

<^jtf<zn den tJ^e&ez.,
Als iemant timmert aen de straet, Daer yeder komt, daer yeder gaet, Die staet dan uyt aen alle kant Het oordeel van het ganse lant.
Jawel oude Vadr Cats, daar had eu wel gelijk in — ik neb dat bij ondervinding en dat de beste stuurlui aan den wal staan, dat is ook waarheid.
Intusschen, die veel aan den weg timmert ziet ook veel en heeft ook gelegenheid zich te ergeren.
Met andere woorden, die zich veel aan den publieken weg bevindt, nu en dan op verkenning uitgaat, — louter uit tijdverdrijf — ziet veel, wat hem minder aangenaam is—
Wanneer we des zomers in den vroegen morgen door het Haagsche Bosch dwalen, dan kan het niét anders, of wedergeren ons, dat er slechts sporadisch een vroeg-wandelaar wordt aangetroffen. En dat in de Residentie met zijn meer dan driemaal honderd duizend inwoners, waarvan een groot deel niets anders heeft te doen dan te wandelen, b.v. ambtenaren in ruste, OudIndiërs, die hier hun dubbeltjes zoek maken, beter gezegd, zorgen dat de Haagsche Handelswereld van hun vergaarde rijkdom profiteert — b.v. duizenden die in den vroegen morgen niets hebben te verrichten — ambtenaren, die, als de zon hoog aan den hemel



staat pas naar hun tijdelijk kwartier behoeven ie gaan. In den vroegen morgen, als oog en oor het meest kan profiteeren in het Haagsche Bosch. Later op den dag, in den namiddag of Woensdagavond naar de tent in-'t-Bosch of Zondag namiddag, ja, dan is er pantoffelparade, dan gaan de menschen, niet wegens de vrije natuur, maar zooals Constantijn Huygens sprak : „Om te zien of gezien te worden."
En nu, bij het lezen dezer brochure, al is het niet het oordeel van het ganse lant, want dit boekske is speciaal Haagsch — ik hoop eenig gunstig oordeel te mogen vernemen — vooral van de Koningin der Aarde — de Haagsche pers. Zij toch geeft den toon aan en we weten;
C'est le ton que fait fa musique.
En beste stuurlui aan den wal, als er hier of daar een drukof zetfout voorkomt, leest dan de volgende regels van Ter Gouw:
Zonder fouten zet geen zetter,
In ons lieve Vaderland. Argeloos toch dwaalt de hand ,
Grijpend een verkeerde letter, Of, er schuift een nit haar stand.
Of .... het grootst der ongelukken , Deserteert zelfs onder het drukken.
En daarom geen boek of blad, Dat geen enkle fout bevat.
Maar zoo we op ons zeiven letten, Doen wij geen verkeerde zetten ?
Is geen boek van smetten vrij , Lezer, 't lijkt op u en mij.
Den Haag, November 1917
OUDE HAGENAAR.



12 ■
Zelfs lezen we van een Engelschen ambassadeur — Lord Clantarty — die zich ook al met de zaak bemoeide en zich mengde in het geding.
Omstreeks het jaar 1819 hadden er voortdurend conferenties plaats tusschen Van der Spuij en den minister voornoemd, zelfs met Koning Willem I, die veel gevoelde voor afdoende verbeteringen en hervorming van het Haagsche Bosch.
Na veel heen en weer gepraat, goed- en afkeuring der ontwerpen, werden volgens plannen van Van der Spuij omstreeks 1820 de groote vijvers gegraven en de uitgegraven grond gebruikt, ter ophooging, hetgeen voldoende bleek, althans voor de omgeving.
Echter tijdens het werk had Van der Spuij heel wat moeite en last van de commissie, die door den Koning was benoemd om toe te zien, dat geen boomen noodeloos werden gerooid. Zonder bemoeiing dezer heeren, die misschien ook behoorden tot de stuurlui aan den wal, zou Ary toch wel zorg hebben gedragen om niet noodeloos boomen te ontwortelen. De geschiedenis gewaagt zelfs, dat Van der Spuij boomen, die moesten verdwijnen, met veel zorg het verzetten, om zooveel mogelijk geboomte te sparen.
Het spreekt van zelf, dat nog heel wat vijvertjes en afwateringen moesten gemaakt worden, ook nieuwe paden aangelegd, anderen opgehoogd en verbeterd,, onder meer het zoogenaamde middenpad verbreed, op last van Koning Willem I in 1820.
Z. M. was geregeld 's-morgens# vroegtijdig geheel alleen, als een der eerste wandelaars te vinden op het zoogenaamde philosophen-pad.
En zoo kwamen alle veranderingen en verbeteringen tot stand, onder toezicht en naar ontwerpen van Ary van der Spuy.
Die meer wil weten van het leven dezer kundigen, in vergetelheid geraakten, nederigen man, leze het jaarboekje van „Die Haghe" 1898.
Onder de vele veranderingen in en óm het Haagsche Bosch









978
HET HAAGSCHE BOSCH GAAT NOOIT VERLOREN.
—ss HET ss—
, HAAGSCHE BOSCH! j
i in den loop der tijden
DOOK' DE
„OUDE HAGENAAR."
Gr
Prijs 25 Cents. K
63 's-GRAVENHAGE , November 1917.
Nadruk verboden.



0402 5901



1 i r.!
HAAGSCHE BOSCH
in den loop der tijden
DOOR DEN
„OUDE HAGENAAR."
Prijs 25 Cents.
's-GRAVENHAGE, November 1917.






Heerlijk bosch van 's-Gravenhage,
Nooit volprezen lustwarand Pronksieraad van Nederland.
Joh. Gkam.
Onwillekeurig denken we aan Jacob v. d. Does en Huygens de grooté Constanter, voorwien ze een snoeperig beeldje — sic
— hebben geplaatst.
Ook Johan Gram heeft het in z'n Haagsche Schetsen over ons lustprieel, zooals hh' het noemt.
Voor velen zal de inhoud dezer brochure misschien niets nieuws bevatten, maar er zullen waarsclrijnUjk genoeg Hagenaars en niet-Hagena/irs zijn, die van het wel en wee onzer lustwarande weinig afweten.
Voor dezen is misschien de inhoud van dit vlugschrift eene welkome gelegenheid om iets meer — zij het dan in beknopten vorm
— te weten van de lotgevallen des Haagschen wouds in de latere jaren.
En bovendien, aan het Haagsche Bosch heeft Den Haag zijn ontstaan te danken, immers leert ons de geschiedenis/ dat een Jachtslot der Graven de aanvang is geweest van het latere 's-Graven-Hage.
Wanneer wij ouden het Haagsche Bosch betreden, dan doet



6
het ons onaangenaam aan, de schending, meer door menschenhanden, dan door de woedende elementen.
Van het grootste deel van het aloude bosch is niet veel meer te vinden.
Tusschen Maliebaan en Koe- of Hertenkamp heeft men er park van gemaakt, heel netjes afgebakend met paaltjes en ijzerdraad. Van bosch is hier geen sprake. Op uitgebreide schaal heeft men de oude eerwaardige boomen omvergehaald en magere staakjes neergezet, die door het nageslacht misschien als boomen zullen worden begroet.
Waar zijn ze gebleven de reuzen- eiken en beuken ? De geschiedenis van het Haagsche Bosch gewaagd van de woudreuzen : De drie Koningen, — Keizer Karelsbeuk, — De Zomer-eik, — De Keurvorsten, enz.
Verdwenen zn'n ze allen, en nog veel meer.
Hoevelen, of liever, hoe weinigen kennen de geschiedenis van het Haagsche Bosch ?
We spreken niet van heel veel eeuwen geleden, toen het nog maagdelijk bosch was, toen onze voorouders — de Batavieren — daar misschien vergaderden, maar van de nieuwere tijden.
Tot tweemaal toe hing het leven van het Haagsehe Bosch aan een zh'den draad, beter gezegd geldgebrek. Tijdens het leven van Prins Willem I hadden de Staten plan het bosch te doen sloopen om er klein geld van te maken.
Maar de Magistraat van 's-Gravenhage schreef brieven aan den Prins en de Staten, dat de uitvoering van dit plan zou strekken tot game ruynen en desolatie van de vlecke van den Haghe enz. Het was in die dagen in 's-Graven-Hage zoo slecht gesteld, dat in den omtrek van het Oude Hof het gras in de straten welig groeide. Een groot deel der inwoners was gevlucht voor de Spanjaarden. Lees Wagenaar en anderen.



7 -
Ten tweede male werd het bestaan van het bosch bedreigd.
In 1811 decreteerde Napoleon Bonaparte tijdens zijne aanwezigheid hier ter stede, dat het bosch moest worden gesloopt en verkocht. De grond kon beter dienen voor groenten, enz.
De eerste maal dat het Haagsche Bosch werd bedreigd, was het gevaar afgewend. De Magistraat had de afkoopsom betaald en de Prins teekende een acte: Dat men de warande van den Haghe tot gheene tijde uit wat nécessire of te noot hetselve zoude moghen geschieden en sal moghen vercoopen, enz.; gedaen te Delft, den 16 Aprilles 1676.
Geteekend GUILLEM DE NASSAU.
Maar de tweede bedreiging liep niet zoo gunstig van een leien dakje, tot het behoud van het bosch.
En hier komen we aan den naam van een man, die met eere mag worden genoemd, maar wiens naam in vergetelheid is geraakt.
Een man, wiens naam nauw is verbonden aan het Haagsche Bosch : Arie of Ary van der Spuij.
In de zoogenaamde Scheveningsche boschjes ontmoeten we monumenten voor Oremer, Verhuell, Vosmaer, maar voor den man, die als het ware het Haagsche Bosch heeft vervormd, zooals wij ouden het hebben gekend, voor dien man zoeken we vergeefsch een monument hem ter eere.
Arie of Ary v. d. Spuij was geboortig te Schiedam. We lezen:
11 Mei 1781 geboren Ary, kind van Gornelis v. d. Spuij en Jannetje Hopman, echtelieden.
De vader van den jonggeborene was scheepsbouwmeester en liet al tijdig z«n geslachtsopvolger terschole gaan. De latere leeftijd van v. d. Spuij Junior bewees wel, dat de jongen zijn leertijd niet had verbeuzeld.
Vooral in de meetkunde wist hij het ver te brengen. Het bewijs is wel, dat, na het decreteeren van Napoleon in 1811 —



dat het Haagsche Bosch moest worden 'gesloopt — door den opperhoutvester baron v. Heeckeren de Claese, aan v. d. Spuij werd opgedragen, het opmeten en in kaart brengen van het Haagsche Bosch. De kaart, schaal van 1—1000 moest dienen tot gelh'ke tiendeelige verdeeling, omrede het plan was, de verkaveling te verdoelen over tien jaren. Onnoodig te zeggen, dat het Haagsche Bosch destijds veel dichter was begroeid dan in onzen tijd en niet doorploegd was door zooveel lanen en wegen in latere jaren.
Trouwens in den zoogenaamden franschen ty'd hadden prefecten en magistraten wel,iets anders te doen, dan het bosch te gaan hervormen. Alhoewel nu v. d. Spuij geen Hagenaar van geboorte was, gevoelde hij toch te veel voor het prachtige woud om geen hartzeer te hebben voor de vernietiging van zooveel natuurschoon en hij maakte volstrekt geen haast om den hem opgedragen last te volbrengen.
Het jaar 1813 brak aan, de krijgskans voor Napoleon keerde en gelukkig bleef het by de plannen der vernietiging van het Haagsche Bosch.
Het is genoegzaam bekend, dat ons Haagsche Bosch eeuwen geleden veel uitgebreider was. Korte- of Nieuwe Voor-hout, Lange Voor-hout zijn bewijzen genoeg.
Wat betreft, dat het bosch zou gepaald hebben aan Leiden, me dunkt de oude Wassenaarsche- of Leidsche straatweg zooals we dezen voorheen hebben gekend, toen het oude geboomte nog aanwezig was en de weg nog niet was verruimd voor het snelverkeer — sic — toen waren wel bewijzen aanwezig, — ook wegens het dicht begroeide onderhout — dat het woud verder liep dan het oude Roomhuis, genaamd „Willemsoord," thans gemoderniseerd „Café Restaurant."
Het landelijke, dat volgens mijne meening beter paste in de omgeving, is dan ook sedert den herbouw, ook daar geheel verdwenen.



9 -
Wanneer we in den omtrek van het Huis-in-het-Bosch — gezegd Huis-teh-Bosch — ronddwalen, dan kan het niet anders of we denken aan de stichteres, Amalia van Solms, werkelijk de geliefde echtgenoote van Frederik Hendrik, wiens beeld we thans zien voor het genoemde paleis.
Het beeld van den Stadhouder — geschenk van den Duitschen Keizer, wiens voorvader — de groote Keurvorst — gehuwd was met de dochter van Prins Frederik Hendrik — herinnert aan de glorie der vroegere Nederlandsche Republiek en aan het Hertogdom Pruisen, toen er nog geen sprake was van Koningschap, veel minder Keizerschap.
In de helft der 17e eeuw vroeg Prins Frederik Hendrik — ook wel Stededwinger genoemd — toestemming van de Statèn tot het bouwen , van een lusthuis. Op 17 Mei 1745 werden de landsgelden toegestaan. De Stadhouder beleefde echter de voltooing der beroemde Oranjezaal niet. De bedroefde weduwe voleindigde den bouw en liet het mansoleum maken ter herinnering aan haar overleden echtvriend.
Veel, zeer veel geschiedkundige herinneringen zjjn aan het paleis-in-het-bosch verbonden.
Stadhouder Willem IV overleed aldaar op 22 October 1751.
Prins Willem V werd daar in de kinderjaren reeds gehuldigd als ridder van de Kouseband.
In de zoogenaamde Fransche th'd was het tijdelijk gevangenis voor staatsmisdadigers, beter gezegd, gedoodverfden, als staatsmisdadigers.
Op den 18en Juni 1808 deed Lodewijk Napoleon aldaar znn intrede als Koning van Holland bij de gratie van Bonaparte.
Na de inlnving van Holland bij Frankrijk resideerde in het Huis-in-het-Bosch de hertog van Plaisance, gouverneur in naam van Napoleon.



10 -
Na de restauratie van het Oranjehuis vertoefde Willem I met zu'ne echtgenoote daar dikwijls om uit te rusten van zijne beslom meringenIn de nieuwere tjjd hebben we daar menigmaal de eerste gemalin van Koning Willem III de trappen van het bordes zien op- en afgaan. Op 3 Juni 1877 is Koningin Sophia aldaar overleden.
Van het laatste historische moment in het Huis-in-'t-Bosch — de eerste Vredesconferentie — behoeven we niets te zeggen en gaan een eindweegs verder.
Uit de nieuwere tjjden zullen zich oude Hagenaars nog herinneren de tweede tent of sociëteit, alwaar op de zomer-Zondagmiddagen de blauwjassen en later de muziek der dragonders er lustig op losbliezen. Het was daar des Zondags voor de burgerluidjes een ontspanningsoord.
Toen de pachttyd was verstreken moest het gebouw verdwynen. De minister sprak zijn veto: „Weg er mee, gelijktijdig met de zoogenaamde tentjes langs het malieveld !''
Onwillekeurig komt ons nu voor den geest de oude toestand van het sociëteitsgebouw der Witte, voorheen aangeduid als de tent in het bosch.
In 1819 was er werkelijk sprake van tenk
Aan het bestuur der Witte werd door het domeinbestuur vergunning gegeven tot het plaatsen van een linnen tent en ter wering van het publiek — zooals werd vermeld — eene afsluiting' van touwen en paaltjes rondom.
Boomen werden omgehakt en de linnen tent was spoedig gereed tot rustplaats en ontspanning der leden van de Witte, zoo het heette.
Echter reeds vier jaar later kwam het bestuur der sociëteit met het verzoek een houten tent te mogen bouwen; de linnen tent voldeed niet. Het verzoek werd toegestaan, gelijktijdig voor het plaatsen van een ijzeren hek ter afsluiting. We herinneren



li -
ons nog die houten tent, volgens mijne meening harmonischer met de omgeving, dan het tegenwoordige moskée-gebouw.
En dan zien we in gedachte het eilandje, dat later door de "Witte is geanexeerd ; we zien nog in gedachte het muziekkorps des Zondags en Woensdag avond in een praam overvaren naar den tempel der muze, die op het eilandje was verrezen.
En hier ontmoeten we weer de genoemde Ary v. d. Spufl, die in 1846 op last van het bestuur der Witte de teekening maakte van het bedoelde eilandje, want het was destn'ds miniatuur schiereiland.
Veertien jaren later in 1860 werd wederom de hulp ingeroepen van Van der Spuy, want het eiland moest weer verdwenen. De grond werd aangeplempt en de vy ver gebracht in den vorm, zooals wij dezen heden ten dage nog zien.
Intusschen was Van der Spufl reeds vroeger door het bestuur der domeinen geraadpleegd wegens het aanbrengen van verbeteringen in den verwaarloosden toestand van het Haagsche Bosch, dat grootendeels moerassig was wegens onvoldoende afwatering.
Bij regentyden waren de lage gedeelten onbegaanbaar. Zelfs lezen we, dat in de eerste helft der 16e eeuw op sommige plaatsen in het bosch turf werd uitgegraven.
Op last van den Minister Six-. v. Oterbeek werden nu proeven genomen met schepraderen als anderszints — de geschiedenis gewaagt zelfs van paarden vijzel-molen —al het welk niet voldeed.
Ary v. d. Spuij werd opgedragen een ontwerp te maken van vijvers, ofschoon reeds door anderen plannen waren ingediend, welke niet voldeden.
Het spreekt wel van zelf, dat destyds evengoed de beste stuurlui aan den wal waren en onze Van der Spuij had werk genoeg om het die allen naar den zin te maken.
Ne Jupiter quidem omnibus, staat op den gevel van het Haagsche Raadhuis.



in vroegere eeuwen, behoort ook de steenenbrug, tusschen Bezuiden' Hout en Bosch, als verbinding der Laan van Nieuw-Oost-Indie. In het begin der 18e eeuw heeft daar een herberg gestaan „Nieuw Oost-Indie", waarnaar de laan is genoemd.
Volgens mededeelingen van Navorscher werden in 1820, als wanneer de brug werd gebouwd, de fundamenten der oude herberg nog zichtbaar.
Ook-de zoogenaamde Konihgsbrug verbindend het bosch met het Korte of Nieuwe Voorhout is in de vorige eeuw vernieuwd. Oude Hagenaars zullen zich nog de oude brug herinneren met de groen geverfde ijzeren hekken.
Men deed hier voorheen veel aan de kleur der hope. De banken in- en buiten het Haagsche Bosch waren immers met die kleur beschilderd.
Zware stormen hebben het Haagsche Bosch nu en dan geteisterd. Afgescheiden van vroegere stormen zullen zich ouden van dagen nog herinneren de beruchte Pinksterstorm opden2en Pinksterdag 1860.
Links en rechts lagen de woudreuzen op en over elkaar en dagen achtereen waren de paden onbereikbaar. De boomen, die den storm hadden getrotseerd, waren meestal bladerloos of als het ware geblakerd.
In den nieuweren tijd hebben we den storm van 30 September 1911, die nog versch in het geheugen ligt, meegemaakt. Dat was als het ware de genadeslag voor het Haagsche Bosch. Meer dan 2600 boomen lagen ontworteld en heden ten dage zien we nog de treurige gevolgen.
Groote uitgestrektheden in het woud zijn met jonghout beplant, alwaar de oude stammen zijn verdwenen.
Het Staatsboschbeheer heeft na den laatsten storm een verslag uitgegeven van een en ander. De buitengewone droge



Sómèf van 1911 was in hoofdzaak oorzaak van de ruïne destijds. De grond was uitgedroogd en de wortels hadden geen houvast in den overigens moerassigen ondergrond.
Nog eenmaal hing het zwaard van Damocles dreigend boven het Haagsche Bosch, dat reeds danig was geteisterd.
Het is nu twee jaren geleden, dat de Minister op het lumineuse denkbeeld kwam, om dwars door het Bosch een breeden rijweg voor snelverkeer — sic — aan te leggen. De vox populei heeft ons voor dien ramp behoed, immers het bestaan van het Haagsche Bosch werd bedreigd. Dankbaar breng ik in herinnering de vele bewnzen van instemming destijds ontvangen tegen dat afschuwelijke plan en de motie door den voorzitter van „Die Haghe" voorgesteld ter vergadering door mij belegd, als protest tegen de dreigende schending van het reeds geteisterde bosch.
Overigens pi hier nog opgemerkt, dat deze brochure of vlugschrift slechts een kort overzicht geeft der lotgevallen van het Haagsche Bosch in de laatste eeuwen, dus niet kan bogen op volledigheid, hetgeen bok niet het doel is van den Schrijver.
's-Gravenhage, November 1917.