de zomer. Iedere dag kwam in vlekkelooze strakheid boven het land gerezen, dat droogverpulverd was in het lange regen-ontberen. In de middaguren dansten de heete luchttrillingen laag boven de heide.
In deze weken, de eerste na haar weer hersteld-zijn ondervond Tine, zwak nog en spoedig moe, deze voortdurende warmte veelal als een hinder, schoon zij 't heerlijk vond voor 't kind, dat nu vrijwel heel den dag kon buiten zijn. Wanneer zij met geen andere bezigheid dan wat naai- of handwerk stil buiten zat met Jantje in zijn wagentje, dan liet ze zich wel graag koesteren in de stovende warmte, wreef er haar smalle altijd witte kinderhanden in zachte behaaglijkheid. Maar wanneer zij in huis bezig was met wat toch gebeuren moest — Lucas' moeder was weer vertrokken en voor het grovere werk had zij slechts enkele uren van den morgen de hulp van een boerenmeisje — dan sloeg al gauw de warmte baar leden met een groote matheid en drukte haar het verdrietig makende gevoel van lichamelijke onmacht.
Maar naarmate zij sterker werd ging ook dit beter. Zij
77



kwam vlugger door het werk heen en vond al meer tijd om met het kind in zijn wagen te wandelen, genietendlangzaam, langs de vlakkere wegen tusschen de heiden, de heuvelhellingen vermeed zij met den wagen liefst. Dan tuurde zij droomend weg over de wijdheid, waar zelden een mensch ging door de dalende en stijgende ruigte, om dan weer met een telkens vernieuwd geluksbesef den blik te laten duiken in het wagentje waar het donkere slapende kopje zoo klein op het witte kussen lag. Het leek telkens weer een wonder, onverwacht en onbegrepen: dit haar kind! Of 't als een onvermoed geluk plotseling in haar argeloos, mets-verwachtend leven was gekomen. Dan dacht zij wel aan de lange bittere pijnen en schoon de herinnering aan dat lijden geenszins in haar was uitgewischt, was het haar toch niet mogelijk dit in den geest nog eens te doorleven. Het was onwezenlijk geworden en veraf en dit kostbare leek gemakkelijk, ja om niet verkregen.
Toch was deze tijd voor haar niet onverdeeld gelukkig. Naast dit heerlijke dat haar dagen rijk vervulde, was de gestadige knaging van zorg die niet afliet. Allereerst om thuis. De berichten van Moeder werden weliswaar niet erger, doch ook niet beter. Ze waren altijd een beetje vaag, met van die stereotiepe uitdrukkingen die eigenlijk niets zeiden; vaak kreeg Tine den indruk dat er een beetje omheengedraaid werd en zij het ware niet te hooren kreeg. Smartelijk kon zij hunkeren, juist in dezen tijd, naar een enkel woord van Moeder zelf. Er waren dagen dat zij ernstig overwoog zelf te gaan om zekerheid en rust te vinden; Jantje zou ze meenemen. Maar Lucas weerhield haar: als Moeders toestand zoo ernstig was dat haar bijzijn noodig was, dan zouden ze haar thuis wel gewaarschuwd hebben.
78



Waartoe nu haar moeder op te schrikken door een onverwacht en ongemotiveerd overkomen, waar dit om de lange reis met een zoo klein kind een zoo bezwarende onderneming was? Dan liet zij zich weer bepraten, schijnbaar voor het oogenblik gerustgesteld, toch innerlijk nog van dezelfde knagende onrust vervuld.
Dan de andere zorg, minder wezenlijk, moeilijker te doorschouwen, maar soms nog pijnigender en verontrustender. Het was de zorg om Luuk. De verandering van Luuk's wezen was haar niet ontgaan, zooals trouwens nimmer iets van wat er in hem omging haar ontsnapte. Haar rappe blik las van zijn beweeglijk gezicht wat er gebeurde in zijn ziel, haar zuivere intuïtie kende aan iedere uitdrukking van zijn oogen, aan eiken trek om zijn mond welhaast altijd de juiste waarde toe. Dan was een enkel woord dat hij losliet meest ook voldoende om haar de oorzaak te doen begrijpen, en een stemming die haar aanvankelijk verontrust had, verloor, aldus verklaard, het beangstigende voor haar. Maar ditmaal was dat anders.
Het was niet een bepaalde stemming van gedruktheid of prikkelbaarheid, die haar om Luuk bezorgd deed zijn, maar een gansche reeks yan vreemde, snel omslaande gemoedsgesteldheden, waarin zij hem soms nauwelijks als den ouden Luuk herkende. Soms leek het haar dat er iets met hem gebeurd moest zijn dat hem tot een zoo ander wezen had gemaakt, hoewel zij zich vergeefs afpijnigde om te bedenken wat dit kon zijn geweest, want geen woord ontviel hem dat haar iets wijzer maakte, al begreep zij wel dat het met zijn werk verband moest houden.
Soms was hij dagenlang zoo diep in zichzelf verloren, dat hij liep als in een wereld zonder menschen. Dan staarden
79



zijn oogen zonder te zien. Hij verstond de tot hem gesproken woorden niet of verkeerd, at aan tafel machinaal wat hij zich gedachteloos op het bord gelegd had, zat uren zwijgend verloren aan zijn werktafel en had wanneer Tine door het kind zijn innerlijk wezen trachtte tot zich te trekken, niet meer dan een ver glimlachje, dat haar dieper wondde dan ooit zijn felste geprikkeldheid.
Maar plotseling kon dit omslaan. Dan leek een drift van werken op hem gevallen, zonder opzien over het papier gebogen schreef hij vele vellen achtereen vol, tot de inzinking kwam, die hem, abrupt en zonder iets door te lezen, alles wegschuiven deed. Wanneer hij het dan kort daarna herlas, dan scheurde hij soms met driftige rukken een aantal vellen tot snippers, schreef andere bladzijden over en ging weer verder in dezelfde jachtige ongedurigheid.
In die dagen durfde Tine hem niet goed naderen, zelfs niet met Jantje. Hij was dan van een prikkelbaarheid die soms in een woeste driftvlaag uitlaaide en die haar in een smartelijk bezeerd-zijn, dat zij zichzelf verweet als liefdeloos en dom, zich terugtrekken deed.
Wanneer dan na dagen deze opvlamming van zijn werkdrift doofde, dan scheen een uitputting hem lamgeslagen te hebben. Dan was hij stil en wat afgetrokken, maar luisterde met een blijkbaar zoet behagen naar Tine's gepraat over het kind, waar hij dan met zachte woordjes mee babbelen en spelen kon. Soms lag er een droefheid over zijn wezen, die Tine wijl zij er de oorzaak niet van doorvorschen kon, hem ver van zich deed voelen. Maar dan kroop in zijn tijdelijk verstild-zijn de onrust weer op, hij zwierf uren-lang buiten rond, verscheen niet aan den maaltijd, waar Tine hem in nerveus-verbeten ongerustheid wachtte,
80



begon te werken, smeet zijn pen weer weg en staarde in den avond, van Tine afgewend, stom en norsch den weg op.
Het meest hinderde haar dat zij hem ditmaal niet wist te naderen, doordat hij haar door zijn houding zoo absoluut den pas afsneed. Zoo begon zij in de lange uren van alleenzijn moeizaam in zichzelf te vorschen wat het toch kon zijn met Luuk z'n werk... ze bepeinsde wat zij hem had zien werken den laatsten tijd, aan zijn roman was dat blijkbaar niet... of zij hem dingen had zien verzenden ... Hoe langer zij nadacht hoe sterker zij tot de overtuiging kwam dat het met het rustig-regelmatige werken aan zijn roman op 't oogenblik uit was. Zij kende precies het papier dat hij daarvoor gebruikte en wist de la, waarin hij het half afgewerkte manuscript opborg. Dit lag er nu onaangeroerd wist zij wel zeker. Ook kwam het haar voor dat zij hem sinds lang niet iets had zien verzenden voor „De Spiegel", die zijn studies publiceerde. Hij zou dus aan iets nieuws begonnen zijn, daarop wees dan ook heel deze nerveuse werkwijze van de laatste weken, zijn in drift neergeschreven eerste gedachten, die weer verscheurd of omgewerkt werden.
Een bange zorg sloop in haar hart, het meest om Luuk zelf. Hij probeert iets dat hem niet gelukken wil, dacht ze. Dat knauwt hem zoo. En het andere werk laat hij liggen. Dan neep ook wel de angst om wat er van dat alles worden moest, maar het bitterst was toch de pijn om wat zij vermoedde dat hij doorleed, terwijl zij zich onmachtig wist hem te helpen.
Daar het kleine erf achter hun huisje weinig gezellig was en bovendien op het Noorden lag, had Lucas een houten bank getimmerd aan den wegkant onder de ramen. Hier was
Naar nieuwen Opgang. 6
81



het dat Tine het liefst en het vaakst zat wanneer ze te moe was om te wandelen of wanneer zij om een door haarzelf niet begrepen drijfveer Luuk, wanneer hij thuis was, liever niet alleen liet. De zon scheen er onbarmhartig, maar in zijn witoverkapten wagen lag Jantje veilig beschut en haarzelf deerde, als zij rustig zat, de soms haast al te warme koestering niet.
Maar het grootst genot brachten de avonden, wanneer de zon weg was, maar de lucht nog nagloeide en een schijn wierp over den weg, wanneer de wind af en aan gleed en langzamerhand de lucht dieper werd van kleur en hooger en aan allen kant de sterren kwamen opvonken. Soms zaten zij er samen, maar vaak wanneer Lucas nog werken wilde, zat Tine er alleen, mijmerend, oververvuld van al de dingen die op haar aandrongen, de gedachten aan thuis, de zorg om Luuk, het nooit geheel uitslijtend gevoel van bijna verwondering dat nu zóo haar leven geworden was en, boven alles, het geluk om het kind. Zoo overweldigend en groot was dit vaak dat al het andere eronder scheen te vernevelen. Dan luisterde zij, met ingehouden adem, of zij niet zijn stemmetje hoorde opkrijten boven, klaar om bij het minste geruchtje op te vliegen en naar boven te ijlen.
Jantje groeide maar weinig en bleef, al was hij gezond, een tenger poppetje. Tine, die hem niet vergeleek met andere kinderen, bleef vreemd-blind voor zijn nietigheid; zij zag alleen, wanneer ze zijn broze donkere kopje op zijn kussentje beschouwde, zijn fijne blosje en zijn heldere donkere oogen en vond hem gezond zien. Lucas kon zich soms in de dagen dat hij zich met het kind bemoeide, over zijn tengerheid verontrusten, met bekommernis staren op het fijne, al te broze kopje, maar de dokter, dien hij er een keer of wat naar vroeg, had altijd een geruststellend antwoord, zei dat het
82



kind volkomen gezond was en dat met goede voeding en verzorging het van lieverlee wel flinker worden zou. Zoo sprak hij er Tine niet over.
„Kom je aanstonds nog bij me zitten?" vroeg Tine, toen zij na het avondeten met haar breiwerk naar buiten trok en Lucas zich nog aan zijn werktafel zette. Hij had, dadelijk na 't eten, nog even met Jantje gespeeld, maar vluchtig en slechts half erbij, en had hem toen plotseling, of hij weggetrokken werd, in den steek gelaten.
„Misschien, ik weet nog niet..." zei hij wat afwezig. Buiten was het nog warm en het late zonlicht viel nog schuin en dampig-rood over den weg. Van de heuvels af kwam in tragen gang een wagen gereden met een zwaar donker paard ervoor; telkens klonk, al nader bij, de roep van den voerman in de warme rust van den vooravond.
Toen het zware wielkraken over den weg voorbij was luisterde zij scherper of ze Jantje niet hoorde. Maar het bleef stil, hij was blijkbaar niet wakker geworden. Wat slaapt zoo'n kindje toch vast en rustig! dacht Tine en het zachte geluk glansde dieper in haar oogen.
Zij het haar breiwerk rusten en leunde tegen den muur die nog warm aanvoelde van de zon. Rondom was het nog vol geluiden. Kinderen speelden nog op den weg, een weinig verder, een vrouw schrobde de steentjes voor haar huisje, van verder weg kwam het regelmatig-snerpend geluid van het scherpen van een zicht. En telkens was er het opklinken van menschenstemmen die elkaar iets toeriepen.
Tine keek naar de kinderen die aan den wegrand speelden. Hun hooge stemmen, moeilijk verstaanbaar door het eigenaardig dialect, sloegen telkens door elkander. Het waren
83



twee meisjes, wat habaaiïg en bijdehand, met stroogeel haar en geruite katoenen jurken. Het derde was een jongetje, kleiner dan zij en donker, een tenger ventje, dat niet óp kon tegen het bazig bedillen der al grootere meiden. Willig, met een ernstig snoetje, dribbelde hij op zijn dunne beentjes achter haar aan. Maar eenmaal had hij blijkbaar zelf iets bedacht, en bleef staan, met een opgeheven wijsvingertje om uit te leggen. De twee anderen luisterden, ongeduldig, naar zijn hakkelig overslaand stemmetje.
Wat een leuk parmantig ventje is 't nu! dacht Tine, haar oogen vol lachende aandacht naar het jongske heen. En verteederd en ontroerd dacht ze plotseling: als Jantje zoo groot is en speelt... Zij droomde er zich in weg, hoe hij eruit zou zien en hoe hij doen zou... Met wat voor kinderen zou hij spelen hier? Hier?... het flitste door haar denken met een schok van schrik, dat dit voorbarig was, dat misschien... Even pijnigde het haar, maar ze schoof het van zich weg. Niet den tijd vooruit loopen. Nü was 't goed. Luuk wilde niet weg immers! Toch zuchtte zij even om wat in haar was wakker gemaakt en zij voelde de leegte toen de kinderen van den weg verdwenen waren, thuis geroepen door de moeder.
De zon was nu lang weg, onder de boomen van den dorpsweg waarde fluweeüg warm het donker. Over de heide hing nog wel licht, maar de einders waren in de stijgende nevels verdoezeld.
Juist toen zij zich alleen begon te voelen en verlangde dat Luuk mocht komen, hoorde zij binnen het verschuiven van zijn stoel. Zij glimlachte, luisterde, even bleef het stil, toen hoorde zij het sluiten van de kamerdeur, zijn stap in de gang. Haar blijde blik ging naar hem op
84



toen bij buiten kwam en zij wachtte of hij iets zeggen zou.
Hij kwam stil naast haar, een vluchtig' woord was het eenige. Maar zij had den zachten toon van zijn stem gehoord en warmer zwol het verlangen naar eindelijke innigheid. Toch durfde zij niet vragen, niets uitlokken.
Een tijdlang zaten zij zwijgend. Lucas had een sigaret aangestoken, blies de snel-vervluchtigende wolkjes peinzend voor zich uit. En Tine zat naast hem, de handen in den schoot, wachtend. Een wijde droefheid zonk in haar om dat wat zij hoopte en niet kwam. Zij staarde weg over de heide die nu als een eenzaam zwart land onder den avondhemel lag en zuchtte.
Toen legde zich Luuk's hand op haar handen. „Vrouwtje," fluisterde zijn zachte stem. Er schokte iets in haar op, het werd haar week en warm vanbinnen en plotseling welden, onweerhoudbaar, de vlugge tranen naar haar oogen.
Hij schoof dichter naast haar, legde zijn arm achter haar rug, en zij liet zich er tegenaan leunen, overgegeven, maar door het zacht geluk om zijn eindelijke toenadering borrelden al de in deze laatste weken opgekropte emoties weer naar boven. Haar lippen beefden, haar handen wrongen onder de zijne, zij wilde vragen: „Luuk, wat is er dan, wat heb je? Wees weer goed en vertrouwelijk met me als vroeger!" maar geen woord kwam over haar lippen. Toch was zoo hevig de opdrang der gevoelens in haar dat hij het verstond als een niet geuite vraag. Hij boog het hoofd, wierp zijn sigaret weg. „Kind..." zei hij zacht, aarzelig, zweeg toen weer.
Toen, spontaan, in een eindeloos-teedere behoefte hem te helpen, boog Tine haar gezicht naar het zijne, sprak: „Ik... ben niet nieuwsgierig, dat weet je wel. Maar als
85



er iets is, waarom kunnen we dan niet samen... waarom moeten we dan zoo ver van elkaar staan?" Haar oogen klemden zich aan zijn gezicht, hunkerend, toen, terwijl hij langzaam de oogen naar haar opsloeg, zag ze een glimlach over zijn wezen trekken, een stillen lichtenden glimlach, dien zij niet kende.
„Er is niets ... nee ... niet zooals jij bedoelt, tenminste. En dat ik den laatsten tijd anders ... dat we niet... Nee," onderbrak hij zichzelf, „het is niet waar dat we ver van elkander zijn; heb jij dat zoo gevoeld?"
„Ja," bekende Tine beschroomd tegenover zijn beslistheid.
„Ik kon er je niet over spreken, tegen geen sterveling zou ik het hebben gekund ... Maar nu ..."
Hij zat nu hoog opgericht, strak rechtop; Tine, nog leunend tegen zijn arm, dien hij, machinaal, nog achter haar rug hield, keek roerloos tot hem op. In het dieper wordend duister onderscheidde zij zijn gezicht nog maar nauwelijks.
Toen begon hij te spreken, fluisterend in de stilte, en zijn oogen letten niet op Tine als was 't niet tot haar dat hij sprak, maar tuurden weg in het vormloos duister, recht vooruit.
„Het is niet opeens gekomen... nee, ik geloof dat ik er allang mee rondgeloopen heb. Het zat altijd in me te wroeten. Ik wist dat het ergens was, ergens in de wereld ... in mezelf, maar ik kon het niet grijpen. Soms dacht ik wel, dat ik 't zag, dat ik er was, maar het was altijd mis. Met al wat ik maakte ging het eender ... als ik begon dan dacht ik... ja, het begin dat leek altijd... maar als ik eenmaal bezig was, dan wist ik het alweer: dit was het ook niet. Zeg, weet je nog wat Evertsen — je weet, de eenige critiek waar ik eigenlijk wat om gaf — van mijn roman zei? On-sociaal, herinner je je wel? On-sociaal, ja, dat is 't juist, dat
86



is al mijn werk. On-sociaal! Ik kon maken wat ik wou, het kon zoo goed zijn als 't wou... nooit ging 't breeder 'dan een klein kringetje, nooit was 't voor alle menschen en voor alle tijden. God, ik weet 't zelf zoo goed!"
Hij haalde even diep adem, gooide zijn haar naar achteren. Tine voelde in haar roerlooze lijf het bonzen van haar hart.
„En toch wist ik dat ik beter, dat ik anders kon. Als ik 't maar eenmaal zag. 't Was of 't ergens hing, voor 't grijpen, achter nevels, als de nevels maar eèns scheurden, dan was ik er. Toen heb ik rondgeloopen, almaar in afwachting, wat ik eigenlijk precies verwachtte, dat wist ik nooit en ik weet ook niet hoe lang 't geduurd heeft, hoe lang ik zoo gewacht heb ... Maar eens, ja, dat was de eerste keer, de eerste keer, dat ik... dat ik zag. Herinner je je dien avond, dat we wandelden met ons drieën ... Leo Martijnse was erbij ... toen kwam 't.. . ik weet zelf met wat 't was... of de hemel openbrak... of ik dingen dacht die ik nog nooit gedacht had, of ik alles begreep... of ik de wereld overzien kon... ik kan 't niet uitdrukken.. . maar het was als een duizeling, zoo hevig en kort. Daar ben ik mee blijven rondloopen en ik probeerde er klaarheid in te krijgen, het uit te denken, maar het ging niet... het bleef verward. Toch liet het me niet meer los.
En toen de tweede keer... of eigenlijk de derde... want vroeger ah vóór ons trouwen, heb ik eens, in een avond van benardheid, zoo'n soort... verheldering gehad maar dat was weer uit me weggegleden... de derde keer dan, dat was... ja, nadat ik je had voorgelezen uit den Bijbel... Iets moet me daar weer naartoe gedwongen hebben, want ik heb 't gevoel gehad dat ik daar... dat daar verborgen lag wat ik zocht."
87



Hij glimlachte in de duisternis.
„Wonderlijk! toen ik een kind was heb ik die Openbaring al gelezen, ik weet niet hoe dikwijls! Br begreep er niets van, natuurlijk, en toch, telkens weer... En nü..."
Hij zweeg geruimen tijd en Tine vroeg niet. Met bonzend hart zat ze en staarde met wijde brandende oogen. De weg lag nu stil en donker, groot en hoog hing de hemel vol sterren. Dieper in het dorp waren nog vage geluiden, schuifelende schreden, een zoemig gebrom van stemmen en nu en dan als een ver geneurie een slepend wijsje van een harmonica.
„Ik kan 't niet allemaal zoo precies vertellen," zei hij zacht, een beetje hulpeloos. „De weet alleen dat het... dat er iets in me is veranderd. Dit wordt anders dan al wat ik tot nu toe schreef, maar het ontstaat niet gladjes en gemakkelijk zooals mijn andere werk. Maar wel zie ik het precies voor me, het is af, het ligt voltooid in me, maar ik worstel nog met den vorm. .. met uiterlijke dingen..."
Hij trok zijn arm, stijf en pijnüjk geworden, achter Tine vandaan; zij voelde zich als plotseling verlaten. Er was een vreemde wirwar van gevoelens in haar, waar zij nog geen weg in wist. Wel was er het zacht geluk, de rust, om het nu eindelijk verbroken zijn van den starren ban die al dien tijd voor haar gevoel rond Luuk geweest was en haar verre van hem had gehouden. Maar ook, er knaagde iets, het was nog vaag en nauwelijks te onderkennen, zij speurde ernaar in haar diepere gedachten. Zij herinnerde zich den glans dien zij vluchtig had zien oplichten in Luuk's oogen toen hij begon te spreken en zij voelde een pijn door zich heenschieten. Zóu dit nieuwe worden wat hij ervan verwachtte? O, als 't een teleurstelling werd! Er schreide iets
88



in haar. En zijn andere werk dan, was dat dan niét goed geweest? Was 't daar dan nu ineens maar heelemaal mee gedaan ?
Zij greep zijn hand die op zijn knie lag, drong zich dichter tegen hem aan.
„En je oude werk dan, Luuk ?" vroeg ze zacht, haar oogen in 't duister naar zijn gezicht geheven, dat zij maar flauw onderscheidde. „Moet dat nu... laat je dat nu liggen? Je roman..."
„Ja, die zéker," antwoordde hij kort.
„En je studies?"
Hij rukte de schouders op. „Ik weet 't niet... misschien... Dat is wat anders, natuurlijk. Maar... ik zie veel dingen nu zoo anders dan ik gedaan heb. En kan ze toch niet ineens vanuit een heel ander gezichtspunt gaan schrijven! En ik kan mezelf ook niet forceeren tot de houding van toen, wat ik trouwens niet zou willen ook. Nee... voorloopig moet dat alles maar blijven liggen."
En waar moeten we dan van leven? dacht Tine, maar ze sprak dit niet uit. De oude angst kroop weer in haar op, wee en donker. Och, laat ik toch niet kleinmoedig zijn, dacht ze, zoo hinder en rem ik hem, zelfs al spreek ik het niet uit. En ze vroeg, wat haperig omdat zij maar nauwelijks durfde:
„Wat is 't Luuk? Geen roman zeker.. .*
„Een drama" antwoordde bij kort.
Er viel een verstilling in haar denken. Zij herinnerde zich Luuk's uitlatingen van vroeger al, hoe 't zijn hoogste eerzucht was een goed drama te schrijven, hoe hij telkens daarop was teruggekomen, er met een zekeren beschroomden eerbied van gesproken had. Een glimlachje speelde om
89



haar lippen, de teedere trots zwol weer in haar hart. O, als hem dit gelukte, zóo als hij 't zich hoopte! Wat kwam er dan al het andere op aan ? Toen trok een floers voor haar oogen. Maar Jantje ... dan ademde ze diep ... dan zal ik wel voor Jantje werken, dacht ze. Een besef van eigen kracht legde rust in haar.
Zij leunde haar hoofd tegen zijn schouder en voelde hoe hij het zijne daarop rusten deed, zijn wang op haar haren.
„Ik zal je wel eens wat laten lezen, wat ik ervan opgeschreven heb," zei hij zacht, „ik kan er nu nog zoo moeilijk over spreken... van vertellen..."
„Dat hoeft ook niet," fluisterde Tine. „Ik ben al zoo blij, dat je dit... dat we nu eindelijk... eens gepraat hebben. Ik verlangde zoo." Ze voelde haar lippen beven en zweeg haastig.
„Schattie van mè," liefkoosde zijn stem. „Je hebt niet véél plezier van je vent. Heb je je erg alleen gevoeld dikwijls ?"
„Soms," zei ze zacht. „En toch heb ik er wel iets van begrepen. Want ik zag dat je niet meer aan je roman werkte en ik begreep zoo'n beetje dat je rret iets nieuws bezig was, dat je heelemaal in beslag nam. Maar je was soms... zoo heel anders dan ooit, en ik vond 't zoo erg als je... als je niet op Jantje lette. Je zag hem soms niet."
Hij legde stil zijn arm weer om haar heen en trok haar bij zich. „Kind van me! Ik wist wel dat je iets begreep van wat er met me gebeurde. Ik ben nooit heelemaal alléén waar ik ook ga. .."
„Nee," zei Tine, en een warm gevoel welde in haar uit en vervulde haar.
Weer was een zwijgen tusschen hen. Rondom was nu
90



alle menschengeluid stil geworden, maar hoorbaar sjirpten de krekels.
Maar een drang om het pas heroverde nog vast te houden deed Tine weer spreken. Zij vroeg:
«Kan je er nu geregeld aan werken? Ik bedoel... begin je er nu mee op dreef te komen?"
„Ja, dat wil zeggen . .. nee... ik heb mijn heele schema klaar, mijn indeeling in bedrijven... enfin, het heele beloop in groote trekken. Ook onderdeelen. Maar telkens stuit ik op moeilijkheden ... onbeduidende dingen eigenlijk, maar die ik noodig heb en waar ik niet uit kan... Beroerd is dat! Eigenlijk zou ik moeten... ik kan bier niet.*.Hij brak abrupt af, zei dan slapjes, zonder overtuiging: „Och, dat zal zich ook allemaal wel redden."
Tine's oogen waren wijd geworden, een kou overkroop haar. Daar was het weer! Als een dreiging rees het voor haar op. Maar zij wendde er den innerlijken blik van af, stuurde haar gedachten in andere richting.
„*k Ben zoo büj dat ik er iets van lezen mag," zei ze. „Wanneer mag ik Lukie?"
„Ik zal morgen eens kijken," beloofde hij.
Hij streelde heur haar, speelde met een krul die langs haar wang hing. Toen boog hij zich dieper over en zoende haar mond.
Zij sloot de oogen en lag stil in zijn arm. „Nu moest er niets zijn verder!" zonk het zwaar in haar neer.
„En zouden we nu niet naar binnen gaan?" vroeg Lucas. „Het zal niet vroeg meer zijn."
„Goed," zei Tine gedwee, maar met een hunkerenden blik naar waar de hei donker lag onder de besterde lucht.
In bed, in de kleine bovenkamer waar de warmte nog
9i



hing van den uitbundigen zomerdag, lag Tine lang wakker. Zij trachtte den snellen loop te volgen van haar vele, moeilijke gedachten. Wat was het allemaal? Er was zooveel dat zij er overvol van was. Geluk... ja ook. Ze doorvoelde weer de zoete vreugde om de hervonden innigheid. Maar terwijl zij stil zoo lag liepen eensklaps uit haar wijdopen oogen de tranen omdat zij, zoo zeker of 't haar was aangekondigd, wist, dat weldra de tijd zou komen om dit land, dat haar zoozeer was lief geworden, vaarwel te zeggen.
92



Telkens wanneer bij even de oogleden opende — om ze dadelijk daarop weer te sluiten — zag bij in dien korten flits het zware zondoordrenkte luchtblauw, waarlangs in rustige vaart de blanke wolken zeilden. Dan was 't of hij van de licht-vlammende helderheid zijn innerlijk voelde volgutsen en de afsluiting, die zijn snel zinkende oogleden brachten, was weldadig van rust.
Toch verloren zijn zintuigen het contact met bet buiten geen oogenblik. Daar was allereerst de aanraking met de warme aarde, ruig van heigroei, en de zoetig-prikkelende kruidige geur, die daaruit opwolkte en gestadig was er in de dennen boven hem de ritseling van den wind, die met aaiende lauwe vleugen over zijn wangen, zijn gesloten oogen streek.
Dadelijk na het eten was hij den weg op geloopen en, plotseling besloten, links afgeslagen, de hei in, naar waar in de verte het dennenbosch op de heuvels tegen de lucht opstak. In deze heetste middaguren had hij het doorzwoegd dat eind, dat, kort lijkend van den weg af, wijl van daar tot aan de beboschte heuvels geen enkel vast rustpunt de golvende heide-zee onderbrak, immer tegenviel en aan den voet van de heuvels, die de donkere strenge dennen droegen, had
93



bij zich eensklaps neergegooid, moe en bezweet, zijn leden genietend, willig neervlijend aan den warmen grond. «Boven,* dacht hij, „onder de dennen is schaduw en koelte," maar het was hem in zijn eindelijke rust na de lange, zwoegende inspanning door het branden van de middagzon over de homperige, stoppelige hei-ruigte, heuvel op, heuvel af, onmogelijk geweest zich tot weer opstaan te dwingen. En ten slotte was 't hem, toen hij een poosje lag, niet onbehaaglijk geweest: de warm-geurende grond, de zon-broeiing op zijn roerlooze lijf, de lauwe streelingen van den wind over zijn dichte oogen; loom en willoos liggend, onderging hij dit alles als een genot. Er was telkens een neiging in hem even in te sluimeren, dan was sterk in zijn hoofd de gonzing van zijn warme bloed, hij luisterde ernaar, hoorde het aanzwellen, aanzwellen, voelde zich wegzinken in die warme gonzing van geluid. Tot zacht de windstreeling weer langs zijn wangen aaide; hij ademde diep uit en vroeg zich af of hij geslapen had.
Maar langzamerhand, naarmate zijn nu ontspannen spieren hun moeheid verloren, werd het helderder in zijn brein en dadiger. Licht zelfverwijt vleugde aan om zijn lui-zijn, om wat hij nu verzuimde, maar het vermocht hem in zijn behaaglijkheid toch niet dieper te beroeren. „Of ik hier Kg of thuis zit," dacht hij, „dat maakt niets uit 't Zou toch niks geworden zijn vandaag, dat weet ik. Dan bespaar ik zóo tenminste mezelf nog de ergernis." Maar hij voelde niettemin de storing al opkruipen in zijn rust. Hoeveel verzuimde dagen waren dat nu al niet? Wat bleef er niet allemaal liggen? Hij dacht aan een brief van de redactie van „De Spiegel" een dag of wat geleden ontvangen, waarin zij, op vrij dringenden toon, vroegen om copie van zijn literaire studie, waarvan geregeld iedere maand een brok geplaatst
94



werd. Maar hij was blijven steken op het oogenblik dat zijn drama in hem geboren werd en had er sindsdien niets meer aan gedaan. En het drama zelf?
Het was allang gedaan met zijn rust en zijn behaaglijkheid. Hij gooide zich om, legde zijn kop op zijn gebogen rechterarm en staarde met plotseling wijde oogen langs de heuvelglooiingen waarin hij lag.
God, wat moest er op deze manier toch van zijn werk terechtkomen? Alles waaraan hij bezig was had hij roekeloos neergesmeten, omdat al zijn passie zich gestort had op dit nieuwe. En wat werd daarvan ? Als hij zóo verder ging: niets! En het lag toch zoo gaaf, zoo vast, zoo sterk in hem! Sinds hij het eenmaal gezien had in een flits van helderheid, als een visioen, en het, dagen lang, in zich had rondgedragen, het omtastend, het aanschouwend, van dag tot dag, van uur tot uur, tot ieder ding, ieder onderdeel ervan scherp voor hem stond afgeteekend, was er geen weifeling meer in hem. En toch bleef in de uitvoering de onmacht hem remmen. Was dat alleen doordat hij gegevens miste, zakelijke gegevens, louter bijkomstigheden, die hij toch — zoo vast en onaantastbaar lag zijn schepping in zijn bewustzijn gegroeid — kon missen noch wijzigen? Klaar en eerlijk zag hij in zichzelf: dat is 't niet alleen, al is 't een hinder. Maar in mijn kunnen is een onmacht gekomen ik kan niet meer zeggen wat ik te zeggen heb...
De wind, die een warmen dennengeur mee van boven bracht, streek met lauwen adem langs zijn wangen. Het ingeslotene van de kom, waarin hij lag, begon hem plotseling te hinderen; hij kroop overeind, heesch zich hooger tegen de helling op. Het wijde eenzame land deinde weer voor hem uit naar den cirkelenden horizon. Ver weg, als een ding,
95



waar hij niets mee doende had, lag, onder de boomen ineengehurkt, het dorp.
Hg zat nu, de ellebogen op de knieën, de pezige dunne vingers ineengrijpend en weer loslatend, den kop vooruitgestoken in starre peinzing. Een helderheid leek in hem gevallen, al wat weken lang was weggeduwd, vermoffeld, roekeloos-moedwillig genegeerd, nu lag het open en naakt voor zijn innerlijken blik. Met een vüjmende scherpte van zekerheid sneed het weten door hem heen: Het gaat niet langer hier! Ik werk mezelf naar den kelder toe, mezelf, Tine, het kind... mijn werk.
Er viel een wonderlijke leegte in hem na deze eindelijke zelferkenning. Wat viel er nu nog te bepeinzen, wat te overwegen? Wat hielp het na te gaan langs welke onnaspeurlijke wegen zijn geest gekomen was aan dit doode punt? En juist nü, dacht hij, en zijn vingers klemden met plotseling wanhopig gebaar ineen, juist- nu het nieuwe voor mij opengaat! Nu ben ik als een die het allerheerlijkste heeft gezien, die het den menschen verkondigen wil, maar eensklaps met stomheid is geslagen.
Lang tuurde hij weg zonder te zien. Boven zijn hoofd dreven de blanke wolken, door den wind gestuwd, langs het zomerblauw. Boven hem ritsel-ruischte het in de dennen.
Wat moest hij nu? Er was maar éen antwoord: wèg! Er kon geen onzekerheid meer in hem zijn daaromtrent.
Weg... zijn denken omtastte dit nu voor 't eerst aanvaarde. Er golfde iets in hem op, een stuwing was het van een nieuw-aanwellende vreugde. O, het leven, het felle, rijke, heerlijke leven, hoe had hij hier, waar zelfs geen zwakke rimpeling ervan kwam aangolven, het ontbeerd! Hoe smartelijk hij ernaar gehunkerd had, eerst nu besefte hij" het!
96



Eigenlijk altijd, al van den eersten dag. Want al vóór bij hierheen kwam ging zijn, wellicht maar half-bewust, verlangen uit naar dat intenser leven en hij kreeg... dit! En aanvankelijk was er zooveel geweest, dat dit innerlijke weten begroef, tot het nu eindelijk lag opgewoeld en niet meer viel te verbergen.
Met een vleug van pijn dacht hij aan Tine. Wat het voor haar beteekende wist bij maar al te goed. Het zou haar zwaar vallen te gaan. Zij had zich gehecht hier, hij niet. En het kind... ja... voor het kind was het jammer. Maar toch, hoeveel kinderen werden er niet groot in een stad!
Hij schudde het van zich af als iets dat even hindert, maar te vergeten valt. Een diepe glans ontlook in zijn oogen. Plotseling, bijna zonder dat bij den wilsimpuls hiertoe bemerkt had, stond bij op zijn voeten. Met lange zekere schreden klom hij tegen den heuvel op, naar de dennen toe.
Boven onder de dichte luifeling van het] groen, waar plotseling, koel na den zonnebrand, de blauwe schaduw hem omving, greep hem de speelsche sterke zomerwind. Diep doorruischte hem de sonore gonzing. Hij leunde den rug tegen de roodbruine ruigte van een dennestam en zag uit over de af- en aanzwellende golven van de heide, waar in de verte, als een smalle witte streep, de weg doorbeen kroop. Een glimlachje als van triomf gleed om zijn mond, toch kroop in ditzelfde oogenblik een vreemde weemoed in zijn zieL
„Ja, ik ga heen," zei hij bijna overluid, „en het is goed... ik ben er gelukkig om. En toch..." zijn oogen zwierven van einder tot einder, over heel deze golvende heerlijkheid, waarboven de hooge lichtverzadigde zomerdag stond, „toch is me dit lief geworden. Toch laat ik hier ook een stukje van mezelf... Hoe zou 't ook anders?" In een enkelen
Naar nieuwen Opgang. 7
97



snellen gedachtegreep omvatte hrj 't alles: dien eersten zuivermooien tijd met Tine, de geboorte van het kind... en de openbaring van het nieuwe. „Zooveel!" dacht hij met een glimlach. „Een mensch is toch een ondankbaar wezen!"
Als wederom door een ongecontroleerden impuls gedreven begon hij te loopen, den heuvel af, terug zooals hij gekomen was. „Hoe nu met Tine?" overdacht hij, zonder dat zijn denken diep groef in dit nog onverwerkte. „Eenvoudig maar zeggen: Tine, ik moet hier weg? Mijn werk, mijn leven is hier een onmogelijkheid geworden...?" Het gleed weer uit hem heen, „dat vindt zich van zelf wel," wist hij flauw.
Maar in hem begon, ónder de rust om het genomen besluit, de nervositeit weer te woelen om wat nog alles stond te gebeuren.
De brief was het eerste dat hij zag bij het binnenkomen, want Tine had hem op de tafel gelegd, waar hij een vierkante witte plek beet uit het rustige donker. Hij greep ernaar met de gewone nieuwsgierige gretigheid, waarmee hij immer zijn post in ontvangst nam, en brak hem open. Het vierkante witte vel openvouwend besefte hij nog hoe Tine, bij Jantje's wieg gebukt, de oogen op hem rusten liet; hij voelde haar bange aandacht en bedacht nog, terwijl hij begon te lezen, dat zij, na natuurüjk op het couvert te hebben gezien dat de brief van „Het Algemeen Nieuwsblad" kwam, zich wel in allerlei gissingen zou hebben verdiept, zich wellicht wie weet wat in het hoofd zou hebben gepraat en nu in klemmende spanning wachtte totdat hij gelezen zou hebben. Deze overweging, in hoe ondeelbaar kort moment zij hem doorschoten had, gaf hem een plotselingen prikkel van ergernis, en hij moest zich met geweld beheerschen om niet
98



zijn nerveuse gehinderdheid in een paar harde woorden naar buiten te smijten.
Echter, de brief zelf trok zijn aandacht hiervan weg en hij las. Hij las met plotseling al feller gespannenheid, de zinnen opslokkend, bolderend naar het einde. En herlas dan weer, langzamer nu, nauwkeuriger doorproevend de beleefde, correcte zinnen, tot hij, met een warrig heet gevoel dat hem naar het hoofd steeg, weer bij het einde belandde.
Hij legde den brief op de tafel met een geforceerd gebaar van rust En opziende ontmoette hij weer Tine's oogen, donker-oversluierd, zag haar half-gebogen staan bij de wieg van het kind, waarop haar handen doelloos neerlagen, vanuit welke houding zij hem met smartelijke en bange aandacht bespiedde.
Het ziedde in hem op maar hij zweeg. Want nog was dat andere, dat de brief gebracht had, sterker in hem.
Zijn oogen gingen weer omlaag naar het witte vel onder zijn handen, en bij het herlezen der tergend-keurige zinnen, schroeide hem weer de ergernis, de gekrenktheid, zijn bezeerde ijdelheid.
„ ... Natuurhjk laten wij U gaarne volkomen vrijheid „in de keuze van Uw onderwerp — Uw smaak en «intellect zijn ons de waarborgen voor de belangrijkheid „van Uw artikelen — maar wij hebben, niet immer „tot ons genoegen, rekening te houden met de wenschen „van ons publiek, dat een levendig, en vooral een „actueel artikel op hoogeren prijs stelt dan een, dat „stiller van toon, diepere geestelijke waarden bloot legt.
„Wij zouden het daarom zeer op prijs stellen indien „U in het vervolg bij de keuze en de behandeling van „Uw onderwerp aan dezen wensch eenigszins zoudt
99



„willen tegemoet komen, hetgeen Uwe capaciteiten „voorzeker geenerlei moeilijkheid zal opleveren." „God-allemachtig! "Wat een fraaiigheden!" hoonde Lucas' opstandige gedachten. „Diepere geestelijke waarden ... zoo zoo, heb ik diepere-geestelijke-waarden blootgelegd! Och och! Maar de menschen willen dat liever niet. Die zijn meer gediend van een actualiteitje. Als 't kan van een gepeperd actualiteitje. God-nog-an-toe, hoe hebben ze 't zoo mooi bedacht? Diepere geestelijke waarden... Maar ze bedoelen, zonder je te bedonderen: meneer, wat je ons iedere week vertelt, dat is maar gezwam, gedaas-in-de-ruimte! Vertél ons nou liever eens wat, iets aardigs, iets... pikants, iets waar we wat aan hebben! Iets dat ons amuseert! Jawel, hun pias, dat mag ik wel zijn, hun amuseur, de hofnar van het geëerd publiek!"
Zijn oogen gingen wild omhoog, zagen weer Tine. Zij had zich nu opgericht, deed een schrede naar de tafel en, het lange zware zwijgen brekend, vroeg zij, schuchter en zacht:
„Is er wat Luuk?"
Wild spatte de toornige felheid uit zijn oogen terwijl hij losbarstte:
„Sta je daar al dien tijd op te wachten of „er wat is"? Jij ziet tegenwoordig geloof ik overal donderwolken hangen."
Zij antwoordde niet maar stond stil bij de tafel, waarop zij met een hand steunde, en wachtte. Een donkere strakheid trok de spieren van haar smal gezichtje samen.
Hij wierp haar den brief over de tafel toe.
„Daar, lees maar."
Zij nam hem op en las en toen zij hem uitgelezen had las zij hem nog eens. Daarna schoof zij het papier over de
IOO



tafel heen weer naar Lucas terug. De strakheid was van haar trekken gevaagd, waarover nu een weifeling wankelde. Hij zag haar aan, zijn harde, hoonend-toornige oogen in de hare, die zij neersloeg. .
„Nou?" vroeg hij en hij hoorde den schrillen, trillenduitdagenden klank van zijn stem.
Tine zuchtte.
„Ja... ik weet niet..." zei ze dan kleintjes. „Je kunt natuurlijk niet... het is natuurlijk een gekke eisch... dat je je schikken zou naar wat de menschen mooi vinden... Maar..." Ze zag aarzelend tot hem op, zei dan voorzichtig, zoekend naar den zachtsten klank voor haar woorden: „Je zei zelf wel eens... een paar keer den laatsten tijd... dat juist dat werk... dat je over dat werk nooit heelemaal tevreden was, dat 't je zoo moeilijk nog maar gelukte..."
Hij voelde stekend de waarheid van wat ze zei. Dit was trouwens al onder zijn gekrenktheid, zijn opstandig verzet, vlijmend in zijn bewustzijn gegleden, al had hij het genegeerd.
„Dus ze hebben eigenhjk wel gelijk. Ja nietwaar, dat vind je toch ?" Zijn oogen boorden wreed-hard in de hare. Dan brak een lach-grijns zijn strakke lippen open en hij beet haar toe: „Maar het is al goed. De zal er wel mee uitscheien. Dat's voor alle partijen het plezierigst." En hartstochtelijk zijn toorn en gekrenktheid eruit smijtend: „Ze kunnen met dat rotwerk naar den bliksem loopen!"
Een starre witheid trok vervalend over Tine's wezen. Hulpeloos blikte zij tot hem op, haar handen beefden op den tafelrand.
„Luuk..." stamelde ze, met onbeheerschte lippen.
Zijn oogen bleven hard en koud, zijn lippen trotsch-stom.
IOI



„Meen je dat... dat je met dit werk ... wilt uitscheiden?"
Smalend nepen zich zijn oogen kleiner.
„Wou jij dan soms dat ik er nog mee voortging na dit?" Hij verkneep den brief tot een prop in zijn nerveuse vingers. „En ik kan 'tnietl Ze zeggen immers zélf dat ik 't niet kan' Want al die mooie woorden dat's maar larie, dat weetje net zoo goed als ik. Ik leuter, ik zanik, ze willen wat pittigers hebben, iets waar actie in zit, waar de menschen zich mee amuseeren kunnen en niet zoo'n kwasi-geleerd of kwasi-diepzinnig gedaas. En dat kan ik nou eenmaal niet." Hij keilde de papierprop over de tafel heen. Dan, de felle hartstochtelijkheid van zijn stem dempend, beet hij eruit: „En ik verdom 't ook om me in iets van mijn werk te schikken naar wat een ander mooi of aardig vindt. Ik laat me niet ringelooren."
Een wijde bewogenheid vloeide uit over Tine's gezicht. Het dreef een warm vluchtig rood in haar wangen en deed haar lippen beven, toen zij met smartelijken aandrang op hem insprak:
„O maar Luuk, dat kan toch niet. Bedenk toch wat ons dat schelen zou iedere week. Dat kunnen we toch niet missen 1"
„Denk je daar weer 't eerst aan?" hoonde hij. „Kijk toch eens wat breeder en staar niet altijd op dat éene kleine puntje." Zijn oogen brandden in de hare, maar zij doorstond zijn kijken. „En dan," betoogde bij in denzelfden fel-smalenden toon, „hoe kan je, als je niet wilt dat ik mijn zelf-respect verlies, verlangen dat ik werk zal doen waarvoor ik ongeschikt verklaard ben? Ze hebben immers gezegd dat ik 't niet kan en jijzelf ook... jij... je zei toch dat ik..."
„Nee," onderbrak ze hem zacht maar vast, „dat is over-
102



dreven. Ik heb alleen maar aangehaald wat jezelf gezegd hebt van dit werk. Maar ik heb heelemaal niet gezegd dat ik vond dat die artikelen niet goed waren. Ik vind ze... ik vind wèl dat er heel goeie bij zijn. Maar alleen... zijn ze niet erg voor de menschen, geloof ik..."
„Nou, nu erken je 't toch zelf!" zei hij in bitteren triomf. „Ze moéten toch voor de menschen zijn! Dus de mijne deugen niet. Wat kan ik dan anders dan ermee uitscheien?"
„Och nee..." verweerde Tine zwak, moeilijk.
„Ja!" zei hij hard. „Het moét uit zijn. Ik verdom 't langer."
„En als ik 't je dan vraag Luuk?" smeekte Tine, haar stem schorrig en moeilijk van ontroering en nervositeit. Het was voor 't eerst, voor de allereerste maal dat zij een invloed trachtte uit te oefenen op zijn werk.
„Nee," zei hij stag-onwillig. „Mijn werk, dat is iets... daar kan ik niet mee transigeeren..."
„Ook niet met dit?" vroeg Tine smartelijk. Ze was nu weer een paar stappen terug getreden, stond weer naast de wieg, waarin stil, met dichtgeknepen kleine knuistjes boven het dek, het kindje sliep. „O Luuk het is niet voor mezelf dat ik 't vraag, dat weet je weL Het is alleen om Jantje." Zij ademde diep om de tranen terug te dringen die kwamen aanzwellen. „Kan je dan dit werk niet beschouwen heelemaal afgescheiden van je andere werk, het echte? Want dat is 't toch eigenlijk. En dan 't beschouwen als een minder prettig werk dat nu eenmaal ook gebeuren moet. Trouwens, je hebt 't vroeger zelf al eens gezegd, in 't begin, toen je pas dit leven begon. Toen zei je: „Ik zal er wel journalistiek werk bij moeten doen, anders kom ik er niet." En nu is 't noodig, meer dan ooit, en nu wil je 't laten
103



glippen. O Lukie, begrijp dan toch dat 't niet kan! Valt 't je dan zoo moeilijk om voor ons... om voor Jantje... dit... vol te houden?"
Hij ging er niet op in; de hardheid van zijn gezicht verzachtte zich niet. Stug en onwillig vond hij alleen maar weer dat eene:
„Ik kan 't immers niet! Vroeger of later loopt 't toch spaak. Laat ik dan tenminste de eer nog maar aan mezelf houden."
Hij zag de ontdaanheid van haar wit gezichtje, éen brandende aanklacht tegen zijn redeloos blind verzet. Het sloeg hem als met een feilen zweepslag; hij voelde zich klein en armzalig. Maar heel zijn innerlijk steigerde omhoog tegen den kleineerenden dwang van zijn zelf-beschuldiging, tegen de stomme muiking der uiterlijke dingen en in een plotselinge dolle drift van opstand beukte zijn band de tafel, schreeuwde hij haar in 't gelaat:
„Nee, nee, nee! Ik wil er geen woord meer over hooren! Geen woord! Je hebt 't recht niet... niemand heeft 't recht me op dat punt iets voor te schrijven! In mijn werk moet ik vrij zijn, absoluut vrij! Daar blijft iedereen af!"
Hij hijgde, wit en sidderend, en door een plotselingen impuls gedreven, keerde hij zich om en liep de kamer uit. Blind liep hij, maar in de ontreddering van zijn innerlijk zag hij: Tine, wit en stil bij de wieg, waarop zij met een impulsief-beschermend gebaar de handen neerlegde.
Dien avond doolde Lucas langs een rullen zandweg, die als een diep-ingebedde rivier door de zwarte heide sneed tot waar hij den boschzoom naderde. Dan volgde hij een tijdlang de ongelijke lijn van het lage eikenhout om dan plotseling met een sterke zwenking in de boschdonkerte te verdwijnen.
104



Het gaan viel zwaar door het weeke zand dat onder zijn zwoegende voeten wegzakte, maar hij lette het nauwelijks op. Van links, over de open nachtzwarte heide, kwam de wind aanglijden met forsche ongelijke rukken, verloor zich in het eikenloof dat zijn trieste vlagen van ritseling uitzond in de duisternis. Zware wolken waren blijkbaar aangedreven op den aangewakkerden wind, want de sterren waren verdwenen.
Dicht langs de boomen ging hij, blootshoofds. Telkens zwiepte een tak hem langs het gezicht, soms met de strieming van een zweepslag. Maar het deerde hem niet. De inspanning van het loopen deed zijn adem hijgend gaan en in zijn kop was een heete gloeiing van den wilden tuimel der gedachten. Zoo voelde hij, bewuster, het genot van de koele windstreeling langs zijn wangen.
Een inzinking van den weg, waarin hij bijna neertuimelde, deed hem eindelijk stilstaan. Gehoor gevend aan een verlangen van zijn lichaam zette hij zich op den hoogen bultigen wegrand onder de ruisching van het eikenloof. Hij plantte de ellebogen op de knieën, deed zijn kop op de ineengewrongen handen steunen en voelde, nu eindelijk in rust, de bonzing van zijn hartslag zijn lijf doortrillen.
Heel de hevigheid van het gebeuren van dien middag woedde nog in hem na. Weer las hij in gedachten, den brief, zijn ziel steigerde in denzelfden opstand. „Nee, ik kan 't niet, ik kan 't niet!" kreunde het in hem, „mijn werk schikken naar anderen! Ook dit niet! En waarom zou ik 't juist met dit werk wèl kunnen? 't Is ten slotte niet anders dan de rest. Ik geef er oók mezelf in." Zijn woelende gedachten niet meer volgend staarde hij weg in de duisternis over de heide, die was als een diep zwart gat.
i°5



Wat een troosteloosheid, wat een eindelooze beroerdigheid! Een lange windvlaag zong zijn gerekte tonen in de lage boomkruinen ; hij voelde zich huiveren. Wat 'n land was dit, in een somberen avond als deze! Je zou er gek worden 1 En met een plotseling bijna schreiend heimwee dacht hij aan de nu lichte drukke stadsstraten, waarin het nimmer rustende leven ziedde.
Tine... hij wist haar nu thuis in angst en zorg en alleen. En de oogenblikkelijke weekheid van zijn stemming neep zijn hart samen in deernis met haar leed. Hij klemde de vingers vaster om het gezicht en staarde weer de heide over, waarvan nu langzamerhand voor zijn meer gewende oogen het bultige ongelijke silhouet, zich vaag tegen den zwart-grauwen hemel begon af te teekenen. Alles in hem verweerde zich tegen wat scheen dat hij moést doen. „Ik kan hier niet blijven, ook niet om Tine of 't kind. Die kunnen ergens anders ook leven, maar ik ga hier te gronde... en mijn werk..."
Hij vouwde de armen over elkaar, deed het hoofd erop rusten. Een overstelping van misère sloeg over hem, deed hem zich klein en week voelen en hulpeloos als een kind. Achter hem in het hout ging een geritsel; kwam het van menschen? Was het een dier dat naar zijn schuilplaats kroop? Een huivering als van angst overgleed hem en plotseling zwol warm in zijn innerlijken donkeren nood het verlangen naar thuis, naar Tine.
Hij ging niet den zandweg weer terug waar hij de dreiging van den zwarten heidenacht nu vreesde, maar koos de wel duistere maar rustgevende beslotenheid van het bosch, waardoorheen de weg, geleidelijk ombuigend, naar de andere zijde van het dorp voerde. Hij Mep vlug, zeker betredend de smalle bemoste paden, slingerend, elkaar kruisend,
106



in de fluweelige duisternis, maar er was geen veroarring in hem, want hij was zoovele malen alleen en met Tine, overdag en in den avond dezen weg gegaan, dat hij hem vinden kon met blinde oogen. Toch was er een verruiming in hem toen hij de boomen dunnen en eindelijk wijken zag en de weg naar het dorp open voor hem lag.
Hier voelde hij zich de eerste vinnige regendruppels in het gezicht spatten. Het dreef hem tot grooter spoed. In het dorp was alles in rust, niemand liep meer buiten, op den harden weg hoorde hij den luiden tik van zijn voetstappen. „Hier is het al nacht," dacht hij, „en ginds..."
Een gevoel van veiligheid en rust kwam over hem toen hij binnentrad en de voordeur achter zich grendelde. Sterker werd dit in de huiskamer waar in de warme rust van het avondlicht Tine zat en naaide. Hij voelde hoe zijn gezicht moe was weggetrokken en hoe in hem de woeste opstandigheid geluwd was en niets dan een vale moede triestheid had achtergelaten.
Hij ging bij haar zitten, stil; hij vond geen woorden om haar nu te naderen. Toch, terwijl hij haar beschouwde zooals zij zwijgend voorovergebogen bezig zat, met dien moeilijk verbeten pijntrek om het neergebogen mondje, het heel frêle van haar bloslooze wang half verscholen achter de neerhangende krullen, wies al sterker in hem de behoefte bij haar te zijn, zich voor haar uit te storten, zich gansch aan haar te geven.
Toen, plotseling en eenvoudig was het gekomen, lag hij naast haar. Zijn hoofd rustte in haar arm, over zijn geloken oogen voelde hij het liefkoozend glijden van haar vingertoppen. Om haar lijf lagen zijn armen sterk en vast Hij ademde diep en, zonder de oogen te openen, begon hij te
107



spreken, ongecontroleerd, zonder leidende gedachte, zoomaar voor zich heen....
„O ... het is beroerd, maar ik kan ook niet anders. Ik heb gemeend dat 't gaan zou, maar je ziet wat 't wordt Of't de eenzaamheid is, de stilte, zoover van alles af dat leeft... Voor jou zou 't op den duur toch ook ondraaglijk worden ... door mij... Want ik kan niet voor je zijn zooals ik moest... Vanmiddag... God, ik doe er mezelf zoo'n pijn mee... later verscheurt 't me. Het komt doordat ik m'n evenwicht kwijt ben... er is een soort lamheid over me gevallen, ik kan ineens niet meer wat ik altijd heb gekund. Nou wreekt dat zich in alles..."
Met zijn houding van rust was 't uit; met wijdopen oogen staarde hij in de trillende vlam van de lamp. Even hing de stilte, waarin zijn woorden nog nabeefden, om hen beiden, dan boog zich Tine's hoofd over het zijne, haar oogen grepen zijn blik, vast en met innigheid, dan vroeg ze en haar stem klonk zonder trilling of hapering, maar lief koozend als van een moeder die haar wanhopig kind sust:
„Willen we hier vandaan gaan, Luuk? Ergens anders heen waar het beter voor je is en je weer werken kunt?"
Het was gezegd.
In Tine, die deze woorden weken lang als een vonnis had verwacht en ze nu plotseling spontaan, met volle overgave van haar wil, zélf uitsprak, rees een wonderlijk gevoel. Het leek een verruiming, een eindelijke verlossing, zooals men zich bevrijd en verlost gevoelt, wanneer, na een langen martelenden angst, de dreiging zich in een feit verwezenlijkt dat niet beantwoordt aan de knellend-bange verwachting van daarvóór. Haar adem kwam diep en zwaar als een zucht, een mildheid van tranen drong naar haar oogen en zij glimlachte.
108



En Lucas, opblikkend in de rustige klaarheid van haar oogen, die heel de volheid van haar gevende liefde uitstortten, voelde zijn tong geboeid door een verwarrende bevangenheid. Zoolang hij gemeend had haar dit te zullen moeten voorstellen als iets onaangenaams maar onoverkomelijks, had hij zich in staat geweten dit bij haar te bepleiten met al de klemmende argumenten die zijn ziel vanzelf had opgeworpen. Nu zijzelf het aanbood, eenvoudigweg als iets dat geen strijd had 'gekost, terwijl hij scherp wist haar gepijnigd gevoel daaronder, beving hem een remmende aarzeling, waar hij geen weg mee wist.
Hij klemde de armen vaster om haar heen, sloot even de oogen. „Och kind," steunde hij. „Tineke..."
Zij suste zijn kop in haar armen, raakte met haar lippen even zijn haar.
„Nee... och kindje... ik vind 't zoo ellendig dat jij... ik weet wel wat 't jou kost. Jij bent gelukkig hier. Maar ik... ik wou dat ik je kon doen begrijpen wat me hier zoo kapot maakt.. . waarom ik mezelf met meer ben. Langzamerhand is 't over me komen sluipen en 't is almaar erger geworden... een verslapping, een inzinking, een geestelijke onmacht... ik ben prikkelbaar geworden en nerveus... O... en nog nooit heeft me dat niet-kunnen zoo schrikkelijk gekweld als juist nu... m'n drama... ik kan er niet meer mee opschieten, 't ligt klaar in me ... maar 't is of me de woorden ontbreken... Je weet niet wat 'n kwelling dat is. Dan loop ik hier rond, in de stilte, in die eenzaamheid... in 't begin heb ik dat een genot gevonden, maar nu... 't is of ik me leeg voel loopen . .. gek maakt 't me. Och ik weet 't zelf niet.. , ik kan 't niet precies zeggen ... jij hebt dat niet..."
„Ik kan 't me toch wel begrijpen," zei Tine zacht.
109



„Ja," zei hij en kuste haar vingers, „dat weet ik, Je bent altijd dicht bij me. Dat heb ik onbewust soms, toch wel voortdurend gevoeld. Maar zie je ... je kunt toch niet... om op dat van daarstraks terug te komen, je zegt dat ik dat werk moet beschouwen afgescheiden van het andere, dat ik daarin wel wat kan geven en nemen, maar dat is 't juist, dat werk is niet meer vóór me wat 't aanvankelijk was: bloot maar wat journalistiek gedoe, iedere week een luchtig, aardig artikeltje schrijven, dat au fond niets om 't lijf heeft maar dat prettig leest. Dat is trouwens mijn genre niet Maar als ik midden in het drukke stadsleven zat, dan zou ik dat misschien wel kunnen, ja zeker wel. 't Is zooals Martijnse zei: je kunt niet alles uit jezelf hebben. Maar hier, juist doordat me dit zoo moeilijk viel, is dat werk van lieverlee iets anders geworden... meer beschouwend, bespiegelend... je zei 't zelf: voor de menschen is dat niet. Maar ik had het gevoel dat dit beter was, al was 't dan niet wat er van me verlangd werd. En daarom... valt 't me zoo moeilijk ... me te schikken ..."
Hij had het hinderend gevoel nu, zoo ver gedwaald van het punt van uitgang, eigenlijk niet anders meer te doen dan zijn houding van dien middag verdedigen, wat hem klein en armzalig leek. Zoo zweeg hij plotseling.
Maar Tine zei zacht en rustig:
„Misschien is 't te combineeren, het een en het ander. Wanneer je leven anders is geworden."
„Ja," zei hij alleen, zweeg toen. Dan, na een pauze, sprak hij weer:
„'t Sloeg op al 't andere terug, deze aldoor weerkeerende ergernis, 't Is of van daaruit mijn onmacht is gegroeid." Zij zwegen nu beiden. Hij lag nog tegen haar aangeleund
IIO



en durfde niet opzien. Nu was eindelijk dat, wat al die weken tusschen hen had gehangen, aangeroerd en vrijelijk besproken, doch het beslissende eindwoord was nog niet gezegd. Hij voelde de leege stilte die nog wachtte op dat woord, maar het schroomde hem het uit te spreken, in bevangenheid bleef hij dralen.
En weer was het Tine die rustig en schijnbaar zonder moeite zei wat gezegd moest worden.
Ze lichtte zijn gezicht op, zocht zijn oogen.
„Dus Lukie ... gaan we dan?"
„Ja," fluisterde hij en hij voelde zich overstelpt of hij een kostelijk geschenk van haar aannam.
Langzamerhand kwam de warreling van zijn gedachten tot rust en orde. Het gewéldig-beklemmende week en vernevelde. Hij dacht aan zijn drama met een plotselinge opschokking van vreugde, die zijn oogen verwijdde, zijn blik glans en diepte gaf. Hij zag het weer in een flits: de openscheuring van het licht, waarin heerlijk de blanke straffe vormen rezen. In zijn ziel ruischten de woorden: „En ik, Johannes, zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem..."
Tot hij, als een schaduwing over zijn vreugde, voelde haar stil-zijn boven hem. Hij zag snel op met een gevoel van schuld jegens haar, dat zijn verstand toch niet beaamde.
„Schattie," fluisterde hij week.
Ze glimlachte hem toe, toch welden plotseling haar oogen vol tranen, die zij niet weerhouden kon.
Het stak hem met deernis en een redeloos zelfverwijt.
„Ik zal er wel aan wennen," fluisterde ze gebroken plotseling- *'t Is nu toch nog zoo vreemd nu het eindelijk zeker is... al wist ik al lang dat het komen zou. Ik... 't is niet erg voor mij... ik zal ergens anders ook wel weer gelukkig
m



zijn, net als hier. Maar Jantje... zie je, om Jantje spijt 't me..."
„We zullen goed voor hem zorgen," beloofde hij teeder, „samen voor hem zorgen, niet?"
„Ja," zuchtte Tine in een glimlachje.
Een eindelijke rust vloeide in Lucas uit, een stilte van bevrediging. Hij liet zich geheel neerglijden op den grond, legde, de armen om haar heen gevouwen, het hoofd in haar schoot. Zwaar deed^ hij zijn kop daarin rusten, dat hij meedeinde op Tine's effen ademing, fluisterde met ontroerde teederheid:
„Hier heeft mijn kindje gewoond... dit heeft mijn kindje gedragen..."
Toen trok Tine hem tot zich op en, met bevende lippen, in hartstochtelijke smeeking vraagde zij:
„Laat me bij je zijn Luuk... en hooren dat je nog van me houdt!"
Nog dien avond schreef Lucas een korten vlotten brief aan Leo Martijnse waarin bij hem zijn voornemen om in de stad te komen wonen meldde en hem verzocht hem te willen behulpzaam zijn bij het vinden van een geschikte behuizing.
Hij sloot den brief in het couvert, adresseerde hem en was hem liefst nog dadeüjk gaan posten. Hij Het het om Tine, in een hemzelf niet geheel duidelijk besef haar met deze al te groote haast noodeloos pijn te doen.
In bed, wakker liggend, onbeweeglijk en rustig-behaagüjk in zijn al-vervullende voldaanheid, werd de zekerheid van wat komen ging pas een levend ding voor hem.
Hij hoorde Tine's ademhaling, onrustig, soms als een kreun.
112



telkens bewoog zij en hij twijfelde of zij wel sliep. Hij wist hoe onder haar snel weer herwonnen blijmoedigheid het hunkerend verdriet schrijnde, het donkere, dat zij altijd verbergen zou.
En toch kon dit weten zijn vreugd niet fnuiken om de levensvernieuwing die, nu al, zijn donkeren nood doorlichtte.
Naar nieuwen Opgang. 8
"3



VI.
Sedert den dag dat voor Tine het maandenlang gevreesde was geworden tot een zekerheid die minder kwelde dan het bange verbeiden daarvóór, waren in haar de angst en het verdriet verstild tot een zacht donkeren weemoed.
Wanneer zij, zoo vaak zij daartoe een uurtje vrij kon maken en het veelal wisselvallige nazomerweer het toeliet, met Jantje in zijn wagen de heide indwaalde, soms, wanneer het droog was en warm, tegen een zonnige helling met hem zitten ging, dacht zij: „hoe lang nog?" Dan tuurde zij weg over het golvende paars, purper gloeiend in de diepten der heuvemellingen, met aan den blauwen horizon het zware boschsilhouet van lila-overwaasd boomendonker. En zij peinsde: „als 't winter wordt en het paars is zwart geworden en er komt sneeuw en alles is éen wijd wit veld, waarin de wegen zijn verdwenen, dan zijn we hier niet meer." Dan boog zij zich over het kind, dat sliep op haar schoot, stü-ademend, met dicht-gebalde vuistjes, en fluisterde hem toe: „Dan zijn we in de stad, Jantje, waar de karren rijden en de drukktsmenschen loopen en de huizen dicht om je heen staan. Dan kan je niet meer liggen in de hei, tegen een heuveltje, in de zon. En als je groot bent geworden, dan kan je niet zien
114



hoe wijd het hier is, en hoe hoog de lucht is, en hoe wit en licht de wolken kunnen zijn die erlangs trekken. En dan kan je niet ruiken hoe lekker het geurt in de dennenbosschen."
Maar dan verweet zij zich haar sentimentaliteit. „Of't ginds niet goed kan zijn en mooi, al is 't er anders!* En zij glimlachte tegen haar slapend jongske, maar het vochtige donkere verlangen bleef in haar oogen.
Zij trachtte zich, èn terwille van Lucas èn om haarzelf, te verzoenen met het denkbeeld. Zij zocht in haar kinder- en jongemeisjestijd toen zij, logeerende bij familie of vrienden, van de verrukking om het grootestadsleven was vervuld geweest. „Maar toen was alles zoo anders! Toen was ikzelf zoo anders!" rees 't in haar als een laatste zwakke tegenkanting. Maar zij wilde er niet naar luisteren, zij wilde nu alleen zien wat toch in haar herinnering vast zat: het kleurige, fleurige, het bruisend-levende, het grootsteedsche aspect van de straten, de mooie oude grachten, de typische straatjes en stegen, waar het leven van vroegere eeuwen intens bewaard leek. „Ik zal daar ook wel gelukkig kunnen zijn," zei ze zich dan zacht. „Wie weet hoe 't meevalt."
Toch zag zij eiken morgen en eiken middag, met een beklemmende bonzing van afwachting in haar keel, naar den postbode uit en betrapte zich telkens weer op dezelfde verruiming, die haar doortrok, wanneer bij wat hij bracht, het bekende groote witte couvert met Leo Martijnse's fijnlijnig handschrift ontbrak, „'t Zal zoo gemakkelijk niet gaan," peinsde ze, „er zijn haast geen woningen te krijgen en wij kunnen maar zoo weinig betalen." Maar op een morgen, zij zaten juist te ontbijten, was er een brief. „Ha, van Leo!" zei Lucas met een blij oplichten van zijn oogen, terwijl hij met onbesuisde haast het couvert openscheurde. Een pijn
"5



schroeide door Tine heen, ook wel om zijn onverholen getoonde vreugde nu de kans van heengaan scheen te komen, maar meer toch om het beschamend besef dat al dien tijd haar wenschen en verlangen zoo vurig hadden tegengehouden dat waarnaar zijn leven zoo smartelijk hunkerde. Het was echter nog niet het verwachte. Leo Martijnse schreef moeite gedaan te hebben voor een aardig klein benedenhuisje in een der nieuwst gebouwde buitenwijken, aan den zoom der stad. Het deed niet veel huur omdat het zoover van alles af lag en hij was ervan overtuigd, dat zij met zijn keus in hun schik zouden zijn geweest. Maar op het laatste oogenblik was het hem ontglipt. Het kostte, schreef hij, verbazend veel moeite iets te vinden, want er kwamen bijna geen woningen leeg en het aantal menschen, dat een huis zocht was buitengewoon groot.
Een wijde teleurstelling vaagde de plots opgeleefde vreugde van Luuk's gezicht, toen hij tot zoover den brief aan Tine had voorgelezen. Zelfs de verzekering, die Leo Martijnse in zijn slotzin hem gaf, dat een paar bevriende schilders die hij in den arm had genomen, hem hun hulp hadden toegezegd, kon hem niet hoopvoller stemmen.
Ook in Tine was een werkeüjke teleurstelling. In de eerste plaats om Luuk, wiens dadelijk zoo fel terneergeslagen-zijn haar pijn deed, maar ook om de zaak zelve. Als 't dan tóch moest... ze voelde 't nu goed... dan was alle uitstel eigenlijk minder verkieselijk. En ook: dit benedenhuisje, met een klein tuintje, al was 't maar enkele vierkante meters groot, en dan, buiten de stad! Het leek.haar een ideaal in vergelijking met die andere mogelijkheid: het bovenwoninkje van een paar hokjes misschien in een nauwe benauwde stadsstraat.
116



„Wat jammer I" zei ze triest. „Toen ik den brief zag dacht ik heusch dat 't iets zijn zou. En wat zou dit aardig zijn geweest!" Lucas, hoezeer in beslag genomen doorzijn eigen gevoelens van teleurstelling en scherp-kervend verlangen, trof toch de toon van echte spijtigheid in Tine's stem.
„Vind je 't dan ook jammer?" vroeg hij licht-verwonderd.
Tine voelde zich blozen als om het betrapt worden op een onoprechtheid. Ze had toch aldoor het tegendeel verlangd, stil-hartstochtelijk gehoopt dat 't nog duren zou. Maar in dat éene oogenblik, toen zij had nagevoeld Luuk's storten uit het fel-opleven van zijn vreugdevol verwachten in de kille teleurstelling, had zij met klare oogen in zichzelf gezien, had zij smartelijk meebeleefd zijn pijn, zijn ontgoocheling meegevoeld als de hare.
Zij wist het niet dadelijk voor zichzelf te ontwarren, greep haar dooreenwoelende gedachten samen in dit eene:
„Ja, nu wel."
Hij glimlachte haar tegen met moeilijke lippen, stak haar over de tafel zijn hand toe.
„Kindje van me... we zullen 't ginds ook wel goed hebben."
„Ja," antwoordde ze, de tranen terugdringend, die warm opwelden, „dat wéét ik nu ook wel. Het moest nu maar gebeuren... gauw ... dat wachten is niet prettig."
„Als we er vóór den winter maar zitten," zei Lucas met een zuchtje.
„Ja..." zei Tine, twijfelend.
Ze zag naar buiten, waar de heide grijzig-paars lag onder een lage wolkenlucht. „Als ik nu vanmiddag naar buiten ga," dacht ze plotseling, „en op een heuvel klim dan lijkt de heide precies de zee..." En tot Luuk zei ze:
117



„Ik ben zoo blij, dat we dit nog meemaken hier, 't najaar. Nu is de hei paars, en de volgende maand ook nog, en dan ... October ... als we dan weg gaan, wordt 't winter, dan komt de kou. Dan hebben we 't hier juist nog mooi gezien ..."
Je weet dat ik de hei altijd mooier donker vind, zei Lucas met een glimlachje.
.Dat weet ik wel, maar... als 't herfst is over de hei... met nevel, 's morgens en 's avonds, en als 't loof bosch bruin wordt en rood... en zoo dun en dampig... dat vind je toch ook wel mooi?"
„Natuurlijk," zei hij, en plotseling dacht hij aan de bochtige grachten, waar in het goudige najaars-middaglicht de ijle boomen droomden over het groenige water. Was dat dan niet mooi?
Sinds aldus haar over dit eene broedende en hangende gedachten tot rust gekomen waren, ging te sterker Tine's innerlijk meeleven uit naar thuis, naar haar moeder. De brieven kwamen geregeld, van Hermien, van Lize, een enkelen keer van haar vader; ook wel van Gerry, die echter, in haar eigen boeltje zittend, weinig over thuis schreef. Niemand meldde haar ooit iets verontrustends, dé berichten omtrent moeder bleven dezelfde: zwak, veel bedlegerig en in de weinige oogenblikken dat zij beneden zat te moe en te slap om iets te kunnen doen. Toch vond zij op een keer onder aan een brief van Hermien een paar regels van haar moeders beverig, haast onleesbaar handschrift waarvan het zien haar met een bonzend-blijde ontroering vervulde. Een paar onnoozele woordjes maar: Je moeder kan niet veel meer schrijven, zij is te moe, maar zij denkt dagelijks aan haar kind en haar kleinkind." Warm en overvloedig liepen
118



de tranen langs Tine's wangen en een hunkerend verlangen snoerde haar keel dicht.
„Ik moet gaan," dacht ze, «gauw. Nu hou ik 't niet lang meer uit." En zij nam zich voor er dien avond met Luuk over te spreken. Maar hij was haar vóór.
„Je moet eens naar huis, kind," zei hij ernstig toen hij den brief gelezen had. «Hoe lang is 't nu al geleden dat je 't laatst geweest bent? Twee maanden voor Jantje's geboorte... ?"
„Drie," zei Tine, «dus meer dan een half jaar." Zij zweeg even, dacht aan thuis, aan al 't oude, zoo diep in haar geheugen gebrand en voelde de ontroering, het zwaar verlangen in zich opkruipen. Zij legde haar handen op Luuk's handen, sprak met trillende stem:
„O jongetje, ik verlang zoo, ik heb zoo erg verlangd al dien tijd... en dan kan ik soms zoo bang zijn: als ik toch eens te lang wachtte en moeder niet meer zag." Een snikje schokte op in haar keel. Dan haperde ze:
„Ik vind 't wel erg. .. dat ik . .. dat 't zooveel... aan reisgeld kost. 't Is zoo'n dure reis. Maar als ik met iets anders weer eens extra zuinig..."
„Schei toch uit!" knorde Lucas. „Jij met je eeuwige gepieker! Moeten die paar onnoozele guldens ons nou arm maken?"
„Nee," zuchtte Tine, „maar iedere extra uitgaaf bezwaart me zoo."
Luuk trok haar naar zich toe, op zijn knieën.
„Zie nu toch zoo'n benepen snuit werk eens an! Of we samen opgehangen moeten worden." Hij legde zijn hand om haar smal gezichtje, zei dan zachter: „Ja, je bent mijn wijze zuinige huisvrouw; maar altijd zoo wijs zijn is ook niet goed. Je moet je ook eens argelooos en onnadenkend kun-
119



nen laten gaan als 't noodig is. Weet vrouwtje dat wel?"
Jawel," zei Tine zacht, „maar dat kan ik zoo moeilijk." Er schrijnde haar iets vanbinnen; maar al te goed wist ze onder Luuk's half schertsende woorden zijn durend verwijt : dat ze te veel rekende, te veel piekerde, dat ze te „benepen" was. „Hoe kan 't anders?" dacht ze verdrietig. „We moéten toch rekenen om er te komen 1*
„Tja ..." peinsde Luuk, „hoe moet dat nou met Jantje? Je zult hem mee moeten nemen."
„Ja, dat kan niet anders." zei Tine stil „Ik kan hem bij niemand achterlaten en hij moet zijn voedsel hebben, 't Is anders akelig voor zoo'n klein kind zoo'n lange reis. En zoo lastig ook met overstappen."
„Ik ga met je mee natuurlijk," besliste Lucas. „Dat is geen doen voor jou alleen."
Het vloog door Tine heen: „Dan kost 't tweemaal zoo duur." Maar ze durfde dit nu niet uitspreken. En ook was er zulk een steun, zoo een rust in de gedachte hulp te zullen hebben op die lange Aoeilijke reis, dat haar willen zich niet verzetten kon.
„En laten we nu meteen maar een dag vaststellen," wilde Luuk, voortvarend. „Anders wordt 't weer van uitstel afstel/
„Maar ik dien toch eerst even naar huis te schrijven," wierp Tine tegen. „We kunnen toch zoo maar niet opstappen, Luuk."
„Doe 't dan dadelijk hè."
Tine glimlachte even. „Echt Luuk!" dacht ze, „nu ineens zoo heet van stapel te loopen."
Zij schreef denzelfden avond nog aan haar vader, vroeg hem haar omgaand even te antwoorden. Echter, het duurde vijf dagen eer er een antwoord kwam, vijf dagen die Tine
120



in bevreemding en onrust doorwachtte, hoewel zij zich voorhield dat voor ongerustheid nu toch heel geen grond kon bestaan, daar men, wanneer er werkelijk met moeder iets aan de hand was haar toch zéker dadelijk zou hebben geschreven. Het bleek echter, dat haar vader uit de stad was geweest en de brief was blijven liggen. Hij zei haar zelf den dag van hun komst maar vast te stellen, daar het, nu hij weer thuis was, voor hem of 't gezin toch niets uitmaakte.
„Aanstaanden Zaterdag dan maar," vond Tine. „Dat's over drie dagen. Dan weten ze 't thuis bijtijds genoeg."
En nu, het feit eenmaal vastgesteld, borrelde de vreugde in haar op als een milde bron, scheen de blijdschap als een licht uit haar wezen.
Maar den volgenden morgen stond Lucas niet op. Hij klaagde over hoofdpijn, pijn in armen en beenen en vroeg, schoon 't warm weer was, om een tweede deken, daar hij het zoo koud had. In den loop van dien morgen, toen Tine de fel-roode plekken gloeien zag op zijn witte wangen en het branden voelde van zijn huid, zond zij om den dokter. Hij was er spoedig.
„Ik dacht dat het de kleine jongen was..." zei hij, de trap opgaand, nadat hij beneden Jantje gezond en wel in zijn wieg had zien liggen slapen.
„Nee dokter," antwoordde Tine, achter hem klimmend, „nu is 't de groote jongen." Haar toon klonk schertsend, om haar lippen gleed een glimlachje, maar een zware bezorgdheid woog op haar ziel.
Boven legde hij zijn hoed op de tafel, kwam naast het bed, gemeenzaam en gemakkelijk.
„Wel," vroeg hij, „hoe is 't er mee?"
„Belabberd," bromde Luuk, dadelijk ongemakkelijk.
121



De jonge dokter gKmlachte. „Nou amice, je lijkt me nogal brommerig. Dat's meestal geen kwaad teeken."
Maar hij onderzocht den patiënt nauwkeurig, deed een aantal vragen, en het kwam Tine, aandachtig toeschouwend, voor, dat Luuk vrij erg ziek was.
„Veel te beduiden heeft 't niet," stelde hij Tine gerust, toen zij weer naar beneden gingen. „Kou gevat, denk ik. Maar nu heeft hij koorts en die kan tegen den avond wel eens wat hooger worden. Ik zal iets klaar laten maken, dat krijgt u straks." Hij zag haar bezorgd en bedroefd gezichtje, zei dan weer: „Nee, u hoeft u heusch niet ongerust te maken; het heeft werkelijk niets om 't lijf. Maar u moet zorgen dat hij erin blijft de eerste dagen."
Voor hij heenging drentelde hij de huiskamer binnen óm nog even naar het kind te zien. Het jongske was wakker geworden, lag met zijn wijdopen donkere oogen stil in het licht te kijken. Tine trok het dek wat weg, schoof een vinger in een peuterig knuistje, dat dadelijk vastgreep.
Zij zag tot den dokter op. „Hoe vindt u hem ?" vroeg zij zacht glimlachend, maar met een stille hunkering in haar oogen.
Hij draalde even.
„Wel goed," zei bij dan. „'t Is een gezond ventje. Maar... eh... u houdt zich met z'n voeding toch stipt aan mijn voorschrift?"
De glimlach was weggevaagd van Tine's gezichtje. „Ja Dokter, natuurlijk ... altijd."
Hij boog zich over de wieg, lichtte het kind even een weinig op. Het trok een mondje of 't zou gaan schreien, maar bleef stil.
„Als u daar altijd maar heel precies mee is... 't Is maar, hij blijft wel wat teertjes..."
122



Hij zag in Tine's droefheid-overwaasde oogen.
„Nee, nu moet u niet dadelijk zoo verdrietig zijn. Daar is niet de minste reden voor. Ik zei 't al... 't is een gezond kereltje. Dat hij wat teer is... daar groeit hij wel doorheen bij een goede verzorging." i
Aan de voordeur zag Tine hem een oogenblik na, zijn correcte jonge figuur, zijn rustige veerende stap... „O!" vlijmde bet door haar heen, „nu had hij dat allemaal gezegd, zoo gewoontjes... of 't eigenlijk niets was... en nu ging hij alweer verder en dacht er al niet meer aan..."
Maar binnen bij Jantje, die stilletjes voor zich heen lag te pruttelen in zijn wiegje met grappige ongearticuleerde kleine-kindergeluidjes, brak haar zelfbeheersching. Vol en hevig liet zij het over zich komen, de overstelping van al dit verdriet ineens: Luuk ziek, niét naar moeder, en Jantje... Zij durfde dit laatste niet eens uitdenken. Geknield naast zijn wiegje, bezag zij met haar schreiende oogen, zijn klein rond snuitje met de heldere donkere oogjes, zijn garnaaldunne rose vingertjes... ja hij was tenger, maar nooit had zij hierin een reden tot ongerustheid gezien, maar nu... Zij streelde zijn haartjes, dun en donker-warrig op het witte kussentje; haar stem vleide:
„Klein lief peutertje van me... zal jij een groote flinke jongen worden? Moeders groote baas? Wat heb je toch een klein bolletje en een dunne vingertjes en een kleine voetjes... och..." Zij zoende het kleine blank-en-rose voetje dat ze in haar handen hield, losgewoeld onder het dek uit. Dan snikte ze zachtjes. „Als ik maar niet zoo alleen was!" kreunde ze, „zoo schrikkelijk alleen ...!"
En als een nieuwe last drukte haar dit besef van eenzaamheid, van nu nergens een steun te kunnen vinden nu zij zich zoo
123



alleen wist, zoo hulpeloos met al dat zwaar te dragen leedEen week later — Luuk voelde zich, schoon nog bedlegerig, weer gezond en verlangde met een knorrig ongeduld naar de buitenlucht en naar de hervatting van zijn gewone leven — bracht 's morgens de postbode een brief van Leo Martijnse. Met een bonzing in haar keel en een vreemd gevoel in haar beenen bracht Tine den brief naar boven.
Half overeind in zijn bed brak Luuk hem open met beverig ongeduldige vingers. Hij las niet hardop, maar vloog zwijgend en snel de regels door. Tine, op den rand van het bed, liet met de oogen zijn gezicht niet los. Zij zag hoe een glimlach het meer en meer kwam verhelderen naarmate hij het einde naderde van den brief. Dan het hij het papier zakken, zijn oogen straalden haar tegen met een blijdschap, nieuw in zijn gedruktheid van den laatsten tijd.
„Nou, ik geloof wel dat we... dat dit nu eindeljk wat is... Enfin, zie zelf maar..." Hij reikte haar den brief.
Zwijgend las Tine en een vreemde gewaarwording kroop in haar op: nu was 't er... nu was een feit geworden het lang verbeide. Zij huiverde even als onder een plotselinge aanvlaging van kou.
Toen zij den brief had uitgelezen zag zij op en ontmoette als iets vreemds de onbevangen vreugde in zijn oogen. Met beschroomden twijfel vraagde zij:
„Geloof je dan,.. lijkt dit jou dan iets geschikts?" Hij heesch zich wat op tegen zijn kussen, greep weer naar den brief. „Iets geschikts... wel waarachtig, het lijkt me juist verduiveld aardig!" Hij sloeg een blaadje om,zoekend, las dan overluid:
„Het is een ruime zolder, goed betimmerd, die met
124



„zijn eiken balken eer den indruk geeft van een oude „zaal. Er is bovenlicht, doordat het een schildersatelier „geweest is, maar dat kan je maskeeren en er is tevens „goed zijlicht.'* „Zie je," onderbrak Lucas zich, „ik stel me voor dat 't er uit kan zien als een Gothische zaal, door die schuin oploopende zijkanten en de zware balken. Vooral 's avonds als er enkel wat kaarsen branden. En eigenlijk moest je dan vuur aanleggen op een ijzeren vuurplaat op den grond.. .* „En dan lekkertjes afbranden met al die houten balken," zei Tine met een moeilijk lachje.
„Nou ja, dat hoeft dan ook niet," gaf hij toe. Hij zocht weer in den brief. „Nu, en dan verder... o ja:
„Het voorgedeelte dat een apart raam heeft, is afgeschoten door een houten beschot.
„Dat zou je als slaapkamertje kunnen gebruiken. En „daarnaast is een klein hokje, dat waarschijnlijk als „keuken dienst zou kunnen doen. De vorige bewoners „gebruikten het er tenminste voor." Hij zag Tine aan. „Wat hebben we méér noodig? En dit zal tenminste niet banaal zijn." „Dat was 't hiér ook niet," dacht Tine, maar ze sprak het niet uit. En terwijl haar woelende gedachten broedden over dit zoo onverwachte, drongen zich al de bezwaren aan haar op, die zij aan deze wijze van wonen verbonden begreep: de hitte in den zomer, de kou in den winter, beide moeilijk te weren zoo onder 't dak, het ongerief, de moeilijkheden bij 't schoonhouden, al die dingen, die een man niet zag. Schuchter opperde zij iets daarvan.
„Och," antwoordde hij onwillig, „ik geloof dat dat allemaal wel mee zal vallen. Zulke dingen schik je immers wel, met een beetje goeie wil..."
125



Tine voelde 't als een stomp; daaraan ontbrak 't haar toch waarlijk niet. Zij staarde langs het bed heen, verweerde zich tegen de opkruipende triestheid, tegen dat beklemmende bange gevoel van te kijken in een zwart gat van onzekerheid wanneer zij aan de toekomst dacht.
Lucas liet zich weer onderuit zakken, vouwde de handen onder het hoofd. Tine zag met wat een stille warme vreugde zijn oogen langs haar wegstaarden. Zij voelde zich eenzaam.
„En dan, denk eens, zoo in 't hartje van de stad..."
Hij sprak voor zich heen in gepeins, Tine antwoordde niet
Eindelijk wendde zich zijn blik weer naar haar toe. Hij beschouwde haar vragend.
„Tine... zullen we dit... zullen we dan nu maar toebijten?"
Zij zweeg; een warreling van gevoelens overstelpte haar. Sterk drongen zich de bezwaren aan haar op; voor haar zouden die 't ergst zijn. Was 't egoïsme wanneer zij die bezwaren wégen liet? Of was 't niet veeleer een dwaasheid ze, moedwillig-blind, te negeeren en aldus de kans te loopen dat 't later misliep, wat ze had kunnen voorzien en voorkomen? „Maar misschien is 't allemaal zoo erg niet, misschien valt 't alles nog mee," weifelde ze.
„Konden we 't maar eerst eens zien..." zei ze zacht.
Ja, dat is natuurlijk jammer," gaf hij toe, „maar daar is nu eenmaal niets aan te doen." Hij strekte zijn hand naar haar uit, trok haar bij zich naast het bed. Zij knielde bij hem neer, deed haar hoofd naast hem op het kussen leunen. „Kom poppetje," vleide zijn stem, „zie het nu eens niet zoo donker in. We zullen 't er heusch wel mooi en gezellig maken. Dat hebben we hier toch ook gedaan! En dan, zijn we dan niet gelukkig waar we samen zijn, waar we met ons drieën zijn?"
126



Zij zag tot hem op met vochtige oogen en kon niet antwoorden.
Dan boog hij zich tot haar over en kuste haar.
„Je jongen zal wel zorgen dat je gelukkig bent en het goed hebt," troostte zijn milde stem.
En in zijn sterke wijde vreugde om dit eindelijk bereikte was geen plaats voor bekommernis, zelfs niet voor het meevoelen met de bange verscheurdheid van haar hart.
Voor Tine werden deze dagen, die zij de laatste wist, een staag zich herhalend, nimmer eindigend afscheid. Wanneer zij stond in het wijde land en opsnoof den geur der heide, wanneer zij op een heuvel, die de donkere rechte dennen droeg, beluisterde de zoemende windruisching in de takken en zag hoe de schaduw-tapijten werden uit- en weer opgerold over het ver weggolvende paars, dan namen haar zinnen zoo fel en hevig dit alles op, dat zij meende deze indrukken nimmer meer te zullen kunnen verliezen.
Het liep tegen het einde van September toen Luuk hersteld beneden kwam en zij een datum voor hun verhuizing konden vaststellen. In het begin van October zou dit zijn. Luuk schreef aan Leo Martijnse, die weer opnieuw zijn hulp toezegde en gastvrijheid aanbood voor den eersten nacht.
Het werd nu in deze allerlaatste dagen een roes van berekeningen en beslommeringen. Lucas, die de afschijning van het komende al over zich voelde, droeg de rustverstorende drukte niet alleen met gelatenheid, maar ervoer deze jachtige en enerveerende toebereidselen als een prikkel en schreef, onder alle herrie door, verscheidene bladzijden aan zijn drama. Al meer voelde hij, nu het diepst verlangen
127



ging bevredigd worden, een zekerheid, een sterk geluk in zich rijzen.
In Tine was nu wel alle innerlijk verzet geslonken tot een stil deemoedigen weemoed. Er was weinig gelegenheid tot nadenken in dezen tijd van inbeslagnemende drukte, ook wilde zij niet meer blijven haken aan wat toch voorbij was, voorbij moest zijn, maar onder alles door bleef haar diepste wezen verwijlen bij al dit, waarvan zij eigenlijk al afscheid had genomen en dat in al zijn teederen luister van herfst haar voor het laatst leek te omvangen.
Het was een morgen als zoovele, gerezen uit een witten vochtigen nevel en langzaam stijgend tot bleek-blauw en goud, dat het wagentje stilhield voor hun deur — voor de laatste maal ónze deur! dacht Tine — om hen weg te brengen naar den trein. De bruine merrie stampte met de hoeven als in ongeduld. In een enkel oogenblik herdacht Tine de weinige malen dat zij, hier wonend, met dit wagentje was meegegaan; de twee of drie keer dat zij in het begin van haar huwelijk naar huis was geweest, een paar andere malen dat zij iemand had afgehaald of weggebracht. En zij voelde, scherper wellicht dan zij het tóen gevoeld had, het rustige verwarmende geluk dat er dan was geweest in het weer terugkomen. Weer naar huisl zong het dan door haar heen, het rustig, warm-veilig, lief-eigen thuis. Nü zou er geen teruggaan volgen.
Zij stapte in het wagentje, nam toen Jantje, in zijn wollen doek gewikkeld van Lucas aan. „Heb je hem goed ingepakt?" vroeg hij nog, bezorgd. „Kruip er wat dieper in, daar zit je meer beschut!"
In rustig-sterken draf trok de merrie aan. Zwijgend en onafgewend bleef Tine uitstaren op wat zij achterliet, afge-
128



sneden als in een vierkante omlijsting door den met zwart zeildoek omspannen open achterkant van den wagen: de al langer uitgevierde lijn van den witten weg tusschen de steeds wijder uitdeinende paarse heidegolvingen, in het midden; op den achtergrond, het donker overboomde dorp, daarvoor, wonderlijk-eigen en toch ver: hun huisje.
Tegen den eersten heuvel op ging het langzamer, dan, vlugger, naar beneden. Het uitzicht was nu verdwenen. Maar bij de volgende hoogere stijging verrees het weer, klein geworden en ver. Het leek een prentje en onwezenlijk. Tot in de nieuwe daling de heuveltop het bedekte, plotseling en nu voorgoed.
Toen voelde Tine Luuk's hand op haar knie. Langzaam, verweg nog met haar aandacht, wendde zij het hoofd naar hem toe. Zijn oogen namen de hare, dringend, sterk, warm. Zijn mond vroeg niets, maar zijn oogen zeiden alles wat hij onuitgesproken liet. Haar blik werd innig en teeder, zacht knikte zij hem toe. Een bereidheid van overgave, een stille offervaardigheid ging haar ziel vervullen. „Ik wil daar gelukkig zijn zooals ik 't hier geweest ben," dacht zij. Wat hieronder leefde was het haarzelf niet bewuste: de willige algeheele overgaaf aan wat ook komen mocht in deze toekomst die zij zag als een zwarte grot van onzekerheid.
Naar nieuwen Opgang. 9
129



vn.
„En nu maak jelui 't je maar gemakkelijk en doet net of je thuis bent," zei Leo Martijnse, terwijl hij met een gebaar dat Tine in zichzelf weer even „opa-achtig" noemde, zijn handen wreef. Hij keek rond in de ruime, doch wat kale en niet zoo heel gezellige huiskamer of hij wat zocht. „Henriet... heb je niets om onze gasten wat te verkwikken? Ze komen zóo van de reis."
„Zeker, er is thee. En over een half uur eten we." Van de ouderwetsche leeren canapé, waar zij zat met Jantje slapend op haar schoot, zag Tine naar de groote blonde vrouw bij het buffet, haar gaaf-blank koel gezicht over haar bezige handen neergebogen. De oogen waren neergeslagen, maar Tine wist ze rustig en koel-grijs. Zij zag naar de groote, mooi-gevormde blanke handen, die, kalm-gebarend en bijna zonder gerucht, het blauwe servies schikten en de kopjes volschonken.
„En nu zullen we allereerst uw jongetje eens in zijn bedje leggen, dan kan u 't zich wat gemakkelijker maken." Henriet Martijnse boog zich over Tine's schoot, waar Jantje zoo rustig sliep als lag hij thuis in zijn wiegje. „Wat een zoet kindje hebt u," zei ze en een vaag glimlachje verwarmde
130



even de stroeve koelheid van haar gezicht .Heeft hij onderweg ook niet gehuild?"
.Even maar," zei Tine, zijn donkere haartjes streelend. „Hij was dadelijk weer zoet."
Hij opende even de oogjes toen hij in het wiegje werd neergelegd, sliep dan dadelijk weer in. Voorzichtig dekte Tine hem toe, plooide het gordijntje tegen het licht. „Wat prettig," zei ze dan, hartelijk, dat u 't wiegje voor hem in orde hebt gemaakt U hebt zoo goed voor ons gezorgd."
Tine zag het gezicht van de vrouw tegenover haar weer effen en koel toen zij antwoordde:
„O, dat heeft niets te beduiden. Ik doe 't met genoegen."
Het klonk zoo afgemeten, haar verkillend in de ooren of juist 't tegendeel was bedoeld.
Aan tafel waar zij wat tot zichzelf begon te komen voelde Tine haar vermoeidheid, meer nog haar uit-'t-evenwicht-zijn. Zij voelde zich onthuis in deze vreemde, kille omgeving, waarvan zij zich met verwondering afvroeg hoe 't mogelijk was dat Leo erin wonen kon, en ze had het smartelijk besef van zelf geen thuis te hebben: „Het oude afgebroken en het nieuwe ken ik nog niet eens. Dat bestaat nog niet voor me." Er was een onwilligheid, een tegenstribbelende schroom in haar wanneer zij dacht aan haar eersten gang, morgen, naar wat haar woning worden zou, terwijl zij toch brandde van benieuwdheid om te zien, om te weten wat van dit zonderling interieur zou te maken zijn.
Zij at weinig. Ze luisterde afgetrokken, toch zonder een woord te missen, naar het in hoofdzaak tusschen de beide mannen gevoerde gesprek en onderging als iets dat even ver en vreemd aan haar was als heel deze omgeving Luuk's verhoogde stemming, die zijn woorden luchtig en druk deed zijn.
131



Je moet er vanavond niet meer heen gaan," sprak Martijnse's zekere stem. „'t Is nü al bijna donker. Morgenochtend zoo vroeg als je wilt. En ik kan me dan wel een paar uurtjes vrij maken om je te assisteeren. Daar heb ik op gerekend."
.Best," zei Lucas. .Daar zal ik me dan maar aan houden. Ik heb anders niet zoo heel veel geduld meer."
Een gtonlachje vergleed in Martijnse's baard, hij keerde zich naar Tine:
.Ben je ook niet nieuwsgierig, Tine, naar je nieuwe tehuis?"
Ja zeker," antwoordde zij, maar ze hoorde zelf het onzekere in haar stem, den weerklank van haar innerlijke onzekerheid. Zij zocht naar een woord dat wat blijder, enthusiaster klinken zou, maar het wilde haar niet over de lippen en ze zweeg met neergeslagen oogen en een hulpeloos, beklemd gevoel of zij temidden van enkel vijandige vreemden zat.
.Natuurlijk," zei Leo, .ik kan me ook voorstellen dat jullie er gauw aan den gang zult gaan morgen."
,Dat beloof ik je!" lachte Luuk. ,Hè Tine.., we zullen ons wel weren 1 God, ik stel er me zooveel van voor! Iets heel aparts wou ik ervan zien te maken!"
Tine knikte hem toe, haar lippen moeilijk bedwingend. Luuk leek een vreemde, behoorend bij die anderen, tegenóver haar. Zij liet haar oogen van hem wegdwalen, keek, met maar half bewuste aandacht naar Henriet aan de andere zijde der tafel die zich met haar twee kleine meisjes bezig hield. Juist trof haar het moederlijk neerbuigen van het blonde hoofd, toen hoorde zij de stem rustig en ietwat slepend, haar toespreken:
,U moest liever niet dadeüjk morgenochtend al mee gaan. Wacht u liever tot in den namiddag, als 't er eerst wat
132



toonbaarder is gemaakt Zoo'n eerste aanblik vanpas ontruimde kamers valt nooit mee."
Een gloed drong Tine naar het hoofd, bonzend in haar keel, brandend achter haar oogen. Een weeke, onmachtigmakende schreiensdrang, benam haar de woorden. Hulpeloos, haar lippen bebijtend, blikte zij naar Lucas.
„Nou..." weifelde hij, „voel je daar wel veel voor."
Het schrijnde door haar voelen, zonder dat zij het precies zou hebben kunnen verwoorden: die vreemde vrouw begreep dat wat Luuk ontging.
Maar Martijnse viel in, vaderlijk beslist:
„Ja ja ja, mijn vrouw heeft gelijk; ik zou dat zoo maar doen."
Tine voelde haar stem met moeite herwonnen.
„Ik zal wel eens zien," zei ze zachtjes. „Misschien is 't wel beter... ook om Jantje..."
Onder het vroeg ontstoken lamplicht, dat den neveligen grijzen herfstavond buitensloot kwam een bleeke behaaglijkheid over haar aanzweemen. Willig had zij zich door Henriet een gemakkelijken stoel laten opdringen, een witrieten leunstoel, die haar bij het binnenkomen al was opgevallen als een in een kamer storend meubel, zooals trouwens heel dit interieur met zijn schaarsche stugge meubels haar kil en onsympathiek aandeed. Maar nu, met den warmenden steun van kussens rond zich, leek deze wijd haar omvangende stoel haar een oord van veiligheid en rust Ledig zat zij daar, zonder de minste behoefte aan dadigheid, loom wegzinkend in deze eerste gedachten-looze rust van heel dien dag. Luuk was met Martijnse nog even uitgegaan, de twee kleine meisjes, blond allebei als de moeder, zaten naast elkaar aan de tafel te spelen. De roode gloed
133



van het tafelkleed sloeg tegen haar gave blanke gezichtjes op. Met een glimlach sloeg Tine het spel van haar kleine rose vingertjes gade en het ernstige kijken van haar bezige blauwe oogen. En zij dacht weer met een plotselinge aanzwelling van warm geluk, diep in zich, aan Jantje, hoe bij spelen zou wanneer hij zoo groot zou zijn. ..
Tot de stem van het grootste meisje haar deed opschrikken ; een helder hoog geluidje in de kamer, waar de avondstilte waarde:
„Moe ... Moetje... luistert u nou 's... Nou heeft Lisetje..
„Nietwaar... * verweerde zich het kleinste lijzig, de groote, blauwe oogen wijd opgeslagen, ,'t is geeneens waar, Moe!"
Weer trof Tine het moederlijke gebaar waarmee Henriet zich over de kinderen boog. Haar stug koel gezicht leek zachter en warmer, haar stem inniger van klank. „Je mag niet klikken Hannie! En jij niet plagen, Lisetje; dat weet je wel." Zij trok het schortje af van het kleinste, wond van het blonde haar van het oudste meisje een krul om haar vinger.
Levendig plotseling zag het kind tot haar op, keek dan naar Tine.
„Mag morgen het kleine jongetje met ons spelen?" Zij zagen elkaar aan, Tine en Henriet en glimlachten. „Nee," zei de laatste, „dat gaat niet. Het jongetje is nog veel te klein."
„Och!" pruilde Lisetje, met een klein genepen mondje van spijtigheid.
Aan de leege tafel zette Henriet zich met haar verstelwerk, een mandvol; Tine voelde de sfeer van huiselijkheid die dit schiep. „En ik zit er maar zoo lui bij!" dacht ze,
134



maar ze miste de kracht om haar hulp aan te bieden.
Zij spraken weinig, meest waren daar alleen de kinderstemmen in de kamerrust. En Tine beschouwde het blonde stille hoofd van Henriet, zooals het nu gebukt was over haar werk, de scherpe wrange trek dieper ingebeten om de mondhoeken. En zij peinsde, week ontroerd in haar overgevoeligheid van dezen dag, over de tragedie van dit vrouwenleven: zij had haar man niet gelukkig kunnen maken, wat hij gemeend had in haar te zullen vinden, had zij niet bezeten, maar zelf was zij door dit niet geven kunnen ook arm gebleven ... geven maakt rijk ... en hoeveel van wat zij verwacht had was zij zelf tekort gekomen? Nu leek alle zachtheid die haar restte voor de kinderen te zijn.
Tine sloot haar oogen die warm voelden van wellende tranen, dan hoorde zij de rustige koele stem: „U moet vroeg naar bed gaan vanavond, u is moe." Het flitste door haar denken: .haar stem is koel en haar gezicht... maar haar hart is warm. Maar niemand ziet 't..."
„Ja," zei ze zacht, dankbaar. „Maar zeg toch Tine tegen me..."
„Dat is goed," zei de andere kalm, en zij sloeg de oogen weer neer over haar werk of 't gesprokene haar eigenlijk niet raakte. En ze zei ook niet: „En noem mij maar Henriet" ...
Later in den avond kwamen de beide mannen thuis, Leo Martijnse rustig-opgeruimd als immer, Luuk met in zijn oogen die diepe tintelende glanzing, die er heel dien dag nog niet uit was geweest. Hij boog zich over Tine, en zij voelde de blijheid gedempt uit heel zijn wezen laaien.
„Schattie van me," fluisterde hij, innig zijn stem, „ben je nu wat uitgerust?"
135



„O ja," antwoordde ze. Hij kuste haar.
„En verlang je er ook een beetje naar dat ons huisje in orde is en we er samen intrekken?" Haar oogen glansden warm naar hem op. „Ja ja, dat weet je wel."
„En dan werken 1" fluisterde hij, terwijl hij haar losliet. Ze zag zijn gezicht als verheerlijkt.
Het liet dien verderen avond een sterker en gelukkiger gevoel in haar dan zij dien dag gekend had. Diep-in was het rustig in haar geworden, een warme zingende rust Stil, slechts nu en dan met een enkel woord zich erin mengend hoorde zij het gesprek aan, dat alweer hoofdzakelijk tusschen Leo en Lucas gevoerd werd. Het liep, in soms geleidelijke, soms grillige wisseling, over wel heel uiteenloopende dingen. Het leek de voortzetting van hun op de wandeling gevoerd gesprek. Zij zag, tegen Leo's rustige geanimeerdheid, Luuk's bruisende sterke levendigheid, het opglanzen van zijn oogen, het nerveus gebaren van zijn handen, de gretigheid waarmee bij elk nieuw onderwerp aangreep, of hij, tot berstens vol, nu eindelijk alles in éenen wilde uitzeggen. Zij besefte wat hij ontbeerd had en nu eindelijk vond. Ze peinsde: wij hebben toch ook altijd van alles samen besproken, ook déze dingen. Maar 't is waar, wij waren altijd samen, wij leefden te veel in dezelfde sfeer, we konden elkaar niets nieuws meer aanbrengen. Dit is een nieuw contact Wat is hij gelukkig 1
Zij voelde haar eigen belangstelling stijgen, sprak al vaker mee, gaf haar soms gereede, soms weifelige meening, bestreed die van een ander of luisterde, zich gewonnen
136



gevend, naar een felle kantige uitrazing van Luuk, een rustig-overtuigend betoog van Leo.
Tot zij plotseling als een verkilling voelde het stage zwijgen van Henriet. Of zij er niet bij hoort! sneed het door haar heen. Zij waagde een vluchtigen blik naar het stroef-bleeke gelaat onder het gladde blonde haar. En zij voelde wat zij trouwens al wist: op dit terrein waagde deze vrouw zich nooit, dit was een afgesloten gebied voor haar. Zij hoorde Leo's zakelijk gedocumenteerd betoogen langs haar heen gaan, het pakte haar niet meer, zij voelde alleen als een plotseling schrijnend wee de eindelooze triestheid van deze levens, gedoemd tot een samen eenzaam-zijn, voelde ook de schrijning van dit: het geestelijk geluk van hun drieën in de vruchtbare uitwisseling der ideeën en de buitengeslotenheid der vrouw. Er stak haar iets dat berouw geleek. Zij liet het gesprek langs zich heen gaan, schoof instinctief haar stoel wat terug van de beide mannen, naar den tafelhoek waar Henriet zat.
Zwijgend staarde zij op den berg verstelgoed, op het nette stapeltje gestopte kousen, dat almaar aangroeide. „Wat 'n werk toch!* zei ze dan zachtjes, met een gevoel als deed ze een boete. „Ja," zei Henriet rustig, „er is heel wat te doen voor vier paar slijtende beenen." Zij zag Tine even aan, in haar oogen weer de oude koele gereserveerdheid; de warme innigheid, die soms, een enkel moment, Tine erin gevoeld had, verdwenen. „Ik had thuis ook altijd zooveel," ging Tine, schuchter bijna, verder. „Daar was 't meestal voor zeven menschen." Even doorflitste haar het visioen van thuis en hoe zij, in de stille avondkamer, had zitten zwoegen over manden vol verstelwerk. En zij zag het moede lijdende gezicht van Moeder. Het oude verlangen kroop weer op,
137



sterk en smartelijk. „Moeder was toen meestal al ziekelijk. Zoo kwam bijna alles op mij neer. Ik kan me nooit goed voorstellen hoe dat nu... nee, niet dat ik geloofd heb dat ik onmisbaar was, maar 't is zoo'n vreemd idee nog altijd, dat 'n ander..." Zij voelde een prop in haar keel, zweeg. Zacht voelde zij de grijze oogen op zich rusten. „Ja," zei Henriet, en weer trilde even in haar stem, een klankje van innigheid, „het is wonderlijk te denken dat een vreemde zorgt voor allerlei dingen waar je zelf zooveel jaren voor gezorgd hebt."
„Juist," zei Tine stil, „dat is het" En in een warm-wellende behoefte om te spreken over dit alles met deze vrouw, vertelde zij van.thuis, van de zorgen en beslommeringen, van Moeder...
En als iets dat teeder ontroerde, voelde zij dit spreken als een band die zich weefde tusschen die stille vrouw en haar.
Uitziend, voor zij naar bed gingen, uit het raam van hun slaapkamer over het wonderlijk ongewende uitzicht over wegwijkende ongelijke daken met een brok hemel erboven, flitste vluchtig deze dag in zijn velschillende onderdeden aan haar geest voorbij: het weggaan van ginds, vooral de rit in het wagentje door de heuvelende heiden, de reis, het hier aankomen, de middag en de avond, Leo, de kinderen en Henriet. Het meest Henriet Een warm meegevoel vervulde haar. „Zij is goed," dacht ze, „maar zij kan het niet toonen. Ik stoot mezelf ook telkens aan haar kille stugheid. De kinderen alleen weten wel beter."
Ia bed, het donker over haar heen, dwaalde haar denken er weer van af. Zij dacht aan het nieuwe tehuis dat zij morgen zien zou en aan Luuk. Wat is bij gelukkig! peinsde
138



ze verteederd. Ze dacht aan zijn werk, aan den feilen drang die op 't oogenblik in hem ziedde en haar denken was een hevig-innige bede. En zij dacht aan Jantje en dat zij nu morgen niet met hem wandelen zou over de paarse golvingen van de heide.
Zij tuurde weg door het raam, waarachter haar aan het duister nu gewende oogen den hemel zagen. De wolken waren afgedreven, maar er hing een mist die de sterrentinteling slechts flauw doorliet.
En wegglijdend in den slaap trachtte zij nog zich voor te stellen hoe nu in de witte dampen de hei zou liggen en hoe, wanneer zij den weg afkwamen, hun huisje zou komen opdoemen uit den mist.
Laat in den avond keerde Lucas huiswaarts uit de vrij afgelegen buitenbuurt waar de Martijnses woonden. Hij liep met vlugge positieve schreden die opklonken tusschen de steenen huizenwanden, waar — het was het buitenste gedeelte der stad — bijna niemand meer ging. Maar tegen den nachtdonkeren hemel sloeg een rosse gloed op, of ergens een brand woedde: de afglans van de lichten in het hart der stad.
Een lichte warme opwinding, als een beginnende beneveling, vervulde zijn hoofd en zijn leden. Het leek hem, terwijl zijn voeten hem voortdroegen, dat zijn lichaam alle gewicht verloren had, dat er geen zwaarte meer te overwinnen viel en geen ruimte. Hij voelde zich rijk en buitenmate gelukkig.
Hij dacht aan Leo Martijnse en het gesprek dat zij dien avond gevoerd hadden. Toch een bizondere kerel, die Martijnse! Daar zat fond in en een zuivere en scherpe aan-
139



voeling van allerlei dingen. Maar altijd bedachtzaam, altijd zoo'n beetje bang zich ... eh ... aan koud water te branden. Spontaneïteit, dat was 't wat hij miste. Nou ja, éen mensch kon niet alles hebben! Hij stapte een stoep af, stak een plein over, dat, met een groot groen perk in 't midden, leeg lag en verlaten onder de hooge, vaag besterde najaarsnachtlucht. Op een bank zat een man, de handen in de zakken, het hoofd, diep in jaskraag en pet, op de borst neergeknakt, de beenen in onbeheerscht gebaar ver vooruit gestoken.
„Hij zal er dan ook wel nooit toe komen om te breken met wat hij heeft en zich een heel nieuw bestaan op te bouwen. Enfin, misschien maar gelukkig — al zou er in andere omstandigheden waarschijnlijk iets uit hem groeien dat nu naar den bliksem gaat — als hij 't spontaan élan tot zoo'n vrijmakende daad mist, dan bracht hij er toch niets van terecht."
Toen hij een straathoek omsloeg schoof met zoemend gesnor een gele van binnen hel verlichte wagen van de electrische tram aan hem voorbij; over de wegijlende ijzeren rails vergleed snel het vluchtige licht naar het wegdonkerende straateinde. Lucas glimlachte, zijn oogen glansden het donker tegen. „Anders zat ik op dezen tijd midden in de stilte van de groote heide in mijn stille huiskamer of ik lag al in mijn bed... en nü ga ik nog de drukte tegemoet, het leven..."
Van lieverlee waren de straten die hij ging wat levendiger geworden. Volkswijken waren het met veel kleine, niet overdadig-verlichte volgepropte winkels van goedkoope artikelen: eetwaren, kleeren, huishoudelijk gerei. Er was nog wat vertier van laat-neringdoenden, van opgeschoten
140



jongens, van meiden, die uitgedost nog, met brutale opzichtige snoeten onder zwierige kapsels, nog een praatje maakten en wat lonkten. Maar bij sloeg een zijstraat in om terecht te komen op een nu weer stillere gracht, zóo het moment van altijd weer nieuwe verrukking, wanneer hij zich in de volle drukte storten ging nog even vertragend.
Hij zag op naar het brok lucht dat tusschen de twee huizenrijen hing gespannen. De vage sterrentwinkeling verloor zich in een ontzaglijke hoogte. Hij dacht, hier waar het nog eenzaam was, aan de eenzame groote nachten over de heide. En hij dacht aan zijn drama. Hij had er trouwens bijna heel den avond aan gedacht, onder zijn gesprek met Leo Martijnse door. Een breeder zwaarder geluk viel in hem dan de koortsige opwinding van zooeven. Hij stapte langzamer en luisterde naar de af- en aanglijdende windruisching in de boomen langs het grachtwater. En intusschen omvatte en omtastte zijn denken deze schepping, diep in hem gaaf en af. O, hoe week en willig lag zij onder zijn handen nu!
Toen braken in de ijle stilte boven zijn hoofd de groote gave klanken van het carillon uit. Hij luisterde overgegeven naar het vertrouwde warme geluid in den nacht. Dan de klok. Al elf uur! Tine zou zeker al in bed liggen.
Een brug over, een korte zijstraat door, nu was hij in de drukte. Die was al wel geluwd nu, toch was in een tweetal, drietal straten het schuifelend va-et-vient nog levendig genoeg. En de café's zaten nog vol.
Hij zag het aan met diep-in glanzende oogen. Hij was dicht bij huis nu, maar hier lokte nog het leven. Zonder lang zich te bedenken stapte hij een der café's binnen waar hij in een niet te lichten hoek een noodend plekje leeg
141



had gezien. Er was een vreemd, licht-opwindend gevoel van vrijheid, van met-gebonden-zijn in hem toen hij, alleen gezeten aan het ronde marmeren tafeltje en uitziend in het clair-obscuur van de niet meer door winkels verlichte straat, zijn bier bestelde. Toch dacht hij ook even aan Tine. Vluchtig overwoog hij: Tine zou hem dit allerminst misgunnen. En nu was het tóch laat, dus dan deed een half uur er ook al niet aan toe. Verder ging zijn peinzen niet, zijn aandacht was weer voor het lichte leven rond hem, terwijl daaronder zijn gedachten voortwerkten aan wat in hem leefde. Totdat dit laatste zijn aandacht van de omgeving wegtrok. Dan zocht hij in zijn zakken naar een stuk papier, vond een ouden brief en begon op den leegen achterkant daarvan te schrijven, korte notities naarmate die hem invielen, vlug en nerveus eerst, dan langzamer en vaster. Hij schreef tot hij al het blank van het papier verbruikt had en bovendien nog de achterzijde van het couvert en een visitekaartje, dat hij in zijn zak vond. Toen zat hij roerloos achter zijn nog bijna volle glas bier en staarde weg zonder te zien. Dan brak weer het diep-en-helle geklink-klank los van het carillon, waarachter de twaalf zware galmen dreunend in de lucht vervloeiden. Hij dronk zijn bier uit, betaalde en ging.
Toen hij thuis in het zwarte duister de vier hooge trappen was opgescharreld, en, de deur achter zich gesloten, een lucifer afstreek vond bij de kamer leeg. Natuurlijk, Tine was naar bed. Hij liep dadelijk door, gluurde behoedzaam in de kleine donkere slaapkamer, waar nu, door de half-open deur een breede lichtbundel van binnen inviel, waar bij het gas had aangestoken.
Hij zag op het schemerige wit van het kussen Tine's donker
142



hoofd zich onmiddellijk naar hem toewenden, en, naast haar nu en zich over haar buigend, zag hij haar zachten glimlach. Hij kuste haar, was zich dan plotseling onaangenaam bewust, dat bij naar bier moest ruiken.
«Kindje, lig je nog wakker ? Heb je nog heelemaal niet geslapen?"
Ze hield zijn hand.
„Nee... ik kan niet slapen hier, als ik alleen ben. Zoo'n vreemd huis, met zooveel dat onder éen dak woont... Ik was maar naar bed gegaan omdat ik moe was."
Zij liet het hoofd weer neer op het kussen. „Maar 't komt er niet op aan, hoor," zei ze als troostend. „Nu kom je toch ook gauw?"
„Ja zeker," beloofde bij, „dadelijk." En hij streelde, vluchtig, haar weggolvend haar.
Terug in de kamer haalde hij zijn papieren uit, draalde, las, wijzigde, schreef op een smal wit randje hier en daar nog een korte notitie bij.
De hangklok sloeg half een.
Dan met een spijtig-ongeduldigen zucht borg bij alles weg en ging naar Tine.
'45



vin.
Lucas was met wat bij van „hun zolder" had gemaakt volkomen tevreden. En Tine moest het toegeven: het was haar meegevallen. Het ruime langwerpige vertrek droeg alleen in zoover het uiterüjk van een zolder, dat de wanden niet recht omhoog gingen en door een plafond werden gedekt, doch dat zij ongeveer op manshoogte of iets hooger, schuin tot elkaar liepen, terwijl zware eiken balken, die voor dit holle puntdak een nuttelooze schoor leken, door hun donker en verweerd uiterlijk den eerbiedwaardigen ouderdom van het huis verrieden. Er was, blijkbaar door den vorigen bewoner, aan de zijde waar men binnenkwam, een behoorlijke afschutting gemaakt met een tamelijk solied-uitziende deur en dit vooral was Tine een pak van 't hart geweest, daar zij zich steeds in haar verwachtingen van het nieuwe tehuis: „een zolder", had voorgesteld bij eventueel bezoek, na een voorafgaand gestommel op een steile trap, de hoofden der bezoekers als uit den grond te zullen zien oprijzen. Het bovenlicht hadden zij gemaskeerd met een gelen lap, wat een warmen zonnigen schijn gaf binnen en voor de twee groote zijramen, die uitzicht gaven over een wegwarreling van daken met de boomen van een plein daarboven uit en daar weer
144



achter een fijn-opspitsende kerktoren, voldeden, handig door Tine vernaaid, de paars-en-geel-geblokte gordijntjes van de drie ramen in hun oude huisje. Luuk had zijn boekenplanken weer vertimmerd, daar zij hier, om het schuin toeloopen der muren, lager en breeder moesten zijn. Zij hadden waar dit het meest noodig was de natuurlijk onbehangen wanden bedekt met wat zij aan lappen bezaten, welke voorraad voor dit doel volkomen ontoereikend zou zijn geweest, zoo niet hun voorganger, de door hem aangebrachte bekleeding van den raamloozen wand, een donkere paarsig-roode katoenen lap, grootmoedig of onverschillig, had achtergelaten. Luuk had aanvankelijk gesproken van „het ding eraf gooien,'' het was niet nieuw meer, had hier en daar een scheur of een verfsmeer en de kleur beviel hem met. Maar Tine's protesten en ook de overweging dat zij anders met een kalen onooglijken muur zouden zitten, deden hem op zijn besluit terugkomen. De kleur, zoo gedempt en warm in het avondlicht, bleek trouwens allerminst te storen en Tine had de meeste ongerechtigheden handig bedekt. Een grief bleef haar de vloer, die, ongelijk, afgeloopen en versleten, ondanks alle zorg eraan besteed nooit toonbaar wilde worden. „Laat toch dat geboen!" had Luuk soms kregel gegromd. „Wat kan jou die vloer schelen! Zulke burgers zijn we toch niet" Tine klaagde er niet meer over en boende ook niet meer zooveel, maar het bleef haar een doorn in 't oog. En de mat de mooie roomkleurige mat met de gele, groene en paarse motieven, die hun oude kamer zoozeer had gesierd, hier leek ze onooglijk, slordig liggend op den bultigen ongelijken vloer, te klein in deze groote ruimte.
Behalve het tamelijk armoedige gaslampje dat aanwezig bleek, midden in het vertrek hangend, had Luuk aan een
Naar nieuwen Opgang. i<f
H5



der zware balken in een hoek hun oude wit-porceleinen petroleumlamp opgehangen. Dit schiep gezelligheid, ineens! Zij zetten daar hun tafel, de stoelen er omheen, den divan tegen den wand met het hoofdeinde in den hoek. Het werd vooral voor Tine, een apart, het meest eigerdijke tehuis, overdag met Jantje's wieg voor het divanhoekje, 's avonds met den warm-innigen lampschijn alleen over dit als afgebakende plekje.
Onder het gaslampje, welks schamele armoedigheid onder een oud gebloemd zijden lapje schuil ging, had Luuk zijn werktafel geplaatst. Zittend daarachter had hij het oog op zijn boekenrijen aan den tegenoverliggenden wand, terwijl dicht bij hem, als een nieuwe sier in deze nieuwe omgeving, een groote oude groen-trijpen leunstoel, die voor deze grootere kamer zijn moeder hem had toegestuurd, de genoeglijk breede kussenarmen wijd openbreidde.
„Dit is mijn apart werkvertrek," had hij schertsend gezegd, maar inderdaad kwam het al vaker voor dat hij, toegevend aan zijn sterker wordende behoefte aan alleen-zijn bij zijn werk, ook 's avonds daar zitten ging. Dan draaide Tine de petroleumlamp zoo laag dat zij er juist nog bij kon lezen, om bij deze dubbele verlichting toch maar zoo weinig mogelijk olie te verbranden.
Tine had aan Lucas weinig dezen tijd. Als een overweldiging was na die eerste dagen van noodzakelijke installatiebeslommeringen, de werkdrift in hem uitgebarsten. De vreemdheid, de nieuwheid van de omgeving, van zijn leven schenen hem niet te deren of te ontwrichten, integendeel, hij hield het stuur van zijn dagen vast, doorleefde de uren welbewust in stagen arbeid, ze passend in elkaar, gaaf en raak en zonder tijdverlies. Zij zag zelfs zijn uiterlijk veranderd: zijn
146



oogen scherper van glans, zijn mond en kin vaster en rustiger van lijn geworden. Vaak voelde zij zich eenzaam, kilverlaten in al dit vreemde waarin zij zelf haar weg moest zoeken, Luuk, strak-rechtaf zijn eigen leven levend naast het hare, en toch, ondanks dit, ondanks het smartelijk terugverlangen naar wat achter haar lag, ondanks het schrijnend besef van in veel achteruit te zijn gegaan, gevoelde zij zich tot op zekere hoogte gelukkiger dan zij ginds was geweest. Want te scherp waren in haar geheugen gebrand de dagen van marteling, wanneer zij voelde Luuk's worsteling om wat buiten zijn bereik lag, wanneer haar striemde zijn kwade luim of kwelde en beangstigde zijn dofheid. Nu was alles zoo goed. Zij zegde en herhaalde 't zichzelf met een zachte ontroering: het was goed zoo; wat minder prettig was zou wel wennen, wanneer het beste gewonnen en behouden bleek.
Wat te doorworstelen viel bleek anders zwaar genoeg te wegen. Een vreemde stad, waarin zij weinig of niet wegwijs was, en die haar het beste kon op weg helpen, Henriet Martijnse, woonde heel aan den buitenkant, een half uur trammen ver. Het was haar natuurlijk niet mogelijk om midden in den morgen, wanneer zij niet van Jantje en van haar eten weg kon, „even gauw" naar Henriet te gaan om een inlichting die zij noodig had. Dan moest zij wel eens haastig iets gaan koopen in een winkel, waar de dingen duurder waren dan de huishoudbeurs kon lijden, want zij had niet de intuïtie van sommige vrouwen, die als bij instinct, voor elk artikel dadelijk den goeden en goedkoopen winkel' vinden. „Waarom vraag je haar dan ook niet alles wat je weten wil, wanneer jullie eens bij elkaar bent?" vroeg Luuk eens kortzichtig, snel-geërgerd. „Hoe kan dat nu?" verdedigde Tine zich zachtjes, „je weet toch op een oogenblik
147



niet alles precies vooruit." Toch, dit wende, langzamerhand leerde zij ook hier wat ze weten moest. Wat niet wende dat waren de trappen, de vier hooge uitgesleten trappen, die knauwende, kwellende, moordende trappen. Hoe dikwijls vielen ze niet op en neer te loopen op een dag, vooral in den morgen, „'t Is de ongewoonte," hield ze zich troostend voor wanneer ze haar knieën voelde trillen van moeheid. „Het zal wel wennen." Maar het wende niet.
Toch vermocht zij deze dingen, als iets dat haar diepere aanvoeling van gelukkig of ongelukkig-zijn tenslotte onberoerd liet, van zich af te zetten. Sterker drong zich echter, nu zij weer in haar evenwicht begon terug te komen, het oude verlangen naar haar moeder in haar op en zeker zou zij al lang eerder tot de eindelijke vervulling van haar wensch zijn geraakt, zoo niet een vage en geheime zorg om Jantje, die zij noch achterlaten, noch meenemen durfde, haar van de reis weerhouden had. En dit te eerder waar de laatste berichten omtrent Moeder nogal geruststellend luidden.
Zij wist zelve niet goed te zeggen wat het was dat haar om het kind ontrust deed zijn. Sinds de schijnbaar vluchtige woorden van den jongen dorpsdokter haar bange waakzaamheid hadden gewekt, beschouwde en omdacht zij alles van het jongske met een meer dan gewone oplettendheid. Zij zag angstvallig toe of de tengerheid van zijn leedjes zich nog niet wat ronden ging, zij lette op de fleurigheid van zijn lachjes en gebaartjes, op zijn eetlust, zijn slaap. Dan wist zij soms zelf niet of het verbeelding was wanneer zijn lichaampje eer brozer leek te worden dan steviger, wanneer zij vond dat hij stiller in zijn wiegje lag en minder vaak en vroolijk lachte. Wat intusschen een
148



feit was, dat was dat hij onbetwistbaar vaker huilde dan hij buiten ooit gedaan had.
Vooral in de stille avonden was haar dit een kwelling, wanneer Luuk, op dreef in de lamplicht-atmosfeer, de invretende stoornis van het kindergeschrei slecht kon hebben. Zij legde dan meestal haar werk maar neer, trachtte in de slaapkamer bij zijn wiegje hem te sussen en eindigde wanneer dit niet hielp — en het hielp vrijwel nooit — met hem op te nemen en in een doek gewikkeld in haar armen neuriënd in het kleine vertrekje op en neer te dragen. Zij wist wel dat zij het kind daarmee verwende, maar vond in haar gekneld-zijn geen anderen uitweg.
Na een pooze aarzelen, schromend hem uit zijn werksfeer te trekken, sprak zij er met Lucas over, zegde hem eindelijk haar toch maar vaag-omlijnde bezorgdheid uit. Het viel haar mee dat hij geen ongeduld toonde voor haar klacht die weinig grond scheen te hebben, zooals zij had verwacht, maar aan een anderen kant verscherpte zijn gereed ingaan op haar angstige vermoedens nog haar ongerustheid.
«Laat een dokter komen," stelde hij voor. «Vraag maar aan Henriet wie zij voor de kinderen hebben, 't Is trouwens toch wel goed om vast eens te weten naar wie je toe kunt loopen in geval van nood."
Zijn woorden hadden haar angst meer opgejaagd dan gesust Zij liet den dokter komen, legde hem zoo goed zij kon haar vage angstgevoelens uit, herhaalde wat de dokter in hun dorp van het kind had gezegd en wachtte naast het wiegje, haar oogen vast aan zijn gezicht geklonken, de woorden die hij spreken zou. Het was geen jonge man meer, een vijftiger, heel zijn wezen ademde die ingehouden dadigheid, die bedwongen haast van een dokter met drukke
149



praktijk in een groote stad. Tine voelde het en het enerveerde haar. „Hij let niet op hem, hij heeft geen tijd voor hem!" sneed het door haar heen. Toch moest zij toegeven dat hij het kind nauwkeurig onderzocht had.
„Ik vind niets," zei hij eindelijk, „absoluut niets. Het ventje is gezond, maar ... ja, 'n beetje teer dat is zoo. De voedingsvoorschriften van uw dokter daarginds zijn goed, die kunt u blijven volgen en van lieverlee wat versterken. En dan de buitenlucht, u moet maar veel met hem naar buiten gaan als 't weer het maar eenigszins toelaat."
Zijn woorden hadden haar wel iets gerustgesteld, maar scherper en smartelijker dan ooit had zij weer betreurd de zonnige heide, het groenig-gouden loofbosch, de geurendwarme dennenbosschen, heel dat verloren paradijs.
Van nu af ging zij, bij goed weer, elk uurtje dat zij voor hem vrij kon maken met Jantje naar buiten. Dan sjouwde ze zwoegend, wanneer Luuk niet thuis was of wanneer zij hem niet uit zijn werk wilde halen, den kinderwagen de vier trappen af, dan, na een haastig weer naar boven hollen, het kind. Langs den kortsten weg zocht zij dan de rustige zonnige grachten of een stil beboomd plein. Zoo lang mogelijk uitblijvend om hem maar van de nog milde najaarslucht te doen genieten, moest zij zich dan ten slotte vaak nog haasten om op tijd thuis te zijn, en zag dan al lang van te voren op tegen de marteling van de vier knauwende trappen.
Maar het leek haar toe dat Jantje wat flinker werd, dat zijn fijne snuitje wat meer kleur kreeg, zijn lachjes kraaiender werden en overvloediger, de gebaartjes van zijn zich rondende leedjes wonnen aan resoluutheid en kracht. Van dat oogenblik leken haar alle moeiten gering. Zij deed al het werk vlugger en gemakkelijker, vond meer tijd nog voor
i <;o



Jantje en verdiepte zich, onder dit alles door, in Luuk's werk, waarvan hij haar zoo nu en dan met een enkel woord iets vertelde.
Hij werkte in dezen tijd, in tegenstelling tot vroeger toen hij vaak moeizaam had moeten zwoegen voor wat hij bereiken wilde, met een bijna spelende gemakkelijkheid. Het leek of alle gedachten die stroef en vast in hem hadden gelegen, losgewoeld waren en slechts wachtten op zijn greep. Hij schreef nu weer geregeld zijn wekelijksche artikeltjes voor «Het Algemeen Nieuwsblad," luchtige vluchtige soms geestige causerietjes, waartoe hij zichzelf vroeger nooit in staat zou hebben geacht, werkte ook weer bij tusschenpoozen aan zijn literaire studies voor «De Spiegel," alleen zijn meer dan half-voltooide roman bleef liggen en niets kon hem bewegen dit werk weer op te nemen. Maar de alleene en onverdeelde aandacht van zijn heele wezen, zijn liefde, veel sterker dan hij ooit uitsprak, het stil omdroomen van zijn diepste gedachten, zijn teeder-innigste en stormendverruktste voelen was voor zijn drama. Hij werkte er langzaam aan en bedachtzaam, als met ingehouden passie, scherpzuiver proevend iederen zin, elk woord. Dag aan dag opnieuw doorleefde hij het grootsch gebeuren van zijn wordende schepping.
Met dat al waren hun inkomsten in dezen tijd gering, want buiten de wekelijksche artikelen in «Het Algemeen Nieuwsblad" en zoo nu en dan — lang niet iedere maand — een studie in «De Spiegel" publiceerde hij niets. Het werd al meer het groote werk, waaraan hij arbeidde, dat al de spanning van zijn geest, al de daadkracht van zijn lichaam eischte.
Hemzelf deerde deze financieele kant van de kwestie
'5i



trouwens weinig, of juister, hij ging aan zijn aandacht voorbij. Tine echter, die er dagelijks mee te maken had en, wijl zakehjker in die dingen dan Luuk, van den aanvang af de geldelijke aangelegenheden had beheerd, voelde een nieuwe beklemming haar hart omnijpen als zij bevond, dat er meer, veel meer uitging dan inkwam, dat hun kleine bezitting, toch al verminderd door de onkosten voor haar bevalling en voor de verhuizing, sterk aan het interen was. En hun leven kwam zooveel duurder hier dan buiten; de huur hooger, natuurlijk ook de belasting, en al wat zij noodig hadden aan allereerste levensbehoeften betaalde zij ongeevenredigd veel duurder dan zij het ginds had gedaan.
Toch had zij nog niet den moed om met Lucas hierover te spreken, of liever, zij wilde om zijnentwil geen gehoor geven aan haar toch zoo sterk verlangen om deze benauwende zorg met hem te mogen deelen, zich aldus ontlastend van een deel dier kwelling. Zij wilde om niets hem hinderen in de strakke opvlucht van zijn geest, vreesde bovendien zijn houding tegenover deze kwestie, waarvan toch weinig steunend meevoelen, veeleer een verwijt aan haar „benepenheid" en altijd „piekeren" zou te wachten zijn. Zoo zweeg zij en droeg ook dit alleen, de eene zorg sussend met de andere: haar nooit geheel geluwde angst om Jantje, haar nog immer onbevredigd verlangen naar Moeder en, geniepigbenauwend over deze twee groote dingen heen, de dreigende geldzorg.
En in Lucas was, ononderbroken, als een voortschrijden zonder om- of terzij zien, de stage opgang naar het Eene.
Langzaam besteeg Lucas de breede steenen trap in het groote kantoorgebouw van Van Loenen's Uitgevers-Maat-
152



schappij. Als een stolp van koelte stond het steenen trappenhuis over hem na de atmosfeer van bijna zomersche lauwheid buiten, waarin de ijle herfstboomen ternauwernood bewogen.
Boven in de twee ruime ineenloopende kantoren, waar het door de ramenreeks overvloedig binnenvallende licht menschen en meubelen als opslokte, zocht hij, even ontwend door de donkerte der gangen, naar Leo Martijnse rond en hem niet ontdekkend, liep hij ineens door naar het welbekende kleine privé-kantoor waar hij hem aanwezig vermoedde.
Hij vond hem echter niet alleen, maar in gezelschap van een jongen man, dien hij van aanzien kende als een der jongere scnilders, bezig naam te maken met interessant en heel persoordijk werk, Job Vroeghe. Hij was tevens vast medewerker van „De Spiegel", waarin hij wekelijks zijn knappe, meest on-Hollandsch geestige caricaturen publiceerde.
Het was de eerste maal dat Lucas hem ontmoette.
Hij legde zijn portefeuille op de tafel neer. „Ik stoor toch niet, hoop ik?"
„Welnee, volstrekt niet," kwam Martijnse's rustige stem. Hij wreef zich de handen, een glimlach zweemde in zijn baard. „Maar laat ik jelui even aan elkaar voorstellen..."
Maar de schilder, een stap vooruit doende, viel hem in de rede:
„Die moeite kan je je wel besparen, old fellow. We hebben allang van mekaar gezien wie we zijn en dan kun je die poppekasterij wel achterwege laten. Wat zegt u meneer Lorelius?" En bij stak Lucas een hand toe, een stoeren harigen knuist, die dezen als een klem om de vingers neep.
„Bc geloof anders, meneer Vroeghe, dat u onzen vriend van een genoegèn berooft door hem de kans te benemen twee van zijn medewerkers „officieel" aan elkaar voor te
153



stellen," antwoordde Luuk met een plagende oogtwinkeling naar Leo. Die liep nooit zoo luchtig over de dingen heen, was altijd een beetje gewichtig-doenerig, vond hij, wat zwaar op de hand.
Maar Leo's breede witte hand wuifde de woorden weg. „Beeldt je maar niets in, vrienden."
Even aan zichzelf overgelaten, terwijl Martijnse en de schilder hun bespreking voortzetten, beschouwde Lucas van opzij de athleten-gestalte van Job Vroeghe. Eer een Amerikaansche sportkerel leek hij in zijn ruig grof sportpak, zijn zwaar-gezoolde schoenen. Zijn warrig rood haar gloeide onder het goudige herfstlicht, dat door het hooge raam, waarvoor hij stond, naar binnen viel. Hij kon onder het spreken zijn. beide handen in de broekzakken steken en zóo, met een paar forsche zwaaiende rukken, al zijn kleeren rond zijn enorme corpus heen en weer schuren, als een hond die zich uitschudt, zonder dat dit van hem een onhebbelijken indruk maakte. Zijn mond, bloedrood en met groote sterke tanden, ging herhaaldelijk bij lachen en praten wijd open en zijn oogen waren hel-blauw en vreemd-bloot als van een kind.
„Wat 'n pracht-type!" dacht Luuk, „zoo'n kind van 'n kerel... zoo'n kerel van 'n kind..."
Het gesprek tusschen de twee vervloeide, de schilder trok met een ruk zijn broek rond zijn lendenen en zette zich in de vensterbank.
„Bc mag er wel bij blijven, hè ?" vroeg hij gemoedelijk, oogend van Martijnse naar Lucas.
Lucas had zijn werk uit de portefeuille genomen, het neergelegd op Leo's schrijfbureau.
„De maandelijksche portie," glimlachte deze, het opnemend.
154



Even was het stil, dan zei hij, de papieren wegleggend: „Je hebt succes met je studies. Ze worden opgemerkt" Niet dadelijk antwoordde Lucas. Dan, bruusk bijna, gooide
hij het eruit:
„Dit is de laatste die je van me krijgt!" Strak-verbaasd zag het rustige gezicht van Martijnse tot
hem op.
„De laatste? En je bent nog niet half klaar met de eerste reeks."
Een onwil steeg in Lucas bij het zeurig-nijpend gevoel dat hij nu uitleg zou moeten geven, iets waartoe hij allerminst den lust gevoelde. Als een koppig-weerbarstig kind antwoordde hij alleen:
„Ja dat weet ik wel. Maar toch is dit de laatste."
Zijn lippen nepen zich samen en met een smalende flikkering in zijn oogen gooide hij het hoofd achterover.
Martijnse speelde met een strookje papier, dat hij dubbel vouwde en nog eens en nog eens.
„Ik vind 't beroerd," sprak hij langzaam en zacht-nadrukkelijk. „Om te beginnen vind ik 't jammer van de studies zelf, dat je erin steken blijft. Ze zijn heusch wel de moeite waard. Maar dan ook... je hadt óns deze serie beloofd, we hebben erop gerekend, ze bij het publiek aangekondigd en nu laat je ons zitten." Hij zag op, keek Luuk vol in de weerbarstige harde oogen. „Jij zoudt 't toch ook waarschijnlijk een minder heusche daad vinden als wij midden in onze verplichting waren blijven steken en willekeurigweg hadden gezegd: we publiceeren ze niet verder."
Er waren twee dingen die Luuk staken in Martijnse's betoog: ten eerste zijn voor de tweede maal den nadruk erop leggen dat hij de studies goed vond en ten tweede
155



zijn zinspelen op willekeur. Het wekte een driftig verzet in hem. Scherper dan hij wilde voer hij tegen:
„Beste jongen, je moet niet oordeelen zonder te weten en niet doen of ik jullie oplicht door ineens uit louter vadsigheid of onwil of zoo... mijn verpUchtingen niet meer na te komen! Er is geen sprake van willekeur en als ik die dingen niet verder schrijven wil dan heb ik daar ook een reden voor."
Hij zweeg abrupt, maar hevig drong hem naar de lippen wat hij eerst angstvallig in zich had willen opbergen. Zijn gêne viel weg tegenover dat groote kind in de vensterbank, met half-afgewend gezicht naar buiten turend. Zacht sprekend van ingehouden heftig-voelen, ging hij verder:
„Be kan ze niet meer zoo schrijven als ik ze tot nu toe geschreven heb, zonder in mijn eigen gevoel een oneerlijkheid te begaan. Ik kan je dat niet allemaal zoo vertellen wat er in me omgegaan is... wat er in me gebeurd is en eigenlijk doet er dat ook allemachtig weinig toe. Maar d'r is iets in me gebeurd, er is iets in me veranderd, ik sta anders tegenover de dingen dan daarvoor. De zié ze anders, ik voel de verhoudingen anders, de verhoudingen van'menschen tot menschen." Hij zweeg in het hulpelooze gevoel van met al deze woorden eigenlijk niets uit te leggen. Het deed zijn onwil weer stijgen. Knorrig voleindigde hij: „Hoor eens, als jij tot op zeker oogenblik een bepaalde meening hadt verkondigd en je zag opeens, in een oogenblik van helderheid, dat je je steeds hadt vergist, dan zou je ook niet blijven voortgaan met het uitspreken van die meening, maar met je veranderd inzicht voor den dag komen. Nou... ik heb deze studies allemaal vanuit een zekere geesteshouding geschreven, nu is die houding veranderd doordat mijn inzicht veranderd is. De rest zou dus bij het begin passen alsof
156



een ander ze geschreven had. Ik heb 't eerst nog wel geprobeerd voort te gaan zooals ik begonnen was, maar het lukt niet langer, ik voel 't voor mezelf als een oneerlijkheid, f Leo Martijnse zuchtte.
Ja, als de zaken zóo staan... Daar kan ik niet over oordeelen, natuurlijk. Maar toch, spijten blijft het me."
„Hij vindt me een stommeling," dacht Luuk hoonend, „dat ik dit zoo maar wegsmijt, ook om het geld." Hij vouwde de portefeuille dicht en een paar stappen in dè kamer doende, vond hij dat hij nu wel heen kon gaan.
„Ga je alweer weg?" vroeg Martijnse.
„Och ja," antwoordde hij, nurksch nog.
Martijnse stak hem zijn hand toe en met de zijne in diens vasten greep, zijn oogen in de rustige oogen van Martijnse, -wist-Luuk even: 't was toch een goeie vent, hij meende't eerlijk met je!
„En hoe is 't met Tine?" vroeg de ander.
„Goed, best gelukkig," zei Luuk verward plotseling, als betrapt op iets.
„Doe haar mijn groeten."
„Ik zal 't doen."
„Als u 't goed vindt loop ik zoover mee," zei de schilder, die, opgestaan, met zijn hooge breede gestalte het lichte* raamvak verduisterde.
Zij gingen een pooze zwijgend door de gedempte nazomersche hcbtspelingen van de bochtende gracht, zonder dat zooals anders tusschen vreemden, dit zwijgen een hinder was. Dan zei de schilder, zijn stem blank en toch niet onverschillig:
„U neemt de dingen blijkbaar nogal serieus, meneer Lorelius."
»57



Een gloed brandde in Luuk's wangen op.
„Och," antwoordde hij, wat weifelig nog, toch zonder den onwil die hem tegenover Martijnse had bevangen, „serieus... u moet niet denken dat 't „Prinzipienreiterei" van me is. Maar ik kan nu eenmaal niet iets beweren dat ik niet meer voel."
„Natuurlijk niet," zei de schilder nuchter-eenvoudig. „Maar daar zou ik me dan ook verder maar niet moeilijk over maken."
„Dat is wel zoo, maar...
„Och welnee. Niks te maren. Je kunt nou eenmaal niemendal doen tegen jezelf, daar helpt geen lievemoederen an. En als je iets niet meer doen kunt dan laat je 't, daar is 't mee uit"
Lucas glimlachte wat pijnlijk.
„Zoo eenvoudig zijn de dingen meestal niet, helaas." , Job Vroeghe wendde het gezicht naar hem toe. Weer troffen Luuk de wijde onbesluierde helle kinderoogen onder de roode woeste vlamming van het haar.
„Als de dingen niet eenvoudig zijn dan hebben wijzelf ze oneenvoudig gemaakt."
„Daar noodzaakt het leven ons wel eens toe," zei Luuk ietwat scherp.
De schilder haalde de schouders op.
„Nou ja," zei hij dan even later. „Dat 's allemaal goed en wel. Maar dat neemt niet weg dat je van zoo'n grond-princiep toch maar eenvoudig de consequenties hebt te aanvaarden. Je kan iets doen — volgens je eigen innerlijk dan — of je kan 't niet. En als je 't niét kan, dan doe je 't ook niet Simple comme bonjour."
Het waren zijn eigen gedachten, het beginsel waarnaar hijzelf, bewust of onbewust, steeds handelde, dat hem dreef
158



als een impuls. En toch, nu hij den ander deze woorden hoorde spreken, ziedde de driftige begeerte in Lucas op hem fel in het gezicht te smijten:
,'t Komt er zeker ook niet opaan of je daardoor maatschappelijk genekt wordt of niet!"
In norsch zwijgen liep hij verder. Ook de schilder sprak niet meer. Bij een brug, waar hun wegen uiteenliepen, scheidden zij, nadat Lucas zich de belofte had laten afdwingen den schilder op zijn atelier te zullen komen opzoeken.
Dezelfde stemming van kregele geïrriteerdheid was nog in Lucas toen hij thuis de trappen opklom. Boven vond hij de kamer leeg. Door het gele doek, gespannen voor het bovenlicht, viel het daglicht, tot een warm-gelen schijn gedempt, naar binnen; een schuinsche zonnestraal gleed nog door het zijraam in, waarachter hij het daken-verschiet, de boomen, den kerktoren in de wazige herfstatmosfeer als vermooid zag. Het hoekje onder de lamp zag eruit of het zoo pas was verlaten: Tine's werkmand stond er open en op de tafel lag een opengeslagen boek en een stapel naaiwerk.
Toen hij zijn portefeuille op zijn werktafel legde zag hij haar komen uit de slaapkamer met Jantje op haar armen. Zij droeg een puntig uitgesneden lichtbruin japonnetje, dat losjes om haar heen golfde. Hij had het haar al vaak zien dragen, maar nu plotseling trof hem de harmonie van haar verschijning met de omgeving en de atmosfeer. Zij glimlachte toen zij hem zag en het kind, dat met een vuistje in de lucht schermde, kraaide zachtjes.
Een teederheid zwol onverwacht, kalmeerend en verwarmend in Luuk's ziel, een innigheid die hem als verstikte, de woorden benam. Hij legde de armen om Tine heen,
i59



omhelsde haar en het kind in éenen. Zij hief het jongske tot hem op, praatte met zachte geluidjes: „Daar is Vadertje, Jantje. Pak Vadertje dan, toe!" En het kind kraaide harder, greep, schaterde.
Het was Luuk of hij uit een slaap ontwaakte en weer tot het besef kwam van de oude zekerheden: zijn liefde voor Tine en den jongen. Dicht naast haar zat hij op den divan en hield de kleine rose voetjes van het jongetje in zijn handen, nam hem toen van Tine over en genoot als van iets lang ontbeerds van het spartelende rose, dat hij omgrepen hield.
Warm van geluk glansden haar oogen naar hem op. „Eindelijk speel je weer eens met ons," zong zachtjes haar stem, zonder een klankje van verwijt erin. „Wat heb je ons lang niet gezien 1 Je deedt maar niets dan werken, werken!"
Hij boog zijn hoofd naar het hare, en kuste haar. Een week-makend berouw was er in hem om het zoo lang verwaarloosde. „Lief klein vrouwtje van me," murmelde hij aan haar oortje. „Je hebt een nare vent." „Nee!" zei ze met innigen nadruk.
Toen Jantje in zijn wiegje was neergelegd, waaruit nog telkens zijn kleine pruttelende geluidjes omhoog stegen, bleed hij nog naast haar, stU, zijn hand op de hare. Door hel zonnig-rustige vertrek dwaalde zijn kijken. Hij dacht aan daarstraks, zijn gesprek met Martijnse, ver leek het alweei weggegleden. Zonder verder nadenken begon hij te spreken: „Ik heb Martijnse daarstraks mijn laatste studie gebracht..." Hij zag haar oogen groot en strak van dadelijk bange verbazing naar hem opzien. Toch bleef het rustig in hem Nu zijn geërgerdheid om het hem irriteerende gesprek ver slonken was, voelde hij dat wat er achterbleef echt wai - en zuiver.
160



„En je was nog niet op de helft... Maak je ze dan toch niet af?"
„Ik kan 't niet."
Zwijgend bleef Tine naast hem, haar hand nog onder de zijne, onbeweeglijk. Toen met klare en rustige woorden legde Lucas haar uit, wat hem niet zoo heel moeilijk viel, want het was niet de eerste maal dat hij haar hierover sprak. Al eerder had hij haar zijn moeilijkheden uitgezegd en gezinspeeld op deze mogelijkheid. Toch zag hij in haar blik de ontsteltenis wassen.
Hij trok haar dichter aan zich. „Schattie, zeg eens wat."
Nog zweeg Tine, zij durfde haar stem niet vertrouwen, want in haar keel sidderde het van tranen, plotselinge verraderlijke tranen, die zijzelf niet wilde. Sterk herinnerde zij zich dien dag toen Luuk haar verteld had zijn breuk met Molijn; toen, in dat oogenblik dat hij haar moeilijk van zijn innerlijke worsteling sprak, was hij de verslagene geweest en zij degeen die troostte. En nu? ... Een gevoel dat zij jegens hem tekortschoot doorkroop haar toch vermocht zij wat in donkere benardheid in haar opschreide niet neer te drukken. Met zware oogen zag zij tot hem op.
„Je vindt me natuurlijk weer kinderachtig..." sprak ze in haperende fluistering, en zij hoorde zelf hoe klein en genepen klonk haar stem. „En ik wou ook wel anders... maar... o 't wordt zoo moeilijk! Nu dit weer! Weer zooveel minder elke maand... Er komt toch al zoo weinig in, den laatsten tijd I" Zij streelde zijn vingers als om den indruk van haar woorden te verzachten. „Ik zeg je... ik bedoel dit natuurlijk niet als 'n verwijt... jij kunt 't ook niet helpen... Maar zie je, we zijn toch al zoo ingeteerd, eerst toen Jantje kwam en toen de verhuizing en alles is hier zoo
Naar nieuwen Opgang. II
161



duur. lederen dag zie ik er maar af gaan en er komt zooweinig bij... Ik heb 't je nooit willen zeggen eerst... ik wou je niet hinderen in je werk. Maar soms kon ik 's nachts niet slapen van angst..." Zij zweeg met een hijgenden snik die haar woorden afbrak, haar ontdaan gezichtje oplichtte met een schok. En zij staarde strak van Luuk weg, een angst voer verwarrend door haar heen: Nu zal hij boos zijn, driftig worden, me verwijten...
Maar Luuk's stem kwam zacht en troostend terwijl hij haar afgewend gezichtje naar zich toeboog; zij zag de innigheid in zijn nu zachte oogen.
„Wat maak je 't jezelf toch moeilijk met al je gereken. Dom klein vrouwtje dat je bent! Denk je dan dat ik geen andere dingen meer schrijven zal nu ik met die studies uü> gescheden ben? Je doet of ik daarmee voorgoed m'n kruit verschoten heb! Of ik nooit meer 'n cent zal kunnen verdienen met m'n pen!"
Er klonk toch even een kregele toon in zijn stem, de oude prikkelbaarheid die elk gesprek van dezen aard in hem wekte, kroop weer op. Waartoe diende dat gezorg vóór den tijd? Kon niet iedere dag zijn eigen lasten dragen?
„Nu ben je toch boos," zei Tine met trillende stem.
„Welnee, maar je moet jezelf niet zoo kwellen. Waarom toch je leven zoo te bederven met dingen die er nog niet zijn! Nu hebben we toch nog wel wat geld in huis?..."
„Ja... maar niet zoo véél.. .*
„Nou ja, véél..." Luuk gooide zijn kop naar achteren met het kort-ongeduldige gebaar. Dan, met een plotselingen overgang, kwam zijn glimlach weer aanlichten. Diep keken zijn oogen in de hare. „Mijn vrouwtje heeft toch altijd goed huisgehouden, zonder dat ze daar „véél*
162



voor gebruiken kon! En dan poesje," zei hij zachter, „er kómt toch binnenkort ook weer: het derde kwartaal van „Het Algemeen Nieuwsblad" moet ik nog hebben, met „De Spiegel" heb ik nog af te rekenen en nog wat klein proza en een paar verzen, die hier en daar nog in portefeuille liggen... dat zal nu ook van lieverlee wel eens loskomen. En dan in 't voorjaar, in Mei, dan komt er toch weer een afrekening van mijn roman."
Het leek hemzelf heel wat, deze opsomming, bevredigend en sussend voor Tine's klachten. En zijzelf, 'n oogenblik leek 't iets in haar te stillen, maar dan oversleurden haar angstgedachten het weer: „En na dit alles, dan is 't ook op!" Ze zei het zacht en schromend, ze had het uitgesproken voor zij zelf het besefte. Luuk's lachje was haar een verwondering en even iets als verlichting. Haar in bekommernis zich verkrimpend, hunkerend hart laafde zich éen oogenblik aan dien lach.
„Dan is 't op," herhaalde hij, zijn oogen vol zachten spot. „O gansje! Zal je jongen dan nu al niet zorgen dat er ook daarna nog wat komt?"
„Ik dacht:..." stamelde ze, „je drama... dat is niet iets..."
„Nee," lachte hij, „daar zullen we niet rijk van worden."
Zij wachtte.
„Maar ik zal heusch nog wel ander werk daartusschen door doen, werk dat wél wat inbrengt. Ik heb een reeks artikelen in mijn hoofd, „Beschouwingen" wil ik ze noemen... die zullen zoowat parallel loopen met mijn drama... Die had ik voor „De Spiegel" bestemd. Ik denk er vandaag of morgen wel mee te beginnen..."
Tine voelde door dit alles haar bange beklemming niet weggenomen. Al dit wat Luuk haar voorspiegelde leken
163



haar vaagheden na het rustig-zekere van wat hij had weggegooid. Maar ze zei het niet, had niet den moed zijn glanzend optimisme te verduisteren. En ook, ze voelde zich te moe om er nog tegen in te gaan. Het leek zoo hopeloos. Was het niet een zware last dien zij opduwde, aldoor maar opduwde, tegen een berg. En Luuk, die daar maar niets van scheen te zien of te begrijpen, liet haar maar tobben. Een zielig gevoel van alleen te staan ommuurde haar als een kou.
„Zal je dan weer blij zijn?" vroeg Luuk, over baar gebogen, een liefkoozing zijn stem.
Ja," fluisterde ze met trillende lippen, week van hunkering. „Ik wil zoo graag."
Hij lachte zachtjes, trok haar naast zich achterover op den divan. Stil, met dichte oogen, liet zij zich liggen in zijn armen, üet ze zijn zoenen over zich gaan, zacht en koesterend. Ze genoot van de weelde van zijn teederheid, toch was te schrijnender daaronder de pijn van de innerlijke eenzaamheid.
„Hou je nog van me?" ging zijn fluistering over haar. Zij opende haar oogen, vlak onder de zijne. Ja... God, dat wèet je toch!"
„En... geloof je nog dat je jongen wat kan... dat hij wat goeds zal maken?"
Een milde ontroering kwam warm Tine doorstroomen. In de weifelige intonatie van zijn vraag hoorde zij weer hoe toch zijn wezen haakte naar het hare, als een plotselinge kracht voelde zij weer den band die, dieper en ondanks alles, hen immer bond.
Ja, dat doe ik," antwoordde zij, plechtig bijna. Dan sloop een glimlach om haar mond. „Nu ben je mijn kindje weer,
164



mijn groote jongen, lachte zij zachtjes. Zij trok zijn kop in haar armen en liefkoosde hem. „Twee jongens heb ik, een groote en een kleine... maar de kleine is dikwijls veel verstandiger dan de groote..."
„En van de groote heb je heel wat meer last hè?" zei Luuk als een plagende scherts, maar Tine hoorde de bitterheid die onder het lachje trilde.
Toen vernevelde alle klacht en alle wrok in haar ziel en zijn oogen dichtkussend, zei ze eenvoudig:
«Och nee, hij is goéd zooals hij is..."
Het was Jantje die hen deed opstaan door een heftige huilbui. Luuk boog zich over de wieg, lachend om het roode vertrokken bakkesje, en stak de handen uit
„Nee Luuk, neem hem er nu niet uit nu hij huilt" protesteerde Tine, „je hebt me zelf geleerd, dat 'k hem daarmee verwen."
Maar Luuk had al, met dekentjes en al, het jongske omhoog getild.
„Laat ik toch ook eens inconsequent zijn en hem verwennen. Daar behoef jullie vrouwen toch niet het monopolie van te hebben."
Op zijn schoot wiegde hij het kind, dat, dadelijk zoet nu, met groote oogen rondkeek en zachte lach geluidjes uitkraaide.
„Morgen heb ik er den last van," pruttelde Tine, maar gepaaid en bekoord kwam zij ernaast zitten, genoot, meer nog dan van het kind van den glimlach om Luuk's mond en den diep warmen glans in zijn nu zachte oogen.
Ontroering kroop In haar op om het sterk besefte geluk, dat de quintessens leek van het leven.
„O," dacht ze, „ik moet probeeren dat andere de baas te
165



worden... Dit is allemaal zoo mooi en zoo goed... en dit is toch het eenige..."
Op de trap stommelden voetstappen, een blijkbaar onwennige hand zocht den deurknop. Lucas was er al bij en opende. Het was een klein meisje van een der benedenburen, zij brabbelde een paar woorden die Tine in den verren hoek onder de petroleumlamp niet verstond en hield iets groens omhoog, dat Luuk van haar aannam. Terwijl ze toekeek, nog niet realiseerende wat dit was, viel, als een duizel, een angst in Tine. Zij stond op, liet haar werk op de tafel vallen, haar oogen geklemd aan Luuk en wat hij in de hand hield.
„Wat is dat Luuk?" vroeg ze strak. Haar stem klonk vreemd of zij sprak in een groote holle zaal.
„Ik weet niet..." mompelde hij, scheurend aan het papier, „een telegram..."
Strak stond zij hem aan te zien, terwijl hij las, en voelde alles in zich verijzen. Zij wist niet wat er stond in het telegram en het deed er ook niet toe; zij wist wat er gebeurde ginds, het niet te weerhoudene erge, dat als een ijskoude zwaarte om en over haar stond: Moeder die sterven ging. De oogenblikken leken een onbegrensdheid in den tijd, een tijdeloosheid. Het leek of ze dit al lang, lang wist.
Even besefte zij scherp Luuk's vreemd-veranderd gezicht terwijl hij naar haar toezag, merkte ze zijn poging om te spreken, terwijl hij toch bleef zwijgen. Zij bewoog zich niet, roerloos stond zij nog bij de tafel, haar gezicht was als een masker. Met dezelfde droom-verre stem zei ze, en het klonk als onbewogen:
„Moeder is dood."
Toen waren plotseling Luuk's armen om haar heen, die
166



baar ophielden, zij hoerde een groot geruisch in haar hoofd als het bruisen van stroomend water, en zag met een wee gevoel, dat haar lichaam als verteerde, de kamer opdoemen uit een zwarte leegte.
Voorzichtig dwong Luuk haar op den divan neer; op de tafel zag zij het scherp gevouwen groene papier. Leeg staarde zij voor zich heen. En langzamerhand begonnen Luuk's woorden tot haar door te dringen, herkreeg zijn stem den klank van iets dat dichtbij is. In haar ijskoud lichaam vloeide weer wat warmte.
Niet dood. Het telegram liet echter geen twijfel aan wat gebeuren ging: „Moeder zeer ernstig. Kom spoedigst."
Allengs voelde Tine de korte duizelige verdooving wijken voor een strakke helderheid. Als tegen een lichten achtergrond gingen scherp de dingen afstaan in haar geest. Wat gebeurde, wat nog gebeuren moest, dit oogenblik en een lange reeks van komende, het lijnde zich klaar voor haar innerlijk aanschouwen af. Voor zich heen starend volgde zij den loop van haar gedachten, zij opende haar lippen om te spreken, maar het scheen haar dat haar stem diep in haar lichaam lag begraven.
„Morgen," bracht ze eindelijk uit, „vroeg. Jantje zal ik meenemen."
„Ja," kwam zacht, als een milde troost Luuk's stem, „morgen vroeg zullen we naar Moeder gaan."
Zij schudde het hoofd, worstelde weer met haar stem die niet wilde.
„Alleen ga ik. .."
Maar groot en onwankelbaar-sterk was nu Luuk's zekerheid. „Nee kind, je gaat niet alleen. Ik weet wel waarom je dat wil, om 't geld alweer. Maar dat gebeurt niet. Ik laat
167



je niet alleen gaan zoo, met een klein kind. We gaan samen."
Hij trok haar hoofd, haar star hoofd dat niet neerboog, naar zijn schouder, streelde haar.
«Morgen gaan we samen naar Moeder," herhaalde hij zacht, als een troost
En er was geen verzet meer in de zwarte leegte van haar hart. *$plf
Een verlichting of nu het allerzwaarste van haar afviel was Tine, na heel die eindelooze martelende reis, waarin de jagende angst haar machteloosheid tot een duldelooze kwelling maakte, het eindelijke weten: Moeder leeft nog.
Een huivering van ontroering sloeg over haar toen zij het oude huis betrad, er den eigenen geur van opsnoof, die met een verwonderlijke plotsheid alle half-verwischte herinnerigen verlevendigde. In de huiskamer, die haar kleiner leek en vreemd-ontwend na de omgeving die zij gewoon was, rees sterker die ontroering die tot een pijn werd: Moeder weg. In een flits doorschoot haar denken de herinnering aan de middagen, lang geleden, zij hier met Moeder samen, in de koesterende, weldoende innigheid van hun vertrouwelijk samenzijn, en nu, al die anderen, en Moeder niet. Tranen verduisterden haar oogen, de dingen vernevelden om haar heen, zij wist alleen nog den steun van Luuk's arm om haar rug en de warmte van het kind aan haar borst.
Toen hoorde zij een stem, Gerry's stem: «Achter staat de wieg Tine. Ik heb 'm maar achter laten zetten. Dat is rustiger." Met haar zware oogen zag Tine tot haar zuster op, probeerde te glimlachen. Een warm gevoel van deernis doorstroomde haar. Arme Gerry, haar eigen wieg was 't, waarin zij nooit het zoo vreugdig verwachte kindje had
168



mogen neerleggen. Zij zag Gerry's gezichtje vermagerd, ontdaan ook nu, zonder de fraicheur van vroeger.
Met zachte schreden besloop zij de trap, de zoo welbekende, naar Moeders kamer. In de stille grijsheid van den middag stonden hier alle dingen van haar herinnering onveranderd. Zij vond het zooals zij het al die maanden van haar verlangen en haar angst had gezien: de grijs behangen muren, het licht dat door de ramen viel, de gladde glimmende stoelen, de blinking van het licht in den spiegel boven de waschtafel, en in het groote witte bed Moeders kleine grijze hoofd op het witte kussen. Een kreet welde naar haar keel van hunkerende bevende liefde, van smartelijke ontroering.
De zieke had niet bewogen, maar haar oogen zochten. Een zacht trekje, dat bijna een glimlach was, vergleed om haar weggezakten mond toen Tine, op den stoel voor het bed, haar hand legde op de haast doorzichtig geworden hand die op het dek lag. „Moeder," fluisterde Tine met trillende lippen, haar oogen, waaruit de tranen neerdrupten, niet weg van het gezicht waarvan het leven leek te vlieden. Maar de weggezakte lippen bewogen niet meer; alleen in de oogen sprankte nog iets van leven.
Toen liet Tine zich op de knieën zakken voor het bed, beurde de magere als gewichtlooze hand tusschen haar warme handen, liet er zachtkens haar wang op rusten. En zacht sprak ze, effen en zonder verheffing. „Nu ben ik eindelijk gekomen... eindelijk, en nu zèg je niets meer, en Jantje ligt beneden, en nu zie je 'm niet meer... o moesje, moesje... en er was zooveel dat ik zeggen moest... Ze zweeg, keek alleen nog maar, terwijl haar tranen vloeiden zonder snikken, zonder geluid. Dan, tot besef komend en
169



vreezend de zieke te vermoeien of te benauwen, stond zij haastig op en zette zich weer op den stoel naast het bed.
Toen leek het haar toe dat de zieke iets zeggen wilde. Snel bukte zij zich, luisterde. Zij zag de krachtelooze lippen worstelen om den klank die niet komen wilde, zag de oogen verstrakken in de inspanning, dan hoorde zij als een fluistering, een zucht, moeilijk en gebroken:
„'t Is... goed ... alles..."
„Ja," aarzelde Tine, niet begrijpend.
„Goed!" herhaalde met moeilijken nadruk de zieke.
Een oogenblik zag Tine in de roerlooze oogen neer. Een bewogenheid doortintelde haar, warm en dankbaar. Zij begreep. Moeders oude vermaning was dit weer: alle dingen zijn goed zooals ze komen.
Ja," zei ze zacht, „alle dingen zijn goed... ik weet 't wel." Zij glimlachte en voelde den vloed van haar tranen wassen.
Nu zat zij stil verder. Rust viel als een domper over haar. Tot de verpleegster weer binnenkwam, met geen ander gerucht dan het geritsel van haar schoon katoenen goed.
Toen ging zij naar beneden. Zij wist dat het uur nog niet gekomen was dat zij allen om Moeder heen zouden staan, maar ook wist zij dat voor haar dit het afscheid was geweest.
In den zeurigen schijn die de neergelaten gordijnen van den toch al grijzen herfstdag doorlieten zaten zij in de huiskamer bijeen. Scherp voelden allen, schoon niemand het uitsprak, wat Tine bij haar aankomst niet dadelijk had opgelet: Charles' afwezigheid. „Nu is zijn moeder dood en hij is er niet," dacht Tine in dof en broedend peinzen. O,
170



hoe vreeselijk moest dat zijn als je naar huis kwam, hoe en waar je dan ook gezworven hadt, en je vondt je moeder met meer. En waar zou hij zitten? Gerry had haar verteld hoe hij na den laatsten twist met zijn vader — het liep over zijn levenswijs, waarover de vader, die den zoon nimmer aan zijn gezag ontwassen achtte, hem had onderhouden — op zijn gewone laconieke wijze had meegedeeld voortaan het ouderlijk huis te zullen mijden en zijn heil ergens anders te zullen zoeken. „Hij is weer met „haar" weg," had Gerry gefluisterd. „Ze is rijk, ze onderhoudt hem... vreeselijk."
Nu, in de geïsoleerdheid van haar peinzing, vroeg Tine zich af hoe nu het huis zou zijn na Moeders dood. Zou een leegte... ? haar denken stokte, een kou doorkroop haar. Wie zou haar werkelijk missen? Vader niet, had niet immer zijn leven gegaan buiten, langs dat van zijn gezin? Hij zou haar missen uit gewoonte, misschien zou even de herinnering aan vroeger... och, wie zou dat uitmaken? Je zag alleen den buitenkant, het harde, koelcynische van zijn zelfverzekerd gezicht, van de scherpe oogen Waarin immer de spotflits reê was, onder het borstelige gedreig van de wenkbrauwen. Verder wist je niets, niets. Maar bij had zijn druk leven van zakenman, waarin niet veel ruimte was voor sentimenteele herinneringen, zoomin als in zijn karakter.
En de anderen, Lies en Hermien, Jo en Gerry... Zij gingen allen weer weg, hadden haar eigen thuis, haar eigen werkkring. Zijzelf óok, en toch was voor haar alles zoo anders. Want had wel iemand met Moeder saamgeleefd als zij, geweten wat schatten zij borg aan liefde en argelooze wijsheid? O Moeder, Moedertje 1 schreide het in haar op. Dat er zoo'n kloof moest zijn tusschen vroeger en nu! Maar
171



dan dacht zij weer aan Moeders laatste nadrukkelijke woorden en iets als rust vloeide in haar uit wanneer zij bedacht dat ongetwijfeld dit zóo had moeten zijn en ook dit dus goed was.
Zwaar hing de stilte waarin maar weinig woorden gingen; een kuch nu en dan, een fluistering, een schijnbaar moeilijk betoomde snik van de juffrouw, die een overvloediger droefheid toonde dan een van de familieleden. „Wat dóet ze d'r best!" had Hermien gehoond met een smalenden flits uit de in haar onbewogen gezicht smal genepen oogen.
Dan schraapte Gerry haar keel, moeilijk sprekend begon ze, tegen allen tegelijk:
„Maar ik vind dat we toch... kunnen we niet... Charles moet 't toch weten!"
Niemand antwoordde, Albert de Waele, zelfgenoegzaam en zelfingenomen, telkens zijn droefheidsmasker verwaarloozend, kuchte eens. De juffrouw, geruischloos en met gebogen hoofd sloop de kamer uit. Dan kwam Meneer Van Beveren's stem, koud-rustig, een afwering: „Charles heeft nadrukkelijk verklaard met het ouderlijk huis niets meer te maken te willen hebben. Ik wil hem dus met geen enkele aangelegenheid daarvan lastig vallen."
De Waele oogde naar Tine; ze voelde zijn critisch kijken maar net gaf haar geenerlei sensatie. Ze begreep dat hij vergeleek, het nu met het vroeger, dat hij onderzocht met zijn vrouwenkeurenden blik of ze af begon te takelen, nu als getrouwde vrouw. Dan, plotseling, sprak zijn stem in de stilte:
„Maar het zou toch kunnen..."
„Neen!" sneed Meneer Van Beveren af, kort en definitief, hard. Na een kleine stilte voegde hij er aan toe; minder
172



hard, maar niet minder zeker: „Ik wil er mets meer over hooren."
Het lamplicht, vroeg ontstoken, gaf wat warmte en een schijn van intimiteit, die er toch niet was. Te vreemd bleef hun zoo gedwongen allen-bijeen-zijn, waar geen liefde een onderlingen band legde. Het storendst waren Nico en Albert, het meest: de vreemden, aan wie geen schijn verhelen kon, dat hen de droefheid van het huis niet raakte. „Och," dacht Tine, rondziende den kring van gezichten, zoo bekend en toch zoo vreemd, „ze zijn allemaal vreemden hier in huis, allemaal... Gerry misschien alleen niet. Gerry leek veranderd na haar ziekte, rijper en tegelijk kinderlijker dan in den eersten voorspoedigen tijd van haar getrouwd-zijn. Iets van het oude, toen zij nog een heel jong meisje was, leek in haar herleefd. Haar verdriet leek dieper en echter dan van een der anderen. Tine voelde haar hart warmer worden voor haar jongste zuster, oók om de wieg, waarin nu Jantje sliep.
Het was met Gerry dat zij nog spreken kon over Moeder, wat met geen der anderen mogelijk was: met Hermien niet, wier houding éen stugge koele afwering was, en niet met Iize, wier zelfingenomen, pedant gezicht vergeefs naar den schijn van een droefheid trachtte. Jo, zoolang al het huis uit, stond nog verder van dit alles af en in haar vaders hooghartige ontoegankelijkheid wilde Tine zelfs niet zoeken naar wat daarin aan genegenheid voor haar gestorven moeder huisde.
„Moeder was zoo anders den laatsten tijd," vertelde Gerry zacht. „Ze kon soms zulke lieve dingen zeggen, van die dingen die je bijbleven."
„Ja..." zei Tine stil. Warm van dankbaarheid bedacht
i73



ze, dat dan toch ook Gerry dit nog had mogen hebben, iets had mogen plukken van dien rijken oogst van liefde, die aan de meesten was ontgaan.
„Ik geloof,'' mijmerde Gerry schromend, „soms denk ik zoo... dat ze eigenlijk nooit gelukkig is geweest*
„Op 't eind wel,* zei Tine, „toen ze 't in zichzelf gevonden had, 't geluk.*
„Ja... misschien. Toen zag ze er ook wel gelukkiger uit, al werd ze aldoor zwakker.*
„Moeder heeft me zooveel gegeven... veel geholpen,* sprak Tine moeilijk, maar in een dringende behoefte dit uit te spreken tegen Gerry nu, als een getuigenis, dat zij afleggen móest. „Als ik met mezelf in moeilijkheden was, of met het leven, dan dacht ik soms aan iets wat Moeder tegen me gezegd had. Het was zoo wijs en zoo bizonder... en toch zoo eenvoudig."
„Ja,* zei Gerry, „en dat's nu allemaal voorbij."
Tine glimlachte even. „Nee," zei ze rustig, „dat houden we allemaal over."
„Nu ben je net Moeder," zei Gerry warm, „als je zooiets zegt."
Tine vermeed deze dagen haar andere zusters en ook haar vader, sinds ze even van dichtbij had voelen dreigen wat zij met vrees voorvoeld had: een onder schijnbare belangstelling, verborgen nieuwsgierigheid naar haar leven. In haar vader wist ze bovendien de ergernis, schamperend in zijn genepen oogen, voelde zij den smalenden genadeloozen hoon — meer Luuk geldend dan haar — in zijn onuitgesproken: „ik heb 't wel gezegd!"
„Hoe zit jullie daar nu? Op een zolder?" had Jo gevraagd. „Vertel eens, hoe heb jelui dat ingericht? En moet je nou
174



voor alles al die trappen op en af? Ik kom eens bij je kijken, hoor!"
Tine had er zich afgemaakt met een paar korte antwoorden, het toch bejammerend, dat Luuk weer meer had verteld dan noodig was. Zij had de hooghartig-misprijzende blikken gezien van Lize, het schamper-spottende oogflitsen van Hermien en had onder Jo's bruuske vragen het kleineerend medelijden gevoeld.
Alleen tegen Gerry sprak ze zonder innerlijken dwang, vertelde, ofschoon zonder iets van haar moeiten en zorgen bloot te geven, van haar leven. Het was een kleine, langontwende vreugde voor haar.
„Ik ben nog heelemaal niet uit geweest na m'n ziekte," vertelde Gerry, en ze beloofde: „Maar als de winter om is, dan kom ik eens bij je kijken."
En Tine voelde een zachte genegenheid voor haar zuster, zooals zij lang niet had gekend.
Het afscheid, den dag na de begrafenis, ontroerde Tine sterker dan zij voor mogelijk had gehouden. Dit leek een afscheid voorgoed. Een afscheid van het thuis, zooals zij het nimmer weer zou zien, het thuis, dat haar jeugd had gekend en geborgen tot aan den dag dat zij een nieuw leven ging beginnen en dat ondanks alles haar in dit nieuwe, leven het beste en zuiverste meegegeven had. Toen zij omzag op den weg voelde zij dat zij dit voor immer achter zich liet.
175



IX.
Met oogen, strak onder de laaggetrokken brauwen, waartusschen een scherpe voor omhoog kerfde, staarde Lucas weg door het zijraam in de blauwe lucht die wintersch-klaar boven de daken stond. Een opdringerige helderheid overlichtte alle dingen, waarvan in het atmosfeerlooze buiten geen kleurtje, geen lijntje verloren ging: de daken in hun verscheidene tinten rood en grijs, met de gele en grauwe gootlijsten, een venster hier en daar dat een glimp blinkend licht ving, verder weg de boomen met hun kaal, scherpdooreenwarrend getak en tenslotte de kerktoren, waarbovenop kleintjes, vonkfel, iets blikkerde.
Het waren echter de bizonderheden niet, die zich aan Lucas opdrongen, slechts trof hem de helderheid die alles ontsluierde. En bewust was hem dit: „Wat denk je daar goddelijk-helder bijl*
Een diepe voldaanheid had een rust in hem gespreid. Hij voelde zich op een vast punt, vanwaar geen terugglijden meer mogelijk was, maar slechts een licht en gemakkelijk stijgen naar het hoogste.
Vier voltooide bedrijven van zijn drama lagen voor hem. Hij legde de handen op het papier en erop neerziend voelde hij in de strakheid van zijn blik een warmte ontluiken.
176



Bijna het einde! Nog éen bedrijf, dat al opgebouwd stond in zijn geest. Hij trachtte te vóórproeven de aanvoeling van het voleindigen van dit werk. En wél was er een popelende hunkering in hem het voltooid te weten, dit, dat zijn innigste en diepste verwachting droeg, maar ook rees een donkere weemoed achter het besef wat hem dan ontglippen ging.
Hij zag de kamer rond die leeg-rustig lag in de koele helderheid van den Novemberdag. Even overliep hem een huivering en hij trok de oude reisdeken vaster om zijn beenen. Want schoon het fijn wintersch koud was, hadden zij, om de dure brandstof te besparen, de kachel nog niet aangemaakt. Zij deden dit meestal in den namiddag, opdat het een beetje warm zou zijn met het avondeten en in den avond wanneer zij beiden stil zaten te werken. Maar gewoonlijk had de eigenlijk te kleine kachel een zoo langen tijd noodig om de groote ruimte te verwarmen, dat het eerst behaaglijk werd tegen dat zij naar bed gingen, wat echter de een voor d' ander niet erkennen wilde.
Zijn drama af, hij kon het zich nog niet indenken. Vanaf dien voorjaarsdag toen het in hem was geboren, toen bij, wat nevelvaag in hem gewoeld had, in een plotsen flits van helderheid gezièn had, had bij ermee geleefd, ermee geworsteld, het liefgehad en gekoesterd in zijn diepste en innigste zelf. Wat zou ervan worden, wat ermee gebeuren, wanneer hij het eindelijk van zich gaf? Hij had, wel zeer tegen zijn gewoonte in, over deze practische zijde van de kwestie eigenlijk nog maar weinig nagedacht. Wel had hij bij het schrijven van sommige tooneelen vluchtig gedacht aan de mogelijkheid van opvoerbaarheid, maar zich door geenerlei overweging in dit opzicht laten leiden. Toch, nu hij in dit uur van diep en rustig overdenken zich voorstelde
Naar nieuwen Opgang. 12
177



dit: zijn drama gespeeld, sloeg een bonzende golf van zegepraal door zijn borst, trilde in hem een diep-vreugdig ontroerd-zijn.
Met wijde oogen die niet zagen tuurde hij uit, maar zijn innerlijk aanschouwen zag dit wat zijn geest had opgebouwd, verzichtbaard in schoone en weidsche vormen voor iedereen. Een voor een trokken ze aan zijn blik voorbij de tooneelen, waarin hij het visioen der werkelijkheid had verbeeld, hij» zag den Mensch zwoegen tusschen velen binnen de ijzeren ompranging der fabrieksmuren, de verbetenheid van zij» mond, de haatvlam in zijn oogen, hij zag hem [worstelend met de zware aarde onder den machtigen vlammende» hemelkoepel, waarvan het vuur hem zengde, hij zag hem gaan door de donkerheid der steden, door de onreine kwalmende broeiing der zonde, hij zag zijn begeerte, die hij zijn liefde noemde. En hij Zag den Mensch, samentrekkend met duizenden en duizenden tegen duizenden en duizenden, hij zag den schok van hun samen-treffen in een haat die onwezenlijk was. En hij zag den Mensch en met hem de velen, opgestaan in blinden toorn en haat, aangrijpen het gezag dat boven hem was, om te bemachtigen een geluk, dat hij door al zijn dagen heen had nagejaagd en hij zag de diepte van zijn armoede, zijn ellende wanneer hij zijn waan besefte. Nog immer was het oude niet voorbijgegaan, nog immer was op hem de onverzoende toorn Gods.
En weer zag hij in een nieuwe reeks van tafreelen den gang der Menschheid, een langzaam schrijden naar het eene doel. Hij zag den Mensch die zich opmaakte om het eindelijke geluk te vinden. Hij zag hem gaan door de eenzaamheid, waarin Gods schoonheid woonde, hij zag hem zoeken de nabijheid der menschen die, gelijk hij zelf, in de diep-
178



ste kern van hun wezen borgen de hunkering naar de liefde Gods. Hij zag hem grijpen naar wat hem het hoogste leek: de uiterlijke schoonheid en heerlijkheid in de dingen der aarde, maar vergetend dat dit alles slechts was het symbool van de eeuwige schoonheid en heerlijkheid, werd ook dit een waan en bleven zijn handen ledig. Dan, keer op keer vernederd en door God verstooten in zijn hoogmoedig en begeerig grijpen, ontwaakte eindelijk in zijn geslagen Zelf: de Deemoed.
Dan, in een laatst tooneel dit: de in deemoed herboren Mensch, die eindelijk gevonden heeft het Goddelijk Zelf, die in zich aanschouwt het nieuwe Jeruzalem en die, éen zich wetend met allen, in heilig willen zich opmaakt om in de wereld te verwezenlijken wat in zijn wezen zich voltrok. Dit de eindelijke verzoening, de vernieuwing, het nieuwe Jeruzalem.. .
Hij bleef roerloos langen tijd, verloren in zijn innerlijke aanschouwing; zelfs het bij tusschenpoozen dóórdringend gerucht uit het kleine keukentje, waar Tine bezig was, stoorde hem niet.
Dit, dit gespeeld voor de menschen, dit een aanschouwing voor iedereen wat hij éen oogenblik als een vlammend visioen had gezien en daarna in een moeizaam maar verrukkend worstelen had zoeken vorm te geven, klank en kleur. Indringender even, overdacht hij de practische verwezenlijking. Mogelijk was 't. Maar met groote moeilijkheden zéker. Een gróót tooneel was er noodig voor sommige van de breed-opgezette monumentale scènes. Een arena... een groot openluchttheater op een sober terrein. Maar de grenzen moesten willekeurig verengd kunnen worden om van sommige tooneelen de verinnerlijking niet te
179



doen teloor gaan. Zijn oogen verwijdden zich, zijn adem ging zwaar en hijgend onder de felheid en bewogenheid van zijn innerlijk zien. Ja, voor de arena was dit drama, niet voor het gewoon tooneel, voor de arena die een brok aarde omvaamde... dit, zijn drama...
In een weifeling die hem even doorschokte vroeg bij zich af in hoeverre deze naam wel juist was: drama, voor dit tooneel, dat heenvoerde naar een slot van opperste harmonie. Maar het beeldde den strijd, den gigantischen, dien de menschheid had te doorworstelen, den ondergang van het oude in de wereld en in den mensch, waaruit alleen het Nieuwe kon worden geboren... Och, hij haalde de schouders op, wat deed het er eigenlijk toe?
Langzamerhand was de zon gedraaid en viel nog slechts in een smalle schuine streep naar binnen; de dingen werden kouder van aanzien. Luuk huiverde sterker.
De opvoering van zoo'n drama... God, wie zou het aandurven? Zoo'n risico... want de kosten... te ramen vielen die niet als je er zoo buiten stond, maar zuinig zou 't wel niet zijn, En de belangstelling... dat zou wel weer zijn als zoo vaak: dooi maar enkelen werd gegrepen naar wat voor allen was bedoeld,
Hij rilde in een sterken schok van kou, zag nurksen-wrokkig plotseling dat de zon verdwenen was uit de kamer. De lucht boven de daken stond strak hard blauw. Zou 't gaan vriezen? 't Leek er wel op. Zoo vroeg in den winter... 't was nog niet eens December.
Met een mismoedig gebaar schoof hij de papieren van zich af. Een gevoel van weerzin kropte hem naar de keel. Wat zou er van dit alles worden? Een ellendige mislukking, éen knauwende teleurstelling die hij nu al in een wee-makend gevoel van ontreddering voorproefde.
180



Onderwijl hij Tine uit het keukentje zag binnenkomen, beladen met een stapel schoongewasschen eetgerei, wurmde hij zijn beenen uit de deken los. Hij voelde het onderzoekend gaan van haar oogen over zijn weggetrokken gezicht. Hij besefte dat zij bleek zag en bekommerd, als veelal den laatsten tijd, maar het raakte hem niet dieper. Zonder te spreken en zonder geraas borg zij de kopjes en borden weg en boog zich even over de wieg, waarin Jantje zoetjes sliep. Die heeft 't nog maar 't beste dacht Luuk vaagjes.
Hij schopte de deken onder zijn tafel, schoof zijn stoel achteruit. Zijn handen wrijvend zag hij dat zijn vingertoppen dood-wit waren van de kou. Plotseling ciriftig voer hij uit naar Tine, die met een schok zich naar hem toe wendde: „Kan je dan de kachel niet wat eerder aanmaken? Die misplaatste zuinigheid! Vandaag of morgen geven we het dubbel en dwars aan den dokter uit Jij hebt 't makkelijk, 's morgens en den halven middag ben je in de keuken bezig waar het warm is of je loopt heen en weer. Maar ik zit hier stil in de kou te werken... om een beroerte te krijgen!"
Met een hinderende scherpte die als pijn was zag hij haar weerloos gezicht verstrakken bij zijn harde onrechtvaardige woorden. Maar de pijn die hij er zichzelf mee deed hield hem van een zachter woord terug. En op denzelfden toon voleindigde hij:
„Je kunt 'm nu wat mij betreft wel heelemaal uitlaten vandaag, want ik ga nu de deur uit en vanavond ga ik met Job Vroeghe kegelen zooals je weet"
„Ik zal 'm nu dadelijk aanmaken, dan is 't met eten lekker warm," antwoordde Tine eenvoudig en zonder scherpte en ook zonder pathos in haar toon, zei ze: „Ik ben expres
181



zoo zuinig mogelijk. Je weet wel dat we er anders niet komen met de brandstof. En z' is zoo duur 1"
Lucas had zich inmiddels al in zijn jas gewerkt en maakte beweging naar de deur. Hij wist nu zijn armen om haar heen te moeten leggen, haar zachte droevige oogen te moeten kussen en haar ernstig mondje, desnoods zonder woorden, maar hij voelde hoe een langer toeven hier en in haar nabijheid de plots in hem gerezen ellende hooger en hooger zou doen stijgen en hem hopeloos zou doen stikken. Bruusk keerde hij zich af. Achter hem sloeg de deur met een bons, waarna een vreemde stilte uitsuisde.
In een plotse beslotenheid die hem deed gaan als naar een weigeweten doel, liep hij de trappen af en het huis uit.
„Als ik ook maar iets kon doen dat wat inbracht, al was 't dan niet veel!" Dit was de gedachte die Tine herhaaldelijk den laatsten tijd, en bij iedere voelbaar-schrijnende aanraking met de al dreigender wordende misère, immer klemmender en nijpender besloop.
Zij had aan verschillende mogelijkheden gedacht. Vertalen ? Maar ze wist wel dat dit slecht betaalde. Veel tijd eischte dit voor weinig geld. Dan had zij ook gedacht over handwerken, borduren of zoo voor een winkel, maar zij twijfelde of dit ook zoo heel veel op zou leveren en ook of zij er de vereischte handigheid wel voor bezitten zou. Maar telkens had ze tusschen al deze overwegingen door gedacht aan dat, waarvan zij vroeger toch gehoopt had eenmaal een bron van zij 't ook bescheiden inkomsten te kunnen maken: haar studie. Dat ze dit alles zoo had losgelaten! Ja, had moéten loslaten... maar toch...
Op een avond, dat Luuk uit was had ze alles weer eens
182



te voorschijn gehaald. Ze had wat gebladerd, wat gelezen, tastend-onzeker aanvankelijk, van lieverlee toch weer een beetje ingewerkt. Maar de studie afmaken .. .een gapende onoverzienlijkheid van tijd leek haar toe dit te vergen, en dan zóo, zonder eenigen steun of hulp, zonder ook de geringste leiding... Toch was zij van dezen dag geregeld aan 't werk gebleven, iederen dag een poosje, had wat aan weten verkleurd in haar geheugen lag opgehaald en had eiken dag opnieuw gevochten tegen het almaar aansluipend gevoel van een onbegonnen werk te doen.
Nu, terwijl zij met verkleumde vingers vuur aanlegde en in zich nog luisterde naar den naklank van Luuk's harde woorden, waarvan zij voor zichzelf de schrijning trachtte weg te redeneeren, drong zich het denkbeeld van toch in dit werk een steun te moeten kunnen vinden, met een stugge hardnekkigheid aan haar op. Maar hoe? Het leek een mogelijkheid zoeken waar geen mogelijkheid bestond. Kon ik maar eens iemand om raad vragen, dacht ze half-bewust. Maar dan ineens, scherp-klaar, stond in haar de gedachte aan Leo Martijnse. Natuurlijk Leo! Dat ze daaraan niet eerder had gedacht! Hij zou haar allicht met iets op weg kunnen helpen. Ze moest toch wel eenige capaciteit bezitten die zij benutten kon.
Op den grond ineengehurkt voor de kachel die begon te snorren, haar vuile handen saamgeklemd in haar schoot, dacht ze na. Nu het plan eenmaal vast in haar geworden was, wilde ze ook onverwijld tot de uitvoering ervan overgaan. Maar buiten Luuk om. Een schroom voor zijn prikkelbaarheid, een angst ook dat hij zich wellicht nog verzetten zou tegen wat toch onvermijdelijk was, dreven haar tot een geheimzinnigheid, die allerminst in haar aard lag en die zij au fond
183



verafschuwde. Als ik maar eerst iets hèb, dan vindt hij 't later vanzelf goed, dacht ze, als we er de vruchten van plukken. Maar hoe zou ze nu... Ik zal Leo een briefje schrijven, peinsde ze, hem uitleggen wat ik bedoel. En er dan bij zeggen dat hij me niet terug mag schrijven, maar komen moet als Luuk uit is. Vanavond... ja, maar dat weet hij niet vroeg genoeg meer... en anders duurt het misschien wel een heele week eèr ik er wèer zeker van ben dat hij een avond weg is. Maar dan viel haar in dat een briefje aan het kantoor bezorgd hem nog wèl tijdig zou bereiken. Met een schokje was zij overeind. Een glans ontlook over haar gezicht, een vernieuwde lust doorstroomde haar wezen; het denkbeeld nu een begin te maken met de uitvoering van een plan deed voor 't oogenblik iets van de zwaarte, waarmee de levensdingen op haar wogen, van haar afvallen.
Toen ze het briefje, zoo vlug mogelijk, toch nog met wat moeite, wat aarzelig zoeken naar de goede woorden geschreven, klaar had, leek het haar een nieuwe moeilijkheid om het bezorgd te krijgen. Jantje alleen thuis laten, zelfs al sliep hij, zou nooit in haar opkomen. Maar misschien kon een van de kinderen uit het groote gezin, dat éen verdieping lager woonde, wel even voor haar gaan. Zij zocht een stuivertje uit haar beursje, haastte zich de trap af. Een goor wijf met ongekamde haren, een vuil en gescheurd katoenen jak aan en een rok die van achteren wijd open puilde, gluurde op haar kloppen om de even openkierende deur. Beschroomd en onzeker bracht Tine haar verzoek te voorschijn, reikte bij het briefje ook het geldstukje over. Een antwoord kwam niet dadelijk en de hand om de deur heen greep maar traag en onwillig. Al bij voorbaat voelde Tine zich vernederd en bezeerd door den blik van misprijzen en wantrouwen uit het donkere gezicht. Een klein
184



kind dat de moeder uit het kamertje aanriep werd met een vloed van snauwen en uitleggingen naar het doel van zijn boodschap verwezen. Een verlichting van nu zoover te zijn doorstroomde Tine, maar haar schuchter woord van dank ging teloor in het grommig weerwoord van de ander, die iets bromde van kale madammen, die zich heel wat verbeelden, maar niet te groos zijn om andermans kinderen te gebruiken voor derlui boodschappen. Terwijl zij, meer ontdaan dan zij voor zichzelf wel weten wou, de trap weer opliep, stelde ze bij zichzelf vast, dat zij daar wel nooit meer iets vragen zou. „Ook al niet erg," troostte zij zich, maar haar lippen trilden en een hulpeloos, verlaten, diep-bezeerd gevoel, gelijk zij als kind gekend had bij een onverdiende berisping, zonk over haar. Maar zij wischte haar tranen weg, ongeduldig-geprikkeld om zichzelf. „Wat ben ik toch overgevoelig!" morde zij. „Hoe kan ik me zoo iets nu aantrekken !" Toch voelde zij flauwtjes dit voorval als het symbool van heel haar leven van nu.
Maar de prikkelende gedachte aan wat zij was begonnen joeg haar moed en haar lust weer op. Zij verlangde naar den avond. De mogelijkheid dat Leo misschien niet komen zou bedacht zij zelfs niet.
Toen spoedig na het avondeten Lucas, milder van stemming wel, maar zwijgzaam nog, was vertrokken, ruimde zij den rommel weg, dat de kamer er gezellig uitzag. Dicht bij de warme kachel hielp zij Jantje, legde hem dan in zijn wiegje, zonder zoolang als anders met hem te spelen en te babbelen. Dan zette zij zich onder de hanglamp met haar naaiwerk en wachtte, zoetjes ingesponnen in de vredige rust van haar kamerhoek, op de komst van Leo Martijnse.
185



Een bonzing sloeg door haar heen toen zij stappen hoorde op de trap en daarna een kloppen op de kamerdeur. Zij was al opgerezen toen hij op haar „ja" de kamer binnentrad en voelde, zelfs tegenover zijn eenvoudige hartelijke begroeting, zich onhandig blozen.
„Ik ben maar dadelijk naar boven geloopen," vertelde hij, „er ging juist iemand de deur uit."
„O ja," zei Tine, „dat 's best. Het is zoo'n reis om open te moeten doen."
Zij zag toe hoe hij zijn jas afdeed en over een stoel legde, zijn hoed er boven op; weer trof baar als immer het oud-voorzichtige van zijn gebaar. Ze verschoof een stoel, die zij al had klaar gezet. „Ga hier maar zitten," zei ze, en zoekend iets te zeggen in haar nog niet overwonnen verlegenheid, liet ze erop volgen „Luuk is uit..." waarna het besef van het overbodige van deze mededeeling haar verlegenheid nog vergrootte.
„Ja, ik heb je briefje gelezen," begon bij op een zakelijken toon, die wat geforceerd klonk, „en... eh... ik heb ook al eens nagedacht. Maar... had je zelf een idee ? Of niet ?"
„Nee," zei Tine, „Of ja, ik heb wel aan sommige dingen gedacht, vertalen bijvoorbeeld, maar ik wist niet... 't meeste leek me niet zoo erg geschikt."
„Begin daar maar nooit mee, tenzij je 't voor je eigen liefhebberij doet. Anders is 't slavenwerk." Zijn gezicht stond ernstig.
„Dat dacht ik wel," zei Tine met een zuchtje, 't Leek of er iets van haar verwachtingsvolle blijdschap afbrokkelde. „Maar... ik dacht, misschien kon ik op een andere manier..." Zij zag naar hem op, hunkerend, of zij van hem haar heil
186



verwachtte. „Zie je, ik zal je vertellen... ik heb een paar jaar gestudeerd voor middelbaar Fransch. Ik was al een heel eind op streek, maar in 't begin van mijn verloving; ben ik er een tijd mee uitgescheden. Toen ben ik er later weer mee verder gegaan, maar in mijn huwelijk is er niet veel meer van gekomen, dat begrijp je wel. Ik heb vroeger altijd gedacht dat ik daar later op een of andere manier, door les geven of zoo, iets mee zou kunnen verdienen en nu heb ik daar weer over gedacht, of ik misschien... 't zou soms kunnen, dat..." Ze zweeg plotseling, blozenden verward, met het ellendig onhandig-makend gevoel dat hij haar een schoolkind moest vinden, een beetje dwaas en belachelijk. Wanhopig-vermetel leek het haar iets te willen bouwen op zoo broze basis.
Maar hij keek ernstig nadenkend. *
„Je zou wat les kunnen geven aan schoolkinderen, H. B. S.-ers die bijgewerkt moeten worden."
Er veerde iets in Tine op.
„Zou je denken?" vroeg ze zacht, met een diepe trilling in haar stem.
„Welja, waarom rüet? 't Is alleen maar jammer dat't nu juist in den winter is. Zoo tegen Paschen of Pinksteren, met de overgangsexamens in 't vooruitzicht, dan is er natuurlijk meer kans op een leerlingetje."
„Ja," zei Tine kleintjes, beslopen door ontmoediging. Zij glimlachte flauwtjes, schertste een beetje triest: „zoo lang zou ik liever niet wachten." Maar zij hoorde in haar woorden te nadrukkelijk de verzekering: „er wordt hierop gewacht" en het berouwde haar ze onwillekeurig te hebben uitgesproken. Zijn antwoord, eenvoudig: „Ja, dat begrijp ik wel," bevestigde nog dit gevoel. Maar dan hield zij zich weer voor: waartoe
187



nog schuilevinkje spelen met zichzelf en met hem? Al zou ze 't willen, ze behoefde hem heusch niet te verhelen wat hij nu zonder meer wel begreep. Toch bleef ze dit natuurlijke en noodzakelijke als een pijnlijken hinder voelen, of ze een soort verraad pleegde jegens Luuk, van wien ze, grof en liefdeloos, de ergste tekortkomingen voor vreemden ontsluierde. Hun verder gesprek dat over algemeenheden liep, over vertalen en les geven, bracht haar ontrust gevoel weer een beetje tot kalmte; vaag bleef echter over alles heen een schroom in haar waren en een beducht-zijn voor een woord van Leo, dat haar zou kunnen pijn doen, door te raken aan dat eene.
„Ik heb nog wat thee voor je; wil je nog een kopje?* vroeg Tine en zij haastte zich hem en zichzelf te bedienen, blij met dit, wat dadelijk aan hun samenzijn een wat gewoner aanzien gaf. Hij schikte zich wat gezelliger bij de tafel, wreef met zijn gewoon gebaar zijn groote witte handen; in zijn baard glipte een glimlachje.
Zwijgend, terwijl Tine thee schonk, oogde hij rond.
„Jullie hebt 't bier toch allemachtig aardig weten te maken, dat moet ik zeggen."
Tine zette de thee voor hem neer, nam haar naaiwerk weer op, waarin zij zich een prettig-zekere houding voelde erlangen. „We hadden nogal aardige dingen en Luuk heeft er wel slag van een huis of een kamer mooi te maken."
„Maar gezellig is 't hier ook," zei Martijnse, behaaglijk en thuis in zijn stoel. Even verstrakten zijn oogen boven zijn baard, „gezelliger dan bij mij thuis. Zeg 's, zeg 's eerlijk, vind je 't bij mij thuis gezellig?"
Tine voelde een warme verlegenheid beklemmend stijgen. Ze wist zijn oogen op haar en durfde niet opzien.
188



„Och,* ontweek ze, „ik weet niet... het kan er toch niet bij alle menschen eender uitzien. Ieder richt zijn huis in naardat z'n aard is."
Het glimlachje speelde weer in zijn baard.
„Ik wist niet dat je zoo diplomatiek was."
Tine keek op, met een glimlach nu ook. Ze zag zijn donkere oogen warm op haar rusten. Met een plotsen flits van herinnering dacht ze aan hun avondwandeling door de heide, toen ze ook zijn blik zoo over zich had gevoeld. Zij dwong haar toon tot rustige gewoonheid:
„Een echte vrouw is altijd diplomatiek, Leo."
„Maar een echte vrouw is oók eerlijk. Antwoord me nu dus eens eerlijk op wat ik je vroeg. Vind je 't gezellig bij mij thuis."
Zonder aarzeling, heel eenvoudig, antwoordde ze:
„Gezellig, nee, tenminste niet zooals ik dat bedoel. Misschien wel huiselijk of zoo... maar ik verlang toch altijd nog iets anders van een interieur om er mij gelukkig in te voelen."
Hij trok met zijn theelepeltje een figuur van het tafelkleedje na, hield zijn oogen neer.
„Och ja," zei hij wat mismoedig, „'t Is juist zooals ik 't ook altijd gevoeld heb. 't Is wel goed en netjes, maar niet dat. Er ontbreekt wat aan. Henriet voelt dat niet."
Tine zweeg, licht gehinderd, beklemd. Ze dacht aan de zuivere moederlijke goedheid van het blonde gezicht wanneer het zich over de kinderen boog.
„Henriet kan dat ook niet helpen," zei ze een beetje scherp, „haar karakter is nu eenmaal zoo. Zij zou waarschijnlijk niet aarden in een omgeving, die ik naar mijn beste weten mooi en gezellig had gemaakt."
189



„Nee natuurlijk niet," gaf hij eenvoudig toe, „daar heb je gelijk in."
Toen hij zijn thee had uitgedronken stond hij op om heen te gaan. Bij de trap, tot waar Tine hem uitgeleidde, nam hij afscheid met de belofte te zullen doen wat hij kon en het haar zoodra mogelijk te zullen doen weten zoo zich iets geschikts aan hem mocht voordoen.
Alleen terug in haar kamer voelde Tine een vervreemding gerezen tusschen haar en haar daad. Het leek haar een schennis, een piëteitloos blootgeven van het allerintiemste aan de oogen van een vreemde. En schoon nog wel een vage hoop in haar schemerde iets te bereiken van wat zij beoogde, schrijnde haar het vergeefsche wenschen dat zij dit toch niet begonnen was.
Zij boog zich over Jantje's wiegje in een droevige verwarring. Haar lippen beefden, een dofheid trok voor haar oogen. „Bi weet zelf niet meer of goed is wat ik doe, of niet!" dacht ze bitter en ontredderd.
Zij wist zich niet meer op te heffen uit deze gebroken stemming, en Luuk's licht-gestemd-zijn toen hij thuiskwam raakte haar innerlijk niet.
Tot zij ten laatste een groote moeheid voelde zinken over de onuitgevochten verwarring van haar ziel, en wegkruipend in Luuk's armen waar zij rust en veiligheid zocht, zag zij onverwachts, als in een flits van helderheid, den warmen blik van Leo Martijnse op zich rusten.
In een vlaag van opstandige drift, van bitteren onwil tegen alles, was Lucas het huis uit geloopen. Terwijl hij haastig op het versnelde rythme van zijn gedachten door de middagdrukke straten liep, beleefde bij nog eens de korte maar
190



hevige seène met Tine die het evenwicht van zijn wezen had verstoord.
Met de drift nog in zijn spierbewegingen schuurde hij zijn lijf door de menschenvolte, voelde half bewust het felle van zijn doen als een verluchting voor zijn opgekropte heftigheid.
Verdomd, hoe kon hij ooit werken, goed en rustig werken als hij niet met rust gelaten werd, als hij eiken dag werd onthaald op verkapte klachten en een lang gezicht! Dat duivelsche gepieker waarmee ze haar eigen leven bedierf én 't zijne! Wat schoot je ermee op den dag te bezwaren met de zorgen voor een anderen dag? En als er nu reden voor was! Maar ze kónden toch nog leven! Ze zaten toch nog niet aan den grond! Nou dan?
Hij wierp zijn kop achterover, zijn lippen nepen samen in een smadelijken weerzin. Dan zag hij Tine's oogen groot en donker in brandend dringend verwijt, hoorde hij haar stem, trillend onbeheerscht, die met moeite de woorden te voorschijn bracht. Wat had ze gezegd? Dat hij zorgeloos was en grenzenloos, onbegrijpelijk lichtvaardig... dat het hem blijkbaar niet raakte wat er van zijn gezin terechtkwam en of ze vandaag of morgen in de misère zouden blijven steken of niet. „Ik begrijp 't niet," had ze gezegd met haar heesche, kleine, moeilijke stem, „'t lijkt wel of 't allemaal aan jou voorbijgaat wat mij dag en nacht zoo'n zorg geeft." Of hijzelf niet evengoed... ja, prettig was 't nu eenmaal niet dat de dingen niet van een leien dakje gingen, maar daar zeurde je toch niet over! En bovendien dat kwam weer terecht. Als maar eerst z'n drama klaar was en er weer ruimte kwam voor ander werk. Dan begon hij allereerst aan z'n nieuwe reeks artikelen voor „De Spiegel" en dan... o hemel, hij had z'n kop vol met plannen, allemaal dingen
191



die weer gauw en behoorlijk geld in 't laadje zouden brengen. Maar eerst z'n drama . ..
De drukste straten lagen nu achter hem. Door stillere buurten, nieuwe straten ook, naderde hij den zoom der stad. Er begon iets van zijn drift in hem te luwen.
Weer gingen zijn gedachten terug naar Tine en zag bij haar zooals zij had vóór hem gestaan in dit eerste schrijnende twistgesprek, de oogen groot en verdonkerd in haar wit gezichtje, de trillende handen dichtgenepen en almaar, onder haar woorden die hortend en moeilijk kwamen, worstelend om rust en vastheid. Zoo ontredderd, zoo willoos toegevend aan haar klachten en verwijten had zij nog nimmer tegenover hem gestaan. Nog nooit had hij over deze dingen iets anders van haar gehoord dan een vluchtig, meest alleen maar aanduidend woord, iets, dat zij noode en moeilijk losliet van wat haar vervulde. Nu had zij heel de volheid van haar hart van angst en verwijten over hem uitgestort. Haar woorden in zich herhalend voelde hij weer den onzegbaren hinder die hem bij het aanhooren ervan als een walg bevangen en overweldigd had. Bah, al dat misselijke gedoe! Hij spuugde ervan, het verpestte zijn leven. Hij wist 't wel altijd broeiende, ook al sprak ze 't niet uit, al liet ze zich niet gaan, zooals nu eens. Altijd knaagde 't tergend als zoo'n stiekeme verborgen pijn, maar meestal voelde hij 't niet omdat hij 't nooit wóu voelen. Maar nu, nu was in eenen al de beroerdigheid over hem uitgestort, dat hij er zich mee besmeurd, hopeloos mee bezoedeld voelde. Of hij 't nooit meer van zich zou kunnen afschudden.
Hij had de stad nu achter zich gelaten, de laatste uitloopers van de huizencomplexen stonden al, als buitenhuizen, in het land. Alles nieuw gebouwd, nog kersversch, de meeste met
192



een klein tuintje ervoor. Weldra was ook dit voorbij. Nu lagen ter weerszij de landen in donkere vakken met vaalgroene reepen langs de scheidende greppels, breed-rustig naar de einders uit. De fijn-heldere wintermiddag, die in koele klaarte over de kale velden wijdheid stond, neigde al naar zijn vervaling. Er stond een gelijkmatige wind die het slootwater langs den wegrand rimpelend stuwde.
Nu, in de hooge rust van het buiten liep hij langzamer. Nu de heftigheid van zijn voelen ging slinken, onderging hij bewuster den invloed van de koele stilte onder de hooge luchtkoepeling. Terwijl bij wegkeek naar de lichte verte, waar de hemel bleek-grijs op den grijzen einder stond, met in het dorre land niet anders dan een scherp-omlijnde dorre boomgroep, was daar plotseling in hem, brandend-scherp, de herinnering aan de heide bij hun huisje, met de donkere groep van dennen tegen den horizon aan. Als een visioen, als een betoovering kwam het over hem: de aanvoeling, de atmosfeer, de geur van heel dien tijd, van het leven daar en wat het gebracht had aan heerlijkheden, stille en juichende verrukkingen en aan verbeten pijn in sloopende worstelingen. En toen hij Tine zag, Tine van die eerste maanden, dat eerste jaar, toen leek het barre naakte heden een vreemde verre droom.
Een zware smartelijke weemoed zonk dempend over de laatste opstandigheid van zijn voelen. Hij boorde de vuisten dieper in zijn jaszakken en schurkte huiverend in zijn kleeren. 't Was toch al koud, winter... de dood was rondom. Hij zag rond over de dorre landen, voelde zijn gezicht strak-verkillen in den stagen wind.
En al maar verder strookte de weg voor hem uit. Hij voelde zich moe worden van een weerzin om verder te gaan,
Naar nieuwen Opgang. 13
193



keerde. Maar bij het langzaam teruggaan rees een andere tegenzin. Niet naar huis, in godsnaam niet, loopen maar, en alleen zijn. Halverwege sloeg hij een zijweg in die, langs een omweg, ook voerde naar de stad, doch naar een heel ander punt dan waar hij haar verlaten had.
Onder den kleurloozen hemel, die langzaam het licht had opgezogen, begonnen, in de wijdheid der landen de dingen te vervalen. In de verte hier en daar kwamen als stille gele lichtpunten de lichten van een spoorbaan opblinken.
Toen de schemering zwaarder was geworden en alle kleuren had weggevaagd, rees in de verte voor hem het stadssilhouet als éen massieve donkere klomp, waarboven, flauw nog, een rosse lichtschemer waarde als de gloed van een verren brand. Hij verhaastte zijn schreden, hunkerend plotseling naar het licht en de drukte van het hart der stad, die als een koesterende warmte rondom hem zouden zijn en toch zijn eenzaamheid onaangetast zouden laten. De kille, fijn-ijzige grijsheid rond hem was als een vijandigheid die hij ontvluchtte.
Een zware moeheid maakte zijn beenen traag toen hij de steenen der buitenwijken weer onder zich voelde. De omgeving was hem vreemd en gaf hem de sensatie, dat hij in een andere onbekende stad terecht was gekomen. Ook was hier, sterker dan buiten tusschen de vervagende velden, de troosteloosheid van den aansluipenden avond.
Met een glimlach van een zacht weer rijzend welbehagen liet hij zich, eindelijk in de kern der stad terug, door den zwellenden stroom van haar lichte leven omvangen en meenemen. In hem was al het wild-opstandige gestild en een zachte warmte rees in zijn wezen. Met een verteedering die bijna smart was dacht hij aan Tine; in haar klagende en
194



beschuldigende woorden, die hem zulk een tergende hinder waren geweest, hoorde hij nu allereerst, neen alleen haar leed: „ ... wat mij dag en nacht zoo'n zorg geeft..." Zijn tanden bebeten zijn onderlip, een waas trok voor zijn oogen. Arm kindje, voor haar was 't ook wèl moeilijk. Den heelen dag zat ze erin en nooit was ze iets van dien aard gewend geweest. En zij had niets waarin zij troost en vergetelheid vond, een vergoeding voor alles, zooals hij in zijn werk. Want het kind deed haar de zorg nog maar te zwaarder voelen.
Met een schok gutste het als een warme vloed door hem henen: zijn werk. Wat een korte pooze in hem neergeslagen was geweest hief zich, sterker, een kracht rees en groeide, deed rond zijn zich krullende lippen den glimlach van geluk ontbloeien. Met gulzige, genietende oogen dronk hij de lichte drukte die hem omstroomde.
Het was allang avond, toch verwonderde het hem nog na de wijd-uitgalmende tonen van het carillon de zware klokkegalmen tot acht te tellen. Zou Tine op hem zitten wachten? Maar zelfs deze even aanvleugende gedachte bracht geen schemer van aarzeling in zijn doen. In een banketbakkerswinkel kocht hij bonbons voor Tine, die hij diep in zijn jaszak borg. Dan stapte hij enkele huizen verder het café binnen waar hij een der eerste avonden na zijn aankomst in de stad was heengedwaald en sindsdien met Job Vroeghe meermalen was terug geweest. Het was er nog .niet druk, zoo kon hij zich de plaats kiezen die hem aanstond. Een loome gelukkige rust legde zich over hem, een gevoel van niets meer verlangend gelukkig-zijn, toen hij, genietend van zijn bewegingloosheid na zijn langen loop,' uitzag in den dubbelen stroom van leven, die in tweeërlei
195



richting aan de breede ramen voorbijdeinde. Bijna roerloos bleef hij zitten, nauwelijks denkend, toen eindelijk de negen klokkegalmen over de huizen verstorven waren, ging hij naar buiten, liet zich in den menschenstroom de nauwe straat uitdrijven, waar het aanzien der dingen leek veranderd nu de winkels geen licht meer uitstraalden. Rustig-zeker tusschen de luchtig elkaar langs glijdende en kruisende tramwagens nam hij zijn weg over het wijde plein, waar de electrische booglampen hun grelle lichtschijnsels dooreenwierpen en waar achter een donker huizenblok, met een fel-uitlichtende reclame in top, massaal het wegduisterend gevaarte van een kerk opstak. Dan schoot hij een nauw steegje in, dat scherp bochtte, liep, na een huis of wat, een openstaande voordeur binnen, die als een donkere muil opengaapte en stommelde, tastend in het duister, de trap op naar Job Vroeghe's atelier.
Het was laat toen Lucas en de schilder buiten stonden. De straten lagen leeg onder de hooge duisternis van den nacht. Job Vroeghe had een wollen das achteloos om den nek geknoopt en droeg een soort wollen muts op de warrige roode haren, wat hem een zeer verwilderd voorkomen gaf. Zijn blauwe oogen echter stonden kinderlijk rustig.
Met zijn handen in zijn jaszakken haalde hij zijn kleeren schurend langs zijn lijf heen en weer, zag kalm-onderzoekend op naar den scherp-besterden hemel. Dan, weer neerziend, zei hij, eenvoudig-weg, dat het bijna onverschillig leek:
«Verlang er maar nooit naar dat het je zoo erg naar den vleeze gaat, want dan heb je sterke beenen noodig om te komen waar je zijn wil."
Lucas gromde iets tusschen zijn tanden, had niet dadelijk
196



een antwoord. «Zulke dingen zijn zoo persoonlijk," zei hij eindelijk. «Zooiets is maar niet voor iedereen waar."
„Och welja," kwam weer de ander, zonder zich druk te maken, „maar met iedereen wil het als de waarheid zien."
Zij hepen door de leege straten, langzaam als twee wandelaars. Er gingen nog wat late voetgangers, een enkele taxi snorde nog in geruischlooze vaart over het gladde asphalt. Een wonderlijk gevoel had Lucas bevangen, een gevoel van los te zijn van de klemmende levensdingen, van vreemd te staan tegenover het diepst-eigene, een licht gevoel van macht om uit te wieken boven wat neertrok. Terugdenkend aan zijn belevingen van den middag leek dit alles maanden in het verleden te liggen. Het leven leek onnaspeurbaar veranderd.
Overgegeven aan hun gedachten, hadden zij, loopend zonder op den weg te letten, in hun wandeling ongeveer een cirkel beschreven, en stonden nu weer in de leege nachtelijke wijdheid van het plein. Een wijle nog bleven zij in zwijgend peinzen bij elkander.
„Tja..." zei dan de schilder, uitturend in de zwarte nachtlucht boven de huizenmassa's, en zijn woorden kwamen als de blijkbare slotsom van zijn peinzen, „al dat geredeneer daarover... Zotteklap, al dat geleuter over goed leven of niet goed leven! Iedereen leeft zooals ie kan en dan is dat vanzelf goed."
Lucas glimlachte.
„Ja, je lacht nou... maar kan jij dingen doen tegen je wezen in, om zoodoende «beter te leven" ? Daar help je immers subiet je leven mee naar den bliksem! Nee... ieder vogeltje zingt zooals 't gebekt is en ieder beestje leeft zooals 't geaard is. D'r is niets anders dat de lieve God van je verlangt."
»97



„Dat is zoo... natuurlijk. Ik geloof niet dat ik er ooit anders over gedacht heb. Onbewust al voel je dat zoo. Maar later, als je na gaat denken... en je ziet de consequenties...
„Die moet je ook eerlijk aanvaarden. Maar och, er is zooveel dat ons beroerd lijkt of miserabel... we hebben zoo gauw een woord klaar... en dan zeg je: Kijk, dat hèb je er van! Maar dan denk ik altijd maar: zoo is 't natuurlijk juist goed, zoo moet 't wezen, al zien wij alleen maar de misère. Ja m'n goeie God, wat weten wij nou eigenlijk af van goed of kwaad?"
„Dus je denkt dat een ding dat we verkeerd zien gaan.. .*
„Juist goéd gaat, natuurlijk. Dat begrijpen we alleen maar niet. Of liever, we kunnen 't niet zien. Och, dat zal ook wel weer ergens goed voor wezen dat we maar zoo stom gehouden worden."
Uit de hooge donkerte van den nacht barstten de dooreenvallende gongklanken van het carillon schalmeiend los in de leege stilte. Eén enkele slag volgde. Dan lag de nacht weer ongerept.
„Dat is..." weifelde Luuk, „half éen ?"
„Eén uur," zei Job Vroeghe.
„Kom, dan ga ik," zei Luuk. „'t Is laat geworden." „Morgen komt er weer een dag èn een nacht," lachte de schilder. „Haast je maar nooit." Zij scheidden met een handdruk.
Het gevoel van vreemd-zijn aan al het gewone was nog niet van Lucas afgevallen toen hij, gewend in 't donker, de trappen opklom. De kamer lag koud en leeg in den blanken nachtelijken schemer die door de breede zijramen invloeide. Hij liep dadelijk door naar het kleine slaapkamertje, waar het donker dichter hing om de dingen. Toch onder-
198



scheidde hij spoedig Tine's hoofd op het kussenwit; het bewoog niet, evenwel begreep hij dat zij niet sliep. Plotseling rillend in de ijzige kamerkilte nu hij ontkleed stond, schoof hij in de bergende donkerte van het bed. Handelend naar zijn zekerheid dat Tine niet sliep, boog hij zich over haar, fluisterde:
„Klein vrouwtje van me..."
Zij klemde zich aan hem vast, zwijgend, terwijl een siddering van snikken haar lijf doorbeefde. Hij dekte haar schreiend gezicht met het zijne, streelde haar vlechten, haar smalle schokkende schoudertjes. „Och,Nstil toch," suste hij, „stil toch," en hij zocht haar lippen, bibberend en vochtig-warm als van een schreiend kind.
Eindelijk hakkelde ze:
„Ben je dan... weer goed ? Ik dacht... ik dacht dat je... boos was... om daarstraks ... toen je den heelen avond uitbleef... en niet eens... kwam eten..."
„Lc boos... God kind..."
Een stille verwondering rees in hem. -Dit was dus de neerslag van haar spontaan geuite verontwaardiging, haar eindelijk volledig uitgesproken verwijten: de spijt, de vrees dat hij boos zou zijn!
„Stil maar," troostte hij weer. „Stil maar." Een behoefte rees in hem haar in eigen oogen te rechtvaardigen, „'t Was immers waar... wat je... Je hebt niets gezegd waar je spijt van hoeft te hebben, waar ik boos over zou kunnen zijn... Bi..." Hij zocht naar woorden, greep in zich in een vreemde leegte, 't Leek alles zoo ver, zoo uitgevochten, zoo zonder belang. Hij glimlachte terwijl hij haar in zijn armen hield. „Poesje!" fluisterde hij. Dan, zacht, als een klacht en een smeeking, nokte zij: „Bc hou zoo van je..."
'99



Hij voelde een teederheid zijn oogen befloersen. „Kind..." zei hij alleen.
Over hen hoorde hij de stilte van den nacht, voelde hij de groote koude duisternis. En terwijl hij haar zwijgend hield omvat, met den zachten troost van zijn armen om haar leden, scheurde als een felle pijn dit vlijm-koude weten door hem henen, dat er geen enkele waarachtige troost was, die zijn wezen had voor het hare, dat er niets was dat hij doen kon om voor haar de dingen te doen zijn gelijk haar hunkerend teeder hart die behoefde.
200



X.
Het omlaagzakken van het laatste restje half-uitgedoofde kolen in het kleine kacheltje, dat een plotseling gerucht gaf in de zware nachtstilte, deed Lucas opschrikken. Met verwezen oogen, als een die wakker schokt uit een droom, zag hij in de verlatenheid van de kamer rond, die buiten den lichtkring om hem heen in een onzeker donker lag. Even gleden zijn oogen langs de dingen die hij vaag onderscheidde: een teekening van Job Vroeghe, dien morgen pas opgehangen, een vage lichtplek nu tegen den wegduisterenden wand, een bundeltje goed, naaiwerk of kleertjes van Jantje, op de tafel onder de hanglamp. Maar de dingen raakten zijn diepere aandacht niet, evenmin als het bewustzijn van de stilte dieper in zijn wezen zonk. Het leven van zijn innerlijk ging onaangetast en ononderbroken verder.
In zich aanschouwde hij het verbeeld gebeuren als in een mystieken droom. Hij schreef, de woorden voegden zich tot zware orgelende zinnen, deinend op het breede rythme van zijn bewogenheid. En naarmate hij verder schreef steeg deze bewogenheid, golfde heviger in hem op de ontroering om wat hij als een visioen aanschouwde. Hij zag de ineenstorting van het oude; het viel, wat eenmaal grootsch was
20I



geweest en heerlijk, tot puin, als een ding dat heeft afgedaan voor eeuwig; een kreet van afschuw leek de wereld te vervullen. Dan de stilte, leeg als een zwarte winternacht. Maar verwachting trilde als een lichtschemer die door wolken breekt en een ruisching van klank kwam aangegleden. Het waren de saamgestroomde schreden van de duizenden die opstonden in het duister om het nieuwe licht tegemoet te gaan. En het licht rees en deed zijn gloed uitschijnen over het gelaat der velen, dat was als het gelaat van éen enkelen mensch. Het blonk in verheerlijking om wat in hem was voltrokken, wat hij om zich been zich zag verwezenlijken: de geboorte van het Nieuwe.
En met sidderende zenuwkoude vingers schreef hij deze de laatste woorden — het was de nieuw-geworden mensch die ze sprak:
„Ziet: een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. De eerste hemel en de eerste aarde zijn voorbij gegaan. En wij zullen wonen in de heilige stad die God ons heeft bereid: in het nieuwe Jeruzalem ..."
In een starre onbeweeglijkheid zat hij achter de beschreven vellen. Hij verlegde ze niet, zocht niet bijeen wat verstrooid lag op zijn tafel, zijn oogen wendden er zich niet naar toe. Een diepe voldaanheid, een zware droefenis legden zich als een looden loome moeheid over zijn wezen. In zijn achterovergeleunden kop vertrokken de mondhoeken als in pijn, die de starheid van de wegturende oogen verdofte. Maar een zachte zoetheid welde als een diepe verteedering onuitsprekelijk uit zijn ziel.
Lang zat hij zoo. Hij voelde zich stijf-koud worden in de nu geheel verkilde kamer. Maar schoon hij hunkerde
202



naar rust en warmte, miste hij de kracht zijn onbeweeglijkheid te verbreken en op te staan.
Tot het bleek-blauwe licht van de maan, schuins-binnenvallend door het zijraam, in een donkeren hoek kwam schijnen en iets van zijn gestolde aandacht deed losvloeien. Even bewoog hij zich, voelde als een lichamelijke pijn de ijskou van handen en voeten. Hij dacht alleen nog maar: Ik moet naar bed. Wat ben ik ontzettend moe en koud. Eindelijk, moeizaam zichzelf overwinnend, stond hij op, strompelde op verstramde beenen naar de slaapkamer. Hij voelde zich leeg. Er was geen andere gedachte meer in hem dan die aan rust, Alle emotie was verslonken onder de zware moeiheid.
„Morgen," dacht hij alleen maar, terwijl hij zich eindelijk neerlegde, „morgen..." Hij hechtte maar een vage bedoeling aan dit woord, het vertolkte niet anders dan zijn trouwens maar half bewust gevoel met het werk van heden een brok van zijn leven te hebben afgesloten.
Den anderen morgen bij het ontwaken al, laat in de allang lichte slaapkamer, stond het sterk en vast in hem, zoo wonderlijk van aanvoeling, dat het nauwelijks uit te maken viel of het vreugd of pijn beduidde: zijn drama af.
Hij kon er niet toe komen op te staan. Binnen hoorde hij Tine bezig en telkens was er weer het zacht-intieme geluid van haar stem, sprekend tegen het kind en het even opkraaiend kinderstemmetje, dat soms in een huilbui leek te zullen overslaan. Dan was het weer stil
„Nu is het klaar," zei hij tot zichzelf, nu heb ik het van me afgeschud. Nu is het heelemaal uit me weg." Hij zocht naar de zuivere aanvoeling van dit begrip, maar besefte
203



dat het nog langs hem gleed. Dan zei hij zich: „Nu kan ik aan andere dingen beginnen, werk dat ligt te wachten.** Voor 't eerst stroomde iets als verlichting, als een zuivere onbevangen blijdschap door hem henen. Hij dacht aan Tine. Ze zou blij zijn. Zou ze 't begrepen hebben? Ze wist dat het einde naderde. Een aanzwellende lichtheid van geluk dreef hem het bed uit. De nieuwe dag leek hem heerlijk als een feest.
Binnen, met de invallende blauwe winterklaarte zonder zon, rilde hij in de kou. Er stond een fijne witte teekening van vorst op de ruiten. Het kind lag goed ingebakerd in zijn wiegje waar Tine hem zoet hield door telkens zich over hem heen te buigen en eens tegen hem te babbelen. Hij was trouwens een weinig beweeglijk ventje, kon uren stil liggen wegstaren met wijd-open oogen, zonder een beweging, zonder een kreetje.
Luuk legde zijn armen om haar tengere schoudertjes, trok haar van de wieg weg. Hij zoende haar voorhoofd tusschen het fijn golvende haar en haar oogen die met een vreemde hunkering tot hem opstaarden.
„Je moet vandaag wat vroeg de kachel aanmaken, hoor. 't Is koud. En dan kan Jantje uit zijn wiegje."
Hij boog zich naar het kind, kuste het kopje, waarvan de haartjes pluizig uitlagen op het witte kussentje. Even trof het hem dat het kind stil leek, onnatuurlijk stil, maar het gleed uit hem heen, zonder zijn wezenlijke aandacht te beroeren, terwijl hij vaag ook nog dacht: daarnet lag-ie toch nog te kraaien.
„Ja," zei Tine, „ik zal hem dadelijk maar aanmaken. Zóo kan 't niet langer met Jantje. In de keuken is 't wel warm, maar ik kan hem toch niet den heelen morgen bij
204



me in de keuken houden, waar 't zoo klein en onfrisch is." Ze zuchtte even, wreef haar wang langs die van Luuk, „Was de winter maar om, Lukie," zei ze kleintjes.
Maar hij glimlachte rustig gelukkig.
„Stil maar vrouwke. Nu wordt 't gauw beter."
Hij zweeg, streelde heur haar. En met een snellen blik naar de papieren op zijn werktafel, na een diepe ademhaling, aarzelend, of 't hem moeite kostte dit uit te spreken, zei hij:
„Mijn drama is af."
Een glimlach verhelderde haar smal gezichtje, in haar oogen kwam dieper glans.
„Ja?... Ik dacht 't wel... Je bleef zoo lang werken vannacht. Ik was wel wakker toen je in bed kwam, maar ik zei met opzet maar niets. En vanmorgen vond ik al je papieren nog zoo liggen ... maar ik heb er toch niet in gekeken... O Lukie, ben je niet blij?"
„Ja... of nee, ik weet zelf niet. 't Is nu nog zoo vreemd. Of 't van me is afgenomen. Nu ja, dat 's altijd zoo, natuurlijk. Maar... ja, een soort voldoening is 't toch ook. En, nu kan ik weer aan ander werk."
Hij zag het blijde glanzen van haar oogen en even stak hem de gedachte: ze is blij dat dit achter den rug is en rekent er al op dat ik nu dadelijk aan wat anders begin, dat wat inbrengt. Snel bezeerd voelde hij zijn gezicht verstuggen.
Maar Tine lette het niet op. Ze streelde zijn vingers, haar hoofd tegen zijn schouder.
„Ik vind 't zoo heerlijk," zei ze innig. Maar dan steeg een warm rood naar haar wangen, hij zag een verwarring de helderheid van haar oogen vertroebelen, terwijl ze tot
20.S



hem opzag. „Dat is ... ik bedoel niet... omdat je nu ... weer feuilletons kunt schrijven en zoo... maar ik ben zoo blij dat je zóo iets hebt geschreven, al zou je er nooit een cent mee verdienen!"
Hij knelde haar in zijn armen, zwijgend. Een beschaming kroop in hem op om waar hij haar innerlijk van verdacht had.
„Nee," zei hij, stil. „Rijk zullen we hier niet mee worden, Maar misschien brengt het iets beters." En misschien ook niet, dacht hij erbij, maar die woorden wilden hem met over de lippen.
„Ik denk dat wij heelemaal wel nooit rijk zullen worden, Lukie," zei Tine met even iets van het oude ironische trekje om haar mond. Maar snel vergleed het weer in den gewonen ernst van haar gezichtje toen hij antwoordde, luchtig weer:
„Dat is maar goed ook Tineke. Wat zouden wij nu met rijkdom beginnen?"
Zij antwoordde niet, voelde alleen hoe zijn woorden haar schrijnden nu de dreigende misère, even vergeten, weer opdoemde.
Dan boog hij zijn gezicht over het hare, den zorgeloos blijden, jongensachtigen lach om zijn mond en in zijn oogen. „Zeg Tineke..." Ja?"
„Ik heb zin om deze gebeurtenis te vieren. We loopen altijd zoo plichtmatig in 't gareel, nooit eens 'n slippertje. Laten we ons eens eenmaal te buiten gaan en 't er eens éen avondje van nemen." En als zij, niet dadelijk antwoordde, de ernst donkerder werd in haar oogen, drong hij vleiender: „Toe scharde, éen avondje samen uit zijn... hè, daar heb je zelf toch ook wel eens zin in ? Hoe lang is dat
206



niet geleden, dat jij met je jongen „uitging"? En we kunnen Henriet toch vragen om een paar uurtjes te komen oppassen, die doet dat met plezier."
Alles in haar verzette zich tegen zijn voorstel met een hardnekkigen weerzin die niet anders was dan angst Als ze heel zuinig waren en er kwamen geen bizondere dingen dan konden ze nog... o, ze had het pas nog uitgerekend en weer nagerekend hoe lang, hoe kort ze nog leven konden van wat er nog was en binnenkort nog komen kon. En als er nog eens iets bizonders, iets waar ze niet op gerekend hadden, noodig bleek... En Luuk schreef zijn korte artikelen tegenwoordig zoo ongeregeld, hoe lang was het niet geleden dat hij aan „Het Algemeen Nieuwsblad" iets had gezonden ... ?
Dit alles flitste door haar henen, terwijl zij de woorden van haar weigering woog. Het leek haar een misdaad wat hij wilde. Dacht hij dan nóóit over wat als een zwarte dreiging voor hen stond? Kon hij dan altijd maar vergeten wat hun bestaan ondermijnde en er zorgeloos op los leven?"
„Och... ik wou ... ik dacht..." haperde ze, bang hem nu weer te ontstemmen en met een zware triestheid in haar om het kneJlend-ellendige van dit alles, „we kunnen toch eigenlijk niet... 't kost weer zooveel geld en we moeten zoo schrikkelijk zuinig zijn... Over een poosje misschien eens," suste ze vaagjes, „als 't weer eens wat beter gaat."
Een verkilling zonk in hem, die zijn blijdschap leek te dempen.
„Is 't weer zoo?" vroeg hij, verstugd. Hij liet haar los. De dingen leken hem zwaarder plotseling en donkerder, of een wreede moedwil ze met verdubbeld gewicht op zijn schouders drukte.
207



Tine stond nog waar bij haar gelaten had ; zij was bleek en zielig-ontdaan.
„'t Is toch niet dat ik niet wil," zei ze met trillende lippen. „Maar begrijp dan toch dat..."
„O, ik heb 't allang begrepen," zei hij dof, zonder boosheid.
Hij ontbeet haastig, stond gauw weer op.
„Nou, ik ga nog even uit," groette hij, bij de deur al. „Tot straks." Hij wilde zijn stem dwingen tot een warmer klank, zijn oogen tot een glimlach, maar hij voelde hoe voor 't oogenblik de blijdschap dood was in hem en hij de strakheid niet van zijn wezen weg kon doen.
Toen hij was heengegaan bekroop Tine de verwarrende spijt om wat zij had gedaan. Onverstandig was 't van haar geweest, benepen en kortzichtig, evenals haar voortdurende klachten en verwijten, die bij wel verstond al sprak zij ze maar zelden uit. Zóo werd de toestand hoe langer hoe ondraaglijker. En wat maakten per slot die paar guldens uit voor een enkelen keer, wanneer hij daarmee een plezier had dat nu eens werkelijk een behoefte voor hem was? En zijzelf dan...? och... een plotseling rijzend zelf-medelijden dreef een warmte naar haar oogen; een hunkering was er in haar naar iets van het lichte genoegen dat vroeger zoo bereikbaar was. Maar het andere overvleugde dit weer, de twijfel, de spijtigheid. „Ik ben geen vrouw voor hem!" schroeide het in haar. „Hij moest een vrouw'hebben, voor wie al deze moeilijkheden niet bestonden, die hem luchtig en gemakkelijk over alle zwarigheden heen hielp, dat hij ze niet bemerkte. En ik... ik maak hem alle dingen nog zwaarder, ik trek hem omlaag ..."
Bij Jantje's wieg kroop ze in elkaar, gaf zich over aan haar droefheid. Met een smartelijke hunkering die haar
.208



kreunen deed dacht zij aan haar moeder en dier simpele woorden van wijsheid en geduld. „Wat ben ik ver van dat alles weg!" klaagde het in haar. Met haar betraande oogen zag zij in de wieg en plotseling, als een felle flits die al het andere doorlichtte, drong het in haar dat hij stil was, dat hij dikwijls zoo stil weer was den laatsten tijd. Zij boog zich over hem, praatte zachtjes tegen hem met lokkende geluidjes gebroken door haar schreien. Hij begon met zijn beentjes te spartelen en kraaide zachtjes en zij wilde hem er wel uitlichten, maar durfde niet om de kou, waarvan zij nu de snijdende ijzigheid weer voelde.
En langzamerhand kwam weer iets van de oude kracht in haar rijzen. Ze stond op, dekte Jantje steviger toe, haar lippen vonden weer een lachje, en een nieuwe daadlust roerde zich in haar. „'t Moet alles anders worden," zegde zij zich, „anders en beter. Ik moét 't kunnen, voor Luuk... èn voor Jantje. Vroeger was ik toch niet zóo, zoo piekerend en in zorg over alles! Toen durfde ik toch de dingen wel aan."
Toen Lucas thuis kwam tegen 't eten vond hij de kamer warm en van een opvallende intieme gezelligheid met het binnenvallende wintersch-vroolijke zonlicht, dat juist nog een hoek bestreek van de met bizondere zorg gedekte tafel. Op een oud kleed, op den vloer gespreid, zat Jantje in zijn dikke witte wollen truitje en speelde zoet met zijn beestjes.
jp Is hier lekker," prees Luuk, zijn handen wrijvend.
„'t Begint," zei Tine, met een twijfelblik naar het kacheltje. „Het lijkt jou warm, doordat je pas van buiten komt."
Onder 't eten begon ze erover, moeilijk en met een blosje.
„Lukie... we moesten tóch maar... zooals je zei daarstraks ... een avondje samen uit... Bc heb er ook wel zin in. En voor éen keertje..."
Naar nieuwen Opgang. 14
209



„Je moet 't om mij niet doen," zei hij zonder enthusiasme.
Het duwde haar neer, maar ze vocht ertegen.
„Ik doe 't niet om jou. Ik heb zelf ook wel lust om eens een keertje uit te gaan. Ik kom nooit meer ergens."
Zij wachtte, hield haar oogen moeilijk naar hem toe nu. zij haar stemming de zijne niet zag opheffen.
„Och," antwoordde hij vaagjes, „we zullen wel eens zien. En vanavond kan ik toch niet, dan heb ik m'n kegelavond met Job Vroeghe, daar had ik niet aan gedacht."
Al dieper groef de teleurstelling in haar, niet om zijn weigering maar omdat zij zich onmachtig voelde alsnog goed te maken wat zij voelde dien morgen verkeerd te hebben gedaan. Triest schreide het in haar op: „waarom doet hij nu zóo, zoo afwerend? Als hij nu zei: we gaan morgenavond... of we gaan overmorgen, en hij keek weer eventjes blij zoo als bij vanmorgen keek, dan was alles zoo goed. .."
Hij voelde de zware hunkering van haar oogen, een vluchtig glimlachje glipte aan rond zijn lippen en hij knikte haar toe, schoof haar zijn hand toe over de tafel.
„Je bent mijn lieve vrouwtje hoor," zei hij innig, haar smal handje in zijn vingers. Maar zij kon niet antwoorden, want de vale triestheid neep haar de keel dicht.
En heel den middag, terwijl Luuk stil verdiept zat in een boek, zijzelf na het vlug afgemaakte verstelwerk, dat nog lag te wachten, haar Fransche boeken had te voorschijn gehaald, die haar aandacht nauwelijks konden boeien, heel dien middag, die spoedig vervaalde naar den vroegen avond, vocht zij met zichzelf om dien blijden trotseerenden, sterken moed, dien zij dien morgen had gegrepen, terug te winnen.
210



,'t Zal vanzelf wel weer komen," dacht ze eindelijk, moe. „Dit is zoo'n moeilijke dag geweest."
Toen zij dien avond, wat in evenwicht gekomen in de stille intimiteit in het hoekje onder de hanglamp, de eindelijke aandacht voor haar studie had gevonden, deed een onverwachte klop op de deur een schrik door haar heenschokken en zagen, na haar „ja," haar vervaarde oogen de donkere figuur van Leo Martijnse de kamer inkomen. Een kloppende verwachting om wat hij misschien brengen kwam doorsuizelde haar plotseling, maar vreezend zichzelf wellicht een teleurstelling te bereiden door een voorbarig hopen, drukte zij haar opvlammende vreugde neer. Opzettelijk sprak zij luchtig over andere dingen, of niet dat éene alleen het was, dat haar bezighield.
„Heb je alweer niet hoeven aan te bellen?" vroeg ze lachend. „Ik geloof dat jij maar op de stoep staat te wachten tot de deur toevallig eens open gaat."
Maar hij vertelde, ernstig of 't een belangrijke zaak gold, de voordeur te hebben open gevonden, schoon er niemand te zien was.
Hij deed ditmaal zijn jas niet af. „Ik blijf maar even," zei hij. „Maar ik had iets voor je... o niet veel zaaks, je moet je geen verwachtingen maken! Maar dat wilde ik je toch even komen brengen. En ik ben maar weer op Dinsdag gekomen omdat je man dan niet thuis is." Vragend haar aanziend: „'t is toch altijd op Dinsdag nietwaar, dat hij weg is?"
Tine knikte. Een onaangenaam gevoel dat zij niet te definieeren wist, beklemde haar. 't Leek of zij zich schuldig voelde, of ze iets verbodens deed, of ze vreesde betrapt te kunnen worden; haar gretige nieuwsgierigheid verdween erin.
Uit den binnenzak van zijn jas haalde hij een pakje papier
211



te voorschijn, dat hij openvouwde, eenige bedrukte velletjes. Hij legde ze voor haar neer.
„Hier moet een vertaling van zijn," zei hij zakelijk en wat kort, of hem dit een onaangename bespreking leek. „Het is, zooals je wel zult zien, een wetenschappelijk dingetje. Een firma heeft het noodig in een reclameboekje dat bij ons gedrukt wordt. Je zult er niet veel moeite mee hebben, denk ik en 't is niet lang ook." Hij spreidde de velletjes op de tafel uit. „Kijk maar. Zes. .. zeven bladzijdjes." Hij schoof ze in elkaar, zweeg even, kuchte. Dan zei hij, zonder haar aan te zien: „Je kunt er vijftien gulden mee verdienen."
Tine antwoordde niet; met de handen ineengeklemd, onbeweeglijk, stond zij vobr de tafel. Zij wilde iets zeggen, zocht, maar een bevangenheid die zij niet kon meester worden, maakte haar lippen machteloos.
Hij zag haar aan, en de zachtheid van zijn blik was als een streeling over haar, en zei:
„Maar als je dit soms liever niet doet..."
„O jawel," haastte zij zich, „dat moet je niet denken. Ik ben juist zoo blij ..."
„Dan is 't goed," zei hij eenvoudig.
Tine vermande zich met moeite. Terwijl zij zocht naar een woord, waarin zij haar gewone houding weer zou kunnen terugwinnen, vlamden in haar hoofd de gedachten dooreen, verwarrend. Wat zou Luuk hier wel van zeggen? Maar behoefde hij 't te weten ? Vijftien gulden ... 't was tenminste weer iets... Het leek haar een hoog honorarium, vijftien gulden voor een niet eens zoo heel lange vertaling... De gedachte doorschoot haar dat Leo zélf dit honorarium zoo hoog had gemaakt. Maar alles in haar verzette zich hiertegen en zij schoof het denkbeeld van zich af.
212



„Ik vind 't erg aardig van je dat je zoo'n moeite voor me hebt gedaan," zei ze, met eindelijk een moeilijk gewonnen glimlachje.
„Kind, ik doe 't met plezier." antwoordde hij, zijn bril verschuivend.
Het woord waarmee hij haar aansprak en het ouwelijkbezadigde van zijn gebaar deden een warm-genegen gevoel in haar stroomen. Zij raapte de velletjes papier bij elkander en borg ze in haar naaimand en met een blijer glanzen van haar oogen hem aanziend, zei ze nog eens, hartelijk:
„Ja, ik ben er erg blij mee en ik zal 't gauw in orde maken. Ja... wanneer wou je 't eigenlijk hebben?"
„Nou laat eens zien, de volgende week. Kan ik 't vandaag acht dagen komen halen, bijvoorbeeld?"
Weer voelde zij denzelfden hinder van daarstraks. Zij stond op 't punt om te zeggen: „Kom maar op een anderen avond dan juist Dinsdag. Luuk mag 't nu toch wel weten." Maar dan rees in haar de aarzeling óf ze 't Luuk wel zeggen zou en ze antwoordde alleen, wat stiller:
„Dat is goed. Ik zal maken dat 't klaar ligt."
„Best," zei hij, zijn jas dichtknoopend. „Daar houden we 't dan op."
Bij de deur bleef hij nog even staan.
„Bi heb ook voor dat andere nog moeite gedaan, die lessen waar we over spraken. Maar dat gaat maar met zoo inééns, dat spreekt Maar ik ken een paar luidjes die kinderen op de H. B. S. hebben, die heb ik ook al eens gepolst. Zij zouden ook eens uitzien."
„Bi dank je wel, hoor," zei Tine, haar oogen in onbevangen genegenheid naar hem op.
Hij hield haar hand in de zijne terwijl hij op haar neer zag.
213



„Dag Tine, hou je maar goed. Enne... De volgende week kom ik weer."
„Best hoor," zei ze, en de gedachte: „Bedoelt ie dat als een troost?" deed een twinkeling van spot in haar oogen opleven.
Eerst toen het onontwarbaar gevoel van voldaanheid èn beroofdheid beide, dat bij de voltooiing van zijn drama hem bevangen had, in hem begon te vernevelen, voelde Lucas opnieuw de daadkracht in zich losbreken. Wat vreemd aanvankelijk, daar bij dit soort werk den laatsten tijd ontwend was, maar spoedig op dreef, zag hij arbeidend in een roes van heerlijk krachtbewustzijn, het werk onder zijn handen vlotten. Het leek hem toe of inderdaad met dat wat hij pas voltooid had, zijn drama, een nieuwe geest in hem was gevaren, of heel zijn innerlijk wezen een vernieuwing had ondergaan. Zijn woorden tot Leo Martijnse: „Ik sta anders tegenover de dingen dan vroeger, ik zie ze anders, ik zie de verhoudingen anders tusschen menschen en menschen," voelde hij nu nog onloochenbaarder als de waarheid dan op den dag dat hij ze uitsprak. Terugziend naar wat in 't verleden lag en wat hij toén gegeven had als het beste dat hij geven kon: zijn gepubliceerden roman èn den half-voltooiden, dien hij toen toch als een vooruitgang op den eersten had gezien, was 't hem onbegrijpelijk hoe hij zoover had kunnen mistasten. Meer nog echter dan deze beide hinderde hem de herinnering aan zijn half-voltooide studie-reeks in „De Spiegel.*' Want kon in het andere het louter-artistieke element hem tenminste nog eenige bevrediging schenken, dit werd hem tot schroeiende ergernis om de inzichten die bij erin had uitgesproken, beschouwingen omtrent kunst en maatschappij en de plaats van den kunstenaar in het maatschappelijk leven. „Bah,
214



wat een duffe burgerlijke knoeiboel!" dacht bij dan, «wat een armzalig klein en benepen geleuter! Geen wonder dat ze in zoo'n breeden kring gewaardeerd werden!" smaalde het schamper in hem.
Het eerste dat hij verzond was een kort artikel, voor „Het Algemeen Nieuwsblad", zooals hij er tot aan den laatsten tijd, toen zijn drama hem geheel en al in beslag had genomen, wekelijks een placht te geven. Hij stuurde het weg met het voldaan en licht-popelend gevoel van iets goeds te hebben geleverd, iets waar fond en pit in zat. Wel was het een luchtige causerie gebleven, zooals hij er in den eersten tijd na zijn komst in de stad meerdere had geschreven maar bij was uitgegaan van het denkbeeld dat hem bezielde en het korte artikel, schijnbaar alleen handelend over een paar futiliteiten, was van dien bepaalden geest doordrenkt. Hij begon na de voltooiing en de verzending onverwijld aan een tweede en zag in zijn verbeelding een duidelijke reeks zich afteekenen.
Met de nieuwe serie studies, met het plan waarvoor hij langeren tijd al rondliep en die hij voor „De Spiegel" had bestemd, had hij intusschen ook een aanvang gemaakt. Dit werk vlotte hem minder gemakkelijk en spontaan dan de kortere artikeltjes, het kostte hem meer studie, meer verdieping, meer zelfinkeer. Maar het werd hem een te intenser genot naarmate zich het weefsel van zijn gedachten hechter en overzichtelijker uitspon.
Hij kwam in dezen tijd al vaker bij Job Vroeghe. Bij hem vond hij, tot den allereenvoudigsten vorm verrustigd wat in hemzelf nog hevig en nauw-bezonken leefde. Hun gesprekken, schoon de ander hem nimmer iets nieuws openbaarde, ontdekten hem aan zichzelf Ook bezocht hij vaker
zi5



dan vroeger ooit, 't zij met den schilder, 't zij alleen, politieke vergaderingen, die hem soms een teleurstelling waren, soms een lichte opwinding gaven, maar welhaast altijd brachten de diepere bevestiging van wat in hem leefde. Er bleef echter in hem een afkeerigheid zich aan te sluiten bij welke partij dan ook, zelfs daar waar hij het sterkst zijn eigen denkbeelden voelde leven: de communisten, vreezend dit, wat hij in elke partij gebeuren zag: het tot dor, dood dogma verworden van wat de kern en het wezen van het leven was.
Zijn drama liet hij voorloopig nog liggen. Hij had er zelfs niet naar omgezien al deze weken van ander bezig-zijn. Een schroom weerhield hem; het was of hij het geheel en al uit zich wilde doen verdwijnen om het eindelijk als iets nieuws en niet van hemzelf te ontmoeten.
Zijn leven ging rustig naast dat van Tine. Wel vermoedde hij nu en dan iets van haar zorgen, maar zij sprak hem over mets, viel hem nimmer lastig en hij ontveinsde zich de donkere bezorgdheid die haar zachte wèlgestemdheid soms nauw verborg. Te gemakkelijker viel hem dit waar hij, licht van hoop, een beteren tijd nabij voelde.
In deze stemming voltooide hij de eerste twee van zijn studies. Hij had deze geheel anders gebouwd, absoluut anders van opzet doen zijn dan die van de reeks, die hij onvoltooid had gelaten, opdat in de publicatie van deze nieuwe serie niemand ook maar zou kunnen vermoeden een voortzetting van de oude. Hij herlas ze met een rustiggelukkig gevoel, beseffend onder de lezing dat eerst nu zijn geest zich bestendigen en rijpen ging. Zijn stijl had zich bij de langzamer en nauwgezetter werkwijze die déze arbeid van hem eischte, vanzelf vereenvoudigd, gezuiverd, ver-
216



klaard. Een zachte vreugde, waarin de deemoed straalde, dankbaarheid om wat hij zich gegeven wist, doorzong hem.
Zonder langer te wachten en met een licht hoopvol gevoel verzond hij ze. Hij begon onmiddellijk aan een volgende, voelde hoe zijn aandacht zich al scherper concentreerde en hoe het denkbeeld, dat in hem leefde, zich zuiverder en vaster van vorm in hem bestendigde.
Onder dezen meer beschouwenden arbeid door ontstond en groeide in hem het plan voor een nieuwen roman. Er was geen haast in hem om aan dit nieuwe werk te beginnen, maar langzaam voelde hij het in zich groeien en rijpen tot het hem al vollediger vervulde. Hij schreef er nu en dan enkele losse notities van op, voorzichtig, bang door een voorbarige uiting te schaden wat nog onvolgroeid was.
Tine zag dit rustig-regelmatige arbeiden, dat een nieuwe levenszekerheid beloofde met een blijde voldoening; toch, een gerustheid bracht het haar niet. 't Scheen of de weken van angst, van al dichter naderende dreiging die nog altijd niet was afgewend, iets in haar hadden geknakt, hadden verlamd het vermogen om zich uit de beknelling van het oogenblik met rustigen moed te heffen en met luchtiger blijmoedigheid over de allicht tijdelijke moeilijkheden heen te leven. Soms echter leek 't haar meer dan een innerlijke onmacht, besefte ze in haar nooit luwenden angst de beteekenis van het voorgevoel. Dan rustten soms haar oogen, zwaar van smartelijk medelijden, op Lucas wanneer hij, gelukkig in zijn innige en rustige overgegevenheid, in zijn werk verdiept zat. Aan zichzelf dacht zij in zulke momenten niet; wel waarde haar zorgende bangheid om het kind, dat zij met nauwlettender aandacht dan ooit bespiedde en waarvan soms het bijna onnatuurlijk stil-droomerige haar een
217



aparte bron van zorg vormde, maar naar Luuk was het dat haar brandend medelijden uitging om wat zij, onbegrepen, als een vormlooze dreiging over hem voelde. En een dagelijks-weerkeerende zelfstrijd was het haar om tegenover zijn argelooze blijmoedigheid haar innerlijk gekweld-zijn te verbergen.
Dan kon ze soms, wanneer hij even niet werkte, plotseling opstaan en dicht tegen hem aankruipen, als steun zoekend juist bij hem, aan wien ze geen steun kon vragen, want om mets zou zij de voor zijn werk zoo kostbare evenwichtigheid door een bang of klagend woord verstoord hebben.
„Hou je nog van me?" vroeg ze dan zachtjes, zijn haren streelend.
Hij klemde haar tegen zich aan en kuste haar.
„Maar kindje, je bent toch mijn eigen kleine vrouwtje."
„Ja, ja," fluisterde ze, haar hoofd tegen zijn borst, haar oogen van hem weg, wijl zijzelf daarin de donkerte van den angst en de wanhoop voelde, „maar ik wou 't nog maar eens hooren."
Hij suste haar in zijn armen, zoende haar gesloten oogen.
„Jij dom klein kindje... dom wijfje 1 Kan vrouwtje 't dan niet hebben dat haar jongen zoo hard zit te werken en zoo weinig naar haar omziet?"
„Och nee," protesteerde ze met een glimlachje, „dat weet je toch wel beter. Ik vind 't juist zoo heerlijk dat je zoo op dreef bent."
En schoon zij gelukkig was om zijn onvertroebelde innerlijke rust kerfde het in haar dat bij niets begreep, niets voelde van wat het hart haar dichtwrong, dat zij zoo hopeloos alleen stond in haar ontreddering.
\
218



Een afleiding, waaraan soms haar innerlijk zwak-zijn zich een weinig sterkte, waren de bezoeken van Leo Martijnse. Een paar malen was bij geweest op een avond dat hij Luuk thuis wist en Tine droeg hem hierom een zachtgenegen dankbaarheid toe. Het binderend-bevangen gevoel, dat haar bij zijn eerste Dinsdagavond-bezoeken had beklemd, was uit haar weggeneveld, zonder dat zij er zelfs nog maar aan teruggedacht had. Nu bracht zijn bijzijn wanneer zij, alleen, in nog kervender gepeins verviel dan in den bezigen dag of in Luuk's nabijheid, haar een gevoel van rust en steun. Niet een enkele maal sprak zij direct en onomwonden met hem over wat haar beklemde en haar dagen donker maakte van angst, maar hun praten over algemeenheden, het luisteren naar zijn kalmeerende stem, het uitspreken van veel dat zij in haar eenzaamheid had overmijmerd en dat zijdelings haar eigen leven betrof, dat alles maakte — zij 't soms voor slechts kort — de beklemming wat losser. Soms echter leek hijzelf wat down, al was dit onder zijn steeds zichzelf gelijk blijven slechts merkbaar in een donkerder uitdrukking van zijn oogen of in zijn wat spaarzamer zijn met woorden.
Ook was er rust in de gedachte dat zij, zoodra zij dit zou willen, hem toch haar volle vertrouwen schenken kón en alles wat haar beknelde volledig voor hem zou kunnen uitspreken. „Ik zal het wel nooit doen," dacht ze dan, maar in het denkbeeld alleen was al iets als troost
„Vanavond zal Leo wel komen," dacht zij op een Dinsdagmorgen toen zij wakker werd in de nog donkere kamer. Zij was den laatsten tijd bij het ontwaken vreemd-ineens klaar wakker; niets bleef er wanneer zij eenmaal de oogen had geopend meer van den loomen warmen doezel van den
219



slaap in haar over, de dingen van den dag namen haar op hetzelfde oogenblik volledig in bezit. Zij staarde weg in het donker, waarin zij niets onderscheidde en niets anders hoorde dan Luuk's regelmatige ademhaling. Kil kroop het bewustzijn van den prillen nieuwen dag in haar op. „Kon ik nog maar slapen," dacht ze in een besef van diepste moedeloosheid, „slapen..." Maar haar hoofd leek wijd van de groote ijle helderheid; scherp, als gebrand in haar innerlijk, stond voor haar wat zij dien vorigen avond moeizaam-precies had becijferd: nog anderhalve maand of twee maanden zouden ze kunnen toekomen met wat er was, als er tenminste in dien tijd niets bizonders kwam. En daarna... Het kreunde in haar, neen, niet denken nog daaraan, maar het omgreep haar met een wil sterker dan de hare en dwong haar gedachten waarheen ze niet wilde. „Misschien komt er nog wel iets binnen," dwong zij zich te denken, maar zelfs in dit was geenerlei steun, het leek haar niet te raken vanbinnen, haar starre angst kon alleen rekening houden met wat was.
Dan zei ze zich nog als een troost: „misschien komt Leo wel vanavond." Hij had zich eenige weken achtereen niet laten zien en een onbestemd voorgevoel beloofde haar zijn komst voor dien avond. Toch was er in de diepe geknaktheid van haar innerlijk minder dan anders ruimte voor den troost die zij van zijn nabijheid placht te voorvoelen.
Zoo bleef zij liggen denken, starend in het duister, waaruit enkele vormen zich begonnen los te maken, het kleine dakvenster liet het vale daglicht nog niet door daar het sinds den vorigen dag met een laag ongesmolten sneeuw bedekt lag. Ineens, zonder overgang, dacht zij aan vroeger thuis, haar eigen kamertje, hoe op een winterdag als deze de besneeuwde velden naar den einder uitlagen en hoe zij,
220



vanuit haar bed, deze weidsche witte wijdheid kon overzien. En Zondagsmorgens als de klokken luidden eroverheen, of wanneer, als de vorst kwam, de wit-grijze hemel plotseling blauw werd over al de witheid. Een warme ontroering kropte naar haar keeL Dan dacht ze ook aan de heide, de eindelooze, grootsche, heuvelende heide onder sneeuw, met de weggesneeuwde wegen, de boomen onder hun sneeuwvachten en het dommelende doodsche dorp. Toch dacht zij in dit oogenblik liever aan dat oudere, het leek haar veiliger nu, rustiger, geborgener. „Wat ben ik ondankbaar!" schrijnde het haar. „Of ik iets van dat alles terug zou wenschen voor wat ik heb!" En zelfverwijt neep haar om wat zij in haar tobberijen voelde als een tekortkoming jegens Luuk.
Het gaf haar een plotselinge kracht om den nieuwen dag te beginnen. Zij hield zich voor: Luuk piekerde toch ook niet zoo! Die verleefde eenvoudig en gemakkelijk zijn dagen naarmate zij zich aan hem voordeden. Waarom moest zij dan altijd den last der dingen zwaarder voelen dan hij was?
Met een zachte, schoon diep-in droevige blijmoedigheid ging zij den morgen in. „Ik wil 't allemaal te boven komen," dacht ze vast. „Om Luuk en om Jantje." Met een stille verteedering dacht zij aan hen beiden, voelde hoe, ondanks alles wat zij doorleed, dit leven toch niets van zijn schoonheid en rijkdom had verloren. „En dan durfde ik nog wel met heimwee terugdenken aan vroeger!" verwonderde zij zich.
Maar een nieuwe zorg stond donker in haar op toen zij het kind dien morgen anders bevond dan gewoonlijk. Het was rusteloos, huilde telkens, en droeg een ongewoon verhit kleurtje op de effenheid van zijn teer gezichtje. Zij durfde hem niet uit zijn bedje te nemen, vreezend hem kwaad te
221



doen zoo hij werkelijk ziek mocht zijn en stond een beetje onzeker wat te doen zoolang Luuk nog sliep, dien zij, om hem niet te misnoegen ongaarne vroeger dan gewoon wekte, vooral wanneer hij den vorigen avond laat gewerkt had. Toen zij er, haar onrust niet langer meester, ten slotte toch toe overging, vond zij hem tot haar verlichting wakker.
«Och, je zult je wel weer wat in je bolletje halen," beknorde hij haar, lui zich uitrekkend. „Zoo'n klein schaap kan ook wel eens een dag wat minder plezierig zijn, net zoo goed als wij." Maar hij kwam toch overeind en het bed uit en troostte Tine met de belofte dat hij dadelijk binnenkwam.
„'t Is misschien wel van zijn tandjes," zei Tine als om zichzelf gerust te stellen. „Toen die eerste doorkwam was ie ook nogal lastig."
„Och natuurlijk," zei Luuk, gemakkelijk, blij dat zij zichzelf al wat kalmeerde. Maar toen hij binnenkwam en het kind zag voelde hij zijn gerustheid wankelen en verliet Tine met de belofte om den dokter te zullen telefoneeren.
De morgen leek Tine toe voorbij te kruipen en nochtans te kort te zijn voor het gewone werk. Het wachten scheen haar alleen draaglijk wanneer zij naast de wieg den onrustigen sluimer van het kind bespiedde, of zacht tegen hem babbelde wanneer hij even wakker was en er een huilbui dreigde. Tegen den middag werd hij wat rustiger en raakte vaster in slaap, toen werd hij echter opgeschrikt door de stoornis van den dokter en huilde nog langen tijd daarna waarbij Tine vergeefs 'trachtte hem te sussen. Een wrange onrust benarde haar: bier tobde ze met het kind dat ze niet alleen kon laten, in de keuken stond het eten dat nog niet klaar was, misschien bedierf, ze moest nog tafeldekken — Luuk kon ieder oogenblik thuis komen, en zij zag met angst den middag tegen, wetend
222



hoe slecht Luuk werken kon wanneer het kind onrustig was.
Maar toen hij eindelijk thuiskwam, later dan anders, was Jantje stil geworden en sliep. Tine, overspannen door de doorleden emoties, begon zich juist over zijn wegblijven te verontrusten, toen hij de kamer inkwam. Zij zag hem op het matje voor de deur de sneeuw van zijn schoenen stampen, dan zijn jas en hoed afgooien en wachtte. Haar nervositeit legde zich, zij werd zich bewust naar zijn nabijheid te hebben verlangd.
„De dokter is al geweest," vertelde ze dadelijk.
Hij keek verrast op, terwijl hij behoedzaam naar de wieg liep.
„Nu al? Dafs vlug. En wat was de boodschap?"
Tine haalde haar schouders op. „Och, ik weet niet," zei ze wat verdrietig. „Je kunt uit Van Loon zoo weinig wijs. Hij zei... hij dacht ook wel de tandjes, maar hij vond 'm nogal erg zwak ook. Hij heeft 'm wat andere voeding voorgeschreven... op 'n papiertje heeft hij 't gezet. Hij keek zoo... ik Weet niet... bedenkelijk vond ik." Zij zoog haar onderlip tusschen haar tanden, trachtte weg te knipperen het vochtwaas in haar oogen. Even zuchtte ze, vond dan een fade glimlachje, waarmee ze Luuk toeknikte. „En een receptje heeft hij ook gegeven," eindigde ze.
Hij trok haar naar zich toe en zoende haar. „Stil maar, hoor vrouwke, zoet maar," suste hij. „Alles wordt wel goed met ons." Hij streelde heur haar en legde zijn lippen zacht op haar gesloten oogen. En zij liet zich tegen hem aanleunen, willoos, moe en te week voor woorden, als een pijniging voelend hoe hij met al wat hij als troost bedoelde eindeloos ver van haar innerlijk behoeven bleef.
Toen zij eindelijk gegeten hadden, veel te laat daar Lucas nog vóór dien tijd het recept had willen wegbrengen en
223.



zij zaten elk aan hun bezigheid, terwijl Jantje, schoon onrustig en telkens kreunend, sliep, voelde Tine zich eindelijk in een wijde koesterende rust verzinken. Haar tobbend, zwoegend denken leek tot stilstand gekomen als een stroom die een dam ontmoet. Straks zou 't weer verder gaan, zij wist het, als de dam van tijdelijke rust was overwonnen of gebroken, maar nu... Genietend zat ze en tuurde weg over het werk in haar handen, die loom waren doordat zij slechts luisteren kon naar de stilte. Alleen huiverde ze nu en dan, want de felle winterkou, die als een ijzige mantel over het dak lag, werd door de kleine kachel slechts onvoldoende verjaagd. Maar ditmaal raakte het haar bewustzijn niet en de rustige stilte in haar bleef onaangetast.
Totdat het viermaal opklinkend schelgeluid haar naar beneden riep. Luuk had wel het hoofd gelicht van zijn werk met een half-afwezig: „Wacht maar, ik zal gaan," maar de daad was niet dadelijk gevolgd en Tine ging zelf al.
Met een kille ontsteltenis in zich liep zij de trappen weer op, haar oogen niet weg van wat zij in haar haar handen droeg, haar denken verstard op dit éene: de kwitantie die Jantje's medicijnen begeleidde en tevens wat er nog stond omvatte. Hun schuld bij den apotheker, dat zij die zoo onbegrijpelijk had kunnen vergeten! Als een strieming, als een lichamelijke kwetsing brandden haar de scherpe forsche cijfers in het bewustzijn. Een diepe moedeloosheid maakte haar beenen als lood.
Boven stond zij zwijgend voor Luuk's werktafel stil. Ze legde de medicijnen neer en hield hem zonder een woord de kwitantie voor. Hij zag haar aan, zwijgend, wat verwezen, of hij haar bedoeling niet begreep. Het striemde heftig de
22\



wanhopige nervositeit in haar op en met onbeheerschte stem, als een gebroken kreet, wrong ze eruit:
„Hoe moet dat?! Moet ik dat betalen?!"
„Nou ..." aarzelde hij, nadenkend even, „als 't niet gaat ja, stuur 'm dan maar terug. Maar... eh..." Hij keek naar haar op, zag de ontsteltenis over haar wezen, vroeg dan, met een zweem van verontrustheid nu ook: „hébben we 't dan heelemaal niet meer?"
Jawel," zei Tine, en een machtelóos-makend wanhoopsgevoel overmeesterde haar. „Waar zouden we anders van moeten eten morgen?"
Zijn wenkbrauwen trokken met een ruk zich samen, een scherper trek wischte het kinderlijke om zijn mondhoeken weg.
»Welnou, betaal 't dan maar. Als 't er toch is! Of 't nu vandaag gebeuren moet of morgen... Dan ben je er af. En zooveel is 't toch ook niet."
„Ja maar," verweerde ze in een moede wanhoop, „maar dan..."
„Och, vandaag of morgen kómt er immers weer geld!" voer hij ongeduldig tegen. „Je weet 't toch zélf!" Ja.." zei ze toonloos.
Toen zij het geld had weggegeven doorgloeide haar een brandende spijt, 't Was niet noodig geweest! Die apotheker kon 't beter missen dan zij! Hoe moest ze op zoo'n manier extra dingen voor Jantje koopen?
Roerloos zat zij in den valen wintermiddag, te zeer uit haar evenwicht om nog iets te kunnen uitvoeren, en zag hoe de schemering vroeg de dingen kwam vergrauwen. Een eindelooze triestheid omspon haar. O God, was dit nu het leven, zóo, al die angsten en nooden, waaraan wel nooit
Naar nieuwen Opgang. 15
225



een eind leek te komen ? Al die benauwdheid zonder hoop op een uitredding voorgoed? Wie kon dat dragen op den duur? Een brandende behoefte was er in haar om te schreien, maar zelfs al ware zij alleen geweest zou zij niet hebben kunnen schreien vanuit de doffe benauwenis van haar ziel.
Dan oogde zij naar Luuk die in onberoerde rust in zijn werk verdiept zat .Een teederheid deed haar lippen trillen. O, hij was veel beter dan zij, een zuiverder en sterker mensch. Hij hield van het leven, zooals het was, met al zijn stijgingen en dalingen, hij aanvaardde alles, in een wijd en rustig vertrouwen. En zij, zij wantrouwde immer, zij droeg het leed morrend en kleinhartig en liet er zich al haar geloof in 't betere door ontnemen. Zij bezag zijn scherp profiel met het nu voorover vallende donkere haar over het ruime voorhoofd, het ernstige strakke kijken van zijn oogen en den in peinzen kinderlijken mond. „Och," dacht ze dan, „hij heeft er geen flauw begrip van hoe zwaar al deze dingen mij wegen. Hij wordt door niets van dit alles verontrust En dat is maar goed ook, want dan zou hij niet kunnen werken als nu en dan waren wij heelemaal ongelukkig."
Zij dacht aan zijn drama, een stil verlangen popelde in haar op, een zoete, verheugende verwachting. O, als bij daarmee maar gelukkig was! Ze zou er hem nog eens naar vragen ; hij moest het niet te lang laten liggen.
Dieper leunde zij in haar stoel terug, machteloos van een moeheid, die haar nerveus-bezige gedachten nog verhoogden. Toch dwong zij haar denken, eenmaal in deze richting, hierin verder, dezen weg voelend als een veilige wijkplaats, waar zij de kwellende dreiging tenminste een oogenblik ontging.
En zijn ander werk ... Zijn beide studies voor „De Spiegel*
226



had zij gelezen. Ze had zijn bedoelen nagevoeld en, schoon niet uitschouwend zoo ver als zijn grijpen ging, had zij toch gezien den weg, dien hij wilde gaan en een zachte vreugde om wat hij ging zoeken te verwezenlijken had het in haar ontstoken. O, als hij maar rustig verder werken kon aan dit alles, als maar niets hem stoorde of den weg versperde...
En plotseling bedacht ze dat hij op deze al eenige weken geleden aan „De Spiegel" verzonden studies nog altijd niets had gehoord. Als een vlijmende kilte doorsneed haar deze plotselinge ontdekking. Zij voelde den even geluwden angst weer opstuwen. Met zijn vorige studies daar was alles altijd zoo vlug en geregeld gegaan. Zouden zij misschien...? Haar oogen verwijdden zich bij de angstgedachte die haar vervulde. En wat, eerder al, boven de vage onbestemdheid van een toekomstvrees met de scherpe zekerheid van een voorgevoel was uitgerezen, dook dreigend weer voor haar op: het zou niet lukken met dit werk van Luuk, misschien om wat hij erin uitsprak, misschien ook wel om het schijnbaarwillekeurig afbreken van de vorige studie-reeks ... misschien om beide. Wreed kerfde in haar deze fel-vernieuwde zekerheid: dit was iets dat zij wist, en Luuk.. . Luuk vermoedde zelfs niet...
Maar dan hield zij zich weer voor, dat het toch ook wel anders kon zijn, dat zij eigenlijk op losse gronden haar veronderstelling bouwde. En knagender wroette de onrust omdat zij nu niet meer zéker wist.
Als een verlichting was 't plotseling in haar: ze kon er Leo naar vragen. „Als hij vanavond komt," dacht ze. „Ik móet 't doen. Ik moet 't nu weten."
Maar toen zij 's avonds onder de rustige hanglamp tegenover Leo Martijnse zat in de kamer, waar de stilte suisde,
227



waarin ieder woord zwaar leek van beteekenis, wist ze dat ze het niet zou doen. „Ik kan hier niet naar vragen," dacht ze. „Ik moet maar wachten."
Zij vertelde hem van Jantje en dat de dokter geweest was dien morgen. Het was haar weldadig er zoetjes met hem over te spreken, gedempt haar angst uitklagend, zonder als bij Luuk zoo vaak gesust te worden of afgewezen met een paar zoete woorden of een zacht verwijt Hij voelde de zorg met haar mee, zonder die door al te serieus-beklemtoonde woorden nog te verzwaren en sprak toch nimmer in een te luchtigen toon, die haar aan zijn wezenlijk meevoelen zou hebben kunnen doen twijfelen.
„Maar je moet er je toch wat tegen in zetten, tegen die angst" overreedde hij met zijn rustgevende stem. „Je maakt jezelf anders heelemaal overstuur en kunt dan zéker niets meer voor je jongen doen."
„Och, 't is zoo makkelijk praten, je tegen iets inzetten," zei ze moedeloos. „Dat zeggen de buitenstaanders altijd."
Zij voelde hoe zijn oogen met zachtheid op haar rustten. Dan zei hij eenvoudig:
„Och ... buitenstaanders... Allemaal op de beurt maken we hetzelfde door. Je moet niet denken dat ik niet begrijp wat er in je omgaat."
„Dat doe ik ook niet" zei ze warm en ontroerd. „Ik weet wel dat je... dat ik met jou over allerlei dingen praten kan."
„Doe 't dan."
„Ik doe 't immers altijd."
Hij zag haar lang aan en zweeg.
„Ja," zei hij eindelijk, als vervolgde hij hardop een half afgesponnen gedachte, „wat 't diepst zit komt 't laatst naar boven." Dan nam hij zijn bril af, wischte de glazen
228



schoon en zette hem weer op. Op anderen toon nu zei hij:
„Verleden jaar zal je wel meer plezier in de sneeuw gehad hebben toen je nog buiten zat."
Zij antwoordde niet dadelijk, ontroering overgolfde haar gezicht. En wegturend naar wat zij innerlijk aanschouwde, antwoordde zij langzaam, met diepe stem:
„Verleden jaar... toen was alles nog zoo anders..."
„Betreur je het leven van ginds?" vroeg hij zacht, zijn donker, gebaard gezicht vol naar haar toegekeerd.
„Ja..." antwoordde ze langzaam, nog weg in peinzing. Maar dan hernam zij zich, zij schudde wat haar omklemd hield van zich af. Een glimlachje nam den ernst om haar mond weg. „En toch is 't goed dat we hier zitten. Nee, ik zou niet meer terug willen, hoor! Weetje... Luuk was ginds... den laatsten tijd tenminste, soms zoo moeilijk, prikkelbaar. Alleen maar doordat hij daar niet goed meer werken kon en hunkerde naar een andere omgeving. Nu is dat uit. Nu werkt hij veel meer en veel beter..." zij stokte even, de gedachte aan Luuk's nieuwe studies en wat zij Leo daarvan vragen wilde, was verleidelijk dichtbij, maar zij het het weer afdrijven. Het had haar even stil gemaakt en weer verernstigd.
„Dat heb ik hem toen al gezegd dat hij daar weg moest, dat het daarbuiten niet voor hem deugde. Ja, als je iets doet, dan moet je 't ook goed aanpakken en alle consequenties ervan aandurven."
Hij keek omlaag op zijn handen, ineengevouwen op het tafelkleed, zijn oogen leken te versomberen achter zijn brüleglazen. Opziend, zei hij plotseling, haastig, als was hij bang er anders niet meer toe te zullen komen: „Ik heb hem dikwijls benijd."
229



Warm gingen Tine's oogen naar zijn verstrakt gezicht. „Jij? Waarom?"
„Omdat hij leven kan zooals ik zou wenschen te leven. Vrij, zonder den dwang van dagelijks terugkeerende dingen, alleen voor zijn werk." Zijn stem klonk hard als sprak hij een beschuldiging uit. „En omdat hij een vrouw heeft die hem dat mogelijk maakt."
Een gloed steeg naar Tine's wangen bij de tegenstrijdigheid van gevoelens die in haar dooreenwarde. „Een vrouw die hem dat mogelijk maakt," was zij dat? Zij die bijna bezweek onder het gewicht der dingen en nooit zichzelf en hem in een blijden moed wist op te heffen. Vrij noemde Leo dit leven, zonder beknelling van dagelijks weerkeerende dingen... Nee, o God nee, dat was 't niet, een slavernij was 't van onafgebroken zorgen. Maar dan weifelde ze weer. Voor haar was 't dat, ja, maar voor Luuk, die voluit durfde leven, was 't werkelijk de vrijheid.
,'t Hangt er maar van af..." zei ze wat kleintjes, „... voor de een is 't zoo anders als voor d' ander. Die vrijheid is maar zoo betrekkelijk, die is alleen maar voor... voor wie haar dragen kan. Ik... ik voel juist veel meer de onvrijheid door de zorgen die dit leven geeft, daar kan ik niet tegen op, die knauwen me. Luuk niet, die leeft erover heen. Dat kan ik niet, ik laat er me door neertrekken. En daarom," eindigde ze haast fluisterend, met een schorrige keel, „daarom ben ik juist géén goeie vrouw voor Luuk."
Zijn glimlach was zacht over haar, toen hij antwoordde:
„Toch wel, want hoe dan ook, je offert je leven aan het zijne."
„Nee," zei Tine, haar gezicht verlevendigd in emotie, haar oogen wijd naar hem heen, „dat is niet waar, Leo! En als
230



't waar is, dan is 't leelijk, want 'n offer, nee, dat is de bedoeling niet in een samenleven, in een huwelijk. Niet dat de een zich willig wegcijfert, en óndergaat in de ander, maar dat je samen gelijk óp gaat, dat de een de ander stuwt en de ander de een... dat alleen is 't mooie, en dan alleen ben je werkelijk een steun voor elkaar. En zoo is 't..." ze haalde moeilijk adem, haar stem dempte zich, „zoo is 't bij ons niet... en dat is mijn schuld. Ik heb me door... allerlei dingen waar ik boven had moeten staan, laten neertrekken, laten weerhouden om samen met Luuk óp te gaan, om te leven zooals hij leeft.*' Even dwong een vluchtig opwellend zelfmedelijden haar hooggestuwd voelen omlaag. Een waas floerste voor haar oogen. „Ik kon niet anders, denk ik," zei ze zwak. Maar dan herwon zij zich, de pijngenepenheid van haar mond ontspande zich in een glimlach, in haar oogen vonkte de milde ironie. „Ach ja Leo," zei ze zacht, „we zijn allemaal toch maar rare zwakke beestjes. We weten zoo precies hoe 't moet... en we doen altijd maar weer anders..."
„Ja," zei hij, stil onder haar glimlach, „ik heb ééns gedacht dat ik me heelemaal aan mijn werk moest wijden, dat dat zooiets als mijn plicht was. En ik heb 't niet gedaan. Uit zwakheid, uit halfheid, gebrek aan durf... ik weet 't niet meer. En nu heb ik een vrouw en twee kinderen... en nu is weer 't tegendeel mijn plicht geworden..."
Zwijgend bezag Tine hem met een vreemd en nieuw gevoel. Voor het eerst gevoelde zij zich de sterkere van hen beiden. Het kort openbaringsmoment van zooeven leek een nieuw willen, een nieuw kunnen in haar te hebben uitgestort Een drang tot geven bloeide in haar op nu de behoefte om te ontvangen uit haar weg was voor 't oogenblik.
231



„Heb je spijt Leo, dat je indertijd niet... je aandrang hebt gevolgd?"
Hem trof de warme zachtheid van haar stem, die zijn oogen tot haar op deed gaan.
„Spijt... och... ja soms wel. Dat wil zeggen, wanneer het verlangen naar dat andere leven sterk is. Maar... op andere tijden, dan bevind ik mij heel wel bij wat mijn deel is, omdat ik goed besef wat mij bespaard gebleven is."
Het ironische vonkje flitste op in Tine's oogen. Het klonk zoo nuchter-zeker; tot de bijna deftige-woordenkeus toe typeerde den man die de gelijkvloersche zekerheid gekozen had boven de ongewisse en gevaarlijke zwevingen in onbekende ijlten en wiens leven niet gebroken was al besefte bij zich het beste te hebben laten ontglippen.
Met haar fijn glimlachje, zonder, scherpte zeide ze:
„Wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht, nietwaar ?"
„Niet altijd," antwoordde hij wat afgemeten.
In de lange stilte die tusschen hen was, zonder een hinder te zijn, besefte Tine haar moeheid. Wat een vreemde dag was dit, wat een vreemde avond. Door laag en hoog was zij gegaan en wat was daarvan in haar ziel behouden? Zij trachtte te doorproeven wat van haar voelen het meest wezenlijke was, maar de veelheid verwarde haar. Het sterkst was in haar het verlangen naar Luuk, veroorzaakt door een gevoel als verlangde zij een tusschen hen gapende klove overbrugd te zien. En zwaar was over alles heen die loome donkere moeheid, de neerslag van de fel-doorleefde emoties. Alle behoefte om nog, bij wijze van verlichting of troost, te spreken over iets van wat haar beklemmend vervulde, was volledig uit haar weggegleden.
232



Eindelijk sprak Leo Martijnse' weer: „'t Is moeilijk om uit te maken hoe iets geloopen zou zijn als deze of gene omstandigheid anders was geweest." „Ja," antwoordde Tine vaag.
„Soms denk ik wel eens," peinsde hij verder, „als ik niet getrouwd was zou ik dan ten slotte dien anderen weg zijn ingeslagen? En hoe zou alles dan nü zijn. En wat was beter?"
„Dat weten we immers nooit," zei Tine, licht geprikkeld in haar moeheid door de opgedrongen denk-inspanning. En loomer: „Alles zal wel moeten zijn zooals 't is."
Hij was opgestaan, bezag, wat bijziend, van dichtbij een schilderijtje aan den wand achter Tine. Dan kwam hij terug, bleef naast haar, zwijgend nog. Plotseling zei hij, korter van toon dan gewoonlijk:
„Dat 's een dooddoener, waar je 's morgens als je frisch bent wel niet veel van meenen zult"
„Ik weet 't niet," zei Tine, met een aanzweeming van bevangenheid, zonder tot hem op te zien.
„Och, je weet 't wèl," drong hij aan. „Je tornt immers zélf aan de dingen zooeJs ze zijn."
Zij hief het hoofd tot hem op, ernstig. „Ik torn alleen aan wat ikzelf verkeerd doe. "3
Abrupt zweeg zij, geschrokken van een vreemden gloed in zijn oogen. Zij wenschte op te staan en weg te loopen, maar een loome weerloosheid hield haar gevangen.
„Ja, dat weet ik," antwoordde hij zacht, zijn stem trillend van innigheid. „Daarom is je leven een offering voor een ander." Dieper boog hij zich naar waar zij roerloos zat Zij voelde zijn nadering als in een droom, hjdelijk. „Maar verspil het niet, Tine."
233



Zij zat als zonder wil.
Toen legden zich zijn warm-rustige handen om haar gebogen hoofd en hieven het. Zijn oogen gingen in de hare, nemend, sterk, en in de loome onwezenlijke verdwaasdheid, die haar bevangen hield, was plotseling als een lichamelijke schroeiing de heete zoen van zijn baardigen mond op haar bevende lippen.
Hij liet haar bijna dadelijk los. Opgestaan, sprakeloos en vreemd-verwezen tegenover hem, zag zij in zijn wezen den gloed van fel begeeren slinken in een haast zielige grimas van diepe ontdaanheid. Onafgewend zag hij haar aan, zonder woorden; een diepe blos rees naar zijn wangen, vergrauwde snel. Dan stamelde hij, met bevenden mond:
„Tine.. .*
Nog was haar het antwoorden onmogelijk, al herleefden aan zijn plotselinge zieligheid haar zelfbesef en haar zekerheid. Zij zette zich weer, zweeg nog immer. Dan zag zij hem naar hoed en jas grijpen, stil en verbeten. Zij kuchte haar stem los, zei dan moeilijk, met voor haarzelf vreemd geluid:
„Ga nog niet dadelijk weg nu."
Hij talmde, legde eindelijk weifelend nog, zijn jas weer neer.
„Ik wou ..." begon ze, maar stokte. Zij wreef haar klamkille handen over elkaar en bevochtigde haar dorre lippen.
Ja, wat wilde ze gaan zeggen? In een suizing schoot de warrel van gedachten door haar kloppend hoofd. Zij trachtte ze te ordenen. Hoe was dit alles zoo gekomen? Het leek een eindeloosheid om te overzien de reeks van schakels die de keten vormden. En toch moest het zoo eenvoudig zijn. Het was ook eenvoudig. En ik heb van 't begin af geweten dat 't niet goed was, dacht ze. Waarom heb ik anders dit alles zoo geheimzinnig gedaan? Het móest zoo komen, zij
234



voelde het. Nu zag zij heel de keten van den aanvang af: het bij zich roepen van Leo, hem toonend haar afhankelijkheid, haar weeke behoefte aan steun; haar hunkering naar zijn komen, dat haar een nimmer verbloemde troostrijke vreugde werd; haar zachte vertrouwelijkheid, vragend en gevend, maar vragend vooral, naar hem uitgaand... bij hem had zij gezocht wat zij nooit bij hem had mogen zoeken, blind voor dit zekere, dat al ditzelfde: de innigste troost die de twee-eenheid geven kan, voor haar gereed lag, daar waar die de hare was, wanneer zij maar den juisten weg had ingeslagen om te erlangen wat zij behoefde. Haar adem ging dieper en rustiger toen zij hernam: „Ik wou je alleen maar zeggen dat dit alles... in de eerste plaats mijn schuld is.*
«Ach, wat doet er dat toe," voer hij mismoedig tegen. „Ik ben het die het dééd." Na een aarzeling kon Tine zeggen: „Dat maakt niet uit. Ik liet 't zoover komen." Hij zat nu weer tegenover haar. Schoon met blijkbare moeite had hij zichzelf hernomen, zijn stem en wezen herwonnen iets van de oude zekerheid, al waren zijn oogen hun rustige helderheid nog kwijt.
„ Het is heel nobel van je dat je de zaak zóo wilt voorstellen, maar aan mijn gevoel verandert het niets. Ik ben... ik heb mij gedragen..." Hij stokte, zei dan zacht, met een dieper trilling in zijn stem: „God, ik begrijp 't zelf niet meer!" Lang hing tusschen hen het zwijgen, zwaar van gedachten. 1*4 Is vanzelf gekomen, langzamerhand," zei hij eindelijk, uit zijn peinzing. „Ik weet nauwelijks meer hoe 't begonnen is of wanneer. De denk toen je me bij je riep en ik voelde dat je me noodig hadt."
235



„Dat is 't juist;" viel Tine snel in, stil, „daarom zei ik immers al dat het mijn schuld was."
„In dat feit stak toch anders zooveel schuldigs niet," antwoordde hij met een flets glimlachje.
„Ik voelde dat toen ook niet, maar later..." een blos begon zacht naar Tine's wangen op te kleuren, „later voelde ik soms flauwtjes dat 't anders werd... jij merkte 't misschien zélf niet en ik dacht er nooit verder over door, het ontging me weer, en ik vond 't prettig als je kwam en ik met je praten kon, zoo'n beetje vertrouwelijk. Dat hielp me soms. Die vertrouwelijkheid, dat is 't juist geweest denk ik..."
„En nu heb ik wat goed en mooi was kapot gemaakt..." zei hij triest Even voelde Tine gehinderd het licht-pathetische van toon en woorden, het deed haar wat koeler antwoorden :
„De dingen zijn niet anders geworden dan zij waren." Maar het gevoel van onbillijk te zijn ten opzichte van wat hij haar toch had gegeven en zij gretig als een troost en een steun had aanvaard, verzachtte haar. Milder sprak zij:
„Je zult het misschien vreemd vinden, maar ik denk zoo, dat dit allemaal zoo heeft moéten komen... wat gebeurd is en heel dezen avond... Ik heb nog nooit zoo duidelijk in mezelf gezien en begrepen hoe alles is als nu. Ik zou zonder vanavond misschien nooit tot het inzicht zijn gekomen dat ik op een verkeerden weg was... Daarom moet je er nu niet meer over piekeren, maar het vergeten en ook niet denken dat het een schuld is die op je rust."
Over de tafel heen stak bij haar zijn hand toe, in zijn oogen was niets dan de oude trouwhartigheid.
„Vergeet het dan ook," vroeg hij alleen.
„Ja," antwoordde ze. Vluchtig gleden haar gedachten
236



naar Luuk en ook, sterker, naar Henriet. Als in een flits zag zij het leven van haar en Leo. Het stelde haar zijn daad van dien avond en dat wat er hem in de voorafgaande avonden bijna onmerkbaar toe had geleid, in een klaarder licht, maar wanneer zij dacht aan het moederlijke kijken van de toch wel koele grijze oogen, dan zwol het medelijden óok voor die andere warm in haar uit
En toen zij alleen gebleven was na Leo's afscheid, waarbij toch even een bevangenheid haar innerlijk had verstrakt was alleen nog maar in haar dit eene: dat wat achter haar* lag een afgesloten periode was, dat haar innerlijk was vernieuwd geworden .en dat zij, na deze kentering, het leven anders leven zou.
237



XI.
Van een schraal winterzonnetje dat buiten scheen kwam een bleeke afglans de kamer vervullen.. Een fijn lijnenspel van ijsbloemen bedekte nog de ruiten schoon de kachel al snorde, door Tine vroeg aangemaakt wijl Luuk's gestadige en rustelooze werkdrift hem vroeger dan gewoonlijk al aan d'arbeid gedreven had.
Zij liep haastig af en aan, vlug dien morgen met haar huiselijke bezigheden in de stuwing van haar geheven gevoel, geluidloos doende om Luuk's aandacht niet te storen. Telkens gleed haar blik even naar hem af, voelde zij het warme geluk van hem zoo innig-overgegeven bezig te zien en de zachte vreugde om het zich innerlijk nabij hem weten.
Het leek haar toe dat de last der dingen voor het oogenblik van haar was afgewenteld. Iedere gedachte, die gisteteren nog haar verpletterende zwaarte had, scheen licht te dragen geworden en iedere vreugde, waarheen gisteren haar denken zelfs niet had durven gaan, leek nu mogelijk. Nu en dan boog zij zich over Jantje's wiegje, hij was rustiger dan gisteren, gewoner, wat haar beangst had vernevelde.
Alles van den vorigen dag trouwens vernevelde voor haar besef. Terugdenkend aan het gebeurde van den avond, waar-
238



van ze, uit een soort nieuwsgierigheid, de sensatie in zich trachtte te herroepen, leek dit alles haar onwezenlijk-ver teruggegleden, ontastbaar en vreemd geworden als een droom. De in haar gerezen overweging, of ze Luuk vertellen moest wat gebeurd was tusschen haar en Leo, had zij intuïtief teruggedrongen. „Nu niet,- dacht ze. „Later misschien eens, als er eens een aanleiding is. Anders misschien nóg niet eens." Licht verwonderde zij zich dat heel dit gebeuren haar zoo weinig had geraakt. Alleen was nog onverminderd sterk in haar de vreugde om wat zij wist eruit gered te hebben.
De uren van den morgen vergleden haar in een rust die zij sinds vele weken niet meer gekend had. Al wat haar de vorige dagen verontrust en gekweld had wijl het haar dreigend maande aan hun onafwendbare misère: het moeten uitgeven van meer geld dan zij berekend had voor dien dag te zullen noodig hebben, het snel opraken van de dure brandstof, nu zij om de felle kou zoo hard moest stoken, zonder het nóg voldoende warm te krijgen, het liet haar nu onberoerd. Zij voelde het met een stille blijdschap: er was een kracht in haar gevaren die zij tot heden niet gekend had; zij droég de dingen.
Tegen etenstijd keerde Luuk, die nog even was uitgegaan om zich warm te loopen, terug. Hij kwam de deur in op hetzelfde oogenblik dat Tine vanuit de keuken de kamer binnentrad, en hield een brief in de hand dien hij bij het oploopen van de trappen, ongeduldig, al had geopend en blijkbaar reeds gelezen. Tine's argelooze gedachten stokten even toen zij de uitdrukking van zijn gezicht zag, waarvan de oogen nog naar het papier waren neergeslagen. Zonder een woord wierp hij het op zijn werktafel, hing hoed en jas weg, nam den brief weer op en las hem opnieuw.
239-



Van „De Spiegel" wist Tine. Zij had een glimp van de enveloppe gezien, die zij herkende. Een bang voorgevoel kwam haar omklemmen, maar zich stalend vocht zij zich los uit den greep van wat haar te lang in zijn macht had gehad en, een oogenblik, weer bedreigen kwam. Rustig zette zij zich bij Jantjes wieg en wachtte.
„'k Weet niet wat ik ervan denken moet," zei hij schouderophalend, den brief vouwend in al kleiner vierkantjes, „maar veel goeds zal het wel met beloven." Hij vouwde den brief weer open en reikte hem haar toe. Zij zag de versomberde uitdrukking van zijn oogen terwijl zij, tot hem opziende, het papier van hem aannam. Het doorsneed haar met een korte pijnvlijming, maar innerlijk bleef zij sterk en bereid.
Dan las zij:
„Geachte Heer Lorelius,
„Gaarne zouden wij een persoonlijk onderhoud met „U hebben naar aanleiding van het prozawerk, dat wij „van U ontvingen.
„Zoo U daartoe dezer dagen tusschen de U bekende „uren ten onzen kantore wilt komen zal Uw bezoek „ons aangenaam zijn."
Zij zag naar de onderteekening en vond onder het stempel „Van Loenen's Uitgevers-Maatschappij" de kleine, fijn en duidelijk geschreven, bijna vrouwelijke handteekening van den heer Van Loenen.
In ditzelfde oogenblik was alles voor haar beslist, geen twijfel bleef meer na. Het was mis met Luuk's studies voor „De Spiegel". Zij zag niet dadelijk tot hem op, liet haar
240



gezicht nog even in de veilige neergebogenheid over de woorden in het koele nietszeggende machineschrift.
„Nou, wat denk je ervan?" hoorde zij hem vragen.
Zij legde den brief voor zich op de tafel, hield, bewust, de rust van haar innerlijk vast.
„Ik denk..." zij zweeg even, streek de vouwen in den brief glad. Dan hief zij het hoofd tot hem op, haar oogen gingen recht en sterk in de zijne. Maar ze wegwendend van zijn donker dringend kijken, schudde zij het hoofd, zei zachter: „Ze zullen ze niet willen hebben."
„Onzin!" zei hij weerstrevend en ongeduldig, „dan zouden ze ze wel ineens teruggestuurd, hebben!"
„Dat hoeft nog niet," trachtte zij te weerleggen, zich dwingend uit te spreken wat zij noodig vond te zeggen, „misschien vonden ze dat vervelend tegenover een vaste medewerker en misschien willen ze iets ervan bespreken met je en laten ze 't daarvan afhangen of..."
Zij zwegen beiden, het onuitgesprokene stond groot en beteekenisvol voor hen.
Schipperen! sneed het door hem heen, schipperen met zijn werk! Zou 't dat zijn wat ze van hem wilden? Een eigenzinnige uitdrukking maakte zijn oogen hard, zijn mond scherp en zonder het kinderlijke van zoo vaak. Met een ruk gooide hij zijn kop achterover. Maar dan gleed een zachter denken in hem. Och, misschien was 't niemendal, een kleinigheid, de een of andere onbenullige concessie die zij van hem wilden. En dan zou hij waarachtig niet zoo op z'n achterste beenen staan. Er moest nu toch ook weer eens geld zijn, hoognoodig.
Tine zag de wisselende uitdrukking van zijn gezicht, haar voelen benaderde wat in hem omging. Een korte felle pijn
Naar nieuwen Opgang. 16
241



neep haar hart samen bij de gedachte aan wat zij voor hem vreesde. Maar zij bleef innerlijk en uiterlijk rustig. Nü móet ik me ophouden, dacht ze, nu meer dan ooit. Ze vroeg: „Wanneer ga je?"
„Vanmiddag maar dadelijk. Dan weet ik 't."
Langs de grachten waar de aanvankelijk half gesmolten sneeuw door de plotseling invallende vorst tot een glasachtig-harde gore, ongelijke korst verstijfd was, maakte Luuk dien middag den bekenden loop naar de kantoren van Van Loenen's Uitgevers-Maatschappij. De huizengevels vlekten kleurloos-grauw onder de gesloten lucht, en de naakte boomen stonden zwart tegen het groezele wit dat den grond bedekte en waarin hier en daar donkere plekken kale steen openbraken. De gewelfde bruggen boogden zwaar boven het duistere diep der gracht.
Hij oogde langs de gesloten gevelrijen, zoo onaantastbaar lijkend boven de bezoedeling van den weg, hooger gingen zijn oogen, door het kale takkengewirwar naar de egaalgrijze dreiging van de sneeuwlucht, „'t Zal wel uit zijn met de vorst," dacht hij, „daar zit nog een fiksch pak sneeuw in. En misschien blijft het er nog wel bij vriezen ook ..." Tegelijkertijd was er in hem een verwondering, dat hij zich hierin verdiepen kon terwijl hij vervuld was van dat andere.
Loom plotseling, of iets hem tegenhield, besteeg hij de steenen trappen. Het viel hem op dat hij in lang niet hier geweest was. Hoe lang was 't wel sinds hij de laatste van zijn vorige studiereeks had gebracht? Terwijl hij moeizaam zijn gedachten hierover liet gaan, of er aan de beantwoording van de vraag iets gelegen ware, onderging hij den plotselingen indruk van de ruime kantoren, het gedempt geroes van veel
242



bezige menschen in de warme atmosfeer, waar een tweeof drietal reeds aangestoken lampen een al avondlijken schijn verspreidden in het grijze wintersche namiddaglicht. Alle los in hem omzwevende gedachten waren met een slag uit hem weggevaagd. Met een kleine opschokking van verwachting, terwijl hij, en uitsluitend nu, aan dat éene dacht, klopte hij aan de deur van het privé-kantoor van de Directie en trad er op een onmiddellijk gevolgd „ja" naar binnen.
Het was de fijne kroezig-witte kop van den ouden heer Van Loenen, die van achter het groote bureau-ministre schielijk naar Lucas omhoog ging. In het zacht-overbloosde gladde gelaat — slechts wat fijne rimpeltjes lijnden als waaiertjes naast de ooghoeken uit — met de pluizig-witte snor, blonken achter den gouden bril de oogen met een glanzende, indringend-vriendelijke helderheid hem toe. Opgerezen, klein en tenger in zijn donker-grijs colbert-costuum, kwam hij haastig Lucas tegen, een blanke, haast vrouwelijkfijne hand naar hem uitgestoken.
„Meneer Lorelius... hoe maakt u 't? Gaat u zitten. Nee, bier alstublieft... zoo."
Hij zette zich weer achter de breede borstwering van zijn bureau, waarop de handen rustig-ineengevouwen neerlagen en waarboven zijn tengere figuur met het geestige, intelligente kopje, nog nietiger leek. Lucas had zijn hoed naast zich op den grond gelegd, voelde zich op den kleinen stoel in de stugge omvanging van zijn dikke winterjas wat ongemakkelijk en onhandig tegenover de dwanglooze zekerheid van den ander. Als immer imponeerde hem de rustige helderheid, het sterk-willend-persoonUjke, het verfijnd intellectueele dat diens wezen uitstraalde. Gespannener dan aanvankelijk, wat innerlijk-onzeker ook, wachtte hij.
243



„We hebben u in lang niet bij ons gezien, Meneer Lorelius i En dat nog wel, waar u een van de oudste schaapjes van de kudde is. U was de kooi wel heel plotseling ontloopen!"
De zinspeling op het onderbreken van zijn vorige reeks studies als inleiding tot het gesprek, hoezeer ook met een glimlachende beminnelijkheid als een scherts uitgesproken, gaf Lucas een plotselinge sensatie van vijandige kilheid. Toch dwong hij zich nog innerlijk en uiterlijk tot een houding van vriendelijke wèl-gestemdheid, gelijk die men hem toonde. In lichten schertstoon klonk zijn antwoord:
„Maar niet voorgoed, Meneer Van Loenen."
„Nee nee, dat hebben we ook wel begrepen schoon
we die plotselinge vlucht toch zeer betreurd hebben. En het verloren schaapje zou dan ook met dankbare vreugde zijn ingehaald bij zijn terugkomst, wanneer het niet tijdens zijn rondzwerving zoozeer veranderd bleek."
Hij pauzeerde even, ook Lucas zweeg en wachtte. Toch was dit niet anders dan een wachten op de bevestiging van wat hij, zuiver-zeker, wist, den loop van het gesprek en zijn fataal einde. Desondanks klampte hij zich vast aan een vooze hoop, wilde, tegen beter weten in, nog niet verloren geven wat hij al bij voorbaat verloren wist.
„En daarom Meneer Lorelius," twee felle flitsjes vlamden even uit de hélder-grijze oogen Lucas tegen, „daarom wilden wij u persoonlijk even spreken."
„Juist," antwoordde Lucas met een lichte hoofdneiging.
Het bleef even stil. Uit een la die hij openschoof nam de oude heer een pakje beschreven papier, dat Lucas onmiddellijk herkende als het handschrift van zijn beide studies, legde het voor zich neer.
„Deze studies Meneer Lorelius," zijn fijne witte hand
244



betikte twee-, driemaal het papier, „hebt u bedoeld als de opening van een nieuwe serie, nietwaar?"
„Dat was mijn bedoeling," zei Lucas, rustig uiterlijk, doch met een versneld hartkloppen, dat zijn stem diep-in onzeker maakte.
„Waaruit putte u de overtuiging, dat wij deze nieuwe serie studies, zoo afwijkend in opvatting en inzicht van de afgebrokene, zouden aanvaarden?"
Lucas zat een oogenblik sprakeloos onthutst. De vraag overdenkend voelde hij een scheipe,pijnlijke,bijnabeschamende verbazing, dat hij ze zichzelf niet reeds eerder had gesteld. Ja, waaruit? Dan wist hij te antwoorden:
„Een overtuiging was mij dit volstrekt niet. Hoogstens een... niet al te onbillijke verwachting."
Voortdurend, zelfs zonder dien kant uit te zien, voelde Lucas de indringende helderheid van de klare grijze oogen de zijne zoeken.
„Meneer Lorelius, ik wil u eens iets zeggen. Uw studie, ik heb ze met aandacht en, tot op zekere hoogte, met groot genot gelezen, ik vind ze uitstekend, misschien breeder van opzet nog en serieuser doorwerkt dan die wij in de eerste serie van u plaatsten. Maar —", weer viel een pauze in zijn spreken, al het intense leven van zijn wezen concentreerde zich in de felheid van zijn grijze blikken, vonkend achter zijn brilleglazen, dan eindigde hij puntigbeklemtonend zijn gaaf-gezegde woorden: — „binnen het kader van wat „De Spiegel" blijven wil en moet: een louter artistiek tijdschrift zonder eenige politieke kleur, behooren ze niét."
Half van hem weggewend, de handen in de zakken, het eene been licht wiegend over het andere geslagen tuurde
245



Lucas de kamer in, naar de ramen toe, waarachter de lichtlooze stervende winterdag stond. Schemeringfloersen kwamen de al ontkleurde dingen verhullen; langs heteikenhout van het bureau veegde nog een vale glimp grijzig schemerlicht. Wijd lag een leegte in hem uit, waaruit een wrange triestheid als een verloomende damp kwam opwolken. Hij antwoordde niet, wachtte op wat de ander nog meer zou zeggen. Zacbter, vloeiender van modulatie kwam de vraag: «Had u daar zelf heel niet over gedacht, Meneer Lorelius?* Er prikkelde hem iets in dien zachten baast beschermenden toon, bijna die van den welwillenden meester tot den eigenzinnigen knaap. Zelfs de overweging: „hij is een oud man* kon dit niet dadelijk verzachten. Scherper antwoordde hij: „Ik meen dat er verschil is tusschen politiek inzicht, geuit zonder verband met eenig ander ding en een algemeene wereldbeschouwing als grondslag van een essay, 't zij literair of kunst-historisch of wat ook."
Hoofsch en onverstoorbaar wèl-willend kwam het antwoord: „Die meening zal ik allerminst 'bestrijden. Een vaste levens- of wereldbeschouwing als baas is juist dat wat breedheid van opzet aan een essay waarborgt, maar u zult mij toch toe moeten geven, Meneer Lorelius, dat in uw werk méér dan een breed, algemeen levensinzicht is blootgelegd, dat bier wel degelijk in is uitgesproken een zeer bepaalde politieke overtuiging, die juist in déze dagen..."
„Die voor mij een levensinzicht beteekent!" sneed Lucas fel zijn woorden af. Hij hoorde met bijna voldoening den agressieven toon van zijn stem tegen het mild-betoonde van de woorden van den ouden man. Weer antwoordde deze met een haast onmerkbaar fijn glimlachje en zonder ook maar een zweem van gekrenkt-zijn:
246



„Een levens inzicht... och Meneer Lorelius, u is nog jong. En de stevig-gebaseerde inzichten, die komen gewoonlijk eerst aan het einde van de dagen — zóo ze al ooit komen."
Verstugd nog zweeg Lucas, staarde weer weg uit de ramen in het al meer zich versluierende grijze buiten, waarin hier en daar de rosse gloed van een verlicht venster kwam opblinken. Rustig-gemakkehjk vervolgde weer de ander:
„Ziet u eens... ik kan u natuurlijk niet afdwingen een vertrouwen, dat u mij uit eigen beweging niet schenkt, maar... ik zou bijna vragen hoe is zoo plotseling die innerlijke ommekeer in u' tot stand gekomen ? In uw vroeger werk was van deze — naar mijn gevoel anti-sociale levensopvatting toch geen spoor."
Een gloed golfde brandend naar Lucas' wangen op, door de tegenstrijdigheid van gewaarwordingen die hem doorduizelde. In een flits schoot het eens zoo smartelijk-heerlijk fel doorleefde, in lange uren van diep-overgegeven peinzen uitgesponnene, aan hem voorbij. Kon hij dit verklaren aan een ander, aan een vreemde? Viel het überhaupt te verwoorden? Dan stak hem, wreed, even het woord „anti-sociaal". Maar dan was het juist deze zelfde uitspraak, waaraan hij innerlijk zich ophief, zich plots verrustigde. Want diep-in zich wist hij dit zijn levensinzicht een zoeken naar niet alleen logischer, maar vooral rechtvaardiger en schooner gemeenschap, zeker dus niet „anti-sociaal" en dit onaantastbare weten in hem verrustigde en sterkte hem eensklaps tegenover den man, die het vonnis over zijn werk had uitgesproken. Hij keerde zich geheel naar hem toe, sprak ingehouden, strak-rustig nu:
„Ik kan u dit bezwaarlijk uitleggen. Niet door gebrek aan vertrouwen, maar u zoudt mij waarschijnlijk slecht begrijpen als ik u vertelde dat een „openbaring" mij het eerst dit nieuwe
247



inzicht bijbracht. Daarna had mijn nuchtere verstand maar te bepeinzen en te begrijpen wat ik in een oogenblik van helderheid... „gezien" had." Hij zweeg, voelde zich wat gehinderd en belachelijk omdat heel deze serieuse explicatie den ander ten slotte toch niets wijzer maken kon, terwijl hij zich toch ten eenen male onmachtig wist het met hem gebeurde anders of beter te verklaren.
„Ja. .." sprak de oude heer, de scherpte van zijn oogen van Lucas afgewend, „over dié dingen spreekt het niet gemakkelijk." Dan, met zijn vorige levendigheid, een tinteling vonkend achter zijn brilleglazen, vroeg bij:
„Maar zegt u mij eens eerlijk, vindt u 't zoo noodig deze overtuiging in uw werk uit te spreken?"
Stom zag Lucas hem aan. Dan, met een heete opgloeiing in wangen en oogen zijn kop achterover gooiend, zei hij korthevig dit:
„Kunt ü het licht zien en ervan zwijgen als u in 't duister spreekt?"
„Misschien niet," antwoordde de oude man, zachter. Hij zweeg geruimen tijd, daarna plotseling het hoofd naar Lucas wendend, vroeg hij eenvoudig-zakelijk :
„Maar had u nu niet beter uw literaire werk louter literair kunnen laten en uw... politieke meening, desnoods uitvoeriger, in eenig ander geschrift kunnen blootleggen? U zoudt op die manier uzelf allicht minder bemoeilijkt hebben."
Een smartelijke grimas vertrok even Luuk's bewogen gezicht.
„Neen Meneer Van Loenen, u begrijpt het nog altijd niet. Het is niet zóo maar een politieke meening die in me leeft naast al het andere... het leeft in al het andere. Mijn innerlijk leven is van dit nieuwe zien doordrenkt. Daarom zal ook iedere uiting van mij dit voortaan zijn. Hoe zou ik
248



kunnen spreken over wat mij het naast aan 't hart ligt: de kunst, het leven van een kunstenaar, zijn plaats in de samenleving nu, of in 't verleden, of in de toekomst, wanneer hetgeen ik daarover zeg niet mijn heiligst inzicht tot basis hebben mocht? Daarom was 't dat ik niet kon verder bouwen op het oude dat u en vele anderen goed leek, ik moést opnieuw beginnen na wat er in mij vernieuwd was."
„Ja," zei de oude heer, en Lucas hoorde de diepere trilling in zijn melodieuse stem, „ik begrijp u wel. En ik respecteer uw standpunt." Hij nam het bandschrift op van het bureau, üet de bladen door zijn kleine witte handen glijden. „Ik had u willen vragen... uw werk te wijzigen, het in overeenstemming te brengen met wat wij vroeger van u plaatsten en ik had mij gevleid met de hoop u na ampele bespreking en een rustig overwegen daartoe wel bereid te vinden. Maar nu het gesprek zóo geloopen is... ik geloof dat ik hieraan geen woord meer behoef te verspillen."
Lucas was opgestaan, knoopte zijn jas dicht, greep naar zijn hoed op den grond. Even schroeide hem een brandend spijtgevoel toen hij de hand naar zijn papieren uitstak en de ander ze daarin legde. .. Warm en een oogenblik vertroostend trof hem de zuivere sympathie in diens stem toen hij nog dit zei:
„Het spijt mij jonge man. U zult geen gemakkelijken weg hebben."
„Neen," antwoordde Lucas met een bitterheid die zijn stem scherp maakte, „dat weèt ik al."
Door den dichten grijzen avond, waarin de lichten opkleurden boven den valen sneeuwgrond, ging hij huiswaarts.
Uit de korte inzinking die op zijn onderhoud met den
249



ouden heer Van Loenen was gevolgd, had Lucas zich snel en volledig weer opgericht. Wel bleef hem aanvankelijk hinderend nijpen èn de onverwerkte ergernis om de gansch niet verwachte weigering, die hij in zekeren zin voelde als een hoon aan zijn werk, èn de teleurstelling die deze weigering, voorloopig althans, financieel beduidde, en zijn gedachten doolden dien eersten dag daarna onophoudelijk om het pas ervarene, overwegend, alsof dit nog van belang was, of in dit conflict zijn houding de eenig-mogelijke was geweest, of hij niets gezegd had, wat hij anders had kunnen zeggen en of hij mets had verzwegen dat hij had behooren uit te spreken. Ook stak hem nog even het feit dat Van Loenen over een verdere medewerking van hem met geen woord gerept had, maar dan bedacht hij weer: hij had immers zélf gezegd dat al zijn uitingen voortaan van dezen nieuwen geest doordrenkt zouden zijn, en kon dus bezwaarlijk verwachten dat de ander hem dan animeeren zou om nog eens wat te zenden. Maar toen hij den eersten hevigen indruk had verwerkt veerde zijn innerlijk vanzelf weer op, hij veegde de laatste restjes van nog hinderende gedachten uit zich weg en wendde zich met zijn ongeschokt argeloos vertrouwen in de dingen weer naar het leven toe.
Wat uit dien eenen dag van stuurloos piekeren nog even in hem nableef was een spijtigheid vooral om Tine, wijl de verlichting van hun zorg door dit verschoven werd. Maar zijzelf was het die deze laatste schaduw uit hem wegvaagde door hem met een levendigheid, zeldzaam geworden den laatsten tijd, met een opgewektheid, die zijn even-ingezonken optimisme prikkelde, te animeeren de studies onverwijld ergens anders in te zenden. Haar eigen spijtige teleurstelling, nog grooter dan zij die mogelijk geacht had toen zij dit
25°



alles toch al voorvoelde, verduwend, betoogde ze luchtiggewoon dat hij aan die Spiegel toch niet getrouwd was en ergens anders zijn werk allicht even goed of beter onder dak zou brengen.
Hij nam haar smal gezichtje, waarlangs de fijne krullen omlaag krinkelden, en dat ondanks zijn ernst zoo ontroerend kinderlijk was gebleven, tusschen zijn handen, liet zijn oogen duiken in haar klare blikken en zei, verstild even in ontroering: „Lief geduldig vrouwtje van me... geloof maar in me. Alles komt wel goed. Maar ik kon niet anders hiér, ik kon niet..."
„Stil," zei ze haastig, zijn mond sluitend, „zeg nu niets meer. Ik weet 't immers ook wel. Je kunt toch niet je ziel verkoopen voor een boterham!"
Hij kuste haar oogen, zacht en voorzichtig, en heel dien dag bleef er een diepe vreugde in haar om zijn zoo zeldzame uiting, die haar heenhielp over wat zij zoo moeizaam bevocht: de weer rijzende beklemming en het in schrijnende spijt overwegen van het verloren voordeel, want zij kon niet deelen Luuk's optimisme dat het hem elders fortuinlijker zou vergaan, en al vónd hij eindelijk na lang zoeken en probeeren een onderdak voor dit werk, hoe lang zou hij dan misschien nog op plaatsing moeten wachten. Terwijl hij bij „De Spiegel" steeds gewend was geweest al wat bij zond binnen een of twee maanden geplaatst te zien. Met een korte felle nijping dacht zij ook even aan „Het Algemeen Nieuwsblad", dat ook niet meer, als vroeger, Luuk's wekelijksche causerieën dadelijk plaatste, in dit talmen als 't ware manifesteerend hun tegenzin om dit sterk veranderende werk nog te publiceeren. Luuk had dit feit blijkbaar — 't zij argeloos, 't zij opzettelijk — genegeerd en sinds de voltooiing
251



van zijn drama wekelijks zijn bijdrage ingezonden. Daarvan waren er echter pas enkele geplaatst, en Tine had, op een dag, een Zaterdagnummer van de krant in handen krijgend, toen men er in een winkel haar aankoop in verpakt had, deze wekelijksche rubriek door een ander vervuld gezien. Zij had er toen niet met Luuk over durven spreken en was steeds in twijfel gebleven of hij van dit feit op de hoogte was, dan wel meende dat men dergelijk werk nog slechts bij tusschenpoozen plaatste.
Even was daar weer de oude kervende onrust: „En als dit alles misloopt wat dan? We zijn nü al bijna..." Maar zij liet deze gedachte niet eens toe zich af te spinnen, dwong haar innerlijk weer in de eenmaal verworven standvastige rust terug en zeide zich: „Och, dan komt er wel weer een andere uitredding." En er was een blijde verwondering in haar dat zij, nu eindelijk, dit denken kón.
Het was ook nu dat zij Luuk over zijn drama sprak.
„Waarom laat je het zoo lang liggen?" vroeg ze. „Je moet 't weer te voorschijn halen. En zeg..." zij glimlachte met een blosje, dat vlug naar haar wangen opschoot, drong haar oogen warm in de zijne, „lees 't me dan vóór. Dat doe je nooit meer en vroeger zei je altijd dat je juist dan het best een oordeel over je werk kreeg."
Hij stemde zonder aarzelen toe, plotseling wonderlijk aangelokt door dit denkbeeld haar, in hun avondstille kamer, waar hij haar aandacht gaaf en volledig tegenover zich zoü weten, voor te lezen dit werk, waarin hij het diepste dat in hem was had zoeken uit te zeggen, te hóoren de woorden die hij in zijn beste en zuiverste momenten had gedacht, als buiten zichzelf om. Het werd hem een avond van een vreemd, onwezenlijk geluk, hij hoorde de woorden in zich
252



opklinken, hij zag de tooneelen voor zich afrollen, en opnieuw was hem dit de openbaring, zóo als hij die eenmaal kervenddiep, had beleefd, terwijl een wijde verwondering in hem rees om dit onbegrepene, dat hij ... dit...
Tine tegenover hem, wit van een ontroering die zij niet kon uiten, sprak weinig. Eindelijk, dichtbij hem, met haar zenuwkoude vingers in zijn handen weggestopt, kon zij stamelen: „Ik ben zoo blij ... o Luuk, ik ben zoo gelukkig... dat je dit... dat je zooiets... hebt kunnen schrijven ...!" Hij zoende haar vochtige oogen, ghmlachend. „Nou nou... er zitten nog heel wat ongave plekken in ... Ik zal het eens doorwerken."
Den volgenden dag stuurde hij zijn beide studies opnieuw in zee en nam tegelijkertijd met een blij-geprikkeld verwachten zijn drama weer op. Hij werkte er drie dagen aan, ingespannen en bijna onafgebroken en legde het toen weg met het zekere en rustgevende besef er nu niets meer aan te kunnen doen. Den avond van dien derden dag, in het prikkelend-vreugdige gevoel van een arbeid te hebben voltooid, nam hem de bruisende levenslust en toegevend aan de in soberheid lang geknotte begeerte zich te vóelen leven midden in het leven der groote avondstad, liep hij het huis uit, de stadsdrukte in en belandde na een korte omzwerving door de brandpunten van het vertier, in een klein mondain artistencafé, waar Job Vroeghe hem eens had meegenomen en waarheen te gaan hij zich sindsdien een enkele maal als een bizondere luxe had veroorloofd. Een blij en licht gevoel van superieure feestelijkheid viel over hem toen hij geruischloos over het geluidsmorende tapijt binnenging in het Empire-betimmerde en gemeubelde zaaltje, waar hij in het gedempte licht bekende en onbekende
253



figuren zag samengroepen. Hij groette hier en daar, zag zich teruggroeten, voelde, meer dan hij zag, met een vluchtigprikkelend behagen het kijken van een mondaine donkere vrouw, die tusschen een ouden geraffineerden cynicus en een langlokkigen, groot-oogigen muziek-jongeling, van onder haar breeden hoedrand zijn binnenkomen begluurde.
Rondziende vond hij Job Vroeghe met een paar vrienden die hij ook wel kende, saamklitten in een hoek onder een dampige wade van tabaksrook. Men bleek hem, al vóór hij hen ontdekte, een plaats te hebben ingeruimd, en hij schoof in den kring met het behaaglijke gevoel van thuis te zijn. Een poos zat hij zwijgend, luisterend naar het gesprek waarin men zich door zijn binnenvallen niet storen liet. Het bleek een polemiek tusschen Job Vroeghe met den tweeden schilder van het gezelschap als éene, twee tooneellui, met al de levendigheid van woord en gebaar van hun soort, als andere partij. Het had dadelijk zijn belangstelling. De beide tooneelspelers propageerden met het vuur en den ernst van een geloofsovertuiging het denkbeeld dat het tooneel behoorde te werken met tot een mininum teruggebrachte, in elk geval streng vereenvoudigde en gestyleerde decors, waartegen de schilders, voornamelijk Job Vroeghe, zich verzetten met de bewering, dat, zoo ergens, bier het uiterlijke het symbool had te zijn van het innerlijke en de decors juist met al de hun ten dienste staande beeldende middelen den aanschouwer hadden te suggereeren de stemming, de atmosfeer, den geest, de bedoeling van het gespeelde.
,Wat jij Lorelius?" trok Vroeghe hem in het debat.
„De waarheid zal wel in 't midden liggen," antwoordde Luuk, nog niet dadelijk glad op dreef tusschen de ontketende meeningsstroomen der anderen. De hem juist gebrachte
*54



koffie roerend trok hij zijn gedachten samen, zei dan, langzaam, nadenkend: „De zaak is... natuurlijk moet hier het uiterlijke het innerlijke suggereeren ... zoo zuiver en zoo sterk mogelijk... maar óok zoo eenvoudig en zoo direct mogelijk. Daarom... geen overdaad van middelen, en ook geen zoeken naar zinlooze styleering, maar synthese, het brééd aanduiden, dat voor iedereen is."
„Het tooneel zal een nieuwe phase ingaan," sprak na eenige afdwalingen van het gesprek Andersen, de oudste der beide tooneelisten, minder druk, maar blijkbaar dieper dan zijn jongere confrater. „Ik verwacht groote dingen van de toekomst, van een nabije toekomst... Meneer Lorelius sprak daar van synthese, van breedheid... dat is 't juist waar we naar toe gaan. Alles zal breeder worden, ook de uiterlijke dingen, de afmetingen, bedoel ik. Ik zie in mijn verbeelding al de tooneelzaal die niet voor honderden maar voor duizenden is... een amphitheater... een arena... (Getroffen, sterker geïnteresseerd zag Luuk tot hem op.) Het openluchttheater, dat is iets dat daarheen wijst. Maar we kunnen verder... we kunnen bouwen in strengen en monumentalen eenvoud: de grootsche beslotenheid. De tijden zijn er rijp voor."
„En als we dan maar schrijvers hebben die er stukken voor willen schrijven!" riep met een luchtiger dartelheid de jongere tooneelspeler.
„Hier zit de man!" viel prompt Job Vroeghe in, met een klap van zijn athletenvuist op Luuk's schouder. „Die heeft pas 'n ding klaar.. . ik heb 't niet gelezen, maar ik ken er den opzet van... Dat is wel iets voor jouw arena, Andersen!" Hij streek zijn rood-vlammend haar omhoog. Luuk voelde een donkere warmte in zich opstijgen, een
255



popeling toch- ook. De belangstelling omgreep hem opeens. En het was niet de verklanking van wat diep in hem in dit oogenblik toch leefde, toen hij als een scherts in den kring sprak: „Ja, daar heb ik me aan bezondigd." Het was het meest Andersen's diepere en bezadigde belangstelling die zijn antwoorden uitlokte, toch was het met een gevoel van schroom en weerzin, of hij met onheilige handen iets heiligs aanraakte, dat hij op de vraag naar den naam van zijn stuk, na een aarzeling antwoordde: „Het nieuwe Jeruzalem..."
Andersen's belangstelling bleek een hechte basis te hebben. „Mag ik het stuk eens van u lezen?" vroeg hij. „Ik zoek al een heelen tijd naar iets dat is als ik veronderstel dat uw stuk zijn kan ... iets breeds... iets dat grootsch is en monumentaal... dat boven het „geval" uitgaat... De titel belooft zooveel!..." Hij maakte een wijd gebaar met zijn armen. „Ik hunker ernaar om nu eindelijk eens weg te komen uit het benepen gedoe van burgerlijke klein-kunst! Weet u," zei hij met plotselingen overgang van toon, levendiger, „ik heb 'n oom in Gelderland, die heeft twee jaar geleden een openluchttheater laten bouwen op een prachtige plek... een soort amphitheater werkelijk... enfin, u weet 't waarschijnlijk wel, verleden jaar heeft „het Groot Tooneel" het bespeeld... 't zou schitterend zijn geweest, als 't niet zoo'n beroerd stuk geweest was."
„Jonkheer van Rijnewaarden meent u?" vroeg Luuk verrast. „Is dat uw oom?"
„Juist. Kent u dat openluchttheater van hem?"
„Niet anders dan van de afbeeldingen. Daarop maakte 't wel een ... grootschen indruk."
„O, dat doet 't ook inderdaad... 't Is nog wel niet
256



heelemaal dat, maar 't geeft in elk geval de grootsche ruimte en een gedeeltelijke beslotenheid. Ik stel me voor, daar een modern stuk, ik bedoel iets dat werkelijk in dezen tijd staat... iets dat nu eens breed van lijn is, en dan voor iedereen 1 Ik zal oom wel weten te winnen als ik iets vind zooals ik bedoel. . .*
Stil door den duizel van zijn gedachten zag Luuk hem aan. Zijn verbeelding zag de tooneelen, die zijn geest gedroomd had, levend geworden in het witte amphitheater onder een strakke hemelwelving. Wel ontveinsde hij zich niet dat er moeilijkheden zouden blijken te zijn, waarvoor juist deze omgeving bezwaarlijk een oplossing geven kon: niet alle tooneelen verdroegen deze zoo ruime omgeving, eischten daarentegen een engere omperking... maar toch... in groote lijnen gezien was 't wel dit wat zijn drama noodig had. O, hij wist wel dat dit alles nog maar schimmig en onzeker was, dat er misschien niets van kwam... maar toch ook, dat hier school een mogelijkheid, waarvan hij een uur geleden nog niet zou hebben durven droomen.
„Ja." zei hij met trillend verdiept stemgeluid toen de jonge man nog eens aandrong, „ik zal 't u geven," en een glimlach als een grimas vertrok vluchtig zijn mond.
Het gesprek dreef van dit bizondere naar algemeenheden af en schoon zijn belangstelling niet verflauwde, bleef èen gevoel van onwezenlijkheid vervreemdend over hem, zelfs toen bij een tusschen Vroeghe en Andersen gerezen meeningsverschil omtrent de positie van den kunstenaar in de maatschappelijke samenleving het sterk in hem levend inzicht fel kwam naar buiten breken en zijn plotselinge welsprekendheid, gesproten uit zijn brandende belangstelling, de anderen een oogenblik verstillen deed. Al de hevigheid waarmee
Naar nieuwen Opgang. 17
257



hij dit onderwerp èn dat andere, waarvan dit slechts een onderdeel uitmaakte: de nieuwe maatschappelijke samenleving, had doorwoeld en doorvoeld, het uitzegde in de studies die hij onderhanden had, barstte in dit onverwacht debat naar buiten. Er was een verwarde losbreking van stemmen na de korte stilte, die op zijn woorden volgde. Job Vroeghe, in de grijze rookwolken uit zijn pijp, streek de roode vlammen van zijn haar omhoog, schuurde zijn machtig corpus in zijn kleeren heen en weer. „Als ik jou zoo hoor..." glimlachte hij, „dan zou ik denken dat we morgen aan den dag..."
De andere schilder rookte zwijgend, zijn oogen verdonkerd in een plots gerezen peinzen, maar de jongere der beide tooneelspelers, driftig van opwinding, voer hevig Vroeghe tegen:
„Morgen ... overmorgen... wat doet 't er toe? 't Komt!"
„En als 't komt is 't goed. Amen," zei laconiek Job Vroeghe, en zijn lippen sloten zich weer om den pijpesteel.
Maar Andersen, met een warmer glanzing in zijn oogen vroeg glimlachend:
„Is dat uw nieuwe Jeruzalem, meneer Lorelius?"
Zijn opwinding gezakt, voelde Luuk zich verstuggen, zich innerlijk dichtschrompelen, als had hij iets diep-verborgens blootgegeven voor ongewijde oogen. Hij verviel in een plotseling zwijgen en liet het praten der anderen over zich heengaan. Zijn kop achterover gesmeten, zijn oogen halfgenepen, zag hij rond in het nu volgeloopen zaaltje, waar in het versterkt stemmengeroes, waarboven soms een losgegooid woord uitschalde, een vrouwenlach ópkirde, de gestegenheid der stemming voelbaar was. Hij zag de verhitting in de gelaten onder den gedempten lampenschijn, de sensueele verhitting, de perverse èn de intellectueele. Een weerzin
258



brokte naar zijn keel op. „Verdomme, wat 'n rotboel! Tine heeft wel gelijk dat ze er de pest an heeft!'' Met 'n driftig woord riep hij een kellner nabij en betaalde, en met ternauwernood een beleefden groet voor wie achterbleven, vertrok hij.
Buiten in de stilte van den nacht onder den zwarten hemel, waarvan de wrange kou sneeuw scheen te beloven, voelde hij zijn ergernis, waarvan hij zelfde bron nauwelijks meer vermocht na te speuren, wegzakken. Rust zonk in hem, en een wijd warm verlangen dat vreugde werd. Terwijl hij, zonder het zelf te bemerken, langzamer ging loopen, sponnen zijn gedachten aan dat wat in hem gestalte begon te krijgen: zijn roman; zijn innigst wezen ging tastend, liefdevol speurend om het wezen, dat hij, als hoofdfiguur, daarin opbouwde, verkeerde ermee in een plotseling en ontroerend contact. Vaag en vluchtig was in hem de verwondering: vanwaar eensklaps dit innerlijke leven, even tevoren nog onvermoed? Maar dit ebde snel weer uit hem weg; warm en gaaf bleef het geluk om het innerlijk ervaren van een leven, dat hij zich verbeeldde, met al zijn nog maar half vermoede stijgingen en dalingen.
Thuis gekomen meende hij Tine naar bed te vinden, maar zij zat nog overeind, het dek om zich heen geslagen, en wachtte hem. In den onzekeren flakkerschijn der kaars, die vonken dansen deed in het goudbruin van haar gevlochten haar, zag hij de ontdaanheid van haar gezichtje. Schrik sloeg koud in hem neer. Maar zij stelde hem met een schoon vluchtig glimlachje gerust. Er w£s niets, alleen... ze had zich wat bezorgd gemaakt om Jantje, bij leek wat onrustig weer en had een paar keer gehoest. Maar het was ook zoo koud... met te stoken zooals zij deden, voorzichtigjes om
259



hun kleinen duren brandstofvoorraad niet te hard aan te spreken, kregen ze het nooit voldoende warm. Er moest besteld worden wat ze nog konden krijgen; het geld moest dan maar ergens vandaan komen. Het overpeinzen van dit alles had haar ineens zoo onrustig gemaakt, dat zij had besloten wakker te blijven tot zijn thuiskomst, om nog met hem te kunnen bespreken wat haar verontrust gevoel niet meer tot den volgenden morgen uitstellen kon.
„Zullen we dan dadelijk morgen bestellen?" vroeg ze, fluisterend om Jantje die nu sliep.
„Ja," beloofde hij, „direct."
„Maar dan móet er geld zijn ..." zei ze, met eenvoudigen nadruk, zonder een accent van angst of beklag in haar toon, „want we zijn er bijna door."
„Ja ja," troostte hij, wat vluchtig, „dat komt immers wel terecht."
Het was hem nog onduidelijk hóe, maar daarin verdiepte hij zich niet. En Tine vróeg niet. Zij wilde hierover niet meer piekeren, hield een rustig vertrouwen in zich opgericht. Eéns moest er toch aan al hun tobberijen een eind komen. Dit was het eenige dat zij nog weten en gelooven wilde.
Den volgenden morgen, drie dagen nadat hij zijn studies opnieuw verzonden had, vond hij ze dubbel gevouwen en gekreukt in een door de post gehavend couvert in de brievenbus liggen. Met een leeg verwezen gevoel in zich oogde hij, in de huisdeur staand, de wintersche straat in. Over de volledig tot modder verpapte sneeuw van de vorige week had het dien nacht opnieuw zwaar gesneeuwd en tegen den morgen was de vorst ingevallen, een felle vlijmende vorst met een wind uit het Noord-Oosten, die met schitter-broze,
260



zwaar en grillig gerankte, ondoorzichtige bloemfestoenen de ramen had gedecoreerd.
Al voor hij boven was had hij de toch al ingescheurde enveloppe geheel opengereten en met de weeë walging die het weer terugzien van de bekende copie in hem óp deed kroppen, het begeleidend briefje eruit gefrutseld. Het was het gewone gedrukte formuliertje voor geweigerde bijdragen, echter met een enkel woord van de redactie daaronder, dat men de opstellen met bizondere belangstelling had gelezen, ze interessant achtte als utopistische verbeeldingen, maar ze als reëele literaire studies liever geen plaats wilde geven.
Toen Tine hem zag binnenkomen met de onmiddellijk herkende gele enveloppe, wist zij nog vóór hij een woord gesproken had. Een kou van pijn en teleurstelling zonk in haar. De gedachte striemde haar: „Weer mis! Nog geen geld!" Maar grijpend wat haar dreigde te ontzinken staalde zij zich, rustig zag zij tot hem op en zij trachtte zich zelfs de pijn te ontveinzen, die zijn ontredderd gezicht haar gaf. „Daar zijn ze weer!" probeerde hij te spotten, maar de glimlach waartoe hij zijn lippen wilde dwingen werd een grimas. Nu sneed vlijmend en bewust de pijn door haar henen. Maar gewoon, luchtig bijna, sprak ze:
„'t Is wel jammer... Maar, och... 't is ook wel te begrijpen, dat 't met déze dingen niet zoo vlot en gemakkelijk gaat Nu maar weer een ander, 't Zal toch wel ééns lukken.
„Nee," weerde hij moedeloos, ,'t wordt niets. Dat zie je zóo ah"
Het bond haar den adem af deze nieuwe pijniging van zijn inzinking, zijn doffe moedeloosheid. Toch wist zij zich nog op te beuren aan de zekerheid: hij zal er wel weer bovenuit komen, vanzelf, zooals altijd.
261



Maar noch dien dag, noch den volgenden kwam de verwachte en zoo vurig begeerde opleving in Luuk's stemming. Er scheen iets in hem gekneusd, zijn kinderlijke argeloosheid jegens het leven gefnuikt. Langzaam kroop een bitterheid in hem op, zijn trieste dofheid zwol tot een broedende nurkschheid die soms onverwacht in een ziedende driftgolf naar buiten sloeg. Dan liet Tine zwijgend, inwendig krimpend van een schroeiende pijn, de lawine van hoon en bitterheid over zich heen gaan en zij hield haar oogen waarin zij het leed voelde aansluipen, van hem wèg tot zij weer de bedriegUjke opgewektheid te veinzen wist, waarmee alleen zij hem tegemoet trad. Dan spotte zij zachtjes met een optinteling van den ouden humor:
Jij arme stakkerd! Heeft het leven nu geen enkele mogelijkheid meer voor je na twee decepties?"
Maar noch haar licht-ironische vermaning, noch haar klemmender aandringen vermochten Lucas er toe te bewegen zijn studies opnieuw te verzenden. Wrokkig-wantrouwend, het meest nog beducht voor een nieuwe teleurstelling, huiverde hij van een herhaalde poging terug.
Litusschen, hij begreep het, schoon Tine hem er niet meer over gesproken had deze dagen, neep het met het geld. Hij zocht in zijn oude portefeuilles of dié nog iets draaglijks borgen, dat bij hier of daar zou kunnen inzenden. Hij vond een schetsje, nog vóór zijn trouwen onder een bepaalden indruk geschreven, niet slecht maar onbeduidend. «Niemendal!" hoonde hij het Toch nam hij het, hij knutselde er moeizaam nog een dergelijk dingske bij, met een spuwenden weerzin tegen het werk dat hij deed en zond ze beide naar een blad, dat dergelijke bij het groote publiek in den smaak vallende lectuur geregeld plaatste met een begeleidend briefje
262



waarin hij verzocht om, in geval van acceptatie, de helft van het honorarium dadelijk te mogen ontvangen. Hij wachtte het antwoord met een ongeduld waarom hij zichzelf verachtte, een ongeduld waarmee hij vroeger ternauwernood had uitgezien naar de gewichtigste decisies. Maar overwegende dat deze weinige guldens, zóo ze al kwamen, toch gauw genoeg op zouden zijn, zocht hij naar een andere mogelijkheid en vond: zijn ouden bijna voltooiden roman. Hij kón dezen binnen korten tijd tot een eind gebracht hebben, zou hem — en dan onder pseudoniem, een anderen weg stond zijn gevoel hem niet toe — gemakkelijk kunnen uitgeven. Met een weerzin al bij voorbaat zocht hij het oude manuscript, las het laatst geschreven hoofdstuk door met een stijgenden tegenzin, een al meer ontnuchterend besef van hopeloos vervreemd-zijn. Hij begon te schrijven, moeilijk zonder begrip en zonder overtuiging, maar na de tweede bladzijde de onmogelijkheid van zijn doen beseffend, gooide hij zijn pen neer en borg alles weer waar het vandaan gekomen was.
En al deze dagen, als een aparte kwelling, woedde de felle vrieskou uit den bard-blauwen hemel, die als een meedoogenlooze koepel van ongenade over hun weerloosheid stond uitgespannen. Zij hadden het bovenlicht, achter den daartegen gespannen gelen doek, zoo goed mogelijk afgedekt met kranten, doch moesten ervaren dat een verdonkering van het vertrek vrijwel het eenige was dat zij bereikten, al gaf dan deze verdonkering een niet onaangename suggestie van warmte en beslotenheid. Rekenend op de bestelde brandstof stookten zij nu minder zuinig, maar de holle ruimte verslond onder deze kou de duur-gekweekte warmte.
Alleen dicht bij de kachel en goed ingepakt in een extra wollen truitje en broekje durfde Tine Jantje uit zijn wieg
263



nemen om hem op een vierdubbel gevouwen wollen deken wat te laten kruipen en spelen. Meest zat hij dan maar zoetjes, zijn kleine wit ingepakte beentjes recht vooruit gestoken, zijn groote oogen dwalend door de kamer, terwijl soms een glimlachje vluchtig glipte langs zijn mondje, met zijn garnaal-dunne vingertjes vasthoudend een blokje of een wollen beestje om het plotseling te laten vallen en er verder niet naar om te zien. Tine, met hem spelend, zocht wat leven te lokken in zijn droomerige oogen, zijn stille mondje te doen kraaien, maar een zacht-kirrend „ta-ta" dat zijn vluchtig lachje begeleidde, was het eenige waaraan haar hunkering zich te laven kreeg. Dan zonken de donkere sluiers van het broedend peinzen om haar neer en terwijl ze door zijn brekens-broze vingertjes haar vingers omgrijpen liet, vroeg zij in bange nijping zich af wat van dit teere ventje worden moest in zulke beknellende omstandigheden, en verlangde zij met een smartelijke hevigheid naar het einde van den winter en van heel hun ondraaglijke misère. Dan zocht zij ook weer, voor de zooveelste maal naar een uitredding uit deze misère, een uitredding die met eiken dag dringender noodig werd. Luuk had den eersten tijd van literair werk geen geld te wachten, dan alleen van „Het Algemeen Nieuwsblad" en dit kon nog wel een poosje aanloopen. Een nieuwe ongerustheid neep wanneer hierheen haar gedachten gingen. Hoe stond het toch met die causerieën van hem voor „Het Nieuwsblad" ? Hij repte er nimmer van, zag geen drukproeven meer... er moésten er toch nog liggen die op plaatsing wachtten! Waarom ging 't niet meer als vroeger: iedere week éen en waarom het Luuk dit maar loopen of 't vanzelf sprak? Was 't omdat hij vermoedde wat ook zij wel voelde dat zij het werk dat bij den
264



laatsten tijd gaf, niet meer zoo gretig aanvaardden als zijn vroegere? Dan sloot zij even haar innerlijken blik, durfde niet verder zien in wat enkel zwartheid leek. Maar zich vermannend dwong zij zich weer tot de moeizaam verworven en bewaarde kracht en helderheid en trachtte na te denken over wat drong. Konden zij maar iets verkoopenl Telkens al was die gedachte in haar gerezen, hoe vaak ook om zijn schrijning weer verworpen. Trouwens, wat bezaten zij, dat waarde had ? Een paar oude doeken, een paar stukjes porselein, 't Was zoo volkomen ontoereikend. Wat dan ? Ergens leenen zij huiverde ervoor terug. Het feit zelf alléén: te moeten vragen, en dan de gedachte, dat zij hiermede al dieper in de schuld zouden raken. En dan, bij wie? Thuis?... In dit verband aan thuis denkend voelde zij eerst met naakte scherpte hoezeer zij na haar moeders dood van thuis vervreemd was. Leefde Moeder nog maar, sneed smartelijk de hunkering door haar heen, hoe anders zou dan alles zijn! Dan zou zij wel durven vragen! En toch, als 't moest om Jantje, dan zou zij ook nü... al was 't vreeselijk, tegenover Vader vooral!
En zij dacht aan Leo, van wien zij nu niets meer hoorde.
Na dat eerste vertaalwerkje had hij haar nog eenmaal wat copieerwerk gebracht; toen was het incident gekomen, dat aan hun ongedwongen omgang een gewelddadig einde had gemaakt en het was uit geweest met dit alles; ook van de kans op een leerlingetje had zij nu niets meer gehoord. Jammer was 't, jammer; misschien had hij nog eens iets en durfde hij nu niet komen om het haar te brengen, terwijl het toch zóo noodig was. Maar hem schrijven na wat gebeurd was, zelfs al waren zij schijnbaar onbevangen en als goede vrienden, gelijk daarvóór, uiteengegaan, zij voelde, dat ging niet.
265



Toch dacht zij niet met wrok aan hem terug, alleen met een dubbele spijtigheid dat alles zóo geloopen was. Zij had Henriet nog éénmaal gezien na dien tijd toen die haar op een middag haastig even kwam opzoeken met het oudste meisje. Lisetje lag ziek en zij kon slechts met groote moeite even uitbreken.
„We zien elkaar zoo weinig," had zif gezegd met dat zachte kijken, dat ook in haar grijze oogen was wanneer zij op de kinderen neerzag. „Maar we hebben ook allebei wat ons aan huis bindt."
Zij was maar kort gebleven — Hannie, op haar knietjes, speelde wat met Jantje — en had bij 't heengaan Tine's gezicht tusschen haar twee handen genomen en haar gekust. „Als 't zomer wordt," had zij troostend gesproken, „dan gaat alles beter. Dan zullen we wel wat vaker bij elkaar zijn."
Het had een zachte warme ontroering in Tine achtergelaten en de gedachte aan het gebeurde met Leo schrijnde een paar dagen scherper.
Of 't was op haar herhaald en sterker aandringen, dan wel of hij had gehoor gegeven aan een eindelijken impuls wist zij niet, maar op een morgen, een vijf, zes dagen nadat hij ze terug ontvangen had, had Luuk zijn studies opnieuw verzonden. Deze daad, een moeilijk bevochten overwinning op zichzelf, deed de verlamde energie weer in hem opleven en hij trok weer aan 't werk, durfde en kón weer werken, terwijl het hem in zijn neergeslagenheid van al die dagen, niet mogelijk was geweest. Dan was er schier een vrees in hem om iets aan te raken van dat blijkbaar in de wereld zoozeer gesmade werk. Nu, in de nieuwe verwachting was er weer durf en hij hoopte bijna op wat wel waarschijnhjk leek: een lang uitblijven van het antwoord om niet door een mogelijke
266



weigering weer te worden beroofd van wat hij zoo moeizaam herwonnen had. Hij zond nu ook, nog eens gemaand door een dringend briefje, zijn drama naar Andersen.
Intusschen kwam het antwoord van het blad, waarheen hij de beide schetsen had verzonden. Men schreef hem ze gaarne te aanvaarden maar niet van de eenmaal gestelde betalingsvoorwaarden te kunnen afwijken. Een begin van ontmoediging dreigde, maar Tine's luchtige woorden van zachten spot hielden wat in hem verglijden ging nog staande.
Den vierden dag daarna evenwel kwam 's middags, toen bij juist was begonnen te werken, een klopje op de deur tikken en op Tine's „ja" stapte een der kleine meisjes van de beneden-buren schuchter en met een zwijgend lachje naar binnen en legde een groot geel couvert op Luuk's werktafel. Een oogenblik staarde hij er naar, woordloos, met verwijde oogen, toen kwam een grimas van hoonenden haat, van vlammende pijn zijn gezicht verkrampen, hij wierp zijn pen weg, scheurde de enveloppe open en zocht er met sidderende vingers naar een begeleidend schrijven. Het bleek niet anders ditmaal dan een gedrukt formulier, waarvan de kille onaantastelijkheid door geen verzachtend of verklarend bijschrift werd verdoezeld. Zonder een woord schoof hij het papier weer in het couvert terug. Roerloos bleef hij zitten zonder naar zijn werk meer om te zien, zijn wit vertrokken gezicht tot een masker verstrakt.
Bezig met Jantje, die zij een bruin-wollen beertje liet grijpen uit haar handen, naast hem gehurkt op de vierkant gevouwe deken, had Tine wat gebeurde gezien en in hetzelfde oogenblik begrepen. Toen de golf over Luuk heensloeg boog zij het hoofd, zij fluisterde wat verwarde hakkelige woordjes tot het kind, dat met kleine, slecht-bestuurde
267



beweginkjes greep naar het beestje, dat haar vingers vast omklemden. Een heete droefheid rees in baar, befloerste haar oogen. Toen zij eindelijk durfde opzien vond ze Luuk bij het raam staan, half van haar afgewend, in zijn achterovergegooiden kop lagen de lippen wreed-strak opeengenepen, zijn oogen tuurden weg in het straffe winterblauw, dat het dakenverschiet overspande. Een werveling van gevoelens doortuimelde haar, terwijl zij bevend-teeder het kinderhoofdje streelde en het beertje losliet in de grijpende kleine vingers. Een hunkering dreef haar naar Luuk om de armen om hem heen te leggen, om hem te zeggen... ja wat? Och wat deed het ertoe? Als ze nu maar bij hem was! Maar de onaantastelijke strakheid, de felle hatende afwering van zijn wezen weerhield haar, zelfs nog toen zij hem in een blijkbaar plotselinge beslotenheid naar hoed en jas zag grijpen. Met een enkel gemompeld woord was bij bij de deur, zij riep hem na, schielijk oprijzend, maar hij hoorde niet of wilde niet hooren en toen zij de deur openrukte, een schrede deed naar de trap toe, hoorde zij zijn voetstappen al diep beneden zich in het trappenhuis verklinken.
In een. wijd-ellendig gevoel, te wijd voor de stille beslotenheid van tranen, hurkte ze weer naast het kind, dat met het beestje aan een oor gevat wezenloos voor zich weg tuurde. De leege strakheid van zijn kijken deed haar huiveren, zij kuste hem, deed het beertje voor hem op en neer dansen tot een vaal lachje zijn mondje openplooide en een klein glinsteringetje in zijn oogen bracht.
Zij bleef bij het kind gehurkt en het het werk liggen, met een gevoel van rust en veiligheid in de nabijheid van dit kleine zwijgende wezen, dat haar behoefde en dat zij liefhad. In het stil met hem bezig zijn trachtte zij zichzelf
268



te hervinden en te hervatten, „dat ik weer sterk ben als Luuk straks thuis komt," dacht ze.
Tot een gerucht van stemmen en voetgestommel op de trap haar opschrikte en zij, haastig opgestaan, achter de kamerdeur die zij openrukte, in een verbazing die haar plots verdwaasde, Gerry vond staan, Gerry in een chique mantelcostuum, met bont afgezet, een grooten fluweelen hoed op haar modieuse hoofdje, haar handen weggeborgen in een reusachtige mof. Een oogenblik stond Tine sprakeloos, dan, achteruittredend om haar zuster binnen te laten, overstormde haar plots al het opgekropt gevoel, al het weggeduwde, verbeten leed, al het schrijnend zeer van misère en alleenheid, bij het zien binnenkomen van dit oude, vertrouwdbekende in haar eenzaamheid. Zij voelde haar lippen trillen, een vloed van tranen naar haar oogen wellen, maar het snijdend noodzakehjkheidsbesef van nu geen ontroering te toonen die maar al te juist kon worden uitgelegd, hergaf haar een wrang zelfbedwang, dat een glimlach om haar lippen dwong, de tranen achter haar oogen verschroeide.
Haar rustige zelf vond zij eerst terug toen zij met Gerry tegenover zich bij de kachel zat en luisterend naar haar zusters stem, moeizaam en met iets als verbazing, trachtte te doorproeven haar aanvoeling van wat leek de herleving van het lang verledene in dit wat nü haar leven was.
Zij liet Gerry's rappe woorden over zich heen gaan en schoon de zin haar niet ontging, voelde zij toch hoe alles vèr bleef en niets ervan raakte aan wat haar het diepst en hevigst bewoog.
Jullie hebt 't hier wel leuk, hoor!" snapte Gerry goedig, „al vond ik je huisje ginds natuurlijk aardiger. Maar 't valt me hard mee hier. Ik had gedacht, 'n zolder... maar je
269



merkt 't haast niet. 't Is net een zaaltje. En die hoek daar is zoo gezellig met die lamp erboven. Maar... e... warm is 't hier niet, zeg... Kan je 't hier niet warmer krijgen?"
„Nee," zei Tine, en met een klankje van den ouden spot: „we doen 't er maar mee."
Maar Gerry met de haar eigen vluchtigheid was alweer van het onderwerp afgegleden.
„Papa gaat verhuizen ... weet je dat al? 't Was ook te gek, hij alleen haast in dat groote huis."
Een glimlach zwol naar Tine's mond om den humor van dit contrast: dat zij niet wist hoe de volgende week brood te koopen en de huur te betalen terwijl zij een vader had, dien zij hoorde betitelen als „Papa".
■ „Zoo," zei ze alleen, „ja, ik kan 't me begrijpen." En zij luisterde vaagjes naar Gerry's verdere ontvouwingen van dit onderwerp. Tot zij ook daar weer afgleed, vertelde van haar en Nico, van Hermien en Lies die gebrouilleerd waren en zich geen van beiden meer lieten zien bijna, van Charles die in Parijs zat en wiens adres ze zelfs niet wisten. Een triestheid rees in Tine bij dit gepraat, zoo luchtig-weg vertellend van het uiteenbrokkelen van heel een gezin, als een huis dat eenmaal hecht geschenen had en nu tot puin viel. Zij zuchtte. God, wat 'n afstand toch van mensch tot mensch 1 Wat was je toch allemaal alleen met wat je droeg!
Toen zag zij hoe Gerry zich overboog naar Jantje, zijn kleine handjes greep, en merkend het als beschroomde en bedwongene in haar zusters doen, zwol weer de warme deernis in Tine om wat zij wist het donkere leed onder veel lichte wuftheid in dit schijnbaar zoo zorgelooze leven.
„Hij is wel gegroeid," zei Gerry, wat aarzelend, „maar hij ziet een beetje betrokken, dunkt me." Zij kwam overeind en
270



Tine, tot haar opkijkend, zag de twee scherpe lijntjes die langs neus en mondhoeken gegrift kwamen in Gerry's jonggaaf gezichtje. „Trouwens," praatte zij luchtigjes verder met haar gewone onnadenkendheid, „jij ziet er ook niet bepaald florissant uit."
Tine voelde een blos naar haar wangen opgloeien. „Och," antwoordde ze onwillig. „Dat's de winter. Je weet dat ik daar nooit tegen heb gekund."
Gerry knoopte haar mantel dicht, trok haar bont om zich heen. „Is 't al zoo laat?" vroeg Tine, langzaam overeind komend. Zij- voelde een groote moeheid zich over haar leggen.
„Ja, want de trein waarmee Niek langs komt is hiefT.. ik geloof zoo iets van kwart over vieren, dus... 't Was nu net een aardige gelegenheid, nu ik zoover mee kon en hij me weer oppikt in 't naar huis gaan. En o ja," ze deed een stap naar Tine, „ik wou iets voor Jantje meegebracht hebben, maar de tijd was maar zoo kort en ik wist ook niet goed wat, dat kan jij beter doen." Ze legde iets vóór Tine op de tafelpunt, snel neerkijkend zag deze het vierkant gevouwen blauwe papiertje. Tien gulden! flitste het door haar heen met een dankbaarheid die haar schrijnde. „Koop jij daarvan dan iets voor hem."
„Graag," zei Tine stil. „Ik dank je wel hoor." Zij voelde haar lippen beven gaan, een drang om te schreien zwol warm naar haar hoofd, om iets uit te zeggen, uit te klagen van dat alles, dat zoo onduldbaar was, hier, bij de eenige in wie zij zich nog den band met het verleden bewust was, het eenige wat nog restte uit het ouderlijke huis en waarvoor nog een genegenheid in haar leefde. Maar haar oogen Heten geen traan glippen, geen van de woorden die dringend welden spraken haar lippen uit.
271



„Ik ben blij dat we elkaar nog eens gezien hebben," zei ze, toen zij Gerry bij de deur ten afscheid kuste. Zij proefde den zwaren weemoed, die de woorden ademden. Ook Gerry leek wat verstild, haar oogen blonken vochtig. „Ja," zei ze, „zoo dikwijls gebeurt dat niet. We zijn nu zoo uit mekaar allemaal."
Die diepe weemoedigheid bleef in Tine na Gerry's vluchtig bezoek, had voor 't oogenblik dat zwaardere in haar verdreven. Zij voelde zich innerlijk verrustigd toen zij Jantje in zijn wiegje legde, de gordijnen dicht schoof die den vroegen klaar-kouden winteravond buitensloten en het licht aanstak in de petroleumlamp. Maar naarmate de tijd vergleed kwam weer onrust in haar opjagen. Waar bleef Luuk nu? Al verscheidene uren was hij weg... het werd tijd voor 't avondeten en nog kwam hij niet Toch was 't, meer dan een reëele angst voor hem, het smartelijk besef van eigen eenzaamheid dat haar bewoog.
Zij kwam er niet toe om voor zichzelf voor eten te zorgen. Zij had Jantje voor zij hem neerlegde zijn pap gevoerd en zat nu, met trage en koude vingers, zonder lust, te peuteren aan haar naaiwerk onder het te laag gedraaide licht der hanglamp. En wachtte. Maar onder de telkens in het huis opklinkende geluiden kwam geen voetstap de boventrap opgestegen om al bij voorbaat baar oogen te trekken naar de deur.
Tegen tienen schrikte een viermaal-schellen haar op. Zou 't Luuk zijn die den sleutel vergeten had? Na een vluchtige aarzeling en een blik in de wieg, waar zij Jantje slapen zag, ondernam zij de reis langs de duistere trappen. De onderste trap afdalend zag zij iets lichts schemeren in de brievenbus, een schok doorbeefde haar, met nerveuse vingers frutselde zij uit het kleine kastje wat daarin vastgewrongen lag.
272



Boven in het licht, ademloos van het snelle trappenklimmen, onderzochten haar bange oogen, betastten haar vingers ... Van „Het Nieuwsblad" . . . géén brief, daar was dit te dik voor. Een oogenblik begreep ze niet, weigerde haar innerlijk te begrijpen. .. dan voelde zij de kou in zich opkruipen tot hij haar wezen verstijfde. Ze keerde zich af van de lamp, legde den brief op Luuk's werktafel en terugloopend zonder doel en zonder wil ging zij tot voor den divan, legde er zich neer, voorover, het hoofd in haar gekromden arm, en Het haar Hchaam weenen. Alles aan haar weende, haar hoofd, heet en bonzend van tranen, haar sidderende schouders, haar rillende rug, haar beenen, die optrokken als van een kind dat zich klein maakt, haar handen die zich wrongen als in een sidderend convulsief gebed. Nu aUe dwang van zich beheerschen, van sterk willen zijn* van haar afgevaHen, voelde zij zich neergestort in een diepte van de aUerzwartste eUende. Met lange hortende halen scheurden zich de snikken uit haar Hchaam los. Zoo lag zij, verloren in de hevigheid van deze losbareting, zonder ander besef dan dat van haar grondelooze eUende. Tot een klaagHjk klein geluid heendrong door het woeste gonzen in haar hoofd, een zacht pruilend huilgeluidje dat een verstilling zinken deed over de wUdheid van haar eigen leed. Langzaam en moeilijk, als verrees zij van een ziekbed, kwam zij overeind en stónd op haar wankele voeten. Zij zag de kamer rond, verdwaasd, als een die lang en ver weg is geweest. Toen zij het kind had gesust en goedgelegd, zette zij zich weer op den divan. Zij schreide nu niet meer. Een wezenlooze verstilling had zich over haar gelegd, een doffe, dompe moeheid, die haar de oogen deed dichtvaüen in het gezwoUen gezicht. Nu en dan deed de al meer aan-
Naar nieuwen Opgang. 18
273



sluipende kou haar lichaam in een rilling schudden. Een hunkering was er in haar naar de donkerte, de rust, de warmte van het bed, maar in haar verlammende dofheid kon zij de kracht niet bijeen garen om zich zelfs maar tot opstaan te dwingen.
Eindelijk, toen zij het buiten elf uur hoorde slaan, heesch zij zich omhoog. Zij zegde zich dat Luuk nog wel zoo lang uit kon blijven en zonder dat bij deze overdenking de vale dofheid voor een scherper gevoel uit haar week, draaide zij de lamp uit en ging naar bed.
Na dien eindeloozen middag en avond van doelloos rondzwalken, toen Lucas in de eenzaamheid, alle menschelijke .nabijheid schuwend, de grondelooze diepte van zijn wanhoop had zoeken te ontvluchten, en hij den volgenden morgen, door Tine niet gewekt, eerst diep in den ochtend was ontwaakt, gaf hem het vinden van den brief van „Het Algemeen Nieuwsblad* ternauwernood een scherpere emotie in zijn verscheurd gevoel Schijnbaar rustig las hij het zakelijke briefje, waarbij men hem schreef zijn medewerking vroeger zeer op prijs te hebben gesteld, doch zijn laatste bijdragen voor deze rubriek absoluut ongeschikt, onmogelijk te kunnen plaatsen. Luchtiger werk verlangde het publiek en liefst wat actueel. Kon hij dit geven, dan zou men dit gaarne, als vroeger, weer aanvaarden. Men zond hem daarom zijn laatste inzendingen terug. Onder bijvoeging van het honorarium voor een nog niet verrekende geplaatste bijdrage.
Terwijl hij, zonder er verder naar om te zien, alles in zijn la wegsloot, dacht hij: „Waarom voel ik dit niet dieper> De maat is vol. Er kan niéts meer bij.*
Na het eten joeg hem de rustelooze eenzaamheidsdrang
274



de straat weer op. Loopend door de drukte, waarin hij eenzaam was, zag hij nog Tine's oogen, donker van leed, terwijl haar mond geglimlacht had, hoorde hij de zachte modulatie van haar stem toen zij hem vroeg of hij nu niet zoo laat nog scheurde door hem heen de grauw waarmee hij haar had afgebeten.
Een schroeiende bitterheid scheen zijn innerlijk te verbranden, een felle opstandige haat tegen wat als een stompe stomme kracht hem den voet dwars zette. O God, die machteloosheid i Was het niet het beste van wat hij in zich had, dat hij wegschonk in zijn werk, het edelste en zuiverste? Actualiteiten ! Was dit, waaruitzijn werk bestond, niet het felst-actueele dat in de wereld leefde en groeide? Even gleed iets zachters m hem: Tine... O God, Tine en het kind! Er móest iets... maar wat? Verhaaltjes schrijven, leeg leugenwerk? Hij steunde. Zijn ziel verkoopen ...!
Tevergeefs vroeg Tine in een stijgenden angst zich af waar Luuk al de lange uren van den middag en den avond doorbracht waar hij een beschutting vond voor koude en duisternis, waar hij zijn honger stilde, nu hij ook een tweeden dag, gelijk dien eersten, na het middageten haastig vertrokken, met voor laat in den nacht naar huis was gekomen.
Den morgen van den derden dag, op den rand van zijn bed zittend toen hij ontwaakt was, boog Tine zich over hem, diép, dat haar hoofd het zijne raakte, en zocht zijn hand. Zij glimlachte met vreemd-glanzende oogen, fluisterde: „Lukie... ga niet zoover van Tine weg. Ze is toch altijd bij je."
Hij Met zijn vingers haar haren streelen, zwijgend. Zij dacht: als hij maar week wordt vanbinnen ... als zijn hardheid maar breekt...
275



Maar later, toen zij Jantje voerde en zij zenuwachtig geworden, omdat het kind niet eten wou en almaar dreinerig huilen bleef, door een onhandige beweging het bordje met het kleverig voedsel op den grond stiet, voer hij uit in een plotseling onbeheerschte felheid en de meubels trilden onder de hevigheid van zijn schreden en het geweld waarmee hij de kamerdeur achter zich dicht deed dreunen.
Tegen den avond zag Tine bij Jantje een plotselinge koorts opkomen. Zij stak vroeg de lamp aan om het gevoel van onzekerheid dat haar in de schemering besloop te verdrijven. Een gloeierig kleurtje beplekte zijn heete hoofdje waarop de haartjes vochtig kleefden, zijn klamme handjes die zich niet wilden laten toedekken, zwierven onrustig over het lakentje. Aanvankelijk zocht zij zich nog te sussen, zich inpratend dat hij wel eens meer zoo'n los koortsje had gehad den laatsten tijd, dat ook dit wel weer niets te beduiden zou hebben, maar al gauw, toen zijn brandend hoofdje al onrustig wrong op het kussen, zijn adem al méér werd een kreunen, laaide onweerhoudbaar de angst in haar op en joeg haar om iets te doen, om hulp te zoeken. Radeloos dacht ze: „Waarom ben ik zoo alleen? Waarom is Luuk nu niet bij me?" Dan, na een aarzeling, wijl noode weggaand van het kind, ijlde ze de trap af naar de buren van een verdieping lager, waar op haar haastig en heftig kloppen hetzelfde nurksche vrouwengezicht van immer, met een trek van nu sterker misnoegen om de spleet van de deur kwam gluren.
Ze hakkelde er haar boodschap uit, haar handen ineengenepen, haar oogen, groot en donker en blauw-omwald in haar witte gezicht, in dringende smeeking geheven:
„Elan uw zoontje... of iemand... even naar den dokter
276



voor me! Ik kan niet weg... ik kan hem niet alleen laten... mijn jongetje is zoo ziek geworden ... ik ben maar alleen thuis..." Zij wachtte hijgend.
Een goedig medelijden scheen in de nurkschheid der andere te ontwaken. Meewarig vroeg ze: „Zoo ineens maar?"
„Ik weet 't niet... misschien was hij al..." En dan feller angstig weer, drong ze: „Och, mag 't dadelijk alsjeblieft?"
Het leek haar een eindeloosheid van uren die verstreken was eer het jongetje van beneden kwam zeggen dat de dokter komen zou, een even onduldbare eindeloosheid eer zij het gestrompel van blijkbaar vreemde stappen omhoog hoorde komen. De oogen niet wegwendend van de wieg rees zij op en deed een paar schreden, den dokter tegemoet.
Bij het gaslicht, dat Tine nu ook ontstoken had en dat de eerst maar schemerig doorlichte holle ruimte plots in een helle meedoogenlooze klaarte zette, onderzocht hij het kind. Hij sprak niet, zijn donker, ernstig, wat stroef gezicht bleef ondoorgrondelijk. Toch stormde in Tine na de aanvankelijke verstilling die zijn bijzijn haar gegeven had, de angst opnieuw weer aan.
„Dz kan er nog niets van zeggen," sprak hij op dien kleurloozen toon die niets verried. „Morgenochtend kom ik terug. Dan kan ik misschien iets voorschrijven. Maar compressen, daar kunt u alvast wel mee beginnen ..." Hij legde haar uit wat zij te doen had, zei dan plotseling: „Maar u moet harder stoken, 't is hier te koud voor een ziek kind."
Tine vocht met haar ontroering die de woorden vastschroefde in haar keel. Moeilijk kon ze eindelijk zeggen: „We kunnen het hier niet warmer krijgen... we stoken wat we kunnen."
277



Een diepe groef sneed tusschen zijn wenkbrauwen, hij aarzelde even. „Tja... 't is hier ook zoo hol. U zoudt misschien een paar gordijnen kunnen spannen en zóo een kleinere ruimte afschieten. Dat verwarmt gauwer."
„Ja," zei Tine, met een vreemden moeden duizel in haar hoofd: Gordijnen... we hebben geen gordijnen... zulke groote ...; een machteloos ellendegevoel deed haar denken samenschrompelen.
De dokter had zijn jas weer dichtgeknoopt, zij voelde zijn oogen scherp op haar neerzien. Bij de deur al, vroeg hij: „Is u maar alleen? Is uw man niet thuis?"
„Ja ... neen ... hij kómt thuis, straks ... aanstonds," antwoordde Tine haastig, hakkelend. Rustig klonken daartegen zijn effen woorden: „Dat is goed; u zult wel hulp noodig hebben."
Die woorden bleven in haar snijden als messen toen zij weer alleen was en het kreunende kind verzorgde. „U zult wel hulp noodig hebben... U zult wel hulp noodig hebben..." Zag hij het kind zoo ernstig? Voorzag hij, dat een zoo zware taak haar wachtte? Maar misschien zocht zij een bizondere bedoeling waar er geen school, misschien meende hij alleen maar... Doch haar rustelooze gedachten zwierven weer naar iets anders. Half twaalf... nog Luuk niet thuis. Nijpender knelde haar weer de angst om hem, waar zwierf hij toch al dien tijd in deze snijdende kou? En als hij niet buiten was, waar was hij dan? Maar dan trok het kind haar aandacht weer tot zich, sloot al het andere absoluut voor haar buiten. Soms meende zij dat hij iets rustiger werd, dat zijn adem wat lichter en minder kreunend ging. Dan legde zij, als zijn dekentjes waren weggewoeld, om hem niet door een verschikken daarvan te
278



storen, met ademlooze voorzichtigheid een wollen sjaaltje over hem heen en in starre aandacht zijn kleine kopje bespiedend, bleef zij naast hem, roerloos, bijna vreezend te ademen.
Lang nadat zij het twaalf uur had hooren slaan hoorde zij een gerucht van voetstappen die omhoogklommen. Snel en geluidloos stond zij op, doorijlde de kamer en vóór de deur van buiten werd aangeraakt had zij haar geopend en fluisterend Luuk gemaand tot stil zijn. Zij zag de duistere dreiging uit zijn oogen op haar neerzien, zag zijn wreed-verwrongen mond, terwijl alles in haar uitging naar zijn steun en zijn liefde. Eén oogenblik leek het haar of zij onder dit onduldbare ineen zou knakken, haar lippen beefden, grepen naar woorden, vonden geen klank. Eindelijk kon zij vertellen, moeilijk, duizelig-verwezen.
Tot hem opziend terwijl hij over de wieg stond heengebogen, zag Tine het masker van wreede barre hardheid op zijn gezicht verschrompelen. Een hulpelooze ontdaanheid deed zijn mondhoeken trillen, verwijdde en verzachtte zijn oogen.
„Hoe komt dit... zoo opeens? Wat zei... de dokter?" hakkelde hij fluisterend.
«Hij kon nog niets zeggen. Morgenochtend." Zij trok hem van de wieg weg, opdat hij het kind niet wekken of verontrusten zou. Toen zij hem aanraakte voelde zij de versteenende kou van zijn handen in haar lichaam opkruipen. Een pijn van deernis zwol onder haar smart. „Wat ben je koud," fluisterde ze, haar leedzware oogen tot hem heffend. Hij schudde het hoofd, als afwezig, antwoordde niet. Dan, zonder haar oogen weg te wenden van het kind, dat nog altijd, schoon onrustig, sliep, dwong zij hem in een stoel, waar hij in een willooze verwezenheid neerzat, wreef zacht zijn
279



ijskoude vingers. Een teedere kracht rees in haar, gegroeid uit haar wroetend leed, een rijke volheid van zorgende beschermende liefde. „Voor twee moet ik zorgen ..." gonsde bet in haar denken, „voor twee.*
Zij zouden dien nacht om beurten waken, om beurten zich op den divan een paar uren rust gunnen. Luuk nam de eerste waakbeurt. Hij nam zich voor het tot den morgen vol te houden en Tine te laten doorslapen, maar toen zijn tijd verstreken was voelde hij zich, afgebeuld door zijn zwerven in de koude en door de verterende ontroeringen, door een zoo verpletterende loomheid bevangen, dat hij, vreezende door den slaap te zullen worden overrompeld, Tine wekte. Zij schrikte overeind met een zachten kreet en in angst gesperde oogen. „Wat is er?... Is er wat... Oh..."
Maar hij stelde haar gerust, bekende haar zijn moeheid. „Ik heb 't compres ververscht en hij is niet wakker geworden."
„Goddank!" verzuchtte zij.
„Morgennacht, als 't dan weer noodig is, dan zal ik wel langer waken..." beloofde hij, terwijl hij willoos en af als een kind zich door haar liet toedekken. „Maar 't was nu immers mijn tijd," zei Tine eenvoudig en zacht.
Drie dagen duurde de strijd, drie eindelooze dagen van foltering, van zwenken tusschen kervenden angst en kortstondige bedrieglijke hoop. Zij stonden er bij en konden slechts aanzien hoe dat kleine broze leven nog opzwoegde tegen den dood, die het al had in zijn greep. Na dien eersten nacht was Tine van zijn bedje niet meer geweken, zij raakte geen eten aan, zij legde haar kleeren niet af, zij rustte niet. Zij sprak ternauwernood. Luuk stond er lijdelijk bij. Zij verzorgde hem, dwong hem tot rusten en wanneer zij een enkel noodzakelijk woord tot hem sprak dan was
280



haar donker-omfloerste stem zacht en teeder. Weerloos en willoos als een kind verzette hij zich tegen niets. Hij kon noch durfde denken. Als hij in zich keek was het éen gapende duisternis: als het kind sterft! .. .
Het gebeurde tegen den avond van den derden dag. Langzaam-aan leek hij rustiger te worden, maar noch de een noch de ander misleidde deze schijn. Tine, bij de wieg gehurkt, haar eene hand, waarmee zij het kind niet meer aanraken dorst, als beschermend over hem gestrekt, zag hoe het zware ademen langzaam stilde, hoe een broze doode witheid zich spreiden kwam. Zij riep niet om een dokter, zij trachtte niet tegen te houden wat zij komen zag. Haar oogen, geklemd aan het stervende kind, kusten het éen eindeloos afscheid toe.
Bij den onzekeren goudigen flakkerschijn van een kaars, terwijl buiten de avond groot en blauw achter de ruiten stond, wiesch zij het roerlooze kleine lijfje en kleedde het in een schoon hemdje en nachtponnetje. Stil en recht gestrekt in het kleine bedje, met het wassige doodenmaskertje zonder den grooten staar-blik der oogen, leek het een popje, immer aan alle leven vreemd geweest. In een langen zwaren verbijsterden blik omving zij nog eenmaal zijn kleine wezentje, voor zij het lakentje over hem uitspreidde. Zij schreidde niet. Een diepe benauwenis klemde haar innerlijk dicht. Waarom had hij niet mogen leven, hun jongetje? Waaraan was zijn kleine leventje verkommerd? Haardenken formuleerde geen antwoord, maar al de moeizaam doorleden ellende stond muurhoog en zwart voor haar op. Kon daarin een kindje opgroeien? Zij oogde snel naar den in schemer verdoezelden divanhoek waar Luuk zat ineengedoken, het neergebogen gezicht, waarvan zij de ontreddering wist, weg-
281



geborgen in zijn handen. Als een zengende schicht doorvlamde haar de gedachte: had dit alles niet anders gekund? Hadden niet zij beiden... o, als zij eerder ergens om hulp had gevraagd, thuis, of waar ook... of neen: als zijzelf niet kleinmoedig was geweest en benepen ... bang van hart, als zijzelf daardoor niet had geschapen die sfeer van moeite' en misère...
Met brandende oogen staarde zij naar buiten waar het blauw van den naderenden nacht neigen ging naar zwart. De woelende schroeiende onrust van gedachten legde zich. Zwaar gonsde boven dit alles uit de eene smart-gedachte: Jantje dood . . . Jantje dood... Wat deed 't ertoe, waarom, wat deed alles ertoe? Haar handen knelden ineen terwijl zij roerloos uitstaarde. Zij dacht: Waarom huil ik niet? 't Is of ik niet bedroefd ben ... Ik begrijp 't nog niet Morgen ... morgenochtend als ik wakker word en ik weet dan ineens dat hij er niet meer is. — De pijn doorvhjmde haar wreeder, maar zij vond geen tranen.
Dien nacht lagen zij naast elkaar in het duister van de kleine slaapkamer, voor het eerst na een drietal doorwaakte nachten. Geen slaap kwam hun oogen luiken. Roerloos lagen beiden, vermijdend het gerucht van ademing, een beweging, toch wetend de een van d' ander dat hij waakte en broedde over dat eene. En toch zochten niet hun handen elkaar onder het dek, noch glipte een gefluisterd gestameld woord van de een naar d' ander.
Als een vereenzaamde, een verdwaasde, een vreemdeling in eigen woning liep Lucas rond in de kamer, die vreemdverstild leek en leeg zonder de toch zoo stille aanwezigheid van het kind. Een onwezenlijkheid die als een ondoorzichtig floers om alle dingen lag, scheen zijn zinnen te verdoffen.
282



Toch wist hij onder die dofheid, als vuur onder asch, de smeulende hevigheid van zijn smart. Als 't losbreekt, word ik gek! dacht hij.
Met een angst die hem deed ineenkrimpen vermeed hij het door te denken over wat hij in zich als een duistere dreiging voelde. De smart-onrust die jagend opstak dreef hem naar buiten, naar de eenzaamheid onder de wijde luchten, toch duchtte hij die eenzaamheid om de openbaring die hij er voorvoelde; echter ging hij niet, daar hij in dezen tijd Tine niet alleen wilde laten. Vanuit zijn eigen innerlijke eenzaamheid zag hij naar de verbeten strakheid van haar gezichtje, meende haar gesloten in een pantser van droefheid gelijk hijzelf, zonder te vermoeden hoe haar ziel schreide naar de zijne en schoon hij hunkerde naar haar bijzijn als naar zijn steun en troost, zijn lafenis en heeling, wist hij niet de brug te vinden om te overbogen de kloof die het onuitgesprokene tusschen hen geslagen had.
Den dag na Jantje's dood, toen de avond vallen kwam, kleedde Tine zich om uit te gaan. Lucas, weggezakt in zijn verdoffing, en nauwelijks opziend, vroeg haar niet waarheen zij ging. Zij nam de gaafste van hun drie porseleinen kommen van het plankje, wikkelde haar zorgvuldig in papier en met het pakje tegen zich aangedrukt daalde zij de trappen af, waar al de grauwe schemer hing. Bij een antiquair waar zij vaak alleen of met Luuk in hunkerend verlangen naar een mooi of aardig ding had staan kijken, maar nimmer had durven binnengaan, bood zij haar simpele waar te koop aan, bijna zonder woorden. Zij nam onmiddellijk aan wat men haar bood, zag ternauwernood naar wat zij kreeg. Dan, met dezelfde wél-wetende beslotenheid, die haar strak gezichtje nog roerloozer leek te verstarren, zocht zij haar weg naar
283



den naastbijen bloemenwinkel. De pluizige witte weelde van seringen, hoog en gaaf onder de helle spreiding van het electrisch licht, trok haar, deed haar al het andere voorbij zien. Zij wees naar de bloemen met een enkel woord, legde uit haar koude hand het geld neer, zonder dat iets haar starheid brak. Even beefde er iets in haar toen zij op de vraag van den bediende of zij lange takken wenschte, snel antwoordde: „Neen, kleine takken," en dacht: hij is maar zoo klein in zijn kleine kistje.
De bloemen als broze kostbaarheden voor zich uitdragend, trad zij de kamer binnen, waar Lucas uit zijn gebogenheid opzag bij haar nadering. Zijn blik ontmoetend, stond zij stil een zacht beven begon haar leden te schudden. Haar oogen naar hem heen, als beantwoordend een vraag die hij gedaan had, prevelde zij toonloos: „Dit zijn bloemen... bloemen voor Jantje." En als hij niet antwoordde, slechts met wijden blik haar aan bleef zien, liep zij naar den kamerhoek waar het kleine kistje stond. Zij nam het deksel eraf, dan de bloemen beurend in haar arm, legde zij ze een voor een in de leege openingen naast het broze witte figuurtje. Naast de recht gestrekte beentjes, de smalle schoudertjes, om het was witte hoofdje, waarrond, als 't eenig-levende, de dunne krulletjes vlossig vlokten, heel de kleine ruimte vulde zij op met de luchtige geurlooze weelde der bloemen.
Toen was het of er iets in haar openbrak, een heete golf van droefheid stuwde heftig in haar op. Haar oogen verwijdden zich, haar bleek gezicht vertrok in een kramp van smart. Of een plotselinge slag haar geveld had, knakte zij ineen en het hoofd neergebogen in haar sidderende handen liet zij eindelijk het lang-verstarde leed vrij in een zwellenden, heftigen, heeten stroom van tranen.
284



In hetzelfde oogenblik was Luuk naast haar, boog zich naar haar over. De dofheid, die zijn voelen en denken had omfloerst, vernevelde; rauw en schrijnend lag alles in hem bloot, opengeschroeid door de zengende pijn om haar lijden. Maar een schroom, een vaag aanlichtend besef van schuld weerhield hem haar te naderen. Bevend raakte hij haar schouder, fluisterde schor: „Tine... Tine..."
Zij gaf geen teeken dat zij zijn aanwezigheid zelfs maar opmerkte, verloren in de overgegevenheid aan het overweldigende leed, haar lichaam schokkend in de passie van haar snikken. Hij trok zijn hand terug en wachtte. Maar zij bewoog niet naar hem toe, geen gebaar hoe klein ook, geen schor gefluisterd klankje tusschen haar snikken door riepen hem tot haar. Een oogenblik stond hij roerloos als in verwezenheid. Hij zag neer op de vrouw, krimpend onder de strieming van haar leed, op het kleine doode kind in de vlokkige witte bloemen. Dan trok een uiterste van smart, wanhoop, afschuw de spieren van zijn gelaat tezamen en een kreun wrong zich uit zijn keel. Langzaam wendde hij zich af, liep door de kamer als een die wandelt onder hypnose, nam zijn kleeren en kleedde zich. Zonder meer rond te zien opende hij de deur, sloot haar weer achter zich en, steeds met dezelfde koud-automatische bewegingen, daalde hij, zéker, de duistere trappen af en verloor zich in den menschenstroom van de straat.
Tine, in de gonzende ruisching van haar tranen, hoorde zijn heengaan. Maar zij hief zich niet uit haar gebogenheid, zij wendde het hoofd niet om. Geen beweging, geen woord hem nagefluisterd, hield hem terug. In de woelende hevigheid van haar smart lag rustig en koel dit weten: Hij is heengegaan.
285



xn.
Hij was de verst-uitgebouwde huizen voorbij en nu lag de stad achter hem, de stad die haar rossen walm van avondlicht boven zich spreidde als een aureool. Voor hem lag in het onzeker doorlichte duister — de maan was nog niet boven de kim geklommen — de weg met zijn twee rijen kale winterhoornen recht vooruit, Ter weerszij, donkere wegwijkingen naar de einders, de landen, van waarover een felle vrieswind hem tegenwoei, hem vlijmend sneed langs het gezicht.
De handen diep in de zakken weggestoken, de schouders opgetrokken, liep Lucas langs den rand van den hard bevroren weg, snel, als een die gaat naar een zéker doel. Zijn voeten, als door een impuls van buitenaf gedreven, volgden het stormend rythme van zijn gedachten. Zijn oogen, die hij onwillekeurig half genepen had voor de felle snijding van den wind, zagen recht vooruit, zonder dat zijn bewustzijn van iets van het geziene een indruk kreeg.
Diep in hem kolkte een warreling van gevoelens. De sluiers die hem het leven van zijn eigen innerlijk hadden verhuld en in het eene suprème moment door de aanschouwing van Tine's lijden waren verscheurd, hadden wat daaronder
286



broeide en smeulde bloot gelaten, maar wat bij, bij het schouwen in eigen binnenste ontwaarde, zwart en verschrikkend, wat hem had weggedreven uit zijn huis, waar het lijden heerschte, was nog chaotisch en onontwarbaar. Maar het was een dreiging van ontzetting en dreef hem den nacht in onder den hoog-zwarten besterden hemel, in de verstijvende kou der landenwijdheid, in de eenzaamheid.
Boven hem gonsde de lange suizing van den wind die door de zwarte luchten voer. Die kwam ver en ging naar ver, ijlings en onzichtbaar, niemand wist vanwaar of waarheen. Die vlood als de dagen die kwamen en gingen, een eindeloos snoer van uren. Waar waren ze gebleven die lang voorbije, de dagen die nog niet wisten van dezen dag van leed?
Maar terwijl langzaam zijn denken in het verleden teruggleed leek het hem of al de dagen van het komende waren vervuld geweest. Hij zag zijn omgang met Tine uit den eersten tijd van hun samengaan. Het leek klaar en eenvoudig, zonder moeiten of conflicten. Toch was er onrust geweest in de onzekerheid van zijn maatschappelijk bestaan dat telkens wisselde, nog naar vastheid zocht. Toen Molijn die tijd, die een opgang leek, het eindelijk gevondene... en dan, als de plotselinge vernietiging van alles: de breuk. Met verwonderlijke helderheid, nauwkeurig tot in de schijnbaar onbeduidende bizonderheden, herleefde in zijn denken die eene dag. Hij zag zich staan tegenover den ander, eischend, hard, bar. Niets was er in hem geweest dan zijn harde hatende verachting, die hem had doen breken, ruw en zonder scrupules, zonder eenige zachtere overweging van wat hij tévens brak met dit. Of was daar wél in hem geweest de gedachte aan Tine en het leed dat met deze zijn
287



daad voor haar een aanvang nam? En had hij deze gedachte lichtvaardig opzij geschoven? „Hier is het begin geweest," broedde het in hem, „het begin van dit alles." De maanden, de jaren, die dezen dag gevolgd waren schenen hem toe éen lange keten van leed te zijn geweest, logisch geworden uit die eene daad. Hij zag Tine, zooals zij in dien eersten tijd geweest was, gUmlachend en zacht, met haar milde oogen, haar zoeten mond, duldzaam voor zijn hardheid. Hij zag haar met een glimlach die haar pijn verborg met een stillen moed en zonder klacht den weg opgaan, waarvan haar nooit falende intuïtie haar het onvermijdelijke noodlottige einde voorzegde. O, waarom was zij zoo willig geweest dezen weg te gaan, waarom had zij zich niet verzet? Was 't omdat hij haar gedwongen had met het overwicht van haar liefde voor hem?
In de rust die hier even in zijn denken viel werd hij zich opnieuw bewust zijn gaan in de duistere nachteenzaamheid, over den harden weg, waarvan de bevrorenheid onder zijn schreden kraakte. En plotseling was daar in hem de herinnering aan dien anderen avond, toen hij, evenals dezen, had geloopen door de zwartheid van eenzaamheid en kou, dien avond toen in hem alles was vergruizeld en tot puin gevallen en hij tenslotte als een openbaring het Nieuwe had zien dagen.
Een fel-reëele smart doorsneed hem als een lichamelijke pijn. Want even, een flits-kort oogenblik, had hij de optinteling der vreugde hervoeld die hem doorstroomd, had bij deze zich nog twee malen in telkens klaarder en wezenlijker vorm herhalende openbaring van de vernieuwing der wereld, de vernieuwing van de menschehjke ziel maar het zwarte, meedoogenloos opstuwende schuldgevoel had de even aan-
288



vleugende lichtheid oversleurd en vernietigd. O God, door welk een zelfbedrog, door, wat een voosheid had hij zich laten misleiden, zich dien avond, een kentering in zijn leven, voorgoed en onherroepelijk den fatalen weg laten opstuwen 1 Want zonder dit, zonder dit had nog, zelfs in de richting die hij eenmaal gekozen had, alles goed kunnen komen. Het was na zijn aanvankelijk succes niet aan te nemen, dat hij met zijn werk maatschappelijk niet geslaagd zou zijn wanneer hij niet om der wille van dit eene alle mogelijkheden, met een ongeloofelijk koelbloedige lichtvaardigheid willens en wetens had vernietigd, zijn leven had vergooid. Zijn leven, dat van Tine en — als een vlammende dreiging uit zijn diepste binnenste opgerezen, stond het voor hem — het leven van het kind.
Als buigend voor een slag kromp zijn hchaam samen, schrompelde zijn innerlijk ineen. Zijn gang, vertraagd bij de verlangzaming van zijn gedachten, werd zwaarder en moeilijker, de harde ongelijkheden van den weg leken tegen zijn voeten op te springen.
Nu herinnerde hij zich de maanden, de lange lichte maanden van hun hei-eenzaamheid toen Tine het kind, zijn kind, gedragen had, hun wachten als op een nooit beleefd wonder. Dan de dag van zijn komen, die dag die een stilstand had geleken in den tijd en daarna die eerste maanden toen zij langzamerhand het leven in hem hadden zien ontwaken. En juist in dezen tijd had hij zijn wezen afgewend van wat hem het innigst-eigen, het diepst-geliefd had moeten zijn, had hij zijn ziel weggeschonken in de worsteling met wat hij als zijn armzalige taak had gezien. Waar was geweest zijn vreugde aan dit opgroeiende dat van hem was, wat warmte was er van zijn wezen naar uitgegaan, wat liefde
Naar nieuwen Opgang. 19
289



had hij het geschonken? Toch was er diep-verholen en zelden geuit wel vreugde in hem geweest, maar het andere leven van zijn ziel had dit teedere overwoekerd. Hoorde hij niet nog het zacht verwijt van Tine: „je kijkt nooit naai hem" ? O, als een blinde had hij gezeten in een bloeienden tuin!
De pijn van zijn nu langzaam gaande steenkoude voeten op den harden weg drong in zijn bewustzijn. Even verhaastte hij zijn gang om zich te verwarmen, maar zonder het zelf te bemerken viel hij dra weer in zijn tragen tred terug.
Over de landen waarde nu een vage lichtschijn van de maan die stijgen kwam; tusschen de donkere grondkluiten plekte hier en daar nog de tot ijs gevroren sneeuw. Daarin in dien hard-gevroren grond, zou overmorgen een gat gegraven worden, o, een kleine kuil maar... want 't was maar een heel klein kistje dat erin geborgen worden moest... Jantje... Jantje ... Zijn lippen bibberden, een schokken voer door zijn onderkaak.
"Klaar en rustig rees voor hem het beeld van zijn leven zooals het had kunnen zijn: vriendelijk van welvaart, doorkoesterd van een stil en zoet geluk, Tine, een kind dat speelde en opgroeide, zijn werk gegroeid, uit vruchtbare stilte en harmonie. En dit alles had hij versmeten, onherroepelijk en voor altijd, kapot gegooid als een baldadig kind een kostbaar ding. Een kreunende snik doorschokte zijn gebogenheid. O God, ging wel ooit iemand zoo diep onder schuld gebukt, zoo verworpen en verloren als hij?
Bij een splitsing van den weg, waarvan het eene deel, naar links ombuigend, naar de stad terugvoerde, aarzelde hij even. Zijn lichaam, diep-in verkleumd door de versteenende vrieskou, uitgeput, hunkerde naar de koestering van rust en warmte, maar de gedachte aan de beklemming van huizen om hem
290



heen, aan menschelijke nabijheid vooral, deed een zoo heftigen afschuw in hem opsidderen, dat bij zonder éen weifeling zijn weg vervolgde.
In zijn gedachten leek een verstilling gevallen of zijn brandendste wroeging zich voor een oogenblik gelegd had. Hij tuurde den weg af, waar, tegen de nu bleek doorlichte lucht, de zwarte naakte boomsilhouetten afstonden. Rechts van hem stonden in het veld wat huisjes, dieper weg een molen, maar links lagen, in de vaagheid verloren, de landen diep en kaal naar den einder uit. Even rees in hem de sensatie van de heide onder den grooten nacht, voelde hij zich gaan door de weerbarstige stugheid, zag hij de donkere golvingen van den grond onder de hooge duisternis, rook hij den kruidigen geur van grond en hei en dennenaalden. Een diep verdriet om de verloren weelden van dien eersten tijd daarginds rees verstikkend in hem op. Wat een rijkdom had hij bezeten, schatten die hem gegeven waren om niet, want waarmee had bij dat alles ooit verdiend? En wat was er van dat al gebleven? Niets, roekeloos verspild was 't, heel zijn levensaandeel 't zijne én dat van Tine.
Tine... tot een schroeiende schrijning werd zijn pijn bij het fluisteren van haar naam. Alles had zij om hem geleden, het allerzwaarste had zij om hem geduld, van het liefste en beste afstand gedaan om hem. En geen verwijt had haar mond gesproken. Een zachte stille goedheid was steunend en helpend van haar uit blijven gaan. Haar mond had geglimlacht, haar oogen hadden hun mildheid niet verloren schoon haar hart in nood was. Zijn handen krampten dicht in zijn zakken, zijn hooggetrokken schouders schokten. Tine... Tine... hoe viel dit schrikkelijke goed te maken? Een ijzing, anders dan van de winterkou overkroop hem; als een
Naar nieuwen Opgang. 19*
291



onwrikbaarheid lag in hem het weten: dit viel nimmer goed te maken, dit was het onherroepelijke. Want thuis, in het weifelende spaarzame licht, lag Jantje tusschen de witte bloemen, zijn trage handjes waren voor altijd stil, zijn groote dwalende oogen voor altijd dicht.
Een gesmoorde snik, een klagende kreet wrong zich uit zijn binnenste op. Een hunkerend, woest-smartelijk verlangen doorbrandde hem dat toch aan dit alles een eind mocht komen. De rust... o de vergetelheid! Waartoe dit leven als het toch voor altijd was vermorst en verknoeid en er niets meer aan viel goed te maken?
Uitgeput stónd hij, op trillende beenen, zijn lichaam ganschelijk verijsd, zijn verkrampt gezicht overstroomd van tranen. En zoo heftig doorwoelde, doorvrat hem het wroegend lijden, dat bij stilstaande, minutenlang, noch besefte zijn uitputting, noch het felle bijten van de koude, maar heel zijn armzalig verloren wezen vervuld voelde van de marteling van dit vergeefsche leed.
Een trein die met een scherpen gerekten gil den nacht doorijlde bracht hem tot het besef van zichzelf terug. Wezenloos tuurde hij de rij lichte vensters na, die zich in de donkerte verloor. Daarbinnen was licht en warmte, daarbinnen waren menschen. En aanstonds kwamen zij in licht en warmte en gezelligheid en misschien ook wel geluk, of tenminste rust. Rust... Een schreiend verlangen kroop in hem op, zooals een verdwaald kind verlangt naar huis. O rusten, en niet anders dan dat!
Hij keerde zich om, zag naar de verre lichtafschijning van de stad. Langzaam begon hij te loopen op gevoellooze strompelende voeten, zich krommend voor de strieming van de kou. Hij vorderde moeilijk; wijd in hunkering maten zijn.
292



pijndoende oogen den afstand naar de verre donkere samenscholing, waarboven vaag het rosse licht opwalmde. Verloren in zijn hchamehjke uitputting, zijn innerlijke gebrokenheid, leek de lange tocht hem een eindelooze, onduldbare marteling. Soms ging hij als blind en gevoelloos waar zijn voeten toevallig hem voerden, versuft, zijn hoofd diep neergeknakt op zijn borst, dan, als heftiger de hunkering rees naar het eindelijk einde, hief hij zijn oogen op en tuurde uit, verwezen en nauw den weg herkennend. Soms schoot een gedachte als een enkele felle straal door zijn dofheid. „Dit is de afrekening... de vergelding." Dieper boog hij zich in zijn verworpenheid. „Nu ligt alles gebroken..."
Toen het carillon zijn hooge klare klanken uitstrooide en de metalen dreun van twaalf zware galmen langzaam uitzong over de nachtelijke stad, had Lucas de beslotenheid der nu verstilde straten teruggevonden.
Na de eindelijke heftige losbarsting van haar smart was verstilling in Tine's ziel gevallen, waaronder al wat vele maanden lang haar met zijn heftige bewogenheid had vervuld, zich scheen gelegd te hebben. Alle dingen, ééns zoo anptig-beklemmend dichtbij, leken nu achter een gapende wijde leegte teruggeweken. Van al wat als een drukkende last gewogen had was niets meer overgebleven.
Wanneer zij, vroeg klaar met wat er te doen viel nu zij Jantje niet meer had te verzorgen, de winterschemering voelde vallen over haar rust en zij met de handen ineengevouwen leeg voor zich heen mijmerde, dan vroeg zij zich met een even aanzweemende verbazing af waarheen alle moeiten en bekommernissen gevloden waren, die haar al die maanden zoo kwellend hadden bezwaard. Het dagelijksche
293



leven leek gemakkelijk en eenvoudig en geen hoofdbreken waard. Zij kon van den eenen dag in den anderen glijden zonder zich over iets te verontrusten, de dingen schikten zich vanzelf en het leek haar toe of haar leven een eindelijken vrede gevonden had.
„Hoe heb ik mij door dit alles zoo laten kwellen?" vroeg zij zich af. „Waarom woog toen alles zoo angstig-zwaar? Maar dan wist zij: niet haar eigen lust of gemak had haar bezorgdheid gegolden ... om Jantje was al haar angst en nood geweest. En zij wist weer, krimpend in een plotselinge pijn, onder de schijnbare rust de bloedende rauwe wond.
Niets van buitenaf vermocht dezen eersten tijd haar diepste innerlijk te beroeren. Alles Het haar in dezelfde kalme onaandoenlijkheid: het bezoek van Leo Martijnse en Henriet, merkbaar een kwelling voor hem, die zijn bevangen bewogenheid jegens Tine nauw meester bleek, het kleine briefje vol teederheid en verdriet van Luuk's moeder, die, sukkelend den laatsten tijd, in den winter niet reizen durfde, de brieven van „thuis", waarin zij, naast de deernis met haar leed, voelde het bedekte verwijt aan Luuk. In den brief van haar vader was dit verwijt trouwens onomwonden uitgesproken. Hij zond op Tine's verzoek, rustig-gewoon en zonder eenige zelfoverwinning gedaan, het geld voor Jantje's begrafenis, meer dan zij noodig hadden. Hij zond het „opdat zijn kleinkind behoorlijk begraven kon worden, zoo het al niet behoorlijk had mogen leven", en Tine besefte klaar dat de toon van zijn brief alleen getemperd werd door zijn ontzag voor haar verdriet.
Toch waren het deze brieven die in haar voelen, leeg rondom dat eene, de kiemen legden voor nieuwe gedachten. Terwijl zij ze gelezen van zich afschoof, onberoerd door
294



wat baar vroeger een onduldbare schrijning zou zijn geweest, gleed haar denken af naar Luuk, naar hun samenleven van al die moeilijke maanden, van dezen laatsten allerzwaarsten tijd vooral. Hoe was hun leven geworden wat het was, vol moeiteen worsteling om van den maatschappelijken afgrond weg te blijven en nu gewond door dit allerdiepst verdriet? Haar vader was niet de eenige die Luuk de schuld toewees, zij wist maar al te wel de veroordeeling van wie die niet uitspraken. En was er schuld in hem? Een oogenblik leek baar denken stil te staan, dan rees met een plots schroeiend verwijt een breed verzet in haar ziel: neen, niet Luuk, niet Luuk... maar zijzelf, zijzelf was te kort geschoten, zij was niet altijd naast hem geweest, en juist niet in den tijd dat hij dit het meest behoefde. O, zij zag het nu in vlammende klaarte: groot had hij geleefd en sterk, naar het beste en edelste dat in hem was, eigen rust en geluk had hij verzaakt om te doen wat hij zag als het eenige, om zijn werk zuiver te houden en ongerept. En zij .. . o, inplaats van hem te steunen, naast hem te zijn had zij hem zwijgend tegengewerkt, had zij met haar benepen zorgen om de kleine dingen van het leven zijn rustigen moed zoeken te vertroebelen. En als zij anders was geweest, sterk en blij met hem de dingen aangedurfd had, hadden zij dan, samen, niet kunnen volbrengen, wat hem alleen te zwaar gebleken was en zou dan niet het leven anders voor hen geworden zijn ? Zou dan misschien... maar zij huiverde voor de gedachte die haar al eenmaal had doorzengd, toen zij, neergebroken bij baar doode jongetje zichzelf zijn dood verweten had. Scherp doorleefde zij nog eens die momenten van gebrokenheid in leed. Zij voelde Luuk's aanraking die haar doortrild had, hoorde zijn gesmoorde gefluisterde woorden, beleefde weer onder de heftigheid van
295



haar smart, zijn zwijgend heengaan. Waarom had zij hem laten gaan, met geen woord, geen gebaar hem tegengehouden? Met een brandende pijn wist zij het: omdat zij in dat oogenblik toen het lijden haar overweldigde, aan zijn schuld geloofd had. Zij wrong haar handen samen, dieper bewogen, feller gekneusd dan zij sinds die oogenblikken van opperste smart-uitstorting was geweest.
Zij zag Luuk zooals hij sedert den dag van Jantje's dood geweest was: een in eigen leed verloren, gebroken man. Was het werkelijk alleen het leed dat hem gebroken had, vervreemd van haar, van zijn werk, van alle levensdingen ? Of was er meer? Weer pijnde het haar: God, dat zij, juist in dezen tijd, zoo ver van elkaar stonden, dat niet elke gedachte die de een beroerde door den ander werd nagevoeld! Maar toch wies allengs de zekerheid in haar: dit was méér dan het leed alleen. Was het zelf beschuldiging? Het vermoeden doorsneed haar met een plotselinge pijn, het liet haar niet meer los, het vervulde haar gedachten.
Stil vergleden de dagen in hun oogenschijnlijke gewoonheid en ook Tine's in zelfverwijt opgejaagde gedachten hadden zich weer verstild.boven haar leed. Haar peinzing omspon wat haar had gekweld en bij het langzaam doorschouwen van de dingen verloren zij wat hun kern van waarde was geweest. Zij mijmerde: was het ook al weer niet klein dat getob over schuld? Viel er van schuld te spreken wanneer je geleefd had zooals je diepste aard je leven deed? Ach... al dat gepieker over de dingen... Was het niet zooals haar moeder eens gezegd had in die laatste verhelderde dagen van haar leven, dat toch altijd alle dingen komen zooals ze komen moeten en dus goed zijn? En ook: had eigenlijk wel ooit iemand de keus om zijn
206



leven te staren waarheen het beste was? En zoo hij die keus al had, zou hij weten goéd te kiezen ? Wie wist altijd te zeggen wat het zwaarste woog, wat het minder belangrijke was dat vergooid mocht worden voor het gewichtige dal behouden blijven moest? En wie zou niet, eenmaal aan hel einde, zijn keus betreuren,, wijl hij zich arm vond staan en met leege handen? En toch zou hij op dienzelfden dag weten dat hij zoo had moeten kiezen, dat hij had móeten offeren zijn rijkdom, ter wille van iets anders, iets blijvenders, misschien wel, ach... misschien wel temille van de menschheid ...
Een tiental dagen na Jantje's dood, toen Tine en Lucas op een avond zwijgend samen zaten in de leeg-stille kamer, elk met een boek, waarmee zij voor elkander hun moeizaam gepeins zochten te verbergen, kwam een onverwacht bezoek hun gedachten-zware rust verstoren. Het bleek de tooneelspeler Andersen. Zijn levendig opgewekt gezicht kwam even vreemd-storend in hun sfeer, nog zwaar van leed. Na zijn eerste luchtige begroetingswoorden begon hij het al te gevoelen.
„Ik stoor toch niét, hoop ik? Dan stap ik weer op."
Maar Luuk hield hem tegen. „Nee nee, blijft u zitten. U stoort ons niet. Maar u vindt ons nog wat..." hij bukte zich over zijn boek, waarvan hij de bladzijden plat streek, tot hij zijn in ontroering vertrokken gezicht weer in zijn macht had. Dan vertelde hij kortweg: „Ons jongetje is verleden week gestorven."
De jonge man sprong op, verbleekt in een snelle ontroering.
„Wat vreeselijk!... Ach, wat spijt me dat, dat ik u dan nu kom storen! Ik wist 't niet, ik heb niemand gesproken den laatsten tijd..."
»'t Is ook vrij plotseling gekomen," vertelde Luuk moeilijk,
297



„of eigenlijk... misschien... maar nee, ziek geweest is hij toch maar kort."
Er was een stugge zware stilte nadat Andersen hun beiden de hand had gedrukt en weer zat, bevangen, als zocht hij angstvallig naar een woord dat hij nu, na dit, zou kunnen spreken. Het was Tine die het eerst die stilte brak. Gedempt, even omfloerst, maar innig klonk haar stem:
„Meneer Andersen, u zag zoo opgewekt toen u binnenkwam; had u een goede boodschap soms voor ons? Onthoudt u ons die dan niet."
Een pijnlijke glimlach vertrok zijn beweeglijken tooneelspelersmond.
„Mevrouw... ja, het is iets aangenaams dat ik bespreken kwam, maar... nu ... het valt niet makkelijk nu over... zélfs daarover te spreken."
„Het drama...?" aarzelde Tine vragend.
„Juist," beaamde hij, met een blik naar Lucas. „Ik wou..." Hij haperde, zocht zijn woorden. Dan zei Luuk, heesch en kort, zijn oogen neer:
„Laat dat maar..."
„Ik zal terugkomen," zei Andersen zacht, met een beweging van opstaan.
„Dat hoéft niet."
„Luuk," smeekte Tine zacht, „toe..." Hij hief zijn oogen naar haar toe, brandend donker, en zweeg.
Eenvoudig zei ze tot Andersen:
„Zegt u nu wat u te zeggen hadt. Waarom zou u 't uitstellen?" En als de jonge man nog aarzelde, vroeg zij zacht: „Wou u . .. het drama spélen ?"
Hij richtte zich een weinig op, een zachte glans blonk
298



in zijn oogen, die Luuk's donkere wegduikende blikken zochten te vangen.
„Ja, dat is 't. Br ..." bij zweeg even, dan, zich hernemend, hervatte hij en sprak verder zonder onderbreking: „Be kan hiér wel over spreken al zit u in 't verdriet, want dit is niet een beuzeling of een frivoliteit, voor mij is dit iets van den hoogsten ernst. Ja, dit stuk zou ik gespeeld willen hebben! God, als ik dat bereiken kan, dan heb ik tenminste iets van mijn ideaal verwezenhjkt gezien: de wereld te toonen wat het tooneel den menschen geven kan." Dwingender gingen zijn oogen waarin de bezieling lichtte naar Luuk. „Meneer Lorelius, mag ik u zeggen wat mijn plannen zijn en wat ik al gedaan heb?"
Diep weggezakt in zijn stoel zat Lucas half van den tooneelspeler weggewend, weerzin èn afkeer hadden zijn wit gezicht tot een stroef masker verstugd. Hij lichtte zijn neergeslagen oogen niet. Eindelijk antwoordde hij, met schorrige klanklooze stem:
„Doet u geen moeite... ik heb mij bedacht... sinds dien avond dat wij erover spraken... Ik wil geen opvoering van dit stuk..."
Een korte stilte viel. Tine, nog zwijgend, maakte een onwillekeurige beweging naar Lucas, hij zag het zonder op te zien, bleef in zijn roerloosheid gevangen. Dan kwam kort, gedempt-hevig, de stem van Andersen:
„Dat méént u niet!"
Een schichtige siddering als van pijn doorschoot Luuk's trekken, in zijn oogen die nu den ander zochten, kwam donker een dreiging opvlammen, als had hij zich te verweren tegen wat hem belaagde. Toch was onder de bijtende scherpte van zijn stem de diepere klank van het leed:
299



„De zeg u geen dingen die ik niet meent Doet u dus geen moeite meer om mij over te halen tot iets waar alles in mij zich tegen verzet."
Teleurstelling verstrakte en sloot het gezicht van den jongen man, als om steun zoekend gingen zijn oogen naai Tine heen.
Zij was opgestaan van haar stoel, boog zich naar Luuk over. Even raakte haar hand zijn arm. Haar gezicht trilde van bewogenheid. Zij vroeg:
„Luuk, waarom wil je dit niet?"
Hij had geen antwoord. In zijn ontdaan gezicht wrong de mond even als in pijn.
Zacht en snel en zoo uitsluitend tot hem als waren zij samen, sprak zij verder:
„Weet je dan niet meer hoe je er al die maanden aan gewerkt hebt? Wat het voor je beteekende en watje ervan gehoopt hebt? Dat was toch niet voor jezelf? Het was toch niet voor jezelf dat je dit geschreven hebt, maar voor... alle menschen! En het is dan toch ook niet voor jezelf wanneer het wordt opgevoerd, maar voor het geluk van veel anderen...?"
Een smalende bitterheid trok een grijns rond zijn lippen.
„Och... 'n phrase..." mompelde hij heesch. Bloedend-rauw schrijnde in hem de wond: voor het geluk van veel anderen... en ten koste waarvan?
„Nee!" zei hij nog eens kort, hoofdschuddend.
Een gloed schoot naar Tine's wangen, haar oogen glansden sterk naar zijn in afweer verstugd gezicht En met een diepe trillende orgeling in haar stem, drong zij:
„Doe 't dan om mijnentwil Luuk... Ik vraag je erom."
Een verwarring verontrustte de strakheid van zijn blik.
300



Tine, Tine die hierom vroeg ... Tine die pleitte voor wat de bron van haar lijden was geweest.. .
Zij lachte hem tegen, onbevangener.tochleefdedeontroering nog in haar warmen blik. „Omdat ik 't vraag, hè Luuk?" Maar dan golfde de bewogenheid zwaarder in haar op, en terwijl haar oogen verduisterden, fluisterde ze met trillende lippen nog na: „Och... en omdat 't niet anders mag..."
De verwarring sluierde nog over zijn denken terwijl hij luisterde naar de breede en zakelijke uiteenzettingen van Andersen. Wel drong elk woord dat deze sprak tot hem door, zag hij, schoon in vage verten verschoven, toch reëel, de tafreelen, in zijn geest geworden, vorm krijgen onder de suggestieve en beeldende aanduidingen van den jongen man, maar zonder dat hij het beletten kon voelde hij zijn aandacht weggetrokken worden naar wat dieper in hem gebeurde. De starre zekerheid die hem al die dagen in de knauwende onwrikbaarheid van haar greep gehouden had, wankelde. Want nu, opnieuw tegenover dit, wat zijn leven had beheerscht en geleid, het gemaakt had tot wat het was, dat hem in zijn diepste verworpenheid had geschenen zijn schuld tegenover het leven, nu opnieuw het aanschouwend van aangezicht tot aangezicht, wist hij, op wélke wijze het ooit zijn maatschappelijk leven mocht beïnvloeden, bedreigen, vernietigen desnoods, het nimmer te zullen kunnen verzaken. Het doorschokte zijn ziel, waarin het schuldbesef nog drukkend woog, met een vervarende verbijstering.
Hij sprak weinig in den rustigen woordenstroom van Andersen, die, na de kalm-zakelijke mededeeling, waarin evenwel een verholen triomf onmiskenbaar was, dat het Geldersche Openlucht-theater van zijn oom, Jhr. Van Rijnewaarden, voor Lucas' stuk „Het Nieuwe Jeruzalem" zou
301



openstaan, van de opvoering daarvan in den aanstaanden zomer allereerst de technische bizonderheden overwoog. Een paar malen had Lucas hem onderbroken, wat aarzelend vanuit zijn innerlijke verwezènheid:
„Maar het geld ... ?"
Waarop de ander rustig antwoordde:
„U weet dat Oom jaarlijks en zeker bedrag voor opvoeringen uittrekt... zonder dat zou zijn theater niet veel waard zijn, nietwaar? En uw stuk zal kostbaar zijn, dat is onvermijdelijk, maar ik reken óok op succes. Hier moeten de menschen naar komen zien, ik zal er zelf voor werken. Ik zal u zeggen hoe. De wilde de groote slotscène uit het derde bedrijf zelf spelen, declameeren, liever gezegd. . . dezen winter nog. Dan is de aandacht gewekt, ook van de pers. Die kan dan verder zijn werk doen tegen dat het van den zomer zoover is.*
En nog had Luuk, in zijn zelfde verwezènheid gevangen, gevraagd:
„Maar wie zullen er eigenlijk spelen... ? Uw gezelschap... heeft uw Directie al... ?"
Hij kon de vele vragen die zich gelijktijdig in hem loswoelden niet meer formuleeren, overweldigd door dit plotselinge en door zijn eigen innerlijk beleven.
„Mijn Directie is in beginsel bereid. Waarom ook niet. Die riskeert niets. Die moet zich nu maar verder met Oom verstaan en" — hij glimlachte — „met den auteur. Wat ik hier nu doe dat is maar officieus... ik moest toch eerst uw meening weten. Maar wat mij betreft," — in zijn oogen glansde het enthusiasme weer op — „sinds ik uw stuk gelezen heb en de eerste noodige stappen heb gedaan heb ik aan al deze zakelijkheden eigenlijk niet meer gedacht, maar
302



alleen aan de mogelijke wijze, waarop uw stuk op te voeren is. Er zijn moeilijkheden..." „Ja," zei Lucas.
„Maar ze zijn te overwinnen," sprak de ander weer. Zijn oogen glansden sterk op. „Een kluitje voor een regisseur!"
„Ja..." zei Lucas nog eens, als in een droom.
Heel dit gesprek scheen hem een droom, zoo ver en zoo onwezenlijk. Of was dit de werkelijkheid en was het al het andere dat naar verre verschieten terugweek ?
Alleen gebleven met Tine was het nog dezelfde innerlijke onzekerheid, hetzelfde wankelende en tevens onverklaarbaar verwachtingsvolle gevoel dat zijn innerlijk bevangen hield. Zonder te spreken zag hij haar aan, liet zijn oogen weer van haar wegdwalen. Maar hij had haar blikken, sterk en warm, in de zijne gevoeld.
Toen, plotseling lag zij voor hem neergegleden, haar armen omsnoerden hem, hij zag haar gezicht, waarin het weemoed-donkere leed nog trilde om de teedergebogen lippen, sluierde over het goudbruin der oogen, diep-innig overglansd van ontroering. Ze vroeg:
„Luuk ... ben je blij hierom?"
Hij had zijn armen licht op haar schouders gelegd, zag peinzens-strak op haar. neer. Weifelend uit zijn ongeklaarde innerlijke verwarring, antwoordde hij:
„Ik weet 't niet..."
„Ja," drong zij, „je moét blij zijn hiermee. Is dit dan niet de vervulling van het beste?"
Hij antwoordde niet. Toen vroeg zij, fluisterend bijna:
„Luuk, waarom wou je eerst niet?"
Pijn verkrampte zijn star gezicht. Al het zoo fel en
303



smartelijk doorleefde stond weer in hem op. Moeilijk, zijn oogen van haar weg, antwoordde hij:
„De kon hier niet meer aan denken, niet meer van hooren sinds Jantje dood is.. ."
«Had je dan... dit alles. .. willen loslaten?*
Hij aarzelde, wist: neen, dat niet, en toch, nog had zijn ziel zich niet uitgeworsteld onder wat haar drukte als een schuldenlast Onzeker antwoordde hij :
„Ik zou 't niet gekund hebben, denk ik, op den duur... Ik zou toch altijd weer terugkomen tot wat een noodzakelijkheid voor mij is. Dat is mijn noodlot. Maar ik wilde... ik probeerde... afstand te doen van het. .. van wat..." Zijn lippen trokken smartelijk, hij wendde het hoofd van haar weg. Het leek hem toe dat er een onoverbrugbare gaping was tusschen zijn gewond gevoel en haar begrijpend meeleven. Schor eindigde hij: „Het leek verkregen ten koste van zooveel en daarom wilde ik het niet meer..."
Een milde ernst over glansde Tine's gezichtje. Zij trok zich hooger tot hem op, dwong zijn gezicht tot het hare terug. Trillend en diep was haar stem.
„Hebben we daarvoor dan dit alles doorgemaakt, Luuk? Om nu te vergooien wat eindelijk komt... juist dat waarvoor we geleden hebben? O, ik zie 't nu zoo goed, zoo duidelijk... ik heb er veel over nagedacht den laatsten tijd, want ik zag wel wat er in je omging, maar ik durfde niet spreken, want jij zei ook niets en je leek zoo ver weg..." Zij zweeg even om het beven van haar lippen te bedwingen. Hij hield haar vast en roerloos omvat en zijn oogen waren niet weg van haar gezicht, waar hij de aandoeningen aflas. „Je moet niet denken, dat je anders hadt moeten leven... je kón niet anders... en ook niet dat de dingen
304



anders geloopen zouden zijn wanneer jij niet zóo geleefd hadt, heelemaal volgens je eigen innerlijk. Zie je, dat is een onzinnige gedachte, daar mag je niet aan toegeven... Je ziet het trouwens zelf wel in dat je niet anders kon, dat je zoo leven móest..."
„Stil stil," fluisterde hij schor, „en jij dan?"
Zacht zei ze:
„Voor wat jou opgelegd wordt als een plicht heb ik ook te buigen."
Nog streefde hij tegen:
„Ik mocht mijn eigen leven wel ten offer brengen voor wat ik voelde als mijn ... mijn taak... maar met het jouwe en niet..."
Een snik schokte in Tine op, haar oogen stroomden over. Bijna toonloos fluisterde ze: „Ja... tóch..."
Hij klemde haar aan zich vast, een kreun wrong zich uit zijn borst.
„De heb altijd anders gewild... voor jou, dat weet je» Maar ik kon niet... ik mocht niet..."
„Je hebt geleefd zooals je moést Er was maar éen plicht die je te vervullen hadt... die héb je vervuld."
Hij legde haar schreiend gezicht tegen zich aan en streelde het, zei zacht voor zich heen :
„Het is bitter een plicht te vervullen ten koste van zooveel."
Moeilijk maakte zij haar stem los:
„Het zou je niet zoo bitter geweest zijn als ik niet... O, je sprak van een noodlot daarnet... ik heb 't je tot een noodlot gemaakt... De heb je alles zwaar gemaakt en moeilijk, inplaats van je te helpen. Nu pas, nu Jantje dood is,, heb ik 't ingezien, heb ik begrepen hoe ik had moéten zijn,.
305



wat ik te kort geschoten ben. Daarom heb ik gedacht, dat alles wel zoo moest komen, dat Jantje doodging ... om ons te leeren begrijpen..."
„Kindje... kindje..." fluisterde hij ontroerd. „Maar jij kon dan toch ook niet anders."
„Nee," zei ze, verstild, roerloos tegen hem aan, „we hebben allebei geleefd zooals we moesten. „Onbewust, maar nu hebben we leeren zien. Voortaan..."
Hij zag in haar oogen, waarin een glans, zacht en teeder, herleefde, en wachtte.
„Voortaan zal ik anders zijn. Zal ik naast je zijn..."
„Kind je was naast me, je hebt me zoo vaak geholpen, zonder dat je 't wist. En nu, in deze oogenblikken, nu ik je 't meest noodig had, nu ik mezelf verloren had, mijn geloof in alles... nu alles onder me weggeslagen was, nu heb jij toch. .."
Een glimlach lichtte aan om zijn mond. Alle bitterheid, alle hardheid was uit hem weggeschrompeld, zijn ziel, los uit den drukkenden last, weg uit de verwarrende beknelling, hervoelde de genezende vrijheid. Als een zoete vertroostende verkoeling legde zich over zijn smart-heete denken dit simpele zuivere weten: niet een schuld tegenover het leven had hij op zich geladen, maar gaande waar het leven hem gedreven had, had hij, onbewust, een plicht vervuld. Warm welde de dankbaarheid tot Tine, die hem eindelijk had doen zien.
„Alles wat ik noodig had heb jij mij hergeven." Stil-weemoedig antwoordde zij: „Ik had 't je eerst doen verliezen." „Misschien," zei hij ernstig, „maar nu heb ik het bewust en dus voorgoed."
306



Zij zwegen, verstild in de innerlijke verrustiging van wat in smartelijke verscheuring hun zielen bewogen had, pijnigender dan het leed.
Dan lichtte Tine het gezicht tot hem op. Een glimlach, donker van weemoed en zacht van innigheid, was over haar. Zij nam zijn gezicht tusschen haar kleine banden, hield zijn oogen vast met de hare.
„Lukie, weet je nog watje zei, de avond voor we trouwden, toen we samen buiten waren? Dat de wereld van ons was... alles... want dat het beste van ons was ... de toekomst?"
„Ja," zei hij, week in herinnering.
Zij hief zich hooger tot hem op, sterker nam haar blik den zijne.
„Dat is nog zoo Luuk. Nee, ik geloof dat het nu pas waar is. Toen zeiden we 't gedachteloos. Maar nu zijn we anders geworden. Nu wéten we." Zij ademde diep, een zachte lach dreef de tranen in haar oogen. „Toen zei jij 't en jij wist wel wat je wilde. Aan mij ging het voorbij... Daardoor ging mijn leven niet altijd naast het jouwe. Maar nü weet ik 't ook... de toekomst is van ons, Luuk. En nü ben ik 't die het zeg..."
307