TITI LIVII AB URBE CONDITA LIBRI I —II met inleiding en aanteekeningen voorzien DOOR Dr j. w. van rooijen LEERAAR AAN HET GYMNASIUM TE ZUTPHEN zutphen - w. j. thieme Ö cie. PrQs f 2.40, Oeb. f 2.90. KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK 0272 8183^ IV INLEIDING. Van een zoon van Livius maken nog Plinius *) en Quintilianus 2) melding, terwijl Seneca ons een bericht over zijn schoonzoon mededeelt 3); hij zelf schijnt zich van de politiek ver te hebben gehouden; mogelijk heeft hij zich in zijn laatste levensjaren weer in zijn geboortestad gevestigd, er wordt tenminste overgeleverd, dat hij aldaar in het jaar ij n. C. is gestorven. Behalve op zijn geschiedkundigen arbeid heeft Livius zich tevens op de philosophie toegelegd, 4) en ook de rhetorica is door hem beoefend. 5) Toen Livius aan zijn groot geschiedwerk begon, dat de geschiedenis van Rome, vanaf Aeneas tot aan zijn tijd, zou bevatten, was hij iets ouder dan'30 jaar. Wij weten, dat hij niet na het jaar 25 v. C. begon, daar hij in het eerste boek (c. ip. 3) melding maakt van de eerste sluiting van den tempel van Janus (van het jaar 29 v. C), doch niet de tweede vermeldt, welke in het jaar 25 v. C. valt. In de geciteerde plaats wordt Octavianus reeds Augustus genoemd, een titel, dien hij in 27 v. C. ontving; zoo valt het begin van Livius' geschiedschrijving tusschen de jaren 2j—25 v. C. Het 121* boek werd na den dood van Augustus uitgegeven, zooals het opschrift der periocha aanduidt6) ƒ Livius heeft dus ongeveer 40 jaar aan de vervaardiging van zijn boek besteed; waarschijnlijk eindigde zijn geschiedwerk met den dood van Drusus (9 v. C.); het is zeer zeker merkwaardig, dat hij zijn werk bij dit feit heeft laten eindigen en niet een andere, meer !) H. N. 1, lib. j en 6. 2) 10, 1, 3Q: Livius in epistula ad filium scripta. 8) Contr. zo, praef. 2 (pag. 442. H. J. Muller): pertinere ad rem non puto, quomodo L. Magius, gener T. Livi, declamaverit... *) Sen. Ep. 100, q: nomina adhuc Livium. scripsit enim et dialogos, quos non magis philosophiae adnumerare possis quam historiae, et ex professo philosophiam continentis libros. 5) Qjuint. 2, 5, 20: Cicero et iucundus incipientibus quoque et apertus est satis nee prodesse tantum, sed etiam amari potest, turn, quemadmodum Livius, ptaecipit, ut quisque erit Ciceroni simillimus; en 10, 1, jg: fuit igitur brevitas Ma tutissima, quae est apud Livium in epistola ad filium scripta legendos Demosthenem et, turn ita ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimus. 6) Dit luidt als volgt: ex lib. CXXI, qui edituspost excessum Augusti dicitur. INLEIDING. V gewichtige gebeurtenis als eindpaal heeft gekozen; intusschen is dit het laatste feit, dat ons van hem wordt medegedeeld. Uit den inhoud van de boeken die nog over zijn en de periochae kunnen wij het volgende schema van zijn werk construeeren: Lib. I— V. Vanaf de stichting der stad tot aan de verovering der Galliërs. (387/6 v. C.J. VI—XV. Tot aan de onderwerping van Italië. (— 265 v. C.J. XVI—XX. De Punische oorlogen tot aan het begin van den oorlog met Hannibal. (— 219 v. C.J. XXI—XXX. De oorlog met Hannibal. (— 201 v. C.J. XXXI—XL. Tot den dood van koning Philippus van Macedonië. (—179 v. C.J. XLI LXX. Tot het uitbreken van den bondgenootenoorlog. (—91 v. C.J. LXXI LXXX. Van den bondgenootenoorlog tot den dood van Marius. (—86 v. C.J. LXXXI—XC. Tot den dood van Sulla. (— 78 v. C.J. XCI—CVIII. Van den oorlog met Sertorius tot den Gallischen oorlog. CIX CXVI Van het begin van den burgeroorlog van Caesar tot den dood van Caesar. (— 44 v. C.J. CXVH CXXXIII Tot de nederlaag van Antonius en Cleopatra. CXXXIV—CXLII. Van het principaat van Augustus tot den dood van Drusus. (— 9 v. C.J. Van al deze. 142 boeken zyn thans slechts over de boeken I—X, welke reiken tot in den 3**1 Samnitischen oorlog (— 293 v. C.J, en de boeken XXI—XL V, vanaf den 2en Punischen oorlog (218 v. C.J tot den triumftocht van Aemilius Paulus (167 v. C.J, terwijl de boeken 41—45 veelvuldige hiaten vertoonen. Van de verloren boeken bezitten wij echter inhoudsopgaven „periochae" genoemd, alleen van het 136e en 137e boek niet. Over den titel van Livius' werk is men langen tijd in twijfel geweest; naar aanleiding van Livius opmerking in lib. 43, 13: quaedam religio tenet, quae Mi prudentissimi viri publice suscipienda censuerint, ea pro indignis habere, quae in meos annales referam, meende men, dat de titel „Annales" moest luiden, doch VI INLEIDING. de meest betrouwbare handschriften hebben onder de boeken het onderschrift „Titi Livi ab urbe condita liber", en deze benaming is de thans algemeen geldende. Het was een zuiver zevoel van vaderlandsliefde, hetwelk Livius er toe bracht de geschiedenis van het Romeinsche volk te beschrijven. Het was verder zijn doel zijn tijdgenooten, die verslapt en verzwakt waren, de waarheid voor te houden en hun aan te toonen, dat de Romeinsche staat door deugd en flinkheid, door gerechtigheid en vroomheid het hoogtepunt had bereikt, dat zij toen innam. Dit waren de beweegredenen, welke hem tot het schrijven van zijn geschiedwerk hebben aangezet; in zijn praefatio (jj drukt hij dit in het kort uit: „Juvabit rerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse, en praef. 10: hoe Mud est praecipue in cognitione rerum salubre et frugiferum, omnis te exempli documenta in inlustri posita monumenlo intueri: inde tibi tuaeque rei publicae, quod imitere capias; inde foedum inceptu, foedum exitu, quod vites." Het is een andere vraag, of Livius voor zijn taak geheel was opgewassen. Met den grooten lof, dien Dante den schrijver toezwaait en spreekt van „Livio che non erra" (Inferno 28, 12), behoeven wij niet in allen deele in te stemmen; het feit, dat hij nooit een ambt heeft bekleed, heeft er zeer zeker niet toe bijgedragen, hem het juiste inzicht in de Romeinsche staatsregeling te geven en ook in de beschrijving van veldslagen voelen wij het gemis aan militaire ervaring, ja zelfs zijn chronologie is soms gebrekkig, doch daartegenover staat, dat er bij Livius het streven merkbaar is, overal de waarheid te verkondigen en hij niet, door zich op een partijdig standpunt te plaatsen, aan de waarheid der feiten afbreuk tracht te doen. Hoezeer hij ook Pompejus bewonderde, is hij niet blind voor het goede, dat het Julisch geslacht voor den staat heeft gedaan; hij haat het uiterst democratisch bewind 1), dochjumdt ook het koningschap voor Rome niet verkieslijk..2) Als bewijs voor hel groote aanzien, dat Livius reeds bij zijn leven genoot kan de anecdote dienen, welke Plinius ons verhaalt. x) cf. 42, 30, I; 28, 27, II. 2) Cf. 27, IQ, 4- INLEIDING. VII Hij vertelt toch, dat een inwoner van Gades, door Livius' naam en roem bewogen, van het uiterste eind der aarde naar Rome was gekomen, om hem te zien en zoodra hij hem had gezien weer was vertrokken. Groot is ook de lof, welke Seneca den schrijver toekent; men vergelijke slechts, wat deze over hem schrijft: ut estnatura candidissimus omnium magnorum ingeniorum aeslimalor2) en ook Tacitus spreekt van hem, zooals we reeds zagen en zegt: T. Livius, eloquentiae ae fidei praeclarus in primis; eveneens roemt Quintilianus zijn stijl met de volgende woorden: nee indignetur sibi Herodotus aequari T. Livium, cum in narrando mirae iücunditatis clarissimique candoris, turn in contionibus supra quam enarrari potest eloquentem . . . Naast Vergilius schijnt Livius tot de meest gelezen auteurs te hebben behoord; wij kunnen dit opmaken uit de buitengewone haat, met welke Caligula de geschriften van beide mannen vervolgde en hij zelfs dreigde hun werken uit de bibliotheken te zullen verwijderen3). Vooral de redevoeringen werden door het nageslacht ijverig gelezen; zoo liet, ten tijde van Domitianus, Mettius Pompusianus de redevoeringen der' koningen en veldheeren, bij Livius voorkomende, bij elkaar zoeken en opstellen. Of Livius ook voor onze gymnasia een geschikt auteur is ? Ik wil U hierbij verwijzen naar het bekende rapport „de Klassieke s Oudheid in het Gymnasiaal Onderwijs", waar de heer Bierma*) de volgende woorden van Taine citeert: „Tite Live est orateur. C'est pourquoi la passion entre avec lui dans l'histoire. Un soufflé pénètre dans les dissertations de Polybe. Les seches annales, qui d'un ton monotone récitaient une lis te de notes, reprennent un accent; devant nos yeux passent des figures expressives; du milieu des poudreuses chroniques sort la multilude des personnages morts et des nations éteintes; et l'histoire n'est plus une combinaison d'idéés, mais un combat d'hommes." Het is deze levendigheid en aanschouwelijkheid in het vertellen, 1) Plin. Ep. 2, 3, 8. 2) Sen. Suas. 6, 22. 3) cf. Suet. Calig. 34: ut verbosum in historia neglegentemque carpebat. *) pag. 107. VIII INLEIDING. welke Livius, volgens dr. B., tot een bij uitstek geschikt schrijver voor jonge menschen maakt. Moge de uitgave van dit werkje er toe bijdragen, de lectuur van den geschiedschrijver te vergemakkelijken en te bevorderen! Zutphen, Dec. 1917. v. R. Voor den tekst volgde ik bijna geheel de editie van Weissenborn; voor den commentaar raadpleegde ik o.a. eveneens de Weissenborn-uitgave, benevens die van Muller—Heraeus en Heynacher. TITI LIVI AB URBE CONDITA LIBER I. PRAEFATIO. • Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res1 populi Romani perscripserim, nee satis scio, nêc, si sciam, dicere au sim, quippe qui cum veterem, tum vulgatam esse rem videam,2 dum novi semper scriptores aut in rebus certius aliquid adlaturos se aut scribendi arte rudem vetustatem superaturos credunt. Ut-3 cumque erit, iuvabit tarnen rerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse; et, si in tanta scriptorum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum me, qui nomini officient meo, consoler. Res4 est praeterea et immensi operis, ut quae supra septingentesimum annum repetatur, et' quae ab exiguis profecta initiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua. Et legentium plerisque haud dubito quin primae origines proximaque originibus minus praebitura voluptatis sint, festinantibus ad haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt; ego contra5 1. Operae pretium — vert: iets verdienstelijks, res = geschiedenis — perscripserim. — doet hier dienst voor den eonj. fut. ex. — ausim = ausus sim, potent, aor. 2. rem - res populi Eomani persoribere — novl semper scriptores z. novi semper scriptores exsistunt, qui credunt. scriptores - rerum gestarum scriptores — In rebus — inhoud, stof — scribendi arte — vorm van voorstelling. 3. iuvabit (sc. me) — constr.: consuluisse memoriae etc. pro virili parte — naar mfln krachten — et ipse = eveneens — officient = in de schaduw stellen. 4. operis = moeite — res... ut quae — in dit geval is aan den Bom. staat als stof voor de geschiedenis te denken; bij et quae — aan den staat zonder meer. ut quae = quippe quae — repetatur — moet opgehaald worden — haec nova — de nieuwere geschiedenis (van onzen tijd) - conficiunt - te gronde richten. 5. contra — adverb. TlTI LlVI LIB. I. ] 2 Lib I, Praef. hoe quoque laboris praemium petam, ut me a conspectumalorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, dum prisca Ma tota mente repeto, avertam, omnis expers curae, quae scribentis animum, etsi non üectere a vero, soMcitum tarnen efficere posset. Quae ante conditam condendamy^ urbem poeticis magis decora fabulis quam incorruptis rerum gestarum monumentis traduntur, ea nee adürmare nee refellere in animo est; daturhaec venia antiquitati, ut miscendo humana divinis primordia urbium augustiora faciat; et si cui populo licere oportet consecrare origines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque sui parentem Martem potissimum ferat, tam et hoe gentes humanae patiantur aequo animo, quam imperium patiuntur. Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut existimata erunt, haud in magno equidem ponam discrimine; ad Ma mihi pro se quisque acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit ; labente deinde paulatim disciplina velut desidentis^ primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, donec ad haec tempora, quibus nee vitia nostra nee remedia pati possumus, perventum est. Hoe Mud est praecipue in cognitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli documenta in illustri posita monumento intueri; inde tibi tuaeque rei publicae, quod imitere, capias, inde, foedum inceptu, foedum exitu, quod vites. Ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla umquam res publica nee maior sollicitum - angstig (om een der nog levenden te kwetsen.) 6. decora - h.1. opgesierd door, anders bij Liv. gebr. met den dat. = passend voor. 7. auctores - velt.: als stamvaders - ea gloria est, hiervoor te denken: men moet toegeven, ferat — vermeldt. — et hoe =. etiam hoe. 8. haec - deze sagen - existimata - beoordeeld - haud in mag-no... ponam discrimine - ik zal daaraan geen gröot gewicht hechten. 9. ad Ma h.1. = het volgende: artibus - eigenschappen. - disciplina - goede tucht. - remedia - ziet op de maatregelen, door Augustus genomen, om het zedenbederf tegen ei0.aaexempll documenta - leerzame, waarschuwende voorbeelden - Inde = ex eo. capias, ook aan te vullen bij het tweede inde. Lib. Ij c. 1. 3 nee sanctior nee bonis exemplis ditior tuit, nee in quam civitatem tam sero avaritia luxuriaque immigraverint, nee ubi tantus ac tam diu paupertati ac parsimoniae honos fuerit; adeo, quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat; nuper divitiae avari- 12 tiam et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique omnia invexere. Sed quérelae, ne tum quidem gratae futurae, cum forsitan necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendae rei absint; cum bonis potius ominibus 13 votisque et precationibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis successus prosperos darent. I. Aeneas en Antenor. Latinus. Lavinium gesticht. Iam primum omnium satis constat, Troia capta in ceteros 1 saevitum esse Troianos; duobus, Aeneae Antenorique, et vetusti iure hospitii, et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerant, omne ius belli Achivos abstinuisse; casi bus deinde 2 variis Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem, rege Pylaemene ad Troiam amisso, quaerebant, venisse in intimum Hadriatici maris sinum, Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos 3 Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primo egressi sunt locum, Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est; gens 11. nee In quam civitatem = nee ulla civitas, in quam — nee ubi = nee in qua civitate — adeo = want zoozeer — rerum — macht, bezit. 12. nuper — een zeer rekbaar begrip; men neemt meestal aan, dat met den terugkeer van Sulla's leger uit AziS het zedenbederf in Rome begon — desiderium, hiervan hangen de gerundia af — forsitan (= fors sit an) — bij (Cic. geconstr. met den conj.) staat by Liv. vaak met den indic. ab initio... ordiendae — pleonasme cf. 3, 54, 9: prima initia inchoastis. 13. bonis ominibus... precationibus. cf. Hor. Carm.4,5,13: ut materiuvenem...votis ominibusque et precibus vocat. poëtis, zooals Homerus, Yergilius. nobis — n.1. de geschiedschrijvers — orsis — te voegen b(j: nobis — tantum operis = tantum opus. 1. satis constat — niet historisch, maar als sage, traditie staat vast — ceteros — proleptisch, lus belli, h-1 = wraak, vijandelijkheden, abstinere aliquid allcul — naar analogie van: arcere, depellere alioui aliquid, i. p. v. den abl. met of zonder ab. 2. Enetum = Enetorum. Pylaemenes, viel door de hand van Menelaüs. 3. Euganeis, waarscht een Raetisch volk. et = et re vera. in quem locum = is locus, in quem.... egressi sunt. gens unlversa, na de vereeniging van Trojanen.en Eheti. 10 Lib. I, c. 6. Romulus non cum globo iuvenum (nee enim erat ad vim apertam par), sed, aliis alio itinere iussis certo tempore ad regiam venire pastoribus, ad regem impetum facit, et a domo Numitoris alia comparata manu adiuvat Remus. VI. Numitor wordt weer koning. Zijn kleinzoons stichten een nieuwe stad. Ita regem obtruncant, Numitor inter primum tumultum, hoStes invasisse urbem atque adortos regiam dictitans, cum pubem Albanam in arcem praesidio armisque obtinendam avocasset, postquam 'iuvenes perpetrata caede pergere ad se gratulantes vidit, extemplo advocato concilio scelus in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. Iuvenes per mediam contionem agmine ingressi cum avum regem salutassent, secuta ex omni multitudine consentiens vox ratum nomen imperiumque regi efücit. Ita Numitori Albana re permissa, Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. Et supererat multitudo Albanorum Latinorumque; ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent, parvam Albam, parvum Lavinium prae ea urbe, quae conderetur, fore. Intervenit deinde his cogitationibus avitum malum, regni cupido,, atque inde foedum certamen, coortum a satis miti principio. Quoniam gemini essent, nee aetatis verecundia discrimen facere posset, ut dii, quorum tutelae ea loca essent, auguriis legerent, ad regem Impetum, gew.: impetum in aUquem. 1. Numitor.... ostendit; maak van den geheelen zin 2 zinnen en sluit den eersten met avocasset' (avocavit). pubem = weerbare manschap, praesidio armisque = Sy Sta Svoïv. scelus in se fratris - men verwacht hierbij een partic. deinceps - adverb. i. p. v. adject, naar Grieksch voorbeeld. 2. agmine — vert.: in geregelden consentiens vox — toestemming, ratum effielt bekrachtigt. 3. Albana re (sc. publica). et = en inderdaad, ad ld = ad eos. omnes — allen bijeen genomen. 4. inde = ex ea. quoniam essent — conj, omdat het inzicht der twee broers op den voorgrond treedt, ut.... legerent — afh. van capiunt. quorum tutelae essent — onder wier bescherming stonden — 14 Lib. I, c. 8. 9. 4 Crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia appetendo loca, cum in spem magis futurae multitudinis quam ad 5 id, quod turn hominum erat, munirent. Deinde, ne vana urbis magnitudo esset, adeiciendae multitudinis causa, vetere consilio condentium urbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum, qui nunc saeptus descendentibus inter duos lucos est, asylum 6 aperit. Eo ex fmitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum perfugit; idque primum 7 ad coeptam magnitudinem roboris fuit. Cum iam virium haud paeniteret, consilium deinde viribus parat. Centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant, qui creari patres possent. Patres certe ab honore, patriciique progenies eorum appellati.' IX. Sabijnsche maagdenroof. 9 lam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet finitimarum civitatum bello par esset; sed penuria mulierum hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nee domi spes prolis nee 2 cum finitimis conubia essent. Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque 3 novo populo peterent: urbes quoque, ut cetera, ex infimo nasci; dein, quas sua virtus ac dii iuvent, magnas sibi opes magnumque 4. interim — nl. terwijl de staat geordend werd. appetendo — log. subj. = men, de bewoners van Epme. munitionibus... loca — door het ommuren nieuwe plaatsen bij de stad trekken, ad id — in verhouding tot. 6. vana — zonder het daarmede overeenkomstig aantal bewoners, conciendo = concientes. descendentibus — constr. naar het Gr. gevormd = als men (dat. abs.) nl. van het Kapitool. inter duos lucos — de Mons Capitolinus verhief zich met 2 toppen, op welken zich oudtijds bosschen bevonden, vandaar deze naam. locum... aperit — vert.: opende op de plaats een asyl. 6. omnis — van allerlei soort, roboris — werkelijke kracht, ziet op vana in 5. 7. haud paeniteret, h. 1. andere bet. dan in 8 = tevreden was over. consilium, cf. Cic. Eep. 2, 14: regium consilium, creat senatores, hier gebr. om de nieuwe instelling aan te duiden, anders:"senatores legere (in senatum). patres — oorspr. de naam voor de hoofden der gentes. 1. penuria — gering aantal, duratura — vert.: kon duren, quibus, rel. xara. oóvsaiv betr. hebbende op Romanl, te nemen uit:res Eomana 2. circa — hij Liv. dikwijls gebr. bij mittere = naar... in het rond, conubium — het huwelijksrecht werd alleen door een verbond gegeven. 8. quas = eas urbes quas. Lib. I, c. 9. 15 nomen facere; satis scire, origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam.virtutem; proinde ne gravarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. Nusquam benigne legatio audita est; adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. A plerisque rogitantibus dimissi, ecquod feminis quoque asylum aperuissent; id enim demum compar conubium fore. Aegre id Romana pubes passa, et haud dubie ad vim spectare res coepit. Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, aegritudinem animi dissim'ulans ludos ex industria parat Neptuno equestri sollemnes; Consualia vocat. Indici deinde finitimis spectaculum iubet; quantoque apparatu turn sciebant aut poterant, concelebrant, ut rem claram exspectatamque facerent. Multi mortales convenere, studio etiam videndae novae urbis, maxime proximi quique. Caeninenses, Crustumini, Antemnates; iam Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac coniugibus venit. Invitati hospitaliter per domos cum situm möeniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur, tam brevi rem Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus venit, deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis, signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars forte, in quem quaeque inciderat, raptae; quasdam forma excellentes, primoribus patrum destinatas, ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant. Unam longe ante alias specie ac pulchritudine insignem a globo Talasii 4. satis scire (sc. se = Bomulum). homines, vert.: als menschen. 5. simul... simul — wel is waar... doch tevens, ecquod — num quod. .6. pubes, cf. c. 6, 1. ad vim spectare = inclinare. cui — hetr. hebbende op: vim. ex industria - het meer gewone is: de industria. Neptuno equestri, üoaeidwv «mof, als schepper van het paard, geïdentificeerd met den Lat. Consus, god van den akkerbouw, de Consualia werden 21 Augustus en 15 December gevierd. 7. exspectatam = interessant. 8. Caenina's ligging is niet juist bekend. Crustumini, inwoners van Crustumerium of Crustumeria, ten N. van de Allia. Antemnates — Antemnae, lag dicht bij de.plaats, waar de Anio in den Tiber uitmondt. 10. eo = in of ad spectaculum. 11. in quem quaeque = ab eo, in quem quaeque. pars... raptae — constr. xaza ovveoiv —, sing. coUect. met plur. van het verbum. 12. ante alias, cf. Verg. Aen. 3, 821: felix una ante alias... virgo. ferri — sc. eam. Talasio of Talassio, h.1. als dat. opgevat, dit werd de bruid toegeroepen, wanneer ze de woning van den bruidegom binnentrad, de afleiding van het woord is onzeker. 16 Lib. I, c. 9. 10. cuiusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talasio ferri clamitatum; inde nuptialem hanc vocem factam. 18 Turbato per metum ludicro, maesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii foedus deumque invocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti venissent. 14 Nee raptis aut spes de se melior aut indignatio est minor. Sed ipse Romulus circumibat docebatque, patrum id superbia factum, qui conubium finitimis negassent; illas tarnen in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque et, quo nihil carius hu- 16 mano generi sit, liberum fore; mollirent modo iras et, quibus fors corpora dedisset, darent animos; saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam; eoque melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se quisque sit, ut, cum suam vicem functus officio sit, parentium 16 etiam patriaeque expleat desiderium. Accedebant blanditiae virorum, factum purgantium cupiditate atque amore, quae maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt. X. Caenina genomen. Spolia opima. Tempel van Juppiter Feretrius 10 lam admodum mitigati animi raptis erant; at raptarum parentes turn maxime ,sordida veste lacrimisque et querelis civitates concitabant. Nee domi tantum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad T. Tatium, regem Sabinorum, et legationes eo, quod maximum Tatii nomen in iis regionibus erat, conveniebant. 18. violati hospitii foedus s violatum hospitii foedus (hypallage) — per fas et fidem — wederrechtelijk en trouweloos, cf. Cic. pro Koscio Am er, c. 40, 7; per ^ Gr. naga vgl. nog: perfldus, periurus. 14. in matrimonio — haar huwelijksgemeenschap zou beschouwd worden als een matrimonium iustum (wettig), wat met vreemdelingen en slavinnen niet het gevaV was. liberum — liberorum. 15. corpora dedisset — oudtijds kwam de vrouw, die een wettig Bom. huwelijk had gesloten, in de macht van haar man door de z.g. in manum cohventio. animos, vert.: haar hart. pro se quisque = ieder naar zijn vermogen, suam vicem, adv. ace. = zijnerzijds. 16. factum — sc. esse. cupiditate atque amore — h dia dvótv = vurige liefde, ad = om indruk te maken op. 1. turn maxime = juist toen. clvltates = hun medeburgers, continebant - bepaalden tot. sed - sed etiam. Tltum Tatium - deze regeerde eig. in Cures en niet over alle Sabijnen. eo - ad eum. , Lib. I, c. 10. 17 Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos eius iniuriae pars pertinebat. Lente agere his Tatius Sabinique visi sunt; ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates pro ardore iraque Caeninensium satis se impigre movent; ita per se ipsum nomen Caeninum in agrum Romanum impetum facit. Sed effuse vastantibus fit obvius pum exercitu Romulus, levique certamine docet, vanam sine viribus iram esse. Exercitum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in proelio obtruncat et spoliat; duce hostium occiso, urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto ipse, cum factis vir magnificus, turn factorum ostentator haud minor, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte ferculo, gerens in Capitolium escendit; ibique ea cum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Iovis fines cognomenque addidit deo. „Iuppiter Feretri", inquit, „haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico, sedem opimis spoliis, quae, regibus ducibusque hostium caesis, me auctorem sequentes posten ferent". Haec templi est origo, quod primum omnium Romae sacratum est. Ita deinde diis visum, nee irritam conditoris templi vocem esse, qua laturos eo spolia 2. Caeninenses... ad quos — voor deze uitdr. of. 8, 44,10: Verginio... ad quem maior pars eius iniuriae pertineat. lente = te langzaam, cf. sero, augustus 1 3. ardore iraque = üv dia Svotv. Ipsum — h.1. nom. nomen Caeninum, cf. nomen Lalinum = alles wat Caeninensis heet = alle Caen. 4. sine viribus iram — de praepositie sine wordt dikwijls bij subst. gebruikt i. p. v. een ontkennend adjectivum, cf. 2, 19, 5: sine vulnere =ongewond; h. 1. = krachteloos, regem — genaamd Acron, cf. Prop. 5, 10, 7: Acron Herculeus Caenina ductor ab arce. 5. factorum ostentator = een praler met... cf. 26, 19, 3. ferculo — een soort stellage, waaraan de afzonderlijke stukken van den wapenbuit werden opgehangen, in Capitolium — h. 1. = de Cap. heuvel; de tempel van Juppiter, Iuno en Minerva werd eerst later gebouwd; Romulus verschijnt hier als de eerste triumphator, het Kapitool bestijgend, quercum — de eik is bij. verschillende volken aan den hoogsten god geheiligd (men denke aan den eik te Dodona), eveneens bij de latere Kelten, pastoribus sacram — door de herders voor heilig gehouden; anders is dis sacrum — geheiligd aan de goden, designavit — zooals later de augures. .6. Feretri — Feretrius door Liv. afgeleid van fer—o, wordt door anderen in verband gebracht met ferire (sc. hostem). opimis spoliis — dat. van doel. spolia opima = de buit (wapenrusting) door den eenen veldheer op den anderen behaald, me auctorem sequentes — vert.: mijn voorbeeld volgende, auctor — de man die het eerst iets invoert, ontwerpt, aanlegt, posterl — sc. duces, reges. 7. nee... nee —1 weliswaar niet... maar toch ook niet. Titi Livii Lib. i. 2 18 Lib. I, c. 10. 11. posteros nuncupavit, nee multitudine compotum eius doni vulgari laudem. Bina postea inter tot annos, tot bella opima parta sunt spolia; adeo rara eius fortuna decoris tuit. XI. Antemnae en Crustumerium genomen. Tarpeja. Dum ea ibi Romani gefunt, Antemnatium exercitus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Romanos incursionem facit. Raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit. Fusi igitur primo impetu et clamore hostes; oppidum captum; duplicique Victoria ovantem Romulum Hersilia coniunx, precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam et in civitatem accipiat; ita rem coalescere concordia posse. Facile impetratum. Inde contra Crustuminos profectus bellum inferentes. Ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant animi, certaminis fuit. Utroque coloniae missae; plures inventi, qui propter ubertatem terrae in Crustuminum nomina darent. Et Romam inde frequenter migratum est, a parentibus maxime ac propinquis raptarum. Novissimum ab Sabinis bellum ortum, muitoque id maximum fuit; nihil enim per iram aut cupiditatem actum est, nee ostenderunt bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus dolus. Sp. Tarpeius Romanae praeerat arci. Huius filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat. Accepti obrutam armis necavere, seu ut vi capta potius arx videretur, seu nuncupare - dikw. met vota verbonden = plechtig afkondigen, vulgari = vilem fieri. bina, nl. door A. Cornelius Cossus, welke Tolumntus, koning der Vejenten, en M. Claudius Marcellus, die Viridomarus, koning der Insubriêrs,+. 220, doodde. Inter = in den loop van. XI. 1. per occasionem ac solitudinem — bij de gunstige gelegenheid door de solitudo aangeboden, ad bos - in hos. legio — of te denken aan een werkelijk legioen, dat toen ter tijde zou bestaan hebben uit 3000 soldaten te voet en 300 ruiters, of op te vatten als: legermacht in het algemeen. 2. Hersilia — zij was de eenige matrona onder de geroofden, later als Hora Quirini vereerd, rem (sc. publicam). 4. Crustiminum — neutr. van het adj., als subst. gebruikt: het gebied van — nomina darent = zich opgeven voor den krijgsdienst of als kolonist. 6. per iram — cf. c. 5, 5: per occasionem. ostenderunt — vert.: iets laten merken van. 6. filiam virglnem — cf. 5, 32, 8: fllio... adulescente, vert.: ongehuwd, auro, volgens Prop. 5, 4 was liefde de oorzaak, tum, nl. toen de Sabijnen Eome naderden, sacris — dat. van doel. Lib. I, c. 11. 12. 19 prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. Additur fabula, quod vulgo Sabini aureas armillas magni ponderis 8 bracchio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus haberent; eo scuta illi proaureis donis congesta. Sunt, qui eam ex pacto tradendi, quod 9 in sinistris manibus esset, derecto arma petisse dicant, et fraude visam agere sua ipsam peremptam mercede. XII. Strijd met de Sabijnen. Tenuere tarnen arcem Sabini; atque inde postero die, cum 12 Romanus exercitus instructus, quod inter Palatinum Capitolinumque collem campi est, complesset, non prius descenderunt in aequum, quam, ira et cupiditate recuperandae arcis stimulante animos, in adversum Romani subiere. Principes utrimque pugnam 2 ciebant, ab Sabinis Mettius Curtius, ab Romanis Hostius Hostilius. Hic rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque audacia sustinebat. Ut Hostius cecidit, confestim Romana in- 8 clinatur acies fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus et ipse turba fugientium actus, arma,ad caelum tollens, „Iuppiter, * tuis" inquit "iussus avibus hic in Palatio prima urbi fundamenta ieci. Arcem iam scelere emptam Sabini habent; inde huc armati, superata media valle, tendunt; at tu, pater deum hominumque, 6 7. prodendi... causa — om een (waarschuwend) voorbeeld te stellen. 8. labula h. 1. - sage, hierdoor wordt het eerst verhaalde als werkelijk gebeurd feit voorgesteld, peplglsse - cf. Ov. Am. 1, 10, 49: Non fuit armillas tanti pepigisse Sabinas, Ut premerent sacrae virginis arma caput. eo — daarom. 1111... congesta - gew. constr. is: congerere in aliquem; in dezen dat. ligt tevens de bet. van,dat. incommodi opgesloten. 9. sunt, qui dicant, Piso stelt het voor, dat Tarpeja Romulus met hare afspraak in kennis heeft gesteld, om zoo de vijanden aan hem te kunnen overleveren, vandaar wenschte zij de wapenen. XII. 1. tarnen — hiervoor in de gedachte aan te vullen: (hoe het ook'bij de inname in zijn werk is gegaan) zooveel is zeker dat... In adversum subiere den tegenover hen liggenden heuvel beklimmen. 2. pugnam ciebant — kan of beteekenen: den strijd beginnen, of tot den strijd opwekken; in het eerste geval hoort principes bij het praedicaat = aan de spits, in het tweede is principes subject - aanzienlijken. Iniquo loco, vert.: niettegenstaande... ad prima signa = in het eerste gelid, sustinebat — imperf. de conatu. 8. ad = usque ad. veterem portam, de z.g. porta Mugionia, aan de Noordelijke helling van den Palatinus. et Ipse, cf. praef. 3. actus, mede voortgesleurd. 4. media — tusschen Capitolinus en Palatinus. 20 Lib. I, c. 12. 13. hinc saltem arce hostes; derrie terrorem Romanis fugamquefoedam siste. Hic ego tibi templum Statori Iovi, quod monumentum sit posteris, tua praesenti ope servatam urbem esse, voveo." Haec precatus, velut si sensisset auditas preces, „hinc", inquit, „Romani, Iuppiter optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet" Restitere Romani tamquam caelesti voce iussi; ipse ad primores Romulus provolat. Mettius Curtius ab Sabinisprinceps ab arce decucurrerat et effusos egerat Romanos, toto quantum foro spatium est. Nee proeul iam a porta Palatii erat, clamitans: „Vicimus perfldos hospites, imbelles hostes; iam sciunt, longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." In eum haec gloriantem cum globoferocissimorumiuvenumRomulus impetum facit. Ex equo tum forte Mettius pugnabat; eo pelli facilius fuit. Pulsum Romani persequuntur; et alia Romana acies audacia regis accensa, fundit Sabinos. Mettius in paludem sese, strepitu sequentium trepidante equo, coniecit; averteratque eares etiam Sabinos tanti periculo viri. Et ille quidem, adnuentibus ac vocantibus suis, fa vore multorum addito animo, evadit; Romani Sabinique in media convalle duorum montium redintegrant proelium; sed res Romana erat superior. XIII. Verzoening. Curiae. Centuriae equitum. $ Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo malis muliebri pavore., ausae se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto 5. deme terrorem... fugamque siste — chiasmus. 6. statori - Gr- Sz/jowg, af te leiden van sisto; deze tempel werd eerst later gebouwd. 7. auditas - sc. esse; hinc, vert.: hier..restitere - vert.: en werkelijk... 8. princeps, h. 1. temporeel gebr. ab arce - Livius gebr. bij decurro dikwijls de praep. ex en soms ook de. toto quantum foro spatium est - kortweg voor: per tantum spatium, quantum toto foro est (nl. ten tijde van Liviusl. hospites... hostes - z.g. paronomasia (woordspeling). 9. pelli — sc. eum, et = etiam. alia = reliqua. 10. trepidante - schichtig worden, averterat, sc.apugna. periculo = bij het gevaar, res Romana — de macht van Home. XIII. 1. victo pavore - verklaart: ausae... inferre. impetu facto, als was het een vijandelijke schaar =• binnendringen. Lib. I, c. 13. 21 dirimere infestas acies, dirimere iras, hinc patres, hinc viros 2 orantes, ne se sanguine nefando soceri generique respergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem. „Si adflnitatis inter vos, si conubii piget, in nos vertite 3 iras; nos causa belli, nos vulnerum ac caedium viris ac parentibus sumus; melius peribimus quam sine alteris vestrum viduae aut orbae vivemus." Movet res cum multitudinem, tum duces; silentium et repentina fit quies; inde ad foedus faciendum duces i prodeunt. Nee pacemmodo, sed civitatem unam exduabusfaciunt. Regnum consociant; imperium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinis tarnen aliquid daretur, Quirites a Curibus 5 appellati. Monumentum eius pugnae, ubi primum ex profunda emersus palude equus Curtium in vado statuit, Curtium lacum appellarunt. Ex bello tam tristi laeta repente pax cariores Sabinas viris ac 6 parentibus et ante omnes Romulo ipsi fecit. Itaque, cum populum in curias triginta divideret, nomina earum curiis imposuit. Id non 7 traditur, cum haud dubie aliquanto numerus maior hoe mulierum fuerit, aetate an dignitatibus suis virorumve an sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. Eodem tempore et centuriae tresequi- 8 tum conscriptae sunt: Ramnenses ab Romulo, ab T. Tatio Titienses appellati; Lucerum nominis et originis causa incerta est. Inde non modo commune, sed concors etiam regnum duobus regibus fuit. dirimere =. inf. hist. 2. iras = iratos cf. c. .29, 2: clamor hostilis (= hostes clamantes). progeniem — app. hij: partus suos. nepotum, liberum — gen. explic. hij: progeniem. 3., inter vos - attrih. = wederkeerig. melius peribimus - vert.: het is beter voor ons, dat wij sterven, aut orbae = sine alteris orbae. 4. nee 'modo... sed (sc. etiam). -5. Quirites - door Livius afgeleid van Cures; anderen verklaren, dat het woord zijn ontstaan dankt aan quiris (= curis) - hasta, weer anderen brengen het in verband mot curia. Curibus - Cures (tegenw. Correse) N. Oostelijk van Bome. monumentum = ut esset monumentum. ubi - eum locum ubi: Curtium Lacum, op het Forum. 6. repente — attr. bij: pax. triginta — daar het volk tot nog toe slechts in twee stammen was verdeeld (Bamnes en Tities), kunnen er nog slechts 20 curiae zijn gevormd, 10 uit iederen stam. 7. hoe — sc. numero curiarum. 8. centuriae — centuria, eig. = centumviria; men nam aan, dat deze oorspr. uit 100 man bestaan had; Ramnenses... Titienses - (adj., sc. centuriae); Livius spreekt niet over de oude indeeling in drie tribus: Bamnes, Tities en Luceres. Gewoonlijk neemt men aan, dat de Bamnes van Lat., de Tities van Sabijnsche af komst waren; de Luceres houdt men voor afstammelingen der Etruscen of Albanen. De afleiding van de namen der koningen is moeilijk te verdedigen. 22 Lib. I, c. U. XIV. Titus Tatius vermoord. Fidenae ingenomen. 14 Post aliquot annos propinqui regis Tatii legatos Laurentium pulsant; cumque Laurentes iure gentium agerent, 'apud Tatium 2 gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se vertit; nam Lavinii, cum ad sollemne sacrificium eo venisset, 3 concursu facto interficitur. Eam rem minus aegre, quam dignum erat, tulisse Foedere icto, trigemini, sicut convenerat, arma capiunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, patriam ac parentes, 5 ait _ n. i. gebr. in de oratio recta om met inquit af te wisselen, puram (sc. herbam). vasa - n.1. de. sagmina (ook verbenae genoemd), de silex en het sceptrum Iovis. vasa comitesque, hier achter aan te vullen: populi Eomani Quiritium. quod-quantum, — voor zooverre, sine fraude = zonder nadeel. 6 tangens - hierdoor krijgt de pater patratus zijn wijding, daar het heilige kruid een symbool is van den vaderlandschen bodem, fit - wordt aangesteld, effata - passief, carmine formulier. 7 lila = illae leges, prima postrema - van het begin tot het einde, tabulis cerave = tabula cerata, ve h. 1. ongeveer f= que. utique — h. 1. = et ut. deficiet =. zich ont- tr&k defexit'= defecerit. publico consilio - volgens besluit van den staat, dolo malomet voorbedachten rade. 9 saxo silice - genus en species tezamen uitgedrukt; de silex was waarsch. een symbool van den bliksem en werd uit den tempel van Juppiter Feretrius gehaald, sacerdotes — fetiales. XXV. 1. adhortarentur - vermanend toeriepen. Lib. I, c. 25. 37 quidquid civium dorni, quidquid in exercitu sit, illorum tune arma, illorum intueri manus, feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium voeibus in medium intej duas acies procedunt. Consede- 2 rant utrimque pro castris duo exercitus, periculi magis praesentis quam curae expertes; quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum. Itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animi intenduntur. Datur signum 3 infestisque armis velut acies terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentes concurrunt. Nee his nee illis periculum suum, publicum imperium servitiumque obversatur animo futuraque ea deinde patriae fortuna quam ipsi fecissent. Ut primo statim con- 4 cursu concrepuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit, et neutro inclinata spe torpebat vox spiritusque. Consertis deinde manibus, cum iam non motus tantum 5 corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantescorruerunt. Ad quorum 6 casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum tarnen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer 7 fuit ut universis solus nequaquam par, sic adversus singulos ferox. Ergo, ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum corpus sineret. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, 8 cum respiciens videt magnis intervallis sequentes, unum haud tune — terwijl zij streden, pleni = quia pleni erant. adhortantium voeibus — opwekkond geroep; evenals bij Cic. en Caesar gebr. Liv. plenus soms met den ablat. 2. praesentis — onmiddellijk, agebatur — stond op het spel. erecti suspensique — in gespannen verwachting. 3. animos — moed. publicum (— rei publicae) imperium — hiervoor te denken: sed. animo — dat. futura ea... fortuna = vert.: de gedachte dat..'. 4. perstringit — ging door de leden van... neutro = in neutram partem. Inclinata spe — causaal. 5. anceps — de nog niets beslissende, super alium alius, gew. alius super alium, h. 1. opvallend van twee gebruikt. 6. exanimes — doodelijk verschrikt, vice — toestand, gevaar. 7. ut... sic •- weliswaar... maar toch. pugnam ... eorum segregaret — kortweg voor: om hen te scheiden en dan hen ieder afzonderlijk te bestrijden. Ita... ut slechts voor zooverre... als. 8. unum, vert.: slechts één. 38 Lib. I, c. 25. 26. proeul ab sese abesse. In eum magno impetu rediit; et dum Albanus exercitus inelamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius caeso hoste victor sepundam pugnam petebat. Tune clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani adiuvant militem suum; et ille defungi proeiio festinat. Prius itaque, quam alter, qui nee proeul aberat, eonsequi posset, et alterum Curiatium confieit; iamque aequato Marte singuli supererant, sed nee spe nee viribus pares. Alterum intactum ferro corpus et geminata Victoria ferocem in certamen tertium dabat; alter fessum yulnere, fessum cursu trahehs corpus, victusque fratrum ante se strage victori obicitur hosti. Nee illud proelium fuit. Romanus exultans „Duos" inquit „fratrum Manibus dedi; tertium causae belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo". Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt, eo maiore cum gaudio, quo prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertuntur, quippe imperio alteri aucti,alteri dicionis alienae facti. Sepulcra exstant, quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est. XXVI. Zustermoord van Horatius. Provocatio. > Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio ex foedere icto quid imperaret, imperat Tullus, uti iuventutem in armis habeat; usurum se eorum opera, si bellum cum Veientibus foret. Ita 9. qualis ex insperato faventium solet = qualis (clamor) faventium ex insperato (esse) solet. ex insperato - tengevolge van een onverwachte wending (Gr. sf aéfoirov). 10. nee — non. et = etiam. 11. Marte, hij Liv. dikw. voor pugna. intactum... corpus — vert.: het feit dat..; vlctus — zich overwonnen gevende, ante se — attrib. obtcltur — medium, nee = en inderdaad niet. 12. Manibus dedi — als oen offer, daar dezen verzoend moesten worden, male — met moeite, iugulo defigit — deflgo h. 1. mot den enkelen abl. geconstr., meestal gevolgd door in c. abl. » * 13. quo prope =, quo propius. dicionis alienae facti - onder vreemde heerschappij gebracht. 14. ut et — zooals inderdaad ook. Lib. I, c. 26. 39 exercitus inde domos abducti. Princeps Horatius ibat, trigemina 2 spolia prae se gerens; cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit, cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine' sponsum mortuum appellat. Movet 3 feroci iuveni animum comploratio sororis in Victoria sua tantoque gaudio publico. Stricto itaque gladio, simul verbis increpans transflgit puellam. „Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum" i inquit, „oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae. Sic eat, quaecumque Romana lugebit hostem." Atrox visum id faci- 5 nus patribus plebique, sed recens meritum facto obstabat. Tarnen raptus in ius ad regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii ac, secundum iudicium, suppiicii auctor esset, concilio populi advocato „Duumviros" inquit, „quiHoratioperduellionem iudicent, secundum legem facio". Lex horrendi carminis 6 erat: „Duumviri perduellionem iudicent; si a duumviris provocarit, provocatipne certato; si vincent, caput obnubito; infelici arbori reste suspendito; verberato vel intra pomerium vel extra pomerium." Hac lege duumviri creati, qui se absolvere non re- 7 bantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum condemnassent, tum alter ex iis „Publi Horati, tibi perduellionem iudico" inquit. „I, lictor, colliga manus." Accesserat lictor iniciebatque laqueum. 8 Tum Horatius auctore Tullo, clemente legis interprete, „Provoco" inquit. Ita de provocatione certatum ad populum est. Moti ho- 'J mines sunt in eo iudicio maxime P. Horatio patre proclamante, XXVI. 2. princeps — vooraan, trigemina, i. p. v. trigeminorum. ante portam Capenam — deze was eerst later gebouwd, hier alleen gebr. om de plaats aan te duiden, paludamento — h. 1. oorlogsmantel, gew. de purperen veldheersmantel, met goud bestikt. 3. animum — toorn, simul Increpans — cf. het Gr. afia c. part. 5. sic eat — zoo moge het gaan met. obstabat — stond als verzachtende omstandigheid daartegenover, ad regem — in zijn qualiteit van opperrechter, ne... auctor esset — opdat niet van hem zou uitgaan, duumviros — sc. perduellionis. perduellionem — afgeleid van per = zeer, en duellis — vijand; = hoogverraad. 6. horrendi carminis cf. c. 24, 6. provocarit — sc. reus. vincent — sc. duoviri. caput obnubito — sc. ei lictor, infelici arbori — waarsch. locativus; arbores infelices zijn volgens Plin. H. N. 16, 108: damnatae religione, quae neque seruntur unquam neque fructum ferunt. 7. tlbl perduellionem ludlco — ik verklaar u schuldig aan... 8. Inlclebat — imperf. de conatu. ad (= apud). populum — in de comitia curiata. 40 Lib. I, c. 26. 27. se filiam iure caesam iudicare; ni ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse. Orabat deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter haec senex iuvenem amplexus, spolia Curiatiorum, flxa eo loco, qui nunc pila Horatia appellatur, ostentans, „Huncine", aiebat, „quem modo decoratum ovantemque Victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca. vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis? quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent. I, lictor, colliga manus, quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis huius; arbore infelici suspende; verbera vel intra pomerium, modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum; quo enim ducere hunc iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate supplicii vindicent?" Non tulit populus nee patris lacrimas nee ipsius parem in'omni periculo animum, absolveruntque admiratione magis virtutis quam iure causae. Itaque, ut caedes manifesta aliquo tarnen piaculo lueretur, imperatum patri, ut filium expiaret pecunia publica. Is, quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, transmisso per viam tigillo, capite adoperto velut sub iugum misit iuvenem. Id hodie quoque publice semper refectum manet; sororium tigillumvocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato. XXVII. Verraad van Mettius Fufetius. Nee diu pax Albana mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus fortuna publica commissa fuerit, vanum ingenium dictatoris 9. ni. cf. c. 22, 6, patrio iure — krachtens zijn patria potestas. 10. pila — li. 1. plur. lurca — houten blok in den vorm van een V, dat om don hals van slaven en misdadigers werd gelegd, terwijl men de armen aan beide einden van den vork vastbond, quod tam deforme spectaculum — een zoo onwaardig schouwspel, dat,.. 11. decora — eereteekenen. 12. Ipsius — van den jongeren Horatius. Imperatum, nl. door den koning als opperpriester, pecunia publica — daar het volk door do vrijspraak do schuld op zichzoli heeft geladen. 13. sub iugum — hierdoor werd te kennen gegeven, dat hij als hostis'eigenlijk het leven verbeurd had. refectum — hij werd jaarlijks op den 4en October opnieuw geplaatst. XXVII. 1. nee - maar niet vanum — onbestendig. Lib. I, c. 27. 41 corrupit, et, quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis reconciliare popularium animos coepit. Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quaerens, quia suae civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto gerend um alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis consilii adsumptis, pacto transitionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. Cum Fidenae aperte descissent, Tullus, Mettio exercituque eius ab Alba accito, contra hostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad confluentes collocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim transierat Hi in acie prope flumen tenuere dextrum cornu; in sinistro Fidenates propius montes consistunt. Tullus adversus Veientem hostem derigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat quam fldei. Nee manere ergo nee transire aperte ausus sensim ad montes succedit; inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, qua fortuna rem daret, ea inclinare vires. Miraculo primo esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt: inde eques citato equo nuntiat regi abire Albanos. Tullus in re trepida duodecim vovit Salios fanaque Pallori ac Pavori. Equitem clara increpans voce, ut hostes exaudirent, redire in proelium iubet; nihil trepidatione opus esse; suo iussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant; item imperat, ut hastas equites erigerent. Id factum magnae parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitus intersaepsit; qui viderant, id, quod ab rege auditum erat, rati, eo acrius pugnant. Terror ad 2. palam atque ex edicto — na een openlijk manifest. 3. pacto - h. 1. subst. = toezegging, bellum atque arma - openlijke vijandelijkheden. 4. ab Alba - stedennamen hebben bij Liv bijna altijd de praepositie ab, om de plaats aan te duiden, vanwaar een beweging uitgaat, ad confluentls, sc. Tiberim et Anienem. «. satis subisse sese (sc. montes). erigit - tegen de hoogte laten oprukken, consilium erat = constituerat. rem — beslissing. 7. Salios - de zg. Quirinales, ook Agonenses of Collini genaamd, welke op don Quirinalis hun offerplaats hadden, terwijl de zg. Palatini op den Palatinus offerden. Pallori ac Pavori — waarsch. identisch met Picus en Faunus. 8. equitem, te verb. met iubet. In proelium = om slag te leveren. ft. ld factum = de uitvoering van dit bevel, ld... rati (sc. esse) - dit voor waar houdend. 42 Lib'. I, c. 27, 28. 'hostes transit; et audiverant clara voce dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. Itaque, ne subito ex collibus decursu Albanorumintercluderentur ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus fusoque Fidenatium cornu in Veientem alieno pavore perculsum ferocior redit. Nee illi tulere impetum, sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. Quo postquam fuga inclinavit, alii arma foede iactantes in aquam caeci ruebant, alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnaeque consilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit. XXVIII. Bestraffing van Mettius Fufetius. Tum Albanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. Mettius Tullo devictos hostes'gratulatur; contra Tullus Mettium benigne adloquitur. Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iungere iubet; sacriücium lustrale in diem posterum parat. Ubi illuxit, paratis omnibus, ut adsolet, vocari ad contionem utrumque exercitum iubet. Praecones ab extremo orsi primos excivere Albanos. Hi, novitate etiam rei moti, ut regem Romanum contionantem audirent, proximi constitere. Ex composita armata circumdatur Romana legio; centurionibus datum negotium erat, ut sine mora imperia exsequerentur. Tum ita Tullus infit: „Romani, si umquam ante alias ullo in bello fuit, quod primum dis immortalibus gratias ageretis, deinde vestrae ipsorum virtuti, hesternum id proelium fuit. Dimicatum est enim non magis cum hostibus quam, quae dimicatio maior atque periculosior est, cum proditione ac perfidia sociorum. Nam, ne vos falsa ut qui = quippe qui. 10. alieno — i. p. v. aliorum. ferocior — h. 1. i. p. v. adverb. 11. quo — nl. naar de rivier, in ripis - op verschillende plaatsen van don oovor. Inter... — consilium, aarzelend tusschen... XXVIII. 1. spectator - h.1. in afkeurenden zin gebr. vertat - uitvallen, conj. pracs. voor het praesens hist. cf. 41, 1; 50, 1. sacrificium lustrale - de zg. suovetaurilia. 2. inluxit - bij Cic. niet onpersoonlijk, bij Livius meermalen, ab extremo - do socii bevonden zich in later tijd in het achterste gedeelte der legerplaats. 8. circumdatur - sc. Albanis. 4. Infit, cf. c. 28, 7. hesternum proelium - men verwacht: hesterno proelio. non magis... quam — evenzeer... als. Lib. I, c. 28. 43 opinio teneat, iniussu meo Albani subiere ad montes, nee imperium illud meum, sed consilium et imperii simulatio fuit, ut nee vobis ignorantibus deseri vos, avertereturacertamine animus et hostibus circumveniri se ab tergo ratis terror ac fuga iniceretur. Nee ea culpa, quam arguo, omnium Albanorum est; ducem secuti sunt, ut et vos, si quo ego inde agmen declinare voluissem, fecissetis. Mettius ille est ductor itineris huius, Mettius idem huius machinator belli, Mettius foederis Romani Albanique ruptor. Audeat deinde talia alius, nisi in hunc insigne iam documentum mortalibus dedero," Centuriones armati Mettium circumsistunt; rex cetera ut orsus erat, peragit: „Quod bonum, faustum felixque sit populo Romano ac mihi vobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo est, civitatem dare plebi, primores in patres legere, unam urbem, unam rem publicam facere; ut ex uno quondam in duos populos divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat". Ad haec Albana pubes, inermis ab armatis saepta, in variis voluntatibus communi tarnen metu cogente, silentium tenet. Tum Tullus „Metti Fufeti" inquit, „si ipse discere posses fidem ac foedera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset; nunc, quoniam tuuminsanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce, humanum genus ea sancta credere, quae a te violata sunt. Ut igitur paulo ante animum inter Fidenatem Romanamque rem ancipitem gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis." Exinde duabus admotis quadrigis, in currus earum distentum inligat Mettium; deinde in diversum iter equi concitati, lacerum in utroque curru corpus, quainhaeserant vinculismembra, portantes. Avertere omnes ab tanta foeditate spectaculi oculos. 5. teneat - cf. Sall. Iug. 17, 7: ca fama plerosquo obtinet. Iniussu, hiervoor to denkon: weet wel dat... illud - subject, consilium - krijgslist, fuga - verwarring. 6. nee - cf. c. 27, 1. audeat — potentialis, documentum - hiervoor gew. gebr. oxcmplum = een waarschuwend voorbeeld. 7. quod bonum .,, felixque sit — cf. c. 17, 10. 8. In variis voluntatibus = vert.: niettegenstaande... cogente — sc. silere. 0. tibi ea disciplina a me adhibita esset - disciplinam adhibero alicui = een leer op iemand toepassen, nunc = nunc vero. animum ancipitem gessisti = te ancipitem gessisti. passim — h. 1. naar twee zijden. 10. duabus... earum - men zou hier het partic. coni. verwachten i. p. v, den abl. abs. In diversum iter - gew.: in diversum = in tegenovergestelde richting, concitati, sc sunt. qua (sc. in utroque curru) = daar, waar. 48 Lib. I, c. 32. bente Ancum Marcium regem populus creavit; patres fuere auctores. Numae Pompilii regis nepos, filia ortus, Ancus Marcius erat. 2 Qui ut regnare coepit, et avitae gloriae memor, et quia proximum regnum, cetera egregium, abunapartehaudsatisprosperumfuerat, aut neglectis religionibus aut prave cultis, longe antiquissimum ratus sacra publica, ut ab Numa instituta erant, facere, omnia ea ex commentariis regis pontificem in album relata proponere in publico iubet. Inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatibus 3 facta spes, in avi mores atque instituta regem abiturum. Igitur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos, e.t, cum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetentibus res Romanis superbe responsum reddunt, desidem Romanum 4 regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati. Medium erat in Anco ingenium, et Numae et Romuli memor: et praeterquam quod avi regno magis necessariam fuisse pacem credebatcum in novo, tum feroci populo, etiam, quod illi contigisset otium sine iniuria, id se haud facile habiturum; temptari patientiam et temptatam cóntèmni, temporaque esse Tullo regi aptiora quam Numae. 5 Ut tarnen, quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se beliicae caerimoniae proderentur, nee gererentur solum, sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab antiqua gente Aequiculis, quod 6 nunc fetiales habent, descripsit, quo res repetuntur. Legatus ubi ad fines eorum venit, unde res repetuntur, capite velato filo (lanae filia ortus — zijn vader wordt niet vermeld, of. Cic. Rep. 2, 18, 33: obscura est historia Romana, si quidem istius regis matrem habemus, ignoramus patrem. 2. cetera — xa lorna, aut... cultis — de abl. abs. bevatten de verklaring van: haud satis prosperum. longe antiquissimum — (belangrijk), hiervoor gebr. Liv. dikwijls: nihil antiquius. commentariis regis — ef. c. 20, 5. album — een witte, met gips bestreken tafel, waarop iets ter openbare kennis van het volk werd gebracht, relata proponere = referre (opteekenen) et proponere. 3. animos sustulerant — overmoediger worden, acturum... regnum — gevormd naar analogie van: aetatem agere. 4. medium — naar beide zijden overhellend, gemengd, memor — hij bewaarde nl. eigenschappen van beiden in zich. cum in novo tum feroci populo = in populo cum novo tum feroci. sine Iniuria = zonder onrecht te lijden, habiturum — sc. credebat. patientiam — h. 1. in ongunstige beteekenis = al te groote inschikkelijkheid. 5. in pace — attrib; bij religiones. proderentur — bekend maken, aliquo ritu — behoort alleen bij indicerentur. Aequiculi — een onderdeel der Aequi, in het Sabjjnsche land wonend, nunc = nu nog. 6. legatus = pater patratus. unde - a quibus. filo - een wollen band, om den apex gewonden. Lib. I, c. 33. 51 hostium semper receptaculum esset. Postrerho omni bello Latino 4 Medulliam compulso, aliquamdiu ibi Marte incerto, varia Victoria pugnatum est; nam et urbs tuta munitionibus praesidioque firmata valido erat, et castris in aperto positis aliquotiens exercitus Latinus comminus cum Romanis signa contulerat. Ad ultimum omnibus 5 copiis conisus Ancus acie primum vincit; inde ingenti praeda potens Romam redit, tum quoque multis milibus Latinorum in civitatem acceptis, quibus, ut iungeretur Palatio Aventinum,adMurciae datae sedes. Ianiculum quoque adiectum, non inopia loei, 0 sed ne quando ea arx hostium esset. Id non muro solum, sed . etiam ob commoditatem itineris ponte sublicio, tum primum in Tiberi facto, coniungi urbi placuit. Quiritium quoque fossa, haud 7 parvum munimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. Ingenti incremento rebus auctis, cum in tanta multitudine 8 hominum, discrimine recte an perperam facti confuso, facinora clandestina fierent, carcer ad terrorem increscentis audaciae media urbe imminens foro aedificatur. Nèc urbs tantum hoe rege crevit, sed 9 etiam ager finesque. Silva Mesia Veientibus adempta, usque ad mare imperium prolatum, et in ore Tiberis Ostia urbs condita; salinae circa factae, egregieque rebus bello gestisaedes IovisFeretrii amplifleata. 4. omni bello Latino = den oorlog met alle Latijnen. Medulliam - een Albaansche kolonie, Noord-Oostelijk van Rome. conpulso - h. 1. reflexief. Marte... vlctorla - cf. 21, 1, 2: adeo varia fortuna belli ancepsque Mars fuit. 5. poten» - invloedrijk door, cf. c. 34, 1: divitiis potons. ad Murclae - sc. aram of sacellum, dit altaar of deze kapel van (Venus) Murcia bevond zich tusschen den Aventinus en Palatinus. 6. Ianiculum - aan den rechteroever van den Tiber, vormde een natuurlijk bolwerk tegen Etruriê. arx - voormuur, ponte sublicio - een houten brug, op' palen (sublicae) rustende, zonder dat hierbij van ijzer gebruik was gemaakt. T. a planioribus... Iocis — vert.: aan de... 8. recte an perperam facti = utrum recto an perperam factum esset. carcer - een steenen gewelf aan den voet van den mons Capitolimus, hieronder bevond zich een ander gewelf, het z.g. Tullianum. ad terrorem - sc. inferendum. imminens - dicht grenzende aan. 9. silva Mesla - een boschrijke streek op den rechter Tiberoever. salinae bassins hij Ostia, waar het zeewater door middel van kanalen werd ingelaten, en dit dan door de zonnehitte verdampte. 52 Lib. I, c. 34. XXXIV. Tarquinius Priscus verhuist naar Rome. 34 Anco regnante Lucumo, vir impiger ac divitiis potens, Romam coramigravit cupidine maxime ac spe magni honoris, cuius adipiscendi Tarquiniis (nam ibi quoque peregrina stirpe oriundus erat) 2 facultas non fuerat. Demarati Corinthii fllius erat, qui ob seditiones domo profugus, cum Tarquiniis forte consedisset, uxore ibi ducta, duos fllios genuit. Nomina his Lucumo atque Arruns fuerunt. Lucumo superfuit patri bonorum omnium heres; Arruns 8 prior quam pater moritur, uxore gravida relicta. Nee diu manet superstes fllio pater; qui cum, ignorans nurum ventrem ferre, immemor in testando nepotis decessisset, puero post avi mortem 4 in nullam sortem bonorum nato ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra omnium heredi bonorum, cum divitiae iam animos facerent, auxit ducta in matrimonium Tanaquil, summo loco nata et quae haud facile iis in quibus nata erat, 5 humiliora .sineret ea, quo innupsisset. Spernentibus Etruscis Lucumonem exsule advena ortum, ferre indignitatem non potuit, oblitaque ingenitae erga patriam caritatis, dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi ab Tarquiniis cepit. 6 Roma est ad id potissimum visa: in novo populo, ubi omnis repentina atque ex virtute nobilitas sit, futurum locum forti ac strenuo viro; regnasse Tatium Sabinum, arcessitum in • regnum Numam a Curibus, et Ancum Sabina matre ortum no- 7 bilemque una imagine Numae esse. Facile persuadet ut cupido XXXIV. 1. Lucumo - ten onrechte als eigennaam opgevat; de lucumones behoorden tot den eersten stand der Etruriêrs. potens - cf. c. 33, 5. cupidine = cupidine permotus. Tarquinii - Tarquinii was een der 12 Etrurische bondssteden. 2. Demarati - Demaratus stamde uit het Korintische geslacht der Bacchiaden, dat + 660 v. C door Kypselos uit Korinthe werd verdreven, domo profugus — cf. c. 1, 4. superfuit, c. dat = overleefde, relicta = relinquens. 3. in nullam sortem — zonder eenig aandeel te hebben aan... 4. animos — gevoel van eigenwaarde, ducta... Tanaquil — vert.: het huwelijk met Tanaquil. facile = libenter. sineret — sc. esse. quo _ in quae. 5. Indignitatem — de terugzetting. 6. potissimum = praéter ceteras urbes. visa est = placuit. ex virtute - attrib. bij nobilitas 5 verdiensten-adel. repentina - jong (zonder adellijke voorouders), et-etiam. una imagine - de nobiles hadden in de latere Bom. Eepubliek het z.g. ius imaginum, het recht om de beelden van hun voorouders, die een curulisch ambt hadden bekleed, in hun atrium te plaatsen; zoo stelt Liv. het hier voor, dat Ancus alleen het beeld van Numa kon opstellen. 7. persuadet - se. Lucumoni. ut cupido = ut qui cupidus esset. Lib. I, c. 39. 40. 59 mam abisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil „Viden 3 tu puerum hunc" inquit, „quem tam humili cultu educamus? Scire licet hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum praesidiumque regiae adflictae; proinde materiam ingentis publice privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus." Inde puerum liberum loco coeptum haberi erudirique 4 artibus, quibus ingenia ad magnae fortunae cultum excitantur. Evenit facile, quod diis cordi esset. Iuvenis evasit vere indolis regiae, nee, cum quaereretur gener Tarquinio, quisquam Romanae iuventutis ulla arte conferri potuit, flliamque ei suam rex 5 despondit. Hic quacumque de causa tantus iÜi honos habitus credere prohibet serva natum eum parvumque ipsum servisse. Eorum magis sententiae sum, qui, Corniculo capto, Ser. Tullii, qui princeps in illa urbe fuerat, gravidam viro occiso uxorem, cum inter reliquas captivas cognita esset, ob unicam nobilitatem ab regina Romana prohibitam ferunt servitio partum Romae edidisse Prisci Tarquinii in domo; inde tanto beneficio et inter mulieres familaritatem auctam, et puerum, ut in domo 6 a parvo eductum, in caritate atque honore fuisse; fortunam matris, quod capta patria in hostium manus venerit, ut serva natus crederetur, fecisse. XL. Tarquinius Priscus vermoord. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare coeperat40 Tarquinius, non apud regem modo, sed apud patres plebemque 3. la secretum - terzijde, viden = videsne. humili cultu «t eenvoudig, scire licet het is duideiijk. rebus nostris dubiis = voor ons, als wij ons in hachelijke omstandigheden zullen bevinden, prolnde, cf. c. 9, 4. materiam - h. 1. dengene, die de stof zal leveren voor. publice privatimque - attrih. gebr. Indulgentia - teederheid. 4. inde - de oratio obliqua gaat door. liberum = liberorum. ad magnae fortunae cultum - een beschaving in overeenstemming met een hooge positie, quod... essetdaar dit (naar men kan aannemen) was. Iuvenis - praedicaatsnomen. evasit - zich ontwikkelen. Tarquinio - (door Tarquinius) voor zich. conferri, sc. cum eo. flliamque — que = en daarom. 5. serva natum, sc. esse: volgens een andere overlevering zou de moeder van Servius Oerisia goheeten hebben, prohibitam, bij Liv. bijna altijd alleen met den abl. geconstr. = behoed voor. 6. in domo = in de familie. In caritate atque honore fuisse - h. t. gebr. i. p. v. de overeenkomstige pass. vormen, quod venerit - verkl. fortunam = dat zij n.1. XL. 1.. ferme, cf. c. 3, 4. 62 Lib. I, c. 41, 42. de aliis consulturum se regem esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum iam exspirasset Tarquinius, celata morte, per speciem alienae fungendae vicis suas opes firma vit; tum demum palam factum est comploratione in regia orta. Servius, praesidio firmo munitus, primus iniussu populi, voluntate patrum regnavit. Anci liberi iam tum, comprensis sceleris ministris, ut vivere regem et tantas esse opes Servii nuntiatum est, Suessam Pometiam exulatum ierant. f-'lfl& XLII. De dochters van Servius huwen met de zoons van Tarquinius. 5 Nee iam publicis magis consiliis Servius quam privatis munire opes, et ne, qualis Anci liberum animus adversus Tarquinium fuerat, talis adversus se Tarquinii liberum esset, duas filias iuvenibus regiis, Lucio atque Arrunti Tarquiniis, iungit; nee rupit tarnen fati necessitatem humanis consiliis, quin invidia regni etiam inter domesticos infida omnia atque infesta faceret. Peropportune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus(iamenimindutiaeexierant)aliisqueEtruscissumptum. In eo bello et virtus et fortuna enituit Tulli; fusoque ingenti hostium exercitu, haud dubius rex, seu patrum seu plebis animos periclitaretur, Romam rediit. Adgrediturque inde ad pacis longe maximum opus, ut, quemadmodüm Numa divini auctor iuris fuisset, ita Servium conditorem omnis.in civitate discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet, posteri fama ferrent. Censum enim instituit, rem vicis - cf. ibidem, palam factum est, sc. Tarquinium expirasse. conploratione lijkklacht. Iniussu — niet volgens de keuze. 7. Suessam Pometiam - een stad der Volsci, in Latium gelegen. XLII. 1. publicis consiliis, cf. c. 41, 6. privatis - familieverbintenissen. 2. rupit = kon breken, quin... faceret = sed... fecit. regni - gen. obiect. ad praesentis quietem status - ad statum in praesentia quietum. conservandum. sumptum = begonnen, 3. haud dubius rex - geheel en al zeker van den troon, periclitaretur - op de proef stellen. 4. quibus - door wier invoering, aliquid Interlucet - een duidelijk onderscheid vertoont zich. fama ferrent - vol roem noemen. Lib. I, c. 42. 43. 63 saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque munia 5 non viritim, ut ante, sed pro habitu pécuniarum fierent; tum classes centuriasque et hunc ordinem ex censu discripsit, vel paci decorum vel bello. XLIII. Census. Ex iis, qui centum milium aeris aut maiorem censum43 haberent, octoginta confecit centurias, quadragenas seniorurh ac iuniorum; prima classis omnes appellati; seniores ad urbis 2 custodiam ut praesto essent, iuvenes ut foris bella gererent. Anna his imperata galea, clipeum, ocreae, lorica, omnia ex aere, haec, ut tegumenta corporis essent, tela in hostem hastaque et gladius. Additae huic classi duae fabrum centuriae, quae sine 3 armis stipendia facerent; datum munus, ut machinas in bello ferrent. Secunda classis intra centum usque ad quinquë et 4 Septuaginta milium censum instituta, èt ex iis, senioribus iunioribusque, viginti conscriptae centuriae; arma imperata scutum pro clipeo, et praeter loricam omnia eadem. Tertiae classis q uinquaginta milium censum esse voluit; totidem centuriae 5 et hae, eodemque discrimine aetatium factae; nee de armis quicquam mutatum; ocreae tantum ademptae. In quarta classe 5. tanto futuro — wat de kiemen in zien droeg eens zoo groot te worden, munia — ni. krijgsdienst en belastingen, tum — na du invoering van den census, classis — wordt in verband gebracht met het Dor. woord xXaoie (vgl. hot oud-Lat. calare — roepen) eig. = de opgeroepen menigte, een van de 5 afdeolingen, waarin het volk verdeeld was. centurias — eig. afdeelingen van honderd man, de onderafdeelingen der classes, later een politieke indeeling, die een onbepaald aantal personen bevatte, decorum — passend. XLIII. 1. centum milium aerls, sc. assium aeris; oorspronkelijk echter waren de classes naar het aantal Jugera aan landbezit uitgedrukt; de eerste klasse bezat 20 jugera, de 2e 15 en zoo voort, senlorum — van 46—60 jaar. Iuniorum — van 17—46jaar. 2. prima classis — de lo klasse werd bij voorkeur classis genoemd; zij, die hiertoe behoorden, classici, ut praesto essent — afh. van confecit. imperata — daar zij hun wapenen zelf moesten bekostigen, galea - een leeren helm. clipeum (de vorm clipeus wordt zelden hij Liv. gebr.) = een rond schild, van metaal vervaardigd, dat alleen het benedenste deel van het lichaam beschermde, ocreae — in later tijd beschermde men alleen het rechterbeen. . 3. fabrum — nl. de fabri tignarii (timmerlieden) en fabri ferrarii (smeden); dezen stonden eigenlijk buiten de classes. 4. Intra... usque = beneden... en boven, scutum — een langwerpig vierkant schild, uit hout vervaardigd, met leer overtrokken, dat het geheele lichaam beschermde. 64 Lib. I, c. 43. 6 census quinque et viginti milium, totidem centuriae factae, 7 arma mutata: nihil praeter hastam et verutum datum. Quinta classis aucta; centuriae triginta factae; fundaslapidesque missiles hi secum gerebant. His accensi cornicines tuhicinesque, in duas 8 centurias distributi. Undecim milibus haec classis censebatur. Hoe minor census reliquam multitudinem habuit; inde una centuria facta est jmmunis militia. Ita pedestri exercitu ornato 9 distributoque, equitum ex primoribus civitatis duodecim scripsit centurias; sex item alias centurias, tribus ab Romulo institutis, sub iisdem, quibus inauguratae erant, nominibus fecit. Ad equos emendos dena milia aeris ex publico data, et, quibus equos alerent, viduae attributae, quae bina milia aeris in annos singulos penderent. Haec omnia in dites a pauperibus inclinata 10 onera. Deinde est honos additus. Non enim, ut ab Romulo traditum céteri servaverant reges, viritim suffragium eadem vi eodemque iure promiscue omnibus datum est; sed gradus facti, ut neque exclusus quisquam suffragio viderètur, et vis omnis 11 penes primores civitatis esset; equites enim vocabantur primi, octoginta inde primae classis centuriae; ibi si variaret, quod raro incidebat, institutum ut secundae classis vocarentur, nee fere umquam infra ita descenderent, ut ad infimos 12 pervenirent. Nee mirari oportet, hunc ordinem, qui nunc est 6. census — sc. fuit. arma — h. 1. arma et tela. mutata = alia imperata sunt. verutum = werpspies. 7. aucta, wordt verklaard door het volgende: centuriae triginta factae. hts accensi — sc. sunt (van accenseo). 8. undecim milibus — volgens andere berichten waren het 12.500as. hoe — abl. comp. habuit bevatte, inde = ex iis. immunls, bij Liv. meestal met den gen. geconstrueerd. 9. tribus... institutis — abl. abs, vert.: hoewel er slechts... sub iisdem... nominibus, zij heetten Hamnes priores, Bamnes posteriores, Tities priores, Tities posteriores enz. ad equos emendos — dit was het z.g. aes equestre. quibus... alerent — te verbinden met: bina milia, het z.g. aes hordearium — geld voor voer. adtributae - nis betaalsters aangewezen. 10. honos — grootere politieke invloed, vis — beslissing. 11. equites... primi — vandaar heetten zij centuriae praerogativae. Ibi = apud eos. variaret — h. 1. intrans = verdeeld zijn. 12. ordinem — inrichting; sinds het jaar 241 v. C. waren er 35 tribus; ongeveer in dezen tijd zijn de comitia centuriata hervormd; thans was niet meer de klas, maar de tribus de grondslag voor de verdeeling in centuriae. Elk der 35 tribus bevatte thans 10 centuriae, nl. 5 cent. iuniorum en 5 cent. seniorum van elke klas; in het geheel kreeg men aldus 850 cent.; hierbij moeten nog geteld worden 18 cent. equitum, 2 cent. fabrum, 2 cent. cornicinum et tibicinum en 1 cent. adcensorum velatorum, in het geheel 373 . cent, terwijl men volgens de Serv. indeeling slechts tot een getal van 193 cent. kwam. Lib. I, c. 43. 44. 65 post expletas quinque et triginta tribus, duplicato earum numero eenturiis iuniorum seniorumque, ad institutam ab Ser. Tullio summam non convenire. Quadrifariam enim urbe divisa regioni- 13 bus collibusque, qui habitabantur, partes eas tribus appellavit, ut ego arbitror, a tributo; nam eius quoque aequaliter ex censu conferendi ab eodem inita ratio est; neque eae tribus ad centuriarum distributionem numerumque quicquam pertinuere. • XLIV. Lustrum. Pomerium. Censu perfecto, quem maturaverat metu legis de incensis44 latae cum vinculorum minis mortisque, edixit, ut omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisque eenturiis, in campo Martio prima luce adessent. Ibi instructum exercitum omnèm 2 suovetaurilibus lustravit, idque conditum lustrum appellatum, quia is censendo finis factus est. Milia octoginta eo lustro civium censa dicuntur; adicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor, eorum, qui arma ferre possent, eum numerum fuisse. Ad eam multitudinem urbs quoque amplificanda visa est. Addit 3 duos colles, Quirinalem Viminalemque; inde deinceps auget Esquilias, ibique ipse, ut loco dignitas fleret, habitat; aggere et fossis et muro circumdat urbem; ita pomerium profert. Pomerium,verbi vim solamintuentes,postmoeriuminterpretantur 4 18. ab tributo — onjuist; daar en tribus en tributum afgeleid worden van tri (drie); het tributum was niet een geregeld geheven belasting, maar alleen ex censu uitgeschreven en volgens de tribus geïnd. XLVI. 1. censu — schatting, welke do koning zelf hield, later de consuls, daarna de censoren, metu legis - door de vrees voor de straf bij de wet bepaald. Incensls — incensi zijn zij, die zich moedwillig aan den census onttrekken, cum - onder bedreiging met. in campo Martio - voor de stad, daar het volk als exercitus optrad en als zoodanig de stad niet mocht betreden. 2. suovetaurilibus — de drie offerdieren werden driemaal om het verzamelde vbïk heen gevoerd en daarna als zoenoffer voor Mars geslacht, conditum = flnitum. lustrum — praedicaatsnomen. is c daarmede. Pabius Pictor - Q. Fabius Pictor leefde ten tijde van den 2en Pun. oorlog; hij schreef een Rom. geschiedenis (in het Grieksch) vanaf Aeneas tot op zijn tijd. 3. ad — met het oog op. Inde, van tijd. deinceps, volgorde. Esquilias (ook Esquilinas) eig. de voorstad. 4. verbi vim - beteekenis van het woord, etymologie, postmoerlum — van post en moerus (= murus). Tm Lm lib. i. 5 66 Lib. I, c. 44. 45. esse; est autem magis circamoerium, locus, quem incondendis' urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa terminis inaugurato consecrabant, ut neque interióre parte aediücia moenibus continuarentur, quae nunc vulgo etiam coniungunt, et extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli. Hoe spatium, quod neque habitari neque arari fas erat, non magis, quod post murum esset, quam quod murus post id, pomerium Romani appellarunt; et in urbis incremento. semper, quantum moenia processura erant, tantum termini hi consecrati proferebantur. XLV. Bondstempel van Diana op den Aventinus. Aucta civitate magnitudine urbis, formatis omnibus domi et ad belli et ad pacis usus, ne semper armis opes acquirerentur, consilio augere imperium conatus est, simul et aliquod addere urbi decus. Iam tum erat inclitum Dianae Ephesiae fanum; id communiter a civitatibus Asiae factum, fama ferebat. Eum consensum deosque consociatos laudare mire Servius inter proceres Latinorum, cum quibus publice privatimque hospitia amicitiasque de industria iunxerat. Saepe iterando eadem perpulit tandem, ut Romae fanum Dianae populi Latini cum populo Romano facerent. Ea erat confessio, caput rerum Romam esse, de quo totiens armis certatum fuerat. Id quamquam omissum iam ex omnium cura Latinorum ob rem totiens infeliciter temptatam armis videbatur, uni se ex Sabinis fors dare visa locus = nl. de plaats, circa — aan beide zijden, inaugurato, cf. c. 36, 3. continuarentur — onmiddellijk aansluiten aan. puri... ab — vrij van, dichterlijk, naar analogie van: liber a. XLV. 1. magnitudine — abl. causae. formatis ad — inrichten voor. omnibus — h. 1, neutrum, decus — de tempel van Diana. 2. Dianae Ephesiae fanum — de tempel van Artemis was het bondsheiligdom der 12 Ionische steden. Inclitum — de tempel gold voor een van de 7 wonderen der wereld. 2. deos consociatos — de gemeenschappelijke vereering der goden, proceres, de partij der edelen, ook principes of primores genoemd, publice — met betrekking tot het hospitium publicum. privatlm — als privaatpersoon met enkelen afzonderlijk, saepe iterando eadem — pleonasme! cf. 4, 19, 5: saepius repetere. 3. ea erat = daarin lag. ld, heeft betr. op de in: caput rerum esse, liggende gedachte, ex omnium cara Latinorum = ab omnibus Latinis. fors — een gelukkig toeval, fors se dare (zich aanbieden) cf. Ter. Hec. 380: nobis ut res dant sese. Lib. I, c. 46. 46. 67 est private- consilio imperii recuperandi. Bos in Sabinis nata * cuidam patri familiae dicitur miranda magnitudine ac specie ; fixa per multas aetates cornua in vestibulo templi Dianae monumentum ei fuere miraculo. Habita, ut erat, res prodigii loco 5 est; et cecinere vates, cuius civitatis eam civis Dianae immolasset, ibi fore imperium; idque carmen pervenerat ad antistitem fani Dianae. Sabinusque, ut prima apta dies sacrificio 6 visa est, bovem Romam actam deducit ad fanum Dianae et ante aram statuit. Ibi antistes Romanus, cum eum magnitudovictimae celebrata fama movisset, memor responsi Sabinum ita adloquitur: „Quidnam tu, hospes, paras?" inquit, „inceste sacrificium Dianae facere ? Quin tu ante vivo perfunderis flumine ? infima valle praefluit Tiberis." Religione tactus hospes, qui 7 omnia, ut prodigio responderet eventus, cuperet rite facta extemplo descendit ad Tiberim; interea Romanus immolat Dianae bovem. Id mire gratum regi atque civitati fuit. XLVI. Servius Tullius van den troon gestooten. Servius, quamquam iam usu haud dubie regnum possederat,46 tarnen, quia interdum iactari voces a iuvene Tarquinio audiebat, se iniussu populi regnare, conciliata prius voluntate plebis agro' capto ex hostibus viritim diviso, ausus est ferre ad populum, vellent iuberentne se regnare; tantoque consensu, quantohaud' quisquam alius ante, rex est declaratus. Neque ea res Tarquinio 2 spem adfectandi regni minuit; immo eo impensius, quia de 4. patri familiae; bij Livius wordt de gen. familiae gebr. i.p.v. den vroefeer gebr gen fanuhas. ei miraculo - dat., afh, van monumentum fuere, i. p vdengen (cf. 36, 5: miracuh eius monumentum). ë 5. ut erat - zooals zij ook werkelijk was, ibi - cf. c. 43, 11. 6 ut prima = ut primum. inceste - onrein,-want voör het'offeren moest men zich m staoomend water (vivo flumine) wasschen. cf. Verg. Aen. 2, 719. q„|„ _ eig waarom niet? perfunderis - reflex, praefluit = praeter fluit. 7. religione tactus - door heiligen schroom bevangen. XLVI. 1 usu = usucapione, door verjaring; een term aan de rechtstaal ontleend, possederat - van possido se - heeft betr. op het subj. bij audiebat. iniussu, cTc 2 38 nouulZt0fl7 bed06ld 18 d6,aeer captivus of puhlicus. ausus est, cf. Cic. de Eep. 2 38. populum de se ipso consuluit. vellent iuberentne - de gewone vorm, waarin een voorstel (rogatio) aan het volk werd gedaan; beide woorden zijn tot SnZSp samengesmolten, vandaar dat het vraagwoord achter het tweede verbum wordt geplaag spem = hoop op goeden uitslag bij. eo Impensius - hoort alleen bij criminand? 68 Lib. I, c. 46. agro plebis adversa patrum voluntate senserat agi, criminandi Servii apud patres crescendique in curia sibi occasionem datam ratus est, et ipse iuvenis ardentis animi et domi uxore Tullia inquietum animum stimulante. Tulit enim et Romana regia sceleris tragici exemplum, ut taedio regum maturior veniret libertas, ultimumque regnum essét, quod scelere partum foret. Hic K Tarquinius (Prisci Tarquinii regis fllius neposne fuerit, parum liquet; pluribus tarnen auctoribus filium ediderim) fratrem habuerat Arruntem Tarquinium, mitis ingenii iuvenem. His duobus, ut ante dictum est, düae Tulliae, regis filiae, nupserant, et ipsae longe dispares moribus. Forte ita inciderat, ne duo violenta ingenia matrimonio iungerentur, fortuna, credo, populi Romani, quo diuturnius Servii regnum esset constituique civitatis mores possent. Angebatur ferox Tullia, nihil materiae in viro neque ad cupiditatem neque ad audaciam esse; tota in alterum aversa Tarquinium eum mirari, eum virum dicere ac regio sanguine ortum; spernere sororem, quod virum nacta muliebri cessaret audacia. Contrahit celeriter similitudo eos, ut fere fit, malum malo aptissimum; sed initium turbandi omnia a femina ortum est. Ea secretis viri alieni adsuefacta sermonibus nullis verborum contumeliis parcere de viro ad fratrem, de sorore ad virum; et se rectius viduam et illum caelibem futurum fuisse contendere, quam cum impari iungi, ut elanguescendum aliena ignavia esset; si.sibi eum, quo digna esset, dii dedissent virum, domi se prope diem visuram regnum fuisse, crescendl — zich meer invloed verschaffen, et ipse... stimulante, cf. c. 1, 4; 5, 18, 6. 3. tulit = protulit. et = etiam. sceleris tragici exemplum — een misdaad, die de stof zou aanbieden voor een treurspel.. ' _ 4. pluribus auctoribus — abl. abs. ediderim — ik zou wel durven beweren. 6. inciderat = acciderat. ne — h. 1. gebr, niet ut non, omdat het wordt voorgesteld, dat de fortuna populi Romani deze bedoeling had. constitul - stevig bevestigen. 6. angebatur = het kwelde T. ferox Tullia =. Tullia, een vrouw van hartstochtelijk karakter, materiae = aanleg, ad cupiditatem... ad audaciam — tot het ontwerpen en uitvoeren van eerzuchtige plannen, aversa, cf. c. 40, 7. virum, cf. c. 41, 8. cessaret — te kort schieten in (meestal met in geconstr.) 7. ut fere fit = si'cut fere fit (5, 27, 1) = zooals het meestal pleegt te geschieden, initium... ortum est, cf. praef. 12. ad fratrem - bij den broer (van haar man), viduam = ongehuwd. 8. Impari, nl. van karakter. Iungi, sc. se. Lib. I, c. 46. 47. quod apud patrem videat. Celeriter adulescentem suae temeritatis implet. Lucius Tarquinius et Tullia minor, prope continuatis 9 funeribus cum domos vacuas novo matrimonio fecissent, iunguntur nuptiis, magis non prohibente Servio quam approbante. XLVII. Vervolg. Tum vero in dies infestior Tullii senectus, infestius coepit47 regnum esse; iam enim ab scelere ad aliud spectare muiier scelus. Nee nocte nee interdiu virum eonquiescere pati, ne gratuit» praeterita parricidia essent: non sibi defuisse, cuinupta 2 dicefetur, nee cum quo tacita serviret; defuisse, qui se regno dignum putaret, qui meminisset, se esse Prisci Tarquinii filium, qui habere quam sperare regnum mallet. „Si tu is es, cui nuptam 8 esse me arbitror, et virum et regem appello; sin minus, eo nunc peius mutata res est, quod istic cum ignavia est scelus. Quin accingeris? Non tibi ab Corintho nee ab Tarquiniis, ut 4 patri tuo, peregrina regna moliri necesse est; di te penates patriique et patris imago et domus regia et in domo regale solium et nomen Tarquinium creat vocatque regem. Aut si ad 5 haec parum est animi, quid frustraris civitatem? quid te ut regium iuvenem conspici sinis? Facesse hinc Tarquinios aut Corinthum; devolvere retro ad stirpem, fratris similior quam 6 8. videat, conj. praes. na een voorafgaande conj. imperf. leaset); dikwijls bij Livius voorkomende, cf. c. 61, 4. 9. domos vacuas - cf. Sall. Cat. 15, 2: necato fllio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. XLVII. 1. infestior, h. 1. passieve bet = bedreigd, ab scelere ... ad scelus, vgl. het gezegde van Schiller: das eben ist der Fluchderbösen Tat, dasz siefortzeugend immer Böses musz gebaren. 2. gratuita - vergeefsch. nupta dlceretur - slechts in schijn getrouwd zou zijn. 3. arbitror - vert,: ik werkelijk geloof, sin minus - moestal bij Liv.: si minus, eo pelus mutata est - de verandering heeft de zaak in zooverre erger gemaakt, istic = in te. 4. quin — neen, veeleer! peregrina = in den vreemde, regna moliri - zich een troon verwerven, patri! — van de voorvaderen geërfd, imago, cf. c. 84. 6. domus - van Tarquinius. regia - wat aan een koning behoort, regale - wat een koning waardig is. 5. frustraris — daar de burgers hopen op verlossing van de heerschappij van Servius. conspici sinis s laat u zien. facesse = ga weg. devolvere — zink terug. 69 70 Lib. I, c. 47. patris." His aliisque increpando iuvenem instigat, nee conquiscere ipsa potest, si, cum Tanaquil, peregrina muiier, tantum moliri potuisset animo, ut duo continu» regna viro ac deinceps genero dedisset, ipsa, regio semine orta, nullum momentum 7 in dando adimendoque regno faceret. His muliebribus instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres; admonere paterni beneficii ac pro eo gratiam repetere; adlicere donis iuvenes; cum de se ingentia pollicendo, tum 8 regis criminibus omnibus locis crescere. Postremo, ut iam agendae rei tempus visum est, stipatus agmine armatorum in forum irrupit. Inde omnibus perculsis pavore, in regia sede pro curia 9 sedens patres in curiam per praeconem ad regem Tarquinium citari iusset. Convenere extemplo, alii iam ante ad hoe praeparati, alii metu, ne non venisse fraudi esset, novitate ac miraculo attoniti et iam de Servio aetum rati. Ibi Tarquinius 10 maledicta ab stirpe ultima orsus: servum servaque natum post mprtem indignam parentis sui, non interregno, ut antea, inito, non comitiis' habitis, non per suffragium populi, non auctoribus patribus, muliebri dono regnum occupasse. Ita natum, 11 ita creatum regem, fautorem intimi generis hominum, ex quo ipse sit, odio alienae honestatis ereptum primoribus agrum 12 sordidissimo cuique divisisse; omnia onera, quae communia quondam fuerint, inclinasse in primores civitatis; instituisse censum, ut insignis ad invidiam locupletiorum fortuna esset et parata, unde, ubi vellet, egentissimis largiretur. 6. momentum... faceret — den doorslag geven. 7. muliebribus = mulieris. circumire et prensare — evenals later de candidati deden, beneficii, cf. c 35, 6. Iuvenes — die niet in den senaat waren, criminibus regis — beschuldigingen tegen den koning; anders beteekent de gen. obj. bij crimen het voorwerp der beschuldiging. 8. In forum — bedoeld is het comitium. pro curia = voor in de curia (cf. pro rostris). 9. fraudi, cf. c. 24, 5. novitate ac miraculo — door verwondering over het ongehoorde voorval. 10. ab... ultima = al terstond bij. serva servum natum, cf. c. 40,3. non Interregno - zijn heerschappij was, volgens Tarquinius, onwettig, daar alleen een interrex -de auspicia aan den nieuwen koning kon overdragen, auctoribus patribus — cf. c. 19, 1. muliebri dono, hiervoor is te voegen: sed. 11. honestatis — booge, eervolle positie, ereptum — volgens hem had dus de ager publicus alleen onder de patriciërs moeten verdeeld worden. 12. omnia onera, quae, cf. c. 42, 5; 43, 10 — voorheen hadden allen gelijke lasten gedragen, door Servius waren de vermogenden alleen belast, ad invidiam, sc. excitandam Lib. I, c. 49. 50. 73 populi iussu neque auctoribus patribus regnaret. Eo accedebat, 4 ut in caritate civium nihil spei reponenti metu regnum tutandum esset. Quem ut pluribus incuteret, cognitiones capitalium 6 rerum sine consiliis per se solüs exercebat, perque eam causam occidere, in exsilium agere, bonis multare poterat non suspectos modo aut invisos, sed unde nihil aliud quam praedam eperare 8 posset. Praecipue ita patrum numero imminuto, statuit nullos in patres legere, quo contemptior paucitate ipsa ordo , esset, minusque per se nihil agi indignarentur. Hic enim regum 7 primus traditum a prioribus morem de omnibus senatum consulendi solvit; domesticis consiliis rem publicam administravit; bellum, pacem, foedera, societates per se ipse, cum quibus voluit, iniussu populi ac senatus, fecit diremitque, Latinorum sibi maxime gentem concilia bat, ut peregrinis quoque 8 opibus tutior inter cives esset, neque hospitia modo cum pri moribus eorum, sed adfinitates quoque iungebat. Octavio Mamilio 9 Tusculano (is longe princeps Latini nominis erat, si famae credimus, ab Ulixe deaque Circa oriundus), ei Mamilio filiam nuptum dat, perque eas nuptias muitos sibi cognatos amicosque eius concilliat. L. Latium aan Rome onderworpen. Iam magna Tarquinii auctoritas inter Latinorum proceres SO erat, cum in diem certam, ut ad lucum Ferentinae conveniant i. in caritate - zooals Servius. cognitiones - het onderzoeken vonnis in crimineele processen; hoewel de koning opperrechter was, raadpleegde hij eenadviseerendenraad (consilium), bestaande uit leden van den senaat 6. per eam causam - onder dat voorwendsel, unde = a quibus. 7. de omnibus - de senaat werd voornamelijk over de betrekkingen van Rome met vreemde staten geraadpleegd en tevens werd zijn advies over de oorlogsverklaring gevraagd, domesticis - bestaande uit zijn vrienden. 8. conciliabat... iungebat — waarom imperfectum ? 9. Octavio Mamilio - dictator in Tusculum (tegenwoordig Frascati). uiixp cf Festus 130: Mamiliorum familia progenita fertur a Mamilia, Telegoni filia quam' Tuscuh procreavit. (Telegonus was de zoon van Ulixes en Circe.) L. L in diem certam... Indldt, h. 1. ongewoon gebr. i. p. v. concilium: ut conveniant en i. p. v. diem: in diem. lucum Ferentinae - aan den Noordelijken rand van deplacus Albanus. 74 Lib. I, c. 50. indicit; esse, quae agere de rebus communibus velit. Gonveniunt frequentes prima luce; ipse Tarquinius diem quidem servavit, sed paulo ante, quam sol occideret, venit. Multa ibi toto die in concilio variis iactata sermonibus erant. Turnus Herdonius ab Aricia ferociter in absentem Tarquinium erat invectus: Haud mirum esse Superbo inditum Romae cognomen; (iam enim ita clam quidem mussitantes, vulgo tarnen eum appellabant) an quicquam superbius esse quam ludiücari sic omne nomen Latinum? Principibus longe a domo excitis, ipsum, qui concilium indixerit, non adesse. Temptari profecto patientiam, ut, si iugum acceperint, obnoxios premat. Cui enim non apparere, adfectare eum imperium in Latinos? Quod si sui bene crediderint cives, aut si" creditum illud et' non raptum parricidio sit, credere et Latinos, quamquam ne sic quidem alienigenae, debere; sin suos eius paeniteat, quippe qui alii super alios trucidentur, exsulatum eant, bona amittant, quid spei melioris Latinis portendi? Si se audiant, domum suam quemque inde abituros neque magis observaturos diem concilii, quam ipse, qui indixerit, observet. Haec atque alia eodem pertinentia seditiosus facinerosusque homo hisque artibus opes domi nactus cum maxime dissereret, intervenit Tarquinius. Is flnis orationi fuit; aversi omnes ad Tarquinium salutandum. Qui, silentio facto, monitus a proximis, ut purgaret se, quod id temporis venisset, disceptatorem ait se sumptum inter patrem et filium, cura reconciliandi eos in gratiam moratum esse, et, quia ea reS exemisset illum diem, postero die acturum, quae consti- 2. paulo... occideret — Tarquinius kwam met opzet zoo laat, om den spot mat de verzamelden te drijven. 3. ab Aricia, a gebr. om de plaats, vanwaar iemand komt, aan te duiden = Aricinus. Aricia (tegenw. La Eiccia) bij den lacus Albanus gelegen, mussitantes, later: mussare (Cf. 33, 31, 1). 4. temptari, cf. c. 32, 4. 5. quod, sc imperium, bene = tot huawelzün. credlderlnt, Sc. ei. alienigenae = hem, daar hij... 6. neque magis — h. 1. = evenmin. 7. eodem pertinentia - op hetzelfde uitloopen. artibus — middelen, spes - Livius denkt aan de tribuni in later tijd. 8. aversi, cf. c. 46, 6. id temporis = eerst nu. exemisset. vgl. de uitdr.: diem eximere dicendo, wanneer een senator obstructie wilde uitoefenen. Lib. I, c, 50. 51. 75 tuisset. Ne id quidem ab Turno tulisse tacitum ferunt; dixisse 9 enim, nullam breviorem esse cognitionem quam inter patrem et filium, paucisque transigi verbis posse; ni pareat patri, habiturum infortunium 'esse. LI. Vervolg. Haec Aricinus in regem Romanum increpans ex concilio 51 abiit. Quam rem Tarquinius aliquanto, quam videbatur, aegrius ferens confestim Turno necem machinatur, ut eundem terrorem, quo civium animos domi oppresserat, Latinis iniceret. Et quia 2 pro imperio palam interfici non poterat, oblato falso crimine insontem oppressit. Per adversae factionis quosdam Aricinos servum Turni auro corrupit, ut in deversorium eius vim magnam gladiorum inferri clam sineret. Ea cum una nocte per- 3 fecta essent, Tarquinius, paulo ante lucem accitis ad se princïpibus Latinorum, quasi re nova perturbatus, moram suam hesternam, velut deorum quadam providentia inlatam, ait saluti sibi 4 atque illis fuisse. Ab Turno dici sibi et primoribus populorum parari necem, ut Latinorum solus imperium teneat. Adgressurum fuisse hesterno die in concilio; dilatam rem esse, quod auctor concilii afuerit, quem maxime peteret. Inde illam absentis 5 insectationem esse natam,1 quod morando spem destituerit. Non dubitare, si vera deferantur, quin prima luce, ubi ventum in concilium sit, instructus cum coniuratorum manu armatusquë venturus sit. Dici gladiorum ingentem esse numerum ad eum 6 convectum. Id vanum necne sit, extemplo sciri posse. Rogare 9. tulisse tacitum, sc. Tarquinium; tacitum, h. L passief, dixisse, sc. Turnum f^^T: Ct a i9> *■ ■•wtu«™. SC filium. infortunium - uit de taal van het dageluksch leven genomen = tuchtiging, slaag; krachtens de patria polestas kon de vader van zijn zoon stipte gehoorzaamheid vorderen en had hij zelfs het ius vitae ac necis tegenover dezen. LI. 1. in regrem, gew. wordt hij increpare den enkelen ace. gebr. 2. pro Imperio (sc. Tarquinii) = krachtens zijn ambtsgezag. interfici=Turnus aheo. adversae factionis - de partij in Aricia, die op Tarquinius' hand was (cf. c. 49 9) 4. populorum, sc Latinorum. adgressuram fuisse.se. Turnum se et principes, peteret opvallend is hier de conj. imperf, alleen tusschen die der praesentia, omdat hier zijn persoon op den achtergrond wordt gedrongen. 5. cum coniuratorum manu. te verbinden met: venturus sit. Lib. I, c. 57. 58. 85 penes Lucretiam fuit. Adveniens vir Tarquiniique excepti benigne; victor maritus comiter invitat regios iuvenes. Ibi Sex. Tarquinium mala libido Lucretiae per vim stuprandae capit; cum forma, tum spectata castitas incitat. Et tum quidem ab nocturno 11 iuvenali ludo in castra redeunt. LVIII. Lucretia. Paucis interiectis diebus Sex. Tarquinius, inscio Collatino, 58 cum comité uno Collatiam venit. Ubi exceptus benigne ab ignaris 2 consilii, cum post cenam in hospitale cubiculum deductus esset, amore ardens, postquam satis tuta circa sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam venit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso „Tace, Lucretia" inquit; „Sex. Tarquinius sum; ferrum in manu est; moriere, si emiseris 3 vocem." Cum pavida ex somno muiier nullam opem, prope mortem imminentem videret, tum Tarquinius fateri amorem, orare, miscere precibus minas, versare in omnes part es muliebrem 4 animum. Ubi obstinatam videbat et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus: cum mortua iugulatum servum nudum positurum ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. Quo terrore cum vicisset obstinatam pudicitiam vel ut 6 vi atrox libido, profectusque inde Tarquinius ferox expugnato decore muliebri esset, Lucretia maesta tanto malo nuntium Romam eundem ad patrem Ardeamque ad virum mittit, ut cum singulis fldelibus amicis veniant; ita 'facto maturatoque opus esse; rem atrocem incidisse. Sp. Lucretius cum P. Valerio, 6 Volesi filio, Collatinus cum L. Iunio Bruto venit, cum quo forte Romam rediens ab nuntio uxoris erat conventus. Lucretiam LVIII. 2. ab ignaris (= niets vermoedend) - nl. Lucretia en de haren, circa, subst. gebr. quae circa erant. postquam ... vldebantur, imperf. te vertalen door plusq.perf 3. pavida ex somno - verschrikt uit den slaap opspringend; versare - bewerken (door allerlei middelen van overreding), voor versare in te voegen: kortom. i. ad metum (sc. mortis), sordido = cum sordido homine (= servo) commisso 5. quo terrore, cf. c. 30, i: hac flducia. facto... opus esse, cf. 3, 27, 7. maturatoque, que = en wel. 6. P. Valerio, later bijgenaamd Publicola. 86 Lib. I, c. 58. 59. 7 sedentem maestam in cubiculo inveniunt. Adventn suorum lacrimae obortae, quaerentique viro „Satin salvae?" „Minime" inquit; „quid enim salvi est mulieri amissa pudicitia ? Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto sunt tuo; ceterum corpus est tantum violatum, animus insons; mors testis erit. Sed date dexteras fidemque, haud impune adultero fore. Sex. est Tar- 8 quinius, qui hostis pro hospite priore nocte vi armatus mihi sibique, si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium." fl Dant ordine omnes fidem; consolantur aegram animi avertendo noxam ab coacta in auctorem delicti; mentem peccare, non 10 corpus, et, unde consilium afuerit, culpam abesse. „Vos" inquit „videritis, quid illi debeatur; ego me etsi peccato. absolvo, supplicio non libero; nee ulla deinde impudica Lucretiae exemplo 11 vivet." Cultrum, quem sub veste abditum habebat, eum in corde 12 defigit, prolapsaque in vulntis moribunda cecidit. Conclamat vir paterque. LIX. Brutus' samenzwering. 59 Brutus, illis luctu occupatis, cultrum ex vulnere Lucretiae extractum, manantêm cruore prae se tenens, „Per hunc" inquit „castissimum ante regiam iniuriam sanguinem iuro, vosque, dii, testes facio, me L. Tarquinium Superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe ferro, igni, quacumque dehinc sedentem maestam, cf. c. 21, 1: assidua iusidens. 7. suorum, betrekking hebbend op het bjj lacrimae obortae te denken logisch subject: Lucretia. satin = satisne. salvae, sc. sunt ros? inpune... fore, cf, c. 59, 6: temere esse. 8. viri, cf. c. 41, 3. si vos viri estls, heeft alleen betrekking op sibi, niet op mihi, daar Lucretia bij zichzelf al vast besloten is, zich te dooden. 9. aegram animi, cf. c. 7, 6: confusus atque incertus animi. noxam, cf. Cic. p. Mil.: proinde quasi exitus rerum, non hominum consilia legibus vindicentur. mentem, cf. Sen. Fhaedr. 743: mens mpudicam facere, non casus solet. 10. videritis, conj. perf. imper., gew. met een negatie verbonden, exemplo vivet — zal in leven blijven, zich beroepend op het voorbeeld van... 12. conclamat — een doode driemaal hij zijn naam aanroepen. LIX. i. manantem cruore, cf. 22. 86, 7. ferro. igni, cf. 2. 10, 4: ut pontem ferro igni, quacumque vi possent..., vaker ook bij Liv. door que verbonden. Lib. I, c. 59. 87 vi possim, exsecuturum, nee illos nee alium quemquam regnare 2 Romae passurum." Cultrum deinde Collatino tradit, inde Lucretio ac Valerio, stupentibus miraculo rei, unde novum in Bruti pectore ingenium. Ut praeceptum erat, iufant; totique ab luctu versi in iram, Brutum iam inde ad expugnandum regnum 3 vocantem sequuntur .ducem. Elatum domo Lucretiae corpus in forum deferunt, concientque miraculo, ut fit, rei novae atque indignitate homines. Pro se quisque scelus regium ac vim queruntur. Movet cum patris maestitia, tum Brutus castigator 4 lacrimarum atque inertium querelarum auctorque, quod viros, quod Romanos deceret, arma capiendi adversus hostilia ausos. 5 Ferocissimus quisque iuvenum cum armis voluntarius adest; sequitur et cetera iuventus. Inde parte praesidio relicta Collatiae custodibusque datis, ne quis eum motum regibus nuntiaret, ceteri armati tluce Bruto Romam profecti. Ubi eo ventum est, quacumque incedit armata multitudo, pavorem ac tumultum 6 facit; rursus, ubi anteire primores civitatis vident, quidquid sit, haud temere esse rentur. Nee minorem motum animorum 7 Romae tam atrox.res facit, quam Collatiae fecerat; ergo ex omnibus locis urbis in forum curritur. Quo simul ventum est, praeco ad tribunum celerum, in quo tum magistratu forte Brutus erat, populum advocavit. Ibi oratio habita nequaquam 8 eius pectoris ingeniique, quod simulatum ad eam diem fuerat, de vi ac libidine Sex. Tarquinii, de stupro infando Lucretiae et miserabili caede, de orbitate Tricipitini, cui morte filiae causa mortis indignior ac miserabilior esset. Addita superbia ipsius 9 exsecuturum, h. 1. wrekend vervolgen, straffen, nee... nee = et nee... nee. 2. unde... Ingenium, sc. esset. totl, h. 1. i. p. v. een adv. gebr. 3. miraculo... rel novae, cf. c. 47, 9: novitate ac miraculo. indignitate, óf. c. 40, 2. 4. adversus hostilia ausos - ongewoon voor: adversus eos, quthostiliaausi essent, escheidePraeP06 gewoonlijk niet door een nadere bepaling van het part. wordt 5. regibus, cf. c. 89, 2. . 6i rnrS" - daarentegen, baud temere esse - dat het ongetwijfeld wat te boteekenen had, cf. Verg. Aen. 9, 375 = haud temere est visum. 7. praeco, cf. Geil. 15, 27, 2: comitia curiata per lictorem curiatum calari, id est convocarl, centunata per cornicinem; i. p. v. een lictor noemt Livius een praeco trlbunum celerum, cf. c 15, 8; volgens Cicero de Rep. 2, 47 was hij prtvatus. magistratu, - de trib, celerum was feitelijk geen magistratus, daar hij door den konin" werd benoemd en onder diens auspicia handelde. Liv. verwart hier den trib. celerurn met den lateren magister equitum, die de helper van den dictator was 8. pectoris = karakter. Trlclpltlnl - bijnaam van Sp. Lucretius. 88 Lib. I, c. 59. 60. regis, miseriaeque et labores plebis in fossas cloacasque exhauriendas demersae; Romanos homines, victores omnium circa 10 populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus factos. Indigna Ser. Tullii regis memorata caedis et invecta corpori patris M nefando vehiculo filia, invocatique ultores parentum dii. His atrocioribusque, credo, aliis, quae praesens rerum indignitas haudquaquam relatu scriptoribus facilia subicit, memoratis incensam multitudinem perpulit, ut imperium regi abrogaret ex- 12- sulesque esse iuberet L. Tarquinium cum coniuge ac liberis. Ipse iunioribus, qui ultro nomina dabant, lectis armatisque, ad concitandum inde adversus regem exercitum Ardeam in castra est profectus; imperium in urbe Lucretio, praefecto urbis iam 13 ante ab rege instituto, relinquit. Inter hunc tumultum Tullia domo profugit, exsecrantibus, quacumque incedebat, invocantibusque parentum furias viris mulieribusque. LX. Verdrijving van Tarquinius Superbus. 60 Harum rerum nuntiis in castra perlatis, cum re nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos motus, flexit viam Brutus (senserat enim adventum), ne obvius fieret: eodemqüe fere tempore, diversis itineribus, Brutus Ardeam, Tarquinius Romam 2 venerunt. Tarquinio clausae portae exsiliumque indictum; liberatorem urbis laeta castra accepere, exactique inde liberi regis. Duo patrem secuti sunt, qui exsulatum Caere in Etruscos ierunt. Sex. Tarquinius, Gabios tamquam in suum regnum profectus, ab ultoribus veterum simultatium, quas sibi ipse caedibus rapinisque conciverat, est interfectus. 9, demersae = weggedoken, h. 1. geconstr. met in c. ace, daarentegen: plebem aere alieno demersam (2, 29, 8). fossas — kleinere kanalen, die het water en het vuil naaide cloacae voerden, exheuriendas, cf. Caesar B. 6. 5, 42, 3: terram exhaurire. Romanos, de Bomeinen tot hoogere dingen bestemd. 10. caedis, cf. c. 1, 11: stirpis. invecta corpori, cf. c. 48, 7: per corpus, nefando, bij vehiculo, i. p. v. bij filia getrokken 11. scriptoribus, hoort alleen bij: relatu facilia. subicit — ingeeft (nl. de sprekers). 12. ultro — zonder de gewone opvordering. Ardeam in castra, vert.: de legerplaats bij Ardea. praefecto urbis, bij Liv. komt praefectus urbi niet voor, cf. Tac. Ann. 6, 11. 13. parentum — Servius en andere verwanten, furias, cf, c. 48, 7. LX. 1. harum rerum nuntiis, gew.: his nuntiis. pergeret, cf. c. 7, C. 2. laeta castra, i. p. v.: qui in castris erant, laeti. Caere — waar het graf van een geslacht der Tarquinii is ontdekt, regnum, Dion. 4, 58 verhaalt, dat Tarquinius zijn zoon als fSousilevg over Gabii heeft ingesteld. Lib. I, c. 60. 89 L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. 3 Regnatum Romae ab condita urbe ad liberatam annos ducentos quadraginta quattuor. Duo consules inde comitiis centuriatas a 4 praefecto urbis ex commentariis Ser. Tullii creati sunt, L. Iunius Brutus et L. Tarquinius Collatinus. 3. regnatum — de heerschappij der koningen heeft geduurd. 4. consules — oudtijds heetten zij praetores of iudices. a praefecto urbis — volgens andere berichten zou Lucretius, als interrex, voorzitter zijn geweest bij de keuze der consuls, ex commentariis — voorschriften, ook onder den naam van tabulae censoriae en discriptio classium vermeld, welke bepalingen over de comitia centuriata schijnen^ bevat te hebben. TITI LIVII AB URBE CONDITA LIBER II. I. De Republiek. Liberi iam hinc populi Romani res pace belloque gesfcas, annuos magistratus imperiaque legum potentiora quam hominum peragam. Quae libertas ut laetior esset, proxumi regis superbia fecerat. Nam priores ita regnarunt, ut haud immerito omnes deinceps conditores partium certe urbis, quas novas ipsi sedes ab se auctae multitudinis addiderunt, numerentur. Neque ambigitur,. quin Brutus idem, qui tantum gloriae Superbo exacto rege meruit, pessimo'publico id facturus fuerit, si libertatis immaturae cupidine priorum regum alicui regnum extorsisset. Quid enim futurum fuit, si illa pastorum convenarumquè plebs, transfuga ex suis populis, sub tutela inviolati templi aut libertatem aut certe impunitatem adepta, soluta regio metu, agitari coepta esset tribuniciis procellis et in aliena urbe cum patribus serere certamina, priusquam pignera coniugum ac liberorum caritasque ipsius soli, cui longo tempore adsuescitur, animos eorum consociasset? Dissipatae res nondum adultae discordia forent, quas fovit tranquilla moderatio im- I. 1. iam hinc — nu van dit punt af. hominum — regum. 3. neque ambigitur quin, geconstr. naar analogie van: non dubito quin. 4. futurum fuit - zou het gevolg zijn geweest transfuga, cf. 1, 7, 5: pastor accola. inviolati - onschendbaar, templi = asyli. inpunitatem - nl. voor hun vroegere misdrijven, serere, sc. coepisset, te nemen uit: coepta esset. 6. conlugum ac liberorum, gen. explic. longo tempore - vert: eerst door... adsuescitur, onpers. passief, daarentegen 1, 40, 5: consueti erant. 6 tranquilla — de rust bevorderend. TlTI LlVII. LIB II. 7 92 Lib. II, c. 1. perii, eoque nutriendo perduxit, ut bonam frugem libertatis maturis iam viribus ferre possent. 7 Libertatis autem originem inde magis, quia annuum imperium consulare factum est, quam quod deminutum quicquam 8 sit ex regia potestate, numeres. Omnia iura, omnia insignia primi consules tenuere; id modo cautum est, ne, si ambo fasces haberent, duplicatus terror videretur. Brutus prior concedente collega fasces habuit; qui non acrior vindex libertatis fuerat, quam deinde custos fuit. Omnium primum avidum 9 novae libertatis populum, ne postmodum flecti precibus aut donis regiis posset, iure iurando adegit neminem Romae pas- 10 suros regnare. Deinde, quo plus virium senatui frequentia etiam ordinis faceret, caedibus regis deminutum patrum numerum primoribus equestris gradus lectis ad trecentorum 11 summam explevit. Traditumque inde fertur, ut in senatum vocarentur, qui patres quique conscripti essent; conscriptos, videlicet novum senatum, appellabant lectos. Id mirum quantum profuit ad concordiam civitatis iungendosque patribus plebis animos. 7. autem, slaat terug op liberi (1). quia... est - de werkelijkheid, quod ... sit omdat de beteekenis is, dat er geen vermindering heeft plaats gehad, annuum - Livius maakt geen melding van de omstandigheid, dat er thans 2 consuls ,waren, dat zij verantwoording schuldig waren, na afloop van hun ambt, en dat er intercessio was tegen een besluit van den eenen consul door diens collega, 8 inra... insignia, sc. regia; volgens de lex Valeria de provocatione (cf. c. 8, 2) zou de macht der consuls echter reeds hij het begin der instelling niet weinig zijn verminderd, cautum est, verkort voor: cautum est, ne duplicaretur terror, qui duplicatus esset, si... ambo, h. 1. beiden tegelijk; consul penes quem fasces sunt of consul maior was hij, die de maandelijksche leiding der zaken in de stad had. 9. avidum - ijverzuchtig, postmodum p postea (cf. 1, 9, 15; 2, 2, 10) daarnaast postmodo (c. 24, 5: 43, 8), bij Cicero en Caesar komen beide vormen niet voor. iure Iurando adegit - don eed afnemen, eig. - hij bracht (het volk) er toe, zich door een eed (te verplichten). 10. deminutum, cf. 1, 49, 6. . ■ 11 lectis - de leotio senatus ging van den koning op do consuls over. explevit, 300 zou dus reeds voorheen het regelmatig getal zijn geweest, patres... conscripti onder de benaming patres conscripti werden de senatoren in het vervolg aangesproken; de uitdr. patres conscripti is waarsch. ontstaan uit: patres et conscripti (- adscripti). mirum quantum, eig. - mirum est quantum, is adverbium geworden en bleef zonder invloed op den modus, patribus - de patricische senatoren. Lib. II, c. 2. 93 II. Rexsacrorum.Wantrouwen tegen Tarquinius Collatinus. Rerum deinde divinarum habita cura; et quia quaedam publica sacra per ipsos reges factitata erant, necubi regum desiderium esset, regem sacrificulum creant. Id sacerdotium pontiflci subieèere, ne additus nomini honos aliquid libertati, cuius tune prima erat cura, offieëret. Ac nescio an nimis undique eam minimisque rebus muniendo modum excesserint. Consulis enim alterius, cum nihil aliud offenderet, nomen invisum civitati fuit: nimium Tarquinios regnoadsuesse;initium a Prisco factum; regnasse dein Ser. Tullium; ne intervallo quidem facto oblitum, tamquam alieni, regni Superbum Tarquinium velut hereditatem gentis scelere'ac vi repetisse; pulso Superbo penes Collatinum imperium esse; nescire Tarquinios privatos vivere. Non placere nomen, periculosum libertati esse. Hic primo sensim temptantium animos sermo per totam civitatem est datus, sollicitamque suspicione plebem Brutus ad contionem vocat. Ibi omnium primum ius iurandum populi recitat neminem regnare passuros nee esse Romae, unde periculum liberfati foret. Id summa ope tuendum esse, neque ullam rem, quae eo pertineat, contemnendam. Invitum se dicere hominis causa, nee dicturum fuisse, ni caritas rei publicae vmceret: non credere populum Romanum solidam libertatem reciperatam esse; regium genus, regïum nomen non solum Lmd - rn„7 ÏT?1*- ?iïem sacriflPuIum- ln 9.34,12wordthijrexsamttciorum genoemd, meer bekend was hij onder den naam van rex sacrorum. creant. hetsubi is met genoemd; de pontifex maximus kiest den rex sacrorum uit een aantal, door het priestercollege voorgesteld; de inauguratie geschiedde in de comitia calata - .P°°t'"C't mf,mo- ««»di]öuv' tüjv stoXsfiUOv. Xen. Anah. 1, 7, 13. magna... multitudo, vert.: in groote menigte. 7. habiti cultique, part. i. p. v.: quod... erant. numquam... ante, opeenvolging van adv, cf. c. 9, S. coniunctius, de comp. en superl. bij part. als adj. gebr, komt bij Livius veelvuldig voor. XXIII. 1. sed, dit slaat op c. 22, 3 terug. Lib. II, c. 23. 123 propter nexos ob aes alienum. Fremebant se fóris pro liber- 2 tate et imperio dimicantes domi a civibus captos et oppressos esse, tutioremque in bello quam in pace et inter hostes quam inter cives libertatem plebis esse; invidiamque eam sua sponte gliscentem insignis unius calamitas accendit. Magno natu qui- 3 dam cum omnium malorum suorum insignibus se in forum proiecit. Obsita erat squalore vestis, foedior corporis habitus pallore ac macie-perempti; ad hoe promissa barba et capilli efferaverant specie^, oris. Noscitabatur tarnen in tanta deformitate, et ordines, duösse aiebant aliaque militiae decora vulgo 4 miserantes eum iactabanfc-ipse testes honestarum aliquot locis pugnarum cicatrices. adversb.pectore ostentabat. Sciscitantibus, unde ille habitus, unde deforrnl^s, cum circumfusa turba esset 5 prope in contionis modum, Sabmo^bello ait se militantem, quia propter populationes agri non fructu modo caruerit, sed' villa incensa fuerit, direpta omnia, pecora abacta, tributum iniquo suo tempore imperatum, aes alienum fecisse; id cumulatum usuris primo se agro paterno avitoquë ^xuisse, deinde 6 fortunis aliis, postremo velut tabem pervenisse ad corpus: ductum se ab ereditore non in servitium, sed in ergastulum et carnificinam esse. Inde ostentare tergum foedum reeentibus 7 vestigiis verberum. Ad haec visa auditaque clamor ingens ori- fn^ri ^TJl51- nect0) was het formeel aangaan eener schuld, bij lijfsdwang Xnde™in; v Richtte zich onder een bepaald formulier (nuncupatlo) df geleende som binnen een bepaalden termijn aan den creditor terug te betalen, of zich alie"17?t;hï ,bezat' aan den 6reditor af te staan, om door persoonlijke d ensten znn schuld te betalen, cf. Varro L. L. 7,101: liber, qui suas operasin servitute pro pecunia, quam debebat, dat, dum solveret, nexus vocatur. i„!;.H?lmicantes* .sta.a* p\7- een zin met <=um. oppressos - met ketenen beladen, invidiam eam = invidiam eius rei. . 3. pallore ac macle peremptj, vert.: bleek en mager als een lijk. *• ad hoc„- Praeterea. In = niettegenstaande, ordines duxisse, een centuria aanleren, militiae decora - schitterende wapenfeiten, aliquot locis, attrib. bij: pugnarum. „„„,ï,s°'tantibus, abl abs, het subj. is te nemen uit: iactabant. In contionis modum, evenals een formeele volksvergadering, suo = sibi. f.f6'Tn,SnriS' de rente nlet werd betaald. werd deze hij het kapitaal gevoegd, „i™- 6' 16: sane vetus urbi faenehre malum et seditionum discordiarumque 7 causa... Primo duodecim tabulis sanctum,ne quis unciariofaenoreamplius hn1£ ^CHm antea ,ex v»wdine locupletium agitaretur. se - object, fortunis allls W„U1?" en akkergereedschap. allls = reliquis. ergastulum,een onderaardsch werkhuis, slaven ketenen beladen, den zwaarsten arbeid moesten verrichten, evenals 7. ad, cf. c. 8, 8. TlTI LlVII LIB. TI. O 124 Lib. II, c. 23. 8 tur. Non iam foro se tumultus tenet, sed passim totam ur-x bem pervadit. Nexi, vincti solutique, se undique in publicum proripiunt, implorant Quiritium fidem. Nullo loco deest seditionis voluntarius comes. Multis passim agminibus per omnes vias 9 cum clamore in forum curritur. Magno cum periculo suo, qui 10 forte patrum in foro erant, in eam turbam inciderunt. Nee temperatum manibus foret, ni propere consules P. Servilius et Ap. Claudius ad comprimendam seditionem mtervenissent. At in eos multitudo versa ostentare vincula sua deformitatemque 11 aliam. Haec se meritos dicere exprobrantes suam quisque alius alibi militiam; postulare multo minaciter magis quam suppliciter, ut senatum vocarent, curiainque ipsi futuri arbitri moderatoresque publici consilii circumsistunt. Pauci admodum pa- 12 trum, quos casus obtulerac, contracti ab consulibus; ceteros metus non curia modo./sêd etiam foro arcebat, nee agi quic- 13 quam per infrequentiam poterat senatus. Tum vero eludi atque extrahi se multitudo putare et, patrum qui abessent, non casu, non metu, sedympediendae rei causa abesse et consules ipsos tergiversari/fiec dubie ludibrio esse miserias suas. Iam prope 14 erat, ut ne cónsulum quidem maiestas coerceret iras hominum cunutmerti/morando an veniendo plus periculi contraherent, taödem in senatum veniunt: frequentique curia non modo inter patres, sed ne inter consules quidem ipsos satis conve- 15 niebat. Appius, vehementis ingenii vir, imperio consulari rem agendam censebat: uno aut altero adrepto quieturos alios; Servilius, lenibus remediis aptior, concitatos animos fiecti quam frangi putabat cum tutius tum facilius esse. 8. nexi, subst, vincti solutique hierbij attrib. nullo... comes, ieder sluit zich gaarne hij den opstand aan. 9. qui patrum, cf. c. 22, 6. 10. nee = en inderdaad niet manibus — gewelddadigheden. 11. haec se meritos dicere — ironisch, exprobrantes - verwijtend opsommen, futuri = met het doel te... moderatores, cf. c. 18, 6. 12. contracti ^ met moeite bijeengebracht. 13. extrahi — opgehouden worden, nee dubie, Liv. zegt meestal: haud dubie. 14. prope erat, ut = Het scheelde weinig of; daarentegen 25, 21, 1: prope factum est, ut. veniunt, nl. de senatoren, die tot dusver waren weggebleven, non modo... sed ne... quidem, cf. 1, 40, 2. 15. alios, cf. aliis (6). Lib. IX, c. 24. 125 XXIV. De ontevredenheid wordt voor het oogenblik gestild. Inter haec maior alius terror: Latini equites cum tumul-24 tuoso advolant nuntio Volscos infesto exercitu ad urbem oppugnandam venire. Quae audita - adeo duas ex una civitate discordia fecerat - longe aliter patres ac plebem adfecere. 2 Exultare gaudio plebs, ultores superbiae patrum adesse dicere deos; alius alium confirmare, ne nomina darent: cum omnibus potius quam solos perituros; patres militarent, patres arma -caperent, ut penes eosdem pericula belli, penes quos praemia essent. At vero curia maesta ac trepida ancipitimetu 3 et ab cive et ab -hoste Servilium consulem, cui ingenium magis populare erat, orare, ut tantis circumventam terroribus expediret rem publicam. Tum consul misso senatu in conti- * onem prodit. Ibi curae esse patribus ostendit, ut consulatur plebi; ceterum deliberationi de maxima quidem illa, sed tarnen parte civitatis metum pro universa re publica intervenisse • nee posse, cum hostes prope ad portas essent, bello praeverti' * quicquam, nee, si sit laxamenti aliquid, aut plebi honéstum esse, nisi mercede prius accepta, arma pro patria non-cepisse neque patribus satis decorum per metum potius quam post, modo voluntate adflictis civium suorum fortunis consuluisse 3 Contioni deinde edicto addidit fidem, quo edixit, ne quiscivem Romanum vinctum aut clausum teneret, quo minus ei nominis edendi apud consules potestas fieret, neu quis militis, donec in castris esset, bona possideret aut venderet, liberos nepotesve eius moraretur. Hoe proposito edicto et, qui aderent nexi, 7 XXIV. 1. terror, sc. ortus est infesto exercitu, over den abl. cf. 1 14.7 heelen°°£t "«»." ^r"™ (!°OT de U<*W cum omnibus 1 'met den ge- a Li. h Per'tUr°s' vert: z* ™ « de voorkeur aan... penes = bil. vol de senaat, cui Ingenium... erat = die meer de gave bezat het ÏÏedÏet" tantiS terr0r'bUÏ' dit heeft «™1 ^t, op: circumve^ als opl *• Parte, vert.: slechts een deel. J.« "f" " '"* 11 ""•» !>»» ™^». 1.™..0 - .Bltohttas ,» 126 Lib. II, c. 24—25. profiteri extemplo nomina, et undique ex tota urbe proripientium se ex privato, cum retinendi ius creditori non esset, concursus in forum, ut sacramento dicerent, fieri. Magna ea 8 manus fuit, neque aliorum magis in Volsco bello virtus atque opera enituit. Consul copias contra hostem educit, parvo dirimente intervallo castra ponit. XXV. Oorlogen tegen de Volsci, Sabini en Aurunci. 25 Proxima inde nocte Volsci discordia Romana freti, si .qua nocturna transitio proditiove fleri posset, temptant castra. Sensere vigiles, excitatus exercitus, signo dato concursum est 2 ad arma: ita frustra id inceptum Volscis luit. Reliquum noctis utrimque quieti datum. Postero die prima luce Volsci 8 fossis repletis valium invadunt. Iamque ab .omni parte munimenta vellebantur, cum consul, quamquam cuncti undique et nexi ante omnes, ut signum daret, clamabant, experiendi animos militum causa parumper moratus, postquam satis apparebat ingens ardor, dato tandem ad erumpendum signo 4 militem avidum certaminis emittit. Primo statim incursu pulsi hostes; fugientibus, quoad insequi pedes potuit, terga caesa, eques usque ad castra pavidos egit. Mox ipsa castra legionibus circumdatis, .cum Volscos inde etiam pavor expulisset, capta 5 direptaque. Postero die ad Suessam Pometiam, quo confugerant hostes, legionibus ductis, intra paucos dies oppidum capitur, captum praedae datum. Inde paulum recreatus egens 7 nexi, hier degenen, die een nexum hebben aangegaan, maar nog niet door den • schuldeischer in gijzeling zijn gezet, ex privato - uit de particuliere huizen (derschuldeischers). ex tota urbe, te verbinden met: concursus fleri. sacramento dicerent eig. volgens den voorgezegden eed spreken = den krijgseed afleggen. 8. In Volsco bello = gedurende, in den loop van den'Volsc. oorlog. XXV. 1. temptant - doen een (onverwachten) aanval op. 2. fossis... valium, nl. van het Bom. leger. 3 munimenta = palissadeering. consul, Servilius. postquam apparebat, h. 1. imperf. gebr. om den voortdurenden toestand aan te geven = nadat duidelijk geworden was en nu duidelijk was. 4. pavor... expulisset, hij Liv. wordt dikw. een nomen abstractum gepersoninceerd, cf. 22, 6, 6: pavor... impulerit; 1, 17, 1: cupido.,. versabat. 5. Suessam Pometiam, cf. c. 17 1, ; Livius herhaalt het daar verhaalde (cf. c. 22,2). praedae - ter plundering. Inde = ea praeda. recreatus, nl. wat zijn vermogen betreft Lib. II, c. 25—26. 127 miles. Consul cum maxima gloria sua victorem exercitum 6 Romam reducit.. Decedentem Romam Ecetranorum Volscorum legati, rebus suis timentes post Pometiam captam, adeunt. His ex senatus consulto data pax, ager ademptus. XXVI. Vervolg. Confestim et Sabini Romanos territavere: tumultus enim 26 fuit verius quam bellum. Nocte in urbem nuntiatum est exercitum Sabinum praedabundum ad Anienem amnem pervenisse; ibi passim diripi atque incendi villas. Missus extemplo 2 eo cum omnibus copiis equitum A. Postumius, qui dictator bello Latino fuerat; secutus consul Servilius cum delecta pe- 3 ditum manu. Plerosque palantes eques circumvenit; nee advenienti peditum agmini restitit Sabina legio: fessi cum itinere tum populatione nocturna, magna pars in villis repleti cibo vinoque, vix fugae quod satis esset virium habuere. Nocte una audito perfectoque bello Sabino, postero die in 4 magna iam spe undique partae pacis legati Aurunci senatum adeunt, ni decedatur Volsco agro, bellum indicentes. Cum 5 legatis simul exercitus Auruncorum domo profectus erat; Cuius fama haud proeul iam ab Aricia visi tanto tumultu concivit Romanos, ut nee consuli ordine patres nee pacatum responsum arma inferentibus arma ipsi capientes dare possent. 6 Ariciam infesto agmine itur, nee proeul inde cum Auruncis signa cöllata proelioque uno debellatum est. 6. decendentem, decedere is later het gebruikelijk werkwoord voor een magistraat, die uit de provincie naar Rome terugkeert. Ecetranorum, Ecetra was op het Volsoisch' gebergte gelegen, ex senatus consulto - de senaat sluit door middel der magistraten vrede en bondgenootschap. XXVI. 1. tumultus, h. 1. een plotselinge strooptocht, verius - re vera magis. 2. Postumius, het is niet duidelijk in welke qualiteit Postumius het bevel voert: beide consuls waren in Rome. .!. legio, h. 1. = legermacht, in het algemeen gebr.magna pars, beperkende appositie bij het subject van habnere. 4. in magna iam spe = cum magna iam spes esset. Aurunci, cf. c. 16 en 17. bellum indicentes - bellum se Romanis illaturos dicentes. nl = si non, cf. 1, 22, 6. 5. - cuius fama... visi, en het gerucht hierover, dat het gezien was. tumultu, abl. modi = tumultuose. 128 Lib. II, c. 27. XXVII. Toenemende ontevredenheid. 27 Fusis Auruncis victor tot intra paucos dies bellis Romanus promissa consulis fldemque senatus exspectabat, cum Appius et' insita superbia animo et, ut collegae vanam faceret fidem, quam asperrime poterat, ius de creditis pecuniis dicere. Deinceps et, qui ante nexi fuerant, creditoribus tradebantur et nectebantur alii. Quod ubi cui militi inciderat, collegam 2 appellabat. Concursus ad Serviiium fiebat; illius prómissa iactabant; illi exprobrabant sua quisque belli merita cicatricesque acceptas. Postulabant, ut aut referret ad senatum, aut auxilio esset consul civibus suis, imperator militibus. 3 Movebant consulem haec, sed tergiversari res cogebat: adeo in alteram causam non collega solum praeceps erat, sed omnis factio nobilium. Ita medium se gerendo nee plebis vitavit odium nee apud patres gratiam iniit; patres mollem consulem 4 et ambitiosum rati, plebs fallacem ; brevique apparuit adae- 5 quasse eum Appii odium. Certamen consulibus inciderat, uter dedicaret Mercuri aedem. Senatus a se rem ad populum reiecit: utri eorum dedicatio iussu populi data esset, eum praeesse annonae, mercatorum collegium instituere, sollemnia 6 pro pontifice iussit suscipere. Populus dedicationem aedis XXVII. 1. Romanus, collectie/ = het Bom. volk, hier in het hijzonder de plebejers, promissa... fldemque, vert.: de vervulling der... cum... dicere, de Inf. Hist. geeft hier te kennen een voortdurende handeling. Insita, cf. Tac Ann. 1, 4: vetere atque insita Claudiae familiae superbia. lus, de schuldenaars hadden waarsch. geweigerd in gijzeling terug te keeren, steunende op het edict van Servilius. ante, nl. voor het genoemde edict. 2. ubi = zoo dikwijls als. collegam, sc. Appii. epzrobrabant, cf. c. 23, 11. acceptas, evenals of het woord vulnera was gebruikt, referret — een voorstel doen. 3. adeo = want zoozeer, alteram, de partij der schuldeischers. praeceps — buitengewoon op de hand van. medium se gerendo — zich neutraal houden. 4. mollem — zonder energie, ambitiosum — strevend naar de gunst (der groote massa). Appii, gen. obi. 6. Mercuri aedem, dit is reeds verhaald in c. 21, 7. reiecit (cf. c. 22, 5), gewoonlijk besluit het volk, wie de dedicatio zal verrichten; het kiest dan een magistraat of duumvir. praeesse annonae — het toezicht hebben over den graanhandel, later behoorde dit tot den werkkring der aediles. collegium — een soort gilde, sollemnia, de ceremoniën hij de wijding, pro — in tegenwoordigheid van. Lib. II, c. 27. 129 M. Laetorio, primi pili centurioni, quod facile appareret non tam ad honorem eius, cui curatio altior fastigio suo data esset, factum quam ad consulum ignominiam. Saevire inde utique consulum alter patresque; sed plebi creverant animi, 7 et longe alia quam primo instituerant via grassabantur. Desperate enim consulum senatusque auxilio, cum in ius duci 8 debitorem vidissent, undique convolabant. Neque decretum exaudiri consulis prae strepitu et clamore poterat, neque, cum decresset, quisquam obtemperabat. Vi agebatur, metusque 0 omnis et periculum libertatis, cum in conspectu consulis singuli a pluribus violarentur, in creditores a debitoribus verterant. Super 10 haec timor incessit Sabini belli; dilectuque decreto nemo nomen dedit, furente Appio et insectante ambitionem collegae, qui populari silentio rem publicam proderet et ad id, quod de credita pecunia ius non dixisset, adiceret, ut ne dilectum quidem ex senatus consulto haberet; non esse tarnen desertam 11 omnino rem publicam neque proiectum consulare imperium: se unum et suae et patrum maiestatis vindicem fore. Cum circumstaret cotidiana multitudo licentia accensa, adripi unum 12 insignem ducem seditionum iussit. Ille cum a lictoribus iam traheretur, provocavit; nee cessisset provocationi consul, quia non dubium erat populi iudicium, nisi aegre victa pertinacia foret consilio magis et auctoritate principum quam populi clamore: adeo supererant animi ad sustinendam invidiam. 6. primi pili centurioni, de eerste centurio van het legioen, een titel, welke in later tijd eerst voorkwam, appareret. conj. potent, praeteriti. ad honorem, gew.: honoris causa. curatio = administratio ministerii publice delata. fastigio = fastigium is een relatief begrip, het kan zoowel hoogte als diepte beteekenen; h. 1. - nederige betrekking of betrekking, zonder meer. 7. sed - maar (dit gaf niets, want), quam, kortweg voor: quam ea erat quaquam na alius cf. 1, 56, 7; 10,15, 10. ' ' 8. vidissent, h. 1. conj. iterativus. decretum — uitspraak. 9. verterant, intrans., cf. c. 3, 3. 10. super haec = praeterea. Incessit - absoluut, trad in. nomen dedit, cf. c. 24, 2. populari, cf. c. 24, 3. silentio - werkeloosheid, adiceret, ut, constructie naar analogie van accedit, ut gevormd, vert. de geheele uitdrukking door: behalve dat... bovendien. 11. proiectum — prijsgegeven. 12. cotidiana, dagelijks zich verzamelend, seditionum, h. 1. plur. gebr. om het afzonderlijk optreden der oproermakers aan te geven, cessisset, vert.: zich storen aan, supererant, cf. 1, 6, 3. animi, cf. c. 12, 10. 130 Lib. II, c. 27-28. Crescere inde malum in dies non clamoribus modo apertis, sed, quod multo perniciosius erat, secessione occultisque collo-, quis. Tandem invisi plebi consules magistratu abeuDt, Servilius neutris, Appius patribus mire gratus. XXVIII. Vervolg. A. Verginius inde et T. Vetusius consulatum ineunt. Tum vero plebs incerta, quales habitura consules esset, coetus nocturnos, pars Esquiliis, pars in Aventino, facere, ne in foro subitis trepidaret consiliis et omnia temere ac fortuito ageret. Eam rem consules rati, ut erat, perniciosam ad patres deferunt, sed senatum consulere ordine non licuit; adeo tumultuose excepta est clamoribus undique et indignatione patrum, si, quod imperio consulari exsequendum esset, invidiam eius consules ad senatum reicerent. Profecto, si essent in re publica magistratus, nullum futurum fuisse Romae nisi publicum consilium: nunc in mille curias contionesque, cum alia Esquiliis,. alia in Aventino riant concilia, dispersam et dissipatam esse rem publicam. Unum hercule virum — id enim plus esse quam consulem —, qualis Ap. Claudius fuerit, momento temporis discussurum illos coetus fuisse. Correpti consules, cum, quid 'ergo se facere vellent — nihil enim segnius molliusve, quam patribus placeat, acturos — percontarentur, decernunt, ut dilectum quam acerrimum habeant:' otio lascivire plebem. 13. occultisque, que h. 1. explicatief, daar secessione nader yerklaard wordt door occultis... conloquiis. XXVIII. 1. Esquiliis, Liv. gebr. hier de constructie bij de namen der steden gebr.: coetus = geheime bijeenkomsten, subitis... consiliis = indien er plotselinge besluiten móesten genomen worden. 2. ut erat, zooals zij (werkelijk was), deferunt = referunt. ordine, cf. c. 26, 5. Indignatione... si — verontwaardiging over de mogelijkheid... dat. 3. magistratus — energieke magistraten. 4. nunc t= nu echter, curias, dit woord past eigenlijk niet in dit verband, het is echter door Livius er bijgevoegd, om alle woorden voor wettige vergaderingen te gebruiken, virum, cf. magistratus (3). ld,- niet eum gebr., daar aan het algemeene begrip: virum esse wordt gedacht. 5. correpti, sc. verbis, placeat, na vellent gebr. cf. 1, 61, 4. decernunt, sc senatores. lascivire, h. 1. — losbandig zijn. Lib. II, c. 28—29. 131 Dimisso senatu consules in tribunal escendunt; citant nomi- 6 natim iuniores. Cum ad nomen nemo responderet, circumfusa • multitudo in contionis modum negare ultra decipi plebem posse; numquam unum militem habituros, ni praestaretur fides publica ; libertatem unicuique prius reddendam esse quam arma danda, ut pro patria civibusque, non pro dominis pu- 8 gnent. Consules, quid mandatum esset a senatu, videbant, sed eorum, qui intra parietes curiae ferociter loquerentur,' neminem adesse invidiae suae participem. Et apparebat atrox 9 cum plebe certamen. Prius itaque, quam ultima experirentur, senatum iterum consulere placuit. Tum vero ad sellas consulum propere convolavere minimus quisque natu patrum, abdicare consulatum iubentes et deponere imperium, ad quod tuendum animus deesset. XXIX. Het voorstel een dictator te benoemen. Utraque re satis experta tum demum consules: „Ne29 praedictum negetis, patres conscripti, adest ingens seditio. Postulamus, utii, qui maxime ignaviam increpant, adsint nobis habentibus dilectum. Acerrimi cuiusque arbitrio, quando ita placet, rem agemus." Eedeunt in tribunal, citari nominatim 2 unum ex iis, qui in conspectu erant, dedita opera iubent. Cum staret tacitus et circa eum aliquot hominum, ne forte violaretur, constitisset globus, lictorem ad eum consules mit- 6. tribunal een yerhooging op het comitium. waarop de sella curulis werd geplaatst ad nomen - brj het oproepen van hun naam. 7. numquam unum - nooit slechts ook één maar. fides, cf. c. 24 6 8. participem = qui particeps foret. et = en werkelijk. cf9'c uT"', S,°-COn8Uiibus- P~Pere convolavere, pWastisch. convolavere... quisque, f-C-8 "'"'r* t iUm°reS Patrum (c-64 8) i L1 d°nkt hier waarsch. aan de jongeren waren .hdt^l ' ,T * ™*«,slechts seniores in den sfnalt ^ie c 2, 10) CQnSU,atUm' d6 geWOne ultdr- b« Cicero i?: *bdicare se magistratu an™'kantUtZULr' f"* eenen tant d«'lichting door te zetten, aan den anderen kant den senaat tot andere maatregelen te dwingen, experta, h. 1 passief verkl"fn'wJ"..(SC- " ^ * ^ *M n<*etls' ^-rachter aan te vuile™" 2. nominatim, anders werden de mannen volgens de volgorde van het register der dienstplichtigen opgeroepen, dedita opera = de industria. ' ' 132 Lib. II, c. 29. 3 tunt. Quo repulso, tum vero indignum facinus esse clamitantes, qui patrum consulibus aderant, devoiant de tribunali, 4 ut lictori auxilio essent. Sed ab lictore, nihil aliud quamprendere prohibito, cum conversus in patres impetus esset, consulum intercursu rixa sedata est, in qua tarnen sine lapide, sine telo plus clamoris atque irarum quam iniuriae fuerat. 5 Senatus tumultuose vocatus tumultuosius consulitur quaestionem postulantibus iis, qui pulsati fuerant, decernente ferocissimo quoque non sententiis magis quam clamore et strepitu. 6 Tandem cum irae resedissent, exprobrantibus consulibus nihilo 7 plus sanitatis in curia quam in foro esse, ordine consuli coepit. Tres fuere sententiae: P. Verginius rem non vulgabat; de iis tantum, qui fidem secuti P. Servili consulis Volsco, Aurunco 8 Sabinoque mil-itassent bello, agendum censebat. T. Larcius non id tempus esse, ut merita tantummodo exsolverentur; totam plebem aere alieno dêmersam esse, nee sisti posse, ni omnibus cfonsulatur; quin, si alia aliorum sit condicio, accendi magis discordiam quam sedari. Ap. Claudius, et natura immitis et 9 efferatus hinc plebis odio, illinc patrum laudibus, non miseriis ait, sed licentia tantum concitum turbarum, et lascivire magis 10 plebem quam saevire. Id adeo malum ex provocatione natum: quippe minas esse consulum, non imperium, ubi ad eos, qui una peccaverint, provocare liceat. „Agedum" inquit „dicta- 11 torem, a quo provocatio non est, creemus! iam hic, quo nunc 12 omnia ardent, conticiscet furor. Pulset tum mihi lictorem, qui sciet ius de tergo vitaque sua penes unum illum esse, cuius maiestatem violarit." 3. qui patrum, cf. c. 22, 6. 4. nihil aliud quam - slechts. Irarum — uitingen van toorn door woorden, iniuriae — handtastelijkheden. 5. quaestionem — een /Buitengewoon onderzoek, daar zij de mishandeling der senatoren gelijkstellen met die van magistraten, decernente — er voor stemmen. 6. cum irae resedissent, cf. Verg. Aen. 6, 407: ... tumida ex ira tum corda residunt. sanitatis - bezonnenheid, consul! coepit (sc. senatus), cf. c 21, 6, daarentegen c. 33,1: agi... cöeptum. 7. vulgabat = vulgandam censebat. fidem secuti, cf. c. 21, 8. 8. merita... exsolverentur — de verdiensten beloonen. nee sisti posse — en dat het een onhoudbare toestand was. quin = immo. 10. id adeo — juist dit. minas, vert.: slechts... 11. agedum, gew. in het plurale agite of agitedum. iam — terstond. 12. pulset, ironisch = laten we dan eens zien, of nog. de tergo — geeseling, cf. c. 85. 1. / Lib. II, c. 30. 133 XXX. Gelukkig gevoerde oorlogen tegen de Volsci, Sabini en Aequi. Mlllf.l's llt. orof hrvv-vi/ln „4- „i- „.-J-,.-, — —, üb auiuA viueuatur Appi senten-30 tia, rursus Vergini Larcique exemplo haud salubres; utique Larci putabant esse eam, quae totam fidem tolleret. Medium maxime et moderatum utroque consilium Vergini habebatur; 2 sed factione respectuque rerum privatarum, quae semper offecere officientque publicis consiliis, Appius vicit, ac prope fuit, ut dictator ille idem crearetur; quae res utique alienasset plebem periculosissimo tempore, cum Volsci Aequique 3 et Sabini forte una omnes in armis essent. Sed curae fuit •« consulibus et senioribus patrum, ut imperio suo vehemens magistratus mansueto permitteretur ingenio : M.' Valerium dictatorem, Volesi filium, creant. Plebs etsi adversus «a «ra**,,™ 5 dictatorem videbat, tarnen, cum provocationem fratis lege haberet, nihil ex ea familia triste nee superbum timebat. Edictum deinde a dictatore propositum confirmavit animos Servili e fere consulis edicto conveniens; sed et homini et potestati mehus rati credi omisso certamine nomina dedere. Quantus 7 numquam ante exercitus, legiones decem effectae; ternaeinde datae consulibus, quattuor dictator usus. Nee iam poterat bellum differri. Aequi Latinum agrum 3 mvaserant. Oratores Latinorum ab senatu petebant, ut aut mitterent subsidium aut se ipsos tuendorum finium causa capere arma sinerent. ■ Tutius visum est defendi inermes Latinos 9 XXX. 1. ut erat. cf. c. 28, 2. rursus - aan den anderen kant. Vertfnl Larclaue sc senten lae vxdenantu, «dem = crediet. medium - het juiste midden hóuotnde zelf * factione' cf' c- 27' 3- resP«tu - daar de senatoren meestallen zelf schuldeischers waren, officient, cf. praef. 3. prope fuit, ut, cf. c. 28 14 !' 7 S repuW1Ca- Ae"ui' Da 1, 55, 1, hier voor >t eerst weer vermeld, vete».! v'l tT? T°rmen m66r matigde partij, suo - het hem toekomende vehemens - licht tot maatregelen van geweld verleidend. ' VuoZZtoT^Z** CaDdldaat V°°r- »dVerSUS - Cf- °- 18- 8" Valerii edL van°SeCr^;f' * = ^T""1 te denken: weli^aar waren de beloften, in het auautu? geg°T' D16t VerVUld' maar- mel,u«' te verbinden met credi. quantus... exercitus, sc. fuerat of conscriptus erat. inde = ex iis. 134 Lib. II, c. 30. quam pati retractare arma. Vetusius consul missus est. Is flnis populationibus fuit. Cessere Aequi campis, locoque magis 10 quam armis freti summis se iugis montium tutabantur. Alter consul in Volscos profectus, ne et ipse tereret tempus, vastandis maxime agris hostem ad conferenda ipropius castra 11 dimicandumque acie excivit. Medio inter castra campo ante suum quisque valium infestis signis constitere. Multitudine aliquantum Volsci superabant; itaque effusi et contemptim 12 pugnam iniere. Consul Romanus nee promovit aciem, nee clamorem reddi passus deflxis pilis stare suos iussit: ubi ad manum venisset hostis, tum coortos tota vi gladiis rem 13 gerere. Volsci cursu et clamore fessi cum se velut stupentibus metu intulissent Romanis, postquam impressionem sensere ex adverso factam et ante oculos micare gladios, haud secus quam si in insidias incidissent, turbati vertunt terga; 14 et ne ad fugam quidem satis virium fuit, quia cursu in proelium ierant. Romani contra, quia principio pugnae quieti steterant, vigentes corporibus facile adepti fessos et castra impetu ceperunt et castris exutum hostem Velitras persecuti 15 uno agmine victores cum victis ih urbem irrupere. Plusque ibi sanguinis promiscua omnium generum caede quam in ipsa dimicatione factum. Paucis data venia, qui inermes in deditionem venerunt. 9. is flnis fuit, vert.: daarmede werd een einde gemaakt aan. cessere campis, cedo met den abl. alleen, daarentegen 7, 24, 3: eedere ex. 10. et ipse = eveneens. 11. quisque, i. p. v. het plurale = beide legers (ieder voor zich), effusi - in verwarde gelederen. 12. nee ... passus = et non passus; non hoort alleen bij passus, et verbindt den zin met iussit aan den voorafgaanden. pilis, een anachronisme; het pilum, een werpspies met een langen schacht en oen bijna even lange dunne ijzeren punt, was eerst later het nationale wapen der Eom, toen ter tijd had men nog de hasta,.die meer diende om stooten toe te brengen, ad manum venisset, cf. Sall. Iug. 89, 2: existimnns Iugurtham in manus venturum (= manum conserturum). 13. velut, vert.: schijnbaar, sensere, bij impressionem te vert. door: bemerken, bjj micare door: zien. cursu = citato agmine. 14. adepti = consecuti, inhalen. Velitrae (tegenw. Velletri), gelegen aan den ZuidOostelüken rand van het Albaansch gebergte. 15. sanguinis — bloedvergieten. Lib. II, c. 31. 135 XXXI. Vervolg. Dum haec in Volscis geruntur, dictator Sabinos, ubi longe 31 plurimum belli fuerat, fundit fugatque, exuit castris. Equi- 2 tatu immisso mediam turbaverat hostium aciem, qua, dum se cornua latius pandunt, parum apte introrsum instructis ordinibus aciem flrmaverant; turbatos pedes invasit. Eodem impetu castra capta debellatumque est. Post pugnam ad Re- 3 gillum lacum non alia illis annis pugna clarior fuit. Dictator triumphans urbem invehitur. Super solitos honores locus in circo ipsi posterisque ad spectaculum datus, sella in eo loco * curulis posita. Volscis devictis Veliternus ager ademptus, Velitras coloni ab urbe missi et coionia deducta. Cum Aequis post aliquanto pugnatum est, invito quidem consule, quia loco iniquo subeundum erat ad hostes; sed milites extrahi 8 rem criminantes, fut dictator, priusquam ipsi redirent in urbem, magistratu abiret irritaque, sicut ante consulis, promissa eius • caderent, perpulere,. ut forte temere in adversos montes agmen erigeret. Id male commissum ignavia hostium in bonum ver- 6 tit, qui, priusquam ad coniectum teli veniretur, obstupefacti audacia Romanorum relictis castris, quae munitissimis tenuerant locis, in aversas valles desiluere; ubi satis praedae et Victoria incruenta fuit. Ita trifariam re bello .bene gesta de domesticarum rerum 7 eventu nee patribus nee plebi cura decesserat; tanta cum gratia tum arte praeparaverant faeneratores, quae non modo XXXI. 1. «uit, asyndeton, cf. 3, 67, 5: fusi fugatique, castris exuti. Z. se... latius pandunt - de vleugels hadden zich te ver uitgebreid, het front was te lang. parum apte - te weinig aaneengesloten, te dun. Introrsum - in de diepte flrmaverant - flrmani aciem instruxerant uiepte. 8. super = praeter. ad spectaculum = ad spectandum. ,i„4'i „Yel\tr°s' Cf- C- 80',W; doel was de VoIsc' van de Aequi te scheiden, ab urbe de kolonisten waren dus Rom. burgers, post aliquanto, cf. plus aliquanto, 5 22 8 « pru!Tamr-ZU 00pten' wanneer net geheole leger in Rome was, den dictator frigê«t cf 1 2^6 n ° ^ C- 301 6) t6 h0Ud6n- lrrita-- c-»êrentcf.cXl' 6. ld male commissum - het mislukken van dit waagstuk, cf. I 63 1 teil collectief aversas valles - de dalen achter de bergen, ubi, nl. in de dalen en de iegerpïaats 7. cura, met de praop. de i. p. v. den gen., cf. 33, 31, 11. decesserat, hic dat geconstr, evenals 9, 29, 2: priusquam ea cura decederet patribns.- tanta =want met zulke, gratia = invloed, quae - z« hadden nl. door hun invloed en lamsterenen zulke toebereidselen gemaakt, dat zfl... moesten. *unsigrepen 136 Lib. II, c. 31—32. 8 plebem, sed ipsum etiam dictatorem frustrarentur. Namque Valerius post Vetusi consulis reditum omnium actionum in senatu primam habuit pro victore populo rettulitque, quid de s nexis fleri placeret. Quae cum reiecta relatio esset „Non placeo" inquit „concordiae auctor. Optabitis, me diusfidius, propediem, ut mei similes Romana plebs patronos habeat. Quod ad me attinet, neque frustrabor ultra cives meos neque ipse 10 frustra dictator ero. Discordiae intestinae, bellum externum fecere, ut hoe magistratu egeret res publica; pax foris parta est, domi impeditur: privatus potius quam dictator seditioni interero." Ita curia egressus dictatura se abdicavit. Apparuit 11 causa plebi, suam vicem indignantem magistratu abisse. Itaque velut persoluta fide, quoniam per eum non stetisset, quin praestaretur, decedentem domum cum favore ac laudibus prosecuti sunt. XXXII. Secessio plebis. Tribuni plebis. 32 Timor inde patres incessit, ne, si dimissus exercitus foret, rursus coetus occulti coniurationesque fierent. Itaque, quamquam per dictatorem dilectus habitus esset, tarnen, quoniam in consulum verba iurassent, sacramento teneri militem rati per causam renovati ab Aequis belli educi ex urbe legiones iussere. Quo facto maturata est sèditio. Et primo agitatum 2 dicitur de consulum caede, ut solvérentur sacramento; doctos 8. rettullt — stelde de vraag aan de orde. quid... placeret — de voorzitternoodigt de senatoren met de woorden: „de ea re quid fleri placet" uit, hun gevoelen te zeggen. 9. relatio, h, 1. het in het voorstel van Valerius voorkomende gevoelen, reiecta, cf. c. 22, 5. non placeo — mijn voorstel, om op te treden als... heeft hfl u geen bijval, me dius ftdlus, eig. voluit: me dius Fidius {Zevg manos) iuvet. 10. hoe magistratu — het ambt, dat ik bekleed, pax - concordin, seditioni, vert.: het oproer, dat ongetwijfeld te verwachten is. 11. suam, slaande op: plebi. indignantem, sc. eum. per eum non stetisset quin — het aan hen niet had gelegen, dat niet. praestaretur, sc. fides. XXXII. 1. coetus, cf. c. 28, 1. In consulum verba Iurassent, in verba consulis iurare = den krijgseed in handen der consuls afleggen, iurassent... militem, cf. c. H 8: pars... delati sunt. per causam — onder voorwendsel. 2. solvérentur sacramento — de soldaten nemen aan, dat zij door den dood van den consul van hun eed ontslagen zullen zijn; intusschen schijnt men bü de Bom. te hebben aangenomen, dat eerst door de fonneele missio de krijgsdienst eindigde. Lib. II, c. 32. 137 deinde nullam scelere religionem exsolvi, Sicinio quodam auctore iniussu consulum in Sacrum montem secessisse trans Anienem amnem est, tria ob urbe milia passuum —. ea frequentior fama est, quam cuius Piso auctor est, in Aventinum secessionem factam esse. Ibi sine ullo duce vallo fossaque communitis castris quieti, rem nullam nisi necessariam ad victum sumendo, per aliquot dies neque lacessiti neque lacessentes sese tenuere. Pavor ingens in urbe", metuque mutuo suspensa erant omnia: timere relicta ab suis plebs violentiam patrum, timere patres residem in urbe plebem, incerti, manere eamanabiremallent.Quamdiuautemtranquillam' quae secesserit, multitudinem fore ? Quid futurum deinde, si' quod externum interim bellum existat? Nullam profecto nisi in concordia civium spem reliquam ducere: eam per aequa per iniqua reconciliandam civitati esse. Sic placuit igitur oratorem ad plebem mitti Menenium Agrippam, facundum virum et, quod inde oriundus erat, plebi earum. Is intromissus in castra prisco illo dicendi et horrido modo nihil aliud quam hoe narrasse fertur: tempore quo in homine non, ut nunc omnia in unum consentientia, sed singulis membris suum cuique consilium, suus sermo fuerit, indignatas reliquas partes sua cura, suo labore ac ministerio ventri omnia quaeri, ventrem in medio quietum nihil aliud quam datis völuptatibus religionem godsdienstige verplichting, exsolvi - vervullen; de gew. constr is • ^~an1:aUem 6XSOlV6re Men)- ln S™ —Wberg'lig. aande via 3. frequentior - meer algemeen aangenomen, quam, sc. ea fama pi«„ t n»i„,„. r^eTde ^^jr^rsr-volgens sallu8tius HhuS^ttit^uiï&rr^h-1 to verta,en door het jï* 6. autem — aan den anderen kant. ieLenp^ ^ " ^ ^ ^ ^ ^ V00rt- *~ «qua per Iniqua - om p m li""?™*' Kbed°8la Tan 6611 s*™atsbeslait. oratorem = legatum• volgens Dion 6, 69 stond Menemus aan het hoofd van een gesantachap van 10 senatoren nde ex' ea, horrido - onopgesmukt, nihil aliud quam, cf. c 29 4 senatoren. Inde _ ex 9. consentientia, sc. fuerint, te nemen uit het volgende: fuerit. indignatas,sc.esse. 138 Lib. II, c. 32—33. 10 frui; conspirasse inde, ne manus ad os cibum ferrent, nee os acciperet datum nee dentes confleerent. Hac ira dum ventrem fame domare vellent, ipsa una membra totumque corpus ad 11 extremam tabem venisse. Inde apparuisse ventris quoque haud.segne ministerium esse, nee magis ali quam alere eum, reddentem in omnes corporis partes hunc, quo vivimus vige- 12 musque, divisum pariter in venas, maturum confecto cibo sanguinem; Comparando hinc, quam intestina corporis seditio similis esset irae plebis in patres, flexisse mentës hominum. XXXIII. Coriolanus. 33 Agi deinde de concordia coeptum concessumque in condiciones, ut plebi sui magistratus essent sacrosancti, quibus auxilii latio adversus consules esset, neve cui patrum capere 2 eum magistratum liceret. Ita tribuni plebei creati duo, C. Licinius et L. Albinus. Hi tres collegas sibi creaverunt. In 3 his Sicinium fuisse constat, seditionis auctorem; de duobus, qui fuerint, minus convenit. Sunt, qui duos tantum in Sacro monte creatos tribunos esse dicant ibique sacratam legem latam. Per secessionem plebis Sp. Cassius et Postumus Comi- 4 nius consulatum inierant. His consulibus cum Latinis populis 10. conspirasse, sc. reliquas partes. confleerent (sc. datum cibum) — verteren, nee, bij Liv. dikw. i. p. v.: neve, cf. 1, 2, 4. tabem — verzwakking. 11. ministerium — verrichting, maturum — behoorlijk toebereid. 12. comparando — absoluut gebr.: een vergelijking maken. XXXIII. 1. concessum In condlclones — men werd het eens over de voorwaarden sui, eigen, sacrosancti — onschendbaar, cf. 3, BB, 7: ut qui tribunis plebis... nocuisset eius caput Iovi sacrum esset. auxilii latio = ius auxilii, oorspronkelijk een negatief recht, waarvan alleen op verzoek (appellatio) kon worden gebruik gemaakt; langzamerhand hebben de tribuni echter hun bevoegdheden uitgebreid, plebei, oude genitivus, meestal komt de vorm tribunus plebis voor. 2. sibi creaverunt — coöpteeren. de duobus — vert,: aangaande de twee anderen, de duobus qui fuerint, de constr. met de en daarop volgenden indir. vraagzin is vrij zelden, cf. Caesar B. Gt. 5, 18, 3; de Orat. 1, 102. 3. sunt qui, o. a, volgens Piso en Cic. (de Bep. 2, 59) zouden er in den "beginne niet meer dan 2 zijn geweest, sacratam legem — een wet, op wier overtreding een vloek is gesteld, cf. sacrare c. 8, 2. per — gedurende. Lib. II, c. 33. 139 ïctum foedus. Ad id feriendum consul alter Romae mansit; alter ad Volscum bellum missus Antiates Volscos fundit fugatque, compulsos in oppidum Longulam persecutus moeni- ° bus potitur. Inde protinus Poluscam, item Volscorum, cepit • tum magna vi adortus est Coriolos. Erat tum in castris inter primores iuvenum Cn. Marcius, adulescens et consilio et manu promptus, cui cognomen postea Coriolano fuit. Cum subito exercitum Romanum Coriolos obsidentem atque in oppidanos 6 quos mtus clausos habebat, intentum sine ullo metu extrinsecus imminentis belli Volscae legiones profectae ab Antio invasissent eodemque tempore ex oppido erupissent hostes forte in statione Marcius fuit. Is cum delecta militum manu' 7 non modo impetum erumpentium rettudit, sed per patentem portam ferox inrupit caedeque in proximo urbis facta ignem temere arreptum imminentibus muro aedificiis iniecit. Clamor 8 mde oppidanorum mixtus muliebri puerilique ploratu ad terrorem, ut solet, primum orto et Romanis auxit animum et turbavit Volscos, utpote capta urbe, cui ad ferendam opem venerant. Ita fusi Volsci Antiates, Corioli oppidum captum. Tantumque sua laude obstitit famae consulis Marcius ut nisi 9 foedus cum Latinis in columna aenea insculptum monumento esset, ab Sp. Cassio uno, quia collega afuerat, ictum, Postu- LZTïï £ szzr&zrder Volscil ~ enlgen^^ Livius zegt zelf da*, estnobilitatusVE naar aan een 'door hem genomen^ een ondergeschikt aanvoerder wis 6 g ZDn' voo™amelijk • daar Marcius 6. In... intentum, cf. 22, 15, 1: in suos intonf-na , . altijd gebr. Livius bij stedennamen de p'raepo ite*^ ómle Sn^"'^ biina te duiden, in statione, cf c 10 8 propositie aD, om de richting vanwaar aan wo7órdCeanedteqnv'erb]ndeen tHnTen•? BnnL het' de ™rd^ *»■ ve, ne aan ae„ea?nscXt«»:0cf' Ste f Balb' ffi 'T™^ SChadw ste»«- '-.columna Cassio Post/mo ConLtacoss.^ Ictum Bp. post rostra incisum et nerwrint,™ f,ztJL ^ ?!f ,ln columna ahenea meminimus esset" riiet tot den tM van LivZ ïïïfZL ,bencht bl»kt. *™ „monumento sc bellum ab altero consule gestum^ do°rSe™rd *™ worden, monumento e..et, Titi Lmi lib. ii. 140 Lib. II, c. 33-34 mum Cominium bellum gessise cum Volscis memoria cessisset. 10 Eodem anno Agrippa Menenius moritur, vir omni vita pariter patribus ac plebi carus, post secessionem carior plebi factus. Huic interpreti arbitroque concordiae civium, legato 11 patrum ad plebem, reductori plebis Romanae in urbem sumptus funeri defuit: extulit eum plebs sextantibus collatis in capita. XXXIV. Korenschaarschte. 34 Consules deinde T. Geganius P. Minucius facti. Eo anno, cum et foris quieta omnia a bello essent et domi sanata discordia, aliud multo gravius malum civitatem invasit, caritas 2 primum annonae ex incultis per secessionem plebis agris, fa- 3 mes deinde, qualis clausis solet; ventumque ad interitum ser- Ivitiorum utique et plebis esset, ni consules providissent dimissis passim ad frumentum coemendum non in Etruriam modo dextris ab Ostia litoribus laevoque per Volscos mari usque ad Cumas, sed quaesituih in Siciliam quoque: adeo fmitimorum odia longinquis coegerant indigere auxiliis. Frumentum 4 Cumis cum coemptum esset, naves pro bonis Tarquiniorum ab Aristodemo tyranno, qui heres erat, retentae sunt. In Volscis Pomptinoque ne emi quidem potuit; periculum quoque ab impetu hominum ipsis frumentatoribus fuit. Ex Tuscis 5 frumentum Tiberi venit; eo sustentata est plebs. Incommodo memoria, memoria is abl. 10. omni vita, bij Liv. steeds zonder de praepositie in gebr. carus ... carior, cf. c. 29,5. 11. interpreti — bemiddelaar, arbitro, een arbiter is eigenlijk een rechter, die uitspraak doet volgens de billijkheid (aequitas) en niet volgens het strenge recht (ius strictum). sumptus funeri, cf. c. 16, 7. sextantibus, een sextans = r. = zonder onderbreking, expertos - deugdelijk bevonden. \zTm^tez^zkapitaa1, cf-Ennius b«cic-off-s- 62= ***** «— 9. supererant, cf. 27, 12. abutebanturque, vert.: maar men verbruikte ze slechts aejrras-" mentes " misnoegde... stemming, moti... numinis, cf. 1, 55, 3.' 154 Lib. II, c. 42—43. vates canebant publice privatimque nunc extis nunc per aves consulti, quam haud rite sacra fleri. Qui terrores tarnen eo 11 evasere, ut Oppia virgo Vestalis damnata incesti poenas dederit. XLIII. Oorlog met de Aequi, Etrusci en Volsci. 43 Q. Fabius inde et C. Iulius consules facti. Eo anno non segnior discordia domi et bellum foris atrocius fuit. Ab Aequis arma sumpta. Veientes agrum quoque Romanum populantes 2 inierunt. Quorum bellorum crescente cura Caeso Fabius et Sp. Furius consules fiunt. Ortonam, Latinam urbem, Aequi oppugnabant; Veientes pleni iam populationum Romam ipsam 3 se oppugnaturos minabantur. Qui terrores cum compescere deberent, apxere insuper animos plebis; redibatque non sua sponte plebi mos detractandi militiam, sed Sp. Licinius tribunus plebis venisse tempus ratus per ultimam necessitatem legis agrariae patribus iniungendae, susceperat rem militarem 4 impediendam. Ceterum tota invidia tribuniciae potestatis versa in auctorem est; nee in eum consules acrius quam ipsius collegae coorti sunt, auxilioque eorum dilectum consules habent. 5 Ad duo simul bella exercitus scribitur: ducendus Fabio in Veientes, in Aequos Furio datur. Et in Aequis quidem nihil publice... consulti, behoort bij: numinis. canebant - gaven aanwijzingen, publice, cf. 1, 56, 6: ad publica prodigia; het voorspellen uit de exta geschiedde door de haruspices. extis... per aves, afwisseling van uitdr., cf. 6, 3, 10: vi... per condiciones, cf. o. a. 7, 80, 17: beneficio... per maleflcium. 11. tarnen, door de vele prodigia had men kunnen gelooven, dat een algemeens schuld de oorzaak van den toorn der goden; het bleek echter, dat slechts één persoon hiervan de aanleiding was. eo evasere = liepen (slechts) hierop uit, hadden slechts dit gevolg, poenas, cf. 8, 16, 8: viva sub terram defossa. XLIII. 1. segnior... atrocius, nl. dan vroeger, quoque = bovendien. 2. Ortonam, de ligging hiervan is niet meer met juistheid te bepalen; men vermoedt, dat het bij de Noordelijke helling van het Volscisch gehergte lag, pleni - verzadigd van. populationum, h. 1. gebr. i. p. V.: praedae. iniungendae, tegen hun wil als een last opleggen. 4. invidia tribuniciae potestatis - de haat tegen...; het tribunaat verwekte door de wijze, waarop men hiervan gebruik maakte, haat. auxilioque, de overige tribunen staan aan de consuls toe, tegen hen, die onwillig zijn, geweld te gebruiken en beloofden hun hulp, indien Licinius den consul wegens schending der sacrosancanta potestas zou willen aanklagen. Lib. II, c. 43—44. 155 dignum memoria gestum est; Fabio aliquanto plus negotii 6 cum civibus quam cum hostibus fuit. Unus ille vir, ipse consul, rem publicam sustinuit, quam exercitus odio consulis, quantum in se fuit, prodebat. Nam cum consul praeter eeteras 7 imperatorias artes, quas parando gerendoque bello edidit plurimas, ita instruxisset aciem, ut solo equitatu emisso exercitum hostium funderet, insequi fusos pedes noluit. Nee illos, étsi 8 non adhortatio invisi ducis, suum saltem flagitium et publicum in praesentia dedecus, postmodo periculum, si animus hosti redisset, cogere potuit gradum accelerare aut, si aliud nihil, stare instructos. Iniussu signa referunt maestique — crederes 9 victos — exsecrantes nunc imperatorem nunc navatam ab equite operam, redeunt in castra. Nee huic tam pestilenti 10 exemplo remedia ulla ab imperatore quaesita sunt: adeo excellentibus ingeniis citius defuerit ars, qua civem regant, quam qua hostem superent. Consul Romam rediit non tam belli gloria 11 aucta quam inritato exacerbatoque in se militum odio. Obtinuere tarnen patres, ut in Fabia gente consulatus maneret: M. Fabium consulem creant, Fabio collega Cn. Manlius datur. Et hic annus-tribunum auctorem legis agrariae habuit:44 Tib. Pontificius fuit. Is eandem viam, velut processisset Sp. Licinio, ingressus dilectum paulisper impediit. Perturbatisiterum 2 ^r;^aOCtr?m,!,Cf' C- & Proce"'"et> h- '• onpersoonlijk gebr. = gelukken, cf. Cic ad Fam. 8, 12, 3: quibus cum parum procederet. XLIV. Vervolg. „„, „. „„„nu. gour. 9. crederes, cf. c. 35. 5. 10. quaesita, n.1. met succes, adeo — iet bescheidenheid uitgesproken bewer 11. collega datur — door vrije keuze. Titi Livn lib. n. 11 156 Lib. II, c. 44. patribus Ap. Claudius victam tribuniciam potestatem dicere priore anno, in praesentia re, exemplo in perpetuum, quando 8 inventum sit suis ipsam viribus dissolvi. Neque enim umquam defuturum, qui et ex collega victoriam sibi et gratiam melioris partis bono publico velit quaesitam; et plures, si pluribus opus sit, tribunos ad auxilium consulum paratos fore, et 4 unum vel adversus omnes satis esse. Darent modo et consules et primores patrum operam, ut, si minus omnes, aliquos tarnen ex tribunis rei publicae ac senatui conciliarent. Prae- 8 ceptis Appi moniti patres et universi comiter ac benigne tribunos appellare, et consulares, ut cuique eorum privatim aliquid iuris adversus singulos erat, partim gratia partim auctoritate obtinuere, ut tribuniciae potestatis vires salubres 6 vellent rei publicae esse; quattuorque tribunorum adversus unum moratorem publici commodi au'xilio dilectum consules habent. 7 Inde ad Veiens bellum profecti, quo undique ex Etruria auxilia convenerant, non tam Veientium gratia concitata, quam quod in spem ventum erat discordia intestina dissolvi rem Ro- 8 manam posse. Principesque in omnium Etruriae'populorum conciliis fremebant aeternas opes esse Romanas, nisi inter semet ipsi seditionibus saeviant. Id unum venenum, eam labem civitatibus 9 opulentis repertam, ut magna imperia mortalia essent. Diu sustentatum id malum partim patrum consiliis partim patientia plebis, iam ad extrema venisse. Duas civitates ex unafactas, 2. in praesentia = voor de toenmalige omstandigheden. 3. defuturum, sc. trihunum. melioris partis - der aristocraten, bono publico, cf. c. 1, 3. 4. darent operam, indien een zin met ut of ne van operam dare af h., is hij Liv. altijd de uitdr.: dare operam; daarentegen operam dare alicui. sl minus = si non. 5. privatim aliquid Juris, een recht, steunende op betrekkingen tusschen privaatpersonen, salubres, nl. van het standpunt der aristocraten uit. 6. morator — tegenwerker. 7. quo = Veios, te verklaren uit: Veiens beUum. 8. conclllls - bondsvergaderingen, seditionibus saeviant, cf. Verg. Aen. 1, 148: Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est Seditio, saevitque animis ignobile vulgus, venenum, cf. 8, 67, 6: discordia ordinum est venenum urbis huius. labem, ondergang. 9. sustentatum - stuiten, iam — nu. Lib. II, c. 44—45. 157 suos cuique parti magistratus, suas leges esse. Primum in 10 dilectibus saevire solitos, eosdem in bello tarnen paruisse ducibus; qualicumque urbis statu, manente disciplina militari, sisti potuisse. Iam non parendi magistratibus morem in castra quoque Romanum militem sequi. Proximo bello in ipsa acie, in ipso 11 certamine consensu exercitus traditam ultro victoriam victis Aequis, signa deserta, imperatorem in acie relictum, iniussu in castra reditum. Profecto, si instetur, suo milite vinei Romam 12 posse. Nihil aliud opus esse quam indici ostendique bellum; cetera sua sponte fata et deos gesturos. Hae spes Etruscos armaverant multis in vicem casibus victos victoresque. XLV. Uitdagende houding der Etrusci. Consules quoque Romani nihil praeterea aliud quam suas 45 vires, sua arma horrebant. Memoria pessimi proximo bello exempli terrebat, ne rem committerent eo, ubi duae simul acies timendae essent. Itaque castris se tenebant tam ancipiti peri- 2 culo aversi: diem tempusque forsitan ipsum leniturum iras sanitatemque animis adlaturum. Veiens hostis Etruscique eo 3 magis praepropere agere; lacessere ad pugnam primo obequitando castris provocandoque, postremo, ut nihil movebant, qua consules ipsos, qua exercitum increpando: simulationem inte- calque, men verwacht: utrique. 10. saevire, h.1. = zich hevig verzetten, qualicumque... statu = omni . statu qualiscumque esset. sisti, cf. c. 29, 8. omni... statu, . *?'" - fre&elde veldslag, certamine - de hitte van den strijd. Aequi», dit is '*„,™ " f' 5LFaM° ln Veient6S' -arschijnli* heeft U«£ zich hi 211,, ;r\ r0\gtZiSi S* ""tetur - als men in het nauw aTmffispaïs'flrmat ** ^ ^ H M™S ™* * «- * *= q ™ TV" armaverant-men ^rgelijke voordeze personificatie cf. c.35,1: iraarmavit», ia, is. timor... armaret in vicem, attrib. bij: casibus. d^rZ'L uT'i^ h' L pleonastlsch- te"«».t = deterrebat. committerent eo - het daarop aan laten komen, duae, sc. civium et hostium dl!"-^o^lPet,!IO• f ^ d6 reden van: aversi (sc. a proelio committendo). wrake" £: wnT . TfT ""P"» = "ndigheden. iras, indien van meerderen sprane is, wordt meestal het plur. gebr. J'J 'Ce"ere ad Pu«». gewoonlijk proelio lacessere, soms ook lacessere pugnam, Cf. 83, 7, 6. qua... qua, cf. c 35, 4. ' 158 Lib. II, c. 45. 4 stinae discordiae remedium timoris inventum, et consules magis non confidere quam npn credere suis militibus; novum seditionis genus, süentium otiumque inter armatos. Ad haec in 'novitatem generis originisque qua falsa, qua vera iacere. .Haec 5 cum sub ipso vallo portisque streperent, haud aegre consules pati. At imperitae multitudini nunc indignatio nunc pudor pectora versare et ab intestinis avertere malis: nolle inultos hostes, nolle successum non patribus, non consulibus; externa et domestica odia certare in animis. Tandem superant externa: 6 adeo superbe insolenterque hostis eludebat. Frequentes in pcaetorium conveniunt, poscunt pugnam, postulant, ut signum 7 detur. Consules velut deliberabundi capita conferunt, diu colloquuntur. Pugnare cupiebant, sed retro revocanda et abdenda cupiditas erat, ut adversando remorandoque incitato _ semel militi adderent impetum. Redditur responsum immaturam rem agi, nondum tempus pugnae esse; castris se tenerent. Edicunt inde, ut abstineant pugna; si quis iniussu pugna- 9 verit, ut in hostem animadversuros. Ita dimissis, quo minus consules veile credunt, crescit ardor pugnandi. Accendunt insuper hostes ferocius multo, ut statuisse non pugnare con- 10 sules cognitum est: quippe impune se insultaturos, non credi militi arma, rem ad ultimum seditionis erupturam, finemque 4. remedium timoris, een middel tegen het verwijt van vrees, non confidere, sc. animo (militum). militibus = voluntati militum. 6. nolle... non... non, cf. 3, 11, 6: ut nemo, non lingua, non manu, promptior habëretur. streperent = luid schreeuwen, pectora versare, cf. 1, 58, 3. nolle... nolle — zij wilden niet... maar zij wilden ook niet. successum, sc. esse, ongewoon gebr. i.p. v. den actieven' vorm van succedit. externa en domestica, staan hier i. p. v. den gen. obi. adeo, cf. c. 43, 10. 6. eludebat, hoonen. praetorium, hier de open plaats voor de veldheerstent, poscunt, nl. door afgezanten. 7. capita conferunt — de hoofden tezamen steken, retro revocanda, cf. retro redire (8, 11, 4). Impetum, duidelijker zou zijn: etiam plus impetus. 8. redditur responsum, sc. iis, qui frequentes in praetorium convenerant. edicunt, nl. aan het geheele leger, ut in hostem = in eum ut in hostem. animadversuros, sc. se esse. 9. quo minus, het correspondeerende: eo magis ontbreekt in het volgende; het comparatieve begrip is in crescit = eo maior fit, gelegen, accendunt, sc. ardorem. ferocius, kortweg voor: ferocius se gerendo. 10. quippe... se insultaturos, constr. evenals 1, 19, 2. ad ultimum seditionis ad extremam seditionem. Lib. II, c. 45. 159 venisse Romano imperio. His freti occursant portis, ingerunt probra, aegre abstinent, quin castra oppugnent. Enimvero non 11 ultra contumeliam pati Romanus posse; totis castris undique ad consules curritur. Non iam sensim, ut ante, per centurionum principes postulant, sed passim omnes clamoribus agunt. Matura res erat; tergiversantur tarnen. Fabius deinde, ad ere- 12 scentem tumultum iam metu seditionis collega concedente, cum silentium classico fecisset: „Ego istos, Cn. Manli, posse vincere scio;.veile ne scirem, ipsi fecerunt. Itaque certum atque decretum est non dare signum, nisi victores se redituros ex 13 hac pugna iura-nt. Consulem Romanum miles semel in acie fefellit, deos numquam fallet." Centurio erat M. Flavoleius inter primores pugnae flagitator. „Victor" inquit, „M. Fabi, 11 revertar*ex acie." Si fallat, Iovem patrem Gradivumque Martem' aliosque iratos invocat' deos. Idem deinceps omnis exercitus in se quisque iurat. Iuratis datur signum; arma capiunt; eunt in pugnam irarum speique pleni. Nunc iubent Etruscos probra 15 iacere, nunc armati sibi quisque lingua promptum hostem offerri. Omnium illo die, qua plebis, qua patrum, eximia virtus 13 fuit: Fabium nomen maxime enituit. Multis civilibus certaminibus infensos plebis animos illa pugna sibi reconciliare statuunt. 11. enimvero - toen natuurlijk, sensim - op rustige en ordelijke wijze, clamorlbu.. se cons°ulesPer emtm""""a »rlae,"»>- «* waren de z.g. primi pili. tenrlversantor, 12. ad, cf. c. 8, 8. concedente, de conatu. veile = istos veUe vincere. ne, schijnbaar vervangt ne hier ut non (= zoo dat niet), hier treedt echter meer het doel, dan het gevolg op den voorgrond; vert: zij hebben het met opzet zoover gebracht dat 13. certam atque decretum, cf. Cic. p. Sex. Eoscio 11: certum est delib'eratumque nlsl... lurant - de gedachte is: non dabo, nisi iurabunt; Liv. heeft iurant gebr zoowel om aan te duiden, dat de voorwaarde onomstootelijk vaststaat, als ook wordt cf°°i, 10 aPraeSenS ^ betr6kking °P D6t tegenw- naar voren gebracht, centurio erat, 14. si fallat, sc. deos. Qradivum, cf. 1, 20, 4. Iratos... deos, vert.: den toorn der goden. In se, cf. c. 24, 7: ut sacramento dicerent; bij het afleggen van den krijgseed zei een man van het legioen het eedsformulier op; de overigen traden een voor een (deinceps) naar voren en zeiden: „idem in me". armati - ,dum armati sint, evenals quisque is dit bij het subj. van iubent getrokken, hoewel men het bij offerri in het dativus verwacht 160 Lib. II, c. 46. XLVI. Het gevecht. 46 Instruitur acies, nee Veiens hostis Etruscaeque legiones detrectant. Prope certa spes erat non magis secum pugnaturos, quam pugnarint cum Aequis; maius quoque aliquod in tam irritatis animis et occasione ancipiti haud desperan- 2 dum esse facinus. Res aliter longe evenit. Nam non alio ante bello infestior Romanus — adeo hinc contumeliis hostes, hinc 8 consules mora exacerbaverant — proelium iniit. Vix explicandi ordines spatium Etruscis fuit, cum pilis inter primam trepidatonem abiectis temere magis quam emissis pugna iam 4 in manus, iam ad gladios, ubi Mars est atrocissimus, venerat. Inter primores genus Fabium insigne spectaculo exemploque civibus erat. Ex his Q. Fabium — tertio hic anno ante consul fuerat — principem in confertos Veientes euntem ferox viribus et armorum arte Tuscus, incautum inter multas versantem hostium manus, gladio per pectus transfigit; telo extracto praeceps Fabius in vulnus abiit. Sensit utraque acies unius 5 viri casum, cedebatque inde Romanus, cum M. Fabius consul transiluit iacentis corpus obiectaque parma „Hoe iurastis" inquit, „milites, fugientes vos in castra redituros? Adeo igna- 6 vissimos hostes magis timetis quam Iovem Martemque, per quos iurastis? At ego iniuratus aut victor revertar aut prope XLVI. 1. Etruscaeque, que = en over het algemeen, spes erat, sc. Etruscis. de» tractant, sc. pugnam. cum Aequis, cf. c. 44, 11. malus facinus, dan zich nl. aan den strijd slechts te onttrekken, occasione ancipiti, of nl. naar den vijand over te loopen, of hun eigen consuls te vermoorden. 2. aliter longe, cf. ferocius multo (c. 45, 9). hinc... hinc, cf. 1, 13, 2. 3. trepldationem, h. 1. = de snelle aanloop, vix ... fuit, cum ... venerat, men zou verwachten: vix... erat, cum... venit, cf. c. 14, 6: se intulerant; vert.: nauwelijks hadden zij... zoo snel kwam het... In manus... venerat c comminus pugnahatur. 4. Insigne, behoort hij: inter primores. spectaculo exemploque, te verhinden met: erat. principem, vert.: aan de spits, armorum arte, ongewoon voor: arte militaribelli. incautum, h. 1. = het adverbium, tertio anno... ante, cf. c. 43, 1. euntem... versantem, asyndeton der participia om het snelle intreden der tweede handeling aan te duiden, praeceps... in vulnus cadlt, cf. Verg. Aen. 10,488:corruit in volnus...;Lucret 4, 1049: namque omnes plerumque cadunt in vulnus. 5. parma, het kleine ruiterschild; het voetvolk had het grootere scutum (de consul was van het paard gesprongen). 6. iniuratus, vert.: hoewel ik niet... Lib. II, c. 46—47. 161 te hic, Q. Fabi, dimicans cadam". Consuli tum Caeso Fabius prioris anni consul: „Verbisne istis, frater, ut pugnent, te impetraturum credis? Di impetrabunt, per quos iuravere. Et 7 nos, ut decet proceres, ut Fabio nomine est dignum, pugnando potius quam adhortando accendamus militum animos." Sic in primum infestis hastis provolant duo Fabii, totamque moverunt secum aciem. XLVII. Vervolg. Proelio ex parte una restituto nihilo segnius in cornu47 altero Cn. Manlius consul pugnam ciebat; ubi prope similis fortuna est versata. Nam ut altero in cornu Q. Fabium, sic 2 in hoe ipsum consulem Manlium iam velut fusos agentem hostis et impigre milites secuti sunt et, ut ille gravi vulnere ictus ex acie cessit, interfectum rati gradum rettulere; cessissentque loco, ni consul alter cum aliquot turmis equitum in eam par- 3 tem citato equo advectus, vivere clamitans collegam, se victorem fuso altero cornu adesse, rem inclinatam sustinuisset. 4 Manlius quoque ad restituendam aciem se ipse coram offert. Duorum consulum cognita ora accendunt militum animos. Simul et vanior iam erat hostium acies, dum abundante multitudine freti subtracta subsidia mittunt ad castra oppugnanda. In quae haud magno certamine impetu facto, dum 5 praedae magis quam pugnae memores tererent tempus, triarii Romani, qui primam irruptionem sustinere non potuerant, missis ad consules nuntiis, quo loco res essent, conglobati 7. Impetrabunt, h. 1: _ bewerken, anders het voorafgaande impetraturum! sic, cf. c. 10, 11: ita. In primum, cf. c. 20, 10. moverunt secum, met zich mede trekken. XLVII. 1. debat, cf. 1, 12, 2. 2. velut fusos = zoo goed als verslagen. 8. loco, rij, de positie, die zij bij het begin van den strijd hadden ingenomen, en waarheen zij, nadat zij een eind vervolgd hadden, waren teruggetrokken (gradum rettulerunt). rem Inclinatam, de wankelende slaglinie. 4. coram, voor het aangezicht (der strijdenden), vanior - dunner, subsidia - reserve, dum, cf. praef. 2. 5. dum... tererent, cf. 1, 40, 7: dum averteret. triarii, de soldaten van de derde slaglinie, de besten en meest beproefden van het legioen, die achter de principes en hastatl stonden opgesteld en het laatst in den strijd kwamen (cf. de uitdr.: res ad triarios rediit). quo loco res essent, vert: hoe het er mede stond. 162 Lib. II, c. 47. ad praetorium redeunt et sua sponte ipsi proelium renovant. Et Manlius consul revectus in castra ad omnes portas milite opposito hostibus viam clauserat. Ea desperatio Tuscis rabiem magis quam audaciam accendit. Nam cum incursantes, quacumque exitum ostenderet spes, vano aliquotiens impetu issent, globus iuvenum unus in ipsum consulem insignem armis invadit. Prima excepta a circumstantibus tela; sustineri deinde vis nequit. Consul mortifero vulnere ictus cadit, fusique circa omnes. Tuscis crescit audacia, Romanos terror per tota castra trepidos agit; et ad extrema ventum foret, ni legati rapto consulis corpore patefecissent una porta hostibus viam. Ea erumpunt; consternatoque agmine abeuntes in victorem alterum incidunt consulem. Ibi iterum caesi fusique passim. Victoria egregia parta, tristis tarnen duobus tam claris funeribus. Itaque consul decernente senatu triumphum, si exercitus sine imperatore triumphare possit, pro eximia eo bello opera facile passurum respondit; se, familia funesta Q. Fabi fratris morte, re publica ex parte orba, consule altero amisso, publico privatoque deformem luctu lauream non accepturum. Omni acto triumpho depositus trumphus clarior fuit: adeo spreta in tempore gloria interdum cumulatior rediit. Funera deinde duo deinceps collegae fratrisque ducit, idem in utroque laudator, cum concedendo illis suas laudes ipse maximam partem earum ferret. Neque immemor eius, quod initio con- ipsl, zij zelf (zonder de hulp yan anderen af te wachten). 6. ea desperatio — die vertwijfelde toestand. Tuscis. vert.: in de Tusci. rabiem magis quam audaciam, vert.: een gemoedstoestand, die meer... dan... was. Incursantes, te verbinden met: issent; incursantes vervangt hier een adv. ostenderet. coni. iter. In... in vadit, bij Liv. bijna altijd met den enkelen ace; met in nog 29, 42, 6; 28, 29, 3, zoo ook bij Cicero. 8. rapto, nl. uit het gewoel, una porta, cf. c. 11, 5. 9. claris, i. p. v.: clarorum hominum. 10. eo bello, attrib. bij opera = quam eo bello navasset. familia funesta = cum familia funesta esset. ex parte = half. lauream — de triumphator droeg op het hoofd een lauwerkrans, welke hij later in den schoot van Juppiter Capitolinus neerlegde. 11. depositus — van de hand gewezen. In tempore = suo tempore. rediit, het perf. geeft hier een ervaring te kennen, welke reeds vaak is ondervonden en zich ook kan herhalen, deinceps — attrib. bij funera. laudator, hij, die de laudatio funebris op het Forum houdt, gewoonlijk een der verwanten of vrienden, hier de collega, cum — waarbij. 12. eius, h, 1. neutrum, het besluit. Lib. II, c. 47—48. 163 sulatus imbiberat, reconciliandi animos plebis, saucios milites curandos dividit patribus. Fabiis plurimi dati, nee alibi maiore cura habiti. Inde populares iam esse Fabii, nee hoe ulla re nisi salubri rei publicae arte. XLVIII. Ondergang der Fabii. Igitur non patrum magis quam plebis studiis Caeso Fabius 48 cum T. Virginio consul factus neque belli neque dilectus neque ullam aliam priorem curam agere, quam ut iam aliqua ex parte inchoata concordiae spe primo quoque tempore cum patribus coalescerent animi plebis. Itaque principio anni een- 2 suit, priusquam quisquam agrariae legis auctor tribunus exsisteret, occuparent patres ipsi suum munus facere, captivum agrum plebi quam maxime aequaliter darent: verum esse habere eos, quorum sanguine ac sudore partus sit. Aspernati 3 patres sunt, questi quoque quidam nimia gloria luxuriare et evanescere vividum quondam illud Caesonis ingenium. Nullae deinde urbanae factiones fuere. Vexabantur incursionibus 1 Aequorum Latini. Eo cum exercitu Caeso missus in ipsorum Aequorum agrum depopulandum transit. Aequi se in oppida receperunt murisque se tenebant. Eo nulla pugna memorabilis fuit. At a Veiente hoste clades accepta temeritate alterius 5 consulis, actumque de'exercitu foret, ni Caeso Fabius in tempore subsidio venisset. Ex eo tempore neque pax neque bellum imbiberat = nemen, reconciliandi, appositie bij: eius. XLV™;.1- uUam aliam fllius alterius rei. cum patribus... animi, cf. c. 13, 8- supra Coclites. 2. quisquam, h. 1. gebr., daar een negatieve gedachte hieraan ten grondslag ligt = confaS! vrrder- aUCt°r' Cf- °' L = het Gr. de enkele conj. afh. van censeo komt zelden voor. suum - van hen uitgaande, verum = aequum. hLJlTT "\T PPen/ VlVldum ~ energiek- factto»« - Partijstrijden, vexabantur, bn de vert. hiervoor in te voegen: daarentegen. aatim°rrVn,TT dep°puIandnm■ • ■ *»"»". voluit zou de uitdr. moeten zijn: in agrum transit ad eum depopulandum. 5. in tempore, cf. c. 47, 11. 164 Lib. II, c. 48-49. cum Veientibus fuit; res proxime formam latrocinii venerat: legionibus Romanis cedebant in urbem; ubi abductas senserant legiones, agros incursabant bellum quiete, quietem bello in vicem eludentes. Ita neque omitti tota res nee perfici poterat. Et alia bella aut praesentia instabant, ut ab Aequis Volscisque, non diutius, quam recens dolor proximae cladis transiret, quiescentibus, aut mox moturos esse apparebat Sabinos semper infestos Etruriamque omne.m. Sed Veiens hostis adsiduus magis quam gravis, contumeliis saepius quam periculo animos agitabat, quod nullo tempore neglegi poterat aut averti alio sinebat. Tum Fabia gens senatum adiit. Consul pro gente loquitur: „Adsiduó magis quam magno praesidio, ut scitis, patres conscripti, bellum Veiens eget. Vos alia bella curate, Fabios hostes Veientibus date. Auctores sumus tutam ibi maiestatem Romani nominis fore. Nostrum id nobis velut familiare bellum privato sumptu gerere in animo est; res publica et milite illic et pecunia vacet." Gratiae ingentes actae. Consul e curia egressus comitante Fabiorum agmine, qui in vestibulo curiae senatus consultum exspectantes steterant, domum redit. Iussi armati postero die ad limen consulis adesse; domos inde discedunt. XLIX. Vervolg. » Manat tota urbe rumor; Fabios ad caelum laudibus ferunt: familiam unam subisse civitatis onus, Veiens bellum in privatam curam, in privata arma versum. Si sint duae roboris eius- 6. proxime formam, of. c 41, 11. cedebant = cedentes se recipiebant- eludentes verijdelen, et alia = daarbij nog andere, tota, h. 1. - adverbium, praesentia - dreigend, non diutius quam = niet langer dan tot dat. moturos, sc. arma. 7. sed, dit vormt den overgang tot het volgende = (de oorlogen tegen de overige volken werden met tusschenpoozen gevoerd) maar... contumeliis, sc incursionibus et populationibus, Romanis contumeliosis. animos agitabat - hield do gemoederen in spanning, averti, vert.: dat men zich... 8. auctores sumus — er voor instaan. 9. illic = in iilo beUo. vacet = bevrijd zijn van de noodzakelijkheid... te leveren. XLIX. 1. manat, cf. 1, 16, 4. civitatis onus, cf. Ovid. Fast. 2, 197: una domus vires et onus susceperat urbis. versum — een voorwerp worden van, 2. duae, vert.: nog twee, cf. Verg. 11, 285: Si duo praeterea talis Idaea tulisset Terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus... Lib. II, c. 49. 165 dem in urbe gentes, deposcant haec Volscos sibi, illa Aequos, populo Romano tranquillam pacem agente omnes flnitimos subigi populos posse. Fabii postera die arma capiunti quo iussi erant, conveniunt. Consul paludatus egrediens in vesti- 3 bulo gentem omnem suam instructo agmine videt;" acceptus in medium signa ferri iubet. Numquam exercitus neque minor numero neque clarior fama et admiratione hominum per urbem incessit: sex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius 4 gentis, quorum neminem ducem sperneret egregius quibuslibet temporibus senatus, ibant, unius familiae viribus Veienti populo pestem minitantes. Sequebatur turba, propria alia cognatorum 5 .sodaliumque nihil medium, nee spem nee curam, sed immensa omnia volventium animo, alia publica sollicitudine excitata, favore et admiratione stupens. Ire fortes, ire felices iubent, 6 inceptis eventus pares reddere; consulatus inde ac triumphos, omnia praemia ab se, omnes honores sperare. Praetereuntibus Capitolium arcemque et alia templa, quidquid deorum oculis, 7 quidquid animo occurrit, precantur, ut illud agmenfaustum atque felix mittant, sospites brevi in patriam ad parentes restituant. In cassum missae preces. Infelici via, dextro Iano portae 8 Carmentalis, profecti ad Cremeram flumen perveniunt. Is opportunus visus locus communiendo praesidio. deposcant, asyndeton copulativum. postera die, gewoonlijk bij Livius: postero die (cf c. 48, 10). 8. paludatus, de consul trekt, met zijn paludamentum bekleed, aan het hoofd van zijn gens uit de stad. vestibulo, cf. 1, 48, 1. 4. sex et trecenti, volgens andere berichten gingen 4000 a 5000 cliënten met de Fabii mede. sperneret, cf. Ovid. Fast. 2, 200: e quis dux fleri quilibet aptus erat. quibuslibet temporibus — in de gevaarlijkste tijden. 5. propria alia, sc. turba, nader verklaard door den gen. explic: cognatorum sodaliumque. nihil medium... nee curam, vert.: niets gerings hoopten of vreesden, cf. 30, 33, 11: nihil aut in metum aut in spem medium, omnia - louter, publica sollicitudine = cura rei publicae. 6. iubent, sc. eos. 7. praetereuntibus, sc. Fabiis. quidquid... occurrit - daar de aanblik van de tempels hen aan de goden zelf herinnert, precantur. sc, comités, sospites, sc. Fabios. 8. In cassum, cf. 10, 29, 2: vana in cassum iactare tela, infelici vla, deze weg werd echter eerst na den ondergang der Fabii zoo genoemd! Iano - doorgang.' portae Carmentalis, de porta Carmentalis bevond zich aan den Zuidelijken voet van het Kapitool, zoo genoemd naar het oude altaar van Carmentis, dat zich daarbij bevond. Cremeram, een klein riviertje dat, van Veji komende, in den Tiber uitmondt. 166 Lib. II, c. 49—50. L. Aemilius inde et G. Servilius consules facti. Et donec nihil aliud quam in populationibus res fuit, non ad praesidium modo tutandum Fabii satis erant, sed tota regione, qua Tuscus ager Romano adiacet, sua tuta omnia, infesta hostium vagan- 10 tes per utrumque finem fecere. Intervallum deinde'haud magnum populationibus» fuit, dum et Veientes accito ex Etruria exercitu praesidium Cremerae oppugnant et Romanae legiones ab L. Aemilio consule adductae comminus cum Etruscis dimi- 11 cant acie; quamquam vix derigendi aciem spatium Veientibus fuit: adeo inter primam trepidationem, dum post signa ordines introeunt subsidiaque locant, invecta subito ab latere Ro- 12 mana equitum ala non pugnae modo incipiendae, sed consistendi ademit locum. Ita fusi retro ad saxa Rubra— ibi castra habebant — pacem supplices petunt; cuius impetratae ab insita animis levïtate ante deductum Cremera Romanum praesidium paenituit. L. Vervolg. 50 Rursus cum Fabiis erat Veienti populo sine ullo maioris bellli apparatu certamen, nee erant incursiones modo in agros aut subiti impetus in incursantes, sed aliquotiens aequo campo 2 collatis signis certatum, gensque una populi Romani saepe ex opulentissima, ut tum res erant, Etrusca civitate victoriam 3 tulit. Id primo acerbum indignumque Veientibus est visum; inde consilium ex re natum insidiis ferocem hostem captandi; 9. Aemilius, cf. c. 42, 2. nihil aliud quam, cf. c. 29, 4. in... res fuit, vert.: het bleef bij. omnia, ook te nemen bij: Infesta (- onveilig), finem, men verwacht: fines. 10. comminus... acie, dit staat tegenover: populationibus -.. vagantes. 11. quamquam — intusschen. derigendi — geregeld opstellen, trepidatio, cf. c. 46, 3. adeo, cf. praef. 11. post signa — de veldteekenen der manipels staan in het eerste gelid, ordines... introeunt, hiervoor: 10, 33, 2: in ordines eunt. 12. fusi... ad, cf. 1. 12, 3, saxa Rubra (tegenw. Grotta rossa, een plaatsje, aan de via Flaminia, bij de Cremera, gelegen, ab — tengevolge van. ante, vert : nog voor... L. 1. sine ullo... apparatu = zonder dat men zich tot uitrustingen had gereed gemaakt, zooals zij voor een grooteren oorlog noodig waren, Incursiones — strooptochten. 2. opulentissima, cf. wat Dion. 2, 64 over Veji zegt: fiéye&os êxovoa Saov 'A&ijvai. ut, cf. 1, 3, 8. victoriam tulit ex, cf. 8, 8, 18 en 89, 61, 10. 3. ex re — tengevolge der omstandigheden. Lib. II, c. 60. 167 gaudere etiam multo successu Fabiis audaciam crescere. Itaque 4 et pecora praedantibus aliquotiens, velut casu incidissent, obviam acta et agrestium fuga vasti relicti agri et subsidia armatorum ad arceudas populationes missa saepius simulato quam vero pavore refugerunt. Iamque Fabii adeo contempserant 5 hostem, ut sua invicta arma neque loco neque tempore ullo crederent sustineri posse. Haec spes provexit, ut ad conspecta proeul a Cremera magno campi intervallo pecora, quamquam rara. hostium apparebant arma, decurrerent. Et cum improvidi effuso cursu insidias circa ipsum iter. locatas superassent, 6 palatique passim vaga, ut fit pavore iniecto, raperent pecora,' subito ex insidiis consurgitur, et .adversi et undique hostes erant. Primo clamor circumlatus exterruit, dein tela ab omni 7 parte accidebant; coeuntibusque Etruscis iam continenti agmine armatorum saepti, quo magis se hostis inferebat, cogebantur breviore spatio et ipsi orbem colligere; quae res et 8 paucitatem eorum insignem et multitudinem Etruscorum multiplicatis in arto ordinibus faciebat. Tum omissa pugna, quam 9 in omnes partes parem intenderant, in unum locum se omnes inclinant. Eo nisi corporibus armisque rupere cuneo viam. 10 Duxit via in editum leniter collem. Inde primo restitere; mox, ut respirandi superior locus spatium dedit recipiendique a' gaudere, inf. hist. 4' velut - velut si- incidissent, sc. pecora in praedantes. vasti - onbebouwd, voor • vasti relicti, cf. c. 46 4: incautum... versantern. 5. contempserant - hadden leeren verachten (en verachtten), cf. Cic. p Mil 74eos... penitus contempserat, provexit, sc. eos - meesleepen. quamquam - daar'het zien van deze vijanden hen voorzichtig had moeten maken, rara - hier en daar 6. Improvldl... superassent, cf. 21, 55, 9: improvida praeterlata acies est. vaga ongestadig rondloopend. superassent - achter zich laten, ut fit, dit verklaart • vaga 7. adversi - tegenover hen. circumlatus - rondom zich verbreidend, anders 3,28,8' clamor circumsonat. continenti - gesloten, accidebant, cf. Caesar B. G.8 25 1 meestal wordt incidere gebr. breviore, hiervoor aan te vullen: eo, met het voorafgaande quo correspondeerend, cf. 19, 10. orbem colligere, kortweg voor: se in unum coUigentes orbem facere. 8. insignem, behoort zoowel bij paucitatem als bn multitudinem, h. 1 opvallend geplaatst, daar men het voor faciebat verwacht. 9. In omnes partes... Intenderant - naar alle kanten met gelflke inspanning richten, rupere... vlam = rumpendo viam fecerunt, cf. Verg. Aen 10,872- fldite ne Peaious, ferro rumpenda per hostis Est via... in editum leniter collem cf Tac. Germ. 1, 8: molli et clementer edito... iugo. 168 Lib. II, c. 50-61. pavore tanto animum, pepulere etiam subeuntes; vincebatque auxilio loei paucitas, ni iugo circummissus Veiens in verti10 cem collis evasisset. Ita superior rursus hostis factus. Fabii caesi ad unum omnes praesidiumque expugnatum. Trecentos sex perisse satis convenit, unum prope puberem aetate relictum, stirpem genti Fabiae dubiisque rebus populi Romani saepe domi bellique vel maximum futurum auxilium. LI. De Etruscen belegeren Rome. 51 Cum haec accepta clades est, iam C. Horatius et T. Menenius consules erant. Menenius adversus Tuscos victoria elatos 2 confestim missus. Tum quoque male pugnatum. est, et Ianiculum hostes occupavere; obsessaque urbs foret super bellum annona premente — transierant enim Etrusci Tiberim —, ni Horatius consul ex Volscis esset revocatus; adeoque id bellum ipsis institit moenibus, ut primo pugnatum ad Spei sit aequo 8 Marte, iterum ad portam Collinam. Ibi quamquam parvo momento superior Romana res fuit, meliorem tarnen militem recepto pristino animo in futura proelia id certamen fecit. 4 A. Verginius et Sp. Servilius consules flunt. Post acceptam proxima pugna cladem Veientes abstinuere acie; populationes erant, et velut ab arce Ianiculo passim in Romanum agrum impetus dabant: non usquam pecora tuta, non agrestes 6 erant. Capti deinde eadem arte sunt, qua ceperant Fabios. 9. vincebatque... 'ni, vert.: en zoo was... op het punt te... (en zou geheel overwonnen hebben) als niet... iugo — op den bergkam. 10. praesidium — de verschansing, puberem aetate, gevormd naar analogie van: maior natu enz. prope puberem, volgens 3, 1, 1, was de overlevende Q. Fabius in 287 a. u. c. reeds consult stirpem — stamhouder, dubiis rebus, (dat.) populi Romani, vert.: voor het Bom. volk, als het zich in hachelijke omstandigheden bevond. LI. 2. et = en aldus. 2. Ianiculum, cf. c. 10. super, cf. c. 27, 10. primo... Iterum, zeer zelden naast elkaar voorkomende, ad Spei (sc templum); deze bevond zich voor de porta Carmentalis (cf. c. 49, 8). portam Collinam, aan de Oostzijde der stad gelegen. 3. parvo momento, eig. met gering overwicht = slechts in geringe mate. 4. proxima pugna, sc. ad portam Collinam. erant, cf. c. 12, 1. velut ab arce Ianiculo = ab Ianiculo velut ab arce, cf. Cic. de Bep. 3, 1: non ut a matre, sed ut a noverca natura editum (- a natura, non ut a matre, sed ut a noverca editum) en Liv. 89, 28, 11: Eumenes tamquam ad Antiochum spollandum me venit. Impetus dabant, cf. c.19,7. Lib. II, c. 51—52. 169 Secuti dedita opera passim ad inlecebras propulsa pecora praecipitavere in insidias. Quo plures erant, maior caedes fuit. 6 Ex hac clade atrox ira maioris cladis causa atque initium fuit. Traiecto enim nocte Tiberi castra Servili consulis adorti ' sunt oppugnare. Inde fusi magna caede in Ianiculum se aegre 7 recepere. Confestim consul et ipse transit Tiberim, castra sub Ianiculo communit. Postero die luce orta nonnihil et hesterna felicitate pugnae ferox, magis tarnen quod inopia frumenti quamyis in praecipitia, dum celeriora essent, agebat consilia, temere adverso Ianiculo ad castra hostium aciem erexit, foediusque inde pulsus, quam pridie pepulerat, interventu colle- 8 gae ipse exercitusque est servatus. Inter duas acies Etrusci, 9 cum in vicem his atque illis terga darent, occidione occisi. Ita oppressum temeritate felici Veiens bellum. LH. Aanklachten voor de plebs. Urbi cum pace laxior etiam annona rediit et advecto ex 52 Campania frumento et, postquam timor sibi cuique futurae inopiae abiit, eo, quod abditum fuerat, prolato. Ex copia deinde 2 otioque lascivire rursus animi et pristina mala, postquam foris deerant, domi quaerere: tribuni plebem agitare suo veneno, agraria lege; in resistentes incitare patres, nee in universos modo sed in singulos. Q. Considius et T. Genucius, auctores 3 5. dedita opera, cf. c.29,2. propulsa, hierbij hehooren zoowel dedita opera als passim, praecipitavere, h. 1. intrans. 6. maior, hiervoor aan te vullen: eo (cf. c. 19, 10). ez hac clade, attrib. bij ira en aan te vuUen: orta. 7. et = etiam. Ipse, vert.: zijnerzijds, hesterna felicitatepugnae'= felicitatehesternae pugnae. quamvis in praecipitia... consilia = in consUia, quamvis praecipitia (gewaagd, gevaarlijk), celeriora = sneUer lot een beslissing voerende. 9. terga darent, h. 1. den rug toewenden, daar z« nu eens tegen Vergilius, dan weer tegen Servius front maakten, occidione occisi, cf. de uitdr. ad internicionem caedere (o. a. 9, 26, 2). MI. 1. laxior, cf. 84, 12: laxandi.annonam; opp.: artus, cf. c. 84,5: artis commeatibus. ex Campania. cf. c. 34, 8. sibi cuique, attractie, te verklaren uit: timor inopiae quam sibi quisque futuram expectaverat. 2. lascivire, cf. c. 28, 5. postquam, cf. c. 26, 3. 3. suo, het door hen gebruikelijke, veneno, verderfelijk toovermiddel. auctores, cf.c.44,1. 170 Lib. II, c. 52—53. agrariae legis, T. Menenio diem dicunt. Invidiae erat amissum Cremerae praesidium, cum haud proeul inde stativa consul habuisset. Ea oppressit, cum et patres haud minus quam pro Coriolano adnisi essent et patris Agrippae favor hauddum exolevisset. In multa temperarunt tribuni: cum capitis anquisissent, duo milia aeris damnato multam dixerunt. Ea in caput vertit. Negant tulisse ignominiam aegritudinemque; inde morbo absumptum esse. Alius deinde reus Sp. Servilius, ut consulatu abiit, C. Nautio et P. Valerio consulibus, initio statim anni ab L. Caedicio et T. Statio tribunis die dicta, non, ut Menenius precibus suis aut patrum, sed cum -multa flducia innocentiae gratiaeque tribunicios impetus tulit. Et huic proelium cum Tuscis ad Ianiculum erat crimini. Sed fervidi animi vir, ut in publico periculo ante, sic tum in suo, non tribunos modo, sed plebem oratione feroci refutando exprobrandoque T. Meneni damnationem mortemque, cuius patris munere restituta quondam plebs eos ipsos," quibus tum saeviret, magistratus, eas leges haberet, periculum audacia discussit. Iuvit et Virginius collega testis productus participando 'laudes; magis tarnen Menenianum — adeo mutaverant animi — profuit iudicium. LUI. Oorlogen tegen Veientes en Sabini. Certamina domi flnita. Veiens bellum exortum, quibus Sabini arma coniunxerant. P. Valerius consul accitis Latinorum Hernicorumque auxiliis cum exercitu Veios missus castra diem dicunt, dit is het eerste voorbeeld van een aanklacht, door de tribuni bij de plebs ingebracht, zonder dat bepaald de leges sacratae zijn geschonden, amissum, te vert. door een subst. stativa... habuisset, dit bericht stemt niet met 51,1: Menenius.., missus, overeen; Livius schijnt hier een andere bron te hebben gevolgd. 4. ea = invidia. oppressit, eum. Agrippae, cf. c. 32, 8. hauddum, i. p. v. nondum, komt bij Liv. niet veelvuldig voor. 5. temperarunt, absoluut: zich matig hetoonen. capitis — criminis capitalis. aeris = assium aeris. dixerunt — opleggen, damnato — schuldig verklaren, caput — leven, vertit — kwam neer op. absumptum esse, afh. van een uit negat te nemen: dicunt. 6. ut... abiit, Cf. c. 41, 10. 7. et huic, evenals voorheen voor Menenius het ongeluk aan de Cremera. ut... in suo, behoort by fervidi animi vir. cuius, sc. Meneni, niet te verbinden met: patris. quibus — door middel van welke. ' 8. participando, sc. suas laudes cum eo. animi, stemming, mutaverant, intrans. LUI. 1. exortum, men verwacht: weer begonnen, quibus, te verklaren uit: Veiens (cum Veientibus), cf. Cicero Brut. 112: senatoriam sententiam cuius (senatus) ille erat princeps. Veios, i. p. v.: ad Veios. Sabino, cf. c. 48,6. auxiliis, volgens de verdragen vermeld, c. 41, 1 en 83, 4. Lib. II, c. 53—54. 171 Sabina, quae pro moenibus sociorum locata erant, confestim adgreditur tantamque trepidationem iniecit, ut, dum dispersi alii alia manipulatim excurrunt ad arcendam hostium vim, ea porta, cui signa primum intulerat, caperetur. Intra valium 2 deinde caedes magis quam proelium esse. Tumultus e castris et in urbem penetrat; tamquam Veis captis, ita pavidi Veientes ad arma currunt. Pars Sabinis eunt subsidio, pars Romanos toto impetu intentos in castra adoriuntur. Paulisper aversi 8 turbatique. sunt; deinde et ipsi utroque versis signis resistunt, et eques ab consule inmissus Tuscos fundit fugatque; eademque hora duo exercitus, duae potentissimae et maximae finitimae gentes superatae sunt. Dum haec ad Veios geruntur, Volsci Aequique in Latino 4 agro posuerant castra populatique fines erant. Eos per se ipsi Latini adsumptis Hernicis sine Romano aut duce aut auxilio castris exuerunt; .ingenti praeda praeter suas reciperatas res potiti sunt. Missus tarnen ab Roma consul in Volscos C. Nau- 5 tius: mos, credo, non placebat sine Romano duce exercituque socios propriis viribus consiliisque bella gerere. Nullum genus 6 calamitatis contumeliaeque non editum in Volscos est, nee tarnen perpelli potuere, ut acie dimicarent. LIV. Vermoording van den tribunus plebis Genucius. L. Furius inde et C. Manlius consules. Manlio Veientes54 provincia evenit. Non tarnen bellatum: indutiae in annos quadraginta petentibus datae frumento stipendioque imperato. 2 alia, adv. manipulatim, h. 1. in kleinere afdeelingen. 2. esse, de inf. hist tusschen verba fin., cf. 1, 54, 10. tamquam... captis, cf. 1, 4, 5: velut defuncti. toto Impetu Intentos = qui totam vim intenderant in. ■i. aversi, sc, Eomani - tot wijken brengen, utroque - tegen heide vijanden, eademque, cf. 88, 9: tantumque. 4. posuerant, cf. 18, 9. 5. mos... non placebat, geconstr. met den ace. c. inf., zoo ook mos est, op verschillende plaatsen bij Liv., evenzoo Cic. Orat. 151: mos est Athenis, laudari eos, qui... socios... bella gerere, het was de latere politiek der Rom, dat de bondgonooten alléén geen oorlog mochten voeren. LI V. 1. provincia, eigenlijk de aan een magistraat toegewezen werkkring, welke op het imperium berust; verder = operatieterrein. Veientes provincia evenit, cf. c. 40,14. Titi Lrvii Lib. n. 12 172 Lib. II, c. 54. Paci externae' confestim continuatur discordia domi. Agrariae legis'tribuniciis stimulis plebs furebat. Consules nihil Meneni damnatione, nihil periculo deterriti Servili, summa vi resistunt. Abeuntes magistratu Cn. Genucius tribunus plebis adripuit. 3 L. Aemilius et Opiter Verginius consulatum ineunt. Vopiscum Iulium pro Verginio in quibusdam annalibus consuljem invenio. Hoe anno — quoscumque consules habuit — rei ad populum Furius et Manlius circumeunt sordidati non plebem * magis quam iuniores patrum. Suadent, monent, honoribus et administratione rei publicae abstineant; consulares vero fasces, praetextam curulemque sellam nihil aliud quam pompam fu' 6 neris putent; claris insignibus velut infulis velatos ad mortem destinari. Quod si consulatus tanta dulcedo sit, iam nunc ita in animum inducant, consulatum captum et oppressum ab tribunicia potestate esse; consuli, velut apparitori tribunicio, 6 omnia ad nutum imperiumque tribuni agenda esse; si se commoverit, si respexerit patres, si aliud quam plebem esse in re publica crediderit, exilium Cn. Marei, Meneni damnationem 7 et mortem sibi proponat ante oculos. His accensi voeibus patres consilia inde non publica, sed in privato seductaque a plurium conscientia habuere. Ubi cum id modo constaret, iure an iniuria eripiendos esse reos, atrocissima quaeque maxime placebat sententia, nee auctor quamvis audaci facinori deerat. 2. continuatur — onmiddellijk volgen op. tribuniciis = a tribunis subditis. furebat, cf. c. 44, 8: saeviant. arripuit = in ius rapuit; waarschijnlijk was do aanleiding tot de aanklacht het feit, dat de consuls hij hun verzet tegen de wet hun ambt misbruikt hadden ten nadeele der plebs, ad populum = apud populum. sordidati — in rouwkleeren, om n.1. het medelijden op te wekken. 4. suadent monent, cf. c. 10, 4. pompam funerls, vert.: wel is waar een schitterende, maar een ten doode voerende pracht, infulis, wollen banden werden hij offerdieren, gebruikt, velatos, sc. consules, te nemen uit: consulares. 5. lam nunc — nu reeds (voordat zij consul werden), nunc i. p. v. tum in de oratio obliqua om het tegenw. meer op den voorgrond te laten treden. In animum inducant cf. c. 18,11. ab tribunicia potestate, ab is h.1. gebr. omdat het - a tribunis. apparitori, cf. 1,8,8. 0. si se commoverlt, sc. consul = vert.: als hij ... alleen maar... Marei — Coriolani. slbl proponat ante oculos, daarentegen 21, 10, 7: ante oculos proponere en 24, 24, 8: ante oculos ponere (evenals Cicero). 7. in privato = apud privatos. cum... constaret iure an iniuria, voluit zou de geheele uitdr. moeten luiden: cum constaret eripiendos esse (plebi), nee interesse utrum iure an iniuria eriperentur. auctor, h. 1. degene, die aanspoort en de daad uitvoert. Lib. II, c. 54—55. 173 Igitur iudicii die, cum plebs in foro erecta exspectatione staret, 8 mirari primo, quod non descenderet tribunus; dein, cum iam mora suspectior fieret, deterritum a primoribus credere et desertam ac proditam causam publicam queri; tandem, qui obversati vestibulo tribuni fuerant, nuntiant domi mortuum 9 esse inventum. Quod ubi in totam contionem pertulit rumor, sicut acies funditur duce occiso, ita dilapsi passim alii alio'. Praecipuus pavor tribunos invaserat, quam nihil auxilii sacratae leges haberent morte collegae monitos. Nee patres satis 10 moderate ferre laetitiam; adeoque neminem noxiae paenitebat, ut etiam insontes fecisse videri vellent palamque ferretur malo domandam tribuniciam potestatem. LV. De lex Publilia. Sub hanc pessimi exempli victoriam dilectus edicitur, paven- 55 tibusque. tribunis sine intercessione ulla consules rem peragunt. Tum vero irasci plebs tribunorum magis silentio quam 2 consulum imperio et dicere actum esse de libertate sua, rursus ad antiqua reditum, cum Genucio una mortuam ac sepul- ' tam tribuniciam potestatem. Aliud agendum ac cogitandum, quo modo resistatur patribus. Id autem unum consilium esse^ 8 ut se ipsa plebs, quando aliud nihil auxilii habeat, defendat! Quattuor et viginti lictores apparere consulibus, et eos ipsos plebis homines. Nihil contemptius neque infirmius, si sint, qui contemnant; sibi quemque ea magna atque horrenda facere! His voeibus alii alios cum incitassent, ad Voleronem Publi- & descenderet, sc. in forum, deterritum, tribunum. proditam, a tribuno 9. funditur - zich verstrooien, quam nihil - hoe geringe, saeratae leges, cf. c 83 a 10. noxiae - misdrijf, adeo... paenitebat = zoo weinig had iemand... Insontes vert.: zn, die niets met den moord hadden uit te staan, ferretur - werd uitgesproken! cf^'i.' 3*ül> ~ °nmiddellÜk na' nog onder den verschen indruk van. intercessione, 2. silentio = werkeloosheid (daar zij geen hulp brachten), antiqua, de oude toe- standen (voor de instelling van het tribunaat), aliud, sc. ac tribuniciam potestatem. 8. aliud nihil, cf. c. 43, 8: si aliud nihil, quattuor et vlglntl, vert.: slechts appareret apparitores esse. contemptius, h. 1. gebr. in plaats van een adjectief op bilis. ea, h. 1. in verachtelijke beteekenis, bedoeld is de instelling der lictoren 174 Lib. II, c. 55. * lium, de plebe hominem, quia, quod ordines duxisset, negaret se militem fleri debere, lictor missus est a consulibus. Volero 5 appellat tribunos. Cum auxilio nemo esset, consules spoliari hominem et virgas expediri iubent. „Provoco" inquit „ad populum" Volero, „quoniam tribuni civem Romanum in conspectu suo virgis caedi malunt quam ipsi in lecto suo a vobis trucidari". Quo ferocius clamitabat, eo infestius circumscindere et spoliare lictor. Tum Volero et praevalens ipse et adiuvantibus 0 advocatis repulso lictore, ubi indignantium pro se acerrimus erat clamor, eo se in turbam confertissimam recipit, clamitans „Provoco' et fidem plebis imploro. Adeste cives, adeste commilitones. Nihil est, quod exspectetis tribunos, quibus ipsis 7 vestro auxilio opus est". Concitati homines veluti ad proelium 8 se expediunt; apparebatque omne discrimen adesse, nihil cuiquam sa'nctum non publici fore, non privati iuris. Huic tantae 9 tempestati cum se consules obtulissent, facile experti sunt parum tutam maiestatem sine viribus esse. Violatis lictoribus, fascibus fractis e foro in curiam compelluntur, incerti, quatenus Volero exerceret victoriam. Conticiscente deinde tumultu cum 10 in senatum vocari iussissent, queruntur iniurias suas, vim plebis, Voleronis audaciam. Multis ferociter dictis sententiis 11 vicere seniores, quibus ira patrum adversus temeritatem plebis certari non placuit. 4. ordines duxisset, cf. c. 23. 4. militem, sc. gregarium 5. a vobis - door de consuls en hun partij. 5. spoliari — ontkleeden. circumscindere, sc. vestem. 6. advocati, eigenlijk de vrienden, die iemand door hun tegenwoordigheid, bü een proces, steunen; hier zij, die naderbij zijn geijld om hem te helpen, adiuvantibus,... et praevalens, cf. 1, 1, 4. indignantium, cf. praef. 4. 7. auxilio, ironisch gebr, daar de tribunen door hun auxilium tribunicium juist hadden mbeten bijstaan. 8. omne discrimen adesse - alles stond op hot spel, alles was te vreezen. nihil... non... non, cf. c, 45, 5. 9. experti sunt, vert.: moesten... exerceret — uitbuiten. 10. vocari, sc. patres. 11, vicere - z« bewerkten, dat geen geweld werd gebruikt. Ira patrum = a patribus per iram. Lib. II, c. 56. 175 LVI. Vervolg. Voleronem amplexa favore plebs proximis comitiis tribunum 56 plebi creat in eum annum, qui L. Pinarium P. Furium consules 1 habuit. Contraque omnium opinionem, qui eum vexandis prioris anni consulibus permissurum tribunatum credebant, post pu- 2 blicam causam privato dolore habito, ne"verbo "quidem violatis consulibus, rogationem tulit ad populum, ut plebei magistratus tributis comitiis herent. Haud parva res sub titulo prima specie minime atroci ferebatur, sed quae patriciis omnem potestatem 8 per clientium suffragia creandi, quos vellent, tribunos auferret. Huic actioni gratissimae plebi cum summa vi resisterent patres 4 nee, quae una vis ad resistendum erat, ut intercederet aliquis ex collegio, auctoritate aut consulum aut principum adduci possét, res tarnen suo ipsa molimine. gravis certaminibus in annum extrahitur. Plebs Voleronem tribunum reficit; patres, ad ultimum dimicationis rati rem venturam, Ap. Claudium B Appi filium, iam inde a paternis. certaminibus invisum infestumque plebi, consulem faciunt. Collega ei T. Quinctius datur. Principio statim anni nihil prius quam de lege agebatur. Sed üt inventor legis Volero, sic Laetorius, collega eius, auctor 6 cum recentior, tum acrior erat. Ferocem faciebat belli gloria ingens, quod aetatis eius haud quisquam manu promptior erat. 7 LVI. 1. creat, vert,: weet de verkiezing door te zetten, daar, volgens Livius' opvatting, do tribunen tot nu toe in de comitia, door het geheele volk worden gekozen (cf. 8). plebi, cf. c. 42, 6. 2. permissurum, eig,: den teugel vieren, h. 1. = benutten tot. pest... habito, «jraf eigijfisvov, cf. Tac. Hist. 3, 64: ut ceteri post Sabinum haherentur; en Sall. Iug. 73, 6: uti... sua necessaria post illius honorem ducerent. tributis comitiis — in de tribus waron alleen die burgers opgenomen, die grondbezitters waren. 3. ferebatur — voorstellen. 4. actioni, het voorstel der tribunen en de beraadslaging hierover plebi, h. 1. dat., afh. van: gratissimae. resisterent, de conatu. una vis = het eenige, krachtige middel, ex collegio, sc. trihunorum. molimine, een meer dichterlijk woord, bij Liv. hier alleon gebr., anders gebr. hij molimentum of moles. 5. ad ultimum dimicationis, cf. 1, 15, 2. paternis = patris (cf. c. 27,1). faciunt - weten de keus door te zetten. 6- auctor, cf. c. 44, 1. 176 Lib. II, c. 56. Is, cum Volero nihil praeterquam de lege loqueretur, insectatione abstinens consulum, ipse accusationem Appi familiaeque superbissimae ac crudelissimae in plebem Romanam 8 exorsus, cum a patribus non consulem, sed carnifleem ad vexandam et lacerandam plebem creatum esse contenderet, 9 rudis in militari homine lingua non suppetebat libertati animoque. Itaque deficiënte oratione „Quando quidem non tam facile loquor" inquit/ „Quirites, quam, quod locutus sum, praesto, crastino die adeste. Ego hic aut in conspectu vestro moriar aut 10 perferam legem." Occupant tribuni templum postero die; consules nobilitasque ad impediendam legem in contione consistunt. 11 Submoveri Laetorius iubet, praeterquam qui suffragium ineant. Adulescentes nobiles stabant nihil cedentes viatori. Tum ex his prendi quosdam Laetorius iubet. Consul Appius negare ius esse tribuno in quemquam nisi in plebeium: non enim populi, 12 sed plebis eum magistratum esse; nee illum ipsum submovere pro imperio posse more maiorum, quia ita dicatur „Si vobis . videtur, discedite, Quirites." Facile contemptim de iure disserendo perturbare Laetorium poterat. Ardens igitur ira tribunus 13 viatorem mittit ad consulem, consul lictorem ad tribunum, privatum esse clamitans, sine imperio, sine magistratu; violatusque esset tribunus, ni et contio omnis atrox coorta pro tribuno in consulem esset et concursus hominum in forum ex u tota urbe concitatae multitudinis fieret. Sustinebat tarnen is cum... exorsus... contenderet, de hoofdzin is, door de beide voorzinnen met cum, van welken de tweede slechts een nadere verklaring van het woord accusationem is, eenigszins anakoluthis.cn geworden; men verwacht aan het eind een zin: bleef hfl steken; de bijzin, die de reden van zün aarzelen moest aangeven (cum rudis esset), is echter hoofdzin geworden, carnlflcem, cf. c. 85, 1. libertati anlmoque = vrijmoedigheid. 10. templum, hier gezegd van het redenaarsgestoelte, als een locus inauguratus. nobilitas, h. 1. x patricii. submoveri, sc. circumstantes. qui suffragium Ineant, men vertale: zij (nl. de patriciërs), die werkelijk aan de stemming wilden deelnemen. 11. stabant = bleven staan, populi — het geheele volk. 12. Illum Ipsum, dit slaat op: populi magistratum, pro — krachtens. Ita dicatur — de formule luidt. 13. ad consulem — om hem krachtens zijn ius prensionis gevangen te laten nemen. U. concitatae multitudinis, app. bij: hominum. fieret, i. p. v. factus esset, om het voortdurende samenstroomen in het oog te laten vallen, cf. 10, 41, 2: nee sustinuissent.., impetum... ni potentior alius metus... a fuga retineret. SSüffe Lib. II, c. 56—57. 177 Appius pertinacia tantam tempestatem; certatumque haud 15 incruento proelio foret, ni Quinctius, consul alter, consularibus negotio dato, ut collegam vi, si aliter non possent, de foro abducerent, ipse nunc plebem saevientem precibus lenisset, nunc orasset tribunos, ut concilium dimitterent: darent irae J6 spatium, non vim suam illis tempus adempturum, sed consilium viribus additurum; et patfes in populi-et consulem in patrum fore potestate. LVH. Vervolg. Aegre sedata ab Quinctio plebs, multo aegrius consul alter 57 a patribus. Dimisso tandem concilio plebis senatum consules habent. Ubi cum timor atque ira in vicem sententias varias- 2 sent, quo magis spatio interposito ab impetu ad consultand um avocabantur, eo plus abhorrebant a certatione animi, adeo ut Quinctio gratias agerent, quod eius opera mitigata discordia esset. Ab Appio petitur, ut tantam consularem maiestatem 3 esse vellet, quanta esse in concordi civitate posset. Dum tribuni consulesque ad se quisque omnia trahant, nihil relictum esse virium in medio; distractam laceratamque rem publicam; magis quorum in manu sit, quam ut incolumis sit, quaeri. Appius contra testari deos atque homines rem publicam prodi per 4 metum ac deseri, non consulem senatui, sed senatum consuli deesse; graviores accipi leges, quam in Sacro monte acceptae sint. Victus tarnen patrum consensu quievit. Lex silentio perfertur. 15. haud incruento, litotes, nunc... nunc, cf. c. 10, 8. plebem saevientem lenisset, daar lenire bij Liv. alleen voor abstracte begrippen gebruikt wordt, kan men plebem saevientem gelijkstellen mei: plebis saevitiam. concilium, sc. plebis. 16. darent spatium, om nl. tot bedaren te komen, cf. Verg. Aen. 4,438: tempus inane peto requiem spatiumque furori. in... fore potestate - zich naar den wil voegen van. LVII. 2. sententias varlassent = fecissent, ut variae sententiae dicerentur. Impetu — oogenblikkelijke opwelling. 3. tantam, vort.: slechts zoo groot concordi, vert.: als zij eendrachtig wilden zijn. quisque, men verwacht: utrique. dum, cf. praef. 2. nihil... In medio, de bedoeling van deze woorden is, dat er slechts twee partijen waren, geen staat in het midden van beiden, die krachtig genoeg was om het evenwicht te herstellen, cf. voor deze gedachte Sall. Iug 41, 5:... res publica, quae media fuerat, dilacerata. • 4. per^ metum, cf.^ c. 2, 4, 6. non consulem senatui, sed senatum consuli, voorbeeld der zg. antfterafloXtj, cf. c. 49, 6: bellum quiete, quietem bello. accipi - zich laten voorschrijven (even alsof men overwonnen was), silentio — zonder tegenwerking (van den senaat), perfertur, nl. in een nieuw concilium plebis. 178 Lib. II, c 58. LVIII. Appius Claudius trekt tegen de Volsci. 58 Tum primum tributis comitiis creati tribuni sunt. Numero 1 etiam additos tres, perinde ac duo antea fuerint, Piso auctor est. Nominat quoque tribunos, Cn. Siccium, L. Numitorium, M. Duillium, Sp. Icilium, L. Maecilium. Volscum Aequicumque inter seditionem Romanam est 3 bellum coortum. Vastaverant agros, ut, si qua secessio plebis fieret, ad se receptum haberet. Compositis deinde rebus castra 4 retro movere. Ap. Claudius in Volscos missus, Quinctio Aequi provincia evenit. Eadem in militia saevitia Appi, quae domi, 5 esse, liberior, quod sine tribuniciis vinculis erat. Odisse plebem plus quam paterno odio; se victum ab ea, se unico consule electo adversus tribuniciam potestatem perlatam legem esse, quam minore conatu, nequaquam tanta patrum spe, priores impedierint consules. Haec ira indignatioque ferocem animum 6 ad vexandum saevo imperio exercitum stimulabat. Nee ulla vi domari poterat; tantum certamen animis imbiberant. Segniter, 7 otiose, neglegenter, contumaciter omnia agere; nee pudor nee metus coercebat. Si citius agi vellet agmen, tardius sedulo incedere; si adhortator operis adesset, omnes sua sponte motam 8 remittere industriam; praesenti vultus demittere, tacite praetereuntem exsecrari, ut invictus ille odio plebeio animus interdum 9 moveretur. Omni nequiquam acerbitate prompta nihil iam cum militibus agere, a centurionibus corruptum exercitum dicere, tribunos plebei cavillans interdum et Volerones vocare. LVIII. 1. perinde ac = perinde ac si. 3. vastaverant, cf. 1, 7, 1: consalutaverat, ad se receptum haberent, gew. als militaire uitdr. gebr. - den terugtocht vrij hebben; hier te vert.: gelegenheid hebben om tot hen terug te trekken en zich met hen te verbinden. 4. Aequi... provincia, cf. c. 64, 1. quae domi, sc. erat. liberior, asyndeton om de vergrooting nog meer te doen uitkomen, sine tribuniciis vinculis, de bevoegdheid der tribunen was tot de banmtjl binnen de stad beperkt. 5. odisse... odio, cf. 28, 11, 5: coronatus laurea corona, plus quam paterno, cf. 21, 2, 4; opibus... plus quam modicae en 21, 4, 9: perfldia plus quam Funica. unico — praestantissimo. tanta, als zij nu n.1. in hem stelden, 6. nee = nee vero. poterat, sc. exercitus. certamen — zucht tot oppositie, inbiberant sc. milites, cf. c. 47, 12. 7. pudor... metus, n.1. voor onteerende straffen, si... vellet... adesset, coniiterat. sua sponte, te verbinden met: motam. 8. praesenti, sterker dan: eo praesente = in zijn tegenwoordigheid, tot zijn hoon. tacite, te verbinden met: exsecrari. 9. prompta r adhibita. vocare, sc. eos. Lib. II, c. 59. 179 LIX. Vervolg. Nihil eorum Volsci nesciebaüt instabantque eo magis, spe- 69 rantes idem certamen animorum adversus Appium habiturum exercitum Romanum, quod adversus Fabium consulem habuisset. Ceterum multo Appio quam Fabio violentior fuit; non enim 2 vincere tantum noluit, ut Fabianus: exercitus, sed vinei voluit. Productus in aciem turpi fuga petit castra, nee ante restitit, quam signa inferentem Volscum munimentis vidit foedamque extremi agminis caedem. Tum expressa vis ad pugnandum, 3 ut victor iam a vallo submoveretur hostis, satis tarnen appareret capi tantum castra militem Romanum jioluisse, alibi gaudere sua clade atque ignominia. Quibus nihil infractus ferox 4 Appi animus cum insuper saevire vellet contionemque advocaret, concurrunt ad eum.legati tribunique, monentes, ne utique experiri vellet imperium, cuius vis omnis in consensu oboedientium esset: negare vulgo müites se ad contionem ituros, passimque exaudiri voces postulantium, ut castra ex Volsco agro moveantur. Hostem victorem paulo ante prope in portis ac vallo fuisse, ingentisque mali non suspicionem modo, sed 5 apertam speciem observari ante oculos. Victus tandem, quando quidem nihil praeter tempus noxae lucrarentur, remissa contione 0 iter in insequentem diem pronuntiari cum iussisset, prima luce classico signum profectionis dedit. Cum maxime agmen e castris explicaretur, Volsci, ut eodem signo excitati, novis- 7 LIX. 1. nihil eorum, cf. 1, 1, 1. certamen, cf. c. 58, 6. 2. Applo quam Fabio, men verwacht: in Appium quam in Fabium, h. 1. met den dat. geconstr, omdat in violentus de bet. van infensus, implacabilis ligt opgesloten, non, te verbinden met: tantum. 3. expressa, de krachtsinspanning werd hun ontwrongen, d. w. z.: ze werden gonoodzaakt deze aan te wenden, alibi, h. 1. = alioquin. 4. infractus, van infringo, sterker danrfractus. animus cum... ad vocaret, cf. 1,15, l: Veientium animi... in fines excucurrerunt. experiri... imperium — beproeven, wat hij door het imperium vermocht, utique = tot iederen prijs. 5. mali, bedoeld is de muiterij, suspicionem..." ob versari, cf. 35, 11, 3: memoria... prope oculis obversabatur. 6. quando quidem, een uiting van Appius. tempus = uitstel, noxae — straf, remissa, hM schonk hun (voorloopig) de contio, in welke hij hun bestraffing wilde uitsproken. 7. e castris explicaretur, kortweg voor: e castris eductum explicaretur. ut... excitati velut si... excitati essent. 180 Lib. II, c. 59—60. simos adoriuntur. A quibus perlatus ad primos tumultus eo pavore signaque et ordines turbavit, ut neque imperia exaudiri neque instrui acies posset. Nemo ullius nisi fugae memor. Ita 8 effuso agmine per stragem corporum armorumque evasere, ut prius hostis desisteret sequi quam Romanus fugere. Tandem 9 collectis ex dissipato cursu militibus consul, cum revocando nequiquam suos persecutus esset, in pacato agro castra posuit; advocataque contione invectus haud falso in proditorem exer- 10 citum militaris disciplinae, desertorem signorum, ubi signa, ubi 11 arma essent, singulos rogitans, inermes milites, signo amisso signiferos, ad hoe centuriones duplicariosqee, qui reliquerant ordines, virgis caesos securi percussit; cetera multitudo sorte decumus quisque ad supplicium lecti. LX. Vervolg. 60 Contra ea in Aequis inter consulem ac milites comitate ac beneficiis certatum est. Et natura Quinctius erat lenior, et saevitia infelix collegae, quo is magis gauderet ingenio suo, 2 effecerat. Huic tantae concordiae ducis exercitusque non ausi offerre se Aequi, vagari populabundum hostem per agros passi; nee ullo ante bello latius inde acta praeda. Ea omnis militi data est. Addebantur et laudes, quibus haud minus quam 3 praemio gaudent militum animi. Cum duci tum propter ducem patribus quoque placatior exercitus redit, sibi parentem, alteri exercitui dominum datum ab senatu memorans. que... et, cf. praef. 13. signaque et ordines, h. 1, gobr. voor het leger in rijen en gelederen geschaard, ullius, neutr. i. p. v. ullius rei. 8. per = over... heen. 9. ex dissipato cursu — van de vlucht, op welke zij zich verstrooid hadden. In pacato agro, in Bom. of Latjjnsch gebied, baud falso, met het volste recht. 10. rogitans, vert.: waarbij hij vroeg. 11. signo amisso, abl. qual., attrib. bij signiferos. duplicarios, cf. Varro L. L. 5, 16; duplicarii dicti, quibus ob virtutem duplicia cibaria ut darentur institutum. virgis caesos, cf. c. ö, 8. decumus quisque, cf. Cic. p. Cluent. 128: statuerunt ita maiores nostri, ut, si a multis esset flagitium rei militaris admissum, sortito in quosdam animadverteretur, ut metus videlicet ad omnis, poena ad paucos perveniret en Tac. Ann. 3, 21: decumum quemque... sorte ductos fusti necat. multitudo ... lecti, cf. c. 14, 8 : pars perexigua... delati sunt. LX. 1. contra ea, h. 1. adverbiaal, cf. 21, 20, 6. gauderet = indulgeret. 2. passi, sc. sunt. 3. placatior, cf. c. 22, 7: coniunctius. dominum — tyran. Lib. II, c. 60—61. 181 Varia fortuna belli, atroci discordia domi forisque annum 4 exactum insignem maxime comitia tributa efficiunt, res maior Victoria suscepti certaminis quam usu: plus enim dignitatis 6 comitiis ipsis detractum est patribus ex concilio submovendis, quam virium aut plebi additum est aut demptum patribus. LXI. Aanklacht tegen Appius Claudius. Turbulentior inde annus excepit L. Valerio T. Aemilio 61 consulibus, cum propter certamina ordinum de lege agraria, tum propter iudicium Ap. Claudi. cui, acerrimo adversario legis 2 causamque possessorum publici agri tamquam tertio consuli sustinenti, M. Duillius et Cn. Siccius diem dixere. Numquam 8 ante tam invisus plebi reus ad iudicium vocatus populi est, plenus suarum, plenus paternarum irarum. Patres quoque non 4 temere pro ullo aeque adnisi sunt: propugnatorem senatus maiestatisque vindicem suae, ad omnes tribunicios plebeiosque oppositum tumultus, modum dumtaxat in certamine egressum, iratae obici plebi. Unus e patribus ipse Ap. Claudius et tribunos 5 et plebem et suum iudicium pro nihilo habebat. Illum non minae plebis, non senatus preces perpellere umquam potuere, non modo ut vestem mutaret aut supplex prensaret homines, sed ne ut ex consueta quidem asperitate orationis, cum ad populum agenda causa esset, aliquid leniret atque submitteret. 4. efficiunt, cf. praef. 5. comitia tributa, een korte herhaling van het reeds in cap. 68, 1 verhaalde, usu - de praktische gevolgen. 5. patribus... submovendis = eo, quod patres submovobantur. LXI. 1. turbulentior - stormachtig, excepit, h. 1. absoluut gebr. = volgdo onmiddellijk hierop, meestal met een object verbonden, ordinum, van de senaatspartij en de plebs. lege agraria, cf. c. 54, 2. 2. tamquam... sustinenti, voor tamquam met het part. cf. 1, 4, 6: velut defuncti. possessorum, cf. c. 41, 2. sustinenti - verdedigen, diem dixere, cf. c. 35, 2. 3. ad iudicium... populi - de comitia tributa. suarum... paternarum, h. 1. i. p. v. den gen. obi. gebruikt. 4. non temere - niet licht, ad, om dezen af te weren, egressum, h. 1. concessief. 5. non modo... sed ne... quidem, onafhankelijk zou de zin luiden: non modo non mutavit vestem, sed ne lenivit quidem; de zin non modo ut vestem mutaret hangt af van: non... perpellere potuere, bij ne... quidem is perpellere potuere to denken, vestem mutaret - rouwkleeren aantrokken, prensaret, of. 1, 47, 7. aliquid, cf- c. 2, 2. esset, conj. iter. 182 Lib. II, c. 61—62. 6 Idem habitus oris, eadem contumacia in vultu, idem in oratione spiritus erat, adeo ut magna pars plebis Appium non minus 7 reum timeret, quam consulem timuerat. Semel causam dixit, quo semper agere omnia solitus erat, accusatorio spiritu; adeoque constantia sua et tribunos obstupefecit et plebem, ut diem ipsi sua voluntate prodicerent, trahi deinde remsinerent. 8 Haud ita multum interim temporis fuit; ante tarnen, quam 9 prodicta dies veniret, morbo moritur. Cuius cum laudationem tribuni plebis impedire conarentur, plebs fraudari sollemni honore supremum diem tanti viri noluit et laudationem tam aequis auribus mortui audivit, quam vivi accusationem audierat, et exsequias frequens celebravit. LXII. Oorlog met de Aequi en Sabini. 62 Eodem anno Valerius consul cum exercitu in Aequos profectus cum hostem ad proelium elicere non posset, castra oppugnare est adortus. Prohibuit foeda tempestas cum gran- 2 dine ac tonitribus caelo~ deiecta. Admirationem deinde auxit signo receptui dato adeo tranquilla serenitas reddita, ut velut numine aliquo defensa castra oppugnare iterum religio fuerit. 3 Omnis ira belli ad populationem agri vertit. Alter consul Aemilius in Sabinis bellum gessit. Et ibi, quia hostis moenibus 4 se tenebat, vastati agri sunt. Incendiis deinde non villarum modo, sed etiam vicorum, quibus frequenter habitabatur, Sabini 6. spiritus — trots. 7. semel, vort.: slechts... accusatorio spiritu - op den overmoedigen, zelfbewuster! toon van een aanklager, diem prodicerent — de behandeling der zaak verdagen. 8. interim, tusschen den eersten en tweeden termijn, morbo, volgens andere berichten heeft hij zichzelf van het leven beroofd. 0. supremum diem, h. 1. den dag der begrafenis, laudationem, cf. c. 47, 11. LXII. 1. caelo deiecta, de enkele abl. bü deicio, in lett. bet. gebr, komt zelden voor, cf. nog 4, 19, 4, meestal met de praep. ex en de gebr. 2. receptui, cf. c. 59, 6. tranquilla serenitas, cf. 80, 11, 3: mira serenitas cum tranquillitate oriebatur. reddita, cf, 1, 84, 4: ducta... Tanaquil. religio, punt van godsdienstige overweging, fuerit, cf. 1, 3, 4: creverant... ausi sint. vertit, cf. c. 3, 3. 3. moenibus, volgens andere schrijvers woonden de Sabijnen in niet,versterkte vlekken. 4. villarum, h. 1. = hoeven, habitabatur, cf. 9, 28, 5: ibi habitabatur frequenter. Lib. II, c. 62—63. 183 exciti cum praedatoribus occurrissent, ancipiti proelio digressi postero die rettulere castra in tutiora loca. Id satis consuli 5 visum, cur pro victo relinqueret hostem, integro inde decedens bello. LXIII. Vervolg. Inter haec bella manente discordia domi consules T. Numi-63 eius Priscus A. Verginius facti. Non ultra videbatur latura 2 plebs dilationem agrariae legis, ultimaque vis parabatur, cum Volscos adesse fumo ex incendiis villarum fugaque agrestium cognitum est. Ea res maturam iam seditionem ac prope erumpentem repressit. Consules, coacti extemplo ab senatu, ad bellum 3 educta ex urbe iuventute tranquilliorem ceteram plebem fecerunt. Et hostes quidem, nihil aliud quam perfusis vano timore 4 Romanis, citato agmine abeunt. Numicius Antium adversus 5 Volscos, Verginius contra Aequos profectus. Ibi ex insidiis prope magna accepta clade virtus militum rem prolapsam neglegentia consulis restituit. Melius in Volscis •imperatum est: fusi primo 0 proelio hostes fugaque in urbem Antium, ut- tum res erant, opulentissimam acti. Quam consul oppugnare non ausus Caenonem, aliud oppidum nequaquam tam opulentum, ab Antiatibus cepit. Dum Aequi Volscique Romanos exercitus tenent, 7 Sabini usque ad portas urbis populantes incessere. Deinde ipsi paucis post diebus ab duobus exercitibus, utroque per iram consule ingresso in fines, plus cladium, quam intulerant, acceperunt. exciti — opgeschrikt, ancipiti... digressi, cf. c. 40, 14: cum Volscis aequo Marte discessum est. 5. pro victo, cf. c. 7, 3. Integro, h. 1. concessief. LXIII. 2. ultima vis — seditio. 3. coacti = iussi, sc. ad bellum educere iuventutem. 4. et... quidem, cf. c. 2, 9. nihil aliud quam, cf.c.29,4. perfusis... timore,cf. 1,16,6: perfusus horrore. 6. ex Insidiis — door een aanval uit... rem prolapsam... restituit, cf. 6, 22, 6: rem temeritate eius prolapsam. ü. imperatum est — was het opperbevel, ut tum res erant, cf. c 60, 2. Caeno, de havenstad van Antium, het tegenw. Porto d'Anzo. 7. tenent — bezighouden, populantes Incessere, cf. c. 47, 0: incursantes... issent. per Iram, cf. c. 24, 6: per metum, h. 1. het motief aangevende. 184 Lib. IE, c. 64. LXIV. Vervolg. 64 Extremo anno pacis aliquid fuit, sed, ut semper alias, sollicitae pacis certamine patrum et plebis. Irata plebs inter- 2 esse consularibus comitiis noluit: per patres clientesque patrum consules creati T. Quinctius Q. Servilius. Similem annum priori consules habent, seditiosa initia, bello deinde externo 3 tranquilla. Sabini Crustuminos campos citato agmine transgressi, cum caedes et incendia circum Anienem flumen fecissent, a porta prope Collina moenibusque pulsi ingentes tarnen praedas 4 hominum pecorumque egere. Quos Servilius consul infesto exercitu insecutus ipsum quidem agmen adipisci aequis locis non potuit: populationem adeo effuse fecit, ut nihil bello intactum relinqueret multiplicique capta praeda rediret. Et in 5 Volscis res publica egregie gesta cum ducis tum militum opera. Primum aequo campo signis collatis pugnatum ingenti caede 6 utrimque, plurimo sanguine. Et Romani, quia paucitas damno sentiendo propior erat, gradum rettulissent, ni salubri mendacio consul fugere hostes ab cornu altero clamitans concitasset aciem. Impetu facto, dum se putant vincere, vicere. 7 Consul metuens, ne nimis, instando renovaret certamen, si- 8 gnum receptui dedit. Intercessere pauci dies, velut tacitis indutiis utrimque quiete sumpta, 'per quos ingens vis hominum ex omnibus Volscis Aequisque populis in castra venit, haud du- LXIV. 1. Interesse — deelnemen aan de stemming. 2. per patres — door den invloed en de stemming der patriciërs, clientesque, cf. c. 36, 4. tranquilla — rustige toestanden. 3. Crustuminos, cf. c. 19, 2. a porta... pulsi, kortweg voor: cum iam prope portam Collinam essent, ab ea pulsi. praedas, h. 1. het plur. gebr, om de verschillende plundertochten aan te duiden. 4. adipisci, cf. c 80, 14. populationem, asyndeton adversativum. multipllci, n.1. in vergelijking met den buit, door den vijand behaald. 5. res publica... gesta est - res gesta est. utrimque, h. 1. attrib. caede = dooden. sanguine = gewonden. 6. sentiendo propior erat, vert.: maakte meer voelbaar, cf. 1, 23, S: quo propior es Tuscis... ab cornu altero, behoort bij: fugere. concltasset — met zich mede trekken, vicerunt = overwonnen zij werkelijk, 8. tacitis indutiis, cf. c. 18, 11. haud dubltans, h. 1. geconstr. met den ace. c. inf, cf. 1, 23, 7: nee te dubito, Tullé, eadem prae te ferre. senserint, n.1, dat hun leger zoo geweldig versterkt was. • i f^r-;» Lib. II, c. 64—65. 185 bitans, si senserint, Romanos nocte abituros. Itaque tertia 9 fere vigilia ad castra oppugnanda veniunt. Quinctius sedato 10 tumultu, quem terror subitus exciverat, cum manere in tentoriis quietum militem iussisset. Hernicorum cohortem in stationem educit, cornicines tubicinesque in equos impositos canere ante valium iubet sollicitumque hostem ad lucem tenere. Relicum noctis adeo tranquilla omnia in castris fuere, 11 ut somni quoque Romanis copia esset. Volscos species armatorum peditum, quos et plures esse et Romanos putabant, fremitus hinnitusque equorum, qui et insueto sedente equite et msuper aures agitante sonitu saeviebant, intentos velut ad impetum hostium tenuit. LXV. Vervolg. Ubi inluxit, Romanus integer satiatusque somno productus 65 in aciem fessum stando et vigiliis Volscum primo impetu perculit; quamquam cessere magis quam pulsi hostes sunt, quia 2 ab tergo erant clivi, in quos post principia integris ordinibus tutus receptus fuit. Consul, ubi ad iniqnum locum ventum est, sistit aciem, Miles aegre teneri, clamare et poscere, ut perculsis instare liceat. Ferocius agunt equites: circumfusi 3 duci vociferantur se ante signa ituros. Dum cunctatur consul virtute militum fretus, loco parum fidens, conclamant se ituros; 10. quem... exciverat, cf. c. 42, 3, gewoonlijk met een persoon als object gebruikt Hernicorum cohortem, volgens c. 41, 1 moesten de Hernici, overeenkomstig het gesloten verdrag, een contingent leveren, in stationem, hier is te denken aan een post voor ae legerplaats, canere — signalen blazen, solllcltum tenere, cf. 22, 23 2 11. relicum noctis, cf. c: 25, 2. sedente = insidente. aures agitante '= oorverdoovend. LXV. i. Inluxit, cf. 1, 28, 2. satiatus - verkwikt, cf. nog 28, 18, 18: vino ciboque satiatus, anders meestal in overdr. bet. gebruikt, perculit - tot wijken brengen 2. quamquam - intusschen. cessere, dit wordt verklaard door: integris ordinibus. principia, h. 1. de eerste gelederen, cf. 3, 22, 6: equites post principia locat. tutus receptus fuit, vert.: men zich onder dekking kon terugtrekken, sistit adem cf 1 37 3 miles _ infanterie, clamare et poscere, asyndeton adversativum, vert.: integendeel,' 3. duel, den consul Quinctius. fretus, concessief, vert.: -weliswaar fidens vort • maar... conclamant, n,l. de infanterie en de ruitern. 186 Lib. II, c. 65. clamoremque res est est secuta: üxis in terram pilis, quo leviores ardua evaderent, cursu subeunt. Volscus effusis ad 4 primum impetum missilibus telis, saxa obiacentia pedibus ingerit in subeuntes turbatosque ictibus crebris urget ex superiore loco. Sic prope oneratum est sinistrum Romanis cornu, ni referentibus iam gradum consul increpando simul temeri- 5 tatem simul ignaviam pudore metum excussisset. Restitere primo obstinatis animis; deinde, ut obtinentes locum vires refecerant, audent ultro gradum inferre et clamore renovato commovent aciem; tum rursus impetu capto enituntur atque 0 exsuperant iniquitatem loei. Iam prope erat, ut in summum clivi iugum evaderent, cum terga hostes dedere effusoque cursu paene agmine uno fugientes sequentesque castris insidere. In eo pavore castra capiuntur. Qui Volscorum effugere potuerunt, 7 Antium petunt. Antium et Romanus exercitus ductus. Paucos circumsessum dies deditur, nulla oppugnantium nova vi, sed quod iam inde ab infelici pugna castrisque amissis ceciderant animi. clamoremque, que = en terstond, re» = uitvoering, ef. Ovid, Met. 4,650: res dicta secuta est. fixis... pilis, dit gebeurde anders, als men rustig stilstond of om gemakkelijker met het zwaard te kunnen aanvallen (cf. c. 80, 12 en 6, 12, 8). ardua evaderent = do steile hoogte konden beklimmen, cf. Verg. Aen. 1, 685:... gradus evaserat altos, gew. met in c. ace. geconstrueerd, cursu, cf. c. 30, 13. 4. missilibus, h. 1. adject, cf. 1, 43, 7. prope oneratum est, vert.: zou bijna in de verdrukking zfln gekomen, prope... ni, cf. c. 10, 2. increpando, h. 1. met object van de zaak, vaker gebr. met persoonlijk object, simul... simul, cf. bet Gr. Sfiafisv... afia Se. pudore, door het schaamtegevoel, dat hij had opgewekt, metum excussisset, cf, 40, li, 2: metus crapulam excussit. 5. refecerant, h. 1. plusq. perf. om de herhaling aan te duiden vires reficere, komt nog voor 37, 24, 6; meestal se recipere, animum recipere a, ex pavore, cf. c. 50, 10. ultro, cf. 1, 6, 8. Impetu capto — een aanloop nemen, cf. 8, 30, 6: aliquotiens impetu capto. commovent aciem — de slaglinie in beweging zetten (om aan te vallen), meestal gebr. van de vijandelijke slaglinie, welke men tot wijken brengt (cf. o. a. 9, 27,10). enituntur — in de hoogte klimmen. 6. prope erat, ut, cf. c. 23, 14. effusoque, que = en nu. in eo pavore = gedurende, onder den indruk van..., cf. c. 18, 4. Antium, cf. c. 63, 6. 7. nulla oppugnantium nova vi, vert.: niet tengevolge van een hernieuwde krachtsinspanning der... nulla vi... sed quod, afwisseling van uitdrukking, cf. c. 11,2: navibus accitis et ad custodiam. om TITIf LI VII AB URBE CONDITA LIBRI I—II. MET INLEIDING EN AANTEEKENINGEN VOORZIEN DOOR Dr J. W. VAN ROOIJEN LEERAAR AAN HET GYMNASIUM TE ZUTPHEN. ZUTPHEN — W. J. THIEME & CIE. INLEIDING. T. Livius werd in het jaar v. C. in Patavium, het tegenwoordige Padua, een stad bekend om haar strengheid van zeden, *) geboren. De stad kon, volgens Livius op een ouderdom bogen, welke voor die van Rome niet behoefde onder te doen en met begrijpelijken trots maakt de geschiedschrijver in het begin van zijn werk van de geschiedenis van zijn vaderstad melding 2). Van Livius' ouders weten wij niets;' toch schijnt hij, gelet op de zorgvuldige en veelzijdige opvoeding, die hij heeft genoten, tot een aanzienlijke of vermogende familie te hebben behoord; ook zijn voorliefde voor de party der optimates pleit voor deze opvatting. Asinius Pollio meende in zijn taal een zekere „Patavinitas" op te merken, eigenaardighedên, die van de taal der hoofdstad afweken. Of hij naar Rome is verhuisd, in de meening daar beter zijn geschiedwerk te kunnen sckrijven, of dat hij eerst, toen hij te Rome was, op het denkbeeld is gekomen, de geschiedenis van Rome te beschrijven, is niet bekend. Wel weten zoij, dat hij al vrij spoedig in Rome was ingeburgerd en de aandacht van Augustus trok, met wien hij daarna vertrouwelijk omging. Livius' groote bewondering voor Pompejus schijnt aan deze vriendschap geen afbreuk te hebben gedaan, men vergelijke wat Tac. (Ann. 4, 34.) hierover bericht: „T. Livius, eloquentiae acfidei praeclarus in primis, Cn. Pompejum tantis laudibus tulit, ut Pompeianum eutn Augustus appellaret; neque id amicitiae eorum offecit. Scipionem, Afranium, hunc ipsum Cassium, hunc Brutum nusquam latrones et parricidas, quae nühc vocabula imponuntur, saepe ut insignes viros nominat." J) Vgl. Plin. Efiist. 1, 14, 6: habet aviam maternam Serranam Proculani e municipio Patavino. Nosti loei mores: Serrana. tarnen Patavinis quoque severitatis exemplum est. 2) Vgl. lib. 1,1. 4 Lib. I, c. ti universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen 'est. Ibi egressi Troiani, ut quibus ab immenso prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui turn ea tenebant loca, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris concurrunt. Duplex inde fama est. Alii proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adflnitatem iunxisse tradunt; alii, cum instructae acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse Latinum inter primores ducemque advenarum evocasse ad colloquium; percontatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent, postquam audierit, multitudinem Troianos esse, ducem Aeneam, filium Anchisae et Veneris, cremata patria domo profugos sedem condendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum.gentis virique et animum velbellovelpaciparatum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem factam. Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio; ibi Latinum apud penates deos domesticum publico adiunxisse foedus, filia Aeneae in matrimonium data. Ea utique res Troianis spem adfirmat tandem stabih certaque sede finiendi erroris. Oppidum condunt; Aeneas ab nomine 4. ab = ten gevolge van. ad maiora rerum initia = ad maiorum rerum initia (hypallage). Macedoniam, hier zou door hem de stad Aenea gesticht zijn op het schiereiland Pallene. Laurentem agrum - de kuststreek ten Z. van de Tibermonding. classe tenuisse (sc. cursum). et huic = etiam huic. est - dus nog ten tijde van Livius. 6. ut quibus - causaal, ab, cf. 4: ab simili clade. Latinus - zoon van Faunus en de nymf Marica, na zijn dood onder den naam Jupiter Latiaris vereerd (cf. Verg. Aen. 7, 45). Aborigines - de naam werd afgeleid van origo (ab origine), waarsch. onjuist, daar de Gr. naam 'AftoQïyïves is. 7. aut... ve. in negatieve en vraagzinnen gebr. de Rom. dikw. coniunctiones disiunctivae, waar wij copulativae gebruiken, vert.: en... en. 8. audierit - de tijd van de oratio recta is behouden, patria = vaderstad, condendae urbl - dat. van doel, bij Liv. veel gebruikelijk cf. 5, 54, 4. bello... paratum — meestal: paratus ad. fidem — verzekering. 9. publico sc. foederi. 10. ea utique — dit eerst recht. Troianis spem adfirmat — versterkt de Troj. in hun hoop. Lib. I, c. 2. 5 uxoris Lavinium appellat. Brevi stirpis quoque virilis ex novo ma- 11 trimonio fuit, cui Ascanium. parentes dixere nomen. II. Aeneas strijdt tegen de Rutuli en Etrusci. Bello deinde Aborigines Troianique petiti. Turnus, rex Ru- 2 tulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo certamine abiit: victi Rutuli; 2 victores Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. Inde 3 Turnus Rutulique diffisi rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque, regem eorum, confugiunt, qui Caere, opulento turn oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et turn nimio plus, quam satis tutum esset accolis, rem Troianam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit. Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi 4 conciliaret, nee sub eodem iure solum, sed etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem appellavit; nee deinde Abori- 6 gines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam'cessere. Fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem, ab Alpibus ad fretum Siculum, fama nominis sui implesset, tarnen, cum moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. Se- 6 Lavinium (cf. lavare) — de reine stad, het godsdienstig centrum van den Lat. hond, later van den Bom. staat, het tegenw. Fratlca. 11. dixere nomen — i. p. v. het meer gebr. nomen dare. 1. Turnus — naam misschien samenhangend .met Tvggrjvós, een zoon van Daunus en Venilia (Verg. Aen. 7, 410), zijn geslacht werd afgeleid van Danaë. pacta fuerat = zij was zijn bruid geweest; plusq. perf. op fueram wordt gebr. als meer gelet wordt op den toestand daaruit ontstaan, dan op de voltooide handeling. 2. victl rutuli, victores Aborigines — asyndeton, vert.: want... maar. Latinum — Fest. 194: proditur Latinus rex, qui proelio... nusquam apparuerit iudicatusque sit Juppiter factus Latiaris. S. rebus — sc. suis — Etruscorum, het rijk van dezen strekte zich oudtijds van BovenItalie tot Campanië uit. Caere, h. 1. abl. = te Caere (tegenw. Cerveteri). iam inde ab initio — reeds direct van het begin af aan; nimio plus — eig. meer dan te veel, veel meer. gravatim, meer gewone vorm is: gravate, socia — prolept. gebr. 5. nee _ en ook werkelijk niet. fretusque — vert.: en dus nu... moenibus — nl. door de muren beschut. 6 Lib. I, c. 2. 3. cundum inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum opjermn mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum dici ius fasque est, super Numicum fluvium; Iovem indigetem appellant. III. Koningen van Alba Longa tot Numitor en Amulius. 3 Nondum maturus imperio Ascanius, Aeneae filius, erat; tarnen id imperium ei ad puberem aetatem incolume mansit; tantisper tutela muliebri (tanta indoles in Lavinia erat) res Latina et re- 2 gnum avitum paternumque puero stetit. Haud ambigam (quis enim rem tam veterem pro certo adfirmet?), hicine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus comesque inde paternae fugae, quem Iulum eundem lulia gens auctorem. 3 nominis sui nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus (certe natum Aenea constat), abundante Lavinü multitudine, florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu novercae reliquit, novam ipse aliam sub Albano monte condidit, .quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba 4 appellata. Inter Lavinium et Albam Longam deductam coloniam triginta ferme interfuere anni. Tantum tarnen opes creverant maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae nee deinde inter muliebrem tutelam rudimentumque primum puerilis regni movere arma aut Mezentius Etruscique aut ülli alii accolae ausi 5 sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latinisque fluvius Albula, quem nunc Tiberim vocant, ünis esset. 6. inde — te vert. door een adj.; secundum en ultimum te nemen bij het praedicaat. quemcumque = sive deum sive heroa. super — aan den oever van. Numicus of Numlcius, mondt bfl Ardea in zee uit (tegenw. Eio Torto) indigetem — afgeleid van indu ds in en genere (gignere) = een inheemseh heros, na zijn dood als beschermheer vereerd. 1. tantisper - intusschen. Indoles = virtus. res Latina = res publica Latina, stetit — bleef bestemd voor. 2. hicine fuerit — of het deze A. is geweest, eundem — eveneens onder de benaming Julus. 3. multitudine — bevolking, ut — beperkend = in aanmerking genomen den toenmaligen toestand. Albano monte — tegenw. Monte Cavo. appellata, sc, est. 4. Lavinium - sc. conditum. ferme — eig. superl. van fere = fere. morte Aeneae — by of ten gevolge van. primum rudlmentum (debuut), pleonasme cf. 8, 54, 9: prima initia. Lib. I, c. 3. 4. 7 Silvius deinde 'regnat, Ascanii fllius, casu quodam in silvis 6 natus. Is Aeneam, Silvium creat; is deinde Latinum Silvium. 7 Ab eo coloniae aliquot deductae, Prisci Latini appellati. Mansit Silviis postea omnibus cognomen, qui Albae regnaverunt. Latino 8 Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberinus, qui in traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen flumini dedit. Agrippa inde, Tiberini fllius, post 9 Agrippam Romulus Silvius, a patre accepto imperio, regnat. Aventino fulmine ipse ictus regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo colle, qui nunc pars Romanae est urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amulium 10 procreat; Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum • Silviae gentis legat. Plus tarnen vis potuit quam voluntas patris aut verecundia aetatis; pulso fratre Amulius regnat. Addit sceleri 11 scelus; stirpem fratris virilem interimit; fratris flliae Reae Silviae per speciem honoris,. cum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit. IV. Jeugd van Romulüs en Remus. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis maximique 4 secundum deorum opes imperii principium. Vi compressa Vesta- 2 lis, cum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martem incertae stirpis patrem nuncupat. Sed nee dii nee homines aut ipsam aut stirpem a cru- 3 6. Silvius, volgens een andere overlevering was hij een zoon van Aeneas en Lavinia. Volgens de oudste volksoverlevering werd Home direct gesticht door vluchtelingen uit Troje of door Eomulus, die voor een kleinzoon van Aeneas gold. Later, toen men inzag, dat de tijd tusschen den val van Troje en de stichting van Home te klein was genomen, schoof men een aantal Albaansche koningen tusschen Aeneas en Komulus in. 7. cognomen — nomen. 8. celebre — gewoon, ad posteros -- apud posteros. 9. per manus, van hand tot hand. fecit ± dedit. 10. maximus — men verwacht: maior. legat — sc. testamento. 11. Reae — de naam wordt gew. afgeleid van reus, bfl anderen heet zjj Ilia en is dan een dochter van Aeneas. legisset — deuitdr.is: legere of capere aliquam Vestalem. adimit — praesens de conatu. perpetua virgrinltate — vert.: door de gelofte van 1. debebatur — was te danken aan. secundum, onmiddellijk na. 2. Incertae — euphem. voor: spuriae. 8 Lib. Ij c. 4. delitate regia vindicant: sacerdos vincta in custodiam datur; 4 pueros in profluentem aquam mitti iubet. Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis, nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quamvis lahguida 5 mergi aqua infantes, spem ferentibus dabat. Ita, velut defuncti regis imperio, in proxima eluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est 6 (Romularem vocatam ferunt), pueros exponunt. Vastae tum in bis locis solitudines erant. Tenet fama, cum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cursum flexisse; eam submissas infantibus adeo mitem praebuisse ■ mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii pecoris in- 7 venerit (Faustulo fuisse nomen ferunt); ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. Sunt, qui Larentiam vulgato corpore lupam inter pastores vocatam putent; inde locum fabulae ac 8 miraculo datum. Ita geniti itaque educati, cum primum adolevit aetas, nee in stabulis nee ad pecora segnes, venando peragrare 9 saltus. Hinc robore corporibus animisque sumpto, iam non feras tantum subsistere, sed in latrones praeda onustos impetus facere pastoribusque rapta dividere, et cum his, crescente in dies grege iuvenum, seria ac iocos celebrare. 3. iubet sc. rex. 4. forte divlnitus cf. öelq nvi m%fl, Flut. Thes. 35, lenibus stagnis — abl. modi; amnis — te' verbinden met: iusti. et = et tarnen, aqua — mergi bij Liv. geconstr. met den abl. alleen, bjj Oic meestal met in c. ace. 6. velut defuncti — ita se defunctos rati. ficus Ruminalis cf. Festus 270: Ruminalis dicta est ficus, quod sub ea arbore lupa mammam dederat Romulo et Remo, mamma autem rumis dicitur. De vijgeboom stond op den Cermalus, een deel van den Palatinus. 6. tenet — beeft zich gehandhaafd, bestaat, quo = in quo. tenuis — ondiep, lupam — een aan Mars gewijd dier. eam adeo mitem praebuisse = adeo mitem fuisse ut. ... praeberet. Faustulo, afgel. van stam van fav-eo en tul (tuli) - heilbrenger. 7. Larentiae, denaam was voluit: AccaLarentiaofLarentina,waarsch.identischmet de moeder der Lares, Lara Larunda. datos = gebracht, vulgato - prijsgegeven, fabulae ac miraculo - êy dia dvoiv = wonderbaarlijk verhaal. 8. adolevit aetas, cf. Verg. Aen. 12, 438 en Hor. Sat. 1,9,34. in stabulis — op de boerderij thuis, ad pecora, n.1. in de weide, segnes — met concess. bet., voor venando te denken: maxime tarnen, venando — vert.: part. praes. 9. subsistere — den strijd beslaan met. celebrare = beoefenen. Lib. I, c. 5. 9 V. Amulius wordt afgezet en gedood. Iam turn in Palatio monte Lupercal hoe fuisse ludicrum 5 ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium montem appellatum; ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum 2 multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne adlatum ex Arcadia instituisse, ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasciviam currerent, quem Romani deinde vocaverunt Inuum. Huic deditis ludicro, cum sollemne notum esset, in- 3 sidiatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro accusantes. Crimini maxime dabant in Numitoris agros ab iis * impetus fleri; inde eos, collecta iuvenum manu, hostilem in modum praedas agere. Sic Numitori ad supplicium Remus deditur. Iam inde ab initio Faustulo spes fuerat, regiam stirpem 5 apud se educari; nam et expositos iussu regis infantes sciebat, et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere; sed rem immaturam nisi aut per occasionem aut per necessitatem aperire noluerat. Necessitas prior venit; ita metu subactus Ro- 6 mulo rem aperit. Forte et Numitori, cum in custodia Remum haberet audissetque geminos esse fratres, comparando et aetatem eorum et ipsam minime servilem indolem, tetigerat animum memoria nepotum, sciscitandoque eodem pervenit, ut haud proeul esset, quin Remum agnosceret. Ita undique regi dolus nectitur. 7 & Palatio is subst, monte is appos., meestal mons Palatinus of Palatium alleen. Lupercal — eig. de grot aan Faunus Lupercus gewijd, den god van de kudden en de vruchtbaarheid, aan den voet van den Palatinus; hier het feest op den 15en Februari gevierd ter eere van Faunus. hoe — het nog tegenwoordig bestaande. Pallanteo Fallanteum, ten "W. van Tegea gelegen. 2. genere = gente. tempestatibus temporibus. sollemne = ludicrum, omdat het regelmatig wederkeert. Lycaeum — op den berg Lycaeus in Arcadië zou Pan geboren zijn en hier had hij een tempel. 8. notum — omdat het jaarlijks op den 15en Februari werd gevierd, ob iram praedae amissae cf. 4. 57, 9: ob iram dictatoris creati. ultro — nog bovendien. 5. lam inde ab, cf. 2, 3. spes — het vermoeden (met zijn wensch overeenkomende), immaturam - te vroeg, adject. i. p. v. adverb. per occasionem = occasione data. per necessitatem - necessitate adductus. 6. prior, gebr. i. p. v. het adv. metu, nl. dat Kemus zwaar zou gestraft worden, forte et = forte etiam. comparando, ongeveer - comparanti. cf. Verg. Aen. 2, 6: quis talia fando temperet a lacrimis, eodem pervenit - kwam tot hetzelfde resultaat (als Faustulus). haud proeul esset = non multum abesset. 7. undique eig. van twee kanten. Lib. I, c. 7. 11 qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum templa capiunt. VIL Romulus doodt Remus. Hercules en Cacus. Euander. Priori Remo augurium venisse fertur, sex vultures; iam- 7 que nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat: tempore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahebant. Inde cum 2 altercatione congressi certamine irarum ad caedem vertuntur; ibi in turba ictus Remus cecidit. Vulgatior fama est, ludibrio fratris Remum novos transiluisse muros; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adiecisset: Sic deinde, quicumque alius transiliet moenia mea", interfectum. Ita solus potitus imperio Ro- 8 mulus; condita urbs conditoris nomine appellata. Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit. Sacra diis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Euandro instituta erant, facit. Herculem in ea loca, Geryone interempto, boves 4 mira specie abegisse memorant, ac prope Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reflceret boves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor 5 accola eius loei, nomine Cacus, ferox viribus, captus pulchritudine boum cum avertere eam praedam vellet, quia, si agendo armentum in speluncam compulisset, ipsa vestigia quaerentem dominum eo deductura erant, aversos boves, eximium quemque pulchri- qui, meer juist zou zijn: uter. conditam — si condita esset. ad inaugurandum, h. 1. = de vlucht der vogels waarnemen, meestal = inwijden, templum, afgel. van xi/ivoi — een afgebakende ruimte, h. 1. = plaats om waar te nemen. 1. priori, vert. door een adverb. utrumque sua multitudo — hypallage cf. 21, 29, 6: ad utrumque ducem sui. tempore praecepto — vert.: daar zij (de anderen) in tijd voor waren, trahebant — imperf. de. conatu. 2. ibi — daarbij. In turba, volgens deze overlevering dus niet door Romulus. adiecisset — log. subj.: Romulus. sic deinde — sc. pereat. 5. condita = na de stichting, aliis = ceteris, Graeco (sc. ritu) — waarbij o. a. het hoofd niet werd omhuld. 4. Herculi — de Gr. Herakles werd met den Latijnschen Dius Fidius en den Sabijnschen Semo Sancus vereenzelvigd (cf. me Dius Fidius, mehercle). Geryones — een reus, welke volgens de sage in het verre Westen woonde, op hei) eiland Erytheia, laeto — rijkelijk. 6. avertere — ontvreemden, eam = talem. agendo, h. 1. = voor zich uit drijvend, deductura erant — vert.: zouden... moeten hebben, eximium quemque, deze constr. gebr. omdat eximius een superl. vervangt. 12 Lib. I, c. 7. tudine, caudis in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus, cum gregem perlustrasset oculis et partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. Quae ubi omnia foras versa vidit nee in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro armentum occepit. Inde cum actae boves quaedam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus clava, fidem pastörum nequiquam invocans, morte occubuit. Euander turn ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate magis quam imperio regebat loca, venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium hommes, venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. Is tum Euander concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum caedis excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens rogitat, qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam accepit. „Iove nate, Hercules, salve" inquit: „te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu coiat." Dextra Hercules data, accipere se omen .impleturumque fata ara condita ac dicata ait. 6. numero — dat, abesse met den dat. bij Liv. = ontbreken, occepit — meestal met den inf., bi) Liv. komt eveneens voor: magistratum occlpere. 7. ad desiderium = uit verlangen, convertit (sein se) = maakte, dat hij zich daarheen omwendde. Adem — cf. Polyphemus bjj Hom. Od. 9,899 = hulp. morte occubuit, (occuhare) cf. 8, 10, 4: morte occubare, meestal mortem occumbere. 8. Euander — volgens de sage zoon van Hermes en de godin Carmenta of Carmentis, zou de uitvinder van het Lat. alphabet zijn geweest, auctoritate, persoonlijke invloed, loca — i. p. v. de bewoners gebr. Sibyllae — deze zou na den Troj. oorlog uit KleinAziê naar Cumae zijn verhuisd, zij voorspelde Aeneas de toekomst, voordat hü naar de onderwereld ging. 9. aliquantum, gew. de abl. 10. patremque ac, que ac, dikwijls gebr. bij drie en meer begrippen, cf. c. 19, 1. cecinit, voorspelde, aram, de Ara Maxima bevond zich op het forum boarium, tusschen den Palatinus en Aventinus. Bij de Ara Maxima werden dikwijls plechtige verdragen bezworen.' 11. acclpere = zich laten welgevallen, ara condita - vert.: daardoor dat. Lib. I, c. 7. 8. 13 Ibi turn primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi,12 adhibitis ad ministerium dapemque Potitiis ac Pinariis, quae turn familiae maxime inclitae ea loca incolebant, factum. Forte ita13 evenit, ut Potitii ad tempus praesto essent, iisque exta apponerentur, Pinarii, extis adesis, ad ceteram venirent dapem. Inde institutum mansit, donec Pinarium genus fuit, ne extis sollemnium vescerentur. Potitii, ab Euandro edocti, antistites sacri eius14 per multas aetates fuerunt, donec, tradito servis publicis sollemni familiae ministerio, genus omnePotitioruminteriit. Haec turn sacra 15 Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam turn immortalitatis virtute partae, ad quam eum sua fata ducebant, fautor. VIII. Lictores. Asylum. Senatus. Patricii. Rebus divinis rite perpetratis, vocataque ad concilium mul- 8 titudine, quae coalescere in populi unius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit; quae ita sancta generi hominum 2 agresti fore ratus, si se ipse venerabilem insignibus imperii fecisset, cum cetero habitu se augustiorem, turn maxime lictoribus duodecim sumptis fecit. Alii ab numero avium, quae augurio 3 regnum portenderant, eum secutum numerum putant; me haud paenitet eorum sententiae esse, quibus et apparitores hoe genus ab Etruscis finitimis, unde sella curulis, unde toga praetexta sumpta est, et numerum quoque ipsum ductum placet, et ita habuisse Etruscos, quod, ex duodecim populis communiter creato rege, singulos singuli populi lictores dederint. 12. ibi = in ea ara. ministerium — offerdienst, familiae - gentes. 13. ad tempus = tempore = te juister tijd. genus — gens. sollemnlum = der offers cf. Verg. Aen. 8, 183: vesci lustralibus extis. 14. antistites, de Potitii waren het hoofd van den dienst van Hercules, de Pinarii echter meer offerdienaars. 15. haec sacra.... una — vert.: dit waren de eenige.... die — sua — het voor hem bepaalde. 2. ita... si = slechts dan... wanneer, agresti — cf. Cic. Eep. 2, 21: nostri il li etiam turn agrestes. 3. eum — te verbinden met: numerum. secutum sc. Romulum. haud paenitet — ik ben er toe geneigd, .quibus placet, welke meenen. apparitores — algemeene naam voor de dienaren des konings (later van de magistraten); hiertoe behoorden "lictores, accensi, praecones, viatores, scribae. hoe genus — adv. ace. — eius generis. Lib. I, c. 19. 29 XIX. Numa, de vredesvorst. Janus. Egeria. Qui regno ita potitus urbem novam, conditam vi et armis, 19 iure eam legibusque ac moribus de integro condere parat. Quibus 2 cum inter bella adsuesci videret non posse, quippe efferari militia animos, mitigandum ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum ad infimum Argiletum indicem pacis bellique fecit, apertus ut in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos signiflcaret. Bis deinde post Numae regnum clausus fuit, 3 semel T. Manlio consule post Punicum primum perfectum bellum, iterum — quod nostrae aetati dii dederunt ut videremus — post bellum Actiacum, ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique parta. Clauso eo, cum omnium circa finitimorum societate ac 4 foederibus iunxisset animos, positis externorum periculorum curis, ne luxuriarent otio animi, quos metus hostium disciplinaque militaris continuerat, omnium primum, rem ad. multitudinem imperitam et illis saeculis rudem efücacissimam, deorum metum iniciendum ratus est. Qui cum descendere ad animos sine aliquo 5 commento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Egeria congressus nocturnos esse; eius se monitu, quae acceptissima diis essent, sacra instituere, sacerdotes suos cuique deorum praeflcere. Atque omnium primum ad cursus lunae in duodecim menses di- 0 scribit annum; quem, quia tricenos dies singulis mensibus luna non explet desuntque dies solido anno, qui solstitiali circumagitur orbe, intercalariis mensibus inter ponendis ita dispensavit, ut vice- XIX. 1. vi et armis — ëv dta dvoïv. moribus — zedelijkheid. 2. quippe..., gedachte van Numa. Ianum — Ianus, ook genoemd Ianua Quirini of Ianus Geminus, een doorgang met 2. deuren, hierin stond het beeld van Ianus bifrons, een oud-Italiaansche godheid. Argiletum — de streek Noord-Oostelijk van het Forum. 3. T. Manlio consule — in het jaar 236 V. C. videremus = beleven, post bellum Actiacum — n.1. in het jaar 29 v. C 4. rem... efücacissimam — app. bij: deorum metum. ad multitudinem — cf. c.9,16: ad muliebre ingenium efficaces. 5. descendere ad animos — in het hart binnendringen, sine aliquo commento non, aliquo gebr., niet ullo, omdat door non de ontkennende kracht wordt opgeheven. Egeria — een oud-Italiaansche bronnymf, een der Camenae (cf. c. 21. 3). suos — eigen, bijzondere, cuique deorum = sacris deorum. 6. ad — volgens, cursus lunae — het vroegere Bom. jaar had slechts 10 maanden en begon met Haart; Numa voegt er 2 maanden bij. tricenos dies... non explet — de maan volbrengt haar haan in 29 dagen, 12 uren en 44 minuten, solido — volledig, orbe — baan. intercalariis mensibus — schrikkelmaanden, dispensavit — regelen. 30 Lib. I, c. 19. 20. simo anno ad metam eandem solis, unde orsi essent, plenis om7 nium annorum spatiis dies congruerent. Idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futurum erat. XX. Flamines. Virgines Vestae. Pontifices. 20 Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime, quae nunc ad Dialem flaminem 2 pertinent. Sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis desererentur, flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit insignique eum veste et curuli regia sella adornavit. 3 Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino; virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. lis, ut adsiduae templi antistites essent, . stipendium de publico statuit; virginitate aliisque caerimoniis 4 venerabiles ac sanctas fecit. Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne dedit et super tunicam aeneum pectori tegumen; caelestiaque arma, quaeanciliaappellantu^ferre ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollemnique ad metam eandem solis... congruerent — met denzelfden stand der zon overeenstemden. 7. dies fastos - dies fasti, quibus praetori licet fari tria verba sollemnia: do, dico, addico, quibus lege agere fas est; op deze dagen mocht dus door den praetor gerecht worden gehouden, op dies nefasti was dit niet geoorloofd; de dies fasti worden weder verdeeld in: dies fasti comitiales, kortweg dies comitiales genoemd en dies fasti non coinitiales, de dies fasti in engeren zin, 'waarop slechts het lege agere mag plaats hebben. XX. 1. animum adiecit = animum advertit. ipse — persoonlijk, flaminem — flamen is afgel. van nare, eig. dus iemand, die het vuur aanblaast bij het offeren.. 2. Numae — i. p. v. sui. regiae vicis — die tot het ambt van den koning behooren adsiduum — hij mocht zelfs geen nacht buiten de stad doorbrengen, inslgni... veste — n.1. door de toga praetexta, den witten hoed Igalerus) met den z.g. apex, een met wol omwonden olijftakje. 3. virglnesque, que = eveneens, sacerdotium — appositie bij: virgines Vestae. templi — de ronde tempel van Vesta lag op de helling van den Palatinus, aan den kant van het Forum, stipendium — bestaande uit inkomsten van den ager publicus. caerimoniis — heilige eererechten. 4. Oradlvo — de afleiding is onzeker; sommigen meenen, dat de naam van grad-i-or is afgeleid, anderen van den stam gra(cf.gramen) — groeien, tunlcae pictae — gen. explicativus bij insigne, ancilia — een schild was uit den hemel gevallen, Numa liet er elf, geheel daaraan gelijke, bij vervaardigen om de.kans op verlies geringer te maken, per urbem Ire — de optocht der Salii had in de maand Maart plaats, tripudiis — cf. Hor. Carm. 4, 1, 28: in morem Salium ter,quatient humum. carmina — dezen, de z.g. axamenta, welke alle goden te zamen vereerden, gelden voor de oudste overblijfselen der Lat. poëzie. Lib. I, c. 20. 21. 31 saltatu iussit. Pontificem deinde Numam Marcium, Marei fllium, 5 ex patribus legit eique sacra omnia exscripta exsignataque attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra flerent, atque unde in eos sumptus pecunia erogaretur. Cetera quoque 6 omnia publica privataque sacra pontifleis scitis subiecit, ut esset, -quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris neglegendo patrios ritus peregrinosque adsciscendo turbaretur; nee caelestes 7 modo caerimonias, sed iusta quoque funebriaplacandosquemanes ut idem pontifex edoceret, quaeque prodigia fulminibus aliove quo visu missa susciperentur atque curarentur. Ad ea elicienda ex mentibus divinis Iovi Elicio aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent. XXI. Egeria. Fides. Ad haec consultanda procurandaque multitudine omni a vi 21 et armis conversa, et animi aliquid agendo occupati erant, et deorum adsidua insidens cura, cum interesse rebus humanis caeleste numen videretur, ea pietate omnium pectora imbuerat, ut fides ac ius iurandum pro anxio legum ac poenarum metu civitatem regerent. Et cum ipsi se homines in regis velut unici 2 exempli mores formarent, tum finitimi etiam populi, qui antea castra, non urbem positam in medio ad sollicitandam omnium pacem crediderant, in eam verecundiam adducti sunt, ut civitatem 5. pontificem — waarsch. pontificem maximum bedoeld; de pontifices waren niet iroor een bepaalde godheid ingesteld, maar hadden meer het oppertoezicht over de godsdienslaangelegenheden. sacra... exsignataque - een nauwkeurige schriftelijke opgave van alle offers, ad quae — in welke. 6. sacra — heilige gebruiken, quo = ad quem. 7. caelestes... caerimonias = caelestium caerimonias. manes — eig. de goeden, ook als Dii Manes vereerd, susciperentur = acciperentur. curarentur = proourarentur. XXI. 1. assidua — h.1. i. p. v. het adverbium. Interesse rebus humanis - cf. Tac, Oerm. 40: Nerithum intervenire rebus hominum. fides ac ius iurandum, het woord bekrachtigd door een eed. pro... metu, cf. Ovid. Past. 1, 261: proque metu populum sine vi pudor ipse regebat. 2. cum... tum — de conjunctivus bij cum, in verbinding met het correspondeerende tum, is bij Liv.zeldzaam cf. 8, 34, 1. ipsi - vanzelf, unlcl = praestantissimi. castra... positam — cf. c. 1, 8: gens... appéUati. 32 Lib. I, c. 21. 22. 8 totam in cultum versam deorum violare ducerent nefas. Lucus erat, quem medium ex opaco specu fons perenni rigabat aqua. Quo quia se persaepe Numa sine arbitris velut ad congressum deae interebat, Camenis eum lucum sacravit, quod earum ibi con- 4 cilia cum' coniuge sua Egeria essent. Et Fidei sollemne instituit. Ad id sacrarium flamines bigis curru arcuato vehi iussit, manuque ad digitos usque involuta rem divinam facere, significantfes, fidem tutandam sedemque eius etiam in dexteris sacratam esse. 5 Multa alia sacriflcia locaque saoris faciendis, quae Argeos pontifices vocant, dedicavit. Omnium tarnen maximum eius operum fuit tutela per omne regni tempus haud minor pacis quam regni. 6 Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos, Numa tres et quadraginta. Cum valida, tum temperata et belli et pacis artibus erat civitas. XXII. Tullus Hostilius wordt koning. Oorlog met Alba Longa. 22 Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostilii, cuius in infima arce clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit; patres auctores facti. 2 Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas viresque, tum avita quoque gloria ani- 3 mum stimulabat. Senescere igitur civitatem otio ratus, undique 3. ex opaco specu fons — sc. profluens. deae — sc. Egeriae. Camenis — de Camenae waren voorspellende bronnymfen: haar heiligdom was in de buurt der porta Capena- 4. Fldei, cf. Cic. Off. 1, 7: fundamentum iustitiae fides i. e. dictorum oonventorumque constantia et veritas. sollemne — nl. op den .len October. id sacrarium — eius sollemnis sacrarium. curru arcuato — een soort huifkar, ad... usque — ongewoon voor: usque... ad. Involuta — nl. door een witten band (wit als symbool van het licht en de trouw) een albus pannus. rem divinam facere — offeren. 5. Argeos — in iedere tribus urbana bevonden er zich 6; op den Kien en 1 Ten Maart werd langs dezen een feestelijke optocht gehouden; den 15en Mei werden 24 stroopoppen, eveneens Argei genaamd, in den Tiber geworpen; waarsch. was dit'een herinnering aan vroegere menschenoffers, per omne regni tempus — attr. bij tutela. 6. deinceps, cf. c. 6, 1. temperata — behoorlijk geregeld. XXII. 1. Over Tulllus Hostilius, cf. c. 12, 2. iussit... auctores facti, cf. c. 17, 9. 2. senescere — langzamerhand zijn kracht verliezen. 44 Lib. I, c. 28. 29. Primum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum humanarum fuit; in aliis gloriari licet, nulli gentium mitiores placuisse poenas. XXIX. Verwoesting van Alba Longa. 1 Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerént Romam. Legiones deinde ductae ad diruendam urbem. Quae ubi intravere portas, non quidem fuit tumultus ille nee pavor, qualis captarum esse urbium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce vi capta, clamor hostiiis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flammaque miscet; sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit omnium animos, ut prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiënte consilio rogitantesque alii alios, nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas, ultimum illud visuri pervagarentur. Ut vero iam equitum clamor exire iubentiuminstabat,iamfragortectorum, quae diruebantur, ultimis urbis partibus audiebatur, pulvisque ex distantibus locis ortus velut nube inducta omnia impleverat, raptim, quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent, iam continens agmen migrantium impleverat vias, et conspectus aliorum mutua miseratione integrabat lacrimas, vocesque etiam miserabiles exaudiebantur, mulierum praecipue, cum obsessa ab armatis templaaugustapraeterirentac velutcaptos relinquerent deos. Egressis urbe Albanis, Romanus passim publica 11. exempli = quo edebatur exemplum. legum humanarum — wetten der menscholijkheid. in aliis = overigens. XXIX. 2. clamor hostiiis s hostes clamantes. cursus... armatorum = armati... currentes. miscet = implet.cf. Verg. Aen. 2, 486: at domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur, • 3. deficiënte consilio = radeloos, ultimum Illud - nu voor het laatst, cf. Verg. Aen. 6, 466: extremum fato quod te alloquor hoe est. 4. quibus quisque poterat elatis — ontstaan uit: iis, quae quisque efferre poterat, elatis. larem, de Lar Familiaris - de schutspatroon van het huis, de vergoddelijkte schim van den stichter der familie. Lib. I, c. 29. 30. 45 privataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora quadringen- 6 torum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit, Templis tarnen deum (ita enim edictum ab rege fuerat) temperatum est. XXX. Instellingen van Tullus. Oorlog met de Sabijnen. Roma interim crescit Albae ruinis. Duplicatur civium nu-30 merus; Caelius additur urbi mons, et quo frequentius habitaretur. eam sedem Tullus regiae capit, ibique deinde habitavit. Principes 2 Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae cresceret, legit: Iulios, Servilios, Quinctios, Geganios, Curiatios, Cloelios; templumque ordini ab se aucto curiam fecit, quae Hostilia usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. Et ut omnium ordi- 3 num viribus aliquid ex novo populo adiceretur, equitum decem turmas ex Albanis legit, legiones et veteres eodem supplemento explevit et novas scripsit. Hac flducia viriuni Tullus Sabinis bellum indicit, genti ea * tempestate secundum Etruscos opulentissimae viris armisque. 5 Utrimque iniuriae factae ac res nequiquam erant repetitae: Tullus ad Feroniae fanum mercatu frequenti negotiatores Romanos comprehensos querebatur, Sabini, suos prius in lucum confugisse ac Romae retentos. Hae causae belli ferebantur. Sabini, haud 6 parum memores et suarum virium partem Romae ab Tatio 6. quadringentorum — men nam aan, dat Alba 300 jaar voor Rome was gesticht, cf. Verg. Aen. 1. 272: hic iam ter centum regnabitur annos; Rome zou dus op dit moment reeds 100 jaar bestaan hebben, quibus = gedurende welke, templis — cf. Cic. p. Mil. 85: Albanorum... arae, sacrorum populi Romani sociae et aequales. XXX, 2. In patres h. 1.' = in den senaat, templum — de curia was een gewijde plaats, met het oog op het waarnemen der auspicia; de curia Hostilia bevond zich aan den Noord-Oostelijken kant van het Forum, ad patrum aetatem — de Curia brandde in 52 v. C, bij het verbranden van Olodius' lijk, af. 3. turmas — ieder uit 30 man bestaande, eodem supplemento — door een versterking eveneens uit de Albanen genomen. 4. hac flducia virium - harum virium flducia. 5. Peronlae — een godin door Sabijnen, Etrnscen en Latijnen vereerd; haar tempel bevond zich hij den berg Soracle (in Etrurië); de jaarlijksche feesten, ter harer eer gevierd, waren verbondon met het houden van een drukbezochte markt, suos — menschen van hen. ferebantur — gaf men voor. 6. haud parum = zeer goed. 46 Lib. I, c. 30. 31. locatam et Romanam rem nuper etiam adiectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria eratvicina, 7 proximi Etruscorum Veientes. Inde ob residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad defectionem animis, voluntarios traxere, et apud vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit; publico auxilio nullo adiuti sunt, valuitque apud Veientes (nam de ceteris 8 minus mirum est) pacta cum Romulo indutiarum fides. Cum bellum utrimque summa ope pararent, vertique in eo res videretur, 9 utri prius arma inferrent, occupat Tullus in agrum Sabinum transire. Pugna atrox ad silvam Malitiosam fuit ubi et peditum 10 quidem robore, ceterum equitatu aucto nuper plurimum Romana acies valuit. Ab equitibus repente invectis turbati ordines sunt Sabinorum, nee pugna deinde illis constare nee fuga explicari sine magna caede potuit. XXXI. Dood van koning Tullus Hostilius. 31 Devictis Sabinis, ,cum in magna gloria magnisque opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset, nuntiatum regi patri- 2 busque est in monte Albano lapidibus pluvisse. Quod cum credi vix posset, missis ad id visendum prodigium, in conspectu, baud aliter. quam cum grandinem venti glomeratam in terras agunt, 3 crebri cecidere caelo lapides. Visi etiam audire vocem ingentem ex summi cacuminis luco, ut patrio ritu sacra Albani facerent, quae velut diis quoque simul cum patria relictis, oblivioni dedërant, et aut Romana sacra susceperant aut fortunae, ut fit, obirati cultum et ipsi = eveneens. '.5f!88I 7. vicina — sc. Sabinis. bellorum — gen obiect. Indutiarum fides — de belofte zich aan den wapenstilstand te houden. 8. vertique ln eo res — daarvan afhangen, occupat — cf. c. 14, 4. 9. silvam Malitiosam — in het Sabijnsche land. aucto — h. 1. niot abl. abs. plurimum voluit — had het overwicht. 10. pugna... constare = zij konden bij het gevecht hun positie niet bewaren. XXXI. 1. lapidibus - abl. instr. 2. In conspectu (sc. eorum). caelo cadere - h. 1. geconstr. met den abl. zonder praoposltie, meestal met de of ex. 3. visi = visi sibi sunt. cacuminis — de Mons Albanus, waar zich oen heiligdom voor Juppiter Latiaris bevond, vocem... ut — voor ut te denken: monentem. et aut — Liv. verlaat de relatieve constructie quae... en gaat in den vorm van een hoofdzin over. Lib. I, c. 31. 32. 47 reliquerant deum. Romanis quoque ab eodem prodigio novendiale * sacrum publice susceptum est, seu voce caelesti ex Albano monte missa (nam id quoque traditur) seu haruspicum monitu, mansit certe sollemne, ut, quandoque idem prodigium nuntiaretur, feriae per novem dies agerentur. Haud ita multo post pestilentia laboratum est. Unde cum 5 pigritia militandi oreretur, nulla tarnen ab armis quies dabatur a bellicoso rege, salubriora etiam credente militiae quam domi iuvenum corpora esse, donec ipse quoque longinquo morbo est implicitus. Tune adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, 0 ut, qui nihil ante ratus esset minus regium quam sacris dedere animum, repente omnibus magnis parvisque superstitionibus obnoxius degeret religionibusque etiam populum impleret. Vulgo 7 iam homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege fuerat, requirentes, unam opem aegris corporibus relictam, si pax veniaque ab diis impretata esset, credebant. Ipsum regem tradunt 8 volvent'em commentarios Numae cum ibi quaedam occulta sollemnia sacriflcia Iovi Elicio facta invenisset, operatum his sacris se abdidisse; sed non rite initum aut curatum id sacrum esse, nee solum nullam ei oblatam caelestium speciem, sed ira Iovis, sollicitati prava religione, fulmine ictum cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta. XXXII. Ancus Marcius. Fetiales. Mortuo Tullo res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad 32 patres redierat, hique interregem nominaverant. Quo comitia ha- i. ab — tengevolge Van. quandoque = quandocumque. 5. baud ita — bij Cic.: non ita. pestilentia — epidemie, pigritia militandi — lusteloosheid toot den krijgsdienst, ab armis quies — cf. 7, 22, .6: a proeliis quietem. 0. omnibus superstitionibus — allerlei soort van bijgeloovige vrees voor de goden, relhrionibus — hieronder vallen ook die handelingen, die door de bijgeloovige vrees worden verricht. Impleret — aanstak. 7. unam opem — vert.: slechts een... si = indien nl. pax venlaque — gunst en genade. 8. commentarios cf, c. 20, 5. sollemnia sacrificie — één begrip — do plechtige oproep- en tooverformules, door welke Juppiter gedwongen kon worden te verschijnen, operatum = intentum. curatum = geheel uitgevoerd, oblatam — reflex, speciem = verschijning. XXXII. 1. lam Inde ab initio — cf. c. 2, 3. nominaverant — gew.: interregem prodere Lib. I, c. 32. 49 velamen est) „Audi, Iuppiter" inquit; „audite, fines" (cuiuscumque gentis sunt, nominat); "audiat fas: ego sum publicus nuntius populi Romani; iuste pieque legatus venio, verbisque meis fides sit." Peragit deinde postulata. Inde Iovem testem facit: „Si ego 7 iniuste impieque illos homines illasque res dedier mihi exposco, tum patriae compotem me numquam siris esse." Haec, cum fines 8 superscandit; haec, quicumque ei primus vir obvius fuerit, haec portam ingrediens, haec forum ingressus, paucis verbis carminis co'ncipiendiqueiurisiurandimutatis,peragit. Sinondeduntur,quos 9 exposcit, diebus tribus et triginta (tot enim sollemnes sunt), peractis, bellum ita indicit: "Audi, Iuppiter, et tu, Iane Quirine, diique 10 omnes caelestes, vosque terrestres, vosque inferni, audite: ego vos testor, populum illum(quicumqueest,nominat)iniustumesseneque ius persolvere; sed de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur." Tum nuntius Romam ad consulendum redit. Confestim rex his ferme verbis patres 11 consulebat: "Quarum rerum, litium, causarumcondixit pater patratus populi Romani Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nee dederunt nee solverunt nee fecerunt, quas res dari, solvi, fieri oportuit, die" inquit ei, quem primum sententiam rögabat, "quid censes?" Tum ille: "Puro 12 pioque duello quaerendas censeo, itaque consentio consciscoque." iuste pieque - volgons menschelijk en goddelijk recht. 7. dedier = dedi. dedier exposco - exposco met den ace. c. inf. alleen h.1.hij Livius gebr. patriae... compotem esse - daar de meineedige het vaderland zou moeten verlaten, siris ~ siveris. 8. haec - sc. dicit. carminis - cf. c. 26, 6. conclpiendi = form uloeren. 9. quos - sc. homines; de res zijn, als van minder gewicht,overgeslagen, sollemnes — gebruikelijk. 10. Iane Quirine -_cf. Macrob. 1, 9, 15: in sacris quoque invocamus Ianum Geminum.. Ianum Quirinum. sed = intusschen. maiores natu = senatores. consulemus h. 1. = laten ondervragen. 11. quarum rerum - heeft betrekking op een voor censes aan te vullen: de iis rebus, litium - voorwerpen, waarover de twist loopt, eausae = rechtsvraag, ook in de rechtstaal alle voordeelen van een zaak, die de eischer van deze zou kunnen gehad hebben, condlxlt - volgens Paul. Diac. 64 is condicere: dieendo denuntiare. quas res - hierachter aan te vullen: echter, solverunt - h. 1. = schadevergoeding geven, fecerunt — in het algemeen praesteeren. i^i'hht 12. puro = iusto. duello - cf. c. 26, 5. Itaque, h.1. = et ita. quaerendas - zoeken te verkrijgen, consclsco — h. 1. - ik besldit mede. Titi Livi Lib. i. 4 50 Lib. I, c. 32. 33. Inde ordine alii rogabantur; quandoque pars maior eorum, qui aderant, in eandem sententiam ibat, bellum eratconsensum. Fieri solitum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam praeustam ad ünes eorum ferret et, non minus tribus puberibus praesentibus, di- 13 ceret: „Quod populi Priscorum Latinorum hominesque Prisci Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt, deliqiferunt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritium censuit, consensit, conscivit, ut bellum cum Priscis Latinis fieret, ob eam rem ego populusque Romanus populis Priscorum Latinorum hominibusque. Priscis Latinis bellum indico facioque." Id ubi dixisset, hastam u in fines eorum emittebat. Hoe tum modo ab Latinis repetitae res ac bellum indictum, moremque eum posteri acceperunt. XXXIII. Oorlog met de Latini. Uitbreiding der stad. 33 Ancus, demandata cura sacrorum flaminibussacerdotibusque aliis, exercitu novo conscripto profectus Politorium, urbem Latinorum, vi cepit; secutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus in civitatem accipiendis, multitudinem 2 omnem Romam traduxit. Et cum circa Palatium, s'edem veterum Rbmanorum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani implessent, Aventinum novae multitudini datum. Additi eodem haud ita multo post, Tellenis Ficanaque captis, novi cives. 3 Politorium inde rursus bello rep'etitum, quod vacuüm occupaverant Prisci Latini, eaque causa diruendae urbis eius fuit Romanis, ne in sententiam... ibat — bij de z g. discessio, zich aansluiten bij, zoo ook: pedibus ire in sententiam alienam. consensum - cf.. bellum consentire, 8, 6, 8. hastam - cf. Amm. Mare. 19, 2, 6: hastam infectam sanguine ritu patrio... coniecerat fetialis. 13. ego populusque Romanus = ego pro populo Bomano. facio = openen, dixisset — coni. iter. 14. posteri - cf. Ovid. Fasti 6, 205. XXXIII. 1. demandata - nl. gedurende den tijd van zijn afwezigheid. Politorium — de juiste ligging hiervan is niet bekend, accipiendis, i. p. v.: acceptis. 2. circa = aan beide zijden van. eodem = cf. c. 10, 1. Teilenis - Tollenae of Tellena lag waarsch. ten Z. van Eome. Flcana — aan de via Ostiensis gelegen. 8. rursus... repetitum - pleonasme, dikwijls bij Liv. voorkomende. Lib. I, e. 34. 35. 53 honorum et cui Tarquinii materna tantum patria esset. Sublatis itaque rebus amigrant Romam. Ad Ianiculum forte ventum 8 erat; ibi ei carpento sedenti cüm uxore aquila suspensis demissa leniter alis pileum aufert, superque carpentum cum magno clangore volitans rursus, velut ministerio divinitus missa, capiti apte reponit; inde sublimis abit. Accepisse id augurium laeta 9 dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, caelestium prodigiorum muiier. Excelsa et alta sperare complexa virum iubet; eam alitem ea regione caeli et eius dei nuntiam venisse; circa summum culmen hominis auspicium fecisse; levasse humano superpositum capiti decus, ut divinitus eidem redderet. Has spes cogitatio- 10 nesque secum portantes urbem ingressi sunt, domicilioque ibi comparato, L. Tarquinium Priscum edidere nomen. Romanis conspicuum eum novitas divitiaeque faciebant; et ipse fortunam 11 benigno adloquio, comitate invitandi beneflciisque, quos poterat, sibi conciliando adiuvabat, donec in regiam quoque de eo fama 13 perlata est. Notitiamque eam brevi apud regem liberaliter dextereque obeundo officia in familiaris amicitiae adduxerat iura, ut publicis pariter ac privatis consiliis bello domique interesset, et per omnia expertus postremo tutor etiam liberis regis testamento institueretur, XXXV. Tarquinius wordt koning. Oorlog met de Latini. Ludi Romani. Regnavit ancus annos quattuor et viginti, cuilibet'superio- 35 rum regum belli pacisque et artibus et gloria par. Iam filii 8. carpento — voornamelijk bij het verbum sedere gebr. Liv. den abl. zonder praep, om de plaats „waar" aan te duiden, cf. c. 41, 6: sede regia sedens. magno clangore luid klapwiekend, ministerio — h. 1. dativus van doel. capiti... reponit — cf. Verg. Aen. 7, 134: vina reponite mensis. subllmls abit - cf. Verg. Aen. 1, 415: ipsa Paphum sublimis abit. 9. ea regione - nl. de gunstige, dei = Iovis. circa - aangaande cf. 27, 27, 12: in muitos circa unam rem ambitus fecerim (= Gr. xaxa). 10. edidere nomen — zich uitgeven voor. 11. conspicuum — in 't oog vallend, beneflclis — abl. instr. bij conciliando. fortunam adiuvabat — hij bevorderde zijn positie. 12. liberaliter — onbekrompen, familiaris amicitiae — een nauwe vriendschap, per omnia — in alle aangelegenheden, expertus — volkomen beproefd. 54 Lib. I, c. 35. prope puberem aetatem erant. Eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi creando flerent. Quibus indictis, sub tempus pueros venatum ablegavit. Isque primus et petisse ambitiose regnum et orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos compositam: se non rem novam petere, quippe qui non primus, quod quisquam indignari mirarive posset, sed tertius Romae peregrinus regnum adfectet; et Tatium non ex peregrino solum, sed etiam ex hoste regem factum, et Numam ignarum urbis, non petentem, in regnum ultro accitum; se, ex quo sui potens fuerit, Romam cum coniuge ac fortunis omnibus commigrasse; maiorem partem aetatis eius, qua civilibus ofhciis fungantur homines, Romae se quam in vetere patria vixisse; domi militiaeque sub haud paenitendo magistro, ipso Anco rege, Romana se iura, Romanos ritus didicisse; obsequio et observantia in regem cum omnibus, benignitate erga alios cum rege ipso certasse. Haec eum haud falsa memorantem ingenti consensu populus Romanus regnare iussit. Ergo virum cetera egregium secuta, .quam in petendo habuerat, etiam regnantem ambitio est; nee minus regni sui firmandi quam augendae rei publicae memor, centum in patres legit, qui deinde minorum gentium sunt appellati, factio haud dubia regis, cuius beneficio in curiam venerant. Bellum primum cum Latinis gessit, et oppidum ibi Apiolas vi cepit; praedaque inde maiore, quam quanta belli fama fuerat, revecta. ludos opulentius instructiusque quam priores reges fecit. Tum primum circo, qui nunc maximus dicitur, designatus locus est. Loca divisa patribus equitibusque, ubi spectacula 2. sub tempus (sc. comitiorum) — vlak voor... ambltiose — Livius denkt hier aan den ambitus der latere tijden. 3. quod quisquam — voor quisquam in niet negatieve zinnen cf. 3, 38, 9. 1. ex quo — ex eo tempore quo. sui potens — zijn eigen meester. 5. sub haud paenitendo magistro = onder een allervoortreffelijkst leermeester, iura... ritus — staats- en sacrale instellingen. iussit, cf. c. 22, 1. cetera, cf. c. 32, 2. centum, c. 17, 5 is het getal senatoren 100; hoeveel er later bij waren gekomen (cf. c. 30, 2), wordt niet opgegeven, minorum gentium — sc. patres, cuius beneficio = aan wien zij het te danken hadden, dat.... 7. Apiolas — het is niet bekend, waar Apiolae gelegen was. quam quanta belli fama fuerat — quam pro belli fama. priores reges, cf. de Consualia (c. 9, 6). 8. loca — h. 1. plaatsen om te bouwen. Lib. I, c. 35. 36. 55 sibi quisque facerent; fori appellati; spectavere furcisduodenos 9 ab terra spectacula alta sustinentibus pedes. Ludicrum fuit equi pugilesque, ex Etruria maxime acciti. Sollemnes deinde annui mansere ludi, Romani magnique varie appellati. Ab eodem 10 rege et circa forum privatis aedificanda divisa sunt loca; porticus tabernaeque factae. XXXVI. De augur Attus Navius. Muro quoque lapideo circumdare urbem parabat, cum.36 Sabinum bellum coeptis intervenit. Adeoque ea subita res fuit, ut prius Anienem transirent hostes, quam obviam ire ac prohibere excercitus Romanus posset. Itaque trepidatum 2 Romae est; et primo dubia Victoria, magna utrimque caede pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium copiis, datoque spatio Romanis ad comparandum de integro bellum, Tarquinius, equitem maxime suis deesse viribus ratus, ad Ramnes,' Titienses, Luceres, quas centurias Romulus scripserat, addere alias constituit suoque insignes relinquere nomine. Id quia inaugurato Romulus fecerat, negare Attus Navius, inclitus ea 3 tempestate augur, neque mutari neque novum constitui, nisi aves addixissent, posse. Ex eo ira regi mota; eludensque artem, 4 ut ferunt, „Agedum" inquit „divine .tu, inaugura, flerine possit, quod nunc ego mente concipio." Cum ille augurio rem expertus profecto futuram dixisset, „Atqui hoe animo agitavi" inquit, „te novacula cotem discissurum. Cape haec et perage, quod aves tuae fieri posse portendunt." Tum illum haud cunctanter fori — de zitplaatsen zelf. 0. furcis sustinentibus — abl. abs.; furcae = gaffelvormige stutbalken, equi — wedrennen te paard en met wagens. 10. porticus — ballen. XXXVI. 1. coeptis - b. 1. subst. 2. equitem — i. p. v.: equitatum. Ramnes, cf. o. 13, 8, waar zü Ramnenses worden genoemd, suo nomine insignes — naar hem genoemd en daardoor (van de anderen) onderscheiden. 3. inaugurato = een versterkt augurato. Attus Navius, cf. Cic. de Div. 1, 17, 82. negare ... neque... neque - vert. alsof er stond: aut... aut. addixissent - admisissent; een verbum aan de taal der augures ontleend, opp.: aves abdicunt. 4. artem — sc auguralem. dtvlne — h. 1. ironisch - gij (die voorgeeft) een kenner van den goddelijken wil te zijn. atqui — hiervoor te denken: (ge hebt beweerd dat.... mogelijk is), welnu... aves tuae — ironisch gebr. 56 Lib. I, c. 36. 37. 6 discidisse cotem ferunt. Statua Atti capite velato, quo in loco res acta est, in comitio in gradibus ipsis ad laevam curiae fuit; cotem quoque eodem loco si tam fuisse memorant, ut esset 6 ad posteros miraculi eius monumentum. Auguriis certe sacerdotioque augurum tantus honos accessit, ut nihil belli domique postea nisi auspicato gereretur, concilia populi, exercitus vocati, 7 summa rerum, ubi aves non admisissent, dirimerentur. Neque tum Tarquinius de equitum eenturiis quicquam mutavit; numero alterum tantum adiecit, ut mille et octingenti equites in tribus 8 eenturiis essent. Posteriores modo sub iisdem nominibus, qui additi erant, appellati sunt; quas nunc, quia geminatae sunt, sex vocant centurias. XXXVII. Oorlog met de Sabini. 37 Hac parte copiarum aucta iterum cum Sabinis confligitur. Sed praeterquam quod viribus creverat Romanus exercitus, ex occulto etiam additur dolus, missis, qui magnam vim lignorum, iri Anienis ripa iacentem, ardentem in flumen conicerent; ventoque iuvante accensa ligna et pleraque in ratibus impacta 2 sublicis cum haererent, pontem incendunt. Ea quoque res in pugna terrorem attulit Sabinis, et fusis eadem fugam impediit; multique mortales, cum hostem effugissent, in flumine ipso periere; quorum fluitantia arma ad urbem cognita in Tïberi prius paene, quam nuntiari posset, insignem victoriam fecere. 5. capite velato, cf. c. 18, 7. in- comitio — van het comitium leidde een trap naar de curia. In Ipsis gradibus, vlak naast... fuit - in Livius' tijd dus niet meer. sitam — cf. Cic. de Div. 1, 17, 32: cotem illam et novaculam defossam in comitio accepimus. 6. certe — hiervoor een gedachte te denken, aldus luidende: hoe men ook over dit verhaal moge denken, zooveel althans is zeker, dat... concilia populi - het is niet duidelijk, welke vergadering Liv. met deze woorden bedoelt, exercitus vocati = de comitia centuriata. summa rerum - de gewichtigste zaken, beslissingen, dirimerentur — verdagen. 7. numero alterum tantum adiecit — hij verdubbelde het getal; altorum tantum is neutr. 8. qui addltl erant —. subj., posteriores — praedicaat. XXXVII. 1. ex occulto, cf. het Gr. êx rov szgo