













TE HOOI EN TE GRAS
DOOR
VALBORG ISAACHSENDUDOK VAN HEEL
N. V. voorh. E. J. BRILL - LEIDEN 192L












Te HOOI en te GRAS






Te HOOI en te GRAS
DOOR
VALBORG ISAACHSENDUDOK VAN HEEL
boekhandel en drukkerij
voorheen E. J. BRILL te LEIDEN 1921.






INHOUD.
Pag.
Axel ,
Haar bekentenis jg
Michel Angelo als dichter 29
Ole Buil 47
Henri Bergson gp
De taak der vrouw als opvoedster in het gezin 87
Camilla Colett I02
Hilligenlei llt
Hedda Gabler ug
Myllar Gutten Iao
Emmanuel Vigeland i»!
Edvard Munch ,
Isadora Duncan x^2
Rommani I4g
Fants
De Rozenstad
Nidaros jgp
Asköyen jjj
Naar Eidsvaag 183
Weelde jgg



INHOUD.
Pag.
De ontsluierde 104
De wilde ganzen komen van Lapland terug 198
Zonsopgang 204
De Gartner 210
Lov-dag 215
De Professor 223
Twee dwergen in de zeven bergen 229
Brand te Bergen 235
Een metamorphose 242
De vleugelen gespreid 247
Een treurdienst in de domkerk 252
Het lichte eiland 256
Hoe er nog altijd wonderen gebeuren 266
Laatste Zondag 271
De Vioolspeler 278



AXEL.
I
Zóó had hij nog nooit den leeuwerik hooren zingen.
Met de handen in de zakken wachtend op een vriendje, dat met hem naar school zou gaan, stond hij geleund tegen het tuinhek, in de volle voorjaarszon, een deuntje te fluiten. Vlak voor hem was van het grasveld een leeuwerik met langen vreugdetriller het morgenblauw ingevlogen. Vol verrukking had hij het zwarte stipje nagestaard. Zóó blij was hij nog nooit geweest.
O, als hij niet naar school hoefde vandaag, als hij in zijn tuintje mocht gaan werken. Zelfs wenschte hij, dat zijn vriendje, waar hij toch veel van hield, al voorbij was, dat hij alleen naar school kon gaan, want vertellen kon hij 't hem toch niet, hij zou 't niet begrijpen,
Vertellen ?
Maar wat was er dan eigenlijk gebeurd?
Er was een leeuwerik zingende opgevlogen.
Toen waren zijn oogen vol tranen geschoten en had hij zich een oogenblik zoo overgelukkig gevoeld, zoo wonderlijk blij.
Hij begreep er zelf niets van, nam zich ook vast voor het aan niemand te zeggen, maar het als iets heel heerlijks en moois te bewaren.
i



2
Zoodra hij van de school thuis kwam zou hij naar zijn tuintje gaan, daar zou hij er heerlijk aan kunnen denken.
Al twee keer was er op 't raam boven hem getikt, maar hij had er niets van gehoord.
Nu werd het opgeschoven en een zachte stem riep' „Axel, mijn jongen, weet je wel dat 't al half 8 is?"
„Ja moeder ik ga al."
Hij wuifde met zijn muts en zij bleef hem lang nog nazien.
Zij had hem al dien tijd bij het hek zien staan, niet begrijpende waarom hij niet ging.
Met zijn schooltasch op den rug, liep hij op een drafje weg.
Van uit de heerlijke landelijke stilte, waar zijn vaders huis lag, even buiten Christiania, te midden van bosschen en weilanden, kwam hij nu in 't drukke stadsgewoel.
't Was alsof er vandaag nog meer mensehen en wagens dan anders waren.
't Zou wel heel moeilijk op school zijn vandaag, dat wist hij.
Voor de school bleef hij nog even staan: „zou de leeuwerik daar nu weer zingen?"
„Zeg jongetje sta daar niet zoo te droomen, je treft '% dat ik zelf laat ben vandaag", en de meester in de groote bruine overjas, duwde hem zachtjes de schooldeur binnen.
Toen hij 's middags thuis kwam, zat zijn moeder voor het raam over haar naaiwerk gebogen, zijn vader stond beneden in den tuin rozen te occuleeren. In een wip



3
was de schooltasch naar binnen gebracht en stond hij naast zijn vader vol aandacht te kijken.
„Mag ik 't ook eens probeeren vader?"
„Als je heel voorzichtig bent, en mijn rozen niet bederft."
Met groote kalmte en onverbeterlijke handigheid had hij het oog van een rose ivoire in den wilden stam gezet.
Zonder een woord te zeggen, de lippen vast op elkaar, reikte hij het occuleermesje weer over, en wilde heengaan, maar zijn vader klopte hem op den schouder en zei: „Dat heb je knap gedaan, ik wist niet dat je 't zoo goed kon, wil je er nog een doen?"
„Neen dank u vader, 't was me juist om deze eene te doen", en om niet meer te hoeven zeggen liep hij verder, dieper den tuin in, langs de mooie bloembedden, met zoo groote zorg en liefde door zijn vader onderhouden.
De blauwe bosch-anemonen en scillas waren reeds uitgebloeid. Hier en daar nog een enkele crocus, maar een groot veld tulpen in alle kleuren schitterde in middagzon.
Hij ging op 't gras zitten naast het tulpenveld, om ze beter te zien. Vooral één donkerroode vond hij zoo prachtig.
Terwijl hij droomend naar de bloemen zag, vloog een citroenvlinder op zijn schouder, en van zijn schouder op de donkerroode tulpenkelk, zat daar lang met trillende vleugels, en hij dacht: „hij vond die donkerroode ook zoo mooi."
Weer voelde hij die wondere blijheid, nog sterker misschien dan bij het zingen van den leeuwerik.



4
Toen zijn moeder, als altijd 's avonds aan zijn bedje kwam, moest hij haar voor 't eerst wegzenden, was er voor 't eerst iets dat hij haar niet zeggen kon.
Hij moest alléén bidden vandaag. Zij zag hem aan, streek zacht over de blonde krullen en zei: „ 't Is toch alles goed, mijn jongen?"
„O ja moeder, zoo goed als nooit te voren."
Daarop ging ze; en hij rechtop in zijn bedje:
,,'t Was zoo heerlijk vandaag!
Mag er dikwijls zoo iets gebeuren als van den leeuwerik en den vlinder.
Laat vooral de roos niet dood gaan, u weet wel waarom, en als 't kan, laat 't morgen niet zoo erg op school zijn als vandaag."
Van af dien dag bestonden er heel lang twee werelden voor Axel, de eene waarin hij dat heerlijke hebben mocht wat hij zelf niet begreep, de andere waarin hij doen moest alsof dat heerlijke niet bestond.
II.
Een eind achter het huis lag „Töien", de groote Botanische tuin van Christiania, van ouds een hoeve, voor dat doel aan de universiteit geschonken.
Midden in den tuin onder groote kastanjeboomen lag het huis van den „Gartner", die het oppertoezicht had, en de ziel van alles was.
De ernstige man met den Panama-hoed, altijd met een bloem in 't knoopsgat en een blad van 't een of



5
ander zeldzaam plantje in de hand, was Axel's groote vriend.
Hij ging uit en in bij hem als bij zijn vader, en bracht het grootste gedeelte van zijn vrijen tijd met en bij hem door. Alles wat in verband stond met Töien had voor Axel een niet te beschrijven bekorino-.
Daar was 't altijd Zondag. Zoodra had hij niet het groote ijzeren hek achter zich gesloten of hij voelde zich ver weg van alles wat hem pijn deed. Op een draf liep hij 't eind grindweg tot bij 't huis en ging de voordeur binnen, die zomers altijd open stond, evenals alle ramen en tuindeuren. Hoe goed kende hij de geel geschilderde vestibule met de groene planten en de groote kasten vol rariteiten en opgezette voo-els.
En 't kantoor met de lange tafel in 't midden, vol boeken en plaatwerken, het kleine tafeltje met de microscoop, de schrijftafel waarop altijd versche bloemen stonden. Dit alles was uit sprookjesland voor Axel, niet het minst de zwijgzame bewoner zelf, die altijd iets voor hem te doen had, altijd geduldig naar hem luisterde, soms urenlang met hem bezig was om vazen te maken van roode rhabarberbloemstelen, of mandjes en doosjes van noten en kastanjes.
Kort na den leeuwerikdag, 't was een mooie zomeravond, kwam Axel op Töien en zocht zijn vriend te vergeefs op 't kantoor. Hij liep den geheelen tuin door en ja, eindelijk daar zat hij onder den grooten lindeboom. Sliep hij?
Heel zachtjes kwam Axel naderbij. Op zijn knieën



6
lag een open brief. Hij hield de handen voor de oogen, en door de vingers druppelden tranen op 't papier.
Axel had nog nooit een man zien schreien.
Zijn eerste ingeving was zachtjes om te keeren en onopgemerkt te verdwijnen, maar toen hij weer omzag en intuïtief begreep dat zijn eenzame vriend hem nu juist noodig had, knielde hij naast hem en vleide zijn hoofd zacht tegen hem aan.
„Axel, mijn jongen."
Snikkend sloeg Axel beide armen om zijn hals.
Lang zaten zij zoo terwijl de avondwind zachte melodieën ruischte boven hun hoofd. Toen zij opstonden lag Christiania als een gouden stad, in avondzon, diep beneden.
Berg en fjord gloeiden in wondere kleuren.
Een lijster zong zijn avondlied.
„Is dit smart of geluk?" fluisterde Axel.
„Noem het zooals ge wilt," en de oude man zag hem diep in de oogen^, „voor mij zijn die beiden een, mijn smart is mijn geluk geworden."
Den grooten zegen van dit avonduur heeft Axel eerst veel later begrepen.
III.
Vrij ! vrij! jubelde het in hem. Vandaag zou hij het vurig verlangde bereiken. Vandaag zou Axel student worden. Op 't blonde hoofd de studentenmuts, waarvan de lange zijden kwast



7
op zijn schouder rust, is hij voor 't eerst de hooge steenen trappen van het Universiteitsgebouw opgegaan.
De Septemberzon speelde een lichtpraeludium tusschen de hooge Corinthische zuilengang, en daar, in de aula, stonden geschaard de oudere studenten, en zongen vierstemmig met ontbloote hoofden het Noordsche studentenlied: „Heilig, heilig, heilig er studentens kald."
Achter een der zuilen bleef hij staan, de muts in zijn gevouwen handen.
Ja, zoo moest het zijn, zoo had hij 't zich gedroomd.
Nu hoefde hij niet meer met lange verlangende blikken op te zien naar dien heiligen tempel.
Nu had hij den drempel overschreden, was zelf een der ingewijden.
En 't was hem alsof hij het schoonste bereikt had wat het leven hem ooit kon geven.
„Een dag in uwe voorhoven is beter dan duizend elders," zong het zacht in hem, en met kloppend hart volgde hij de anderen naar het feestgebouw.
Stroomen van blijdschap voelde hij om zich, over zich, toen hij zijn hand gaf en den eed van trouw zwoer aan waarheid en wetenschap.
En als muziek klonken hem des rectors woorden: „Quod bonum, felix, faustumque sit."
Toen hij thuiskwam stond zijn vader bij het hek en stak hem een prachtige rose ivoire in het knoopsgat.
„Van je eigen boom, jongen, ga nu gauw naar moeder, die wacht al zoo lang op je."



8
Met twee sprongen was hij de stoep opgevlogen en was bij haar. Zij nam het blonde hoofd in beide handen, zag hem diep in de oogen en zei:
„Zal je 't nu vinden? Zal je nu tot rust komen?"
Dien avond vertelde hij haar van den leeuwerikdag, van de rose ivoire, en dat deze dag de mooiste van zijn leven was geweest.
IV.
Een heel vroege herfstmorgen in het hooggebergte.
Axel is met zijn oude vriend op een voetwandeling om te botaniseer en.
Zij hebben overnacht op een „Seter", onder Gausta's top in Thelemarken, en zullen nu naar boven om vandaar de zon te zien opgaan.
't Is drie uur.
De dauw ligt dik op het gras en 't is koud, in dit vroege morgenuur, in de hooge bergen.
Grijze wollige mist hangt over de rotsen.
In 't Oosten begint het te schemeren, witte en geele veeren breken door de nachtwolken heen.
Zwijgend, met de botaniseertrommels op den rug, klauteren zij hooger en hooger.
Telkens denken zij dat ze er zijn, maar dan stijgt weer een nienwe top uit de wolken omhoog.
Eindelijk nog de moeilijkste passage.
Een ontzettend diep aan beide zijden van den rotskant, waarop zij gaan.



9
Nog even, en zij zijn op den hoogsten top met heel de wereld aan hunne voeten.
De wit en geele veeren worden oranje, eindelijk bloedrood, de mistwolken verdeelen zich en leggen zich in vlokken neer, als gekaarde wol.
Daar stijgt de zon!
„En God sprak het worde licht en het werd licht."
Hoog op den bergtop in het stralende nieuwgeboren licht zien zij beneden de aarde zich afronden naar alle kanten, en de wolken zich daar omheen leggen als een donzen krans.
En 't is hen als werden die donzen wolken tot vleugels, die dragen het wereldrond.
Zij, hoog boven dit alles, en Axel fluistert:
„Durch die schwebende Welt flieg' ich des Windes Flug
Bis am Strande
Ihrer Wogen ich lande, Anker werf, wo kein Hauch mehr weht Und der Markstein der Schöpfung steht. Steh! du segelst umsonst — vor dir Unendüchkeit! Steh! du segelst umsonst — Pilger, auch hinter mir!
Senke nieder,
Adlergedank! dein Gefieder! Kühne Seglerin, Fantasie Wirf ein muthloses Anker hie."
„Komen hier niet al je vragen tot rust, Axel?" vraagt zijn vriend.
„Tot rust misschien, maar beantwoord zullen zij ook hier niet worden."



IO
„Is het dan noodig om alle vragen beantwoord te krijgen? Is 't niet heerlijk die oneindigheid, dat groote raadselachtig Diep?
Een Eeuwigheid niet lang genoeg om alles te leeren begrijpen; te leven, strijdend, zoekend, vragend, biddend, altijd meer ontvangend uit een onuitputtelijke bron.
Is dat niet genoeg?
Het heilige menschenleven ligt voor je, omsluierd nog, maar als je trouw de waarheid volgt, staan je wonderen te wachten Axel, heerlijker wonderen, dan je ooit hebt gedroomd."
„De waarheid ja, maar wat is waarheid?
Als ik de waarheid kende, ik zou haar volgen tot aan het einde der wereld!"
„Je zult de waarheid nooit in dogma's vinden, ook niet waar je die nu zoekt, in de dogma's van Hack el, Vogt en Büchner.
Er is een oud bijbelwoord:
„De waarheid zal U vrij maken."
De waarheid maakt vrij, dogma's binden.
Weet je nog toen je student werd, hoe 't in je jubelde vrij te worden?
En nu geketend weer door nieuwe banden, terwijl de ouden nauw verbroken zijn. Ik zal je hier vertellen hoe 't mij ging, hoe ik vrij werd. Toen het heel stil in me was geworden, na een groot diep leed, toen al die schuimende klotsende golven tot rust waren gebracht, toen zag ik de eerste stralen van Gods groote licht.
Toen werd het stiller en stiller in me, en mijn ziel



11
werd als een open bloemenkelk voor Gods zon. Toen werd ik vrij!
En nu is 't leven mij zoo lief en de aarde mij zoo schoon en het groote goddelijke mysterie mij zoo heilig en goed."
Nog altijd staarde Axel in het vreedzaam morgenlicht en 't begon te schemeren in zijn jonge ziel, en met dezelfde - vastberadenheid waarmede hij eens de roos geocculeerd had in zijn vaders tuin, zei hij: „Ja, met Gods hulp, ja, de waarheid volgen."
V.
Hij was gekomen naar een ver land over zee.
Zij waren uitgegaan en zaten tegen een grasheuvel, in de schaduw van een grooten beuk, hij en zij.
Een wijd grasveld vóór hen, bezaaid met madelieven, de duizende gouden hartjes open voor de warme zon.
Hij bracht haar madelieven, handenvol.
Zij maakte er lange kransen van en legde er een om zijn groote ronde hoed.
„Dat staat je mooi," zei ze, en hij: „maar jou nog mooier", en hij legde een krans op haar hoofd, en een om haar hals en zij lachten, zij blije kinderen.
Hij vertelde van bergen en meeren, van stille donkere bosschen, van lichte zomernachten.
Hij vertelde en zij luisterde, zij vroeg en hij antwoordde, zij tsjilpten als vogels tsjilpen in April.



12
En eindelijk vroeg ze: „En je hebt God wel heel lief, niet waar?"
„Ja zoo héél lief," en blij verwonderd, „maar hoe kan jij dat weten?"
„Ik zie het aan je als je bloemen plukt, ik voelde het gisteren toen je naar de sterren zag. 't Zijn je alles boden van Hem nietwaar? Ik voel 't ook zoo, o ik adem God nu, dezen heerlijken zomermorgen."
Hij zag haar aan met de mooie zachte oogen, als zag hij binnen in haar ziel, en zei:
„Hij is wel héél dicht bij ons nu."
VI.
Hij moest terug naar zijn land, naar zijn werk en was weer alleen.
O de droeve verlatenheid.
't Zooeven ontdekte, het nauwelijks gevondene verdwenen weer, voor altijd misschien.
Tusschen hen die groote oneindige zee.
En of 't helpen zou, ging hij aan 't zeestrand en lag uren waar de golven sloegen tegen de harde rotsen.
Ook zij had aan den verren overkant een plekje aan de zeer waar zij met haar boeken heenging wel dagen lang.
Daar zou zij de golven zenden als zóó vele groeten en de wind, de zeewind zou haar bode zijn.
Daarom was elk golfje hem de door haar gezondene,



13
en als de wind ruischte door het groene helm, meende hij haar stem te hooren. Maar dan weer de droeve verlatenheid, de groote eenzaamheid aan de wijde wijde zee, en het groote onstilbare verlangen.
Hij strekte zijn armen naar den verren onbereikbaren overkant, hij schreide zijn oogen moe.
En tusschen hen altijd die groote oneindige zee.
En nog nooit kan hij de zee zien of den zeewind door zijn haren voelen gaan, of hij voelt weer dat nameloos verlangen, dat nameloos wee.
VII.
u Na langen droeven winter de lichte Mei!
Na droef geween, het jubelend hoogtijd vieren.
Op een veld van witte tulpen knielen zij.
De vrome priester met de witte haren legt hunne handen saam.
Zij twee geknield, zij twee alleen met hunne liefde en hun God.
Jubelend stijgen de orgeltoonen door het stille godshuis, de wonneklanken van Lohengrin's „Vorspiel", waar alle leed en alle tijd-gedachten versmelten in één eenig eeuwigheidsmoment, één stijgend alles vereffenend juichen.
Zij twee geknield op 't witte tulpenveld, twee zielenkelken openbloeiend in Gods licht.



14
VIII.
Voor de groote poort van Akershus-vesting buiten Christiania staan ze even stil, Axel en zijn jonge vrouw, en zien uit over de blauwe fjord.
Zij draagt een mand met rozen.
De twee schildwachten kennen hen, en laten hen door.
Zij gaan voorbij aan de twee geladen kanonnen, die op de gevangenispoort gericht staan.
De portier opent het ijzeren hek en door de portierskamer komen zij op de groote binnenplaats waar eenige dwangarbeiders in de grijze kleeren bezig zijn met steenen te kloppen.
Zij knikken over en weer, Axel en de gevangenen, zij kennen elkaar en met lange blikken zien de laatsten hen na.
„Zeker weer naar No. 15, arme drommel, hij heeft 't nog vrij wat erger dan wij."
Hol klinkt de schel door de groote gang, de cipier opent de deur en rijkt hen een sleutel over.
Zij gaan de ijzeren trappen op; eindelijk weer een gang met kleine ijzeren deuren.
In een dezer steekt Axel de sleutel, het knarsende slot springt open en zij gaan binnen.
Een dier halfdonkere cellen met de vier naakte wanden, een klein getralied raampje hoog boven.
In de cel een tafel, een stoel en een bed.
Met de eene elleboog op de tafel rustend, zit de gevangene met gebogen hoofd voor zich uit te staren.



15
Geen straal van hoop over het strak-sombere gezicht, geen woord over de saamgeknepen lippen.
Als Axel op hem toe gaat en hem beide handen toesteekt, schrikt hij op.
„Ben jij 't? Ik dacht dat het de cipier was, dan doe ik altijd net of ik slaap."
„Kijk Jacob, vandaag heb ik haar meegebracht, zij weet alles van je en voelt voor je net als ik, mogen we samen een beetje bij je zitten?"
Jacob wil zijn stoel geven maar^zij hebben al een plaatsje gevonden op den rand van het bed, en zij heeft de mand met bloemen voor hem op tafel gezet.
„Bloemen passen hier niet, passen niet bij Jacob.
Als de cipier ze ziet, mag je misschien nooit terug komen, dan heb ik niets meer."
„Dat is in orde Jacob, zij heeft 't gedaan gekregen, zij is zelf naar de heeren toegegaan, je möogt bloemen hebben zooveel ge wilt.
Is 't nu goed, mogen ze nu bij je blijven?"
De mondhoeken trillen en hij streelt de zachte bloemen.
„Die mooie witte is van mijn boom, waar ik je van verteld heb, Jacob, je weet wel."
Woorden heeft Jacob niet, maar zijn vochtige oogen zeggen meer.
Als ze een poosje gezeten hebben komt Jacob naar het bed en haalt onder zijn kussen een bijbel te voorschijn.
„Kijk," en hij wijst met de vinger, „lees dat."
En Axel leest: „Hij heeft mij gezonden om te verbinden de gebrokenen van hart, om den gevangenen



i6
vrijheid uit te roepen, en den gebondenen opening der gevangenis."
„Toen je me dat boek gaf verleden, wou ik er niet in lezen, 't zou maar pijn doen, dacht ik. Net als de rozen straks, je moet eerst weer wennen, begrijp je? We worden hier hard, hard als de steenen die we kloppen. Vooral niet denken aan het zachte, milde, dat schrijnt te veel, dat voel je wel.
Maar toen je weg was, kon ik 't toch niet laten, en nu gisteren vond ik die woorden. Ik sloeg het boek dicht, en legde het weg.
Het was leugen wat daar stond.
Mijn hart was gebroken en er kwam niemand om te verbinden, ik was gevangen en niemand bracht mij de vrijheid, ik was gebonden, waar was de opening der gevangenis ?
En 't werd harder dan ooit hier binnen.
Maar toen dacht ik aan jou, zag die milde oogen van je, dacht aan alles wat je me verteld had, en ik kon maar niet vergeten, dien morgen, dien vroegen morgen op den bergtop, toen je vrij werd.
En ik zag je weer hier bij me zitten, altijd met datzelfde geduld, en hoe je aan mij, ouden harden gevoelloozen man, al dat mooie geven wou van je reine ziel.
Toen voelde ik: „Dat heeft een ander hem geleerd.
Is het ?
Alles is nog zoo wonderlijk, ik heb dien naam nooit



17
dan vloekende gebruikt. Zou het mogelijk zijn? Kan oude Jacob nog vrij worden, en zijn ziel nog wit als die bloem?"
En 't was Axel als stond hij bij 't hek in zijn vaders tuin.
Een leeuwerik vloog op en zong!
2



HAAR BEKENTENIS.
„Einst, wenn ich als Kind
Wo ein Kreuz erseh'n,
Ich konnt' nicht vorüber,
Ich blieb daran stehn,
Ich wand d'rum ein Waldkraut
Ich betet' dran leis,
Ob's drunten dem Schlafer nicht wohl thut, Wer weiss ?
So einst,.... und noch jetzt, Wo sich Kreuze erhöhn, Auf Stirnen voll Furchen, Ich bleib' daran stehn, Ich wind drum ein Liebs-kraut, Ich bete dran leis,
Ob's drunten dem Herzweh nicht wohl thut, Wer weiss?"
Een Zondag-avond in warmen midden-zomertijd. We komen van een wandeling thuis.
De laatste rose wolkjes verzwevend boven den bergtop, het zachte zoeltje zijgend door bevende berkenblaadjes, door onrustig trillende populieren, alles wachtend op avonddauw, op frissche koelte van naderenden nacht. De dorstige bloemharten ontvangen de druppelende parelen, de slappe stengels, de verzengde grashalmen,



19
de gebogen korenhoofdjes, alles richt zich op weer, in deze lavende verkwikking, in deze onzegbare rust.
In de kamer is ook de loome warmte verjaagd, door de open ramen stroomt de fijne geur van bloeiende kamperfoelie, die het huis omrankt.
Zoo even zijn de zwaluwen ter ruste gegaan.
En zij, bleek en stil naast mij, de oogen gesloten in dankbare tevredenheid.
„Wil je dat van gisteren nog eens spelen?"
En ik speel wat Beethoven zeker aan eene vermoeide en beladene gegeven heeft: het adagio zijner 14de Sonate.
Tranen druppelen door de gesloten wimpers.
De lippen fluisteren: „Dat is rust."
Zij waren den vorigen dag gekomen, hij en zij. We hadden met hen gesproken over de dingen van den dag, van vrienden en bekenden, over boeken en gemeenschappelijke belangen, van allerlei.
Hij spraakzaam en gezellig, sterk en gespierd, weinig uitdrukking in de donkere oogen, die van innigheid niet weten, zijn heele wezen gestempeld met ernst en eerlijkheid, maar aan fijnere zielsaandoeningen vreemd.
Zij, fijn en blond, lente-teer, schelpen-broos; het reine, fijn dooraderde voorhoofd moe, de zachte oogen droef, de mond zonder verwachting, van weemoed vast gesloten.
Den volgenden morgen zitten wij aan het meer, onder de schaduw van een grooten berk.



20
De verre bergen zonverlicht, de grasveldjes, de berkenboschjes der voor ons liggende landen groenend in zomerschijn, het meer rimpelloos.
Ik weet niets zoo troostend als dit plekje in den vroegen morgen.
En 't morgenlicht verblindt niet, de morgenzon verschroeit niet, de morgenweelde is geboren uit avondrust en nacht-vrede, bedroefden kunnen het dragen.
Naast mij een lang bedwongen snik, en ....: „Dit is herinnering van wat mij eens behoorde. Dit alles was mijn eens, de zomer, de bloemen, de morgen. Zij kennen mij niet meer. 't Is zóó lang sinds ik 't alles zag. Jezus zegt: „ziende zullen zij niet zien, hoorende zullen zij niet hooren."
„Ik werd eene dezer. Maar de wind, de toornende wind, de huilende sneeuwstorm, de winter, de lange koude, wreede winter, O God, die verschrikkingen zijn m ij n nu, dit hart is verstijfd als onze stroomen, eeuwige sneeuw over mijn zomerziel.
„Maar dit weet niemand. Zij wanen mij sterk, mij! zwakste der zwakken.
„ O, het ééns alles te mogen zeggen! Nu zou ik 't kunnen. Wil je stil zoo blijven zitten, en alles aanhooren ? 't Zal als een biecht zijn voor Gods aangezicht, want dit is het ergste: deze blindheid voor het verzoenende, die zwakheid, die vertwijfeling voel ik als zonde, als zwarte zonde.
„O ik heb zoo gebeden om kracht, ik heb gesmeekt nachten lang, om weer te mogen zien, maar alleen de



21
Sterken maakt Hij sterker, en den Zienden geeft Hij licht".
Geen tegenspraak ook niet in gedachten mag haar nu ontmoeten.
Roerloos als het blanke meer, moet mijne ziel haar zijn.
Een zucht, een geste zou 't al verstoren.
„Ik had hem zoo lief. Ik had hem meest lief om zijn kracht. O, droomde ik: te groeien, te ontvouwen in die zon • van kracht! Ik zag hem als mijn sterken held, mijn kruis-ridder
Met het hoofd in de hand zat zij lang als starend in verre verte van herinnering.
Toen, langzaam het hoofd schuddend:
„Toch heeft hij met al zijn kracht mij niet kunnen helpen. Niets maakt mij juist zoo hopeloos moe, dan hem zoo sterk te zien, waar ik niet verder kan.
.... Zijn kracht heeft mij gebroken, zijn kracht en de ontoegankelijke steile rotsen die ons huis omgeven, de onstuimige woeste wateren, stroomend, jagend, daarheen waar ik niet komen kan. Zijn kracht en de bewoners van ons dal, hard als de rotsen, koud en meedoogenloos, geen medelijden kennend, geen zwakheid duldend. Die bergen zijn mij tot muren, de dalen tot afgronden geworden, heel die sombere natuur is mij eene ontzetting, een beeld slechts van vernietigende kracht. Ik heb er mijn hart op gebroken "
Na deze uitgesnikte woorden liet zij 't hoofd vermoeid tegen me aanleunen en ik schreide met haar mee.
Eindelijk: „Ik was toch eens zoo gelukkig en....



22
ik heb hem toch altijd nog zoo lief. 't Is nu veertien jaar geleden, sinds hij mij in dat houten huisje, onder hoog en bergtop bracht.
„Veertien korte zomers, veertien koude, lange winters heb ik daar gestreden, vergeefs gestreden.
„Heb je wel eens tegen den stroom geroeid?
„Ken je 't wanhopende gevoel, te roeien, te roeien met inspanning van alle krachten en toch niet vooruit te komen?"
En als ik in die omfloersde oogen zie, voel ik weer de diepte van rampzaligheid van dien armen „Passeur d'eau", die geroeid had „a contre flot, et n'avait pas quitté le bord."
Je antwoord me niet; wat zou jij in mijn plaats hebben gedaan?"
„Ik zou, geloof ik, niet juist geroeid hebben terwijl de stroom 't sterkst was, maar als 't moest, en ik niet verder kwam, dan . . . ."
„Dan?"
„Zou ik mijn riem hebben overgelegd in een sterkere hand."
„Je vindt dus het leven niet moeilijk? Waar jij niet kan, kan altijd die sterkere?"
„Je moet mij niet rekenen, ik heb nooit anders dan geluk gekend, het leven is mij zoo wonder-mild geweest, ik mag niet meespreken waar de wateren zoo hoog gestegen zijn."
„O toch, er zijn ook niet velen die geluk kunnen dragen, ik had 't eens, 't is mij ontglipt. Soms kan



23
't alles op eens weer opbloeien, kan ik 't zien zooals ik 't zag dien eersten tijd. Wij kwamen in Mei, alle bergen vol trossende vogelkers, en later de geurende rozen. Hoe de lijsters zongen in de berken, en de krekels in 't gras. Die oogenblikken zijn mij als openbaringen, als mocht ik even weer Gods vriendelijkheid zien. Maar zij blijven met langere en langere tusschenpoozen weg; nu komen zij bijna nooit meer.
„En als -de vogelkers bloeit en de rozen geuren, is het verlangen het grootst, stil te mogen rusten onder de groene zoden."
Er voer een ritseling door de berkentakken boven onze hoofden.
Alles aan mij trilde van aandoening en medegevoel. Ik nam haar kleine, koude hand zacht in de mijne, terwijl ik in het verre, oneindig zachte hemelblauw de mij zoo lief geworden woorden las:
„Give it an understanding, but no tongue".
„We hadden een eenig kindje, een teer fijn kindje, een kleine engel met groote blauwe oogen en ravenzwarte krullen. Die zachte bloemenoogen, dat ranke lichaampje, die armpjes om mijn hals, die krullen aan mijn wang, een zaligheid te groot voor woorden, een innigheid te diep voor mededeeling
„Ik had een onverklaarbare angst ons jongetje te verliezen. Die angst vervolgde mij als een idee fixe, waar ik ging, wat ik deed of dacht. Eens waagde ik mijn man daarvan te spreken.



24
„„Die angst, kind, is niets dan ongeloof zei hij.
„ „Ja ik weet, maar.... zie je 't niet zelf hoe heel anders hij is dan andere kinderen, zie je niet dat hij 't harde, het leven nooit zal kunnen dragen?"
„O om één woord van begrijpen toen. Had ik hem maar één oogenblik minder moedig gezien. Een weifeling in zijn stem, een zoeken naar woorden, een ontwijkend antwoord.... ik was nog eene andere geweest, ter wille van hem had ik mij toen nog sterk kunnen strijden.
„Maar vast en zeker, als gold het iets buiten hem: „En als God hem nam. Je weet toch kind, God heeft het recht hem van ons te nemen, wanneer hij wil".
„ Waren het andere woorden geweest, maar deze, mij snijdend door mijn ziel: God — God van liefde, die zich zou laten voorstaan op zijn recht!....
„Mijn rest aan kracht was nu gebroken. Zieker en zieker werd mijn ziel. Mijn angst steeg hooger dan de bergen. O altijd sterk te moeten schijnen, moed te huichelen, tranen te verbergen!
„Ons huis ligt aan den inham van een fjord.
„Niet ver van het land ligt een klein begroeid eilandje, 's Zomers hadden wij daar onze wereld, mijn jongetje en ik. Daar liep hij met de bloote voetjes in de golven, daar hadden we ons bloementuintje, ons rozenprieel, onze mosbank en houten vogelnestjes in de berken.
„Het was een Augustus-namiddag.
„Hij had zich moe gespeeld en lag naast me op de mosbank te slapen, mijn cape over hem heen.



25
„Toen hij de oogen opsloeg: „O zoo mooi gedroomd, moedertje".
„„Wat heb je dan gedroomd?"
„„Dat 't nooit meer winter zal worden, dat de bloemen niet zullen doodgaan als verleden jaar. De zon zal niet wegkruipen achter de bergen, en wij tweetjes altijd spelen hier. Ik was zoo blij, ik klapte in m'n handjes, maar toen ging jij huilen, moedertje. Maar dat zou jij niet als 't altijd zomer bleef — wel?"
„„Neen lieveling, dat denk ik ook niet", en ik streek zijn mooie krullen glad
„Maar 't werd winter. O! zoo'n koude winter, en als alle andere bloemen is hij heengegaan.
„Mijn man was op reis. Ik durfde hem niet te vragen om te blijven, ofschoon ik voelde en wist, dat 't niet lang meer zijn kon.
„O die koude donkere nacht! De storm loeide om ons huis. De dokter was zoo even heengegaan, 't Kon nog eenige weken duren, maar hij kon ook in eens weg zijn, ik moest er elk oogen blik op voorbereid zijn, en hij raadde mij aan morgen te schrijven. Ik ging even naar beneden, ik had nacht aan nacht gewaakt, ik was zoo doodmoe — ik kon niet meer.
„In de eetkamer opende ik 't raam en snikte het uit in den nacht: „O mijn God, als ge Liefde zijt, behoudt mij mijn kind!"
„Achter mij een stem kouder dan ijs mij beroerend:
„„Foei mevrouw, hoe zondig dat arme schaap te willen tegenhouden, dat reeds op weg naar den hemel is."



26
„Als lamgeslagen ging ik weer naar boven. Hier lag mijn zachte kind, hier was 't goed. Uren lang zat ik naast zijn bedje. Hij sliep zoo rustig — ik hoopte weer.
„Tegen den morgen zei hij: „Moedertje, wil je mij in je armen houden ? Nu komt de engel gauw — misschien neemt hij ons dan beiden mee."
„Ik nam hem voorzichtig in de wollen deken op mijn schoot, zijn hoofdje vast tegen mij aangedrukt.
„„Is 't nu avond moedertje?"
„„Neen, lieveling, morgen."
„„Maar 't past toch wel."
„„Wat past wel?"
„„Dat Duitsche liedje dat we op 't eilandje zongen als de zon onder ging; weet je 't nog?" „„O ja." ^
„„Wil je 't zingen moedertje?" „ „Ja lieveling." En ik begon :
„Müde bin ich, geh zur Ruh Schliesze beide Auglein zu"
„Maar toen kon ik niet verder, 't was me zoo al te zwaar.
„„Ben je 't vergeten moedertje? Huil je moedertje?"
„Hij probeerde nog met zijn handje mij te streelen, maar 't viel slap weer neer.
„Zijn lipjes bewogen, hij wilde 't zelf zingen, maar schudde 't hoofdje: „Ik kan niet zingen moedertje, ik zal 't zeggen."



27
„Hij vouwde de handjes en:
„Hab ich Unrecht heut gethan Sieh es lieber Gott nicht an"
„„Nu, 't laatste nog, voor jou:
„Kranke Herzen sende Ruh, Nasse Augen schliesse zu; Alle Menschen grosz und klein Sollen dir befohlen sein."
„„Nu is alles goed.... toch, nog iets."
„„Wat, lieveling?"
„„Vader!"
„Hij drukte zijn wang tegen mijn wang, en fluisterde: „„Als 't weer zomer wordt, neem hem dan mee naar
ons eilandje, wijs hem onze bloemen en leer hem ons
liedje. Wil je moedertje?" „Ja lieveling".
„„Leg me nu neer in mijn bedje, ik ben zoo moe. Nu komt. . . ."
„Toen sloot hij zijn oogjes.
„Twee uur lag ik geknield voor zijn bedje te luisteren, te luisteren. Ik wist niet of hij sliep, of. . . .
„Toen opende hij nog eens bei' die lieve oogen, lachte tegen me, en sloot ze weer. De engel was gekomen. . .
„ Ik kan niet spreken over de dagen die volgden, het
thuiskomen van mijn man
de sneeuw, de koude sneeuw over het grafje van mijn



28
kind, en
hoe ik de winters heb doorworsteld
God weet het.
Dat je zoo luisteren wou!
„Eéns iemand die luisterde en niet verweet!
„Wat zou ik verwijten?"
„Mijn ongeloof, mijn zwakheid en... . wat ik nu eerst weet, terwijl ik 't alles vertel, mijn hardheid tegenover mijn man. Is hij hard geweest voor mij, ik ook voor hem. Hij heeft mijn zachtste bloemen nooit gezien. Ik heb ze angstig verborgen, die hem toch toebehoorden. Dat meende mijn kleine engel met die laatste woorden. O ik heb wel groote, groote schuld."
En de zon smolt de sneeuw die zich over haar zomerziel gelegd had.
Geen eeuwige sneeuw, neen, voorjaarssneeuw die smeltend nieuwe bloemen lokt.
„Onze rozen bloeien op het kleine graf en mijn kranke hart heeft rust gevonden", schreef zij mij onlangs.



MICHEL ANGELO ALS DICHTER.
„II en est de la valeur des hommes comme de celle des diamants, qui a une certaine mesure de grosseur, de pureté, de perfection, ont un prix fixe et marqué, mais qui, par dela cette mesure, restent sans prix et ne trouvent point d'acheteurs."
Chamfort.
Michel Angelo als schilder, is niettegenstaande zijn bovenmenschelijke maten, door enkelen begrepen, door de velen gewaardeerd, maar waar het gaat om zijn diepste diep, om de bovenmenschelijke pijn en extase die hij in zijn gedichten heeft neergelegd,... daar zijn de „acheteurs" zeldzaam.
Ik meen te begrijpen hoe dat komt. De maten van Michel Angelo waren groot. Men vergeeft hem dat, als beeldhouwer en schilder, ja meer nog, men bewondert er hem om, men spreekt van den bovenmenschelijken kunstenaar. Maar de mensch Michel Angelo, de schepper van die kunstwerken mag niet mateloos zijn. Dat is hij ook niet. Michel Angelo was niet mateloos, gemeten volgens zijn eigen maatstaf. Hij was „outre-mesure" (buiten-maat) zooals de Franschen beter zeggen.
Neen, de maat der menschen was niet zijn maat.



3°
Daarom was hij een der Eenzamen.
Ik weet niemand na Jezus in Gethsemané, die zóó eenzaam is geweest als Michel Angelo. In het museum van het Capitool hangt het schilderij, dat Marcello Venusti van hem gemaakt heeft. Nooit zag ik grooter lijden en dieper nood in eenig menschengezicht geschreven, dan in die trekken van Michel Angelo. De lijnen schijnen er in gekerfd, en de oogen, reine, hulpelooze oogen van een kind zien u smeekend aan, als vroeg hij om verlost te worden uit den kerker, zijn arm, door smart verwrongen lichaam.
Al-Liefde had hem geraakt. Gods vuur had hem de lippen 'beroerd, dat hij immer zingen moest van gloed en pijn. Hij brandde in gloed dien niemand en niets meer blusschen kon, en de verzengde vleugelen waren Gods zegel, het merk waarmede hij gemerkt was. Michel Angelo gebruikt in zijn gedichten, telkens weer het beeld van den goddelijken vogel Phoenix, die in den vuurdoop wedergeboren, zelf lichtend naar de zon vliegt, diep schouwende in haar gloed. Die goddelijke vogel is Michel Angelo's eigen ziel.
Hulpeloos staat hij tegenover die vuur-macht, „die meer in hem vermag dan hij zelf."
„O piu di me potessi, che poss'io? O Dio, o Dio, o Dio!". . . .
En verder:
„Che poss'io piu? Che debb'io? Nel tuo regnio Non ai tu lucto el tempo mio passato,



3i
Che de miei anni un ora non m'e tocha. (Wat vermag ik meer? Wat ben ik u (Liefde) schuldig? Hebt gij niet heerschappij gevoerd over heel mijn verleden, Zóó, dat niet een uur aan mij zelf heeft toebehoord.)
En hij vraagt:
„Chi è quel che per forza a te mi mena?
Oilme, Oilme, Oilme!" (Wie is degene die met macht naar u mij leidt?
Wee mij, wee mij, wee mij)
r
En hij hoort 't antwoord, in het nachtediep:
„/ son colui che ne print anni tuoi,
Gli ochi tuoi infer mi volsi al/a beltate,
Che della terra al ciel l'uom' conduce."
(Ik ben degene die van uwe prilste jeugd af aan,
Uwe zwakke oogen richtte naar die schoonheid,
Die van de aarde ten hemel voert.)
Het vuur van den zelf-lichtenden Phoenix, verlichtte de omgeving. Michel Angelo's eigen gloed viel op de door hem aangebeden menschen, en hij dichtte en bezong
de eigen zielepracht, die hij de geliefde vrienden leende
.... Zij begrepen hem niet.
De felle gloed verblindde hen de oogen, dat zij niet zien konden de pracht. Dan zong hij in vertwijfeling:
„Amando: a che son nato?"
(Ik heb lief, waarom ben ik geboren ?)
Dan verteerde hij zich zelf, wanhoopte aan zich zelf en aan de hooge zending, waartoe hij zich geroepen wist.



32
Maar hij leerde aan Al-Liefdes hand, door de vlammen gaan.
Uit nieuwen gloed werd naast nieuwe pijn, nieuwe kracht geboren, en de felste folteringen werden verwerkt tot zuiverste pracht.
, ƒ piango, €ardo, i mi consumo, e'l core Di questo si nutrisce."
(Ik schrei, ik brand, ik verteer mij zelf, en mijn hart, Voedt zich met pijn)
En hij buigt deemoedig het hoofd en schuwt niet meer de scherpe pijlen die zijn arme hart doorboren.
Hij zingt geduldig dat het Liefdes voorrecht is, levenskracht te doen toenemen, al naar mate de smart toeneemt.
Hij hoort de boodschap:
TAnta, anz'ardi, che chi muore
Non a da gire al ciel nel mondo altr ale."
(Heb lief, met al uw hartegloed;
Want hij die sterft hier op aarde, heeft geen andere vleugels, Waarmede hij zich ten hemel op kan heffen.)
Twee menschen hebben hem begrepen. Twee menschen hebben van zijn rijkdommen genomen en genoten.
Twee menschen hebben zijn vermoeid hart rust gegeven.
Tommasso Cavalieri en Vittoria Colonna. De eerste is hem trouw gebleven tot den dood, heeft bij zijn sterfbed gestaan en hem de oogen gesloten.



33
De laatste leerde hij eerst kennen toen hij 63 en zij 46 was, en zij is vóór hem gestorven.
Tommasso Cavalieri!
Wat heeft Michel Angelo hem liefgehad! Wat al parelen heeft hij over hem uitgestrooid!
Als hij zijn naam slechts noemen mocht, was hij reeds gelukkig; in zijn nabijheid „mag heel de wereldloop stil staart \ van hem gescheiden, snikt hij het uit: „Ik kan niet leven, waar zijn ziel niet leeft."
Jaloersche menschen in zijn omgeving, hadden liever gezien dat Hij, de groote meester, zich zelf aanbidden. liet, gaven hem wijzen raad en trachtte hem op velerlei wijze te wonden. Doch zij konden hem, nog zijn vriendschap raken.
Dan spreidde Phoenix de goddelijke vlerken en zong des te luider van het goddelijk licht.
„De kleine geesten', schrijft hij in een zijner brieven, „maken in hun hart een Michel Angelo van dezelfde stof, waarvan hun eigen hart is gemaakt.'''
Zelden heeft iets mij zoo ontroerd, als de gedichten die Michel Angelo aan zijn vriend Tommasso heeft gewijd, de adoratio mystica, die uit ieder woord spreekt. Zij zijn zoo teer, zoo intiem en van zulk een onzegbare schoonheid.
Men voelt zoo duidelijk, zij zijn nooit bedoeld om uitgegeven te worden. Hij heeft zelf niet geweten, hoe schoon ze waren.
Het was hem een uiting voor zijn overvol hart. Als hij 's avonds in zijn eenzame woning terugkeerde, na



34
een langen inspannenden werkdag, was het stille mijmeren met een stuk papier voor zich, zijn manier van rusten, zijn verlossing.
Hij greep naar het eerste het beste papier, dat onder zijn bereik lag. Men heeft die parelen gevonden op vergeelde papieren, op oude brieven, dwars over rekeningen geschreven, of kris, kras over schetsen en teekeningen heen.
Dan liet hij los alles wat daar vast zat en beklemde, hij worstelde met taal en vorm, regel na regel werd veranderd, doorgescheurd, gevijld en op nieuw begonnen, tot hij al wat daar woelde en woedde gekristalliseerd had tot sonnet, canzone of madrigal.
Wij hadden weinig geweten van het fijne, teere zieleleven van den grooten meester, waren die papieren niet gevonden en behouden gebleven.
Wel zouden wij weten van zijn leven en streven, door dé bekende biografieën van zijn tijdgenooten, Vasari en Condivi, maar zij waren er de menschen niet naar, om een dieper psychologisch begrip van Michel Angelo te geven; ook lag dit niet in hun tijd.
Zeker, wij hadden geweten dat Michel Angelo een bizonder ontwikkeld en hoogstaand mensch was, dat hij vertrouwd was met Plato's gedachtenwereld, dat hij als 16-jarig jongeling reeds uit en in ging bij Lorenzo de Medici, om de daar verzamelde kunstsbhatten te bestudeeren,.... dat hij een vurig bewonderaar was van Petrarca en Dante.



35
Wij hadden geweten van al de moeilijkheden met Julius II, „hij die kon en niet wilde. . . .", van al zijn teleurstellingen en zijn dikwijls zoo moeilijke omstandigheden maar wij hadden Michel Angelo niet gekend.
In zijn gedichten komt hij ons zoo nabij; daar lezen wij de woorden, die hij nauwelijks te fluisteren waagde, tegen zijn vrienden. Later, veel later heeft hij ze voorgelezen en gegeven aan Vittoria Colonna, en zij pas heeft de sublieme schoonheid dier sonnetten aan den maker zelf geopenbaard.
Nooit uitgesproken is hij over de wonderbare bekoring die uitgaat van zijn vriend, en wat die oogen, „waarin het zonnevuur is achtergebleven" hem zeggen:
„Hoe dikwijls heeft datgene wat mij uwe blikken zeggen, En wat niet uit te spreken is, in dit leven, Mijne ziel tot God geleid."
En
„ Wat ik verlang, wat ik leer, als ik zie uw dierbaar gelaat, Het kan niet begrepen worden door gewone menschen, Die het begrijpen wil, moet eerst sterven."
Ik zie den grooten meester in zijn stille kamer, ik zie hem schrijven met de van inspannenden arbeid gekromde vingers, ik zie de bevende lippen waarmede hij de woorden fluistert.
En ik hoor den sonoren klank van die uit zijn diepste diep wellende woorden:
CKel vuol saper, convien che prima mora. Die het begrijpen wil, moet eerst sterven).



3&
Hij verdiept er zich in, hoe 't zijn zal om zonder den vriend te leven, wanneer zelfs zijne gedachten, bij tijden, hem niet zullen kunnen bereiken:
„Op 't zelfde oogenblik dat ik zou ophouden aan hem te denken, op V zelfde oogenblik zou ik sterven."
En met volkomen overgave schrijft hij:
„ Uw naam voedt lichaam en ziel en vervult beiden met zulk een oneindige teerheid, dat ik geen pijn meer voel, noch vrees voor den dood. Mijn ziel is in de handen van hem, aan wien ik haar gegeven heb!'
Overdreven ?
Ja, zooals Sophocles, Plato, Dante, Jesajas, Jezus overdreven waren. Gods gezanten zijn overdreven volgens den maatstaf der kleinen, die noch de helle-pijnen, noch de hemel-vreugden van een door God aangeraakt leven kennen. Gods gezanten toch zijn zij, die zich bewust zijn van den God in ons, en bij Gods vlammend licht de mogelijkheden van het waarachtig mensch-zijn in al zijn diepte gepeild hebben, en dit nu op de een of andere wijze verkondigen.
Een Godsgezant en dichter is Michel Angelo, of hij God-vader schildert in de Sixtijnsche kapel, Aurora beeldhouwt voor het Medici-denkmaal, of een sonnet dicht voor zijn vriend.
Altijd is het de schoonheid, de hemelstormende schoonheid van het leven, of het de schoonheid der vreugde of der smart is, en de afgrond-diepe ernst van ons menschelijk bestaan, die hij op de een of andere wijze



37
te duiden tracht. Hoe veel toegankelijker worden ook zijn kunstwerken, als men zijn gedichten kent.
Hoe veel beter begrijpt men zijn „Nacht"', als men weet dat hij met haar, al zijn eigen smart te slapen heeft gelegd.
Zij is in zoo diepe rust verzonken ; ook zijn lijden is nu met haar ter ruste gegaan.
Toen „de nacht" voleindigd was, kreeg Michel Angelo een brief waarin de schoonheid van het kunstwerk geprezen werd: „men houdt den adem in, straks zal zij wakker worden, en spreken gaan", zoo schrijft de bewonderaar.
„O, dat niet," roept Michel Angelo uit, „nu is zij, en al mijn smart tot rust gebracht; wek haar niet." Dit is tot een sonnet geworden:
„Pero non mi de star, deh! parlo basso" (Wek mij niet, ach! spreek zacht.)
O de sidderende, tot barstens toe gespannen snaren van dat bevende hart.
Zijn ziel was in vreugde en smart tot het uiterste gespannen.
Die wonderbare werken van Michel Angelo, zijn uit extases van pijn of verrukking geboren :
. . . Dunche nel mio dolore
Nun fu tristo uom piu mat;
. . . Cosi po' nel diletto,
Non fu ne fie di me nessun piu lieto.



38
(Mijn smart moet daarom ook alles te boven gaan Wat ooit een mensch geleden heeft; Maar als tegenhanger, was en wordt niemand Zoo zalig in zijn vreugde als ik.)
Hij kon zich zelf, in zich zelf niet meer houden, en gaf uit.
Dat is Liefde, het geestelijk zwanger-zijn waarvan Diotima spreekt (xusiv), geven, scheppen, zich openbaren. Hij zegt van zich zelf:
vIo sono il piu inclinato uomo aiïamar, che mai in alcun
tempo nas eere". (Ik ben de meest tot liefde geneigde mensch, die ooit
geboren is.)
Is het niet Michel Angelo de dichter, die zijn smart begraaft in „La Notte", die zijn peinzens-moede ziel uitzegt in „II Crepusculo"?
Als dan in eigen hart weer het morgenrood begint te gloren, schept hij zijn „Aurora"!
O de pracht van die heelende smart, in de lijnen van dat jonge vrouwenlichaam. Zij is nog half onwillig om uit haar droomen gewekt te worden. Nog grijpt zij naar haar sluier, als wilde zij dien liefst weer over het aangezicht trekken, om niet op nieuw te moeten zien en lijden.
Maar de tijd komt dat hij zijn smart beheerscht en verwerkt tot louter kracht; de dag rijst en onder zijn hamer en beitel komt „II Giorno" te voorschijn, de verpersoonlijkte kracht.



39
Het is de gespierde kracht van een Atlas, die heel de wereld op zijn schouders draagt.
En die oogen, zij doorboren hemel en aarde en schuwen niet het felste licht. In een sonnet lezen wij:
„De nacht is tusschentijd, de dag brengt Licht De nacht legt ijs om 't kart, de dag ontvlamt In Liefde, Hemelvuur, Geloof!"
En is het niet als lezen wij één zijner sonnetten als wij zien die wondere Eva, dat jeugdige wezen, zoo juist ontwaakt, zij aan de wereld, de geheele wereld aan haar geschonken.
Zij is zich nog van niets bewust, dan dat zij is. Zij ziet niets dan haar Schepper, die vóór haar staat. Half Op de knieën gezonken, de fijne blonde haren naar achteren golvend, brengt zij de handen omhoog, heft haar gezichtje op, en laat haar vragende oogen stil rusten in God-Vader's warmen blik. Zóó jong, zóó schoon, zóó rein staat zij daar.
Alle levensmogelijkheden sluimeren in die jonge vrouw.
Wat een oneindig ontfermen heeft Michel Angelo uitgegoten over God-Vader, de oerbron van al 't geschapene.
Hij heft de eene hand waarschuwend omhoog, als wilde Hij zeggen: „Het leven waartoe gij geroepen zijt, is moeilijk, mijn kind."
Ja, het is de dichter van La vita del mio amor, die de gedachten-zware pracht der Sixtijnsche kapel geschilderd heeft.



4Q
„Mijn liefde werd door God tot oog geschapen Toen gij door Hem geschapen werd, tot glans.
Als vuur en warmte zijn te zaam gegoten, zoo zijn ook eeuwigheid en schoonheid uit zelfde bron gevloeid.
Gij voert terug mij naar het paradijs Waar op den scheppings-morgen ik u zag."
Er ligt een andere, een nieuwe, ik meen een stillere glans over de gedichten aan Vittoria Colonna gewijd. Romain Roland heeft hun verhouding zoo prachtig geteekend: „Communion passionée de deux ames en Dieu."
De twee groote vriendschappen in Michel Angelo's leven hebben elkaar nooit verduisterd of overvleugeld. Soms leenden zij, altijd verhoogden zij elkanders schoonheid.
Heeft Tommasso hem de vleugelen gegeven zoodat hij zich boven vreugde en smart verheven voelde, Vittoria wist zijn vreugde en smart te duiden, openbaarde hem zelf aan zich zelf en wist zijn ziel zachtkens, zachtkens te leiden, daarheen, waar ook haar hart nieuwe hoop, nieuw leven had gekregen.
Zij mocht zijn ziele-angst tot ziele-vrede keeren. Hij de sterke reus, de in zich zelf gekeerde groote meester, hij liet zich door die zachte, liefdevolle vrouwenhand leiden naar de zeer stille wateren.
Teerder dan hemelblauw, reiner dan maneglans over bergen, was het over en weer geven en nemen van die twee.



4i
Wij bezitten een prachtige overlevering der gewijde samenkomsten van Michel Angelo en Vittoria Colonna in de geschriften van den Portugeeschen schilder, Francisco d'Hollande, die dikwijls met hen samen was, en een stille toehoorder hunner gesprekken mocht zijn.
Zij ontmoetten elkaar Zondags in de kerk San Silvestro op de Monte Cavallo of in den tuin der kerk en bleven dan in gesprekken verdiept, „dicht bij de fontein, onder de schaduw der laurier-struiken, op een steenen bank gezeten, die tegen een mei klimop bekleeden muur stond."
Een aldus bewaard gesprek is zoo teekenénd voor hoe Vittoria den grooten meester wist te troosten.
Hij had haar over zijn groote eenzaamheid gesproken, over de smart van het onbegrepen zijn, ook door hen die toch zijn kunstwerken bewonderden. Was dan de mensch Michel Angelo minder dan de kunstenaar?
En zij antwoordt: „Degenen die Michel Angelo waarlijk kennen, stellen den mensch Michel Angelo hooger dan zijn werken. Degenen die hem niet persoonlijk kennen, vereeren het zwakste gedeelte van den meester, de werken zijner handen."
Had zij betere woorden kunnen kiezen om hem te overtuigen van zijn eigen innerlijke kracht! Die reuzenwerken beroemd en geroemd om hun ongeëvenaarde kracht, die noemt zij met aanbiddelijk fijnen tact, het „zwakste gedeelte" van Michel Angelo.
Dichterwoorden, opgevangen uit Michel Angelo's eigen mond, heeft Francisco voor onsbewaard, uit die gesprekken.



42
Michel Angelo is in vuur geraakt over kunst.
„Echte kunst nadert God zelf, is éénr met Hem. Zij ts slechts een cofie van Zijn volmaaktheden, een schaduw van Zijn palet, Zijn muziek, Zijn melodie.
Daarom is het niet genoeg dat de kunstenaar een groot, knap meester is.
Zijn leven moet rein en heilig zijn, opdat de Heilige Geest zijn gedachten beheerschen kan.
In het voorjaar van hun beider vriendschap verschenen Vittoria's „Geestelijke Sonnetten". Zij zond ze alle aan haar vriend. Hij zond als antwoord de zijne terug. Als spattende vonken zoo gingen de sonnetten over en weer. '
Nooit werd Vittoria verschrikt door zijn gloed, door Michel Angelo's vlammende woorden.
„O maak mijn gansche lichaam nu tot oog Dat niets mij blijve, wat u niet geniet?'
„ Wat moet uit mij nu worden} Wie moet mijn
Gids, mijn begeleider zijn naar u? In uw nabijheid
Ga ik op in vlammen, en ach bij 't afscheid doodt gij mij,
„0 oogen, nooit genoeg aanschouwd Eeuwig blijft naar u het heimwee".
Nooit heeft zij niet een afwerend gebaar zijn hart gewond.



43
Zij was rein genoeg om al die pracht te aanvaarden. Zij bewaarde als Maria de woorden in haar hart, en plantte teer en vol begrijpen zijn roode passiebloemen tusschen haar witte rozen in.
Zij is hem „spiegel", „oerbeeld?'; „een God spreekt door haar mond."
„ Van alle hoogste sterren Daalt hel een glans terneer Die tot zich trekt het heimwee Men noemt dien Liefde hier"
O oogen die als sterren zijn!
Zij werd hem zijne Beatrice, zijne „Jungfrau Sophia", die hem de eeuwige wijsheid leerde.
Het „zwiegesprach" hunner zielen is als de mystieke taal van Böhmes hooglied, in zijn Aurora:
Und die Jungfrau Sophia spricht:
„Ich will dir alle meine Schönheit zeigen und dich mit meiner süszen Liebe und hellem Licht in deinem Feuerleben erfreuen.
Wirke du in meiner Liebe deine Wunder, dazu Gott dich erwecket hat."
Die Seele antwortet:
„O süsze Liebe du hast mir Wasser des ewigen Lebens aus Gottes Brünnlein mitgebracht, und mich in meinem groszen Durste erquicket. In dir kann ich mich erfreuen. Du wandelst mir meine grosze Feuerangst in grosze Freude."



44
Michel Angelo was bij haar, toen zij stierf. Hij is hulpeloos in zijn groote smart. „Te moeten denken", zegt hij, „dat ik haar dood heb gezien en dat ik haar nooit het voorhoofd en het gezicht heb gekust, zooals ik haar hand heb gekust."
Romain Rolland zegt van deze woorden:
„Quelle chaste réserve avait gardé leur grand amour."
„Hij was geheel van zinnen en in langen tijd tot niets in staat," schrijft Condivi.
„Ik heb de vleugels van mijn ziel afgescheurd"
klaagt hij, en hij troost zich zelf al dichtende:
„Mi voleva grandissimo bene"
(Zij wilde mij het grootste goed (geven))
en:
„La terra a piu raccolto si belle membre El ciel si dolce canti."
(De aarde heeft nu ontvangen zoo schoone leden De hemel zoo lieflijke zangen.)
Van groote schoonheid zijn ook de geestelijke sonnetten ; als:
„Vorrei voler, Signior, quel ch'io non voglia." (Ik wilde willen Heer, wat ik niet wil.)
met het prachtige slot:
„En zend het licht, dat ons beloofd is, Aan uwe bruid, mijn ziel, opdat ontvlamd, Mijn hart slechts u, en u alleenlijk voele".
En de sonette:



45
Giunta è gia 7 corso della vita mia,"
(Bereikt reeds op de pelgrimstocht mijns levens,)
waarvan de laatste woorden:
„Beeldhouwen noch schilderen bevredigen meer
De ziel: zij zoekt Gods Liefde slechts,
Die van het kruis, de armen naar ons strekt."
Daarheen, daarheen trekt nu het heimwee.
De goddelijke vogel Phoenix tot stervens toe moede en gewond, spreidt tot 't laatst de verzengde vleugelen om te zoeken de Oer-bron van eigen licht en eigen vuur, tot hij diep schouwende in diens gloed die Liefde vindt, die voor eeuwig alle liefdedorst zal stillen:
„L'amor che muove il sole è Valtre stelle."
Tot slot mogen in Romain Rolland's vertaling twee sonnetten volgen, die wel tot het schoonste behooren, wat ooit in menschenhart is opgekomen:
Sun casto amor, s'una piëta superna.
Si un chaste amour, si une piété supérieure, Si une fortune égale existe entre deux amants, Si le sort cruel qui frappe 1'un frappe aussi 1'autre, Si'un seul esprit, si une seule volonté gouverne deux coeurs, Si une ame en deux corps s'est faite éternelle, Emportant tous les deux au ciel avec les mêmes ailes; Si Pamour, d'un seul coup, de sa fièche dorée, Perce et brüle les entrailles de tous deux a la fois, Si 1'un aime 1'autre, et si aucun ne s'aime soi-même S'ils mettent tous les deux leur plaisir et leur joie a aspirer
a la même fin tous deux,



46
Si mille et mille amours ne seraient pas la centième partie de 1'amour, de la foi qui les lie, un Mouvement de dépit pourra-t-il rompre jamais et dénouer
un tel lien?
Romain Rolland zegt van dit gedicht:
„C'est un des plus beaux chants qu'on ait jamais écrits en 1'honneur de 1'amitié parfaite".
Veggio co be' vosir'ochi un dolce lume.
Avec vos beaux yeux je vois une douce lumière Que je ne peux plus voir avec mes yeux aveuglés, Vos pieds m'aident a porter un fardeau, Que mes pieds perclus ne peuvent plus soutenir. Par votre esprit, au ciel je me sens élevé. En votre volonté est toute ma volonté. Mes penseés se forment dans votre coeur, et mes paroles
dans votre soufflé. Abandonné a moi même, je suis comme la lune, Que Pon ne peut voir au ciel, qu'autant que le soleil 1'éclaire.



OLE BULL.
I.
„Ofschoon geen purper U de schouders kleedde, Een Koning toch!
Jonas Lie.
Het allereerste wat ik in mijn prilste jeugd opving over het wezen van muziek, was niet door muziek zelf, maar door het vertellen van een zachte stem over muziek.
Als mijn moeder vertelde van het spel van Ole Buil dan begreep men, dat zoo iets geweldigs als die heerlijke godsgave, niet iets is dat men leeren kan of beoefenen kan, maar dat het als alle groote en heerlijke dingen, u in den schoot valt, of niet.
„He was anointed music's high-priest from his birth", zegt een dichter van hem. Daarin stemmen de getuigenissen overeen van allen die hem gehoord en gekend hebben, dat hij één dier begenadigden was, die de handen slechts op te houden heeft, om te ontvangen.
Ik ontmoet hier te Bergen velen, die hem gehoord en gekend hebben.
Als men zijn naam slechts noemt, is het alsof men 't teerste en diepste, wat in een menschenziel te wekken is, wakker roept.



48
„De mooiste man onder zijn tijdgenooten, slank en sterk gebouwd, iets grooter dan alle andere menschen. Die slankheid heeft hij bewaard tot 't laatst, terwijl hij de borst van een reus, en armen van staal had."
Zoo schildert hem Jonas Lie.
„Hem te zien was een feest", zegt Björnson, en verder: „Ole Buil was het éérste en grootste feestmoment in het toen zich bewust-wordende Noorsche nationale leven.
„Toen 01e BulI's viool voor keizers en koningen de verborgen schoonheden der Noorsche folk-lore uitzong, die wij beschaamd bij onze kinderherinneringen hadden opgeborgen, voelde het toenmalige geslacht zich op het toppunt van bezieling. Hij gaf ons zelfvertrouwen, het grootste wat ons toen gegeven kon worden.
„Dat is 01e Bull's onsterfelijke eer, dat is zijn gewichtigste levensdaad."
Ja, 01e Buil was „Noor" bij uitnemendheid met al zijn beminnelijke deugden en fouten. Met zijn door niets uit te roeien humor, noemde hij zich zelf „01e Olsen, Norsk Normand fra Norge" of tegenover zijn allerintiemsten „Ole Olsen, viol".
01e Buil werd 5 Februari 1810 te Bergen geboren. Hij was de oudste van tien kinderen, uit een te Bergen zeer geziene familie.
Zijn tweede vrouw, een Amerikaansche, beschrijft zijn eerste muziek-emotie: „ When, in early childhood, playing alone in the meadow, he saw a delicate blue-bell gently



49
moving in the breeze, he fancied he heard the bel! ring, and the grass accompany it with most enrapturing fine voices; he fancied he heard nature sing, and thus music revealed itself or came to his consciousness as something that might be reproduced".
Toen hij zijn oom had hooren vioolspelen, nam hij den ellenstok van zijn moeder en streek er met een ander stuk hout overheen, er zachtjes bij neuriënde. Met een verheerlijkt gezicht vroeg hij of men niet hoorde, hoe mooi 't was als de tweede stem inviel. Toen kreeg hij zijn eerste viooltje. Hij was toen vijf jaar. Hij was in den zevenden hemel, streelde en kuste zijn viool en tot groote verwondering van allen, speelde hij, zonder dat iemand hem iets geleerd had, de melodieën, die hij geoefend had op den ellestok.
Hij werd vroeg naar het gymnasium gezonden, maar de oude rector gaf, tot Ole Bull's groote vreugde, den wijzen raad om geen tijd te verspillen op de schoolbanken, en zich bij zijn leest te houden, zijn viool. Maar naast zijn muzieklessen kreeg hij een gouverneur die hem klaar zou maken voor de universiteit.... want Ole Buil zou theologie studeeren!
In 1823 vertrekt Ole Buil naar Kristiania, nadat hij zijn vader beloofd heeft vooralsnog de viool te laten rusten.
Maar de roep van zijne origineele muBicaliteit was hem reeds vooruit gegaan, en nauwelijks aangekomen, wordt hem gevraagd mee te spelen op een weldadigheidsconcert in den schouwburg, waar de geheele beau monde van Kristiania verzameld is.
4



5o
„Maar ik heb mijn vader beloofd, niet viool te spelen!"
„Als je vader wist dat 't voor een weldadigheidsconcert is, zou 't zeker all right zijn", zeggen zijn kameraden; en Ole Buil speelt.
Kristiania's muzikale wereld is opgetogen. Een der professoren der universiteit haalt hem over, mee te spelen in een quartet bij hem aan huis, en zij spelen tot den lichten morgen.
Den volgenden dag krijgt hij een slecht cijfer voor Latijn. In zijn wanhoop gaat hij naar den musicalen professor. „Wat denkt ge wel" antwoordt de professor, „dat gij deugt als Prest in Finmarken of Lapland? Wij allen hier hebben een geheel andere meening; ge moet naar het buitenland, en zoolang daartoe de middelen ontbreken, stellen we U hier aan als directeur van de „Philharmonie", zoolang onze tegenwoordige directeur ziek is."
Een maand daarna sterft de directeur, en Ole Buil wordt zijn opvolger.
Nu hij die zelfstandige betrekking heeft gekregen, wordt zijn vader langzamerhand verzoend met het denkbeeld dat Ole Buil geen Prest zal worden.
Eenige jaren blijft hij te Kristiania, met uitzondering van een kort verblijf in Duitschland om Spohr te hooren.
Zijn droom is: „Naar Parijs, naar het „Conservatoire", naar Bériot, Baillot en Berlioz, naar de groote opera!"
Concerten gevend te Drontheim en te Bergen, heeft hij eindelijk genoeg verdiend om de reis te ondernemen.



5i
Maar in Parijs vindt hij nog geen geopende deuren. „Le violon Norvégien" vindt geen ingang. Nu volgen moeilijke tijden voor Ole Buil. Een enthousiaste viool-maker, monsieur Lacour, die gewone violen weet te herscheppen, zoodat zij klinken als oude Cremoneesers — door ze met een soort vernis te bestrijken —, ontdekt Ole Buil!
Hij verschaft hem een uitnoodiging op een te geven soirée bij den „Duc de Riario". Daar ontmoet hij ook „le Duc de Montebello", en vele andere toon aangevende Parijzenaars. Men is opgetogen.
Zulk een artist onbekend!? Hij moet aan Chopin worden voorgesteld. Hem moet een goede viool verschaft worden — onmiddellijk!
Een paar dagen daarna is hij in 't bezit van een Santo Serafino.
Hij geeft een groot concert met Chopin, ( Ole Buil is „lancë\
In die dagen vindt Ole Buil zijn Félicie, zijn trouwe levensgezellin tot 1862. Een uittreksel uit een zesentwintigjarige briefwisseling tusschen hen beiden, is door hun zoon Alexander uitgegeven, en bevat vele interessante mededeelingen omtrent zijn avonturen, zijn originaliteit, en zijn triomftochten door Europa en Amerika. Nu is 't Paganini's land, dat hem trekt. Den grooten meester vindt hij toch veel later pas. Hij komt met de prachtigste aanbevelingen van Parijs, naar Milaan en geeft zijn eerste concert in „Teatro della Scala". Maar nu zwijgt zijn viool een half jaar voor het



52
publiek. Hij is niet tevreden over zich zelf. Hij speelt, studeert en werkt onder de beste Italiaansche meesters met allen gloed en ijver die in hem woont.
„In Italië heeft mijn viool leeren zingen", zegt Ole Buil.
Daar ontvlamde ook zijn hartstocht voor oude violen, die hem zijn geheele verdere leven is bijgebleven. Hij nam de kostbaarste Amati's, Stradivario's en Guarnerio's uit elkaar, om het geheim te vinden van hun wonderbaren klank-bodem, ja verbeterde sommige door er nog oudere stukken hout in te zetten. Van Milaan ging 't naar Venetië en vandaar naar Bologna, waar hij den markies di Zampieri, madame Malibran, Bériot, madame Colbran en Rossini ontmoet. Het regent bloemstukken en lauwerkransen en een fakkel-optocht geleidt hem naar huis.
Te Bagni di Lucca, een badplaats bij Lucca, speelt hij voor den groothertog van Toscana, den hertog van Lucca en de Koningin-weduwe van Napels.
Ook Malibran en Bériot zijn daarheen getrokken om weer naar hem te luisteren.
Hij speelt een avond in het paleis van den hertog van Lucca.
De hertog vraagt hem te beginnen.
De Koningin-weduwe van Napels blijft converseeren.
Ole Buil wacht, met den viool onder zijn arm.
De hertog vraagt waarom hij niet begint.
„Ik wil de conversatie niet storen," antwoordt Ole Buil. • „Wie spreekt er dan, ik zie niemand."



53
Ole Buil wijst op de Koningin-weduwe.
Den volgenden morgen wordt hij ontboden bij de Koningin-weduwe en brengt een aller-amusants uurtje met haar door.
Zij vraagt hem of er veel brommende beren (!) in Noorwegen zijn, maar noodigt hem uit om naar Napels te komen.
In Napels wordt hem zijn dierbare Santo-Serafino ontstolen die hij later in Moscou terug vindt.
Nu speelt hij op een nieuwen Amati en in Rome komt hij in 't bezit van een Spadarini van 1662.
Hij keert terug naar Parijs, waar de „Grand Opéra" de deur wijd voor hem opent.
De Parijzenaars zijn verrukt als hij zijn later zoo beroemd geworden „Polacca guerriera" op vier snaren tegelijk speelt.
„No person who has not tried it, can conceive of the extreme difficulty of playing at once, distinct parts on each of the strings. It requires muscles strong as iron, and elastic as india rubber. Paganini had sufficent elasticity but not sufficiënt strength.
„Ole Buil is the only man in the world that ever did it," schrijft zijn vrouw trotsch.
Bovenuit al 't bravo-geroep herkende hij Meyerbeers stem, die hem toeklonk als „een stem uit den hemel."
Met een nieuwen Guarnerio gaat hij nu naar Londen, waar hij Moscheles ontmoet. Daar verdient hij zooveel, dat hij eindelijk aan trouwen durft denken. Den 10den juli !g36 wordt het huwelijk van Ole Bornemann



54
Buil en Félicité Alexandrine Villeminot voltrokken door den bekenden Coquerel, pasteur de 1'église reformée. Met haar keert hij terug naar Engeland, waar hij soms 800 pond sterling per maand verdient.
Zestien maanden trekt hij door Engeland, Schotland en Ierland en geeft in dien tijd niet minder dan 274 concerten. Terugkomende heeft hij zich een heel vermogen gespeeld.
Nu gaat 't over Parijs, waar hij Paganini hoort spelen, naar Duitschland en Rusland. Te Petersburg wordt hij door de keizerlijke familie en den hoogsten adel bekranst en met geschenken overladen.
Na al deze zegetochten keert hij naar Noorwegen terug waar hij als een koning wordt ontvangen en gehuldigd. Tusschen al de feesten door bezoekt Ole Buil zijn ouden leermeester, die stervend ligt op een zolderkamertje. Hij speelt voor hem, en maakt zijn laatste uren licht.
Bergen ontving haar teruggekomen zoon met een warmte en enthousiasme zooals Bergen dat kan.
Dicht bij Bergen bezat de familie Buil sinds jaar en dag een landgoed „Valestrand" geheeten.
Dit komt nu in Ole Bull's bezit en van nu af aan keert hij daar eiken zomer terug om te rusten aan zijn geliefden Fjord, om van daar uit met nieuwe krachten en „Noorsche aspiraties" de wereld te ontroeren en te verjongen
Nadat hij nog een jaar door Europa had getrokken, spelende te Kopenhagen voor Frederik VI, op de kronings-



55
feesten van den toenmaligen koning Wilhelm te Berlijn, voor den koning van Wurtenberg, voor Spohr te Kassei, voor Mozart's „ongenaakbare" weduwe te Linz, samen met Liszt te Londen, aanvaardt Ole Buil zijn eersten tocht, over Amsterdam — „waar hij zelfs de phlegmatische Hollanders in vuur en vlam zet" — naar Amerika.
R,
In November 1843 landde Ole Buil te New York. Daar vindt hij een mededinger in Vieuxtemps, die vóór hem de gemoederen in beweging heeft gebracht, maar die toch spoedig overwonnen is. In December geeft hij 18 concerten, 5 te New York, 5 te Philadelphia, voorts te Baltimore, Washington en Richmond en is in minder dan geen tijd „1'enfant chéri" van Amerika. De Amerikaansche schrijfster Lydia Child wier briefwisseling in 300.000 exemplaren verkocht werd, schrijft over dien eersten tijd: „His reception in New York has exceeded all preceding stars. Hist first audience were beside themselves with delight, and the orchestra threw down their instruments in ecstatic wonder. His music overcame me like a miracle. I feit that my soul was for the first time baptized in music. If ever laughter ran along the chords of musical instrument with a wilder joy, if ever tones quarreled with more delightful dissonance, if ever violin frolicked with more capricious grace than Ole Bull's in that fantastic whirl of melody, I envy the ears that heard it. . . ."



56
In het dagboek van de bekende Margaret Fuller, later aan Ole Buil gezonden, schrijft zij: „Ole Bull's music this evening, plunged me in anguish, and raised me to rapture.
„And how he looked when he played!
„I am extremely happy in him. He is one of my kin .... I feit raised above all care, all pain, all fear, and every taint óf vulgarity was washed out of the world.
„The expressiveness of music no man ever revealed to me like Ole Buil, and therefore in my joy and gratitude, I strive, like a delighted child, to bring all manners of garlands and jewels wherewith to crown his genius". . . .
Twee jaar lang bereist hij Amerika, en „garlands and jewels" worden hem van alle kanten gebracht. In Havana waar hij verrukt is over de tropische pracht, laat hij voor de jubelde menigte zijn viool de Cubaansche volksliedjes zingen. In Boston geeft hij een concert in het „Melodeon" voor 2000 menschen.
De geweldige indruk dien de Niagara op hem maakt verwerkt hij tot een compositie, de absolute eenzaamheid der prairies vertolkt hij in zijn „The solitude of the prairies", eene compositie die hij nu voortaan op bijna ieder concert in Amerika ten beste moet geven, het lievelingsnummer van alle Amerikanen.
Den 3osten October geeft hij zijn afscheidsconcert te New York voor over de 4000 toehoorders.
Als een vermogend man keert hij naar vrouw en kinderen terug, die in zijn afwezigheid te Parijs hebben gewoond.



57
Van daaruit trekt hij door het zuiden van Frankrijk en van Marseille naar Algiers.
In Afrika vinden we Ole Buil met generaal Youssef op de leeuwenjacht!
Terug over Spanje.
Nu zijn het de romantische Spaansche volksliedjes die hem geheel in beslag nemen.
Hij componeert „La Verbena de San Juan". De koningin van Spanje vereert hem een prachtige doekspeld in de vorm van een Verbenabloem, een tros van 140 diamanten.
Nu verlangt hij terug naar Norge waar hij een groot landgoed heeft gekocht en waar hij met vrouw en kinderen gaat wonen.
Maar Ole Buil kan niet lang stil zitten.
Hij gaat werken voor een Noorsch tooneel en een Noorsch orkest in zijn geboortestad Bergen. Hij spaart geen geld en geen krachten. Hij bouwt een schouwburg, engageert tooneelspelers, dirigeert concerten, bewerkt de opinie van het publiek, inspireert de couranten. In Januari 1850 wordt zijn Nationale Schouwburg geopend .... maar hij bereikt niet alles wat hij gehoopt heeft, en zijn droomen gaan verder.
Hij wil een „nieuw Noorwegen" stichten in Amerika, waar hij al zijn idealen kan verwerkelijken.
In 1852 koopt hij in Pensylvanië „Potter County" 125.000 acres groot.
De vele Noren uit het verre Westen stroomen naar Ole Bull's kolonie, een heerlijk land met een goed klimaat,



58
met de prachtigste eiken-, beuken- en dennenbosschen, met de beste communicatie-middelen.
Hier werd een „Nyt Norge" gesticht, „der vrijheid gewijd, tot onafhankelijkheid gedoopt, door de machtige Unie-vlag beschermd"'.
In een zijner brieven schrijft hij aan*zijn broer: „Ik ben bezig met het gouvernement contracten te maken voor het gieten van 10.000 kanonnen voor onze forten.
„ Philadelphia en New York hebben ieder voor 2 millioen geteekend voor twee zijtakken van den spoorweg naar onze kolonie.
„Ik geef bijna iederen dag concerten om meer geld te verdienen." ....
Er wordt gerooid en geploegd, vijf dorpen zijn in aanbouw, huizen, scholen, kerken worden gebouwd en Ole Buil inspireert allen met zijn viool — is aller ongekroonde koning, .... tot — op een gegeven dag de „rechtmatige eigenaar" der gekochte gronden opduikt!
Ole Buil heeft de „125.000 acres" van zwendelaars gekocht, die hoegenaamd geen recht op de gronden hadden.
Nu begint Ole Buil de lange reeks van processen die zijn geld en zijn levensvreugde zouden verteren. Met al de energie die in hem is, blijft hij de processen doorzetten, gaat zelf naar de verst verwijderde bosschen om getuigen te halen — maar het eenige resultaat is dat hij eenige duizende dollars terug krijgt en dat Ole Bull's eer en goede naam onaangetast blijven.
Zijn vijanden doen nu alles om hem moeilijkheden



59
in den weg te leggen; eens hebben zij hem bijna vergiftigd en overal reizen zij hem na om beslag te leggen op zijn kostbare violen, want met stalen energie gaat hij voor den tweeden maal Amerika bereizen om opnieuw geld te verdienen.
Na vijf moeilijke jaren keert hij in zijn vaderland terug met de groote teleurstelling in zijn hart.
Nauwelijks tehuis of hij gaat/ weer werken voor het Noorsche tooneel.
Björnson wordt aangesteld als directeur voor het artistieke gedeelte van den nieuwen schouwburg. Ole Buil het orkest dirigeerend „beneden", Björnson de voorstellingen „boven", .... dat waren tijden voor Bergen!
Te gelijker tijd werkt hij voor een Noorsche Muziekacademie.
Inmiddels heeft hij een eiland gekocht in de nabijheid van Bergen, volgens Ole Buil de mooiste plek van Noorwegen, Lysö (licht-eiland) geheeten.
Men kan het eiland met een stoombootje van Bergen uit bereiken, men kan ook een bergweg rijden tot Lysekloster, het oude landgoed van de familie Nicolaysen, waarop de ruïnes van een oud klooster staan; en zich van daaruit naar het eiland laten roeien.
Daar op het eiland bouwde Ole Buil „het droomslot van zijn jeugd", een groot ruim huis met een Byzantijnschen toren, een hooge muziek-hal met een eigenaardige betimmering vol portieken en zuilen, met twee schouwen waar de houtvuren uit de prachtige bosschen van Lysö hoog opvlamden, als de meester „thuis kwam".



6o
O wat heeft hij verlangd naar dit zijn paradijs, als hij landvluchtig was.
Want een paradijs is Lysö, als ge daar komt een milden voorjaarsdag als de valleien en hellingen vol staan met anemonen en lielietjes van dalen, of een lichte zomernacht als de linea geurt én het fjord schittert door de hooge dennenstammen.
Ole Buil schrijft aan een Amerikaanschen vriend: „I have suffered so much — no one knows how much . . . .
„ How I am longing for Norway, for Lysö!
„If you only knew the beauty of the „clostrum vallis lucida", as it was called in the year 1146, you would pine for it. I have never seen anything that attracts me so mysteriously •, so grand, so sweet, so sad, so joyous! I cannot account for it. . . .
„The views from the mountains make me feel thankful to God, and weep in prayer for all enemies and friends."
Lysö met en zonder Ole Buil, dat waren twee dingen.
's Winters, als de golven van de Lysefjord beukten tegen 't strand, als de stormwind voer door de reuzentakken van de oude dennen, dan lag het eiland „weltvergessen", verlaten en alleen, bewaakt slechts door „Haldor", (knecht en factotum van de familie Buil), die in het schilderachtige huisje woonde, beneden aan de landingsplaats.
Of, in Mei, als de lijsters zongen, en de koekoek riep — dan kwam er leven en beweging op Lysö. Dan kwam „Martha" — die zoo vele jaren als huishoudster den schepter voerde op Lysö, — dan werden de hooge



6i
boogvensters wijd geopend en alles voorbereid op des meesters komst. Dan werd de Noorsche en Amerikaansche vlag geheschen, als het stoombootje de hooge gasten bracht — en Lysö was gewekt. Het stoombootje bracht dan bijna dagelijks nieuwe gasten naar Lysö, want Ole Buil werkte als een magneet.
Musici, dichters en schilders hebben den weg weten te vinden, hebben onder zijn dak gewoond, werden door hem geïnspireerd.
Oude „Martha" leeft nog en ik bezocht haar vandaag in haar kleine woning, haar door de familie Buil verschaft.
De kamer hing vol portretten van den grooten meester, van zijn vrouw en kinderen, van Valestrand en Lysö.
„Han var Sol og JLtv"; zeide oude Martha, „da han döde, var lyset slukket over saa meget, for os andre." (Hij was zon en leven; toen hij stierf is het licht uitgegaan over zooveel, voor ons die achter bleven.)
Maar zij was dankbaar dat zij „zulk een meester" had mogen dienen.
„O, als hij daar stond", zei Martha, „in die muziekhal, — die zoo groot, zoo hoog en hol was, als Ole Buil weg was, — als hij daar stond met zijn viool, dan was de heele hal gevuld."
En zij vertelde van zijn dochtertje Olea, die hij liet had als zijn oogappel, vaders evenbeeld, even voornaam, maar ook even innemend voor allen en „zoo mooi, zoo mooi!"
En zij wees ons het portret van Longfel/ow, dat zij



62
eigenhandig van hem gekregen had, toen hij op Lysö was, in die voor Ole Buil zoo zonnige dagen.
„Ole Buil in zijn muziek-hal", heeft Longfellow aldus beschreven:
„Last the musician, as he stood Illumined bij that fire of wood; Fair-haired, blue-eyed, his aspect blithe, His figure tall and straight and lithe, And every feature of his face Revealing his Norwegian race; A radiance streaming from within, Around his eyes and forehead beamed; The angel with the violin, Painted by Raphael, he seemed. He lived in that ideal world Whose language is not speech, but song;
And ever and anon he bent His head upon his instrument, And seemed to listen, till he caught Confessions of its secret thought....' The joy, the triumph, the lament The exultation and the pain; Then by the magie of his art He soothed the throbbing of its heart And lulled it into peace again."
„Niemand was als hij", en de tranen stonden in de oude oogen, „zoo fijn en teer waar hij lief had, even ridderlijk tegenover een boerenvrouw uit den omtrek, als tegenover een koningin. Nu nog, het is nu 35 jaar



63
sinds hij is heengegaan .... krijg ik iederen 17den Mei een groote bloeiende azalia binnen gebracht in mijn kamer, uit naam van Ole Buil. Hij heeft 't zoo geschreven in zijn nagelaten papieren". En zij herhaalde: „Niemand was als hij."
Dat is dezelfde Ole Buil zooals wij hem vinden onder al de feesten door, op het zolderkamertje, spelende voor den stervenden ouden meester.
Dat is dezelfde Ole Buil die aan zijn moeder schrijft: „Ik heb eene heerlijke Amati gekocht, de tonen zijn zoo rein, zoo smeltend teer, als uw moederhart."
In 1862 sterft Félicie.
In de volgende jaren geeft hij concerten in Duitschland, Polen, Rusland en Denemarken, gevierd en gehuldigd als nooit te voren.
Hij staat op de hoogste hoogte van zijn roem — en hij voelt zich opgewekt en gewaardeerd.
Hij schrijft kinderlijk blij : „Ik heb twee Arabische paarden van Petersburg naar Lysö gezonden, een zwarte Godolfin, de andere goud brons met zwarte manen, Caraguese geheeten.
„Ik heb een prachtige violoncel gekocht, een om van te watertanden, een heerlijke Antonius en Hieronimus Amati -, ook nog een Joseph Guarnerius in Moscou."
Aan zijn zoon schrijft hij: „Ik zend 2000 wilgen van Amsterdam om bij de beek op Lysö te planten — en verbeeld je, ik ben zoo gek geweest om nog een Gaspar da Salo te koopen die nu mijn lieveling is geworden."



64
In November 1867 onderneemt Ole Buil een derde kunstreis naar Amerika, waar hij met het oude enthousiasme ontvangen wordt.
Hij was toen 57 jaar! Hij werkt met den bekenden uitvinder John Ericsson aan de verbetering in de constructie van piano's. Het eerste instrument kost hem 15000 dollars. Hij speelt op het reuzen-concert van het „Peace jubilee" voor 50.000 menschen.
In 1870 gaat hij met den nieuw aangelegden spoorweg naar San Francisco, waar hem op een zijner concerten een gouden kroon wordt aangeboden. In hetzelfde jaar hertrouwt hij met Sarah Thorp een beminnelijke hoogst intelligente vrouw die zijn levensavond vermooid heeft, zijn liefde voor Noorwegen en Lysö deelde, en de jeugd van den adelaar vernieuwd heeft. Zij schonk hem zijn oogappel: Olea.
Toen hij zich inscheepte om weer in April naar Noorwegen te gaan, werd hem aan boord de Noorsche vlag in zijde gebracht, bestrooid met de Amerikaansche sterren.
Voortaan was geen 17de Mei-optocht te Bergen waarin niet Ole Buil vooraan ging met zijn zijden banier.
Nog eens vinden wij hem in Italië waar hij in 1874 te Florence zijn derde gouden kroon ontvangt. In 1876 is hij in Egypte.
Koning Oscar had eens schertsende tegen Ole Buil gezegd: „Als ge eens in Egypte komt, moet ge „Sceterbesög" spelen op de pyramide van Cheops."
Op zijn óósten verjaardag bestijgt de overmoedige



65
Ole Buil de pyramide. Zijn reismakkers moeten geholpen worden om naar boven te komen, maar hij is hen allen vóór en bereikt het eerst het wereld-beroemde plateau.
De Bedouinen volgen met zijn viool.
Zij hadden gehoord dat een koning uit het noorden den kunstenaar bevolen had, op de pyramide te spelen.
Van alle kanten duiken de witte gedaanten op en scharen zich om den meester. Ole Buil richt zich in zijn volle lengte op, drukt de viool tegen zijn kin en ziet naar beneden, rechts het Nijldal, de Nijl als gesmolten zilver door de groene landen, links de oneindige woestijn en de Lybische bergen — en vóór hem Caïro in zon gebaad, met de koepels, minaretten en palmen.
Ole Buil begint te spelen een „vreugdehymne", een „loflied" zooals Ole Buil een loflied spelen kon. — Dan gaan zijn gedachten naar Noorwegen en hij speelt van de Noorsche bergen, zijn Sceterbesög op Cheops top!
Twee pelicanen spreiden de zilvere vleugels en vliegen naar 't Noorden. De Bedouinen strekken de handen omhoog en roepen: „Allah! Allah!"
Dienzelfden dag telegrafeert hij aan koning Oscar dat het „Koninklijk bevel" ten uitvoer is gebracht.
Op zijn 7osten verjaardag speelt hij zijn „zwanenzang" te New York.
Dan gaat hij voor 't laatst, gevolgd door vele vrienden, naar Europa.
Onderweg wordt Ole Buil ernstig ongesteld, zóó, dat de dokter te Liverpool hem beslist afraadt verder te gaan.



66
Maar Ole Buil wil, als hij sterven moet, op Lysö sterven.
De dokter volgt mee aan boord.
Eindelijk te Bergen ligt het kleine fjord-stoombootje klaar, dat den zieke opneemt en naar Lysö brengt. Zachtjes glijdt het bootje over zijn geliefden fjord en Ole Buil slaapt rustig in, tot men Lysö nadert.
Dan ontwaakt hij en herkent dankbaar „sin ungdoms lyse slot".
Zachte handen dragen hem van de stoomboot naar de muziekhal, waar de fijne dennenlucht binnenstroomt door de wijd open ramen.
O hier zal hij genezen!
Nu volgen gezegende, geheiligde dagen met de allerdierbaarsten om hem heen.
Den laatsten morgen vroeg hij om bloemen, maar men kon niet begrijpen welke bloemen hij bedoelde. Alle mogelijke bloemen werden hem gebracht, maar hij schudde 't hoofd —, tot men hem een hei-tak bracht. Toen knikte hij tevreden en blij.
Den heitak hield hij tot 't laatst in zijn handen. Zijn laatste oogenblikken vroeg hij zijn vrouw Mozart's Requiem op 't orgel te spelen. Toen de laatste tonen wegstierven was Ole Buil niet meer, de adelaar had zijn wieken gespreid.
Den 2 3sten Aug. 1880 is Ole Buil begraven op een uitgezochte plek te Bergen.
Bij de uitvaart speelde Grieg het orgel. De Prest van Lysö hield een toespraak.



6;
De stoomboot „Kong Sverre" bracht den meester en zijn dierbaarsten naar Bergen.
Toen Bergen in zicht kwam, ontmoetten 14 Noorsche stoombooten „Kong Sverre" om haar te escorteeren tot Bergen.
Van de vesting werden schoten gelost. Alle kerkklokken luidden; de kade en de geheele lange weg tot aan 't graf, waren versierd ^met sparrengroen.
Alle winkels waren gesloten. Huis aan huis werd er half stok gevlagd.
Men rouwde als over een koning.
Over de kist lag de zoo welbekende zijden „sterrenbanier". Zestien jonge meisjes droegen voor de kist uit, de drie gouden kronen.
Edvard Grieg droeg de gouden lauwerkrans.
Onder het spelen van Chopin's treurmarsch zette de lange stoet zich in beweging.
Bij 't graf sprak Björnson voor de duizenden, van heinde en ver gekomen. Björnson sprak gouden woorden van dank van het geheele Noorsche volk — sprak woorden van hoop en licht over het graf van zijn vriend.
Daarop sprak Grieg.
Onafzienbaar was de schare die bloemen en kransen bracht.
Het roerendste bewijs van liefde volgde, toen allen waren heengegaan.
Toen naderde een groote schare Noorsche boeren. Sarah Buil schrijft: „poor peasants who had come in from the country, who knew Ole Bull's music by heart,



68
who in their lonely huts had been proud of the man who had played their Gamle Norge before the kings of the earth.
„These men were there by hundreds, each bringing a green bough, or a fern, or a flower.- The grave was filled to the brim.
,Now long that instrument has ceased to sound
Now long that gracious form in earth has lain,
Tended bij nature only, and unwound
Are all those mingled threads of love and pain;
So let us weep and bend
Our heads, and wait the end,
Knowing that God creates not thus in vain."



HENRI BERGSON.
„Grau, teurer Freund, ist alle Theorie, Und grün des Lebens goldner Baum," Goethe.
Wat een fijnen kop, wat een intellectueele uitdrukking om den mond, wat een schrandere, alles doorborende oogen heeft onze moderne philosoof, professor Henri Bergson. Men kan niet wegzien van zijn portret, als het voor ons staat, vooral omdat er zoo duidelijk die „gratie der ziel" over uitgegoten ligt, waarvan hij spreekt in zijn geschriften: het soepele, wel-willende, beschaafde, het echt Fransche savoir-vivre.
Wat een verrijking voor het leven, om hem te leeren kennen!
Ik betwijfel, of ooit een schrijver in betrekkelijk zoo korten tijd, zoo grooten opgang heeft gemaakt. Binnen de 20 jaar toch, heeft zijn philosophie de aandacht getrokken der geheele beschaafde wereld. Zijn eerste boek verscheen in 1889, en nog vóór 1910 was zijn philosophie alom bekend en besproken. Zijn boeken hebben dan ook een i2den, ja i;den druk beleefd. Dat wil wat zeggen voor philosophische werken, die toch altijd door eene minderheid der leeslustige menschen gelezen worden. Evenzoo gaat het op zijne



7o
lezingen. Het geheele intelligente publiek van Parijs is daar te vinden. Uren van te voren worden de plaatsen in het auditorium belegd.
Dat wil misschien nog meer zeggen, als men bedenkt hoe moeilijk 't is menschen bijeen te brengen voor meer ideëele doeleinden, laat staan om droge philosophie te hooren.
Maar hier ligt de oplossing van het raadsel: Bergson's philosophie is nooit droog. Hij kan het schijnbaar droogste entameeren, en zie, het wordt levend welwater, tot lafenis voor velen. Nergens zal men bij Bergson een gezocht streven naar populariteit bespeuren, maar ook nooit een opzettelijk „geleerd doen" om door duistere woorden te imponeeren.
Het is nergeps „bedompt" in zijn gedachtensfeer. Hij zet alle vensters open om het volle zonlicht naar binnen te lokken. Daarbij komt een schitterende voordracht, een sympathieke persoonlijkheid, glasheldere betoogen, en een concise, tot het uiterst toe verzorgde taal, zoowel in voordracht als in geschriften.
Ik zou bijna geneigd zijn van hem te zeggen: hij bezit al de voordeden en mist al de nadeelen van den modernen mensch, deze hyper-moderne mensch Henri Bergson.
Henri Bergson werd 18 Oct. 1859 te Parijs geboren in de „me Lamartine." Een gedeelte zijner kinderjaren bracht hij te Londen door, zoodat hij Engelsch met hetzelfde gemak spreekt als zijn eigen taal. In Parijs



7i
bezocht hij het „Lycée Fontane." Na het staatsexamen wankelt hij nog tusschen „Lettres" of „Sciences." Ofschoon een geboren mathematicus en natuurvorscher, besloot hij toch eerst de klassieke „Ecole normale supérieure" te doorloopen. Na drie jaren van studie verliet hij „1'Ecole Normale" met den titel: „Licenciéès-lettres." Onmiddellijk daarna werd hij benoemd tot leeraar te Angers, in het westen van Frankrijk.
Daar houdt hij zijn prachtige rede over het specialiseeren (La spécialité, Discours, Angers 1882), waarin reeds-in kiem zoo veel voorhanden is wat hij later in zijn „Evolution créatrice" der menschheid brengen zou. „Hoe zal men het probleem oplossen," zoo vraagt hij, „om den honger naar omvattende kennis te verzoenen met den eisch van het leven om zich te beperken?" (eenzijdige opleiding). Men moet zich zoo laat mogelijk beperken, meent Bergson. „Wij moeten allen beginnen met het naïeve enthousiasme alles te willen weten .... Men begrijpt geen alleenstaande waarheid, zonder dat men de draden ontward heeft, die het mogelijker wijze met andere waarheden verbindt. Men kent het gebouw niet, omdat iemand ons de steenen aanwijst, waarmede het gebouw zal worden opgetrokken. En toch bestaat het gebouw uit louter steenen. Alle kunst bestaat namelijk in regelen. Het komt er minder op aan om iets van de steenen te weten, dan de steenen op hare plaats te zien.
Ziet men met den microscoop slechts alle deelen en onderzoekt slechts die, begint men niet met het geheel



72
te overzien — dan onderscheidt men vele onderdeelen goed, maar men heeft geen idee van wat men eigenlijk ziet."
„Ik zou wenschen," zegt Bergson, „dat men zich op geen speciale studie toelegde, eer men geen behoefte meer gevoelde om al het andere te weten." Men zou op die manier langen tijd noodig hebben om kennis te verwerven, maar korten tijd om de wetenschap vooruit te brengen. Onze bizondere gave zal pas tot haar recht komen, als alle gaven ontwikkeld zijn, als zij door al de andere gedragen wordt.
De beste manier om iets te bereiken in het leven is, om er niet te vroeg op aan te sturen. Waarlijk een bevrijdend paradox! En hij citeert Cartesius, die ergens gezegd heeft: „Het. zou kinderachtig zijn, zich met getallen en figuren bezig te houden, indien men zich tevreden zou stellen met de kennis van zulke bagatellen."
Na twee jaar werd hij beroepen aan de universiteit te Clermont-Ferrand, de hoofdstad van de oude provincie Auvergne. Daar waar Pascal zijn theorieën zag rijpen, waar Rameau zijn harmonie-leer schreef, daar genoot Bergson 5 jaar lang een „retraite spirituelle," waarin hij de groote lijnen zijner philosophie heeft opgetrokken. Hier luidde hem het „Impossible"! tegen, hier leerde hij kritiek oefenen op de gangbare meeningen, zoodat er plaats bereid werd voor nieuwe gedachten. Hier te Clermont-Ferrand was het, dat hij op een zijner dagelijksche wandelingen zijn geniaal idee ontving, zijne ontdekking van „la durée", (het vloeibare nu) het ver-



73
loop van het vervlogen — naar het toekomstig oogenblik, steeds het voorbijgaande opstapelende. „Dit verloop kan nooit afgebroken worden en nimmer terugkeeren. Ieder levensmoment is eene soort schepping. Dat men bestaat is verbonden aan verandering, verandering aan rijpen, rijpen aan een zichzelf tot in het oneindige toe, herscheppen."
Daar ook schreef hij de twee dissertaties voor den doctorgraad, één in het Latijn: quid Aristoteles de loco senserit, één in het Fransch: Essai sur less données immédiates de la conscience. In 1889 verhuisde Bergson naar Parijs waar hij, na eene schitterende verdediging zijner stellingen, promoveerde tot: Docteur-ès-lettres avec mention philosophie.
In 1884 houdt hij zijn later zoo bekend geworden rede over „Le rire", waaronder zijn toehoorders nog „rient a belles dents", terwijl hij hen ongemerkt gebracht heeft waar hij hen hebben wilde.
't Jaar daarna houdt hij de feestrede over „Lapolitesse", waar hij in tegenstelling van het voorzichtige, conventioneele en ceremonieele, het echte, fijne, levende savoir vivre stelt „de gratie der ziel." D. i.: „De kunst eigen meeningen uit te spreken zonder anderen te ergeren, de kunst te kunnen luisteren, te willen begrijpen, zich geheel in te denken in anderen gezichtspunten. Al het bittere van meeningsverschil valt dan weg. Aristoteles zegt, in een republiek waar allen vrienden zijn van kennis en nadenken, daar zullen ook alle burgers



74
vrienden zijn. Om onze gedachten, ons verstand te reinigen van alle inmenging van pijn en vooroordeel, moeten wij goed begrijpen dat de schijnbaar meest uiteenloopende beschouwingen een gemeenzamen grond bezitten."
In deze heeft zeker niemand zijn eigen leer gewetensvoller gehandhaafd dan Bergson.
Reeds in 't begin van zijn „retraite spirituelle" ontwaakte de oude liefde voor physica en biologie, en het mag wel zijn kritiek op de gevolgtrekkingen dezer wetenschappen geweest zijn, die hem eerst tot de psychologie, en later tot zijn philosophische speculaties hebben geleid.
Als staal van hoe nauwkeurig en voorzichtig Bergson te werk gaat, eer hij een meening verkondigt, moge het volgende dienen:
„Ik zei tegen mezelf," aldus Bergson, „wat heeft de huidige physiologie en pathologie te leeren omtrent de oude vraag over de verhouding tusschen het materieele en het psychische leven, aan iemand die zonder vooropgestelde meeningen, en met het voornemen om weg te zien van alle speculaties die hij zelf over de verschillende dingen gemaakt heeft, ten slotte vast besloten is, niet te luisteren naar wat de geleerden zeggen, als het niet vast gelegd is door feiten? Ik zag spoedig in, dat de vraag voorloopig in geen helderen vorm beantwoord kon worden, tenzij men zich beperkte tot herinnering (mémoire). Maar ook dat moest nog beperkt.



75
Toen ik stil stond bij woord-herinnering zag ik dat het probleem al te uitgebreid was, dat wij bij geluidherinnering vóór woorden de knoop van het probleem moeten zoeken. De literatuur over aphasie1) is énorm. Vijf jaar had ik noodig om mij daar doorheen te worstelen. Ik kwam tot het resultaat, dat tusschen het psychologische feit en diens ondergrond in de hersens, een verhouding moet zijn, die nog geen uitdrukking gevonden heeft in eenig klaargemaakt philosophisch begrip, dat tot onze beschikking is."
In 1900 nam hij deel aan het eerste internationale congres voor philosophie te Parijs. Zijne bijdrage tot de daar gehouden verhandelingen, had tot titel: „Note sur les origines psychologiques de notre croyance a la loi de causalité," een zeer korte, maar voor zijn gedachtengang uiterst gewichtige studie. Tegelijker tijd beginnen de bijdragen in „Bulletin de la Société frangaise de philosophie," waar hij zoo sympathiek, zoo open en ongedwongen aanvalt en verdedigt.
In 1900 wordt hij benoemd tot professor aan „Collége de France." In 1901 wordt hij lid van „Institut de France" en neemt zitting in „Académie des Sciences morales et politiques." Door zijne groote bescheidenheid tegenover oudere collega's, werd hij eerst 13 jaar later als lid van- de Fransche Academie geïnstalleerd, den
l) Aphasie is een ziekelijke toestand van een bepaald hersen-centrnm, waardoor het vermogen van een individu om door de taal gedachten aan anderen mede te deelen, of van anderen te ontvangen, geheel of gedeeltelijk is verloren gegaan.



76
12 den Februari 1914. Hij werd toen de opvolger van zijn besten vriend, Emile Olivier.
Op het philosophische congres te Génève in 1904 sprak Bergson over „Le paralogisme psycho-physiologique." Hij oefent hier kritiek op de zoogenaamde paraleltheorie, bewijst dat deze slechts eene hypothese is, en stempelt haar ten slotte tot eene logische ongerijmdheid.
Deze voordracht wekte algeheele verbazing. Een ooren ooggetuige verhaalt: „ Een onrust voer door de menigte. Een nieuw tijdperk in de geschiedenis der psychologie was aangebroken!" In Bergson's studie over den in zoo hooge mate met hem overeenstemmenden FelixRavaisson—Mollien, lezen wij : „Philosophie streeft altijd opnieuw moeilijkheden te overwinnen, tegenstrijdigheden te vereenigen, eene werkelijkheid te meten, die onze hersens niet kunnen uitdenken. Soms verschijnt plotseling een kunstenaar, een dichter, die eenvoudig genoeg is om het ingewikkelde te ontwarren, een mensch, die, dichter bij zijn oorsprong staande, samensmelt wat voor het verstand onvereenigbaar is. De taal, die deze mensch spreekt, wordt niet door allen op de zelfde manier opgevat. Sommigen noemen het zwevend, anderen hooren het als iets helders en duidelijks. Voor eenigen klinkt het als eene verlorene herinnering, voor anderen als een blijde zang der toekomst."
In 1907 verschijnt Evolution crêatrice!
„Es brechen in schallenden Reigen
Die Frühlingsstimmen los,
Sie können's nicht langer verschweigen,



77
Die Wonne ist gar zu gross!
Wohin? Si ahnen es selber kaum,
Es rührt sie ein alter, ein süsser Traum!
Een helder, kristallijn voorjaarslied klinkt ons uit de bladzijden van dit veelomvattend werk tegen. Hier vinden wij den ganschen Bergson, als mensch en philosoof. Al het vroeger geschrevene, zijn verhandelingen, studies, lezingen en voordrachten vinden hier het culminatiepunt.
Wij zijn a\s 't ware aan zijn hand den berg langzaam en dikwijls met moeite opgeklommen, zien duidelijk en overzichtelijk wat wij achter ons lieten en onderscheiden nu, door de nevelen heen, een lichtschemer, dien wij te volgen hebben.
Bergson zelf raadt degenen die zijne werken nog niet kennen, met dit boek te beginnen. Men is dan weg-wijs. Er gaat scheppende kracht uit van dit boek.
Het zijn feesturen als men er zich in verdiepen mag. Want men moet er zich den tijd voor geven. Niet dat hij zwaar is om te lezen, 't Laat zich alles prettig lezen; vooral wanneer men eenigszins vertrouwd is met Kant en Schopenhauer, begrijpt men hem soms met een enkel woord. Het boek tintelt van sprankelend leven. Men speurt op iedere bladzijde den fijnen, pittigen, kritischen, hoogst beschaafden, echt Franschen geest. Hij kan met enkele woorden een geheel nieuw inzicht geven.
Zijn „pure durée," zijn „élan vital," zijn „évolution créatrice," zijn „intuition ou la sympathie intellectuelle," zijn „attention a la vie," zij zijn geijkte termen geworden



78
voor hen, die hem kennen en vertrouwd zijn geraakt met zijne heerlijke, levende philosophie.
In een brief aan de Figaro van 28 Februari 1914, laat Bergson zich op de volgende wijze uit, over het enthousiasme waarmede zijne werken ontvangen zijn: „De ingewijden, zoowel als de oningewijden gevoelen dat het hier eene beschouwing van de hoogste problemen geldt, die berust op ervaring (hetzij uiterlijke of innerlijke), eene philosophie die geen overdreven aanspraak maakt, die met beide voeten op de aarde staat, eene leer die zich van de ketenen der systemen vrijgevochten heeft; die er zich niet voor uitgeeft alle mogelijke vragen te kunnen beantwoorden, maar iedere vraag op zichzelf opneemt ter behandeling. Met één woord eene philosophie met dezelfde mogelijkheden tot vooruitgang en voleinding als de wetenschap zelf."
Bergson heeft natuurlijk ook zijn tegenstanders gevonden. Zijne philosophie is immers gedeeltelijk eene reactie tegen het onvoorwaardelijk geloof der positivisten en naturalisten aan de toereikendheid der rede, aan de mogelijkheid dat alle raadselen door de exacte wetenschappen zouden kunnen worden opgelost, hetwelk ten slotte bij de verstgaande dezer dogmatici het karakter van bekrompenheid aannam, waartegen Schopenhauer reeds zoo scherp uitvoer.
„Büchner meint", zoo schrijft Schopenhauer in een zijner interessante brieven aan Dr. Asher, „Büchner meint üèer den Willen waren die Physiologen die am meisten kompetenten. Schönes Zeug! — scilicet die



79
von auszen an den Menschen kommenden, die nicht wissen, was drinnen vorgeht! Er redet wie es von so einem unwissenden Barbiergesellen zu erwarten ist. So ein Mensch hat nichts gelernt. . ., keine Philosophie, keine Humanitatsstudien getrieben, und dann wagt er sich dummdreist und vermessen an die Natur der Dinge und der Welt."
Deze vergroving en verminking van wat eenmaal in enkele lijnen door groote voorgangers geconcipieerd en opgetrokken was, heeft nu wel afgedaan, maar nog heeft de laatste golfslag dezer beweging den oever niet bereikt.
Nog kan het gebeuren dat men bijv. hier in Noorwegen in een afgelegen bergdal een schoolmeester ontmoet, die tobt met, en onder het stof begraven ligt van Büchners „Kraft und Stoff." Maar in de geleerde wereld heeft men daar immers niet meer tegen te strijden.
Op de bergtoppen valt nu een ander, een nieuw licht, over nieuwe problemen, waarmede de studenten onzer dagen bezig zijn.
Dat de psychische phenomonen wel verstandelijk gerangschikt en onderzocht, doch niet „verstandelijk" begrepen kunnen worden, omdat zij volgens hunne natuur voor het verstandelijke begrijpen ontoegankelijk zijn, dat geeft men nu wel toe.
Maar als Bergson hoog houdt dat er een kennis of begrijpen van anderen aard is, dat naast, soms boven het verstandelijke begrijpen staat, dan wordt het nog voor velen te bont.
Bergson, en vele psychologen en philosophen onzer



8o
dagen met hem, staan hier op de schouders van Kant. Kant had immers de richting aangegeven, maar men was die richting niet gevolgd.
De philosophie deed een langen winterslaap, was minstens een halve eeuw ten achten gekomen, tegenover de exacte wetenschappen. Met één sprong kwam zij op gelijke hoogte. Waarlijk een „élan de vie."
Deze andere aard van begrijpen bezit volgens Bergson, de intuitie. Terwijl het verstand alle dingen mechanisch behandelt, gaat de intuitie zoo te zeggen organisch te werk.
„Als het bewustzijn dat in het instinct sluimert, zich naar binnen keerde, en tot kennis werd, in plaats van zich in handeling om te zetten; als wij het konden vragen, en het kon antwoorden, zoude het ons de diepste geheimen van het leven openbaren.
Het behoefde zich slechts te ontvouwen, en geheel tot op den bodem in zich zelf te keeren, om één te worden met de scheppende kracht van het leven".
Aldus Bergson.
Een „instinct désintéressé", dat niet in handeling zou worden omgezet, (zooals bij het kuiken dat cle schaal van het ei breekt, om er uit te kruipen) is wat Bergson de Instuitie noemt, de „sympathie intellectuelle" met het Al. Deze zou ons dus in het binnenste van het leven zelf kunnen binnenleiden, wat het verstand niet bereiken kan.
Wij vinden reeds analoge gedachten in Schopenhauer „die Welt als Wille und Vorstellung".



8i
„Der Intellekt ermüdet, der Wille ist unermüdlich.
Alles Erkennen ist mit Anstrengungverknüpft. Wollen hingegen ist unser selbsteigenes Wesen. Der Wille kennt kein Ermüden."
Verstond niet Schopenhauer onder zijn „Wille" hetgeen Bergson verstaat onder zijne „sympathie intellectuelle" ?
En hooren wij niet verwante tonen als Schopenhauer ons het wezen van het genie beschrijft?
„Jeder Genie ist schon darum ein groszes Kind weil es in die Welt hineinschaut als in ein Fremdes, ein Schauspiel, daher mit rein objectivem Interesse.
Das er nicht sich und seine Sache sucht, dies macht ihn gross.
Klein hingegen ist alles auf persönliche Zwecke gerichtetes Treiben ; weil der dadurch in Thatigkeit versetzte sich nur in seiner eigenen, verschwindend kleinen Person erkennt und findet. Hingegen wer gross ist erkennt sich in allen und daher im ganzen: er lebt nicht wie jener im Mikrokosmos sondern noch mehr im Makrokosmos".
Is bij Schopenhaner's Genie, het groote kind, dat de dingen ziet, met „rein objectivem Interesse", en daardoor „groot" is, en bij Bergson's dichter en kunstenaar, „die dichter bij zijn oorsprong staande, samensmelt wat voor het verstand onvereenigbaar is", is bij beiden niet reeds aanwezig „het ontwaakte bewustzijn, dat sluimerde in het instinct, en zich naar binnen keerende, tot kennis zou worden"?
6



82
Een innerlijke kennis die de dingen grijpt in hun vitalen opborrelenden straal in plaats van wanneer zij reeds neergevallen zijn, die kennis zou onder tijd en ruimte kunnen graven, meent Bergson, want daar in de diepte vloeit „la pure durée". Deze kennis, heeft zij ons niet reeds vele geheimen van het leven geopenbaard ?
Is niet iedere waardevolle bijdrage tot orienteering, ontwikkeling, verrijking en heil der menschheid uit die diepte ontstegen, eer zij aan de oppervlakte gekomen zich uitte in wetenschappelijke vondsten, kunst, uitvindingen, of in een levensleer?
Dat ons eene mogelijkheid wordt voorgehouden van nog grooter openbaringen en voornamelijk van een dieper indringen in de geheimen des levens, kan ons slechts met diep ontzag vervullen voor de eeuwig jonge, eeuwig op nieuw scheppende kracht die het Leven zelf is.
In April 1911 nam Bergson deel aan het 4de internationale congres voor philosophie te Bologna. Zijne bijdrage had tot titel: „l'Intuition philosophique". Terzelfder tijd schreef Bergson eene inleiding voor de Fransche vertaling van William James's Pragmatism, „Vérité et Réalité" genaamd, waardoor hij sympathie betuigt aan een der groote stroomingen van onzen tijd. In Mei hetzelfde jaar vinden wij Bergson in Oxford, waar hij een voordracht houdt over „La perception du changement", en in Birmingham over „Life and Consciousness".



«3
In Juli 1913 houdt hij te Londen zijn zoo bekend geworden „Presidential adress" voor de „Society for Psychial research". Ofschoon door velen gelezen, mogen hier toch nog eenige klanken uit dit lentelied bij uitnemendheid volgen:
„Aujourd'hui, grace aux sciences de la matière, nous savons faire la distioction entre ce qui est simplement possible ou probable et ce^jui est certain.
Nous avapcerons avec une hardiesse prudente, en nous débarrassant de la mauvaise métaphysique qui gêne nos mouvements; la science de 1'esprit poura donner des résultats qui dépasseront toutes nos espéranoes.
Si les faits, étudiés sans parti pris, nous
amènent a considérer la vie mentale comme beaucoup plus vaste que la vie cérébrale, le survivance de 1'ame au corps devient si probable, que 1'obligation de la preuve incombera a celui qui la nie, plutöt qu'a celui qui 1'affirme; car, aussi que je le disais ailleurs, „1'unique raison que nous puissions avoir de croire a une extinction de la conscience après la mort est, que nous voyons le corps se désorganiser, et cette raison n'a plus de valeur si 1'indépendance au moins partielle de la conscience a 1'égard du corps est, elle aussi un fait d'expérience'.'.
Nog in hetzelfde jaar begeeft zich Bergson op weg naar New York, om gevolg te geven aan eene uitnoodiging van de „Columbia University".



84
Bij zijn aankomst werd hem door den bibliothecaris der Columbia-universiteit een boek overhandigd met den titel: „A contribution to a bibliography of Henri Bergson", voorzien van een inleidende studie door professor John Dewey.
In dit geschrift komen 417 titels voor van boeken en artikelen, geschreven in verschillende landen, over Bergson en zijn ideeën; wel een bewijs van welke groote plaats hij reeds toen innam, in het bewustzijn van de geheele beschaafde wereld.
Algot Ruhe, die een zeer overzichtelijk en sympathiek boek over Bergson geschreven heeft, voert als een der redenen van zijne populariteit aan, dat hij zoo eenvoudig is.
„Zijn geschriften mogen hier en daar uitlegging behoeven" zegt hij, „zijn grondgedachten lichten van helderheid".
Ja, hij is wel een der Eenvoudigen onder ons, een der Grooten, een Ziener, een Profeet, die de weg der intuitie volgende één is geworden met de scheppende kracht.
Tot slot nog de volgende gedachten, die teekenend zijn voor Bergson.
„Als men de beteekenis van het leven en de bestemming der menschheid overpeinst, ondervinden wij telkens, dat de natuur zich moeite geeft om ons een wenk te geven, iederen keer, als iets van die bestemming bereikt wordt.



«5
Zij heeft een teeken ingevoerd, dat ons duidelijk maakt, wanneer onze handeling geslaagd is. Dit teeken is Vreugde.
Vreugde, niet genot. Genot geeft ons geen aanwijzing in welke richting ons leven gaan moet.
Echte vreugde is altijd een duidelijk signaal voor de triomf van het leven.
De moeder, die haar kind ziet, kent deze vreugde, omdat zij weet dat het physiek en geestelijk door haar geschapen is. Evenzoo de kunstenaar die zijn meesterwerk schept, de geleerde die een vondst gedaan heeft, de uitvinder die een uitvinding gemaakt heeft.
Men zegt wel eens dat zij werken voor roem en eer, of bijval der menschen.
Eene groote vergissing!
Wij zoeken eer, zoolang wij nog niet zeker zijn van ons zelf....
Degene die zeker is, absoluut zeker dat hij een levend werk ter wereld heeft gebracht, vraagt niet naar eer, hij staat boven lof en roem, want er is geen grootere vreugde, dan zichzelf een scheppende kracht te weten.
Als dus op elk gebied de triomf van het leven zich in scheppen uit, worden wij dan niet gedwongen aan te nemen, dat het doel van het menschenleven eene schepping is, die (in zooverre verschillend van de schepping van den kunstenaar of van den natuurvorscher) ieder oogenblik geschieden kan en door alle menschen; de schepping van het ik door het ik? De ziel die zich verdiept in het werkelijk „vloeibare nu" (la durée réèlle),



86
krijgt daardoor deel aan het intuïtieve leven en aan de kennis van het wezen der dingen.
lust, der ew' - - gen, ew' - - - - gen Ju - — gend - lust!



DE TAAK DER VROUW ALS OPVOEDSTER IN HET GEZIN.
„Suchst du das Höchste, das Schönste? Die Blume kann es dich lehren. Was sie willenlos ist, Sei du es wollend".
Toen mij gevraagd werd om te schrijven over de taak der vrouw als opvoedster in het gezin, heb ik eerst geaarzeld. Wilde het mij toch voorkomen, als moest ik dan iets geven, wat ik gewend was te bewaren in dat stille diep, door de golven, die aan de oppervlakte blijven, niet beroerd.
De heilige „Schrein", die op 't huisaltaar staat, moet dus geopend, voorzichtig op een kier.
Doch de wierook ontsnapt reeds.
Een visioen gaat voor mij op... .
„Trekt uwe schoenen uit, want de grond waarop ge staat, is heilig".
En ik zie mijne moeder, de liefste moeder, die deze aarde ooit geboren heeft.
Ik zie haar een vroegen meimorgen over 't grasveld gaan, plukkend met de lelieblanke handen de meidoorntakken, die bloeien bij het boschje, waar de nachtegalen slaan.



88
Nooit was de hemel zóó blauw, als wanneer zij bloemen plukte.
Nergens was 'tgras zoo bezaaid met madelieven, als waar zij ging.
Moeder !
Bij U was veiligheid en rust.
Geen kwaad kon ooit uwe ziel genaken, uw bloemreine ziel. Door uwe heiligheid weten wij wat heilig is. In uw licht zien wij het licht.
Door uwe Liefde is 't dat wij ook stamelen durven dat diepste, dat schoonste aller woorden.
Meer visioenen stijgen op.... één voor één,.... en door de nevelen heen, hoor ik een stem:
„Suchst du das Höchste, das Schönste? Deine Mutter kann es dich lehren Was sie unbewusst war, sei du es bewusst".
Want dit lijkt mij wel het grootste verschil tusschen de vrouw van voorheen en thans, dat zij vroeger onbewust was als de bloemen en dat zij thans ontwaakt en bewust wordt.
Wordt, want geheel bewust is zij nog lang niet, maar ook de man niet. WTij allen — de geheele menschheid staat in het teeken der bewustwording.
Niet dat door alle eeuwen heen geen bewuste menschenkinderen zouden hebben geleefd. Het verschil is, dat de golf der bewustwording thans ook de menigte, de velen bereikt.
Is dit een zegen of een vloek?



89
God zij dank, het is een zegen.
Dat het door enkelen, ook door hoogstaanden, nog niet als zegen wordt aanvaard, is zoo natuurlijk.
Alle overgang, alle wasdom en groei veroorzaakt verwarring-, onzekerheid, onrust, en vooral voor harmonieuse naturen was het stille rijk der onbewustheid liever en veiliger dan het duizendkleurige rijk, dat daar nieuwgeboren rijst onder dezelfde zon.
De bewuste, reflecteerende mensch staat hoog-er, is goddelijker dan de onbewuste mensch.
Maar, en dit is een groot maar....
Het gevaar voor mistasten is grooter voor den bewusten dan voor den onbewusten mensch.
Dit lijkt slechts een paradox.
De onbewuste mensch bezit een vaste leidstar in zijne intuïtie, die zelden mistast, en de bewuste mensch bereikt met oneindig veel moeite, door reflectie en analyse zelden de hoogte van een onbewust genie, die bij 't licht van bliksemflitsen zijne openbaringen aanschouwt, of de zekerheid eener onbewuste vrouw, die in zich zelve gekeerd, luisterend naar de stem binnen in haar, zonder aarzeling, vastberaden op haar doel afgaat en het juiste weet te treffen.
Waarom dan al ons gezwoeg en getob, waarom dan al ons gereflecteer ?
Vooreerst omdat wij allen geen geniën, geen zieners, profeten of heilige vrouwen zijn, ten tweede omdat er in ons een ongeschreven wet is, die wij, ook in deze,



90
te volgen hebben en die er ons toe noopt.
Een mensch is nu eenmaal geen bloem en tot nog hooger bestemd dap zelfs de madonna-lelie onder blauwen hemel.
Nu wij „ziende" werden, mogen wij de oogen niet weer sluiten.
Wel mogen wij nu dubbel met Jacob Böhme vragen:
„Herr gieb blöde Augen Für Dinge die nicht taugen Und Augen voller Klarheit Für alle deine Wahrheit".
Want.... wij zien zóó veel, en dat vele trekt ai, verstrooit, verslapt het onderscheidingsvermogen, verzwakt de energie. Men zoekt en zoekt naar éénheid in al die veelheid, de figuren gaan dooreen, tenzij men het geheim kent: „te zien als zag men niet". Dan blijft men volgen dien éénen gouden draad, die door alles heen gaat, wat ook veranderen moge; die bij 't licht van reflectie haar glans verdubbelt, die bij de meest nauwgezette analyse niet te scheiden is, omdat zij één is en echt, blijvend en eeuwig.
Nu ons verantwoordelijksheidsgevoel gewekt is, kunnen wij geen schrede terug. Wij moeten woekeren met de talenten die ons zijn toevertrouwd, en leven naar onze zelfveroverde meeningen.
Wij mogen als moeders en opvoedsters van het toekomstig geslacht niet langer „auf's geratewohl" te werk gaan.
Wij moeten wel bewust en helder ziende die hoogste



91
aller taken aanvaarden en toch de intuïtie, die zekere leidstar onzer moeders, niet verliezen.
Aan de specifiek vrouwelijke intuïtie de algemeen menschelijke ■ reflectie verbinden, dat is het ideaal ook voor de vrouw als opvoedster in het gezin.
De taak der vrouw als opvoedster in het gezin is niet verdubbeld maar vertienvoudigd in den lateren tijd.
Niet alleen dat de taak bijna geheel op hare schouders rust — want welke man heeft in onze dagen nog tijd om voldoende zijn gedachten over de opvoeding zijner kinderen te laten gaan — maar voornamelijk omdat het leven zoo oneindig gecompliceerder is geworden dan vroeger.
Wat was het leven, slechts 25 jaar geleden, enkelvoudig, vergeleken bij nu. Waarlijk er behoort stoffelijk en geestelijk administatie-talent toe om niet bij de enkelheden te blijven hangen, om het groote van het kleine te kunnen onderscheiden, om heer en meester te blijven over de kleine vossen, die de wijngaarden zoo onzalig kunnen bederven.
Het is niet te veel, dat wij moeders wel eens duizelen bij de gedachte aan de reuzentaak, die ons op de schouders is gelegd, aan al die mogelijkheden van geluk of ongeluk door één ^-lukte of ««V-lukte opvoeding, aan de gevolgen, die onze opvoeding hebben kan in geslachten na geslachten, ten zegen of ten vloek.
Maar die verantwoording mag ons niet ter neer drukken of ontmoedigen.



92
Fier aanvaarden wij onze taak in het bewustzijn, dat een moeder alles vermag, omdat zij liefheeft.
Wat kunnen wij dan doen voor de opvoeding onzer kinderen ?
Als wij te rade zijn gegaan met onze intuïtie, als wij gereflecteerd hebben, gewikt en gewogen, dan komen wij tot het resultaat, dat wij zoo min mogelijk moeten opvoeden in den gebruikelijken zin van het woord.
Ik ben tot de overtuiging gekomen, dat men veel meer onheil sticht door te veel dan door te weinig op te voeden. Die opvoeding is het ideaal het meest nabij gekomen, waar het kind niets van opvoeding merkt.
Niets is ontzettender dan een kind als het slachtoffer te zien van een amateur-paedagoog-moeder, die haar stellingen en vooropgestelde meeningen over opvoeding met grooten ernst en ijver botviert en aanbrengt te pas en te onpas.
Als een schrikbeeld staat zij voor mij de onrustig vermoeiende moeder, die haar kind nooit met vrede laat, het overladende met op- en aanmerkingen, die al zijn doen en laten als chemisch onderzoekt, zijn heiligste, stilste gevoelens analyseerend met etiquetjes voorziet, het altijd dwingende toch „met iets bezig te zijn", altijd nieuwe plannen en plannetjes bedenkend, dat het kind toch vooral niet aan zijn droomen overgelaten zij, aldus zijn ziel vaneenrijtend, zijn rust verstorend, zijn heiligdom verwoestend. Oneindig gevaarlijker en vandaliseerender lijkt mij deze zoogenaamde „degelijke opvoeding" dan



93
het laissez-aller van de lichtvaardige moeder, die de toekomst harer kinderen vrijwel aan het toeval overlaat.
Dikwijls worden deze laatsten uitstekende, sterke, origineele en liefdevolle menschen, ten spijt van de amateur-paedagoog-moeder die maar niet begrijpen kan, waarom haar kind, waaraan zij „zoo veel zorg"(!) besteed heeft, zoo slap, prikkelbaar, zelfzuchtig, tuchteloos, en onbruikbaar geworden Js.
Arme moeder, armer kind.
„Hebt U in alles zulk een makkelijke opvatting van het leven", vröeg mij laatst iemand, die ik mijne ideeën over opvoeding verkondigde.
Makkelijk?
Ik zag deh man met stomme verbazing aan. Wat had hij weinig begrepen.
En ik dacht aan den stadsman, die niets wetende van alle werkzaamheden buiten op het veld, langs een korenakker wandelend, tegen zijn kameraad zei:
„Een makkelijk leventje, zoo'n boer buiten, hij kuiert maar eens langs zijn akker en het koren groeit van zelf'.
Neen makkelijk is 't niet, de opvoeding, zooals door mij bedoeld.
Die opvoeding stelt de allerhoogste eischen aan ons zelf. De bodem, waarin het graan groeit, de atmosfeer, waarin het kind leeft, ziedaar waar het op aankomt. Die atmosfeer scheppen dat is de taak der moeder. Dat is de grootste opvoedende kracht. Grooter is er niet.



94
Om die atmosfeer te kunnen scheppen is 't noodig, dat de moeder meer is dan een goede huisvrouw.
Van onberekenbare waarde is echter, dat zij dit ook is.
Meer en meer moet de vrouw het bestieren van eene huishouding als een vak leeren beschouwen, waarin men zoo vaardig als mogelijk zij.
Hoe handiger wij zijn in alle huiselijke bezigheden, hoe meer het overzicht van het geheel, het administreeren en organiseeren ons tot tweede natuur is geworden, des te beter zullen wij met onzen tijd weten te woekeren, des te minder inspannig en gedachten zal het ons kosten, des te gewilliger zullen wij het als een noodig accompagnement van ons vrouwelijk bestaan leeren accepteeren, en des te helderder zal het altijd voor ons worden, dat dit alles slechts middel is, nooit doel.
Dan zijn wij goede huishoudsters, wanneer men weinig merkt van de raderen der inwendige machinerie, wanneer alles als van zelf gaat, en bovenal wanneer onze huishouding het werkelijke leven dient.
Want al had men het hoogste bereikt op 't punt der ma-terieele huishouding, maar het leven zelf was er niet door gebaat, er was immers niets gewonnen.
Josephine Butler heeft gezegd: „ De vrouw, die slechts huisvrouw is, kan hare taak in haar gezin niet ten volle vervullen.
Door hare uiterste toewijding aan de materieele behoeften der haren verliest zij het vermogen om te voorzien in hunne meer verheven nooden.



95
Wil zij in werkelijkheid de „Engel des Huizes" zijn, dan moet zij dikwijls wijd uitslaan de vleugelen, die haar kunnen opheffen boven haar huis en boven wat daar in is."
Van de waarheid dezer woorden zijn wij nu allen wel overtuigd, maar ze in praktijk brengen is dikwijls moeilijk. Dat is het juist: wanneer de huishouding zóó groote inspanning kost en-yzóó veel gedachten vergt, dan verliest men de frischheid van geest, die alleen in staat is de atmosfeer te scheppen, die in de meer verheven nooden onzer kinderen voorzien kan.
Wat zijn die nooden dan?
Allereerst behoefte aan vrijheid, de behoefte zich te mogen ontwikkelen geheel naar hun specialen eigenaard, naar de gave en de natuur die hun is aangeboren. Dit zoowel voor zonen als voor dochters.
De individualiteit van den mensch is zijn eenige werkelijke eigendom, dat stukje „eigen" behoort hem en niemand anders.
Dien eigenaard te helpen kweeken en tot volle ontwikkeling te brengen is het doel, het begin en het eind van alle opvoeding.
Dat stuk persoonlijkheid te kwetsen, aan banden te leggen, te belemmeren of naar eigen persoonlijkheid om te vormen, is het allergoddelijkste in den mensch verkrachten en vernietigen.
Over de persoonlijkheid van haar kind heeft een moeder te waken met alle kracht die in haar is, aan



96
dat allereigenste en goddelijke in haar kind moet zij alle zon en alle liefde, die in haar is, geven; want dat is haar kind, datgene wat het van alle andere menschenkinderen onderscheidt, en tegelijkertijd zijn of haar blijde boodschap, die hij of zij bestemd is de menschheid te brengen en die niemand anders brengen kan.
Dus ook aan de geheele menschheid kan de moeder geen grooter dienst bewijzen dan door te waken over de persoonlijkheid van haar kind, want waar de heele wereld om vraagt en roept, zijn geen nageprate overtuigingen, niet conventioneele, aangeleerde begrippen, maar nieuwe, oorspronkelijke gedachten, morgenfrissche oer-droppelen uit de bronwel boven de tijden.
Hier liggen diepe vreugde en diepe smart heel dicht bij elkaar voor het moederhart.
Want is er geen grooter vreugde denkbaar dan het eigen kind te zien opgroeien tot een zelfbewuste persoonlijkheid, tegelijkertijd is het een moeilijke les om te leeren, dat de idealen onzer kinderen niet onze idealen zijn en „that no two dreams are alike".
De droomen en idealen, wie zal ze beschermen en behoeden, wanneer de moeder het niet doet?
Wel zullen wij hinderpaal na hinderpaal, tegenstand na tegenstand ontmoeten, wanneer het ons in deze ernst is.
'tEene drakenhoofd is niet verslagen of een nieuw verschijnt.
Daar moeten wij tegen kunnen en met vrouwenmond voor onze kinderen opkomen, hinderpalen, tegenstand weten te overwinnen.



97
Tegen niets toch wordt zoo aanhoudend krijg gevoerd als tegen het individueele in den mensch. Het „weest als alle anderen" is nog altijd de leuze; het origineele — ook al is 'tin het minst niet aanmatigend — wordt niet geduld en zoo mogelijk onderdrukt. Het zijn niet altijd liefdelooze en wreede menschen, die dit werk doen. Onbedachtzaamheid, sleur, vooropgestelde meeningen en conventie kurmen ook goede menschen verblinden.
Daarom als een bolwerk, als een verschansing, tegenover al die afbrekende, nivelleerende en storende machten van school en anderen omgang moet de moeder haar huis op berghoogte bouwen.
Tegelijkertijd behoudt zij dan een overzicht over 't geheel, en zal zij de werkelijke waarden van het leven niet uit het oog verliezen.
En in dat huis op den berg moet een tempel zijn, want tot de verhevenste nooden van het jonge menschenhart behoort, naast vrijheid der persoonlijkheid, aanbidding d.i. wijding, aandacht, bewondering, algeheele zelfovergave van het allereigenste aan het allerhoogste.
Waar deze behoefte in 'tjonge menschenhart niet meer bestaat, wat een verwoestend vandalenwerk is daar reeds geschied.
De menschenkinderen, die in hun jeugd in tempelsfeer hebben vertoefd, men herkent ze als was er met sterrenschrift op hun voorhoofd geschreven.
Ontneem hun alles. Zij kennen den geheimen weg



98
door mystieke tempelgangen naar grazige weiden en zeer stille wateren, en bun ontbreekt niets.
Ten slotte geve de moeder haar kind Vreugde en Heerlijkheid.
Een gedrukte, dorre atmosfeer werkt als gif op jonge menschenzielen. Een zonnige jeugd geeft gloed en kracht aan heel het verder leven.
Er zijn zoo weinig sterke menschen, die het leven aankunnen, die heer blijven over de omstandigheden, die levensmoed en levensvreugde genoeg bezitten om niettegenstaande alle strijd en leed het leven dankbaar als „ein wohlbedacht Geschenk" te aanvaarden, zooals Vader Bach ons dat geleerd heeft. Is dat niet voor een groot deel te wijten aan de vreugdelooze omgeving, waarin de meeste menschenkinderen worden groot gebracht ?
Hoe kan men kracht, moed en blijheid oogsten, waar slechts kleingeloovigheid, angstvalligheid en zwaarmoed gezaaid is?
Wie kent als de moeder den geheimen honger naar vreugde van haar kind, „het verlangen naar de schaduwlooze blijdschap, dat nooit sterft in eenige menschenziel".
Maar wat al vergissingen bij 't zoeken naar vreugde, als zouden pretjes, afleiding, uitgaan ooit aan dien honger kunnen voldoen.
Het huis op berghoogte zij de „baldakijn over alle Heerlijkheid". O open de poorten wijd voor uw kind,



99
de mogelijkheden die leiden naar werkelijk geluk, naar de bronnen der vreugde die nooit, onder geen omstandigheden, ophouden te vloeiden. Sluit niet den toegang tot die lichte landen, waarnaar de ziel van uw kind hunkert.
O, al te spoedig wanhopen de zwakkeren ooit die lichte landen te mogen betreden.
Wat al deuren worden gesloten uit angst, uit conventie, die toegang verleehen tot het Allerheiligste.
De meesten vergenoegen zich met de voorhal.
Misschien is achter de deur, die gij gesloten houdt, de wondertuin verborgen van uw kind, waarin het kruid zal groeien, dat de wonden der menschheid zal helpen genezen.
„II n'y a qu'a pousser les portes".
Wie siddert niet bij de gedachte, dat zoo vele jonge menschenlevens moeten opbloeien te midden van het vreugdelooze bestaan dier armen, die de Heerlijkheid niet durven binnen gaan, waar het spook der grijze alledaagschheid alle verwachting, alle „Begeisterung" verschrompelen en verdorren doet.
Uw sfeer, moeder, zij de baldakijn over alle Heerlijkheid.
Met gulden letters sta daar bij U op 't hemelblauw: „alles is geoorloofd".
Leer slechts uw kind den schijn van het wezen onderscheiden.
Kweek in uw kind een vast eigen oordeel, onafhankelijk van de meening der menschen.



IOO
Hoeveel idealiteit is gefnuikt, hoeveel hoopvolle verwachting werd tot berusting, hoe vele sterke, zonnige menschenkinderen werden tot philisters, omdat hun geleerd werd: „dat men zóó iets in 't leven toch nooit bereiken kon" —, dat: „anderen ook zoo veel hadden moeten opgeven" — omdat men hen leerde dienen Mammon en andere wereldsche goden.
Moeders, waakt over uw kind, maar waagt dan ook en durft alles voor en met uw kind. Om dat te kunnen, om de baldakijn zoo wijd te kunnen spreiden, als de droomen gaan van uw kind, moet gij moeder, naast de offerwilligheid der Liefde, nooit staken den arbeid aan U zelve.
Daar is geen egoïsme in.
Integendeel, eerst dan kan ieder mensch het geheel 't best dienen. Er zijn goede, verstandige, degelijke vrouwen, die met goed geweten dagen lang zakdoeken borduren (waarom ook niet, als 't hun vreugde geeft), maar die zich voor hun kinderjuffrouw zouden schamen om op den lichten helderen morgen een uur aan eigen ontwikkeling te besteden.
Moeders waaraan ligt deze „Umwerthung aller Werthe"! Maakt het voor U zelf uit.
Het zijn de duizenden wereldsche geboden en gebodjes, die ons leven verstoren, die de Heerlijkheid uit ons leven verjagen.
Leert die wereldsche geboden niet aan uw kind.
De 10 geboden zijn zwaar genoeg.
Ik herinner U aan het lied van den Amerikaanschen



lOI
dichter waar hij zingt van het land „where children are taught to be laws to themselves". Moeder, opvoedster van het komende geslacht, het heil der toekomst ligt voor een groot deel in uwe handen.
Onttrek U niet aan den meest gezegenden arbeid onder de zon.
Spreid uit de baldakijn over alle Heerlijkheid, bouw den tempel en vraag eerbied voor de persoonlijkheid van uw kind. Dat is wat Liefde doet, de som van alle geboden, de som ook van alle opvoeding.



CAMILLA COLETT.
„Al wat uw hoop heeft gezaaid, Al wat uw wanhoop heeft begoten, Wordt nu geoogst".
Waar heeft de vrouwenbeweging een vlugger, gezonder, natuurlijker verloop gehad dan in Noorwegen? Hoe komt dat?
Natuurlijk hebben meer dingen daartoe medegewerkt, maar toen ik mij een tijd geleden inwerkte in dit vraagstuk, is het mij duidelijk geworden wat de eigenlijke, diepere oorzaak is geweest van het snelle versmelten en één worden der vrouwenbeweging met het volle maatschappelijke leven. De vrouwenbeweging met hare vertakkingen "Tieeft hier spoedig waardig een eervolle plaats ingenomen en maakt nu deel uit van het groote geheel. Men hoort hier in Noorwegen de raderen niet meer knarsen als in den moeilijken overganstijd, toen zij die zelf, met inspanning van alle krachten, in beweging moest brengen. Het knarsen, noch de tegenstand heeft lang geduurd. Nu zet het groote algemeene wiel ook hare raderen, als alle andere raderen van het groote uurwerk, in beweging. Zij is geassimileerd met het groote volle menschenleven.



103
In 1854 verscheen tegen Kerstmis een nieuw boek te Kristiania „Amtmandens Dötre" geheeten, een boek dat groote opgang maakte in de drie Skandinavische landen. Het boek was anoniem.
Wie had dat frissche, gewaagde boek geschreven?
Eerst veel later heeft men geweten dat Camilla Colett de schrijfster is geweest. Het was de eerste zwaluw van een heele vlucht die volgen zou.
Het boek was een aanklacht tegen de spitsburgerlijke opvatting van het levensdoel en de rechten der vrouw, voornamelijk een aanklacht tegen ouders, die hunne dochters verhinderden haar leven naar eigen individualiteit en eigen inzicht te leven; haar uithuwelijkten, zonder meer.
Maar die aanklacht was zóó sympathiek ingekleed, dat zelfs de meest schuldigen het niet als een aanklacht voelden.
Men was zoo onder den indruk van de fijne, voorname, mimosa-achtige manier van de dingen te zeggen, dat men het geheel eens was als het daar uitgesproken werd, dat de ellende en bitterheid in zoovele huwelijken voortkwamen door het onderdrukken van het fijnste en teerste in het jonge vrouwenhart. Haast zonder het te merken nam de menigte de nieuwe gedachten in zich op, weinig vermoedende dat deze roman den langen strijd inluidde, waaraan Camilla Colett zoo vele jaren van haar leven wijden zou.
„Er is slechts één werkelijke teleurstelling voor een vrouw, deze, niet te mogen leven en lijden voor den uitverkorene, en ik heb willen bewijzen hoe slordig en



104
onverantwoordelijk de maatschappij handelt met het dierbaarste, het edelste van het menschenleven", zegt Camilla Colett jaren nadat zij het boek gescheven heeft, sprekende met een vriend over deze hare eerstelinge. Wie was Camilla Colett}
Zij werd in 1813 te Christiansand geboreu. Haar vader was de bekende Proost Wergeland, een der meest beteekenisvolle leiders, van de voor Noorwegen zoo gewichtige rijksvergadering te Eidsvold in 1814, een denker en geleerde, een strenge ernstige werker, altijd strijdend, altijd in oppositie, en een vurig patriot. Hij gaf den eersten stoot tot een eigen Noorsche universiteit „Weg van vreemde en voornamelijk van Deensche invloeden", was zijn leuze en nog sterker de leuze van zijn zoon „Henrik Wergeland", een bekenden NoorschNoorschen dichter.
Het was een eigenaardig milieu waarin C. C. opgroeide. Afgezonderd van de wereld, op een pastorie buiten, had zij het groote voorrecht veel aan zich zelf overgelaten te zijn, en haar droomen te mogen volgen. Zij had aan de rivier een heerlijk plekje waar zij haar lievelingsdichters las. Zij had een uitgezocht verborgen hoekje in het berkenbosch „Drömmely", waar zij haar dagboeken en brieven schreef.
Hare moeder, een geboren Thaulow, was een fijne, hoogst beschaafde, artistieke natuur, die de kunst verstond een home te scheppen en mooi te maken, en ook ver weg in de eenzaamheid het decorum hoog te houden.
Zoo groeide zij op in een intellectueele atmospheer



io5
en tegelijk in een poëtische droomwereld. Een echt buitenkind is zij altijd gebleven, een beetje schuw en in zich zelf teruggetrokken tegenover de koude, onbekende wereld, maar stralend" en >sprudelnd" waar zij zich begrepen wist.
Een tijdgenoot schrijft: „Zij is zoo mooi, zoo eigenaardig en herinnert altijd aan iets van de natuur, lichte morgennevels die over den bergtop glijden, maneschijn spelende op 't water".
De Duitsche dichter Theodor Mundt, die haar later in Hamburg ontmoet, schrijft over haar: „Dann sann ich traumend nach über das schone Rathsel der Nordischen Sylphide. Man weiss nicht warum sie so übermuthig und so traurig, so schön wie ein Engel und so witzig wie ein Bengel sein kann."
Als zij 14 jaar is, wordt zij naar een Hernhuttersche kostschool in Schleswig gezonden. Daar gaat een nieuwe wereld voor haar open met Goethe, Schiller en nieuwe vrienden. Een raadsel was zij altijd voor haar omgeving maar waar zij zich gaf, daar gaf ze zich volkomen.
Als zestien-jarige keert zij terug in den huiselijken kring, 's Winters gaat zij maanden lang naar Kristiania „om uit te gaan". Zij was als een „openbaring" in de balzaal. Zij was dol op dansen. Zij schrijft in haar dagboek: „Dans is voor mij Inspiratie. Ik kan niet schrijven en niet spreken over al de poëzie die sluimert in mijn hart, ik kan 't niet uitzingen, maar ik kan dansen een heel gedicht."
In Kristiania ontmoet zij den dichter Weihaven, haar



io6
heiligen Sebastian, zooals zij hem altijd noemde, den grooten tegenstander van haar broeder Wergeland. Die ontmoeting zou beslisend zijn voor geheel haar verder leven. Hij werd haar uitverkorene. Hij werd en bleef: „haar smart tot het laatst, haar grootste schat, haar bittere vreugd', haar straf, haar trots, haar diadeem".
Weihaven en Wergeland waren toen de twee namen die in Noorwegen op aller lippen zweefden, Weihaven 1'enfant gaté, Wergeland 1'enfant terrible der intellectueelen, de twee uitersten der toenmalige stroomingen hier. En midden tusschen die twee, tusschen den geliefden vriend en den vereerden broeder, de teere, liefhebbende vrouwenziel.
De strijd der twee richtingen werd hoe langer hoe feller en de scherpste pijlen tegen Weihaven werden gesmeed in haar eigen thuis te Eidsvold.
In haar hart heeft zij de liefde voor beiden bewaard, maar haar broer was verbitterd omdat hij wist dat zij den vriend verkoos.
Die vriend heeft haar het leven niet gemakkelijk gemaakt. Hij, de groote charmeur, met de prachtige stem als hij voorlas „en o de oogen met de onverklaarbare macht", het middelpunt van alle gesprekken, de ziel van de literaire avonden, hij zocht en vond zijn inspiratie bij dat jonge, oorspronkelijke kind-meisje. Hij zocht haar gezelschap, hij kon niet buiten haar, hij dichtte en zong voor haar, maar nooit.... kwam datgene waarop zij wachtte.
Dan schreef Weihaven haar: „In de groote ruimte



107
moeten wij gescheiden blijven, maar in onze stille gedachten ontmoeten wij elkaar. Wij zouden het hoogere offeren, om iets geringers te bezitten."
Zij las en herlas die brieven onder de treurberken van haar „Drömmely" tot waanzinnig wordens toe. Zij schrijft in haar dagboek: „Mijn toovernacht verdween om mij te wekken voor den langen, vermoeienden dag."
Maar hij kan haar niet loslaten. fAls zij vlucht naar het buitenland, om rust te vinden, zendt hij haar de prachtigste gedichten, o. a.: „De anjer en de lelie, die beiden op 't zelfde bloemenveld staan, maar elkaar nooit kunnen bereiken, tot de herfstwind de afgevallen bloembladen naar elkaar toe zal brengen."
Zij trouwt later met Professor Colett, een fijnen, nobelen man, die haar smart kende en begreep. Hij vroeg slechts dit ééne van haar: „Stoot me niet weg als gij lijdt." En zij, in dankbare herinnering aan de veilige toevlucht die hij voor haar geweest is in hun kort huwelijksleven, schrijft: „Ik heb slechts in één ding tegen U gezondigd, dat ik geen vreugde in uw huis heb kunnen brengen".
Hij werd in meer dan één opzicht haar redding. 'Hij bracht haar tot schrijven. Al het diep begraven leed mocht aan de oppervlakte komen. Hij leerde haar zich uiten, zich zelf geven. Dat werd haar verlossing.
Na Coletts dood is zij weer alleen met haar oude smart, maar rijker en sterker geworden, heeft zij nu twee dingen om voor te leven, de opvoeding van haar vier kinderen en haar litterair werk. Zij is een voorbeeldige moeder geweest, en wat zij als schrijfster is



io8
geweest en wat zij als schrijfster heeft bereikt, dat weten de Noorsche vrouwen, dat weet geheel het Noorsche volk.
Soms stijgen de oude droomen weer uit de nevelen. In '59 schrijft zij: „O, die verre afstand tusschen ons, waarvan ik altijd droomde, was dus maar een droom".
De ideale mogelijkheid had eene werkelijke mogelijkheid kunnen zijn. Hij had plotseling een dag voor mij kunnen staan, zeggende: „Hier ben ik om je te halen, ik de onbereikbare. Mijn paard staat gezadeld, maar nu moet je je ook niet bedenken. Die hoeve daar zie je nooit meer, en nooit meer de menschen die daar wonen."
En ik had geantwoord: „Nooit meer! Hier ben ik, Juchhe!"
In den avond van beider leven, bewerkt de vrouw van Weihaven, dat zij zich nog weer ontmoeten en rustig en vredig kunnen ontmoeten, bij elkaar aan huis. Camilla Colett schrijft: Wat was hij veranderd, zoo mild, zoo kinderlijk blij om weer samen te zijn. Wat een onzegbare vrede lag er over deze samenkomsten, over die stille avonden! Zielevrede na zoo veel bitterheid.
Dan las zij hem voor wat zij geschreven had, ook hare „October-phantasieën" met al de herinneringen aan hem. En als hij het boek meeneemt naar huis, schrijft hij haar: „Vergeef, o vergeef. Wat waren wij beiden onstuimig en onervaren. Ik kon je niet loslaten en je niet vasthouden. Ik was als het gejaagde wild. Mijn leven was één groote inspanning om het hoogste te



IOQ
bereiken. Ik durfde alles omdat je me lief had. Maar nu eerst weet ik koe lief je mij gehad hebt. Vergeef mij gansch, omdat ik berouw heb van ganscher harte en omdat de herinnering ons nu weer vereenigd heeft, te midden van al het gewir-war om ons heen".
Die vrouwelijke vrouw, die fijne mimosa-natuur, aangebeden door de enkelen, bewonderd door allen, de „Amata, straalende og smerterig" (Geliefde, stralend en vol van smarten) van Weihaven, zij die zelf zoo veel
geleden had , zij voelde in het groote wereld-leed
als diepen onderstroom de wereld-smart der vrouw, en dat voerde haar tot het werk dat ten slotte haar beroemdheid zou worden, en haar kroon.
Zij was de vrouw die dat moeilijke pioniers-werk deed, „als deed zij het niet".
Omdat zij „enkel vleugel" was??! — Zoo heeft Weihaven haar bezongen. —
Sneller dan zij zelf heeft durven hopen hebben hare ideeën veld-gewonnen
„Al wat haar hoop heeft gezaaid, Al wat haar wanhoop heeft begoten, Wordt nu geoogst."
Aan politiek heeft zij nooit gedaan. Als men haar vroeg: „Zijt ge rood of wit?" dan gaf ze lachend ten antwoord: „Ge kunt me even goed vragen: Zijt ge gems-kleurig, dat vind ik ook een mooie kleur."
Zij is tot het laatst jong en frisch van geest gebleven.



IIO
Het „buitenkind" heeft zich nooit verloochend. Zij zwom nög na haar 8oste jaar in de Kristianiafjord.
Haar naam zal genoemd blijven onder de groote Noorsche namen uit den grooten Noorschen tijd van de vorige eeuw. Camilla Colett in 't midden, als zachtglanzende parel tusschen den fonkelenden diamantschijn van Weihaven, Wergeland, Björnson en Ibsen.



HDLLIGENLEI.
Hilligenlei is niet van den geest dezer wereld.
Daarom door velen niet gewaardeerd.
Een waarachtig, diep-ernstig boek.
Een bloemrein boek. Maar om het te genieten moet men vatbaar zijn voor die „innerlijkheid", die niet slechts hangen blijft aan de oppervlakte der dingen en gebeurlijkheden van het leven, maar ver daar voorbij streeft en de dingen ziet, bestraald door een jonger, heiliger licht dan de meeste oogen verdragen kunnen.
„Hilligenlei"! „Heiligland!"
Op de tweede bladzij staat geschreven wat het boek eigenlijk wil.
Het wil verhalen van één die „onrustig en hoopvol het heilige land zoekt'. Dit is de heerlijkheid van het boek.
Het onrustige, hoopvolle zoeken.
Onrust zonder hoop wordt vertwijfeling, hoop die geen onrust kent, oppervlakkigheid.
Mochten velen worden aangestoken door deze heilige onrust, deze heilige hoop.
Wie onrustig, hoopvol zoeken blijft zal zeker eens vinden.
Wat betreft de erotiek in het boek.



r
112
Velen stempelen deze als zinnelijk, denkende het daarmede te hebben afgedaan.
Mij komt een bespreking van Von Wolzogen in de gedachte, waarin hij over Wagner schrijft.
Hem was gezegd: „Aber es ist in Wagner* Werke doch immer so viel Sinnlichkeit". „Sinnlichkeit?" antwoordt hij, „ja, aber veredelt zu etwas rein Seelischem". Zoo is het ook in Hilligenlei.
Sinnlichkeit, ja, aber veredelt zu etwas rein Seelischem. Hebben wij dan geen zinnen? Ik wilde dat ik velen die hier veroordeelen zoo rein wist als die lieve, eerlijke Hilligenleiers, zonnekinderen die zij zijn.
In een beoordeeling over Hilligenlei las ik o. a. van eene „glühende Erotik".
Dit moest als veroordeeling klinken.
Een erotiek die niet „glühend" is, maar die is lamlendig, liever zeg ik nog onzedelijk. Wat de erotiek heiligt, is immers dat ze „glühend", ja verzengend is.
Lees het Hooglied:
„De Liefde is sterk als de dood, haar gloed is vurig en eene vlam des Heeren, zoodat ook vele wateren die Liefde niet kunnen uitólusschen."
Die hier slechts veroordeelen, zou ik de woorden willen toeroepen, die Frenssen den „schoonste onder de menschenkinderen" in den mond heeft gelegd:
„Hütet Euch, wer mit wissender Seele das was gut ist, böse nennt, der wird ewiger Sünde schuldig".
Anderen weer veroordeelen het boek omdat het niet voor jonge meisjes zou zijn.



"3
Dat is voor mij toch nóg een vraag.
Weer rijst bij mij de verzuchting:
„Ach waren alle jonge meisjes zoo bloemrein als die lieve, eerlijke Anna en Heinke. Hoe mooi en zuiver zou de wereld zijn!"
Maar voor sommige jonge meisjes misschien niet, wier zieleleven heel lang sluimeren blijft.
Waartoe haar te vroeg gewekt?
„Wek haar niet op, noch stoor haar, voordat het haar zelve behaagt", staat oolcj zoö mooi en wijs in 't Hooglied geschreven.
Toch geloof ik niet dat in een onbevangen meisjeshart ooit iets leelijks zou geboren worden door het lezen van Hilligenlei.
Wel zouden misschien onder 't lezen de tranen wellen in hare oogen, omdat hare geheime, diepste gevoelens werden geduid en geopenbaard, maar zij zou dankbaar zijn dat gezegd werd, wat zij altijd wel wist, dat goed en rein is wat de menschen zoo angstig verbergen en elkaar niet durven zeggen.
Maar laat staan dat eenige moeders het boek niet aan hare jonge dochters wenschen te geven.
Is daarmede het boek veroordeeld?
Waarom dan ook niet alle boeken verbrand die niet voor kinderen passen?
Eindelijk het handschrift van Kai Jens den held van het boek.
8



U4
„Zijt ge het dan daar in alles met hem eens?" vroeg mij iemand. Wel neen, lang niet!
Maar moet men dan Boeddhist zijn om de pracht van den Boeddha te zien?
Ik heb meer leven en schoonheid gevonden in deze voorstelling van den „schoonste onder de menschenkinderen" dan in zeer vele zoogenaamde „mooie preeken", wel geharnast en „goed volgens de leer".
Of het een kunstwerk is?
De schrijver geeft zich zelf geheel, en wat zal men dan veel aanmerken en ziften gaan! Het boek leeft.
Gods adem waait ons er in tegen.
Men hoort het ruischen van de zee en het ruischen van hooge boomen door de bladeren van het boek.
De purperen gloed van de Holsteinsche heide glijdt over de bladzijden heen.
En ik hoorde het suizen, het klapwieken van vleugelen, van zielevleugelen, zoekend het licht.
Lichtverlangen, verlangen naar de schaduwlooze blijheid, dat nooit sterft in eenige mensxhenziel", dat is hier zoo heerlijk gegeven en reeds op de eerste bladzijde uitgesproken:



"5
„Wir verlangen wahrhaftig nichts Uebermenschliches.
Wir verlangen nicht, dass die Menschen mit dem Plan hinausziehen, eine Königskrone zu suchen.
„Aber wir verlangen, dass sie, wahrend sie hinter ihren Irrtümern herlaufen, eine Hoffnung haben, sie könnten auf der nachsten Wiese statt einer Eselheerde eine Versammlung von Engeln finden; und dass sie eine Unruhe haben, es könnte an der nachsten Wegbiegung unterm Eichbaum das ewige Wesen stehen, das aller Weiten tausend Ritsel ruhevoll in heiligen Handen halt, und könnte ihnen einiger Ratsel Lösung sagen. Das verlangen wir. Denn das gehort nach unserer Meinung zu einem ganzen Menschen."



HEDDA GABLER
Hedda Gabler!
Wat een vreemde vrouw. Men kent haar niet uit een Hollandsche omgeving:, maar toch ook niet uit een Noorsche omgeving.
Waar heeft Ibsen haar gezien, want hij zegt toch zelf, slechts geziene menschen weer te geven.
Men kan zich toch wel voorstellen dat zij bestaan kan, anders zou zij niet zoo boeien.
Wat wil ze toch, die Hedda met haar vernietigingsdorst, haar machtdorst, haar ikdorst.
Zij weet niet wat zij wil. Zij weet alleen dat zij alles om zich heen leelijk, klein en grenzenloos nietig vindt.
Zij is niet zwak genoeg om met den stroom mee te gaan, maar ook niet sterk genoeg om in grootheid en liefde haar omgeving tot zich op te heffen.
Zij hunkert naar schoonheid, maar kent toch hare geheime paden niet, zij rilt voor 't onbeduidende, het alledaagsche, maar van het oneindige heeft zij toch geen schemer opgevangen.
Zij zou alles geven om ééne ziel aan banden te leggen, maar tot een groote liefde is zij niet in staat.
Want haar ziel is verscheurd, haar zielesnaren zijn



ii7
gesprongen, en geen hand die er een enkelen toon aan ontlokken zou.
Toch is zij meer dan haar omgeving.
Zij is een persoonlijkheid.
Zij durft zich zelf zijn.
Dat doet haar uitblinken als een baken in een zee van onbeduidendheid en halfslachtigheid, niettegenstaande haar slechtheid.
Want slecht is zij, demonisch slecht.
Toch niet slechter (dit laat ^bsen ons duidelijk voelen) dan Tesman, Fru Elvsted, tante Julle en allen bij elkaar.
„Och, dat ge warm of koud waart!"
Zij is dan ten minste ganschelijk koud en maakt zich geen illusies op de een of andere wijze verdienstelijk te zijn.
Men is zoo gewend alleen slecht te noemen wat voor het grijpen ligt, de grove zonden.
Maar er is nog een andere slechtheid die als een zwarte wolk boven de wereld dreigt, die het leven verduistert, die alle goedheid en schoonheid verstikt en sterven doet.
Dat is alle halfheid, de grijze, neutrale kleur die al wat persoonlijk is nivelleert.
Halfheid is een even groote zonde, als de zoogenaamde grove zonden.
Zij, Hedda, volgens de conventioneele meening de slechte, hoe hoog staat zij toch boven dien ellendigen, kleinzieligen Tesman.



u8
Tesman.
Het zal gaan! Het moet gaan! Ik zet er mijn leven voor in!
Hedda.
Jij Jörgen? Je leven?
Tesman.
Ja, of liever gezegd, zoo veel tijd als ik over heb
En hoe voelen we dat Hedda volkomen in haar recht is, als zij stampvoetend haar lippen op elkaar bijt over de ongevraagde intimiteit, de indringerige insinuaties van die zoetsappige tante.
Ofschoon aan Hedda het waardigste en schoonste element der vrouw ten eenenmale onbekend blijft, hoe verre verkiezen wij haar boven Fru Elvsted die in hare onbeduidendheid slechts alle irriteerende hoedanigheden der vrouw bezit. Tesmans halfslachtigheid en lamlendige onmannelijkheid is even slecht als Hedda's haat en verachting.
Tante Julles indringerige bemoeizucht en praatjes over nietigheden is even slecht als Hedda's drift en wrevel.
Fru Elvsteds lafheid en gebrek aan waardigheid, die vrouw zonder diepte of reliëf, is even slecht als Hedda's meest roekelooze dwaasheid.
Moord en doodslag, liegen en bedriegen dat is slecht,



ïi9
ja, — maar een ander 't leven bederven, bloemen in haar knop uitrukken, het heilige bespottelijk maken, het kleine groot noemen, voor nietigheden leven, het persoonlijke dooden, dat zijn zonden even groot zoo niet grooter.
Dit lichtte voor mij uit toen ik gisteren aan de Zuiderzee den Vrijdagavond in den schouwburg overdacht.
De avondzon schoot stralenbundels goud uit over de golven en Muiderberg scheen een droomslot, zoo hel verlicht.
En 't zong in me:
Stille, grosse, heil'ge Sonne Scheine mir in's Herz hinein, Lehre mich in heisser Wonne, Heilig, gross und still zu sein.
Stark meine Liebe, Wild mein Herz, Rein meine Wonne, Heiss der Schmerz.
Heiss und glühend mild und rein Ist der goldne Sonnenschein.



MYLLAR-GUTTEN.
Er is reeds Kerstmisstemming in Noorwegen. Er ligt een dikke vacht sneeuw over bergen en velden. Men ziet geen rijtuigen meer, geen karren meer, niets dan de lichte sleden met de vroolijke bellen („bjeller og ringlende ridetöi"). De boeren-sleden met melk, boter, aardappelen enz., de aardige kleine arren als kariolen zonder wielen, en de breede sleden met de dikke bonte plaids en de keurige witte netten, voor het opspatten van de sneeuw. De auto's blijven rijden door al die sneeuw heen, met kettingen om de wielen. Hoe zij 't bolwerken, van die gladde hellingen, men begrijpt 't niet, maar het gaat goed.
In den nacht vóór 5 December is de groote eerste sneeuwlaag gevallen. En telkens valt er weer nieuwe sneeuw. De sneeuwploegen hadden druk werk, de groote voor de straten, de kleine voor de trottoirs en wandelwegen.
Oude Knut, die buiten Bergen woont, dicht bij ons zomerhuisje, had 't al voorspeld, toen wij nog aan geen winter dachten, en de gouden berken nog schitterden in warme zon.



121
„Op zulk een prachtigen herfst volgt veel sneeuw", zei Knüt.
Vanmorgen kwamen wij hem tegen, toen we door de diepe droge poedersneeuw naar „Klippen" wandelden.
„Je hebt goed voorspeld, Knüt".
„Ja, en we krijgen nog heel wat meer ook", zei Knüt.
Hoe verder wij van de stad kwamen, hoe dieper, hoe molliger de sneeuw.
Op ons pad tusschen de struiken, waarop hier en daar nog de roode lijsterbessen en de rozenbottels fonkelden tusschen de sneeuw-kristallen, had niemand geloopen sinds de laatste sneeuw was gevallen.
O, zooals 't huis daar lag in die ongerepte sneeuweenzaamheid, slapende prinses in 't tooversprookje, 't was haast jammer die rust te verstoren. Toen, op de stoep het loopen over de prachtige witte mat van sneeuw, en het blijde oogenblik van het omdraaien van 't slot van een buitenhuis, waar binnen nog al de zomerdroomen hangen .... om niet te spreken van de gezelligheid ook, als de deur weer gesloten is, de klaar-liggende berkenblokken hoog opvlammen, in de schouw, en de koffieketel in den ketting wordt gehangen.
Men waant zich dan uren ver van stad en menschen, en men kan 't zich niet voorstellen dat men weer denzelfden dag, vóór het eten thuis kan zijn.
Maar ook in stad is Kerstmisstemming. Alle winkels hebben reeds eenige weken een kerstétalage. In alle huishoudens is schoongemaakt en gebakken.



122
Kerstmis is in aller gedachten: de kinderen wachten op de vacantie, de jeugd op skitochten in de bergen, en allen op de gezelligheid binnenshuis, met de kerstliederen, de kerstgasten, het kerstlekkers, met de nieuw verschenen boeken, tijdschriften en de mooie kerstnummers, waarin de Noren uitmunten en waarvoor schilders en dichters hun bijdragen leveren.
Ja, er is een niet te omschrijven gezelligheid met Jül-tijd in Noorwegen, die haar hoogtepunt bereikt op kerstavond, om den brandenden boom.
Onder de boeken, die voor den Kersttijd op onze leestafel liggen, is een levensbeschrijving van Noorwegen's grootsten ^^«-vioolspeler, nooit anders genoemd, zelfs toen hij 72 jaar oud was, dan „Myllargutten", d.i. „de molenaars-jongen".
Zijn vader heeft 't nooit zoo ver gebracht, dat hij een eigen boerderij bezat.
Augund-molenaar pachtte een stuk grond bij den grooten boer. In 't mooiste gedeelte van Thelemarken stond de molen. Daar bij de beek waar het molenrad draaide, speelden Augunds tien kinderen.
De negen zijn vergeten, maar het tiende kind, de jongste zoon, Torgeir, zal nooit vergeten worden, zoolang Noorwegen bestaat.
Ofschoon hij reeds 43 jaar dood is, weet ieder schoolkind van hem te vertellen. De molenaars-jongen zal altijd naast Ole Buil genoemd worden; en al is er voor hem geen standbeeld opgericht, als voor dien bege-



123
nadigden lieveling van het geheele Noorsche volk, op het graf van den molenaarsjongen staan de woorden gebeiteld:
„Zwervend over berg en dal,
Luisterend naar den waterval,
Naar den „Nok" in de rivier,
Naar het lokken van „Huidra's" lier;
Al die gebondene, droom-rijke zangen,
Hij heeft ze gewekt, in zijn spel gevangen,
Hij zelf een stuk van de Noorsche natuur".
Toen hij vier jaar oud was, zat hij al met de viool van zijn vader in zijn armen. De vader had 't streng verboden, maar als deze weg was, liet zijn moeder het toe, want hij had reeds veel van zijn vaders melodieën opgevangen, en speelde ze zuiver na.
Op een dag komt de vader onverwachts thuis, de moeder hoort de stappen buitenshuis, neemt de viool uit Torgeirs handen, en hangt haar aan den muur.
Maar de vader had gehoord. „ Wie speelde hier? Er werd goed gespeeld".
Toen moest 't hooge woord er uit.
Van af dien dag mocht hij spelen, zooveel hij wilde, op zijns vaders viool.
Maar hij had geen rust tot hij zijn eigen viool bezat. De boeren in Thelemarken maken de viool zelf, en 't duurde niet lang voor hij er een kreeg. De vader moest de viool stemmen, want Torgeirs vingers waren nog te klein en te zwak om de schroeven aan te draaien.
Onafscheidelijk was Torgeir van zijn viool. De vader



124
speelde en neuriede voor hem al de bruidsliedjes, al de volkswijsjes en volksdansen, die hij kende, tot Torgeir ze allen kon naspelen.
Toen bracht zijn vader hem naar Mattis Flathus, den besten vioolspeler uit de buurt.
„Mattis", zei de vader, „ik kan van dien jongen niets anders gedaan krijgen dan vioolspelen, wat denk je, zou hij kunnen leeren" ?
• Toen moest Torgeir voor Mattis spelen, maar toen hij klaar was, barstte hij uit in huilen. Al die spanning was te veel voor hem geweest. Hij was toen acht jaar!
„Huil maar niet, kleintje", zei Mattis, „als je volhoudt, zal je ons allen overtreffen".
Torgeir bleef bij Mattis tot hij alles geleerd had wat ook hij hem leeren kon.
Hij kende nu al de bij overlevering bewaarde „slaatter en viser" van Thelemarken. .
Hij heeft volgehouden, ook later, tot hij allen overtrof. Op alle bruiloften, op alle feesten moest de „molenaarsjongen" spelen, al toen hij zoo klein was, dat zij den stoel waarop hij zitten zou, boven op den tafel zetten. Soms droeg zijn vader hem op zijn rug door de diepe sneeuw over de bergen, omdat een bruidspaar niemand anders wilde hebben dan „de molenaarsjongen" om hun bruidslied te spelen.
's Zomers moest hij op de schapen van zijn vader passen, in de bergen. Maar dan zat hij ergens op een bergtop te spelen en te droomen tot hij schapen en al vergeten was. De schapen liepen beneden in de haver-



125
akkers, en men vond hem „weltvergessen" met zijn viool naast den waterval.
Later weidde hij de schapen van anderen, met zijn vriend Jörgen.
Hoe 't met die arme schapen is gegaan, weet ik niet, maar zijn vriend Jörgen, die ook speelde, verhaalt: ,,'t Eerste waar wij 's morgens mee begonnen, 't laatste waar wij 's avonds mee eindigden, was spelen, spelen en nog eens spelen". Hij was nu eenmaal voor niets anders geschikt, de molenaarsjongen.
Hij heeft 't eerlijk geprobeerd, gewoon te werken als ieder ander mensch", maar het mocht niet voor hem lukken. Later toen hij getrouwd was, en armoede leed met zijn Ingeborg, heeft hij al zijn krachten ingespannen, maar hij kon niet leeren „wat alle andere menschen wel kunnen". Voor het geld, dat hij in Kristiania verdiend had, met de concerten, die Ole Buil voor hem arrangeerde, kocht hij een kleine boerderij, maar hij kon die zelf niet besturen, en kon nog minder met zijn geld uitkomen.
Toen hielp Rikard Berge hem, een boerenzoon, zijn trouwe knecht, en vroeg voor al zijn ijver en werk, als eenige belooning, te mogen luisteren naar het spel van den meester.
't Was op een eigenaardige manier, dat Ole Buil in aanraking kwam met „Myllargutten". Ole Buil was juist teruggekomen uit Duitschland, waar hij Spohr had hooren spelen. Hij liep, niet al te best gehumeurd, door de straten van



126
Bergen. Daar hoort hij uit de open deur van een herberg de heerlijkste viooltoonen, die hij ooit heeft gehoord. Hij gaat naar binnen. Daar zit een Thelemarker boer, omringd door Hardanger boeren, viool te spelen. Hij was op dreef, Myllar-gutten, en Ole Buil was verrukt. Hij nam hem mee naar huis.
Daar speelde Myllar-gutten voor hem zoo veel en zoo lang hij maar wilde. Daar had hij eindelijk iemand gevonden, die al die fijne heerlijkheid begreep.
„Je weet 't zelf niet, hoe mooi je speelt", riep Ole Buil, en wilde al meer van hem hooren.
Van groote beteekenis werd deze ontmoeting voor Ole Buil. Hij had zich zelf toen nog niet gevonden, en leerde nu van Myllar-gutten dat het „echte Noorsche" de beste zangbodem was, ook voor zijn viool.
Niet altijd was Myllar-gutten op dreef. In zijn mismoedige buien wilde hij voor niemand spelen, al kwamen zij van heinde en ver om één „slaat" van hem te hooren.
„Neen, ik kan niet, met den besten wil ni*t", was dan zijn onverbiddelijk antwoord.
Maar kwam het over hem, dan was hij ook niet te houden. Dan speelde hij den heelen nacht door, tot het weer licht werd.
Menigmaal heeft Ingeborg den strijkstok uit zijn handen moeten nemen, uit angst, dat hij zich ziek zou spelen. Maar dan tokkelde hij nog met de vingers door.
Midden in den nacht kon hij naar zijn viool grijpen, speelde en speelde, jubelde en klaagde, tot hij uitgespeeld had, wat binnen in hem woelde en uiting zocht. Op



127
een bruiloft in Hardanger had hij twee dagen en nachten gespeeld. Tegen den morgen van den derden dag ging hij in de hooischuur slapen, en sliep dadelijk in.
Maar het duurde niet lang of hij sprong op. De gasten waren nog allen bijeen. Hij speelde een „slaat", zooals hij nog nooit gespeeld had.
„Dien heb ik nu gedroomd", zij hij, en hij speelde. „Draum-slaatten" is die „slaat" gedoopt. Soms speelde hij een oude „slaat", lichtte er een paar tonen uit, die hij bizonder mooi vond, en begon die dan al spelende uit te werken, tot t als 't ware een nieuwe geworden was. Onvermoeid, kon hij uren achtereen, over zulk een motief uitweiden, zonder ooit één enkele maat te herhalen.
Een oude boer, die lyrisch werd, als hij, zich 't spel van Myllar-gutten herinnerend, over hem sprak, zei: „Hij kon een melodie zóó met rozen versieren, dat zij geheel in dien rozen-rijkdom verzonk, en alleen nog herkenbaar was voor menschen, die het motief uit en in kenden".
Op een bruiloft speelde hij den bekenden slaat „Langedragen" geheeten, in negen verschillende variaties, met de fijnste nuances en kunstigste overgangen.
De bruid werd ongeduldig — begreep al die fijne schakeeringen niet.
„Speel liever een ander bruidslied, Torgeir", riep zij, yjij die spelen kan, zooals de vogels zingen". De bruid wist 't. Toen hij gespeeld had op de bruiloft van Trond Overland, toen was 't „alsof een heele zwerm vogels voor de ruiten zong".



128
Knüt Sauli speelde bijna even goed als Myllar-gutten, zoo had men hem gezegd.
Dat zou dus iemand zijn, die al dat fijne weefsel van zijn spel begrijpen zou.
Hij „dichtte" een nieuwen „slaat" voor Knüt. Heel fijn noemen de boeren het „dichten": Knüt en zijn vrouw waren de eenige toehoorders. Zij begrepen al den weemoed, al 't verlangen van die eenzame kunstenaarsziel — zij begrepen ook den jubel als hij meende gevonden te hebben. Zij luisterden en luisterden tot de tranen hen over de wangen liepen. Als hij later dien „slaat" speelde, eindigde hij altijd met 't zelfde refrein, en zong dan heel zachtjes mee:
„Toen ik kwam naar Sauli,
Toen speelde ik voor Knüt.
O, wat heeft die Knüt geschreid!
Hoe langer ik bleef spelen,
Hoe erger 't werd,
O, wat heeft die Knüt geschreid.
O, wat heeft die Knüt geschreid"!
Op een dag in 't voorjaar kwam hij koren koopen bij Store Vigleik in Hardanger. Hij had een van zijn zwaarmoedige buien en wilde niet spelen. „Marita Börve, die je je zeker nog wel herinneren kan, wilde je zoo graag nog eens hooren spelen", zei Store Vigleik.
Marita kende hem uit zijn eersten speeltijd.
„Wil zij dat zoo graag, dan moet ik 't wel doen", zei Myllar-gutten.
Hij overwon zijn zwaarmoedigheid en speelde en



129
dichtte van zomer en bruiloft, van zon en licht, van lieve, blijde herinneringen. De zon zag juist over den bergtop heen, toen hij begon —, toen hij eindigde, verdween ze achter den bergtop aan den tegenovergestelde kant.
Niemand durfde zich bewegen, uit angst om te storen, uit angst dat de betoovering zou wijken.
't Raam stond open, de tonen zongen, door den wind gedragen, over de velden heen. De zaaiers op 't veld konden niet doorwerken, kwamen nader en nader om te luisteren.
Er stond een aureool van licht om dien dag, voor allen die Myllar-gutten toen gehoord hadden. Marita's wensch was vervuld. Nog eens had zijn viool van zon en zomer, van jeugd en blijheid, voor haar gezongen.
Een boeren-dichter heeft van hem gezegd:
„Het eeuwige fluisteren van de wilde natuur had zich verbonden met zijn zwaarmoedigen geest, en deed zijn viool zingen".
Ole Buil wilde Myllar-gutten medenemen, om hem in 't buitenland te laten spelen.
Dat heeft Myllar-gutten nooit gewild, en hij heeft daarin zeker goed gevoeld. Zijn spel was te typisch Noorsch, om in 't buitenland begrepen te worden.
Zelfs in de Noorsche steden werd hij, tot groote teleurstelling van Ole Buil, nooit op volle waarde als mensch en kunstenaar geschat, meer als een wonder, een phenomeen beschouwd.



130
Hij paste niet in een stads-omgeving, allerminst in een concertzaal. Hij kon niet zonder zijn bergen en watervallen, en niet zonder zijn Ingeborg.
Ole Buil, Grieg en anderen hebben zijn liederen met de oer-klanken vertolkt, ik had bijna gezegd, vertaald.
Maar Myllar-gutten's muziek leeft voort in 't Noorsche volk. Nog altijd spelen de Hardanger violen die eigenaardige „slaatter" en nooit worden de boeren moe om ze opnieuw uit te spinnen en ze weer in nieuwe bruidsliederen te weven.



EMMANUEL VIGELAND.
Terwijl ik hier te Kristiania wachtende ben op een pas naar Holland, gebruik ik de gelegenheid om Noorsche kunst te zien. De schilder, die mij hier op 't oogenblik 't meest te zeggen heeft is ongetwijfeld Emmanuel Vigeland. Men hoort zijn naam tegenwoordig veel, evenals dien van J&P broeder, Gustaf Vigeland, den beeldhouwer.
Emmanuel, de schilder, decoreert kerken en andere gebouwen met zijn eigenaardige fresco's en schildert en brandt de glazen van zijn oorspronkelijke en in kleurengloed schitterende kerkramen. Ik had zoo veel van hem gehoord, maar weinig of niets van hem gezien. En nu mocht ik zoo maar in eens het heiligdom betreden, zijn woning en atelier.
Buiten Kristiania, in een heerlijke rustige omgeving, ligt zijn allercharmantst huis, in echt Noorschen stijl. Boven den ingang stonden in mooi uitgesneden en gekleurde letters de woorden: „Valborg og Emmanuel Vigelands hus". Er was geen schel aan de deur, maar als men deze opent, verkondigt een aeolusharp, dat er gasten zijn.
Nog een verrassing wacht den binnenkomenden in de aardige, in ernstige kleur gehouden hall, namelijk een mysterieus licht, alsof de volle zon door gekleurde ruiten



132
breekt. Dat was bereikt door de trap, trap-leuning en de muren van den trap-opgang hel geel en oranje te beitsen, een alleraardigst effect.
In dien zonnigen kleurengloed kwam de gastvrouw ons tegemoet, met een kleinen blonden krullebol, een uit de lijst gesprongen Luca della Robbia-cherubijn, aan de hand.
Zij noodde ons binnen.
De woonkamer was wel het inbegrip van gezelligheid met een echt Noorschen „Sval", een langs de geheele lengte van de kamer overdekt houten balcon, met blauw-groene wanden in donkere omlijsting. Wat een heerlijk uitzicht in de landelijke omgeving en door een sluier van witgestamde berken, de verre blauwe bergen.
Aan den muur hingen teekeningen van den meester.
O, wat voelt men zich indringerig en onbescheiden in zulke oogenblikken!
Vigeland was in zijn atelier, maar hij zou zeker dadelijk komen.
En hij kwam!
Of wij zijn atelier mochten zien? Ja zeker, waarom niet? „Maar, is er eigenlijk wel wat te zien?" vroeg hij zijn vrouw.
Zij lachte, en meende van wel!!
Wij volgden den ernstigen, stillen man door den tuin. Daar lag in denzelfden stijl als het huis, het atelier, met een breede stoep van graniet, en de deur met prachtig, uit de hand gedreven ijzerwerk beslagen, dat zelfs Ruskin te vreden zou hebben gesteld.



133
Het atelier was een echte werkplaats. De groote gekleurde kartonnen ontwerpen, voor de fresco's, mozaieken en gekleurde kerkramen, hingen van de hooge zoldering naar beneden. In 't midden stond een lage ijzeren oven, waarin de kunstenaar de beschilderde glazen brandt.
Hij wees ons de gekleurde steenen, die hij uit Venetië gezonden krijgt, voor de mozaieken. Hij had juist uitgerekend hoeveel duizend van die steentjes hij voor een nieuw ontworpen mozaiek gebruiken zou. 't Spijt me dat ik het juiste aantal vergeten ben, want het was kenschetsend voor het tijdroovende van zulk een kunstwerk.
„Wat een geduldswerkl", zei mijn geleidster.
„Van geduld kan men niet spreken, als het werk onze grootste vreugde is", meende Vigeland.
„Maar", vroeg ik, „zou 't niet mogelijk zijn jonge kunstenaars op te leiden, die u behulpzaam konden zijn bij het branden van de glazen en bij het bewerken van de mozaieken?"
Hij schudde 't hoofd.
„Neen, neen, dat merkt men dadelijk, zoodra er een soort van school komt met routine, krijgt het alles een schijntje „Fabrikmassigkeit", en dat bederft alles. Men moet het zelf doen. Wat werd er uit Rubens' kunst toen hij met zijn helpers begon?"
Den volgenden dag was ik in „Vor Frelsers kirke", om zijn kerkramen te zien, zes hooge Romaansche boogvensters in het koor, met bekende gewijde onderwerpen, maar gezien met zijn schilder- en dichteroog.



134
Ik zat in het koor, en kon mij onder den dienst verzadigd zien aan zijn eigenaardige opvatting, aan zijn gloeiende, vuursprankelende kleuren.
Het is de kleurenbrand der oude kathedralen, dien hij gezocht en teruggevonden heeft. De meeste moderne vensters zijn daarbij zoo vlak en weinig expressief, zonder diepte en reliëf, wat natuurlijk is, als deze speciaalkunst door de groote kunstenaars uit handen gegeven en door de „artisans" overgenomen wordt.
Nog grootere proeve van Vigelands genialiteit mocht ik van de week zien in „Vaalerengens Kirke", een nieuwere kerk waarvan het geheele koor door hem gedecoreerd is. Boven het altaar de kruisiging, het droefsombere Golgotha met een angstig donker-rooden gloed boven Jeruzalem. Rechts van het altaar het avondmaal, links het orgel met musiceerende engelen,
Deze engelen zijn van een ontroerende bekoring. Dat Vigeland in Italië geweest, en beïnvloed is door Fra Angelico en Melozzo da Forli, is duidelijk te zien, maar de engelen zijn vernoorscht. Zij missen misschien iets van het lichte, blije, gratievolle der Italianen, zij zijn ernstig, vroom, mystiek en naar binnen schouwende. En de kleuren, o de kleuren zijn zoo wondermooi! Op een grond van lazuur-blauw de fijne engelen-gewaden en de gouden aureolen, een verfijnde, rustige kleurenrijkdom. Het avondmaal is iets van het meest aangrijpende dat ik van gewijde kunst heb gezien. Men kan niet wegzien van die ideale eenheid „Jezus en



135
Johannes". Johannes is een en al vervoering, één opgaan in den Schoonste onder de menschenkinderen.
Beneden in de kerk is één klein venster aangebracht, door Vigeland geschilderd, bij wijze van voorsmaak, hoe 't zijn zou als een geheele kerk zóó door hem versierd zou kunnen worden.
Het is nauwelijks een meter hoog en twee meter breed, maar het is een juweel onder de juweelen. Het is een „jublilate" in kleur. Niet alleen de edelsteen in den aangeboden ring flonkert en spat vonken, maar het geheel is een brand van topaas, smaragd en robijn in heerlijkste harmonie.
Bij dat venster staande, begreep ik dat Vigeland geen helpers gebruiken kan, die buiten den kring staan van zijn innerlijke visioenen. Het fijnste en subtielste zou verloren gaan.
De stille, geduldige werker moet alleen zijn droomen uitspinnen, ongestoord luisterend naar de verkondiging binnen in hem, die het hem gegeven is te openbaren, en hem alleen.



EDVARD MUNCH.
Van een bergwandeling tefug komende, uit een witte verlaten wereld, waar de hard bevroren sneeuw nog kraakt onder je voeten, waar een eenzaam meesje nog zijn metalen winterliedje fluit —, keerde ik naar de grijze stad, waar de nevelen hangen, en kwam in een tentoonstelling terecht, van den hier veel besproken schilder, Edvard Munch.
• Zijn naam zweeft hier als 't ware in de lucht op 't oogenblik. Niettegenstaande slechts weinigen voor zijn werk voelen, maakt Edvard Munch bijzonder hooge prijzen voor zijn schilderijen, ook in het buitenland. Onder de hier tentoongestelde werken was er geen onder de 8000 kr. te koop; dat was de allerlaagste prijs voor 't kleinste schilderij.
Ik was in een goede stemming om schilderijen te zien. Daar in de bergen had ik een gedeelte van me zelf achter gelaten —, immers, men moet niet te druk met zichzelf bezig zijn, als men naar iemand anders luisteren wil.
En ik zou nu naar een kunstenaar luisteren, van wien ik niet veel anders wist, dan dat iedereen over hem spreekt, dat niemand rustig aan hem voorbij gaat, dat hij sommigen grenzenloos irriteert, anderen heel bizonder gelukkig maakt. Toch is hij een oude kennis.



137
Twintig jaar geleden, zagen wij te Kristiania zijn allereerste werk, dat toen reeds door velen hoofdschuddend afgewezen, door enkelen als veel-belovend geprezen werd.
Den dag, toen ik zijn schilderijen zag, werd Ibsen door den schilder zelf rondgeleid. Ik zie zoo duidelijk vóór mij, als was 't gisteren, den kleinen, tengeren Munch, in zijn kort schilders-jasje, naast de machtige, krachtige Ibsen-figuur. De doordringende oogen, achter de groote brille-glazen, doorzochten dat jonge gedurfde werk.
Er was toen een tasten en zoeken in die eerste schilderijen, een breken met het gewone, het bekende, — daarbij een gewaagd hard-op denken van een aan het leven vragen stellenden dichter-schilder, dat Ibsen blijkbaar interesseerde. Wat mij toen zoo bizonder trof, was niet alleen de intense belangstelling, maar ook de groote eerbied van den grijzen dichter voor het werk van den jongen, beginnenden kunstenaar.
Ik moest toen aan het woord van mijn moeder denken : „Speel gerust voor echte kunstenaars, zij weten te waardeeren".
Het was niet moeilijk Munch te herkennen. Het was na twintig jaar dezelfde persoonlijkheid, waarnaar ik te luisteren had.
Zijn zoeken en tasten van toen schijnt echter soms in een ware worsteling te zijn overgegaan. Het is bij enkele stukken, als heeft hij getwist met het licht, gevochten met de kleuren op zijn palet, om maar te bereiken wat hij te bereiken zoekt.



138
Het leven is zeker niet mild voor hem geweest.
Velen zijner schilderijen schijnen mij zwaar van somberte, schrijnend van stugge resignatie.
Wat men als een „echte" Munch beschouwt, is o.a. Doodstrijd. Het is niet de strijd van den stervende, die Munch ons laat zien, want men ziet zoo te zeggen niets van hem of haar, die daar ligt, maar, de strijd op de gezichten van de omstanders, zoo verschillend op de verschillende gezichten, als menschen verschillend zijn.
Dat er sommige „verschrikkelijke" menschen zijn, is niet Munch's schuld. Wel dat hij ze dikwijls als modellen kiest. Zoover ik hem begrijp, vindt hij ze zelf zoo verschrikkelijk, dat hij als 't ware 'zichzelf dwingt, het ontzettende tot op 't diepste te peilen, om het dan haast nog erger dan hij het zag, weer te geven, als om zeker te zijn, dat: „erger kan 't nu niet"; zooals een kind dat bang is in donker, zichzelf dwingt om op een donkeren zolder te loopen.
Zijn portretten zijn vol leven, en van een soms ten top gedreven originaliteit, sommigen als tegenstelling, van een uiterste onbeduidendheid. Eén vooral, een jong meisje was mij opgevallen: „waarom, in vredesnaam, heeft hij dat nietszeggende gezichtje geschilderd en heeft hij er zich moeite voor gegeven?" Tot ik op verren afstand, in een hoek van de groote zaal, plotseling het kind in haar roode jurkje herkende — als iets veel beters dan zij zelf was —, een plekje rood, een roode bloem in 't groene weiland, waarin zij stond. Op eens was 't mij alsof ik iets begreep. Is 't misschien barm-



139
hartigheid, diep in die kunstenaarsziel, barmhartigheid voor die onbeduidenden, waaraan wij voorbij gaan? Ook zij, als 't licht er maar goed op valt, zijn iets, beteekenen iets in dien vreemden tuin, die wereld heet! Is dat zijn bedoelen?
Soms schijnt hij gevonden te hebben, en dan ligt er over zijn werk een geweldige sereniteit, een breede rust, een stoere kracht, een jubel over het licht en het leven.
Het komt mij voor dat hij daar even „echt", zoo niet „echter" is.
Zóó in Geschiedenis, een reusachtig doek, een ontwerp voor de feestzaal der universiteit te Kristiania. Een oude, half blinde man „vertelt" aan een kleinen, blauwoogigen krulkop. Het is de traditie, de mondelinge overlevering van vervlogen tijden, als oorsprong van alle geschiedenis, die hier in den ouden vertellenden man gepersonifieerd is. De grijsaard is op een rots gezeten, onder een machtigen eik. De verheven rust van den ouden man onder den eeuwenoude eik zet zich voort in de grootsche, sobere lijnen van het berglandschap, achter hen.
Zóó ook in Zonsopgang, mij van allen het liefst, met breede, grove penseelstreken aangezet, alles meer aangeduid, dan uitgewerkt. Een bebloemd grasveld, met enkele boomen, daarachter de opgaande zon. Het malsche, lange, nog niet gemaaide voorjaarsgras is nat, de bloemhoofdjes zwaar, van den morgendauw. Het is alles nieuw, jong en zoo even ontloken, als op den eersten scheppingsdag.



140
Het is de heerlijke Lente, die komt.
„Er kommt wie junger Morgen, Empfange froh den Gast".
Aan denzelfden muur een teer groene fjord, tintelend van licht, waartegen, op rotsigen voorgrond, vier donkergroene dennen staan.
Het is als was 't zóó van zijn palet neergedruppeld, zoo dik liggen de verfvlekken op het doek, en als door een wonder goed uitgevallen, zoo meent men, dichtbij; op een afstand een parel van lijn, licht en kleur.
Eén schilderij heeft hij in tweeën gedeeld, — een driehoek boven, een vierkant beneden. In den driehoek boven, een figuur met vleugels op witte wolken. In het vierkant beneden, een doode, die onder het groene gras ter ruste wordt gebracht. Op de lijst staat geschreven: „Deilig er Jorden", (Heerlijk is de aarde).
Ten slotte noem ik nog een van mijn lievelingen, een enkelen door wind en weer verwrongen Juniperusstruik op eenzame rotsen, de smart-boom bij uitnemendheid.
Interessant waren de verschillende uitingen der voorbijgaanden en vertrekkenden. Een grijzend zee-officier met een leuk gezicht zei tegen zijn vrouw: „Kom, we zullen nog eens even de zalen van de oudere kunst doorloopen; zóó kan ik niet naar huis gaan."
Een jonge man, die met een verheerlijkt gezicht tijden lang, naast zijn moeder, de schilderijen in zich opnam, antwoordde op een vraag harerzijds over de schilderijen :



I4i
„O zwijg, moedertje, ik kan er hier niet over spreken". En hij sloot de oogen in stille verrukking. Een derde: „Vóór dat ik zóó iets op mijn muur zou willen zien!"
Een flinke, gebaarde man van over de vijftig, met een sympathiek uiterlijk en vuur in de donkere oogen, zei tegen zijn dochtertje: „O, als een mensch nog jong was, en nog beginnen mocht! Wat een „Anregung" zit er in die schilderijen!"
Ik was laat, ik moest ook naar huis. Ik zag ter sluiks de schilderijen van dev „oudere kunst". De deuren stonden open. Ik begrijp wel dat die zee-officier met zijn leuke gezicht daar even heen moest gaan, voor hij zich weer op zijn gemak gevoelde. Ja ... . dat waren „schilderijen" — maar dat waar ik vandaan kwam was „het leven zelf', was smart en wanhoop, — was zon en licht.
Edward Munch, naar wien ik luisteren kwam, had mij iets te zeggen gehad.



ISADORA DUNCAN.
„Das Land der Griechen mit der Seele suchend".
Dat dit bestaan kan! • Dat dit is werkelijkheid te midden der groote stad en haar weedom! De Elyseesche velden op het Leidsche Plein te Amsterdam! De schouwburg een tempel.
Dit is in woorden niet uit te zeggen wat zij ons te geven heeft. Dit moet men zien.
Dit is een nieuwe taal, dit is een spreken in lijnenr spreken in bewegen, spreken door houding en gebaren, zoo als men 't wel droomde een zonnedag aan 't blauwe meer, op 't groene veld, als blonde berkentakken wuifden en grashalmen wiegden in den wind, als vlinders en libellen dansten en zweefden in 't nieuwgeboren licht, als korenaren ruischten de gouden hoofdjes tegen elkaar,, als rose en witte bloesemblaadjes regenden en dwarrelden op 't gras, als zilver zonlicht sprankelde op 't zijige water. Men droomde dan van 't onbereikbare. Men zag in blauwe verte lichten het eiland der zaligen, waar alle menschen jong en schoon en rein en vroom
En deze gelukkige vrouw die zoo iets geven mag.



H3
zoo koninklijk schenken mag, schoonheid uitstrooiende voor zoo velen. Mij heeft zij een schat gegeven, dien ik in een heiligen schrijn bewaren zal, heel mijn leven lang.
Ik heb schoonheid zien schitteren, schoonheid zien jubelen, schoonheid zien verlangen en klagen, niet in vogel- of vlindervlucht, niet in 't neigen van bloemen in avondwind, maar in 't bewegen van der schepping schoonste, in 't bewegen van den mensch.
En dit heeft in mij eeri lied gewekt van onzegbare vreugde. Zóó te kunnen uiten alle zielsgolvingen, al wat binnen in ons te teer, te rijk voor woorden is.
Die lijnen zij zullen mij volgen, die bewegingen zullen als trillende vleugelen om mij klapwieken, die tot tranen toe ontroerend lieve gestes, zij zullen als vrienden-woorden over mij heen bloesemen.
En die lieve, bekende muziek. Nooit meer zal ik ze kunnen spelen, of hooren, die walsen als vroeger, nooit meer.
De ramen open, zon op de muren, de oogen gesloten, en dan haar zien, haar gratievol verschijnen, haar lijnenspel, haar kinder-jubel, haar zonnelach, haar vróom neigend hoofd.
.... „'k Heb u aanschouwd, en 't was of voor mijne oogen
Nog eens de zomer henen ging, —
Gij, — lief als zij, — mij even ras onttogen. . . .
Gelukkig wie als gij, in heerlijk pogen,
De schoonheid, die hen eens de ziel omving,
Zóó schoon, in eigen kunst, verbeelden mogen".



Helleland.
OCTOBER-DAG.
We stonden over het hek geleund bij den inrij.
De laatste gast zou gaan, en het uur van scheiden was gekomen.
Blauwe morgennevels, die een mooien herfstdag voorafgaan, trokken op langs de bergen.
't Was doodstil, zoo heerlijk stil als 't slechts een herfstmorgen zijn kan; niets dan het zacht gemurmel van het beekje achter ons, en het ver weg geklater van den waterval aan den overkant, als begeleiding van onze gedachten.
En die zijn vele!
Nog eens moeten wij samen met hem ons rotsomringde paradijs overzien en de zon zien schijnen over de wijde velden, om straks zwijgend uit elkaar te gaan, want het beste, het teerste moet immers ongezegd blijven: „des que nous avons vraiment quelque chose a nous dire, nous sommes obligés de nous taire".
Daar komt reeds de beroemde calèche van Egersund om onzen vriend te halen.
Nog even handen geschud en een wuiven met zakdoeken, lang — lang, tot paard en rijtuig en zakdoek achter een rotslijn verdwijnen.



145
We zien elkander aan.
Het hek klapt toe.
Daar gaat de laatste gast!
En 't is alsof veel zonnige heerlijkheid, veel zomersche blijheid met hem ging....
„Neem onzen gloed mee", siddert 't door roode populier-bladen.
„Houdt ons zonnig goud vast", regenen de berkenblaadjes.
„Wees blij en moedig als ik", stroomt de frissche, schuimende beek.
„En laat vooral de zon op je schijnen", straalt 't blanke, lichtende meer.
Even later trok vader er op uit met de twee oudsten. Zij zouden dwars over de bergen gaan naar „Hidalen", een kleine hoeve waarvan men nooit hoort en waar niemand ooit komt.
Ze zagen er zoo prettig uit, die wegtrekkende wandelaars: de Prest een pas vooruit, de meisjes volgend met kleine mandjes brood en vruchten, voor onderweg.
„Gij zult niet begeeren uws naasten" ... wandeling...!
Thuisblijven is de boodschap. Nog even hen met het oog langs het meer volgen en dan met moedige gedachten terug....
Tegen zonsondergang ga ik hen te gemoet. Een rosse gloed ligt over het goud, het rood en oranje, en vertienvoudigt de jubelende pracht, die nu



146
op onze bergzijden ligt uitgespreid. Zou het in de toovertulnen van Wonderland mooier kunnen zijn?
Ook mijn weg is belegd met flonkerend mozaiek. Als even een zoeltje zijgt, dat de blaadjes opneemt, is 't als speelde het zonnegoud met juweelen, zoo schittert het aan alle kanten.
Welk een lichtfeest daar in 't Westen.
O, wie deze beauty als a joy for ever bewaren kon! Mocht ik als het water zoo ganschelijk samensmelten met die pracht.
Zie hoe het meer één wordt met gloed en kleur, om ze nog rijker te weerkaatsen.
„Waar blijven al die kleuren als 't donker wordt?" vraagt mijn jongste dochtertje, „op den bodem van het meer?"....
Om den hoek hoorde ik vroolijke stemmen, vlugge passen ....
Daar zijn ze, beladen met roode lijsterbessen, gouden varens en takken in velerlei kleur.
,0 moeder als je mee was geweest!
,,'t Was er zoo woest en zoo mooi. Zonder heg; nosr steg lag het hutje in een wildernis van rots en steen.
„De bewoners van „Hidalen"1) vertelden dat er nog nooit een prest was geweest.
„De rotsen zagen er zoo grimmig uit, als kon men telkens een „bruintje" ontmoeten!"
1) Hi is de Noorsche naam voor berenhol. Hier hebben das in oude tijden de beren gehuisd.



H7
De vorige eigenaar der kleine hoeve had het beetje grond rondom zelf ontwoekerd aan gruis en steen.
Hij had er 40 jaar gewoond toen hij op tachtigjarigen leeftijd op een donkeren winternacht vermist werd.
Na drie dagen zoekens vond men hem, . . . dood verdwaald en tusschen rotsblokken vastgeklemd.
De tegenwoordige bewoner was al 6 jaar lam, en kon nergens komen dan waarheen zijn zoon hem droeg.
En dan zoo ver weg var^ menschen, het dal zoo woest en ontoegankelijk! De kinderen waren geheel onder den indruk.
„Je kunt toch best gelooven wat in boeken staat", vonden ze, „'t is meestal niet eens zoo wonderlijk en ongelooflijk als wat we vandaag gezien en gehoord hebben"!
De schemering viel.
Achter ons de verre bergreuzen; de golvende heuvelen, het water, de boom en, alles, in een teer droomerig waas, gehuld in prinselijken mantel van violette zij.'
Voor ons, uit donker-paarsen bergrug, de stijgende, blinkende maansikkel, om straks te zeilen door lila hemelvelden. En dat zilveren licht, dat nu onzen weg beschijnt, speelt ook in de kleine ruitjes van het venster in het berendal, — ook op de golven van de groote zee waar ergens het schip nu stoomt, waarop onze vriend verder en verder van ons gaat.



ROMMANI.
't Was een warme zonnige dag in Augustus. Zoo echt zomer. We waren juist van tafel opgestaan, en we zouden met eenige Hollandsche gasten siësta houden op het grasveldje onder de hooge rotsen achter den tuin.
Een kleurige verschijning, jong en lachend, komt ons te gemoet:
„Wahrsagen?"
„Nein, danke, lieber nicht!"
„Nicht bange, nur gute Zukunft! Ist's der Pfarrer? schoner Mann .... Wer ist die Frau?" .... van de eene
gast naar de andere wijzend : „die, die.... nein dieee"
en ze wijst op mij, „aha, jung noch".
Ze vindt 't hier blijkbaar gezellig, en gaat op de stoep bij ons zitten.
Wat een jong, tenger ding en zoo levendig en bewegelijk. Bruin is 't gezichtje als bruin kan zijn en een kleurig hoofddoekje danst op gitzwarte haren, telkens als ze 't hoofdje schudt. Het vuurroode jakje is behangen met kralen en koperen loovertjes.
„Wie alt bist du?" vragen we. Zij steekt beide handen te gelijk in de hoogte: „Zwei Hande, io-, noch eine Hand, 5; noch ein Finger, 1; zusammen ?"



149
„Sechszehn!" roepen wij allen. B's Gut, 'sgut," lacht ze.
Hoe die donkere oogen lachen kunnen als twee flikkerende zonnen.
,Kommst du von Deutschland ?" Ze schudt 't hoofd. „Sprichst du nur Deutsch?" „Alles 'n Bischen".
„Aber was ist deineMuttersprache, Italienisch, Spanisch, Ungarisch?"
Ze blijft het hoofd schudden. „Rommani", zegt de Prest. „Ja, ja, er weiss, er weiss".
Fier richt ze 't hoofd omhoog, droomerig en als liefkozend 't woord herhalend: „Rommani, Rommani". 't Is een echte, echte Gitanilla, Cervantes waardig.
Als zij hoort dat onze gasten van Holland komen, moet ze weten van welke plaats, want daar komt ze juist met haar heele gevolg vandaan. Wij vragen haar hoe velen ze zijn.
Dan lacht ze. „Viele, viele. Heut' Abend Vorstellung, ich tanzen, der „romalis". Ze ziet verlangend naar al onze witte blouses. Of we niet één mooie voor haar hebben. Eene der gasten haalt niet één, maar drie witte blouses. Ze is in verrukking. De oogen schitteren. „O, o, schön, schön"! Ze bevoelt en streelt ze, trekt een aan, en: „steht's gut, ja? Heut' Abend will ich schön sein".



15°
Eene der andere gasten is donkerharig en grijsoogig. „Sie ist schön, dunkelwieich,auchRomni?"vraagtzeondeugend.
En de donkere gast even ondeugend terug: „Ein Bischen nur".
„Ich verstehe —, auch Reiselust wie wir, fremde Lander sehen; die Welt ist schön!"
Als eene onzer gedienstigen voorbijgaat, vraagt ze om een lekker kop koffie.
„Du kriegst dafur eine Krone, Geld genug", en ze houdt haar geldzakje triomfeerend in de hoogte.
Eindelijk vraagt ze nog om een stuk spek of ham, en als ze alles gekregen heeft wat ze hebben wil, gaat ze lachend heen, trotsch als een pauw in haar mooie blouse. Ze knikt, groet, lacht, wuift en gaat, 't vreemde donkere kind hier in de Noorsche bergen.
En zoo zijn honderden en duizenden Romnis vóór haar gekomen en gegaan, reizende en trekkende, zijn geboren en groot geworden, hebben geleefd en gelachen, waargezegd en gedanst, zijn oud geworden en gestorven, zijn begraven — — waar?
Niemand weet 't.
Vraag in elke gemeente, vraag aan iederen doodgraver, niemand weet te vertellen van een Romnis graf. Even raadselachtig als al hun handel en wandel, even geheimzinnig als steeds hun komen en gaan, even geheimzinnig hun laatste verdwijnen.
Vijfhonderd eeuwen hebben zij nu door vreemde landen gedwaald en hebben toch hun stam weten op



. I5I
te houden, en al hun eigenaardigheden door alles heen behouden. Dezelfde gelaatskleur, dezelfde donkere oogen en witte tanden, dezelfde lichaamsbouw, dezelfde schelmstukken, dezelfde ellende, dezelfde humor en weergalooze veerkracht, dezelfde romantische glorie ... na eeuwen . .. ven wonder boven wonder, dezelfde taal nog, het door hen zoo geliefde en vereerde „Rommani".
Hoe veranderd en met andere talen vermengd, vinden de geleerden er toch nog sporen in, van 't heilig „Sanskrit", en is hun taal voor alle anderen dan voor de ingewijden ontoegankelijk en onverstaanbaar. Oude waarzegsters met de bruine, gerimpelde gezichten, ze weten nog te vertellen dat zij eens, volgens oude sagen, gewoond hebben in het land Assaria, ver ten Oosten van Rusland. En deze sage komt wonderwel overeen met de nieuwere opvattingen der geleerden.
Wat al hypothesen over de afkomst van dit geheimzinnig volk.
Meest gingen ze door alle eeuwen heen onder den naam Secant, (Italiaansch Zingaro; Russisch Tzügan; Hongaarsch Cigany; Düitsch Zigeuner); ook onder den naam Taters (Tartaren) omdat ze bij hun eerste verschijnen aan de verschrikkingen bij de invallen der Tartaren deden denken, 't Engelsche Gypsies evenals 't Fransche Egyptiens nog altijd afkomstig van hun eigen leugenachtige verhalen. Men meent namelijk dat zij in 1417 voor 't eerst in Europa opdoken. Keizer Sigismund bevond zich toen voor 't groote kerkelijke congres te Lindau, bij Constanz.



152
Een groote horde bevindt zich buiten de stad. Onder hen een hertog en graaf in prachtige kleeren die den keizer wenschen te spreken. Zij stellen zich voor als Egyptische pelgrims, door hun bisschop is hun een zevenjarige pelgrimstocht door vreemde landen ogelegd.
Niets had toen bezielender klank dan bedevaart en pelgrimstocht.
Zij worden geloofd en keizer Sigismund geeft hun een aanbevelend schrijven om in alle christen-landen te worden toegelaten.
De „Egyptische pelgrims" lachen in hun vuistje. Met dit keizerlijk schrijven komen ze voor Hamburgs poorten en worden toegelaten. Kort daarop verschijnen ze in Zwitserland, Provence, eindelijk ook te Rome.
Daar krijgen ze zelfs toegang tot den Paus — aflaat voor al hun zonden en weer een „aanbevelend schrijven"!!! In 1427 verschijnen ze te Parijs.
Hoe onbemerkt zijn ze overal binnengeslopen.
In Spanje komen ze voor 't eerst in 1447. Honderd jaar later zijn ze ten getale van 30 a 40.000. Allen hebben ze Frankrijk doorgetrokken, maar geen kroniekschrijver die er van gewaagt.
In 15 31 waren er zooveel in Engeland, dat de regeering hen op alle manieren trachtte uit te roeien.
Maar tevergeefs.
In 1850 zijn er nog gemiddeld 15.000. Hoe zijn zoo velen ongemerkt over 't Kanaal gekomen ? Overal zijn ze de schrik en de plaag der bevolking. Eindelijk gaan de oogen open in Europa.



153
't Waren reeds lange „zeven jaren f'
Zij worden nu overal vogelvrij verklaard.
Er worden barbaarsche klopjachten gehouden op dit arm „donkeroogig wild".
Nog in 1722 liet keizer Karei VI langs de wegen plakaten opslaan dat het niet alleen geoorloofd is hen te dooden, maar dat allen die hun in iets behulpzaam zijn of iets met hen hebben uit te staan, met den dood zullen worden gestraft.
En niettegenstaande dit alles hebben ze stand gehouden, zijn ze nog.
Ze hebben zich als in het sprookje „onzichtbaar gemaakt".
Nog peinzen de geleerden of hun voorvaderen de Parias van Indië zijn of een ander laagstaand volk in 't Himalayagebergte. Professor Pott verhaalt van een volk aldaar, met name D'om, D'omoi, zeer gelijkend dus op Rom Romni!!
Doch wie zal 't zeggen?
Telkens als zulk een troep door de gemeente trekt, en wij in die vreemde oogen zien, waarin na 5 eeuwen
zwervens nog Indië's zonnegloed gevangen zit
peinzen we met alle geleerden mee.
Den volgenden morgen kwam onze Gitanilla met een heel gevolg voorbij.
Boven op een wagen troonde ze, in haar witte blouse.



154
Ze wuifde en lachte en we wenschten haar van harte „Guie Reise/"
Een Rommani zang:l)
„Ostimari stinta — o emi o vino — o manga j? tjeia — o rankano deia. Marra folka — aschar but — o trinta mi deia — maa tromma ava — o rankano deia. — Bescha dero i vordinan — ja pallar min scharo — aavan min shero — ninna tjingra mero — o rankano dei"
Professor A. I. Pott, Halle: „Die Zigeuner in Europa und Asien".
Grellmann „Historischer Versuch über die Zigeuner". George Borrow „The Zincali or an account of the Gypsies of Spain".
P. Bataillard „De 1'apparition des Bohémiens".
l) Deze zang werd door een Zigeuner die in 't tuchthuis te Cristiania gevangen zat, gezongen. Hij kende echter niet de beteekenis van alle woorden.



FANTS.
't Woord fant gebruiken de Noren voor alle mogelijke bedelaars, landloopers en ander gespuis, dat zonder eigenlijk beroep het land doortrekt.
Maar het heeft een betere afkomst. Het <?«flf-Noorsche fant werd in de middeleeuwen gebruikt voor de boodschappers, briefdragers der aanzienlijken, ook voor de begeleiders, het gevolg van bisschoppen en andere voorname reizigers.
Later ging die naam over op alle reizigers, op vreemden in 't algemeen; nog weer later op menschen, die door iets ongewoons in hun optreden zich op de een of andere wijze onderscheiden. Zoodat men nog wel in een afgelegen hoek van Noorwegen kan worden aangesproken met: „Wat ben jij voor een fant ?" zonder dat men daarin eenige beleediging behoeft te zien. 't Wil alleen maar zeggen: „Ik zie wel, je hoort hier niet thuis, je bent hier vreemd".
In 't 0&flf-Duitsch vinden we 't woord terug. De wapenknecht der ridders heette „fant". (Het Italiaansche „fante" (knecht) infanterie enz. enz.)



156
Maar terwijl sommige woorden in beteekenis hooger en hooger zijn geklommen, zooals bev. knecht in Engeland een eeretitel werd, (knight), is 't woord fant lager en lager gedaald.
Bij 't uitspreken van 't woord denken we aan die arme verachte kaste van landloopers, die als parasieten het land doortrekken en de bewoners lastig vallen.
En toch . .. iets van de meer aristocratische beteekenis, iets van de oude romantische glorie, die wij nog zoo duidelijk bij de Romnie bespeuren, ligt ook nog om het arme fanterih.oo{a\.
Er is iets zeldzaam aantrekkelijks in 't omnia mea mecum porto.
Wie heeft niet op een heerlijken, vroegen zomermorgen 't drukkende gevoeld van alle wereldsche banden, en wie heeft niet naar een staf en een ransel verlangd als hij een fantefamilie zoo onbekommerd rusten zag in 't groene gras, onder schaduwrijke boomen.
<9«bekommerd — ja!
Een der grootste onheilen van onzen tijd is, het bekommerd zijn. De leliën des velds en de fanten kunnen ons daaromtrent veel leeren.
En wie zou er op durven komen hun dit vrije, zorgelooze leven te willen ontnemen, mits, (en dit is een groot mits) — ze anderen met rust lieten en anderen niet tot last waren. Ik ken eenige menschen van heel nabij, die als geschapen zijn voor dit reizend en trekkend leven, en zeker juist daarin rust zouden vinden, wat een ander vermoeien zou.



157
't Is niet altijd gezegd dat precies het kleine plekje waar wij geboren worden, onze „Heimstatte" is.
En hoe natuurlijk dat men dit zoeken gaat, wanneer 't niet vanzelf gevonden is, zoeken, zoeken tot men het vindt — of — niet vindt en dus zoekende blijft. Er zijn vele zulke zoekenden in Noorwegen, vele heimzoekende rusteloozen.
Heel veel fanten!!
Zouden het de hooge bergen zijn, het verlangen naar Over de höie fjelde?
De fantenkaste is in vele, streng van elkander gescheiden soorten verdeeld, o. a. de storfanter, de fanter en de fine fanter.
De storfanten zien met verachting op de andere fanten neer.
Zij voelen zich veel meer aangetrokken en verwant met de Romnis (Zigeuners).
Daarom heeft men wel eens de conclusie getrokken dat de storianter van hen afkomstig zijn en alleen door 't lange verblijf in Noorwegen vernoorscht en veranderd zijn.
Maar een Romni verandert niet, en 't is bekend dat zij bijna nooit een huwelijk aangaan met iemand van vreemden stam.J)
i) Boirow weet te verhalen van drie grondwetten der Zigeuners waaraan zij zich streng te houden hebben.
1. Verlaat niet het familie-volk. (De eigenlijke beteekenis van Rom-Romni.)
2. Wees trouw aan uw echtgenoot en laat u nooit in met eenig man van vreemden stam.
3. Betaal aan een van het familie-volk wat ge htm schuldig zijt.



158
Ten tweede is er geen gelijkenis tusschen een slorfant en een Romni.
Alleen hebben beiden donkere oogen. Het zwarte haar der j&rfanten krult niet, maar is zwaar, sluik, Mongoolsch.
Deze en ook andere eigenschappen hebben mij op het denkbeeld gebracht, dat zij veel eerder van Lappsche afkomst kunnen zijn.
Lappen en Noren trouwen, hoewel zelden, wel onderling, (de grootvader van Jonas Lie was Lappsch) en als de j/örfanten werkelijk Nomaden-bloed (!) in zich hebben, dan is het geen wonder dat 't hun onmogelijk is op één plaats te blijven. Dit zou in 't geheel veel verklaren, ook hun phantasie en dichterlijkheid.
Zij hebben ook een geheime taal, gedeeltelijk ontleend aan de taal der Romni, maar toch geheel anders. Zij noemen 't zelf Rodi.
Geheime talen hebben alle fanten in alle landen, en 't onbegrijpelijke is dat zij elkaar onderling kunnen verstaan. De „Gauners" in Duitschland met hun „RothwelscA" (zeker ons Koeterwaalsch), het Italiaansche Gerqo, het Fransche Arqot, het Engelsche Thieves latin, het Hollandsche Kramerlatijn, het Boheemsche Hantyrke, 't is alles een potje nat!
Bonaventura Vulcanitis, een Professor te Leiden (aldaar gestorven in 1614) spreekt toch reeds van een in 1550 uitgekomen boek, waarin melding wordt gemaakt van landloopers, die in 28 klassen of secten



159
zijn verdeeld, allen met één gemeenschappelijke taal. Maar we dwalen af.
„Vader, daar komt Petter Kristian!" roepen de kinderen als onze oude storfa.nt op zijn vaste reis van Christiansand naar Bergen komt aangestapt.
't Zal niet mankeeren, hij zal het hek niet voorbijgaan.
Arme, oude Petter Kristian!
Hij is oud geworden in den dienst.
Met zijn staf in de hand, met den zak op den rug, komt hij aangestrompeld.
„Is de Prest thuis?"
En hij straalt als een zon wanneer 't antwoord „ja" is, want hij is bijzonder op den Prest gesteld.
Hij vraagt nooit om geld, daarvan heeft hij genoeg, zegt hij, maar hij houdt van een praatje, vervalt graag in philosophische gesprekken en is nooit uitgeput over zijn „Johanna", die jaren geleden gestorven is. „O, en zij was zoo mooi en zoo goed, Johanna, Johanna 1"
Dan schudt de oude man snikkend het grijze hoofd en is in gepeinzen verzonken. We trachten hem dan wat op te monteren en als hij het hek uitgaat, is 't alsof zijn zak iets makkelijker te dragen is, al is die iets zwaarder geworden.
Alle fanten zijn goed bekend op de pastorieën.
Dat zijn zoo te zeggen hun kleerkasten.
Veel anecdoten zouden ze kunnen vertellen van al



i6o
de Prestefamilies, tot welke ze als oude bekenden jaarlijks terugkeeren.
De Prest stond eens boven voor 't open raam te schilderen. Een fant ziet hem en roept: „Hebt u niet een jas en een broek voor me, och Prest zie eens hoe de mijne er uit zien".
„Wel zeker", is 't antwoord en de daad bij het woord voegende, werpt hij zijn werkjas waarin hij gekleed was, door het vensterraam naar beneden.
Toen ik den Prest op de trap tegen kwam, vroeg ik verwonderd:
„Waarom zoo gauw verkleed, en waarom 't grijze vest bij je blauwe jas?"
„O, er liep een fant onder 't raam, hij vroeg om mijn jas!"
„Maar waarom dan niet ook het vest?"
„Daar vroeg hij niet om", is 't leuke antwoord.
De fant is uit louter blijdschap nog gebleven, niet om meer te krijgen, maar om te bedanken.
Maar als hij den Prest op de stoep ziet staan, slaat hij zijn handen in elkaar. Hij blijft hem lang aanzien. „Is 't.... is 't heusch pastor Isaachsen?"
„Ja, wie zou ik anders wezen", lacht de Prest, „heb je me dan meer gezien?"
„In Rotterdam", is 't antwoord, „kent u me niet meer, Christian?"
We beginnen ons te herinneren. Christian gaat op de



i6i
stoep zitten, de rustplaats van zoo vele Romnis en faadten, en nu komt een heel verhaal: hoe de Prest met jonkheer Orrt, den waterschout te Rotterdam, alles had gedaan om hem aan een nieuw schip te helpen en aan zoo veej meer nog. En met de openhartigheid aan zeelieden eigen, zucht hij:
„'t Is nog altijd 't zelfde met me, maks geen beterschap. Ik heb nu den laatsten tijd met zeep rondgeloopen. Rust had ik nergens".
„Wil je werken?" vraagt de Prest.
Ja, wat graag".
„Kan je schoven binden?"
„Neen, dat heb ik nooit gedaan".
De Prest gaat met Christian naar den akker en over een poosje is hij ingewijd ia de geheimen van 't sohovenbinden, en nu werkt onze zeeman om 't hardst met de anderen mee. Maar toen hij een 12 kroontjes verdiend had, wou hij toch liever een „kistje zeep!!!" in Ekersund gaan koopen om weer 't gewone fantenleven voort te zetten
Men verhaalt van een onzer voorgangers, hoe hij een klein fanten-meisje in zijn huis opnam, haar als zijn dochtertje opvoedde.
Alles ging goed tot ze een jaar of 16 was.
Toen liep ze weg en is nooit teruggekeerd.
't Zit in 't bloed, 't Verlangen naar het ruatelooze, trekkende leven is sterker dan hun beste voornemens.
11



IÓ2
De fine fanter komen niet hier, die houden er heel andere routen op na.
Die trekken door 't buitenland langs alle Noorsche koloniën en kerkelijke instellingen in de groote havensteden. Cristiania, Hamburg, Amsterdam, Rotterdam, Antwerpen, Parijs, Havre, Londen, Newcastle, Bergen, is een vaste route.
De zeemanspresten weten er van mee te spreken.
Ik herinner mij zoo goed een Zondagmiddag te Rotterdam.
We zaten in onze voorkamer. Daar werd een Noor aangediend met goeden naam.
Hij was op reis, zat geruimen tijd met ons te converseeren, tot hij bij 't heengaan vroeg of wij hem wat geld wilden leenen. Hij wilde zoo graag naar Parijs, om .... Millet te bewonderen!!!
Een ander piek-fijne, hoog-gekraagde, glacé behandschoende maakte een avondbezoek.
't Was zoo heerlijk, in den vreemde landgenooten te ontmoeten, hij kwam van zoo ver.
Maar het eind van het liedje, na boeiende beschrijvingen van den Griekschen Archipel! was reisgeld om Amsterdam te zien.
Eenige dagen daarna ontvingen wij een schrijven van den Prest te Hamburg.
Hij had bezoek van een prettigen! Noor die hem groeten!! van ons had gebracht.



m
Maar nu had hij hem 200 kronen ter leen gevraagd of hij hem dat geven kon?
We telegrapheerden : „ScAwindel".
En nu Noorsche dhrfanter, fanter en fine fanter
't is laat! Ik wensch jullie allen wel ter ruste, waar ge u bevinden moogt — in een hooischuur, onder een wagen, op een onbewoonde seter, in 't hooggebergte of onder London-Bridge.



Molde.
DE ROZENSTAD.
't Is 10 uur in den avond en nog schijnt de zon op de bergen van Molde.
We zijn heel wat noordelijker gekomen en nacht is niet meer.
't Was een beetje ruw op de open zee, en we waren wat blij telkens als de stoomboot door de eilandenreeks heengleed.
Bij Aalesund (de afgebrande stad) lagen we twee uur stil. Wel prettig om even aan wal te gaan.
Maar wat een luguber gezicht al die overblijfselen van de groote ramp.
Wel duiken de nieuwe huizen als paddestoelen uit den grond rondom, maar alles was nog een groote warboel.
Overal werden de straten veranderd.... en een modder om niet door te komen.
De inmiddels ruw-getimmerde hulp-winkels stonden er nog als een lange rij kermiskramen. Daartusschen ook kantoren van reeders, advocaten en andere groote heeren, allerzonderlingste, primitieve gebouwtjes van ruwe planken opgezet, met naambordjes aan de lage deurtjes.
't Zag er toch zoo grappig uit, alsof alles maar een



i65
spelletje was. We zouden pas over 2 uur aan boord eten, en we hadden zoo'n ergen honger.
Zou er tusschen die kermiskraampjes een hotel te vinden zijn! ?
„Is er na den brand nog geen hotel opgebouwd?" vroegen we.
„Ja zeker, daar is er bijv. een", en men wees ons de richting.
Over puinhoopen en opgebroken wegen bereikten we een kersversch hotel.
„Kunnen we hier wat te eten krijgen?"
„Eigenlijk nog niet, het diner is pas over een uur".
„Maar we hebben zoo'n honger".
Daar zag ik door de open ramen van de kelderverdieping de keukenmeid staan, al roerende in een grooten soepketel.
Een oogenblik later opent ze den braadoven en gaat een reuzen-lamsbout bedruipen.
Op de rechtbank staat een groote bak met aangemaakte komkommersalade. Dat is heusch te kras voor hongerige stervelingen.
„Zeg meisje", roep ik, „wat ziet dat er lekker uit". „Ja, fijne pik", lacht ze. „'t Is al bijna klaar? „De soep is klaar".
„Stuur dan gauw een paar bordjes naar boven, dan volgt 't andere van zelf wel, hé?
„Dat denk ik ook wel", zegt ze, en gaat weer hevig de lamsbout bedruipen.



166
We beduiden den portier dat de keukenprinses al alles klaar heeft, en we worden genadig binnengelaten en bediend.
Een Engelschman die met groot interest mijn gesprek en mimiek met de keukenprinses volgde, sloop met ons naar binnen en was mij innig dankbaar.
Of 't heel mooi is te Aalesund, dat weet ik niet. Ik heb het wel eens gehoord dat het er heel bijzonder mooi moet zijn.
Maar ik had er te veel honger en 't was er zoo erg modderig.
Toen gingen we weer uren lang stoomen.
In leuningstoelen gezeten trokken we weer voorbij aan dat heerlijke Noorsche land met telkens nieuwe verrassingen en openbaringen van licht en kleur.
Wat men in enkele uren ziet, men zou er dagen, weken van willen genieten.
't Is zoo'n overvloedige beker van heerlijkheid.
Hier waren nu die echte voor 't noordelijke Noorwegen zoo karakteristieke sneeuwbergen met de grillige spitse vormen, waarvan ik zoo lang heb gedroomd en die ik nu hier voor me zag.
O die verlichte sneeuwvlekken, die blinkende toppen waar men de oogen niet van kan afhouden, die men zich in wil prenten om nooit meer te vergeten.
En hoe ver men ook stoomt, altijd weer nieuwe vormen, niet één gelijk, iedere kruin schitterend in eigen schoon, als neergedrupt uit een spelende Scheppershand.
En uit de groene fjordgolven steeg een lied.



167
't Was „de Wijsheid" die zong. De Wijsheid „beter dan robijnen", de Wijsheid „niet te vergelijken met al wat men begeeren mag"-
En zij zong:
„Aleer de bergen ingevest waren, vóór de heuvelen was ik geboren. Toen was ik een voedsterling bij Hem te aller tijd voor Zijn aangezicht spelende; spelende in de wereld zijns aardrijks."
Verder en verder wijken de sneeuwbergen; vriendelijker en weelderiger wordt de kust. Een prachtige schaduwrijke weg vlak langs de fjord, schilderachtige huisjes met keurig onderhouden tuinen vol rozen en bloeiende struiken.
Eindelijk een kaai met vlaggen en wimpels, als wachtte men vorstelijk bezoek.
Dat was Molde, de Rozenstad, zooals de Noren haar noemen. Als we aan wal stappen gaat de weg door een grooten bloeienden tuin. Gele rozen en paarse nachtviolieren geuren ons tegen.
Dat was de tuin van 't hotel waar als van zelf onze koffers reeds waren aangeland.
Ik ben verrukt over dien tuin, dien bloeiende, geurenden tuin te Molde.
Tegen den avond gingen we den langen, schaduwrijken weg dien we van de boot al hadden gezien, „Fanestrandsveien" geheeten.
't Was een weg uit duizend, aldoor den Fjord volgend, telkens uitzicht gevend op die lange rij sneeuwbergen, die we nu zoo goed en bij naam kenden.



i68
Die namen alleen laten je hart sneller kloppen: Romsdalshom, Trold-tindene, Blaastolen, Kongen, Dronningen enz. enz.
Aan het strand gaan we schelpen en wieren zoeken. Daar zagen we de avondzon op de fjordgolven dansen en de verre bergen vergulden. Is al die pracht voor ons alleen ? We ontmoeten geen menschen. De uren vliegen.
Bij niets te vergelijken de stemming vanmorgen in de vroegte. Voor 't open raam de wolken en den morgennevel te zien opstijgen, de kruinen een voor een te voorschijn te zien komen, den geur op te snuiven van het zilte water en uit den tuin waar de bloemen nat zijn van regen en morgendauw.
De vlaggen wapperden in morgenzon, meeuwen streken over het water, hun eigen beeld weerkaatsend in 't groene nat.
En nu is deze dag ook gegaan. We hebben ze gezien de rozentuinen van Molde.
We hebben haar lief gekregen de rozenstad.
Vannacht om twee uur zullen we verder gaan.
Nu is 't middernacht.
Nog mogen we een paar uur blijven nadroomen, met het avondrood mee.
En ik ben weg in Noorwegens heerlijkheid, dronken van rozen en nachtviolieren, die geuren in den tuin van Molde te middernacht.



Drontheim, Juli.
NIDAROS.
't Waren eigenaardige gevoelens die in mij omgingen toen wij na dagen stoomens, en aan 't eind van dien langen, langen fjord Drontheim voor ons zagen.
Drontheim was voor mij zoo'n legendarische stad. Die naam had voor mij reeds als klein kind zulk een eigenaardigen klank en bekoring. Daar woonde namelijk ook een legendarische oom.
Ik zie zoo duidelijk de brieven geadresseerd naar Drontheim, met moeders mooie hand geschreven.
Die oom was Prest; hij stond in het groote familiealbum in zijn Noorsch Preste-ornaat.
Zeer vele voorstellingen hadden we ons als kinderen gemaakt van dien oom en alles wat hem betrof.
En nu was hier zijn stad.
Daar rees zijn kerk op uit de huizenmassa, vlak bij de hooge spits van de Domkerk.
't Is zoo'n vreemde gewaarwording na al die bergen



170
en dalen, na al die naakte rotsen en voorgebergten, groene landouwen, beken, rivieren, watervallen, meren, zeeën en fjorden .... opeens een stad, een groote stad.
't Lijkt zoo ongemotiveerd, waarom eigenlijk, hoe .... en waarom juist hier.
Bij aankomst stoomen we vlak langs het eilandje „Munkholmen" met de overblijfselen van Noorwegen's oudste klooster. Nu houdt er één schildwacht toezicht en een vuurtoren schittert er in den nacht.
't Regende dat 't goot en een droschke bracht ons door breede straten met grootsteedsche winkels, naar ons hotel.
De Prest zou hier te Drontheim leider zijn eener groote vergadering, voor het meest bestaande uit Noorsche boeren.
Echt Noorsch was hiervoor niet een „exbeliebig" lokaal gehuurd, maar het mooiste en grootste te Drontheim, de loge der vrijmetselaars, een trotsch gebouw.
Breede marmeren trappen geven toegang tot een enorme, rijk-versierde zaal, amphitheaters-gewijs gebouwd en met een groote galerij.
De boeren voelden zich hier blijkbaar zeer op hun gemak, gedroegen zich gedurende de geheele vergadering en onder de debatten als edelmannen, waardig aan de nationale herinneringen der trotsche voorvaderen te Nidaros.
Nidaros is de oude naam van Drontheim.



i7i
Pas in de i5de eeuw wordt de stad Drontheim genoemd. Dit was vroeger de naam van al de „fylker" te zamen rondom de Drontheims-fjord, nu „Thröndelagen" geheeten. De plaats waar de stad ligt, was juist in 't midden van geheel Thröndelagen en prachtig geschikt voor den aanleg van een stad.
Olaf Tryggvesön was de eerste die zijn koningszetel opsloeg te Nidaros.
In 996 bouwde hij daar zijrK„Kongsgaard" en een kerk, gewijd aan Sint Clemens.
Deze gebouwen vervielen toch weer, totdat Olaf de Heilige ze weer opbouwde tusschen 1016 en 1028.
Olaf de Heilige had zijn leven lang gewerkt het Christendom in Noorwegen te verbreiden. Maar de trotsche, zelfgenoegzame Noren wilden van geen nieuwen godsdienst weten. Zij hadden met Odhin en Thor gestreden en de offerplechtigheden in de oerbosschen waren hun lief.
De Noorsche boeren maakten het koning Olaf wat lastig. Maar des te meer en des te vuriger wilde hij met het zwaard den Christus prediken, tot hij eindelijk stierf in den slag bij Stiklestad (29 Juli 1030). Maar wonderlijk genoeg werd zijn dood de zegepraal over het heidendom.
Van toen af werden de Noren Christenen.1)
Olaf werd als martelaar vereerd en heilig verklaard.
1) Vandaag 29 Juli wapperen vele vlaggen ter eere van Olaf, zeker ook op onze Prestegaard, al zijn we er niet.



172
Deze Olafs-vereering is een gewichtig moment in de geschiedenis van Nidaros.
Drontheim's trots, de prachtige dom, met Olafs sarcophaag, werd het doel van groote pelgrimstochten, ook van verre landen.
Hij was eerst heel eenvoudig begraven vlak bij een bron. Maar toen hij heilig verklaard was, werd zijn lijk opgegraven en boven het hoog-altaar in de kerk geplaatst.
Waar hij eerst begraven werd, verrees een kleine kapel, het begin van de domkerk.
De bron is ook nog in den zuidelijken muur van het koor zichtbaar, door een hekje afgesloten.
Ik zag op den rand nog oude munten liggen, daar door vrome pelgrims neergelegd. Eerst in 1093 werd de eigenlijke domkerk ingewijd en toen kort daarna een aartsbisschopsdom in- Noorwegen werd opgericht, kreeg dit als van zelf zijn zetel bij het nationale heiligdom te Nidaros.
Nu begon ook een nieuwe bouwperiode, want nu moest de dom in nieuwen glans te voorschijn komen.
In 1300 is de dom voleindigd, en volgens de berichten van een ongekende pracht.
Vier en twintig altaren van edele metalen werden door even zoo vele priesters bediend.
Boven het hoogaltaar de sarcophaag van Olaf den Heilige; de binnenste kist geheel van zilver, de buitenste, houten kist in den oud-Noorschen stijl uitgesneden, met edelsteenen versierd en beslagen met goud en zilver.



373
De zilveren kist is later naar Kopenhagen weggevoerd, de Zweden namen de houten kist, doch brachten deze in 1568 weer terug.
Toen waarschijnlijk uit vrees voor dergelijke rooverij op een geheimzinnige plaats van den dom bijgezet, ten minste is deze tot op den huidigen dag niet teruggevonden.
Volgens de Grondwet yan 18Ï4 moet de Koning te Drontheim gekroond worden.
Sinds toen zijn er vier koningen gekroond : Karei XIV (Karei Johan), Karei XV met koningin Louise, koning Oscar met koningin Sophie en Haakon VII met koningin Maud.
Drie branden hebben groote gedeelten van het gebouw verwoest.
De Reformatie bracht daar het hare toe bij. Op een na werden alle altaren weggenomen, veel pracht werd gesloopt. Ook ontbrak in lange tijden zin voor het mooie en waardeering voor dit erfstuk der voorvaderen.
Het is een heerlijk teeken van onzen tijd, dat weer eerbied voor 't heilige is ontwaakt, en liefde en piëteit voor het schoone mag opvlammen. Ook voor den dom is een nieuwe glansperiode aangebroken.
De Noren zijn wat trotsch op hun dom, en dat mogen ze zijn.
Nietwaar, men is zoo moe van al die nieuw opge-



174
trokken kerken met dunne muurtjes en luciferspilaartjes, waar de liefde voor 't werk, de wijding ontbreekt. En nu hier iedere boog, ieder pijlertje zoo teer, zoo eerbiedig behandeld te zien, die overvloedige pracht vol originaliteit zoo oneindig frisch te Taen uitgegoten o wat deed dat goed, wat stemde dat blij.
Ik heb heerlijke uren beleefd in Drontheims domkerk.
Romaansche soberheid en Gothische jubel vindt men hier vereenigd, geeft zulk een heerlijke samenwerking, evenals het strenge, koele, witte marmer tegen het warme blauw-grijs van den Saponiet-steen (Noorsch Klebersteen).a)
De sacristie (het kapittelhuis genaamd) en het thans voleindigde dwars-schip is Romaansch, het langschip met het rijke koor Gothisch.
Slechts het koor is nu klaar en voor den geregelden godsdienst ingericht.
Men kan daar uren zitten droomen en zich niet verzadigd zien aan al die verscheidenheid, dien phantastischen jubel, die bloesemende pracht.
Reeds toen ik de sacristie binnen kwam, legde er zich een mantel van wijding over mijn ziel.
Men zou willen knielen in deze Romaansche soberheid.
Dan van daar, uit dat gedempte licht op eens voor het hoogaltaar in het weelderige koor.
Er komt schier geen einde aan de in grilligen overmoed uitgestrooide motieven, koppen die overal als
i) Het marmer wordt in de groeven van het niet ver afgelegen eilandje Almenningen gevonden, de saponiet-steen in het oosten van Thröndelagen.



175
bouquetten te voorschijn trossen, lof- bloem- en kantwerk, die levend geworden steen.
Men wacht, wacht ademloos Gluck's „Reihen der seligen Geister", Bach's „Modulatiën", Wagner's „Blumenaue"; een oneindige vrede daalt neer, al wat moe is valt af, smelt als sneeuw voor de zon.
O het uitrustende paradijs-gevoel, omgeven te zijn van louter schoonheid, zuster van reinheid en kinderonschuld.
Hier te mogen zitten, uren lang. Dat was een „aandacht" zooals maar zelden geboden wordt. De blijdschap dat het „Gebild" der menschenhand niet stoort, zooals zoo duizend maal, maar helpt en stemt tot aandacht. Immers hier kwam als van zelf de „wederaanknooping" (Relegio) met het Heiligste, met God, waar alle religie naar streeft, wat elke godsdienst bedoelt.
In de Domkerk zou een vriend van den Prest spreken, hij zelf in een over-oude Basilika uit de iode eeuw.
Dit was de kerk van den legendarischen oom, die getrouw aan zijn legendariteit op reis was. We zouden hem dus niet zien. Maar de Prest sprak in zijn toga met zijn Spaansche kraag. Onder het zingen van de gezangen zat de Prest op een prachtig gebeeldhouwden bisschops-zetel, ik op een beeldig goud-leeren stoeltje in het koor.
We voelden ons !!!
Nu heb ik juist nog een uurtje in den dom door-



176
gebracht, en nu willen we nog even den „Steenberg" beklimmen om geheel Nidaros te overzien. Dan om half 8 met den nachttrein naar Christiania.
Er zijn hier geen nachten.
Men denkt er niet over om naar bed te gaan.
Gisteren om 12 uur lazen we nog in Ossian en om 2 uur schitterde nog avondrood op de fjordgolven.



ASKÖYEN.
Vlak voor onze ramen ligt een lang eiland, Asköyen geheeten.
Als er nevels over de bergen hangen, als 't mistig is over den fjord, zoeken wij de eerste zonnestralen tegenover ons, op 't eiland.
Is er 't een of ander plan, is 't gewaagd? zal er
regen komen? „O, de zon schijnt al op Asköyen
we kunnen gerust gaan."
We kennen er de huisjes, wij hebben 't stoombootje zien landen; we hebben den verrekijker er op gericht, naar alle richtingen en bij iedere verlichting.
Nu wilden we Asköyen ook eens van nabij leeren kennen. We roeiden er gisteren heen. Wij hoefden niet bang voor regen te zijn. Asköyen lag als gebaad in zonneschijn. De fjord lag rimpelloos den blauwen hemel te weerspiegelen.
Met proviand, onze badpakken en „het zwaaroT\ (een groote parapluie waaronder ingeval van stortbuien drie menschen kunnen schuilen) trokken wij er op uit, de rots af, naar beneden, naar zee. Bij de aanlegplaats ligt ons bootje, „de Söholm". Als alles ingeladen is,



178
worden de functies verdeeld, twee aan de riemen, één aan 't stuur, één als scheepsjongen.
Wij wisten niet, hoe lang 't ons nemen zou; sommigen hadden gezegd één uur, anderen twee uur.
We deden er anderhalf uur over.
Een klein, wit huisje was het doel waarop we stuurden. Daar vlak bij zouden we een aanlegplaats vinden, zoo was ons gezegd.
„Stuur je goed?" werd mij telkens gevraagd.
„Ja, ik stuur met den steven op de deur van 't huisje, kan 't mooier?"
Groote vreugde toen 't later bleek dat 't huisje alleen twee ramen naar onze zijde had; de deur.... was dus niet te zien!
Intusschen, we vonden onze aanlegplaats naast ( het huisje, en legden 't bootje vast.
Wat een geur van de fijne, wit-gestamde berken!
Een mooie grintweg slingert zich in eenige bochten naar boven, zoodat wij in een ommezien den fjord diep beneden ons hebben, en een heerlijk dennenbosch, waar de weg dwars doorheen gaat, vóór ons.
Hier op Asköyen, hadden wij gehoord, woonden veel Bergensers 's zomers.
Vooralsnog zagen we slechts'hier en daar een kleine hoeve, waar men bezig was het hooi naar binnen te rijden. Verder niets dan bosch en door de roode dennenstammen heen, den blauwen fjord.
De ondergrond van een Noorsch dennenbosch is zoo heerlijk. Al de up and downs van den rotsigen grond,



179
met al de bloemen en een luilekkerland van blauwbessen.
Waar verstoppen zich toch die Bergensers? Daar blonk aan den linker kant van het bosch een groot meer.
Wat een charme gaf dat aan het landschap, en we wisten niet wat mooier was, de wijde, lachende fjord rechts, of dat diepe, stille, donkere meer links.
Een zonnige grintweg er tusschen geslingerd.
Nu gaat die weg opeens steil naar beneden. In de diepte ontmoeten meer en zee elkander.
Het meer ligt iets hooger, een bruischende beek verbindt het met moeder zee. Daar lag, naast een poëtische, geteerde brug, een kuiperij.
De beek was de drijfkracht voor al de zaag-, schaafen duigen-machines. De mooie, in de zon geurende dennenstammen lagen klaar om tot allerlei tonnen en vaten te worden verwerkt. En hun broertje, de beek, die hun wortels zoo heerlijk besproeid had, die als 't geregend had, hun tranen zoo trouw gebracht had naar moeder zee, moest nu, nolens volens, de stammen schillen en de stammen klieven. Maar wie een machinale kuiperij van nabij kent, weet hoe 't hout kreunt en schreeuwt onder die behandeling, zóó erg, dat 't je vervolgen kan „bis in den tiefsten Traum".
Weer gaat de weg in de hoogte.
Nieuwe, dichtere dennenbosschen zijn in zicht. Beneden, door de stammen heen, zien we een blauw geschilderd badhuisje, en als we naderbij komen, liggen daar een motorbootje, een zeilbootje, een roeibootje — een klein strand-paradijs met badende menschen.



i8o
Twee slanke, blonde vrouwen in witte badmantels staan zich te zonnen tegen het blauwe badhuisje, een klein meisje zwemt als een visch heen en weer, en een naakt jongetje, met een beelderig figuurtje en een blonde kuif, wordt door moeder in zee gestuurd-, een volmaakte zomeridylle. Hoog boven het strand ligt 't huis, bruin geteerd, met pastelblauwe luiken en balkons.
Prachtig mooi dat zachte bruin en blauw in 't dennenbosch, een breed, riant huis, een en al raam naar den fjord, een echt „home".
Daar was dus één van de zich schuil houdende Bergensers!
Met groote houten hekken was het heiligdom afgesloten.
Zij hadden een plaats weten te vinden!
Een eind verder zagen we nog één landhuis, een „Haus in der Sonne" bij uitnemendheid.
„Hier kan niemand anders dan Karl Larson wonen", meenden we, en dat we het Zweedsche tintje goed begrepen hadden, bleek uit den Zweedschen naam, die met groote letters op 't hek stond.
Toen wij ongeveer de helft van de lengte van Asköyen hadden afgeloopen, begonnen we honger te krijgen, en zagen we naar een rustplaats uit.
Een klein voetpad ging dwars door het bosch. Dit bracht ons vlak bij een heel klein meer. Het was precies het beroemde meertje van Burne-Jones, waar die mooie vrouwen komen baden, waar de allermooiste zich buigt over een breeden rand van blauwe watervergeet-mij-nieten.



i8i
Hier was 't een breede rand van witte waterlelies, maar het meer was even heilig en mystiek.
Na een uur geslapen te hebben, onder hooge adelaarsvarens, als zóóvele zonneschermen, werd ik uit diepe droomen gewekt door een stem:
,,'s Jongens wat een wolken komen daar aan".
Wolken, wolken? 't Is heel vroeg in den morgen, de zon is juist opgegaan en Droimja en Veirdi hebben elkaar ontmoet bij 't meer van Burne-Jones.
Een blanke regendruppel viel door de adelaars varen heen, op mijn hand.
Een tweede, een derde, kets, kets vielen ze neer, van die heel groote droppels, die een stortbui beloven. Onheilspellend zwiepten op eens dennen en berken. De fjord was donker-grijs, met zwarte kringen van wind en regen, 't Was een echte bui, een „flo" zeggen de Bergensers. Die kan hier zoo in eens, op 't onverwachtst, komen en gaan.
Maar wat nood, wij hadden ons „zwaard". Onder een groote berk werd het zwaard boven ons gehangen, en met de badpakken over ons heen, wachtten we de bui af.
Na drie kwartier brak de zon door, en doodstil lag daar weer de fjord, onder ons. Nu gauw naar de aanlegplaats.
Maar o wee, toen wij aan land kwamen was het water op z'n hoogst, nu op z'n allerlaagst.
Ons bootje lag onbereikbaar in de diepte. De prest liet zich naar beneden vieren aan balken en touwen en



182
haalde, een eind verder, bij een lage rots, zijn mederoeier, stuurman en scheepsjongen, aan boord.
Wat een geur na den regen, op de warme doorzonde aarde, van de mooie lange wieren die als geel en zwart kantwerk om de rotsen hangen.
En de verlichting over de verre bergen, over den nu weer rimpelloozen fjord. „When it clears up, how gradually the surface of the water becomes more placid and bright, the dimples become fewer and finer till the prolonged reflections of trees are seen in it, and the water Hts up with a joy in sympathy with our own."
Wij hadden den wind mee, en met onze blijdschap als zeil, vlogen we over het water. Daar blonk reeds „Klippen" in de gouden avondzon.
Asköyen lag ver achter ons, met zijn meren enbosschen.
En als wij nu den verrekijker richten op 't eiland vóór ons, dan kennen wij al de plekjes en weten ook waar de waterlelies bloeien om 't meer van Burne-Jones.



NAAR EIDSVAAG.
Een hoorn van overvloed is over onze dagen uitgegoten.
Van af i September straalt hu iederen morgen het groote zonneoog over den bergrug heen en stempelt den dag tot een feestdag. Dit zijn de volkomen gave dagen van 't jaar.
Iederen nieuwen zonnedag worden de kleuren intenser, in de blauwe omlijsting van zee en hemel. Men is bang om naar binnen te gaan, om iets te verzuimen van de aldoor klimmende pracht.
Met ieder uur wordt er nieuwe kleur geboren, terwijl er in de geheele natuur iets ijler, fijner, etherischer, stiller wordt.
Het jaar rijpt, om straks door den grooten oogster te worden geplukt.
Wat was 't een Zonnefeestdag.
We wilden een heelen dag, zonder ophouden, ,am wanderstabe" genieten tusschen 't blauw en goud.
Een bergstok, waarmede men den geheelen zomer tochten maakt, is als een jachthond wanneer de Zaterdagmorgen aanbreekt.



184
De bergstok weet 't, als men er op uit wil, terwijl hij, met slecht weer, druilerig in een hoekje staat.
Men hoeft 's winters maar even dien tooverstaf aan te raken en al de zomerheerlijkheid ontbloeit.
Wat een morgen!
We volgen den grindweg, waar deze in zoo vele windingen naar boven gaat.
Daar tusschenin liggen de voetpaden, de oude wegen, die, nu verbrokkeld, den eenzamen wandelaar tot dienst zijn.
Men is verwonderd over zich zelf, zóó vlug als men stijgt, men is de karretjes, ja, zelfs een verdwaalde auto vóór, die al de lange lintwegen moet op- en afglijden. We zijn spoedig boven, de lucht is zoo dun en ijl, 't klauteren gaat van zelf.
O, die Noorsche wegen en voetpaden, zij zijn zoo heerlijk spontaan en onconventioneel, men weet nooit wat men 't volgende oogenblik van hen verwachten kan.
Daar ligt een groot, donker meer, pikzwart onder den hoogen bergkant, „Munkebotten" geheeten. De sage verhaalt, dat hier in oude tijden monniken zijn verdronken. Wij zaten aan den rand van het water en zagen het zwarte diep; we gooiden steenen naar beneden.
„Hoe ver gaat die steen ?" vraagt 't jongste dochtertje. „Zoo diep als de bergtop achter 't meer hoog is." Het antwoord klinkt haar hol en diep, als 't geluid van den steen door 't water.



i85
Verderop komen wij langs een tweede meer, een lang, smal water, „Langevand" geheeten, langs den bergkant even zwart als 't vorige, maar lichtblauw aan onzen kant, met groene plekken van waterleliebladen, en omzoomd door wondere kleuren. De héi, nu niet meer violet, maar als de plekken, waar zon had geschenen op 't paarse kleed, in mijn moeders boudoir. Die lichte heliotroopkleur is op de berghellingen, dooraderd met het goudgeel der fijne varens en 't bloedrood van 't herfstloof der blauwbessenstruiken. Hoog boven, de witstammige berken met hun gouden vracht en het chroom en wijnrood der populieren.
We hebben geen oogen genoeg voor al de kleurengamma's nu uitgestald op de rotsen.
Aan 't eind van dit meer gaat onze weg weer steil naar beneden en een schuimende beek geeft ons den heerlijksten mousseerenden Langevands-wijn.
Daar ligt Eidsvaag met de vele eilandjes aan een diepen inham van den fjord, een klein plaatsje met een paar fabrieken, eenige boerderijen, buitens en zomerhuisjes.
Een hooge bergtop, „ Auretuen", gaat achter 't plaatsje loodrecht naar boven.
Daar heeft de zon sinds 15 September niet meer geschenen. De weg is er wit en glad van den rijp. De kinderen hebben er een glijbaan gemaakt. Even geleden
zaten wij te stoven op de rotsen hier is 't
koud. Onder den berg woont een schoenmaker. Hij stond met zijn schootsvel aan, voor de deur. Boven



i86
zijn hoofd een bord waarop een laars is geschilderd, en zijn naam: Arnesen.
„Schoenmaker Arnesen, waarom heb je je huis niet in de zon gebouwd?"
„Ja, hier was nu eenmaal de aangewezen plek, maar als 't voorjaar komt, den 5den April, dan ziet de zon weer over den bergtop heen". Geduldige Arnesen, van 15 September tot 5 April wacht hij op de zon.
Een eind verder is 't stukje winter verdwenen, we wandelen weer in volle zonneschijn, zóó, dat we onze mantels over den arm nemen.
Ge kent 't verhaal van den man, die gedroomd had van het paradijs, en dien droom maar niet vergeten kon. Die man woont hier.
Voorbij Eidsvaag vonden wij een wondertuin. Een gezellig, ouderwetsch landhuis lag aan den eenen kant van een mooie sparrenlaan. — — Aan den anderen kant een open hek. Geen artikel zóóveel strafwetboek, geen dreigende tuinman, maar een blonde tuinmansvrouw; die haar linnen te bleeken legt, en heel verwonderd is, dat wij vragen of wij daarbinnen mogen gaan. „Maar natuurlijk", zei 't vrouwtje, „de poort is toch open". En als ik nu vertel van de bloemenpracht die ik daar gezien heb — in Noorwegen —! in October —!! dan gelooft niemand mij in Holland. Maar men kan 't Arnesen vragen, die woont er nog geen drie kwartier vandaan.
Ik heb vrienden in Holland, die in hun tuin een



i87
rotspartij hebben gemaakt en daarin bergplanten hebben overgebracht, die met onuitputtelijk geduld worden verzorgd en behoed.
Hier was 't omgekeerd.
Hier was 't de wilde sterke rotsnatuur met de heerlijke, Noorsche flora, waartusschen een Zuidelijke pracht van bloemen was aangebracht en zeker met even veel liefde en toewijding verzorgd.
Naast blauwbessen en varens trassen crimson ramblers en de prachtigste theerozen; tusschen vingerhoedskruid en wilde kamperfoelie, kussens van paarse en witte clematissen over de rotsen; naast kleine slingerpaden, veldjes van enkel geur: reseda, heliotroop en donkerroode anjelieren. Wat meest van al ontroerde, zoetgeurende lelies, de stille, zachte kelken tegen 't rotsengrijs.
Hoogerop dahlia's in alle kleuren en bolbegonia's als plekken vuur tegen 't donker groen van sparren en klimop.
En door die duizend-en-één-nacht van bloemen, de stille, blauwe fjord, een droom voor den dichter van II fuoco.
Maar mooi was 't ook toen wij terugkwamen op „Klippen" met de flikkerende sterrenpracht aan den avondhemel en een wijden boog van Noorderlicht boven ons huis.



Bergen.
WEELDE.
Laat toch nooit iemand komen en zeggen, dat hij weet wat „weelde" is, in een stad. Moge er al een „pluie d'or" en een „ruissellement de perles" zijn, wat baat het — als lichaam en ziel nood lijden. En dat lijden beide, meer of minder in een stad, altijd — of men 't zich bewust is of niet.
Weelde toch is, dat er meer heerlijkheden zijn voor lichaam en ziel dan men voor 't oogenblik noodig heeft —, wanneer men geen eind ziet aan den overvloed, wanneer men nemen en nemen kan, en zie het vermindert niet, het wordt meer, hoe meer men neemt.
Weelde kennen wij deze dagen! Zag men ooit weelderiger Juni-maand?
Het oude sprookje onzer kinderjaren is wakker geworden; zóó toch leven de zomers, iedere zomer, in onze herinnering.
Zóó stralend blauw was de hemel, zoo warm en zonnig de dagen, zóó vol in 't blad de boomen, zoo trossend



i8q
de bloesems, zoo bont de weiden, zoo geurig de lucht.
Maar anders is er toch orde en regelmaat in den bloei geweest.
En nu?
De winter hield de natuur zoo lang in boeien, de winter was zoo koud en lang, en hield verstard wat leven wilde; nu is zijn macht gebroken.
Alles bloeit te gelijk, 't Wil van geen wetten weten en schudt geknechtheid van zich af. Alles wedijvert in het dringen naar het licht. De duizenden bloesems breken open in warme zon en de vogels, als bewegende bloemen er boven, jubelen als nooit.
En de mensch?
De mensch keert terug naar zijne moeder en mag zich zelf zijn — thuiskomend. O grenzenlooze weelde!
Ik zit op een rots waarboven een soort van loofhut van lijsterbessen, die heerlijk schaduw geeft voor te felle zon. De bloesems geuren als meidoorns en zitten vol zoemende hommels. Boven in den top zit een kleine musci-capa zijn jubel-deuntje te fluiten.
Beneden in het dal is de Prest bezig. in zijn moestuin.
De aardappelen, die anders minstens drie weken noodig hebben, waren binnen de 14 dagen boven den grond, en als wij 's avonds de kamperfoeli-slingers meten tegen den muur van het huis, dan zijn zij overdag



igo
5 c.M. gegroeid. Zulk groeizaam weer is het. Juist tegen 't oogenblik, dat men denken zou: nu zullen we de jonge plantjes wat begieten, komt er een flinke bui. Daarna is 't weer even warm en zonnig als te voren.
„Zóó moet het in 't paradijs geweest zijn," meent mijn dochtertje Dagny.
Aangestoken door den ijver der velen, om dit jaar meer aardappelen te zetten dan anders, wilden ook wij een nieuw akkertje opnemen. Wij hadden een mooi, beschut stuk grasland er voor uitgezocht. Onze hulp van de boerderij „Hellen", die ons ook verleden jaar hielp met de aardappelen, was er voor te vinden en kwam. Maar het door ons uitgekozen plekje was hem heelemaal niet naar den zin.
„Neen, Prest, hier poot ik geen aardappelen, dat is te beste grond. Van 't gras, daar moeten we allen van leven, dat maak ik niet weer tot aarde."
.Maar wij hebben geen koetjes," zei de Prest, „dus wij kunnen altijd beter van aardappelen, dan van gras leven."
„Neen, Prest, ik kan 't niet doen, dan moet je 't maar een ander vragen. Ik heb mijn leven lang gewerkt om rots en steen tot gras te maken. Dat weer ongedaan te maken, al is 't bij een ander, dat kan ik niet over mijn hart krijgen."
„Maar waar zou je dan de aardappelen willen poten," vroeg de Prest.



I9i
„Wel, overal, waar niets groeit, daar bijvoorbeeld," en hij wees op een rotskant waar wat hei en jeneverbessen-struiken stonden. „Als je dat tuig er uit haalt en dan goed wat mest op dat laagje grond brengt — dan is dat een warm en vruchtbaar plekje."
„Maar wat een werk," meende de Prest.
„Zonder werk, krijg je aardappelen noch gras, maar laat dat karweitje maar aan mij over, en dan mag dat prachtige gras, gras blijven.
We lieten het aan hem over. Onze bezittingen zullen merkbaar in waarde stijgen, als de rotskanten zelfs tot aardappelakkers worden herschapen!!
Maar 't boertje heeft wel gelijk als hij van 't „prachtige gras" spreekt. Onze oogen tenminste gaan er ten gast deze dagen.
Ik weet op 't oogenblik niets mooier dan een Noorsche bergweide. Zooeven stond ik er midden in, de ranonkels als zóóvele gouden zonnen, de paarsche wilde garaniums tot hoog boven mijn knieën. Ik moest mij als 't ware een weg banen, heel licht loopende, dat de bloemhoofdjes zich strakjes weer kunnen oprichten.
Een bouquet bracht ik mee!!! Even stond ik verlegen.
„Ich wusste nicht wem ich sie geben sollt" -— Ik vulde de groene gemberpotten en ging weer naar mijn loofhut terug. En wat zag ik daar?
Heel eigenwijs stond de Prest toch het bewuste grasveld in het dal om te werken.



192
Ons dienstmeisje brengt een groote mand kousen en sokken in de loofhut, f,,Alsjeblieft, mevrouw," zegt ze.
„Maar Andrea, geloof je nu heUsch, dat ik in dit weer ga mazen ?"
„Nu," zegt Andrea, „je kunt er gerust mee wachten, daar heb je nu Dagny, die loopt veel liever met bloote voeten in 't gras".
Wij hebben in de lange, lichte nachten met Heinrich von Ofterdingen „die blaue Blume" gezocht.
Men moet het boek kritiek-loos lezen, en den inhoud langzaam genieten als heel fijnen wijn. Men moet zich niet laten storen door de gezwollen zinnen en den overladen schrijftrant.
Dat was aan des dichters tijd eigen. Als men tijd heeft om zich met hem weg te droomen in al die phantastische verhalen, als men ernstig met hem zoekt — dan zal men in het boek een vaste kern vinden, sober, enkelvoudig en gezond, er een heerlijkheid in ontdekken, die geldt voor alle tijden en alle menschen, en een hoogere wijsheid die verder reikt dan al ons alledaagsch weten en kennen.
„Von innrer Glut geweitet Verklart sich unser Sinn,"
zoodat we met nieuwe, verjongde oogen leeren zien, als kinderen in een grooten wondertuin, hier en daar



193
en overal de gouden schakels ontdekkende, die oer-tijd met onzen tijd en onzen tijd met de eeuwigheid vereenigen. »
„Es wogt das volle Leben Wie ein unendlich Meer."
„Nur eine Nacht der Wonne, Ein ewiges Gedicht! Und unser aller Sonne Ist Gottes Angesicht."



Bergen.
DE ONTSLUIERDE.
Het voorjaar en vooral het voorjaar in Noorwegen is als een voorbij-schrijdende bruid.
Men wacht zoo lang, men is door de extase van 't wachten moe geworden, eindelijk ziet men de gesluierde komen en gaan.
Het „nu" was er als 't ware niet.
Een golf van verrukking slaat over ons heen en als men tot bezinning komt, ziet men slechts de slippen van haren sluier in blauwen Juni-nevel verdwijnen.
De zomer is de bruid-vrouw die ons in al hare heerlijkheid nabij blijft, en hare schatten toont, één voor één.
Wat al wonderen heb ik deze weken weer van af mijn rots beleefd.
Iederen dag weer een geheel nieuwe détail-heerlijkheid.
Altijd ontdekt men weer iets dat men nog nooit vroeger precies zóó heeft gezien.
De „Sturm und Drang-periode" is verstreken. De bloesemtijd is voorbij. Het zijn de vol-zomerbloemen, de wilde rozen, het vingerhoedskruid, de dopheide, de campanula's en de groote margarieten, die nu de rotsen kleuren.



195
En verleden week, een zonnigen morgen, stonden daar zonder eenige voorafgaande waarschuwing, de zoete bedauwde blauwbessen rijp, om geplukt te worden.
De broed-tijd is ook voorbij.
Zwermen jonge vogels hebben we mogen begluren als zij leerden vliegen. Wat zijn ze amusant die eerste pogingen en zoo grappig-menschelijk de vreugdevolle overmoed, waarmede zulk een jong vogeltje wegvliegt, als de eerste moeilijkheden overwonnen zijn.
Eindelijk laten de ouders hen schijnbaar geheel aan hun lot over en gaan heerlijk rusten na al het eeuwige rupsen-aandragen. Nu moeten ze zelf maar zoeken gaan.
En men ziet het jonge goed als een groote „bande joyeuse" vliegen, spelen en gras-zoden onderzoeken. Doch ook in de vogelwereld ziet men een enkelen spelbreker, die, de kinderkamer verlatende, liever alleen op een eenzaam rotspunt een eerst fluit-geluid gaat oefenen, of de jonge vlerken spreidend, zich baden gaat in het zomerblauw.
De bergweiden zijn gemaaid.
Al de duizenden bloemenhoofdjes zijn onbarmhartig ter aarde geveld. Als reusachtige gedroogde bouquetten liggen de hooihoopen in de zon, en vervullen berg en dal met hun geur.
Het is een geheel nieuw aspect de afgemaaide geelgroene, opgeruimde weiden, in plaats van de weelderig golvende, bonte grasvelden, waarin, als in een zee, de schaduwen van wolken voorbij trekken.
Nu is 't ook de tijd van „leven en bewegen op de



196
fjord", die luimige fjord, nooit een uur hetzelfde, onberekenbaar als heel de Noorsche natuur.
O die fjord met de wisselende kleuren, van zacht vergeet-mij-niet-blauw, tot donker indigo op heldere dagen, van sprankelend zilver tot loodkleurig blauw op sombere dagen, het blanke sereene morgengoud op een roerlooze zee, en de toovernij van stervend avondrood op kabbelende golven.
Maar is men vlak aan zee of klieft men het water zwemmende of roeiende, dan is het water van de Noorsche fjord altijd groen, van dat prachtige doorzichtige groen, als ware het vloeiend smaragd.
Van af onze rotsen is er altijd wat te zien op de fjord.
Met den verrekijker kunnen wij de nationaliteit en de namen der schepen onderscheiden.
Maar onze lievelingen zijn de kleine zeilbooten met de hooge, ranke vleugels als witte meeuwen laveerend tegen den wind, de schilderachtige jachten met één mast, grootzeil, fok, kluiffok en jager, de galéasen met twee masten, de tweede mast soms met het grappige papagaai-zeil voorzien, de booten groen, de zeilen in verschillende tinten rood-bruin.
Eindelijk nog de Noordlands-booten met de vierkante zeilen en de hooge stevens als de oude Viking-schepen, die de vrachten hout naar stad brengen, statig en langzaam en altijd twee aan twee.
Koninklijk dat voortglijden van schepen over het water. Ik kan mij niet verzadigd zien aan de bewegingen van een zeil, zij zijn zoo vol beteekenis en uitdrukking.



197
„So am I blown by God's breath, so flutter and flap."
En het heerlijk wild-makende geluid van het trekken der bolle zeilen aan de gespannen touwen, als steigerende gedachten aan strammen teugel: „So am I."
Vandaag waait er een warme zuidenwind en de fjord-golven dragen witte schuim-koppen. De lijsterbesstruiken zwiepen en zwaaien.
Op de rots voor het huis hoort men het bruisen van de zee. De wind zingt en de golven zingen, en ik hoor een lied, zacht, aanzwellend en weg-stervend, een lied van den vol-zomer, een lied van de ontsluierde die hare schatten strooit:
„I dwelt alone
In a world of moan
And my soul was a stagnant tide,
Till the fair and gentle Eulalie
Became my blushing bride,
Till the yellow-haired young Eulalie
Became my smiling bride."



Bergen.
DE WILDE GANZEN KOMEN VAN LAPLAND TERUG.
Voor Dagny.
Sinds Selma Lagerlöf op de gelukkige gedachte kwam, om Niels Holgersson die wonderbare reis te laten maken, gaat er bij ons geen zomervacantie voorbij, zonder dat wij met de wilde ganzen meetrekken, naar al die wilde heerlijkheid.
Dat begon al jaren geleden in Holland! De lievelingshoofdstukken worden gelezen en herlezen, en Akka en haar heele gevolg zijn dan onze dierbare vrienden en reismakkers.
Hun ganzen-gedachte, hun levensbeschouwing, hun savoir-vivre schijnt ons zoo oneindig veel wijder en wijzer, ik had bijna gezegd menschelijker, (maar dan zouden Yksi of Kolme mij waarschijnlijk de oogen uitpikken) dan men van de meesten onzer mede-schepselen gewend is, — — dat het een vreugde is om met hen te zijn, en men van een ster schijnt neergevallen, als men weer gewoon met Ole en Peder moet omgaan, in plaats van met Visi en Kusi.
Nu is de zomervacantie voorbij en we zijn van Lapland terug!



i99
Zoo ook al de Noorsche schoolkinderen. In geen land ter wereld bestaat zoo de drang naar vrijheid, naar eigen persoonlijk leven, als in Noorwegen, en de jubel hier over het zes weken lang algeheel afschudden van alle ketenen en banden, van alles wat knelt en drukt, is grenzenloos. Alles wat maar eenigzins kan, gaat met den rugzak op reis, ergens heen waar men het leven van alledag vergeten kan.
De kinderen van de minder' bemiddelden, die niet zoo ver kunnen komen, zoeken in de buurt toch wel ergens een plekje aan zee, of in de rotsen, waar ze blootvoets kunnen scharrelen, blauw-bessen plukken en gelukkig zijn, den heelen, langen zomerdag.
Gisteren, 21 Aug., werden alle scholen weer geopend. Al de wilde ganzen moeten schoorvoetend naar het ganzenhok.
Hier, niet ver van ons zomerhuisje, ligt een kleine volksschool voor de hier omliggende boerderijen. We zagen de kinderen van de heuvels afkomen, langzaam, langzaam aan, geen enkele naast elkaar, de blonde vlaskoppen, gans-gewijs, op eenigen afstand van elkaar, moeilijk vooruitkomend op „schoenen", die zij in zes weken niet hadden aan-gehad.
Heelemaal achteraan kwam, losgeraakt van al de anderen, een heel klein ventje in een blauw boezeroentje, met een beelderig opgevouwen zakdoekje vast in zijn handen geklemd.
Hij ging voor 't allereerst naar school, was een



200
beetje de kluts kwijt, want er was nergens een Akka of een zusje om er den moed in te houden, noch een Gorgo of Bataki, of een ouder broertje om met eenige gestrengheid op te treden, niet eens een beer om te vragen: „Wil je, of wil je niet?" Hij liep zoo echt te soezebollen, tot hij op eens allen reeds verzameld zag op het schoolplein. Toen zette hij het op een loopen, en de kleine vlaskop verdween met al de anderen, en de schooldeur viel achter hem toe — — —
Daar zit hij nu gevangen!
Hoe komt hij er ooit weer uit?
En als de meester onder de aardrijkskundige les al de steden en dorpen op de kaart aanwijst, zal de kleine vlaskop zuchten:
„Ik heb geen plaats meer voor meer namen in mijn armen vlaskop".
En de meester zal antwoorden:
„Hoe meer er in een hoofd komt, hoe meer plaats er komt".
Mijn wilde gans moest ook weer naar school. Die begint om half negen.
Het is, met loopen en trammen, een goed uur hier vandaan, dus even kwart over zeven moet zij van huis. Ik vond dat zij dien eersten morgen een leidster-gans van noode had en wij gingen „getweeën".
Het was een wonderbare morgen, eigenlijk volgens den werkelijken tijd nog vóór zes. 't Was nog zoo dauw-frisch, al was de volle zon reeds doorgebroken



201
en de fjord stralend en blauw onder ons. We plukten hei onderweg, en spraken over vacantie-heerlijkheden.
Eer we 't wisten, zaten we in de tram.... nog even, en we waren bij de school aangeland.
Daar stonden in lange rijen de kinderen met van zon en zomer gebruinde wangen, 't Was me een gekakel en gekwinkeleer van heb ik jou daar.
Opeens luidde de bel, en alles stoof de schooldeur binnen.
Op 't laatste oogenblik kwam nog een vader aangehold met een heel klein meisje met hel-blonde vlechten. De vader trok het kleintje achter zich aan als een lam dat ter school-bank(1) wordt geleid. Zij kwam nog juist met de allerkleinsten de deur binnen.
Het is altijd maar heel kort, zoo'n eerste school-dag hier. Om half twaalf zouden wij elkaar terugvinden bij de winkel van onzen boekhandelaar. Want een lange lijst van de het geheele jaar te gebruiken boeken gaat mee naar huis, dien eersten dag.
Toen wij de winkel binnen kwamen, stond die reeds vol kinderen van verschillende scholen en verschillenden leeftijd, die met hetzelfde doel kwamen als wij.
De boekhandelaar was er op voorbereid en maakte een goeden dag. Stapels boeken lagen op de verschillende tafels klaar. Men had slechts op te geven van welke school, in welke klas, en de man wist 't reeds.
Al de wijsheid werd opgeborgen in de piksplinternieuwe schooltasch.
In de tram werden al de boeken bekeken. De ge-



202
schiedenis staat vol prachtige platen, van af de Egyptische tempels, de Akropolis van Athene — — tot aan de kroning van „Kong Haakon".
Van Egypte wisten wij veel meer te vertellen, omdat wij mijnheer Ermerik, den ooievaar, op den berg Kulla hadden gesproken toen de kraanvogel-dans daar plaats vond, van den zomer.
Het boek over aardrijkskunde mag in zijn soort goed zijn, maar men kan 't niet onthouden! 't Heeft niets van de manier waarop Akka doceert, zóó dat men het niet meer vergeten kan.
De rekensommen zijn eenvoudig abracadabra. Wij zijn gewend met de namen der wilde ganzen te tellen, die nooit in „te grooten getale" mogen vliegen. Daardoor ontgaat men, dat de samenstellingen zoo gecompliceerd worden!!
Enfin, „alles wordt beter, als je maar volhoudt", zegt Akka, en zij heeft altijd gelijk.
't Was zoo'n heerlijke lentemorgen toen de wilde ganzen hoog boven ons huis, druk pratend, van 't jaar naar Lapland vlogen.
Wij stonden op de rots voor ons huis en staarden ze na.
We telden ze en kenden ze alle bij naam.
O, die heerlijke voorjaarsmorgen, waarin de belofte van alle komende heerlijkheid van dezen zomer nog lag opgesloten! Over niet heel lang zullen zij weer, maar dan in tegenovergestelde richting, over onze rotsen, over de hut, en over de Sandviksschool naar 't Zuiden



203
vliegen. En de kleine vlaskop zal roepen: „Waar gaan jullie heen, waar gaan jullie heen?"
„Daar, waar geen boeken of lessen zijn", zullen de wilde ganzen antwoorden. En 't jongetje zal roepen en wij zullen vol heimwee roepen: „Neem ons mee, neem ons mee!"
„Van 't jaar niet, van 't jaar niet meer, maar 't volgend jaar, als we weer terugkomen", zal de wijze Akka antwoorden. En zij weet wat goed is, voor wilde en tamme ganzen.



Bergen.
ZONSOPGANG.
„Over all storms, above the clouds, beyond night and the shadow of the earth,' The sun in the blue aether changeless shining."
Het heeft gestormd en geraasd!
Eenige dagen achter elkaar een machtige noordwester, die ons zomerhuisje, ofschoon op een rots gebouwd, op zijn grondvesten deed schudden, die de laatste zomervogel verjaagd heeft, en met zijn killen adem de zachte bloemen heeft verschrompeld.
Een cycloon, waarvan het centrum in de onmiddellijke nabijheid van Bergen lag, heeft hier gewoed.
Daarna een stevige zuidwester, die de golven op den fjord tegen de rotsen beukte, de berken en lijsterbessen liet buigen en zwiepen, en een striemenden regen tegen de vensters deed kletteren.
Tsju — hu — huh — Tsjü! zegt de noordwester.
Tsjui — lu — Tsjü! zegt de zuidwester, in Garborgs Haugtussa.
Vanmorgen werd ik gewekt door twee rose wolkjes, die boven den bergtop, naast de morgenster verzweefden, in een ijle, blauwe, tintelende lucht.



205
De zon, de zon, de zon is op komst!
Aan den overkant liggen de hoogste toppen reeds in rooden gloed, maar de fjord, het dal, de rotsen nog in nevel.
Langzaam daalt 't roode licht op de verre bergen naar beneden, gouder en feller de klimmende gloed rondom den bergtop, waarachter de zon nog schuilt.
Ik houd 't niet langer uit, ik ga de zon te gemoet, ik ga haar halen.
En ik loop een heerlijken bergweg naar boven, langs de door de zware regens gezwollen beekjes.
Op de boerderijen is alles nog stil.
Eén schoorsteen rookt en ik geniet van dien eigenaardigen geur van een houtvuur in den jongen morgen, zoo heel anders dan overdag.
't Duurt lang eer ik de zon vind.
Opeens, vlak voor mij, is het pad verlicht, terwijl ik zelf nog in schaduw loop.
Daarheen!
Als ik me omkeer, zie ik de zon, ruiter te paard op den top gezeten, haar stralenbundels als pijlen uitschietend naar beneden.
Mijn pad, de halmen, de hei, alles is verguld.
Een zwerm meesjes begint te kwinkeleeren. Ik heb het supreeme oogenblik gevangen, waarop de dag zijn intocht houdt. De gisteren zoo woelige fjord ligt rimpelloos.
Ik zie van uit mijn hei-plateau over den fjord, over de bergen en eilanden, tot ver, ver in zee. Een blauwe



20Ó
libel zweeft voor mij uit, met zonnegoud op de vleugels. Wat er ook kome vandaag, ik heb mijn dag gehad.
Als ik de hellingen afloop en weer in het dal kom, hoor ik 't heerlijke, zomersche geluid van het slijpen van een zeis. Een oogenblik later zie ik een boer zijn zeis zwiepen door 't malsche, sappige najaarsgras. „Dat zal me een dag worden" ! zeg ik. „Ik zou zoo zeggen," antwoordt 't boertje, terwijl hij met zijn wetsteentje naar de zon wijst.
Een eind verder ontmoet ik een boer, die twee lange visschen aan een berkentak geregen, in de hand draagt. „Toch niet in de beek gevonden?" vraag ik. „Zeker wel," lacht 't boertje, „maar ik heb ze er eerst gisteravond zelf in gebracht, om ze te weeken namelijk, want 't is gezouten vischl!"
Nog een eind verder ontmoet ik een oud, gebogen vrouwtje, nog meer gebogen door een zware melkbus die zij op haar rug naar stad draagt.
„Is dat niet veel te zwaar voor je?" vraag ik.
„Ja, zwaar is ze, maar die bus kent mij en ik ken haar, wij zijn goed aan elkaar gewend. Is 't de Prestefru, zoo vroeg al, en zoo ver?"
„Ja, de zon heeft me gelokt, zij wou niet bij mij komen, toen ben ik haar gaan halen."
„Ach ja, de zon!" En 't vrouwtje zucht zóó diep, dat ik niets meer durf te zeggen. „Kan je dat ook al?" vraagt ze, na een lange tusschenpoos, „de zon halen ? Als een mensch dat maar kon! Maar soms is



207
't zoo donker, zoo donker, dat je aan licht niet meer gelooft. Ik ben zoo alleen. Al wat ik lief had, heb ik verloren. Ik heb niemand, met wie ik eens vertrouwelijk spreken kan. Als je eigenen weg zijn, dan weet je pas, dat vreemden je nooit op dezelfde manier begrijpen kunnen. Je blijft maar aldoor tegenover je eigen gedachten staan, en als die dan donker zijn, dan ga je daarop door broeden, en je kan er op 't laatst niet meer uit. Daarbinnen is 't donker, en het licht wil er niet meer door."
„Maar zoo'n dag als vandaag doet toch goed, is 't niet?" waag ik er tusschen te brengen. „Kijk eens wat een licht, geen wolkje aan den hemel. Zet nu even je bus neer, dan gaan we hier op de rots in de zon zitten. Want als de zon er nu is, dan moeten we er toch van genieten."
„Ja, daar heb je gelijk aan. Je komt er zoo niet toe als je zoo alleen bent."
„Maar nu zijn we met zijn tweetjes," zeg ik, en help haar om de bus neer te zetten.
De rots is al warm van zon, en onder ons liggen de paarse, met hei bekleede heuvelen en de stralend blauwe fjord.
„Zoo zat ik dikwijls, toen ik jong was," en er komt licht in de oude oogen, „dan vlochten we matten van wolfsklauw, mijn vriendinnetje Margit en ik. Maar toen ter tijd was 't of de zon meer scheen dan nu."
„Och, dat geloof ik niet, maar toen was je samen met Margit. Als je samen mag zijn met degenen die



208
je lief hebt, dan merk je 't donker niet, al is 't er even goed, maar als we eenzaam zijn, dan denken we dat 't donker is, ook al schijnt de zon. Zou 't zooniet wezen?"
„Ja, zoo zal het wel zijn. Maar als je zoo iets tegen je zelf zegt, dat helpt niet. Dat moet een ander tegen je zeggen."
En ik vertel haar dat ik een boek heb, waarin ik iederen dag- opschrijf of er regen is of zonneschijn; en dat het mijn ondervinding is, dat zelfs hier te Bergen, dat toch een slechten naam heeft dienaangaande, veel meer zonnedagen dan regendagen zijn.
Zij schudt 't grijze hoofd: „Dat zou ik vroeger graag hebben aangenomen, maar nu is 't meer dan ik gelooven kan."
„Maar 't staat er toch, zwart op wit," zeg ik.
„Maar 't staat niet in mijn hart, kind," zegt ze, en de oogen staan weer droef.
„Kom, ik moet verder, ik moet naar stad, dat is nog nooit gebeurd dat oude Karen te laat kwam."
„Dan zeg je maar, dat je onderweg met de zon hebt gespeeld en dat dat bij tijden veel beter is, dan eenig werk, wat dan ook."
„De Prestefru wil een oud mensch nog lichtzinnig maken." En eindelijk lacht 't vrouwtje. „Maar je bedoeling is goed."
„Karen, vóór je weggaat, mag ik je nog even wat zeggen ? Zie je dien bergtop, waaronder je huisje staat, en die nu schittert in gouden zon? Die was strakjes,



20Q
toen ik naar boven ging, pikzwart, en 't was hier zoo koud en kil. Maar ik wist, dat juist daarachter de zon verscholen was. Twee rose wolkjes hadden het mij gezegd. Helpt het je niet om te weten, dat het groote Licht er altijd is, ook al zien wij het niet?"
»Je zegt 't zoo mooi; als ik 't maar kon vasthouden."
„Ik zeg 't niet mooi, Karen, maar 't is zoo mooi, smart en vreugd, licht en donker, regen en zonneschijn. Het leven is zoo mooi."
„Kom 't me maar helpen onthouden, als de zon van den winter al te lang wegblijft."
Ik beloofde het haar.
Toen zij al ver weg was, keerde zij zich om en wuifde met haar zakdoek.
Ik wuifde van mijn rots terug.



DE GARTNER.
Als wij van „Klippen", niet de heuvels af naar zee gaan, maar achter onze rots om, door 't dal naar boven stijgen, dan vinden wij daar een mooi aangelegden grindweg, waarlangs een klaterend beekje loopt, en een heel bosch van lijsterbessen groeit.
Nooit heb ik geweten, dat lijsterbessen zoo mooi konden zijn; ze hoorden zoo niet als berk en den onder mijn lievelingsboomen, maar hier zijn ze op hun plaats, hier in de rotsen hooren ze thuis, hier staan ze ongelooflijk mooi en fijn, als reuzenvarens met de gevederde bladeren. In Mei en Juni waren 't de groote, witte bloemtrossen, die ons verheugden. De voorjaarswind droeg den fijnen geur van de bloesems naar binnen, en wij schikten ze in de groene gemberpotten als „the flower of the season".
Nu zijn het de schitterend roode bessen, die in de herfstzon te gloeien staan, tegen 't grijs der rotsen, op de violette hei-plateaus, tegen 't cobalt blauw van den herfsthemel. Van uit onze ramen zie ik ze, in de felle middagzon, fonkelen als koralen tegen het, noch met woorden, noch met penseel weer te geven blauw, van den fjord.
Eens heb ik een Grieksche tunica gezien in een tint



211
tusschen pauw-blauw en lazuur-blauw; de glans van die zijde zou 't misschien hebben benaderd, maar waar was dan de zilverglans van 't sprankelend water, de brandende gloed van de Septemberzon ?
Als wij den grindweg volgen, zien wij rechts van ons, op een steilen rots, een hoogen, witten vlaggestok en daarachter een rood pannendak.
Een smalle weg slingert er heen, en voor men aan 't huis komt, liggen daar amphitheatersgewijze, velden en veldjes met groenten en aardappelen en hooge glazen broeikassen, 't Zag er zoo eigenaardig uit, die goed verzorgde moezerij in de rotsen.
Verder boven was een keurige kippenbroeierij, al de hokken in de Venetiaansch-roode kleur geschilderd, die men overal in Noorwegen op de boerderijen ziet.
Eindelijk 't huis onder hooge, oude boomen.
Op 't grasveld tusschen huis en vlaggestok stond een kar geladen met groente.
Een jonge man was met zijn vrouw bezig de bossen roode rabarber-stelen en radijs met raffia samen te binden.
't Was Vrijdag. — Morgen vroeg moest de wagen zeker naar de markt te Bergen.
Dit was dus de Gartner!
Hij zag er zoo jong uit en zijn betere helft evenzoo, en hier moest toch al jaren gewerkt zijn om dien rotsgrond zoo productief te maken. Pas drie jaar woonden ze hier.
Zij hadden den grond met het oude huis voor een prikje gekocht en in zoo korten tijd hadden zij dit



212
met hun eigen handen herschapen tot wat het nu was; ongelooflijk.
Maar die Gartner was dan ook een en al energie. Als een gespannen veer zoo vol fut en werklust. Hij sproeide letterlijk vonken. Hij sprak over zijn werk met een teederheid alsof hij bloemen streelde. — Of het nu de kippen gold, de moezerij of de waterbesproeüng — die hij zelf van uit de rotsen, midden in zijn werkplaats had geleid, waar hij 't water nu met al 't noodige mengde, om zijn grond vruchtbaar te maken.
Zijn trots waren de hooge broeikassen, en geen wonder, want toen we daarin met hem rondgingen, hingen er de prachtigste komkommers en plukten we er de heerlijkste tomaten, alsof we in Nederland in 't Westland waren.
Wat energie vermag! E n een goede opleiding, voegde de Gartner er aan toe, want hij is er trotsch op, dat hij de landbouwschool heeft bezocht.
Bij den vlaggestok waren steenen banken gemaakt. Daar zaten zij 's avonds lang na zonsondergang, en zagen over den fjord heen tot in zee, een koninklijke ligging.
Hier gingen de rotsen loodrecht naar beneden, en daar stond aan den rand een kinderwagentje, alsof 't op 't veiligste plekje ter wereld stond. De Gartner zag mijn bedenkelijk gezicht.
„Wees maar niet bang, de inhoud! ligt thuis."
Hij vroeg ons of wij 't huis wilden zien, dat over de 100 jaar oud was.



213
Aan den westkant was het van buiten met een dubbelen steenen wal voorzien, tot aan de tweede verdieping, de ramen er diep ingebouwd.
„De westenstormen kunnen hier zoo ontzettend razen", vertelde hij ons, „en die Oudjes, die wisten het; we zijn wat dankbaar voor dien dikken muur, die houdt de kou uit huis."
Binnen was 't typisch ouderwetsch. In 't midden de keuken met schouw, links een klein hoog opkamertje, rechts de groote woonkamer met lage zoldering en groote balken. De man deed een deur open, we meenden een kastdeur, en daar lag hoog, op een soort van praalbed, de inhoud van 't kinderwagentje, een roodwangige bazuin-engel.
De oogen van den Gartner sproeiden weer vonken, dit maal van trots over 't dochtertje, erfgename van „Vestre Oiren", zoo heette de hoeve.
Toen we weer heengingen en op de stoep voor 't huis stonden, lagen berg, rots en zee in wonder-heldere avondstemming.
De zon was verdwenen achter verre bergen, maar boven de rotsen gloeide en vlamde een vuurzee, die verder naar 't Noorden uitliep in fijnste overgangen van zinnober, karmijn, donker en lichter cadmium, tot alle kleuren werden opgelost in een vast, helder groen-blauw.
Wat een ligging! Een koningsburcht uit duizend! „Ja", meende de Gartner, „als koning Haakon een slot wil bouwen te Bergen, weet ik geen beter plek,



2 14
dan hier. Als hij dan met zijn duizenden voortzet, wat ik met mijn honderden heb gedaan .... dan wordt 't hier een paradijs."
Hetgeen wij toch betwijfelden, want geen Versaillestuinen, geen rozenperken kunnen wedijveren met de hei en varen-plateaus, met de blauw-groene dennen-helling... met heel die wilde, sterke rotsnatuur van „Vestre Oiren".
Onderwijl had de Gartner lila lathyrus geplukt en boven op onze mand met komkommers en tomaten gelegd.
Met dit mooie stilleven in onze handen keerden wij weer naar „Klippen" terug.



LOV-DAG.
Eén van de goede instellingen op Noorsche scholen is de Lov-dag, d. i. een geheel vrije dag, ééns in de maand.
De Lov-dag is de groote troost als de vacantie voorbij is, de frissche, helle kleur tusschen de grauwe reeks schooldagen, alle eenigszins aan elkander gelijk, de breker van een lange, eentonige lijn. De onderwijzers zijn er even blij mee als de kinderen. Zij hebben dien dag noodig om op eens, onverwacht, men weet nooit vooruit wanneer, nooit op een vastgestelden dag, het gareel af te gooien, het stuur om te zetten, om zich helder bewust te worden, dat de school voor het leven is, en niet het leven voor de school.
He — hei — san! Det er Lov-dag imorgenü
Men houdt vooral rekening met het weer. De Lovdag is bijna altijd een stralende, blauwe dag. De bedoeling is, dat men uit de stad kan trekken, de bergen in, — 's winters op sneeuwschoenen.
Mijn jongste dochtertje en ik, wij hadden samen afgesproken, dat de eerste de beste Lov-dag besteed zou worden om een ontdekkingstocht te maken, ten Noord-Oosten van onze rotsen. Wij hadden al zoo dikwijls gehoord van een pad, dat dwars over de bergen



2l6
ging en van waar uit men zulke heerlijke vergezichten had, maar wij hadden 't nog nooit kunnen vinden. Wij wisten de richting, meer niet.
Wij vroegen een boer, die koolrapen aan 't rooien was, of hij wist waar het pad begon.
„Det var vel" (ik zou zoo zeggen) antwoordde 't boertje, „'t begint op mijn eigen erf. 't Is een servituut op de boerderij, dat ik 't pad niet afsluiten mag: 't is nog een heel eindje verder. Je zal 't niet gemakkelijk vinden, maar je kan 't probeeren. Eerst rechts af, tot je aan drie oude bronnen komt. Daar vlak achter begint het pad".
De bronnen vonden we, diep en geheimzinnig als alle bronnen. Zou één daarvan Mimir's bron zijn, waaruit Odhin dronk en waarvoor hij zijn ééne oog als pand moest geven?
Het glinstert en flikkert in het zwarte diep.
Vlak achter de drie bronnen begint het „pad", heeft het boertje gezegd? Maar er is niets wat op een pad zou kunnen duiden. Wij loopen verder en verder, over wat veen, over steenen schuttingen, tot wij op eens voor een ouden verbrokkelden weg staan.
Dit kan het pad niet zijn. Dit is een oude Klöv-vei, te steil en te moeilijk om er met wagens te komen, maar waar in vroeger tijden de paardjes de zware lasten naar boven droegen, in manden die als emmers aan een juk, aan weerszijden van den paardenrug waren aangebracht. Die wegen worden nu noeit meer gebruikt. De tegenwoordige wegen zijn gemakkelijk, als kronke-



•217
lende linten — zig-zag klimmen die naar boven, gelijkmatig en geregeld als gestyleerde arabesken.
Maar o! de poëzie van zoo'n ouden Klöv-vei die zóó maar, zonder blikken of blozen, recht toe, recht aan op het hooge doel afgaat, geen steilte ontziende, dwars over de bergtoppen heen.
Soms stroomt heel vertrouwelijk een beekje over den weg heen. Wat zou 't? Daar stoorde het paardje zich niet aan, en de boer die er naast liep met de klappende zweep, sprong als wij van den eenen steen op den anderen, en liet Gods water over Gods weg loopen. Wat was die weg mooi! Afgezet met verkleurde heide, vuurrood blauwbessenloof en overal de fijne varens tusschen de verbrokkelde steenen.
Daar waar de weg op den nieuwen weg uitkwam, zagen wij het bewuste pad, dat daar ook naar beneden kwam. Dat moest het zijn! Het ging, voor zoover wij zien konden, over een nog hoogeren bergrug heen. Strakjes, in het teruggaan zouden wij het leeren kennen.
Eerst nog dieper het dal in, waar wij verleden jaar, den nieuwen weg volgend, reeds geweest waren. Daar kendèn wij een plekje, waar 't vol met gagel staat. Die drogen wij voor winter-versiering. De blaadjes behouden de mooie groene kleur en den heerlijken citroengeur tot de nieuwe zomer komt.
Ons plekje vonden we, maar het was geheel omrasterd sinds verleden jaar.
„Dat is niets", meende mijn dochtertje, „ik klim er over heen, en gooi het je toe."



218
„Neen dat mag niet, dat zouden wij ook niet prettig vinden, als men het bij ons deed."
„Maar ik zal 't zóó voorzichtig doen, ze staan hier bij honderden, en niemand is er zóó blij mee als wij."
Ik bezweek voor het laatste argument. Verderop liggen eenige boerderijen en groote zomer-villa's,. maar bij het gagelyeld keerden we weer terug.
Bruisend kwam een overvolle beek onder een brugje door. Op de leuning van de brug gezeten, aten we onze broodjes, en dronken water uit de beek.
Toen kwam een boer voorbij. Hij keek ons eens aan.
„Nou," zei hij, „is 't je verleden jaar hier goed bevallen, dat je nog eens weerkomt."
„Hoe is 't mogelijk, dat je mij herkent."
„ 't Is toch de Prestefru van Sandviken ? Je was toen met z'n drieën, en nu met z'en tweetjes."
„Je weet 't goed, hoor," zeg ik.
„Och, zoo veel menschen komen hier niet voorbij en wij kennen elkaar hier allemaal. Ofschoon," en hij zucht, ,,'t zal hier ook wel komen, 't begint al."
„Wat zal komen?" vraag ik.
„Nou, hoe zal ik 't zeggen, al die herrie van stad. Zij hebben te veel verdiend van 't jaar. De nieuwe millionairs komen hier de gronden opkoopen. Dan is de rust uit. Dat raast hier en toetert, met die auto's. Daar wisten we vroeger niet van. De families, die hier van ouds wonen, daar wil ik niets van zeggen, die hooren hier thuis net als wij, — — — maar al dat nieuwe?"



219
Hij heeft 't nauwelijks gezegd of een keurige auto komt over de brug.
„Dat is van den zoon van den ouden heer," en hij knikt goedkeurend, of hij zeggen wilde:
„Dat mag wel, daar hoef je je niets van aan te trekken". — — —
„Wat is 't hier mooi," zeg ik, „en wat een fijne lucht."
„Ja," zegt 't boertje, „dat hebben we hier voor niets, daar betalen we niets voor, wij niet, en de millionairs niet."
„Neen, daar heb je gelijk in," zeg ik, „de allernoodigste en de aller-heerlijkste dingen zijn niet te koop. Die krijgen we zóó maar."
„Of niet," zegt 't boertje ondeugend; „noem ze eens op, die aller-noodigste en aller-heerlijkste dingen. Frissche lucht, dat heb je al gezegd — ga nu voort."
„En de zon dan," roep ik, „die heerlijke najaarszon, die nu op mijn rug schijnt en vandaag jouw en mijn huisje doorstooft, die krijgen we toch ook maar zonder er een hand voor uit te steken; en die schuimende champagne die hier onder de brug door zoo maar wegvloeit, daar mogen jij en ik net zoo veel van halen, als we maar willen."
„Maar nu zal je er dan toch wel zoowat zijn," lacht 't boertje.
„Neen nog lang niet, er is nog veel meer."
't Boertje gaat tegenover ons zitten op de andere leuning, en ziet peinzend in de verte. „Laat eens hooren, wat je nog meer hebt."



220
„Al dat moois hier: berg en fjord, bosch en hei, zons-opgang en zons-ondergang en maan en sterren in den nacht. Denk eens, dat iets van die pracht maar éénmaal in 't jaar te zien was, of eens om de tien jaar. Alle menschen zouden zich tot een bedevaart opmaken en zich niet verzadigd kunnen zien. Is 't nu minder omdat wij het iederen dag mogen hebben?"
„Neen, neen, je hebt gelijk. Ik hoor 't je graag vertellen. Ga door."
„Nu komt nog het allerbeste!"
„Ik weet 't," roept mijn dochtertje: Liefde!"
„Kom me daar niet mee aan," en 't boertje maakt een afwijzende beweging met zijn hand. „Liefde is de wereld uit. Spreek me nooit meer van Liefde, die is tot overlevering geworden, die bestaat niet meer. Je haren rijzen je te berge, als je die verhalen leest. God, God, wat doen de menschen elkaar aan! Dat ééne land dat den oorlog begon, en de anderen landen die volgden, zij hebben dat woord vergeten."
En nu is 't boertje niet uitgepraat. Hij is van alles op de hoogte en is precies bij, tot de laatste berichten toe. In zijn van de wereld vergeten hoekje heeft hij de wereldgebeurtenissen goed gevolgd.
Tegen de helling aan ligt een kleine, vriendelijke, wit geschilderde school. De school gaat juist uit en de kindertjes fladderen als een vlucht vlinders, naar beneden.
„Is 't daar nu voor," bromt 't boertje, „al die moeite en zorg om je kinderen een goede opvoeding te geven



221
en tot goede menschen te maken om ze later
stomweg door zoo'n kogel te laten doodschieten?"
Een klein meisje met een helder boezelaartje voor en een groen strikje in het blonde haar, komt over de brug aangeloopen.
„Vader?" roept 't kleintje en vliegt op het boertje toe, maar blijft een beetje bedremmeld staan, als zij ons, vreemden, ziet.
„Wees maar niet bang, kleine meid, ze zullen je geen kwaad doen."
Hij tilt 't kleintje op zijn arm, neemt zijn pet voor ons af en gaat naar huis.
„De Liefde is de wereld uit!" roep ik hem achterna.
Hij keert zich om, zet het kindje op den grond en tikt nog even aan zijn pet.
Als een heerlijk appeltje, dat men voor 't allerlaatst bewaart, was nu onze terugtocht over het „pad".
Men had er ons niet te veel van gezegd. Gecondenseerde zomergeur waait ons op den top te gemoet, en als we ons omkeeren, liggen in de verte een lange rij sneeuwbergen met diepe, blauwe schaduwen, die uitloopen tot in de lagere, nog purpere bergzijden.
Hoe de bergen nog zoo purper kunnen zijn? De hei toch is uitgebloeid.
We vonden het uit. Al 't vuurroode blauwbessenloof tegen de roestbruine hei, maakt in de verte die wondere kleur. Halverweg vinden we een groot gagelveld, een heerlijke vondst zoo dicht bij huis.



222
Eindelijk komt het pad uit precies achter de drie bronnen. Hoe is 't mogelijk, dat wij 't van morgen niet gevonden hebben!
Maar als wij terug zien van waar wij gekomen zijn, is er weer geen pad te bekennen. Waarlijk, er is hekserij in 't spel, dat kan niet anders.
't Is ook bij Mimir's bron! —



DE PROFESSOR.
„Kan je raden, wien ik hier meebreng?" vroeg de Prest.
Zij kwamen door stortbuien, druipnat aan de
Prest met een ouderen metgezel, een lange „hagere Gestalt", zouden de Duitschers zeggen, met grijs haar en grijzen baard. Ik zag naar het leuke, jongensachtige grijze pak, den slappen strooien hoed, de vlugge bewegingen, de drukke gestes, en zonder blikken of blozen antwoordde ik:
„Dat moet „Onkel Ragnvald" zijn", ofschoon ik den man nooit ontmoet had.
Ik had goed geraden.
De Prest wilde hem mee naar boven nemen om de natte plunje te ruilen voor iets droogs. Hij keek naar zijn jas en toen naar den schouw. „Liever niet, — maar, mag ik vuur maken?"
Wij schoten toe om aan zijn verlangen te voldoen, maar hij was ons voor.
„Dat doe ik zoo graag zelf — een berkenvuur opbouwen, aansteken en dan genieten".
Ja, ja, daar hadden wij niets tegen. Ik schoof een leuningstoel bij 't vuur, maar hij schudde 't hoofd. „Mag ik zelf kiezen?"



224
En hij zocht tot hij 't kleinste krukje gevonden had, een driepoot, de zitting met leer overtrokken.
Toen de vlammen hoog oplaaiden, verkneuterde onze Professor zich, hij keerde zijn noord-, zuid-, oost-, westkant naar 't vuur, tot hij kurkdroog was.
Nu begrepen we; dat had hij op een leuningstoel niet zoo kunnen bewerkstelligen.
„Nu droom ik, dat ik op een van mijn zwerftochten in 't hooggebergte ben, 't is laat in den avond, ik ben in een „Seter" (Sennhütte) aangekomen, en nu bevind ik me bij jullie, op 't toppunt van gelukzaligheid".
En hij straalde tevredenheid.
Toen de Prest verkleed beneden kwam, gleed er een soort verachting over 't gezicht van den Professor, en hij zei: „Wat heb je je zelf nu van een genoegen beroofd!!!"
Ik betreurde dat hij zulk slecht weer trof, dat de fjord niet stil en blauw, maar woest en onherbergzaam was, en 't dal zoo nat — dat we noch roeien, noch een tocht door de bergen konden ondernemen.
„Dat doet er niets toe", zei hij, „met slecht weer leert men elkaar veel beter kennen; fjorden en bergen die ken ik, die zijn mijn kameraden geweest, door 't heele leven, maar nu wil ik van jullie genieten. We hebben den heelen namiddag en avond aan ons, vóór een uur of elf ben je me niet kwijt." De schilderijen van den Prest interesseerden hem in hooge mate. „Dat je zoo'n artist geworden bent! Zóó mooi als jij kan ik 't niet, maar ik ga toch nooit zonder mijn pastel-



225
krijtjes en mijn schetsboek op reis". En hij haalde uit een van zijn 15 (!) zakken, die op alle mogelijke manieren in zijn pak waren aangebracht, een keurig foedraal met krijt en een schetsboekje.
„'t Is maar om de lijnen en de kleuren aan te geven, ik werk thuis uit".
Hij had al eenige malen onrustig de kamer rondgezien. Eindelijk kwam 't er uit: „Is hier geen piano?" We wezen door de deur naar de andere kamer. Hij slaakte een zucht van verlichting. „Gelukkig! dat ik me niet in jullie vergist heb. Menschen die zonder muziek kunnen leven, daar heb ik geen contact mee, een huis zonder piano is geen „hjem" voor mij. En een viool ook? Maar dat is voor vanavond."
Tot mijn trots zei hij, dat de piano „verwonderlijk zuiver" was (zij was ook juist gestemd).
„Er is bijna niemand", zoo zei hij, „die absoluut zuiver kan stemmen, als 't even zuiver is zijn de meesten al tevreden. Voor een fijn gehoor is dat een lijden, en als ik thuis zelf geen tijd heb om mijn piano te stemmen, dan ben ik er altijd bij op 't laatste oogenblik, als de stemmer tevreden is — om zijn laatsten aanzet nog eens naar boven te heffen."
Hij hield een geleerde verhandeling over trillingen, waarvan de quintessens deze was, dat de zuivere tonen verder dragen dan de valsche, een heuglijk feit, ook in overdrachtelijken zin!
„Als je me nu iets te doen geeft, zal ik van mijn uitvindingen vertellen; ik ben gewend 't een of ander
is



226
te knutselen, als ik niet met mijn hoofd werk."
Wij peinsden er óver, wat wij hem te doen zouden geven.
„Zijn de messen goed in orde? Dat betwijfel ik. Messen slijpen is een fijn werk, dat kunnen maar weinigen. Ben je bang voor je tafel." We leggen eteen paar kranten overheen. „Zóó, laat nu eens «en? Die aijn niet slechl, goed staal, maar ze kunnen toch mooier."
Uit één van de 15 zakken kwam een heftlederen foedraal, waarin een fijn, fijn wetsteentje. Alle messen^ tot 't kleinste zakmesje toe, werden onder handen genomen —- en wij luisterden.
Niet de belangrijkste, maar wel een paar van zijn eigenaardigste uitvindingen laat ik hier volgen Als jongen van een jaar of 17 — midden in zijn studietijd — kreeg ruj bronchitis. Iederen morgen moest hij om 6 uur opstaan, de dokter had gezegd dat de kamer dan warm moest zijn. Iederen morgen kwam de meid te laat, de kamer was koud, en zijn bronchitis erger.
Dat verveelde hem en hij bedacht 't volgende:
Overdag stapelde hij hout op in den haard, met een onderlaag van kleine houtjes, de grootste blokken boven op; een geteerd houtje onderaan als vuurmaker. In de onmiddellijke nabijheid daarvan was een lucifer met lucifersdoos, verbonden aan een veer, die precies om half 6 den lucifer afstreek langs de lucifersdoos, door* dat een suikerklontje smolt, waaraan de veer verbonden was. Dit gebeurde wanneer een zekere goed berekende



227
hoeveelheid water, uit een hooger staand glas, door een nauw glazen buisje in 't onderste glas gekomen was, en het suikerklontje bereikt had, dat met een klemmetje, aan den rand van 't glas, bevestigd was.
't Gevolg was dat om 6 uur de kamer heerlijk warm was.
Een haast nog typischer uitvinding was een slot op zijn hut in de bergen.
Herhaaldelijk was er ingebroken en een gewoon slot was altijd weer met een valschen sleutel geopend.
Toen maakte hij een slot dat moest opengeblazen worden, op de melodie van 't Noorsche volkslied: Ja vi élsker détte landet" ....
Er hing namelijk achter 't sleutelgat een slinger met een looden schijf. Wanneer er op de bepaalde maat tegen den slinger geblazen werd, kwam deze eindelijk in zóó sterke beweging, dat een haak aan de punt van den slinger de schuif van 't slot open trok. Later is er nooit meer ingebroken!
Nog hield hij een lezing voor ons over moderne psychologie, geheel in overeenstemming met de laatste resultaten der „Psychical Research", zooals wij die mochten lezen in „The Presidential address" van Prof. Bergson in de „proceedings" der Society for Ps. R. waar hij o. a. zegti
Si les faits, étudiés sans parti pris, nous amènent a considérer la vie mentale comme beaucoup plus vaste que la vie cérébrale, le survivance de 1'ame au corps



228
devient si probable, que 1'obligation de la preuve incombera a celui qui la nie, bien plutót qu'a celui qui raffirme; car 1'unique raison que nous puissions avoir de croire a une extinction de la conscience après la mort, est, que nous voyons le corps se désorganiser, et cette raison n'a plus de valeur, si 1'indépendance, au moins partielle, de la conscience a 1'égard du corps est, elle aussi, un fait d'expérience".
Ja, onze Professor was veelzijdig. Toen hij ging, drukte hij ons op 't hart toch de gymnastiek niet te verzuimen.
„Al die vermoeidheid is zenuwmoeheid, die moet men bestrijden met lichaamsbeweging, lucht, zon en water."
Hij is een levend voorbeeld. Hij is 74 jaar — maakt iederen morgen 85! kniebuigingen en bestijgt de bergen als een jonge man.
's Avonds speelde hij viool voor ons, echte Noorsche muziek, „Viser en Slaatter".
Zooals hij daar zat, naast de schouw, de viool onder de kin, met den voet zachtjes de maat aangevend, kinderlijke bezieling in de licht-blauwe oogen, was zijn nationaliteit onloochenbaar.
Al had ik hem zoo gevonden in Korea of NieuwZeeland, ik had „den Noor bij uitnemendheid" herkend.



TWEE DWERGEN IN DE ZEVEN BERGEN.
Bergen is omgeven door zeven bergen, die in een halve maan om de stad heen liggen. Prachtige vormen hebben die bergen. Het is of een reuzen-beeldhouwer zijn grilligste originaliteit over hen uitgegoten had.
Ulrikken is de breede, stoere viking, die het grootste gedeelte van het jaar zijn besneeuwde kruin achter de stad verheft.
Ulrikken is de lieveling van de Bergenaars, de stille, veilige wachter van de stad:
„Ulrikken staat,
Als de wereld vergaat."
Daar trekt 's winters op Zon- en feestdagen alles heen om „ski" te loopen en in 't voorjaar om er de eerste gele primula's te plukken.
Lövstakken is de sierlijke met de mooie fijne lijnen. Tot op de helft is hij begroeid met de altijd groene dennenbosschen. Elegant heft hij den kop tegen het zomersche blauw' of het winterlijke grauw.
Damsgaards-fjeld is de minst origineele, de vriendelijkste bergketen, met de groene bergweiden, de vroolijke, witte landhuizen aan zijn voet, en een schitterend meer tusschen de dennen hooger op.



230
Lyderhorn, is de fiere, de eenzame, de barre
't Hoofd in de wolken, De voet in de kolken.**
Lyderhorn is onze vriend, onze vertrouwde. Hij ligt vlak tegenover ons zomerhuisje met den „Arendsberg" op den voorgrond. Slechts bij een bijzondere verlichting is de Arendsberg van Lyderhorn te onderscheiden, met gewone verlichting zijn zij één.
Niets groeit er dan wat hei.
Koolzwart is Lyderhorn, behalve in Augustus en September, dan schittert hij van top tot teen in amethist en karmijn.
Lyderhorn is „de wacht aan zee"; zoodra het donker wordt, gooit hij zijn zoeklichten uit, naar beide zijden van den fjord.
Aan onzen kant ligt de strenge Sandviks-fjeld, waarvan onze rotsen en heuvel nog de uitloopers zijn. .
Dreigend en somber, een weinig overhellend verheft zich bijna in rechte lijn de hooge ernstige bergrug. Met donker weer is hij soms van een beklemmende desolatie, maar als het zonne-oog 's morgens zijn stralenbundels uitgiet over den graniet-reus, dan schittert hij in wondere kleuren, en bij zonsondergang zijn de kale bergzijden als blank geschuurd koper.
Als voortzetting van Sandviksfj eldet, maar toch een eigen geheel vormend, komt Rundemanden, de hoogste van alle, waar de radio-masten staan.



231
Dikwijls wanneer het regent te Bergen, is daar heerlijke zonneschijn. Ja de sage gaat zelfs, dat de zon altijd schijnt op Rundemanden.
Als men daar boven op die groote plateaus staat, wijd uitziende naar alle kanten, met niets boven zich dan het eeuwige blauw, dan ligt Bergen diep beneden meestal als in een dampenden ketel, vol grijzen mist.
Eindelijk komt nog heel eigenwijs F&ifjeldet, waarheen een prachtige rijweg is aangelegd. Niet lang geleden is ook de Zahnrad-bahn geopend, zoodat nu nog meer Bergenaars van 't geliefde Flöien kunnen genieten.
Maar daardoor is die bergzij te veel getemd, en mist de groote charme van het wilde.
Gelukkig is daar nog geen gebrek aan, hier in Noorwegen.
Na vorst en sneeuw is opeens een warme golf over de Noorsche westkust gekomen. Wij hebben weer zachte, zonnige dagen.
Vanmorgen aan de ontbijttafel gezeten, zagen wij zulk een prachtige verlichting. De voet en de kruin van Lyderhorn waren hel verlicht, maar op het midden lag een gordel van optrekkenden mist, zooals men een zomermorgen tusschen vier en vijf kan zien. Dat is de belofte voor een mooien dag. De bergen hebben dan, zooals de boeren hier zeggen, een „Prestekrave" (dominees'kraag) aan dat beteekent helder weer.



232
Hebben zij een muts op, dan is 't mis, dan komt er regen.
„Beloof me, dat jullie er op uit gaat", zei de Prest, toen hij naar zijn werk ging. „Wie werken moet, mag werken, maar wie spelen mag, moet spelen vandaag."
De met weinig moeite gegeven belofte deden we gestand.
Voor een bergwandeling gelden veelal dezelfde regels als voor het leven. Men moet lang niet altijd de wegen volgen, die de menschen je opgeven of aanraden.
Een zelf uitgevonden weg blijkt bijna altijd verre te verkiezen.
Maar men moet de bekende wegen kennen eer men de eigene zoeken kan.
Men moet georiënteerd zijn.
Als men maar eenmaal goed de richting weet, dan kan men de traditie los laten en op eigen wieken drijven.
Heerlijk hebben wij vandaag op eigen wieken gedreven.
Wij hebben het sombere Sandviks-fjeld beklommen en hebben een paar uur lang een breede, bruisende beek gevolgd, tot aan haren oorsprong, een meer op den top. Wij hebben gestaan op die zwarte, overhellende kruin, die er van beneden zoo dreigend uitziet. Wij waren niet bang meer voor zijn onheilspellend gezicht.
Wij waren zijn gelijke nu, en zagen even hoog en voornaam neer in het dal, waar de schaduwen hangen.
De wereld kan soms zoo klein lijken als men altijd



233
en overal weer op menschen stoot. Men krijgt soms het gevoel, dat er eigenlijk geen plaats meer voor je is, geen plaats om vleugels uit te slaan:
„Die. Schranken so eng." Daarboven is de ruimte:
„Und die Welt so weit!" —
Zwaai met je muts! Dit is leven !!
Toen zijn we naast de beek gaan zitten, en hebben geluisterd naar die heerlijke, tweestemmige melodieën, dat woelende, morgenfrissche juichen, naast de vaste, zekere, monotone onderdeining. Alles wat goed is, wat leeft in je, wat wil in je, wordt wakker met dat juichen, en al wat zwak en onmachtig is, al wat wanhoopt en twijfelt, wordt te slapen gelegd door dien dondeinenden wiegezang.
Niets is zoo genezend en heelend als zoo uren te mogen peinzen bij ruischend, levend water.
Er zijn twee verschillende wijzen om de natuur op ons te laten inwerken.
Wij kunnen al de natuur-heerlijkheid over ons heen laten gaan en toch eigenlijk altijd slechts vragen om tot ons zelf terug te mogen komen.
Wij kunnen geheel verzonken zijn in al de pracht om ons heen en toch zijn het slechts de diepten in ons zelf, die ons min of meer bewust geopenbaard worden.



234
Of — — wij kunnen ganschelijk kopje onder gaan ia de natuur, zoodat wij water worden met het water, bosch met het bosch, woJk met de wolken»
Wat is mooier? Ik weet het niet. Wat is heilzamer? Ik weet het niet. In den volkomensten mensch, meen ik beide wijzen van natuur-lielhebben vereenigd te zien.
O die kleuren, toen wij weer daalden met het open dal vóór ons.
De herfstkleuren met haar schitterende pracht zijn au voorbij.
't Zijn de zachte winterkleuren „con sordino", die nu het hart verheugen: de pastel~blauwe bergen in 't verschiet, de teer-violette sluier, die over de berkeabosschen ligt, de gamma's in groen van spanren, dennen, juniperus, wolfsklauw, beerenkammen, en Luzula maxima.
In de verte zagen wij twee kleine ski-hutjes.
O, als we daar nu heen mochten! Een ongelooflijk paadje slingerde er heen. -— —
Maar wij hebben immers zelf een hut.
Wat zal het heerlijk zijn om daar strakjes een vuurtje te gaan stoken in de schouw.
„Willst du iromer weiter schweifen? Sieh, dat Gute liegt so nah."



BRAND TE BERGEN.
't Was Zaterdag, half zes in den avond.
Wij zaten rustig in onze kamer, de lichten aan, de gordijnen dicht getrokken.
Een van de kinderen, juist thuiskomende, vertelde dat er een rosse gloed boven den noordkant van de stad te zien was. Even later hoorden wij, dat eenige pakhuizen in lichterlaaie stonden in Strandgaden. Dat zag er leelijk uit voor die buurt, met dezen storm.
Om zeven uur zag men op verren afstand de vlammen hoog oplaaien en een breeden vonkenregen in zuidelijke richting, jagen, jagen boven de stad.
Al breeder werd de vlammengloed, al breeder ook de vuurstraal in de lucht, die opgezwiept en wervelend, boven de huizen zweefde — op daken en binnenplaatsen neerkomend. Gelukkig was alles met een dikken sneeuwlaag bedekt.
Ofschoon de plaats waar de brand ontstond ongeveer een half unr van ons huis verwijderd was, dwarrelden de vonken aan één stuk door op ons huis en omgeving. Door den geweldigen storm van de laatste dagen waren verschillende plekken van houtwerk kaal gewaaid, ook op ons dak en binnenplaats, en we bielden ons hart vast.
Zenuwachtige buren begonnen goed uit huis te dragen.



236
Er kwam een waarschuwing om alle vensters en buitendeuren gesloten te houden; van tijd tot tijd hoorden we geweldige explosies, en in de verte het gedreun van instortende huizen, een ontzettend geluid. Eindelijk zes kanonschoten van de vesting, het sein, dat de geheele stad in gevaar is. De vonken werden tot gloeiende stukken hout die hoog uit de lucht sissend in de sneeuw vielen, soms dwars door een parapluie heen, die men tot dekking opgestoken hield. Wij gingen even naar de Johannes-kerk, die hier vlak bij, op een hoog plateau ligt, met steile trappen naar beneden, van waar men de geheele stad overziet. Het was toen acht uur.
Het zag er hopeloos uit. In lichterlaaie stond heel Strandgaden. Daar aan 't eind van Strandgaden is de breede markt, en de breedste straat van geheel Bergen gaat van daaruit naar boven.
Daar hoopte men, zou men de vlammen meester worden. De brandweer had daar haar krachten op geconcentreerd. Maar door de vreeselijke hitte sprongen de ruiten, ook aan den verren overkant, en de gloeiende stukken hout vonden een toegang, vlogen naar binnen en zetten hun verdelgingswerk voort.
Wij zagen van af ons plateau hoe de kokende vlammenzee om zich heen vrat. Wij zagen de vlammen uit de ramen slaan, huizen inéén storten, en de breede vuurgloed zette zijn weg voort en was niet meer te stuiten. De bulderende storm, als een reuzenblaasbalg, wakkerde het hellevuur aan. De hooge bergen rondom de stad lagen hel verlicht als in feilen zonneschijn.



237
Het was machtig en grootsch, maar ontzettend wat wij zagen.
„Geen menschenhand kan dit meer tegenhouden", zei een voorbijganger.
Een ander: „Zoo zouden wij toch iets van de verschrikkingen van den oorlog te zien krijgen."
Wij spoedden ons naar huis.
Onderweg hoorden wij, dat „Hotel Norge" in brand stond. Dat was, alhoewel nog ver, naar onzen kant, dan kon het evengoed naar „Nygaard" overslaan, ons stadskwartier.
In ieder geval zou dit nog uren duren, en wij zouden allen tijd hebben om rustig te bedenken, wat wij zouden doen. Toen wij thuis kwamen, was onze huisheer, die op een andere étage in hetzelfde huis woont, bezig zilver, kleeren enz. te pakken, en ried ons aan 't zelfde te doen, maar niet meer dan wij zelf op ons eigen sleedje konden vervoeren, want auto's, rijtuigen, karren of menschen om te helpen waren niet meer te krijgen. Allen en alles was reeds in beslag genomen voor het vervoeren van zieken uit de ziekenhuizen, voor ouden van dagen, voor menschen die dakloos geworden waren, enz. enz. De gemobiliseerde troepen uit den omtrek waren gekomen om brandweer en politie bij te staan.
Uit alle huizen kwamen menschen met pakken en volgeladen sleden om „Habe und Gut" bij familie of kennissen onder te brengen in een veilig stadsgedeelte.
Ook wij begonnen te pakken.
Even zich geheel concentreeren, waar men de eerste



238
dagen absoluut niet buiten kan, en wat men het geheele verdere leven missen zal, als men het vergeet. Een moeilijke keuze; want heel veel kon er niet op ons sleedje. Onderwijl ging het electrische licht uit, en behielpen wij ons met kaarsen.
Toen wïj alles gepakt hadden, hoorden wij dat de touwslagerij onder onze helling in brand stond. Niet dat de groote brand reeds zoo ver gekomen was, dat kon niet, maar de vonkenregen had daar een broeinest gevonden en in minder dan geen tijd sloegen de vlammen uit.
Toen werd het ernst. Wij dachten niet anders dan dat nu onze straat en ons huis spoedig volgen zou. Wij namen met ons viertjes afscheid van onze aardsche bezittingen, en gingen met het aller-dierbaarste er van, op ons sleedje, door den stormnacht, de stad in. Licht was het, als overdag, door den gloed en door de maan, die bleek en onwezenlijk telkens uit jagende wolken neerzag op den vuurpoel beneden.
Het was een eigenaardige optocht, vóór ons en achter ons, van zwijgende menschen, die als wij er op uit trokken in den nacht.
Toen wïj de kinderen veilig wisten, keerden wij toch terug, gingen weer naar ons plateau en zagen hoe de vlammen verder en verder om zich heen grepen.
De grootste helft van „Hotel Norge" stond nog. Daar had de brandweer wonderen gewrocht, want daardoor zou geheel „Nygaard" gespaard blijven, indien de vonkenregen ten minste geen nieuwe broeinesten vond.



2J9
Wij zagen aan den overkant van het Lungegaardswater hotel Métropole en een groote volksschool in vlammen opgaan. Vlak daarachter is het groote complex van de brandwacht, het raadhuis, het postkantoor en andere groote gebouwen. Daarop werden nu alle krachten van de brandweer geconcentreerd.
Wij bewonderden het prachtige werk, dat die mannen dien nacht verrichtten. De vlammenzee, die niet meer te bedwingen scheen, is daar tot staan gebracht. Niemand had 't gedacht. Dat was boven bidden en denken. En als om het werk te bezegelen is de wind kort daarop gaan liggen. „Tot hiertoe en niet verder".
Dicht bij huis komende zagen wij, dat de touwslagerij tot op den grond was afgebrand, maar de brandweer hield alles nat er om heen en geen nieuw onheil was uitgebroken. Onder onze helling was de straat een meer. Met den wind was ook de heksendans van vuur uit de lucht verdwenen. Ongedeerd lag ons huis in den maannacht. Het was toen twee uur.
Als een droom was het binnenkomen bij al de bekende dingen. Het was alsof wij jaren weg waren geweest — en alles nog net zoo vonden zooals wij het torn lang geleden verlaten hadden.
Wij konden aan den gang gaan! Alles wat wij in der haast in schrijftafels, kasten en kofiers gefrommeld hadden — -wij brachten het weer op orde. Om vier uur was alles als van ouds. Wij stookten de kachel en dekten de tafel. Wat men na zulke emoties hongerig is! Geen Bergenaar heeft dien nacht geslapen. Gelukkig



240
voor al de vermoeiden, dat het een Zondag was, die volgde.
Uit Kristiania kwam een extra-trein met manschappen tot hulp van de brandweer en voor het opzetten van nood-barakken. Van Sta vanger kwam een panterschip geladen met matrassen en dekens. Van alle steden en plaatsen komen telegrammen met de vraag, hoe men het best kan helpen. De Staat zorgt voor de barakken en stelt groote voorraden meel en suiker ter dispositie en wat er verder noodig is. De koning is vanmorgen zelf gekomen.
Van alle kanten komen giften in.
Else Barker schrijft in haar „ War Letters": „There has been more. love born of this war than the earth has known in all the two thousand years of Christianity". Ook hier komt een ongekende geest van liefde en onderlinge verbroedering, en een wedijver in geven en helpen aan den dag. De mannen van de brandweer hebben als helden gestreden.
. Slechts één menschenleven is als offer van dienende liefde gevallen, een onbekende, die zich vrijwillig bij de brandweer voegde en overal het gevaarlijkste werk verrichtte. Men weet nog niet, wie het geweest is. Een instortende muur viel over hem heen.
De stad is onherkenbaar. Al de groote winkels zijn als weggemaaid. Het was gelukkig geen volks- en armenbuurt, zoodat het aantal dakloozen, in verhouding tot den grooten omvang van den brand, 3000, weinig mag heeten.



241
Het kwartier van den brand is één groote ruine.
Ole Buil staat tusschen de puinhoopen, veilig op zijn rots, en speelt over het geteisterde Bergen.
Een heele reeks van de aardige oude pakhuizen met de mooie gevels zijn verdwenen.
De schade wordt op 50 a 60 millioen kronen geschat.
16



EEN METAMORPHOSE.
Een „Bergenser" zoo noemt men in Noorwegen een bewoner van Bergen, een Bergenser verschilt in vele opzichten van de andere Noren. Men spreekt wel eens van Noren en Bergensers.
Een Bergenser is inpulsief, haastig in zijn oordeel, ontvankelijk voor vreemde invloeden, leeft en beweegt zich gemakkelijk, stelt niet te groote eischen aan het leven, vindt Bergen en omgeving de mooiste stad, de mooiste omgeving der wereld, begrijpt gemakkelijk, past zich gemakkelijk aan en heeft buitengewoon veel zin voor humor.
De dichter Holberg, soms door vreemden abusievelijk voor een Deen uitgemaakt, omdat hij lang in Kopenhagen woonde en daar zoo gegouteerd werd, is een echte Bergenser. ■
Zijn standbeeld staat bij de markt en zooals hij daar parmantig op zijn wandelstok onder de menigte paradeert, is 't alsof hij nog te luisteren staat naar de vele kwinkslagen van het volk.
Als men de tijd had, zou men op zoo'n drukken markt-morgen, al luisterend onder de menigte een „Fliegende Blatter" nommer kunnen vullen, met al de



243
grappen, die onder koopers en verkoopers verkocht worden.
Het kleine grut doet ook al mee.
Die kleine straatjongens met hun oliejasjes en zuidwesters, die klaar staan om met hun onschuldigste gezichten alle boodschappen verkeerd over te brengen, zijn rakkertjes. Dikwijls zijn zij echter zoo amusant, als zij in Bergensch jargon (met drie verschillende nuances in toon, op één enkele lettergreep) heel eigenwijs piepen, zooals de ouden zingen, dat menigeen zich nog eens hoofdschuddend omkeert, bij wijze van aanmoediging!
Een niet-Bergenser kan al die grappen op 't eerste oogenblik niet begrijpen. Zij hooren zoo echt thuis te Bergen met de typische toestanden, de grappige gewoonten, de eigenaardige bevolking, die met de naar Bergen komende visschers en boeren dagelijks verkeert.
Zij hooren ook zoo echt thuis tusschen die oude pakhuizen, half over 't water heengebouwd, met de oude sprookjes-achtige gevels, tusschen al 't gewiemel van booten, bootjes en pijpjes-rookende visschers en zeelui, tusschen al het bonte velerlei.
Boven alles uit, het één- of tweestemmige lied van een binnenkomende of vertrekkende stoomboot..
Nu kwam de groote tragedie van den brand. Men was zeer onder den indruk.
Vooral voor de echte Bergensche families, die van ouds her hier woonden en al hun herinneringen hier hebben, was het haast te veel, wanneer zij aan de ruïnes



244
van het oude stadsgedeelte voorbij gingen. Het was hun stad niet meer en dat oude, bekende, typische zou het nooit meer worden.
Maar zij klaagden niet; er was geen tijd voor.
Alles moest weer opgebouwd en dat vereischte kracht, energie, levensvreugde. De bewoners van Bergen bewijzen dat zij die bezitten. Zij hebben dadelijk alles moedig en vastberaden onder de oogen gezien en zijn aan het werk gegaan. Voor dakloozen en winkeliers moesten barakken gebouwd. Als paddestoelen verrezen zij uit den grond. Hooge omheiningen werden rondom de afgebrande terreinen gezet. Het puin van de afgebrande en ineengestorte huizen wordt nog steeds opgeredderd en weggereden.
Langzamerhand worden de straten weer voor het verkeer opengesteld. Men zou aan niets de straten herkennen, wanneer niet de blauw-emaille naambordjes op de houten schuttingen vermeldden waar eens „Walckendorfs-gade" of „Starvhus-gade en hoe die grappige Bergensche straatnamen meer heeten, geweest was.
Nu men de verschrikkingen van de ramp, achter de omheiningen verborgen, niet meer aldoor voor oogen heeft en er orde is gekomen in den chaos, is er op zich zelf niets tragisch in die barakken-wereld.
Het gelijkt 't meest op een reusachtige tentoonstellingsterrein.
Het is alles zoo frisch, licht en aantrekkelijk. Er is een heerlijke houtgeur tusschen die even getinte houten gebouwtjes, waarvan sommige nog een zekere „Schwung"



245
hebben, met een torentje hier en een leuk geveltje daar. De meeste winkel-barakken staan om het park heen. De electrische booglampen zijn aan de boomen bevestigd en maken 's avonds een aardig effect. De winkeliers zullen daar goede zaken doen, vooral wanneer 's middags tusschen een en twee uur de muziek speelt en honderden naar het park trekt.
Langzamerhand ontdekt men al de oude bekenden, den boekhandelaar, den muziekhandel, den kruidenier, den schoenmaker, wier winkels en woningen in het niet verzonken waren. Nu duiken ze op, gemetamorphoseerd.
Zoo ook de werkkamer van onzen architect. Er is iets zoo aantrekkelijks in zoo'n werkkamer met de teekentafels, met de plannen en platte-gronden aan den muur. Hij woonde in een niet al te breede straat, twee hoog met een donkeren trapopgang. Alles is tot op den grond afgebrand — al zijn teekeningen ook — kassian. Maar nu hij weer opgedoken is, heb ik hem gefeliciteerd. Zijn groote, ruime barak staat midden in een tuin, waar de volle zon in de ramen schijnt. De nieuwe teekentafels zijn modellen voor artistieke, gezellige eetkamer-tafels. De muren en meubels in frissche tinten gebeitst. Ivoire linnen gordijnen hangen op zij van de breede, lage ramen. Overal electrisch licht, en gaskachels voor de verwarming, alles even frisch en schoon.. 'tZiet er alles uit als een ideaal zomer-huis. Ik zou er zóó willen intrekken.
Wat een verbetering, die droge, lichte, luchtige, doorzonde woningen — voor al die menschen van twee



246
en drie hoog — of voor winkeljuffrouwen en winkelbedienden, die vroeger hun werk deden in donkere straten in sombere winkels. Wat doet men toch met al den rompslomp van zolders en al 't zwaarwichtige van lange gangen, trappen en kelders? De menscshen zullen dunkt me, gezonder en zeker „leicht-lebiger"uit deze barakken-metamorphose te voorschijn komen. Die barakkenwereld gaf mij een toekomstdroom: als de steden niet langer steenen kazernes zullen zijn, met nauwe straten, stegen en sloppen, maar lichte, zonnige tuinsteden.
Er mogen wel groote gebouwen zijn, Kathedralen, Pantheons en Colosseums, mijnentwege, maar als menschenwoningen verkies ik verreweg de barak van mijn architect, zooals die daar staat in den tuin, in de volle zon.
Maar dit is nu maar „Traumerei" en de Bergensers wilden wel, dat de barakken weer opgeruimd en hun Bergen weer opgebouwd was.
Hoe lang zal 't duren?
Sommigen zeggen vijf, sommigen zeggen twintig jaar!



Bergen.
DE VLEUGELEN GESPREID.
In dezen tijd van groote en kleine zorgen, waarin alles zoo anders is dan men gewend is, moet men zichzelf niet kortwieken en in de zorgen ondergaan. Neen, de vleugelen gespreid!
Men bewijst niemand een dienst, door er zich onder te werken, op welke manier dan ook.
Als men de kranten gelezen heeft, en weer eens eenige zuchten geslaakt heeft — dan niet dadelijk de gedachten aan de beslommeringen van den dag gewijd, ook wij huisvrouwen niet.
Men bestelt een veel zuiniger middagmaal, als men zich eerst aan een Per Gyntschen overmoed, of aan een Beethovensche kracht heeft te goed gedaan, en men vervult zijn plichten veel beter, wanneer men bijv. eerst een sonnet van Wordsworth genoten heeft.
Er is namelijk geen beter geneesmiddel tegen bezorgdheid en zwaarmoedigheid, dan een onderdompeling in iets dat grooter is dan wij zelf.



248
Daarom verkozen wij vandaag een tocht in de hooge bergen.
O, hoe ze lokten en trokken, van beneden gezien. Wij namen de nieuwe Flöibaan.
Men spaart veel tijd, als men in plaats van al de wendingen naar boven te loopen, nu in een kwartier naar boven rijdt. Als een vlieg tegen een spiegel kruipt het treintje tegen de steile rotsen op. In minder dan geen tijd is men door den tunnel heen, stad en nevel ontvluchtend, en als men in het open gedeelte zit, voelt men al bij de tweede halte hoe de lucht zuiverder en ijler is geworden.
Het eind-stationnetje staat midden in een dennenbosch, van waaruit verschillende wegen naar verschillende bergtoppen gaan.
Er is natuurlijk één aber bij zoo'n treintje, dat men namelijk niet als vroeger alleen is, als men boven komt, maar samen met al de mede-passagiers. Die narigheid is echter spoedig vergeten, want zooals 't altijd is, de stroom gaat waar de anderen gaan, en die anderen gingen allen naar Flöien, waar van ouds een restauratie staat. Daar zal nu een groot hotel verrijzen. Eindelijk eens een goed hotel te Bergen! Niet te vroeg.
Wij kozen een anderen weg naar Blaamanden, een ernstigen bergreus met steile pikzwarte wanden en een schitterend witten sneeuwhoed.
Zoodra wij uit het dennenbosch komen, ligt de weg blank en effen vóór ons met de duizenden sneeuwkristallen, die dansen en fonkelen in het zonlicht.



249
Groene jeneverbessen en heide-struiken gluren door de sneeuw heen, en blauw welft de hemel zich over berg, meer en wegen, 't Is al schittering waarheen men ziet.
We neuriën Björnsons:
„Det er vel noget til solskins dag, Det glitrer for og det glitrer bag, Over lyngen over lyngen". (Dat is er nog eens een zomerschen dag, Het schittert hier en het schittert ver, Op de heide, op de heide).
De kristallijnen lucht maakt het loopen zoo licht, en de droge sneeuw kraakt zoo prettig onder je voet. Hoe hooger wij komen, hoe meer toppen onze evenknieën worden, ja velen zinken onder ons weg. Vele ski-hutten, die ook altijd de hoogte zoeken, liggen reeds beneden ons, en de hoogste toppen, die wij van uit de diepte als verre spitsen zien, worden nu breede bergruggen, waarvan wij de omtrekken niet meer herkennen.
Glinsterende meren duiken op, gitzwart, met sneeuw bedekt of zon-weerkaatsend. Boven op Blaamanden zien wij over bergen en meren, over fjord, scheren en eilanden heen, de groote, de wijde, de verre zee, als een blauwe oneindigheid.
O hier is 't goed zijn doodstil geen
windzucht, en warm in de heerlijke Februari-zon. O Sonnenschein!
Terwijl wij zoo staan, hooren wij achter ons een



250
ontzettenden knal, een geratel als van donderwolken, een voortrollende lawine, die verdwijnt in de diepte.
„Verhef u, Jahve, in uwe macht. Dat wij met lied en snarenspel uwe sterkte roemen!"
Is dat kleine plekje nevel en rook, daar diep beneden, Bergen ?
Ja, het gebeier van een kerkklok stijgt tot ons op.
Als het uitgeluid heeft, is het weer doodstil, zóó stil, dat men onwillekeurig fluisteren moet.
Men ademt eeuwigheid, met iederen hartslag.
Al wat ons bezwaarde, de onrust en de druk der tijden, wij lieten het daar boven op Blaamandens top. De lawine sleurde het met zich in de diepte. De golvende bergruggen, die wanden van graniet, die wijde oneindigheid boven ons, om ons, hebben tot ons gesproken van het onwankelbare, en blijvende.
En toen van avond de jonge maansikkel als een gouden schelp zweefde aan den avondhemel, terwijl het avondrood vurige rozen strooide op den fjord, toen zonden- wij van „Möllerskogen" zoo vele groeten naar Blaamandens witte kruin, en naar de verre zee, waar wij oneindigheid hadden zien schitteren.
„We will grieve not, rather find Strength in what remains behind; In the primal sympathy Which having been, must ever be;



251
In the soothing thoughts that spring Out of human suffering; In the faith that looks through death, In years that bring the philosophie mind.
Hence in a season of calm weather.
Though inland far we be,
Our souls have sight of that immortal sea
Which brought us hither,
Can in a moment travel thither.



Bergen.
EEN TREURDIENST IN DE DOMKERK.
Het hoofdbestuur der Noordsche Zeemansmission te Bergen had het plan opgevat om een treurdienst te houden in de domkerk, ter nagedachtenis van de vele Noorsche zeelieden, die tijdens den oorlog op de zee zijn gebleven.
Dat was uitvoering geven aan een wensch, die hier in aller harten leefde, een plan aan allen sympathiek. Op den bestemden dag hadden allen die een vlag bezaten, haar reeds 's morgens halfstok geheschen. De geheele stad stond in het teeken van rouw. Wel wisten wij dat vele zeelieden omgekomen waren, maar dien dag begrepen we eerst recht hoe velen. Onverschrokken trokken onze mannen, onze jongens al de oorlogsjaren er op uit. Er waren er, die, driemaal getorpedeerd, toch weer bij den Prest om een nieuw attest kwamen vragen.
„ Heb je er nu niet genoeg van; wil je het nog weer wagen?" vroeg de Prest dan. Och ja, zij waren nu eenmaal zeeman, 't was toch hun beroep -r- en nu aan wal te blijven omdat 't gevaarlijk was, neen, dat wilden zij niet.
Maar ach, hoe vele moeilijke gangen is de Prest deze jaren gegaan, om de treurmare te brengen, in



253
opdracht van de reederij of van een buitenlandsche havenplaats, de treurmare, dat vader, man of zoon nooit meer thuis zoude komen.
Ja, zoo dikwijls gebeurde het, dat men schrok als de Prest voorbij kwam — angstig de deur toetrok; .. . . zou het een slechte boodschap zijn?
Helden zijn de Noorsche zeelieden geweest, hun land voor hongersnood vrijwarend; heldinnen de moeders, de vrouwen, de bruiden die hen zonden.
Wij zagen ze staan, de vrouwen op de uiterste rots, wuivende tot de booten achter den bergrug verdwenen.
En hoe hebben wij met hen geluisterd, tot diep in den nacht, of de te wachten boot zou binnenloopen.
Iedere stoomfluit was de verwachte boot.
Nu waren femilie en nagelaten betrekkingen der te betreuren zeelieden in de domkerk aanwezig. De geheele rechterzijde met het zij-schip was tot de laatste plaats gevuld met rouwdragenden.
Het was een aangrijpend gezicht. De linkerzijde was voor andere genoodigden gereserveerd
Marine-soldaten vormden de eerwacht; de grijze schoutbij-nacht stelde hen op, van hoofdingang tot altaar.
Honderden zeelieden stonden buiten de kerk opgesteld, die straks in langen optocht door de kerk zouden défileeren. Rondom het altaar stonden de met krip omhangen vaandels der verschillende corporatiën; van den preekstoel hing de voor den Noorschen zeeman zoo bekende vlag, „de witte duif met den olijftak", die hem in buiten-



254
landsche havens welkom heet, en hem groeten brengt van overzee; de vlag van de zeemans-mission.
Om 7 uur precies klonk van het orgel de treurmarsen. Toen trokken in lange rij de Presten van Bergen en omstreken, allen in ornaat, de bisschop aan het hoofd, de wachtende schare buiten de kerk tegemoet. Komende uit de sakristie gingen zij voorbij het altaar, en door de kerk, tot aan den hooftingang.
Daar, aan 't hoofd der processie ging de waterschout, een met rouwfloers omhangen vlag in de handen. Achter hem de honderden zeelieden, op deze wijze een eeresaluut brengende aan de makkers, die niet keeren zouden.
Teruggekomen bij het altaar, schaarden de Presten zich in het koor.
Toen zag men het witte kruis van de mooie Noorsche vlag, rouw-omfloersd, op de trappen van het altaar. Tot driemaal toe werd zij, die lieveling en de glorie van den Noorschen zeeman, diep bewogen tot den grond.
Geen word was tot dusverre gesproken, alleen de orgeltoonen vertolkten^ aller gevoelen.
De lange processie wilde schier geen einde nemen, want spontaan had zich buiten een groote menigte bij de zeelieden aangesloten.
Eindelijk was de laatste voetstap vergleden; de vlag opnieuw ontplooid op de trappen van het altaar. Een der Presten had inmiddels de kansel beklommen.



255
Doodsche stilte in het Godshuis,
Toen weerklonken de woorden: „En er zal geen zee meer zijn".
„Wij hier te Bergen", begon de Prest, „die de zee zoo liefhebben, voor wie de blauwe golven van onzen fjord een gestadige vreugde der oogen zijn, wij zouden nauwelijks de woorden van den apostel kunnen begrijpen, indien.... wij niet de smart kenden en de wreede scheiding, veroorzaakt door het groote, diepe graf, waaromheen wij allen heden in gedachten geschaard zijn, het groote, diepe graf van hen, die hun leven hebben gegeven, trouw op hun post, tot in den dood.
„Voor allen hier die met ons treuren, is de zee het symbool geworden van smartelijke scheiding, wreede verschrikking, en als heelende belofte, als zachte genezing, klinken de woorden: „En er zal geen zee meer zijn," d.i. geen verschrikking, geen scheiding meer" ....
Na de toespraak werd van het orgel Sindings „ Laatste reis" gezongen. Huiswaarts keerende zagen wij den fjord stil en spiegelblank, weerkaatsend de duizenden diamanten die gehecht zijn in den fluweelen mantel van den nacht, de flikkerende diamanten die wij sterren noemen.



Bergen.
HET LICHTE EILAND.
Voor D. Sk.: Geloof 't niet, als iemand u zegt, dat het eiland
uwer droomen niet bestaat.
Geloof wat ge weet: het bestaat.
Ik heb het mijne gevonden. Het ligt niet ver van
Bergen; een lief, onvergetelijk stoombootje bracht er
mij heen.
Het regende, ja, het regende geducht, maar ik was er op gekleed met oliejas en zuidwester en een optimistisch boertje zei: „het is geen eigenlijke regen, het is maar nevelwater". „Je wordt al even nat, of 't regen of nevelwater heet", meende een wereldwijze stedeling, en dook weer terug onder zijn afdakje.
„Hij kan dat zoo niet begrijpen", zei het boertje vergoelijkend tegen mij, „hij is gewend door zijn winkelramen op de glibberige straatsteenen te zien, en hoe die nu nat en glibberig worden, dat gaat hem niet aan, maar ons wel.
Als wij er voorstaan, of we een grooten slag zullen slaan met het maaien, ja dan neen, dan is 't een groot verschil of 't vocht dat valt, regen of nevelwater heet.
Heet 't regen, dan is wachten de boodschap, heet 't nevelwater, dan alle man aan 't werk.



257
Maar je kan tot morgen praten, zoo'n stedeling kan
je niet overtuigen. „Nat is nat, zegt-ie en hij
ziet niets van alles wat daar boven aan den gang is, hoe 't daar alles werkt, drinkt, zuigt en trekt. Hij ziet niet hoe 't zilvert achter de grijze wolken. Als nu vanavond al de nevel opgetrokken is, en de zon gaat onder aan een blanken hemel, dan zegt de stedeling: „Wie had dat kunnen denken — zoo'n grijzen dag en zoo'n lichten avond — wonderlijk!"
„Wonderlijk? Ja, dat zal waar zijn, alles is wonderlijk, of je er wat van snapt, hoe 't alles toe gaat, of niet, maar wonderlijkst van al is, dat zoo'n man niet leeren kan.
Een volgend keer zegt-ie weer net zoo: „Nat is nat, of 't regen of nevelwater is."
Nu ... . hoe dies zij, mijn boertje had gelijk. De zon ging onder aan een blanken hemel, maar toen had ik al zóó veel moois gezien op het lichte eiland, dat ik regen, nevelwater, stoomboot, boer en stedeling lang vergeten was.
Niemand trachte juist dit eiland te zoeken. Ge zult 't niet vinden.
Niemand zal u ook aanraden om er heen te gaan. Er is geen hotel, geen herberg, noch iets dat er naar zweemt.
Hier en daar een kleine visschershut, een klein boerderijtje of een arbeiderswoning, verder niets dan rots en steen, een wondermooi kerkje tusschen groene, bebloemde weiden, en ... de zee — de groote, wijde zee!
17



258
ïk zou de gast van den prest zijn; niet in de pastorie, o, neen, die stond leeg. De gemeente was op 't oogenblik prest-loos, maar de vorige prest bracht er zijn vacantie door, en preekte er 's Zondags.
Men moet er tegen kunnen om daar prest te zijn; nu niet, in midde-zomertijd, maar als de herfststormen razen, en de golven beuken tegen het strand. Als men dan, in weer en geen weer, in open boot de baai over moet steken naar de scheren.... dat is geen gekheid.
Een reeks kleinere en grootere eilanden en scheren behooren bij de gemeente, een heel koninkrijk.
Hoe benijd ik den prest die daar zijn mag!
Wat is 't er mooi.
Er is één groote boerderij op het eiland; de heereboer die daar woont, is „le marquis de Carrabas". Alles wat ge ziet, behoort aan hem, waar ge loopt, loopt ge op zijn grond. Koninklijk het huis dat hij bewoont, met zeven groote ramen aan weerszijden van de voordeur. Vóór het huis een wijd plein, belegd met vierkante, platte steenen, omzoomd met schilderachtige bijgebouwen, schuren en schuurtjes, boothuisje, waschhuis, stallen enz. .. . het plein langzaam hellend naar den fjord, uitloopend in een kade, met trap en vlonders.
Een Noorsche burcht!
In dat koninklijke huis woonden wij. De geheele tweede verdieping was tot onze dispositie, een sprookjesachtige ruimte, met kamers en kamertjes en een zolder om van te droomen! Een zolder met de mooiste



259
Rembrandtverlichtingen, een zolder met kisten en kasten en met wonderlijke rariteiten uit lang vervlogen tijden.
Een zolder zóó groot, dat niemand je ontdekt, als je languit op een van de oude banken met je rug tegen een reuzenbalk, in Michel-Angelo's sonnetten verdiept raakt.
En het dak — dat groote, geweldige dak!!
Een oude „thing-zaal" was onze eetkamer, met een pracht-tafél in het midden, waaraan de raadszittingen gehouden werden. Luther en Melanchton hingen aan den muur. Die pasten daar wonderwel, evenals mijn gastheer als hij 's Zondags ter kerke gaat in toga, Willem de Zwijger-kraag en Luther-baret. Als hij dan over het burchtplein gaat, de aankomende kerkgangers begroetend, die hunne booten bij de kade van den „Marquis de Carrabas" aanleggen — — dan is het, alsof Melanchton uit de lijst is gesprongen, de thingzaal verlatende om voor ons te spreken.
Maar toen we uit de kerk terug kwamen, hing Melanchton rustig in zijn lijst, ik heb het gezien, en de prest stond tegenover hem, met toga en baret.
Neen, het was niet Melanchton, die tot ons sprak.
Melanchton had niet zóó kunnen spreken, ik ben er zeker van.
Hij, die sprak, had deze kerk lief en kende dit volk: de breedgerugde visschers met de verweerde gezichten, met de scherpe, wakkere oogen die altijd onderzoeken, altijd raadplegen zee, lucht en wolken. Hij kende met hen de gevaren van de luimige, nooit te vertrouwen



2ÓO
zee, hij had hun harde leven meegeleefd — — maar hij kende ook met hen de heerlijkheid van den hoogzomertijd en de wijding van den heiligen sterrennacht op het lichte eiland.
En hij die daar stond op den ouden gebeeldhouwden preekstoel (1631 stond gebeiteld in het mooie houtsneewerk) hij was hun prest en hun vriend, maar ook hun dichter en profeet.
Hij trachtte niet neer te dalen tot hun bevattingsvermogen — hij was zich zelf.
Zij konden hem misschien niet overal volgen, neen, maar de wakkere oogen vorschten, als raadpleegden zij wolken, zij onderzochten de woorden als waren het golven; zij verheugden zich over den dichter, zooals zij zich over de bloemenweide rondom de kerk verheugen, en met onzichtbare draden werden de zielen omhoog getrokken, daarheen waar hij hen brengen wilde: verder dan bevatting gaat, hooger dan der woorden vlucht.
Ik mocht organist zijn, maar één lied waren zij gewend te zingen zonder begeleiding: een oude, oude melodie, slechts door overlevering nog bekend — en slechts hier op dit eiland nog gezongen.
Waar was ik?
Wat hoorde ik ?. ..
Een geluid als van golven, krachtig aandeinend, en zachtkens wegebbend, met sonore ondertonen door diepe mannenstemmen aangehouden, vaste pilaren, waar omheen



2ÓI
de melodie gewonden was, met kleine Bach'sche versieringen, door hooge vrouwenstemmen verwonderlijk maatvast geïmproviseerd. Nergens bleef één stem achter; het was als één massale ademhaling, zooals ik dat den vorigen avond gehoord had buiten de kerk: de verre hartslag van den Oceaan achter de scheren.
Ja, zij hadden hun prest begrepen. Hij had, wat daar sluimerend in windselen lag, gewekt.
De lucht daverde!
De zegen was uitgesproken. Hoe zou ik eindigen?
Wat was heilig en sterk genoeg- om dien beheerschten jubel, en — hetgeen de prest, de vriend, de dichter, de profeet gesproken had, te omvatten?
Ik aarzelde niet:
„O du, die Wonne verkiindet in Zion,
Steig' empor zu der Höhe der Berge!
O du, die Wonne verkiindet in Jerusalem,
erheb' die Stimme mit Macht,
dein Gesang schalie getrost!
Verkünde den Stadten Juda:
Er kommt, euer Gott!
O du, die Wonne verkiindet in Zion
wohlan! strahle freudig umher,
denn dein Licht kommt, .
und die Herrlichkeit des Herrn



2Ó2
Waarom het lichte eiland?
Ik weet niet waarom het eiland licht is. Zooals de hemel blauw is, de boom groen, de roos rood — zóó is dit eiland licht.
Reeds uit de verte licht het u tegen; ook als de omgeving grijs is, de wolken grauw, de zee troosteloos donker.
Reeds twee uur voor wij aankwamen, zag ik het eiland oplichten uit de zee, met de silhouet van het nog lichtere kerkje. Uren lang stoomde ik op een doodstillen fjord, den grijzen fjord met neerzijgenden nevel op het zijige water, langs de kust, langs droomstille eilanden waar de blauwe klokjes der companula's, de groote, purpere klokken van het vingerhoedskruid, de steile rotswandkleuren. O, die kleine wereld vergeten aanlegplaatsen, waar één boer afstapt met de hooge zelfgevlochten korf op den rug, of twee kleine meisjes met kleurige hoofddoeken, dragende de al even kleurige Noorsche houten kistjes, waarin boter en eieren naar stad zijn gebracht.... waarom zijn die aanlegplaatsen zoo ontroerend lief en bekoorlijk?
Wij stoomden zoo dicht onder de overhangende klippen, dat men bijna de slingers kamperfoelie zou kunnen plukken; maar dan moet men de kunst verstaan om te mediteeren en te handelen tegelijk. Mediteerend handelen en handelend mediteeren .... een levenskunst! Ik mediteerde te veel over het eiland vóór me en over het kerkje daar aan den einder.
Stoom ik nu nog naar het eiland toe? Ben ik er



263
toch geweest; heb op dat eiland gewoond, heb in dat kerkje wonderen beleefd, ja, ik heb er al over geschreven! En ik stoom nu nog daarheen?
Verglijdt in herinnering niet alles inéén ? Worden herinneringen niet tot een ring gesmeed, waaraan geen begin en ook geen einde is!
Ge kunt met dien ring spelen, al naar ge wilt, de herinneringen door uwe vingers laten glijden .... hier de smaragd, hier de opaal, hier de diamant, de saffier, de robijn, („alle Gluth des Lebens zur Ewigkeit erstarrt", zingt een nieuwe dichter), maar wat was eerst en wat was laatst.... aanéén-gesmeed de ring van herinnering.
„Waar gaan we nu heen? Zijn we in Holland!
„Ja, dat dacht ik wel, dat dit je aan Holland zou doen denken."...
Wij volgen den weg, den eenigen weg op het eiland, den eenigen weg in de geheele gemeente. Waar men ook komt, op de andere eilanden, op de scheren, nergens is een weg. Alleen hier op het lichte eiland is die luxe. De kinderen die voor 't eerst mede ter kerke komen, worden door de ouders met trotsch op dien weg gewezen. Daarop te wandelen, daarop stil te staan en met vrienden en bekenden te spreken behoort bij 't feest, behoort tot den kerkgang. En zij begaan dien weg waardig, koninlijk, wel onderscheidend dat zij nu opgaan naar Gods huis.
Wij volgen dien weg, die uitloopt in een breede, vlakke landtong. Den eigenaardigen naam dier landtong



264
mag ik niet verklappen. Het zijn graslanden, grazige weiden van den marquis de Carrabas, weiden vol Scabiosa, Kamille, Duizendblad, Strandanjelieren, Viooltjes en de geurige zee-Potentilla . . . gras- en bloemenvelden tot aan het effen strand. En het blonde strand is begroeid met helm, ingelegd met wieren, schelpen, koralen en al de gebeeldhouwde en geciseleerde wonderen van 't Noorsche strand, om zóó, in een met violet fluweel bekleed juweelenkisje, uit te stallen.
Wat hebben wij genoten en gretig de wonderen geplukt: „on the seashore of endless worlds children meet.
Children have their play on the seashore of worlds." —
Vlak aan zee een boerenhoeve, schilderachtig gelegen naast een klein meer met waterlelies.
Tegenover het strand, dicht bij, een eilanden-reeks waar hei-wit gebleekte rotsen met donkere dennen zijn begroeid. De zon werpt mystieke schaduwen op het wit tusschen de dennen, een Böcklin-stemming!!
De kerk ligt hoog tusschen heuvelachtige weiden vol witte margrieten, naar den zeekant toe omzoomd door een haag van donkere zee-dennen; de witte kerk tegen den blauwen zomerhemel als blanke lelie gehecht aan Madonna's kleed.
Wij volgen de dennenhaag en komen aan een diepe vallei, waar fluweelige heuvels, nu purper van bloeiende hei, in golvende lijnen spoeden, ijlen, dringen naar zee, een groote, donkerkleurige schelp aan het schitterende, Noorsche strand.



2Ó5
Een reuzen, versteende phoenix houdt de wacht aan zee. Op de donkere, gespreide vlerken staan witte meeuwen, over de donkere vleugels breken de schuimende golven, de fijne golvensluiers, het ragfijne kantwerk, dat het zeegroen omzoomt.
Bij ondergaande zon dragen de vleugels ook ons. De golvensluiers spelen om onze voeten, het zonnegoud danst en flikkert om ons heen... violen zingen, harpen slaan :
» ganz
in Offenbarungsglanz hüllst du auch mich, Seele des Lebens."



HOE ER NOG ALTIJD WONDEREN GEBEUREN.
I. GEBED.
Zij had zoo veel geleden.
De pijnen waren zoo aanhoudend en zoo onuithoudbaar geweest, en nog moest zij erger doorstaan.
Iedere keer als de dokter kwam, werd de behandeling pijnlijker, iedere keer vroeg hij zich zelf af: „Kan zij nog meer verdragen?"
„Houden de krachten het uit," meende de dokter, „dan kan zij geheel herstellen, maar de krachten zijn niet groot.... en God weet, hoe vreeselijk 't is, iemand te doen lijden, telkens weer, die al zoo veel geleden heeft als zij."
Zij had 't uitgehouden!
De dokter zou voor de laatste maal komen. Nog éénmaal .... dan zou alles geleden zijn.
Moedig als altijd, lag zij stil en vredevol te wachten op den dokter.
Een die haar lief had, was met haar in de ziekenkamer:
„Mag ik vandaag niet bij je blijven? Mag ik je hand niet vasthouden — of alleen maar hier binnen bij je zijn ?"
„Neen, dat mag je niet; het is zoo veel erger voor jou dan voor mij.



267
Ik zal 't ook dit keer wel uithouden. Je bidt immers voor me. Ik ben niet bang.
Wil je mij een groot plezier doen, blijf dan niet thuis, terwijl de dokter er is. Maak een wandeling langs 't zeestrand, terwijl hij er is. „Wil je?"
„Ja, ik zal alles doen zooals jij 't wenscht."
De Dokter kwam.
„Moet het gebeuren, dokter? Zij ziet er zoo doorschijnend uit vandaag, ik ben nog nooit zoo angstig voor haar geweest."
„Zij komt het te boven, ook dit keer. Zij is zoo verwonderlijk dapper. Waar haalt die zwakke vrouw dien moed en die kracht vandaan?
Het is de ergste keer, maar de laatste keer. Dan is alles geleden."
De dokter ging naar binnen en ik deed zooals zij mij gezegd had. Ik ging naar zee.
Rimpeloos lag de zee; kleine, gekrulde golfjes speelden tegen het strand.
De hemel straalde louter mildheid en een onzegbaren we/wil.
Maar in mijn hart knaagde de pijn van het medelijden met haar die mij lief was; die was door niets te stillen.
„Vader in den hemel, laat haar niet meer lijden. Neem weg alle pijn.



298
Laat mij de pijn voelen, laat mij haar lijden dragen. Laat mij haar zijn. Nu ben ik haar."
Ik weet niet hoe lang ik aan zee geweest ben. De zieke lag rustig, blij en zonder pijnen op me te wachten.
„Ben je daar?
Ik heb zoo goed als geen pijn gevoeld.
't Was alsof ik sliep — maar ik was toch wakker. De dokter zei: hier is een wonder gebeurd.
Ik geloof dat God zelf hier is geweest. Maar jij ziet er zoo moe uit. Ben je zoo ver geweest vandaag?"
„Ja, ik ben wel bijna te ver gegaan vandaag."
II. HET ROZENBLAD.
Hoe lang had hij alleen gelegen?
Hij wist 't niet, maar het leek hem eindeloos.
Waarom kwam niemand hem opzoeken? De regen kletterde tegen de ramen, grijze nevel, grauwe wolken .... en aldoor dat leege gevoel in zijn hersens.
Even, door een slaappoeder een kwartier rust, dan weer dezelfde onrust.
Hoe dikwijls had hij nu de balken van de zoldering geteld ?
Hoe dikwijls het midden van den vloer berekend, door de planken naar beide kanten op zijn vingers af



269
te tellen? Als er nu eens iemand binnen kwam, dat hij vergeten kon om te tellen.
Zoo veel planken als er in den vloer waren, precies zoo veel dagen had hij nu op een brief gewacht.
Er waren maar half zoo veel balken dus moest hij één dag deelen om in 't gelijk te komen.
De pols ging zoo onregelmatig. Hij telde de slagen in plaats van de planken en de balken.
Zou hij eens schellen?
Maar waar zou hij naar vragen, als de zuster kwam. Hij schelde.
„Is er iets?" vroeg de zuster.
„Zuster, is de krant al gekomen?"
„De krant? Die komt toch pas 's avonds. U is heelemaal in de war. De middagpost is er nog niet eens geweest."
Op een boekenrek boven hem stond een zilvere vaas met witte rozen.
Door de tocht van de deur was een groot rozenblad op zijn hand gevallen, een sneeuwwit rozenblad aan de kanten even omgekruld als van een schelp.
Hij legde het voorzichtig in de holte van zijn hand. Een onbeschreven blad, een wit bericht, een brief van wien ?
O, als er iets op geschreven stond! Toen hoorde
hij zijn naam zeggen. Neen, het werd niet gezegd, maar hij hoorde het. „Walther" .... hoorde hij, „kunt ge niet lezen?"



270
Hij las. Datgene waarop hij te wachten lag, dagen en nachten lang, dat stond geschreven op het rozenblad.
Het stond er, hij zag het zoo duidelijk. Zijn oogen werden vochtig. Zijn hand beefde.
„Mag ik het rozenblad kussen", fluisterden zijn lippen.
En hij hoorde, zooals hij zijn naam gehoord had: „Waarom zoudt ge het rozenblad niet mogen kussen?"
En hij boog zich over het rozenblad, de witte schelp in de schelp van zijn hand, en kuste het lang.
Onrust, jagende pols, balken en planken — alles was vergeten.
Hij sliep rustig in, sliep vele uren achtereen. Toen hij wakker werd, stond de zuster naast zijn bed: „Maar wat hebt u nu heerlijk geslapen, en zoo lang." „Heb ik? Waar is mijn brief?" „Uw brief?"
„O, ik heb gedroomd dat ik een brief kreeg."
De zuster ging hoofdschuddend uit de kamer. Zij begreep er niets van.
Maar Walther vond zijn rozenblad, het witte bericht, en legde het in zijn Nieuw Testamentje, tegenover zijn lievelingsspreuk: „O, diepte des rijkdoms beide der wijsheid en der kennis Gods! Hoe ondoorgrondelijk zijn Zijne oordeelen, en onnaspeurlijk Zijne wegen."



LAATSTE ZONDAG.
„De kerkklok luidt al, kom Alf, maak nu voort, de anderen zijn al op weg." „Neen moeder, ik ga niet."
„Toe nou, 't is de laatste keer-, de volgende Zondag ben je al op zee .... Alf! .... Alf!"
„Wees maar niet verdrietig moeder. Deze Zondag laat ik mij door niets storen, zelfs niet door den prest.
Hij kan niet weten wat ik noodig heb vandaag; dat weet mijn eigen moedertje niet, als zij mij zegt dat ik naar de kerk moet gaan.
Vanmiddag zal ik bij je blijven; de morgen hoort aan mij.
Kom Bello, ga je mee met de baas? Lig je liever te droomen in de zon? ook goed, dan ga ik alleen."
Het blauwe buis over den arm, de witte hemdsmouwen schitterend in zon, loopt hij langzaam het erf af; eerst langs de pas bezaaide havervelden der kleine hoeve, dan een stijl bergpad naar boven.
Wat een weer! Wat een zon! Wat een geur van de berken!
Korre, korre, korre korrt de korhaan aan den overkant. Daar komt Bello hem toch achter na gerend: kop neer, snuffelend langs den grond, de staart in de lucht.



272
„Nog ééns mee? Wat zal je doen zonder je baas, hé?"
Smaller en smaller wordt het pad, al onbegaanbaarder. Wilder en woester de rotskanten, vrijer en wijder het uitzicht naar beneden.
„We gaan hoog vandaag, Bello, hooger dan het haantje van den kerktoren".
Bij een klein meer blijft hij staan. Hier was zijn vader verdronken, lang geleden.
Hij zou een vracht hooi naar huis dragen, dat hier sinds den zomer lag opgestapeld in een schuur. Hij was over het kleine water geloopen; het ijs was te zwak geweest voor de zware vracht.... na weken zoekens, had men hem gevonden.
Arme vader! Zijn leven lang geploeterd om rond te komen, het nooit verder kunnen brengen dan vier koeien en twintig schapen, en zoo droevig aan zijn eind gekomen! Hoe duidelijk herinnerde hij zich alles: moeders angst, het uittrekken der mannen, moeders vertwijfeling toen zij alleen terug kwamen ....
Hij was toen tien jaar, nu negentien. Nu zou hij naar Amerika.
Zijn broertje was vijftien; groot genoeg om moeder te helpen.
En als hij flink verdiend had, dan zou hij terug komen, een Zondag als deze .... en dan .... Ja, dan zou hij een nieuw huis bouwen, daar, waar vader 't altijd zoo graag had willen bouwen: onder den berg, tegen de berken, in de luwte.



273
Daar zou de zon in de ramen schijnen, als oud moedertje te spinnen zat.... — Daar zou ....
„Bello, Bello, wat is er aan -de hand, waarom ben je zoo onrustig?"
Boven hen, op den top, beweegt iets.
Was Bello maar niet mee gegaan; hij zal haar verschrikken. „Koest, stil, achter!"
Zachtjes klautert hij naar boven. Neen, het kan haar niet zijn; hoe zou ze er kunnen komen ?
Daar beweegt weer iets.
Als zij nu maar niet wegloopt, eer hij komt.
„Else!"
Geen antwoord.
Gruis en kleine steenen rollen naar beneden. „Else! om Gods wil, wees voorzichtig. Wat doe je, sta stil, tot ik kom".
Geen antwoord, alles stil.
Ja, 't is haar, hij weet 't nu heel zeker; zóó deed ze nu altijd, alles zoo geheimzinnig. O, als ze nu eens recht uit wilde spreken, éénmaal. .. , eer hij ging.
Toen hij boven kwam op de vlakte, zat zij tegen 't hooischuurtje, met een boek in de hand.
Een tenger meisje, de blonde vlechten op den rug; 't grijze rokje kort . nog. Haar gezichtje vuurrood van het klauteren, de blauwe oogen vragend, verlegen, bang.
„Else, jij hier?"
„Een van onze geitjes is weggeloopen; ik dacht misschien hier . . . ."
18



274
Zij boog 't hoofdje over haar boek.
„Ben je daarom hier gekomen? Wat lees je daar?"
„De schoolmeester gaf 't mij. Hij zei: dat is nu net een boek voor jou. 't Is mooi, Alf."
„Laat eens zien: Wonderland!.... Wat een aardige naam! Wat voor wonderen gebeuren daar, Else?"
„O, allemaal heerlijke dingen! Je moet 't zelf maar eens lezen; maar, daar is geen tijd meer voor.... je gaat immers . . .."
„Ja, morgen."
„Morgen?....
„Alf, geloof jij aan wonderen?" „Ik weet niet."
„Geloof jij, dat er zoo iets heerlijks kan gebeuren, ook zoo bij ons gewone menschen?" „Ja .... als ...." „Wat meen je Alf?"
„Als jij een heel klein beetje van me hield dan ...." „Neen Alf, dat is het niet, dat kan het niet zijn." „O, hield je van me, dan zou je voelen net als ik, dan zou je op niets meer wachten dan op dat ééne." „Wat is dat ééne?"
„Elkaar lief te hebben Else, en 't elkaar te mogen zeggen, bij elkaar te zijn .... altijd.
Voel je niet, dat is het groote wonder van het leven."
„Kon ik het gelooven, Alf."
„Dus je houdt niet van me?"
„Ja, ik geloof 't wel."
„Else!"



275
„Ik geloof wel dat ik van je hou .... ik hou tenminste van niemand meer, maar ik ben zoo bang, zóó bang ...."
„Waar ben je bang voor?"
„Dat het toch dat ééne niet is."
„O, wist je 't als ik; hoe kan je twijfelen?"
„Twijfel jij dan nooit Alf? Weet je 't dan zoo heel zeker dat het dat is, waar je op wacht. Hoevelen hebben elkaar gezegd, dat ze elkaar liefhebben.
Zij hebben 't toch zeker geloofd.
En wie hunner leeft in Wonderland? Ik weet er geen .... jij}
Er moet nog iets anders zijn, dat bijna niemand vindt. Want het moet bestaan, dat weet ik."
„Mijn kleine Else is zoo wijs."
„Ben ik?
Maar denk dan toch aan allen die wij samen naar de kerk zagen gaan. Wat is er geworden van al die heerlijkheid die we geloofden ?
Zoo wil ik 't niet Alf... . nooit.... Veel liever hier van den afgrond, dan die ellende! O God, dat is zoo erg.
Waarom moet 't alles zoo gewoon, zoo afschuwelijk worden?
Alf, wij zijn niet beter of sterker dan andere menschen.
Waarom zou het met ons anders gaan?
Als ik ons leven zag versomberen, onze liefde voelde verwelken .... Alf, dan kon ik niét bij je blijven. Ik zou weg gaan, ver weg gaan, om mij voor de menschen



276
te verbergen, en mij voor jou te verbergen, meest voor iou! Dat je mijo schande niet zien zoudt, mijn zwakte niet en mijn kleinheid.
Ja, zooals 't nu tusschen ons is! nu is alles heilig en goed, groot en mooi. Laat 't zoo blijven. Ik durf je niets te beloven voor later. Ik heb je, geloof ik, te lief Alf. O, ik heb 't zoo mooi gedroomd."
„Droom dan verder, tot ik terug kom. Je hoeft me niets te beloven, als je 't zoo moeilijk vindt.
Arme, kleine Else."
„Dank je Alf, je bent zóó goed. Zie, waar ik op wacht is: dat het leven heilig zij als een tempelgewelf, dat de dagen glinsteren in schoonheid, als sterren aan den hemel, als bloemen op 't veld.... en dat de liefde van twee menschenkinderen zij sterk en vrij als de wiekslag van den arend .... en zoo geweldig Alf, dat zij in staat is het leven van eiken dag tot het groote en goddelijke op te heffen, zóó geweldig dat die twee ook het zwaarste kunnen dragen, juichend, omdat zij het samen dragen, toch juichend over het gevondene, over de schoonheid der dagen en de heiligheid van het leven.
Maar Alf, zoo is 't toch niet bij de menschen?"
„Neen Else, maar zoo zou 't kunnen zijn-, zoo zou 't, met Gods hulp bij ons zijn.
Dat wij 't anders willen, is dat niet reeds een belofte, dat God het ons anders geven wil?"
„Dus jij vindt 't ook zoo erg, Alf, dat bij elkaar wonen, zonder in diepsten grond één te zijn?



277
yij kunt ook niet leven, het grauwe, vale, gewone leven?"
„Else, waar jij komt, daar is het leven heilig, daar is alles mooi en goed."
„Neen Alf, daar moet je niet op bouwen. Ik ben niet meer dan anderen.
Er moet een wonder gebeuren.
Twee menschen moeten op een ondoorgrondelijke wijze één zijn .... niet een worden, door iets van buiten af.
Dat twee menschen trouwen, maakt op zich zelf deze eenheid niet.
Dat zien we te duidelijk om ons heen.
Er moet een geheimzinnig derde iets zijn, dat bijna niemand vindt, dat tweeheid tot éénheid maakt.
Dat moeten wij vinden, Alf! Wil je mij helpen zoeken?"
„O Else .... ja .... ja!"
„Wil je mij schrijven, als je meent gevonden te hebben?"
„Mag ik je schrijven?"
„Ja natuurlijk, waarom zouden we elkaar niet schrijven."
„Dank je Else, nu ben ik blij."
Else, met het hoofd in de handen, ziet hem lang aan.
„Blijf je lang weg, Alf?"
„Minstens 4 jaar."
„Dat is heel lang . ..."



DE VIOOLSPELER.
Wij wandelen in den avond.
De kerkklokken die 's winters om 8 uur, in voor- en najaar om g, in den zomer om 10 uur luiden, hebben geluid.
Wij luisteren naar de drie maal drie korte slagen, waarmede het luiden eindigt.
Nog vlamt het avondrood achter donker violetten bergwand. Het tuurkooisblauw van den sereenen zomernacht-hemel is doorstreept en omzoomd door gouden wolken.
Het kleine meer weerspiegelt de kleuren, de golfjes spelen er mee en mengelen ze dooréén.
De wind vaart over de velden.... onduleert de grashalmen, als trokken er wolkenschaduwen over heen.
Sneeuwwitte margarieten vleien de bloemenhoofdjes tegen de donkerroode zuring; de fijne sluiers van dolle kervel overhuiven bevend de wiegende boterbloemen en de paarse geraniums.
Achter de velden lichten witte berkenstammen tegen donkere sparren.
De takken raken sidderend aan elkaar, zacht of heftig, al naar de wind speelt.



279
Hoog in de rotsen neigen de wilgen, wuiven de esschen, beven de populieren.
Als een veilige omheining van al dat leven en bewegen, als een sterke, onveranderlijke éénheid boven de sidderende veelheid .... de machtige bergmuur, verdroomd, verstard: eeuwigheid boven tijd.
Wij zoeken naar woorden; wij vinden ze niet, maar het onuitsprekelijke, het wezen der dingen komt op ons toe, op vleugelen van den wind.
Er zingt iets.
Is het de wind, die zingt?
Is het de stem van den nacht?
Is het onze stemming die zingt?
Wij gaan een hoek om ■ een viool zingt in den nacht!
Op een rotsblok staat hij, blootshoofd, de viool vast tegen zich aangedrukt. Als een boog gespannen, het hoofd achterover. Als een lijster zingt bij zonsondergang, de kop gekeerd naar het avondrood.... zóó hij, de vioolspeler.
Er ligt vervoering over zijn spel, en heel de wondere bekoring van den Noorschen zomernacht.
De strijkstok van den vioolspeler neemt het alles over: het golven der grashalmen, het zachte vleien van bloemenhoofdjes, het bevende ontsluieren en overhuiven van bloemenkelken, het lichten van stammen, het neigen, het wuiven van takken, het fluisteren, het trillen van bladen, het in elkaar opgaan, het samensmelten en in elkaar vergaan van kleuren.



280
Kinderen staan onder de rots. Hij let niet op ze. Jonge mannen liggen in het gras om hem heen. Hij weet 't niet.
Op den bergweg, tegen hekken geleund staan menschen te luisteren. Hij ziet ze niet. Ook wij blijven staan.
Groote God, wat is een mensch mooi! In staat in zich op te nemen al dat leven en bewegen, al die sidderende veelheid!
De strijkstok vliegt over de snaren.
De viool zingt, vraagt, bidt, smeekt, klaagt, schreit, kreunt.
De viool zingt, antwoordt, verhoort, eischt, jubelt, lacht, beveelt.... Hooger en hooger zingt de viool.
Nu kan 't niet hooger. De strijkstok heeft alles geplukt .... en giet het uit over de snaren, over ons.
Hoe nu .... nog hooger?
Er is een grens, vioolspeler! Er is een grens.
Niet? Waar breng je ons heen? Kan 't nog verder? De snaren zullen barsten. Ook wij kunnen niet meer volgen ....
Heeft hij dan de rotswand niet gezien, de machtige bergmuur? Al de duizende trillingen, de fijnen, de hoogen, zullen zij nu niet te pletter slaan tegen die kracht?
Neen?
Durft hij nog verder? Is er dan geen grens?



28l
Daar, op duizelende hoogte, op de punt van zijn strijkstok heeft hij 't alles verzameld, houdt hij 't alles bijéén in één langen gerekten toon.
Is het een klacht?
Is het een juichen?
Is het ondergang.... of overwinning ?
Een boog naar beneden, een afronding naar de diepte, een verlossing na uiterste spanning: de veelheid vloeit terug naar de éénheid.
De grens is: uitstrooming in het grenzelooze!






Vroeger verschenen:
NOORWEEGSCHE BRIEVEN
door
VALBORG ISAACHSEN—DUDOK VAN HEEL
versierd door
GEORG RUETER en GERARDA RUETER—DE LANG
i= en 2" BUNDEL GOEDKOOPE UITGAVE
Prijs in prachtband . . f 3.90 z. O.



Uit eenige beoordeelingen:
Prachtige brieven zijn dit: brieven vol mooi, frisch leven, vol weldoende geestdrift, vol groote liefde voor de natuur en van vorm voortreffelijk. Wij zouden er fragmenten uit willen overnemen; maar 't is jammer, zoo'n brief fragmentarisch te geven. Laten wij er ons dus toe bepalen onzen lezers aan te raden zelf die korte brieven te lezen.
De Nieuwe Courant.
brieven, welke op zeldzame wijze spreken van een groote
liefde voor de natuur en een heerlijk idealisme en daardoor een verkwikkende lectuur vormen, zooals we in tijden niet onder het oog
hebben gehad _ . ,
De Avondpost.
Een wondere aantrekkingskracht gaat er naar ons uit — de lezers van het Handelsblad weten het reeds — van dat verre land met zijn ruwe rotswanden, steile afgronden, schuimende wateren en stille bosschen; van dat land met zijn stoere naïve bewoners, „die geen vergaarbakken zijn van alle mogelijke stemmingen, richtingen en meeningen", doch krachtige patriarchale persoonlijkheden.
Mevrouw Valborg Isaachsen—Dudok van Heel vertelt er ons van met zooveel frischheid, liefde en fijn gevoel, dat we als medeleven in die naïve, oorspronkelijke wereld en inademen die reine lucht; het boek wegleggende, ging het ons als haar bij het huiswaarts keeren van eene heerlijke bergwandeling: „Toen stierven de kleuren langzaam weg, wij keerden, en 't was ons als kwamen wij van héél ver."
De Indische Mercuur.
Wie zich eens te goed wil doen, geve zich zeiven dit boek. Frisch is de fijne teekening van de Hellelandsche Pastorie, aardig zijn de



echt-Noorsche omslagteekeningen en vignetten, die in de verte herinneren
aan ons Urker en Friesch houtsneewerk, en versterkend is het idealisme
dat ons uit die Noorsche pastorie tegenwaait. Een heldere, vroolijke,
innige vrouwestem, klinkt u tegen uit dit boek — niet de stem van
een vrouw, die met propagandalawaai of mannenmanieren het nu eens
zal komen zeggen. Neen zij vertelt u van Noorwegen, d. i. van haar
liefde voor Noorwegen — want een vrouw kent alleen wat zij lief
heeft — en of zij dan vertelt van kippen die glas moeten eten om
eieren te kunnen leggen, of van hooien, visschen en aardappelenrooien,
of van Rossetti, Thoreau, Toorop, Grieg, Novalis, van
Eeden en Walt Whitman, die zij allen met echt-Hollandsche
belezenheid en wijdhartigheid in haar pastorie heeft binnengeleid, of
ook van haar Bijbel en kerkgangen, altijd luistert gij naar haar en
zij weet dat in u te brengen, waarvan haar boek vol is, nl. kinderlijke
stemming. n „
Onze Eeuw.
Volg de schrijfster op het korenveld, waar zij schoven bindt met de landlieden, naar het hooiveld, om daar met haar te harken op de bergweide, de geuren op te snuiven van 't versch gemaaide hooi, die de lucht vervullen, zie met haar naar de „bergen in Augustus" als de heerlijke, gelijkmatige warmte-stralende morgens, rose avondwolken en stille zoele nachten brengt, als de bergen zich vertoonen in de rijk-warme kleur, het vurig paarsch tusschen het helle groen der berken en 't stille grijs der rotsen. Diepgevoeld natuurbesef spreekt uit deze brieven, die menigeen zullen doen verlangen een tochtje naar
het heerlijk frissche Noorsche land. . _.
Vragen van den JJag.
Een tweede bundel van deze dagbladbrieven, wier eigenlijke inhoud de gemoedsstemming van de schrijfster is. Predikantsvrouw, woont zij buiten. Zij ziet wel wat van het noorsche leven, en vooral ziet ze de natuur. Doch er zijn vele boeken over deze dingen geschreven, die daarvan veel meer vertellen. Maar die vaak missen wat deze brieven
• * Nieuwe Rotterdamse he Courant.



Vroeger verschenen :
NOORWEECSGHE
DOOR <
W.BORG ISAACHSEN
DUDOKVAN HEEL.
VERSIERD MET HOUTSNEDEN WIGEORG RUETER.
BOEKHANDEL DKUKKERU frEJCBRlLL. LEIDEN. A°.1304
Prijs in prachtband . . f 2.90



Uit eenige beoordeelingen:
Weder is er een nieuwe bundel Noorweegsche Brieven de wereld in gezonden, een bundel van die opgewekte, zonnige, fijngevoelde brieven welke Mevr. Valborg Isaachsen, de „presterfu" uit de Hellelandsche pastorie, aan hare Nederlandsche vrienden schrijft over Noorwegen's natuur, Noorvvegen's sagen en legenden, Noorwegen's kunstenaars en Noorwegen's trouwhartige bewoners.
De Indische Mercuur.
Men moet om ten volle van dit boek te genieten Noorwegen kennen eh... liefhebben, wat niet beteekent, dat de Noorweegsche brieven geen attractie bezitten voor wie de schoonheden van de Noorsche natuur zich nog niet ontsloten. Integendeel beveel ik ieder aan, die naar Noorwegen zijn zomerreis onderneemt, te voren zich door mevr. Isaachsen's geestdriftvolle liefde en bewondering binnen te laten leiden in die wonderbaarlijk schoone en geweldige natuurtafereelen, welke dit land in zoo rijke mate bezit. Maar haar emotioneele schildering zal hij eerst na terugkomst begrijpen, en is hij geen Nurks, medegevoelen. Met haar wandelen we opgewekt en blijde onder lichtenden zonneschijn door een eindeloozen toovertuin, vol bloemen en geurende lucht, of varen met haar in een stillen zachten herfstnacht op de stoomboot langs die zoo geheimzinnige spookachtige Noordsche kust, aan „slaap-droomende stadjes" voorbij en dan weer in volle zee, „heerlijk gedondijnd op kleine golven". Een vroolijke opgeruimde reiskameraad is de schrijfster ongetwijfeld; babbelt en philosopheert, niet te diepzinnig; zij laat zich haar goed humeur niet door stroomenden regen bederven en blijft steeds bewonderen: poeët en tegelijk de philosoof der blijde wereldbeschouwing.
George Rueter versierde ook dezen bundel brieven met zeer karakteristieke houtsneden.
Belang en Recht.



De brieven uit de pastorie te Helleland in Noorwegen, waarmede deze begaafde Hollandsche vrouw wekelijks de lezers van het Handelsblad eenige oogenblikken in hoogere stemming brengt, hebben nieuwe lezers gevonden, toen ze tot een bundel werden vereenigd. Thans is een tweede reeks verschenen, welke evenzeer waardeering verdient. Deze korte stukjes hebben een bijzondere bekoring door stillen eenvoud, huiselijkheid en vromen ernst met een tikje weemoed. Kleine genre-stukjes van een zuiver palet. Het boekje is weder smaakvol versierd met houtsneden van Georg Rueter.
Nieuws van den Dag.
Als er weer zoo'n bundel Noorweegsche Brieven voor ons ligt, dan weten we reeds vooruit, dat en welk een genot ons wacht.
Want in zoo'n boekje is nu heel geen bedrog; het is klaar, open, doorzichtig en gemoedelijk, echt een lange praatbrief van een zuster, die over alles en nog wat kan vertellen. En dan de naieve vignetten, zoo leukweg gedaan en zoo innig-nationaal als een zuiver Asbjörnsensprookje, hoe zijn die de volkomen-passende illustraties bij deze brieven J
Onze Eeuw.
Onze lezers kennen ze alle, deze buitengewone sympathieke stukjes geschreven door een vrouw die in bijzondere mate de gaaf heeft om haar mooi hoog gevoelen in eenvoudige treffende woorden te uiten.
Algemeen Handelsblad.



IN HET HEILIGDOM
DOOR
VALBORG ISAACHSENDUDOK VAN HEEL
Prijs ingenaaid . . . f 2 50 gebonden ... - 3*5°



Uit eenige beoordeelingen:
In het Heiligdom heet deze schets van een kunstenaars-, liever een zieleleven: deze gevoelsuiting, kan men zeggen, inderdaad bijna uitsluitend lyriek. Nieuwe Rotterdammer.
„In het Heiligdom" van Mevr. Valborg Isaachsen—Dudok van Heel opslaande, was het mij alsof ik tusschen veel gewone steenen in, een edelsteentje gevonden had, waar gloed van uitstraalde. Veel, heel veel boeken worden er geschreven, maar hoe weinig zijn er in onzen tijd, die ons een gevoel van bevrijding geven, die ons uit de atmospheer van het alledaagsche opheffen naar reiner sfeer
. . . . Het is een Grieksch schoonheidsideaal dat de vroeg gestorven schilder Rudolf v. Vogelstein predikte, maar uit de hooge opvatting van smart en lijden spreekt uit dit boekje ook de echte Christus-geest.
Er staan in dit boek gedachten over vriendschap, kunst, liefde, smart, die ons helpen eigen gevoelen beter te verstaan, woorden zijn het waar kracht van uit gaat, laat er ons daarom van genieten ook zonder te weten of „het heusch gebeurd is," zooals de kinderen zeggen.
Stichtsch Vrijzinnig Protestantenblad.
Terwijl ik het boek als een kostbare Vondst mee naar huis nam, gingen m'n gedachten terug naar den héél-jonge-meisjestijd, toen ik op een zomeravond in den tuin de schrijfster voor het eerst leerde kennen in 't verhaal van dien jongen, die den ganschen dag zoo wonderlijk blij



was en toch was er niets gebeurd, dan dat een leeuwerik zingende was opgevlogen.
Maar die ontroerende niet-aan-te-tasten blijdschap om iets onzegbaars had je immers zelf dikwijls ervaren, als kind, — als jong meisje, nog meer.
Het was plotseling als een band tusschen de schrijfster en je zelf. Er is altijd iets als een band, wanneer we met heel ons hart „ja" kunnen zeggen op het beste, wat een ander onder woorden weet te brengen. Later kwamen de Noorweegsche brieven. Het eerste leerde ik ze kennen in een bevriend huis, waar de vader van 't gezin ze 'sZaterdagsavond voorlas uit het Handelsblad; wij allen rond de tafel in de stille winterkamer. Hoe dikwijls heb ik later een bundel opgeslagen, als het leven door de kleine, verkeerde dingen werd „gehinderd en tegengehouden". Want in onze beste oogenblikken weten wij het wel: „Het leven zélf is de groote gave en al wat het leven dienen kan is groot en goed, al wat het leven hindert en tegenhoudt is klein en slecht".
Over dit boek van muziek en schilderkunst, van zon en bloemen, van spel en liefde en smart en Eeuwigheid, moeten wij onze gedachten wel uitdenken en erkennen, dat niet tobberijen en zorgen gewichtig zijn, maar het Leven zelf, het Leven met de vele mogelijkheden en de geheime schatten, die wij alleen kunnen ontdekken, als we zoeken met begrijpende, liefdevolle harten. Het zijn beste uren om met de schrijfster te vertoeven „In het heiligdom" en daarna het leven weer in te gaan, rijker dan tevoren en misschien wat sterker.
„Leven en Werken".