Religieuse Levens- en Wereldbeschouwing
(Los van het Christendom) DOOR J. C. WANNÉE
TWEEDE DRUK
J. PLOEGSMA ZEIST / MCMXXII












RELIGIEUSE LEVENS- EN WERELDBESCHOUWING






Religieuse Levens- en Wereldbeschouwing
'/Yio (los van het Christendon^
DOOR J. C. WANNÉE
Voorganger der Vrije Gemeente te 's-Gravenhage
TWEEDE DRUK
MCMXXII J. PLOEGSMA/ ZEIST



Was grosz ist am Menschen, das ist, das er eine Brücke und kein Zweck ist.
NIETZSCHE.



VOORBERICHT
Dit boek bevat een aantal lezingen in het voorjaar van 1920 aan de Volks-Universiteit te 's-Gravenhage, in het najaar aan de Volks-Universiteit te Rotterdam gehouden. Van de eerste lezing, die in groote lijnen een overzicht gaf van het religieuse leven der laatste vijftig jaren, vindt men hier slechts een enkel fragment ter inleiding. De andere zijn ongewijzigd opgenomen. Zij waren bestemd voor ontwikkelde leeken, niet voor theologen. In het laatste geval zou ik mij zeker in vele opzichten anders en omvangrijker hebben uitgedrukt. WANNÉE.
* • •
VOORBERICHT VOOR DEN TWEEDEN DRUK
Deze tweede druk is onveranderd. Gaarne had ik er het een en ander aan toegevoegd, vooral om het „los van het Christendom" te onderstreepen en nader te rechtvaardigen, maar ik achtte — het feit in aanmerking nemende, dat de lezingen in dezen vorm zijn uitgesproken — wijzigingen ten slotte toch minder gewenscht. WANNÉE.
V






INHOUD
BLZ.
Voorbericht v
I. Inleiding (Fragment uit de eerste Lezing) .... 1
II. Het Wereldmysterie 3
in. De Mensch 25
IV. Het Lijden 47
V. De Zonde 68
VL De Dood 89
VIL De Levenspraktijk 110
VUL De komende Religie 130
vn






I. INLEIDING.
TOEN ik mij neergezet had, ter uitvoering van het plan, dat ik voor mijzelf had opgemaakt, en waarnaar ik mij voorstelde, een religieuse levens- en wereldbeschouwing, los van het Christendom, te behandelen, is er onwillekeurig een zekere aarzeling over mij gekomen, en ik geloof goed te doen met te beginnen, u en mijzelf daarvan rekenschap te geven.
In de eerste plaats heb ik in dat „levens- en wereldbeschouwing" iets onbedoeld nuchters gevoeld.
Beschouwen is de rustige onbewogen waarneming uit één punt; op den achtergrond van dat woord moge het naden' kende niet ontbreken, het is koel en houdt het leven in de verte.
Ik ken een woord dat warmer is en midden in het volle leven staat, dat een ondertoon heeft van zielsbewogenheid en strijd, en dat woord heet: overtuiging.
Achter de beschouwing denkt men zich een oog, dat ziet, maar achter „overtuiging" een hart, dat klopt. Welnu, wat ik trachten wil u te geven, dat is: mijn overtuiging — niet alleen het zelfgeziene, maar het zelfbeleefde. Maar — en ziedaar de tweede en voornaamste reden mijner aarzeling: elke overtuiging heeft eigenlijk iets tweeledigs: een verstandelijken onderbouw, die mededeelbaar is aan anderen, het onontbeerlijk logisch evenwichtig fundament, en daarbovenuit staat — als de Oneindige luchtekoepel over klein vergankelijk menschenbouwsel — de grootheid en de fijnheid van het gevoel het gevoel, dat aan ons heele zijn z'n inhoud en zijn waarde geeft.
Maar dat gevoel is juist het zuiver persoonlijke, van eigen kleur en rhythme, die aan een ander voorbij kunnen gaan — niet alleen het onuitgesprokene maar het onuitsprekelijke. En als ik u nu mijn overtuiging ga uitzeggen, dan moet ik mij bepalen tot den onderbouw; ik heb op de schaal van uw nadenken slechts wat arme woorden te leggen, gij kunt ze wegen en overwegen; maar eerst dan kunnen ze u iets
1
t



zijn, als ge ze aanvaarden wilt in de ruimte en de wijde tril' ling van uw eigen gevoel.
De Italiaansche dichter d' Annunzio noemt het gesproken woord een geplukte bloem,- dat is juist: er is nog een weinig leven in, ze geeft een korte oogenvreugd; maar slechts de bloemen, die op eigen bodem groeien, worden vrucht. Met andere woorden: eerst eigen overdenking zal mijn woord in u tot leven brengen en dan zullen we elkander ontmoeten in de ruimte, die het begrijpen gemakkelijk maakt; tusschen u en mij zal het woord van klein belang zijn geworden, als er aanraking is van ziel met ziel
Een religieuse wereld- en levensovertuiging wil ik trachten voor u uit te zeggen. Dat mag ik niet doen zonder van te voren met een enkel woord rekenschap te hebben gegeven, van wat ik eigenlijk onder religie versta Het woord „godsdienst" en „godsdienstig" heb ik met opzet vermeden, omdat het, behoorend bij een oude dualistische wereldbeschouwing, verwarring wekt en te weinig zegt Veel rninder althans dan religie, waarvan de taalkundige oorsprong niet vast moge staan - sommigen leiden het af van relegere d.w.z. overwegen, overdenken; anderen van religare d. i. binden, - maar dat toch, 'k zou bijna zeggen in een andere psychologische sfeer thuis behoort dan godsdienst * Religie beteekent voor mij: gevoel van een alles in zich besluitend Mysterie, en bewustzijn van den band, die ons aan den grond aller dingen bindt; definitie, die zeker op het oogenblik weinig zegt, maar die in den loop van het behandelde ook eerst haar achtergrond kan ontvangen.
2



ïï. HET WERELDMYSTERIE.
IK wilde u spreken over het allergrootste, waarover wij menschen kunnen spreken, 'k wilde met u gaan staan aan den drempel van ons menschzijn en uitzien in de ijle verte, waar de horizon van ons leven vervloeit in de eeuwigheid, in de schaduw der groote problemen van God en het Heelal. Eén opmerking zij mij van tevoren vergund. Er is, van éénen kant gezien, eigenlijk iets ontzaglijk dwaas in het feit, dat wij menschen spreken over het Heelal en het Mysterie van bet bestaan.
Als we ons even willen losmaken van de kleine afmetingen onzer omgeving, van de beteekenis, die de wereld en wijzelf hechten aan onze persoon, van al de gewichtige oordeelen en meeningen van onszelf en anderen, die dikwijls zoo'n belangrijk deel van ons leven uitmaken en we pogen onszelf te zien in verhouding tot de onmetelijkheid, waarin we leven, dan moet er iets in ons gaan duizelen en verzinken: we zijn niets, niets.
Een oude profeet heeft de volkeren een stofje aan de weegschaal genoemd; dat is een grootspraak: ons heele zonnestelsel is minder dan een stofje in het Oneindige. En wij — erbarming wij!
En nu zouden wij, gij en ik, hier gaan spreken over het Heelal en het laatste Geheimenis der dingen en heengaan misschien ih de voldoening, het Wereldraadsel te hebben opgelost!
Maar ik bedoel iets, dat in den grond veel bescheidener is
en de perken van ons menschenwezen niet te buiten gaat
Eigenlijk nog meer: iets, dat behoort tot ons hoogste men-
schenrecht en in werkelijkheid het fundament moet wezen
van ons beschouwen en aanvoelen van al wat is.
Wij kunnen de oneindigheid niet omgrijpen met de lijnen
van ons begrip, maar we kunnen wat anders.
Wij kunnen ons openen, zóó dat de eeuwige dingen onze
kleinheid binnenschijnen en daar in onze ziel het beeld gaat
worden van hun wezen, in waarheid het zinnebeeld, het beeld
3



voor en door'onze zinnen, de schaduw van het Onzienlijke over den bodem onzer menschelijkheid. En dat wilde ik trachten.
'k Moet denken aan wat de Indische dichter zingt:
„Nu is het de tijd, om neer te zitten oog in oog met U en
de wijding van het leven te zingen in oorlof stil en mild"
De negentiende eeuw heeft naast zooveel andere vragen een vraag zien oprijzen geheel nieuw voor het menschelijk denken, de vraag naar den oorsprong der religie, een vraag, die de oude theologie van vele eeuwen kort en krachtig had beantwoord: alle godsdienst is uit God.
En zij bedoelde daarmede naar een bovennatuurlijke openbaring te verwijzen, voor den één afgesloten in de boeken van het Oude en Nieuwe Verbond, voor den ander nog voortdurend in de uitspraken van den paus te Rome, den plaatsvervanger Gods op aarde.
Wij zijn zoo gewoon met een breed gebaar de oude leerstukken terug te wijzen; natuurlijk, dat is ons recht: de religieuse ervaring wordt fijner en rijker, en ontgroeit aan de oude formule.
Maar laten we ons toch niet verbeelden, dat wij zoo los zijn van het verleden, dat het blijvende en het algemeen menschelijke daarin ons vreemd geworden zou zijn — dat wij de groote lijn der historie zouden kunnen verlaten, zonder dat we daarbij schade leden en innerlijk armer werden. In dat oude geloofsdogma, dat meer dan vijftien honderd jaren lang het vrome denken bevredigde, moet natuurlijk een onvergankelijke waarheid terug te vinden zijn, die voor alle geslachten is en het geheim van die bevrediging, 'k Geloof, dat zij hierin te zoeken is, dat in die verzekering; de godsdienst is uit God, het bewustzijn spreekt van den band, die er is tusschen den mensch en de Oneindigheid en het besef, dat heel 'smenschen zielezijn zoo is geformeerd, dat het zich voor die Oneindigheid moet openen, dat er een voortdurende wisselwerking is van den Eeuwige die zich uitstort en leeft in den mensch en 's menschen zieL die zich getrokken voelt tot Hem.
4



De laatste eeuw dan heeft de vraag gesteld .naar den oorsprong der religie en zich duidelijk rekenschap gegeven van het feit, dat deze vraag twee kanten heeft: een historischen: waar begint de godsdienst in de geschiedenis der menschheid? en een psychologischen: is het mogelijk, de plaats aan te wijzen in het zieleleven van den enkelen mensch, waar het religieuse gevoel zijn oorsprong vindt en den bodem, waarop het groeien kan?
De eerste, de historische kant is ongetwijfeld van groot belang ; alleen zal ieder, die even wil nadenken, terstond moeten inzien, dat het antwoord op dit deel der vraag ons wel altijd een verborgenheid zal blijven, eenvoudig omdat de gegevens ons ontbreken.
Volgens de tegenwoordige schatting bestaat de menschheid ongeveer drie honderd duizend jaren op de aarde, en aangenomen, dat we van de laatste tienduizend jaren fragmentarisch iets weten, de tijd, die daarvoor ligt, is voor ons in het duister gehuld, een vruchtbaar terrein voor hypothesen. Zoo zal natuurlijk ook geen enkele beoefenaar der godsdiensthistorie nalaten tot de meest primitieve godsdienstvormen, waarvan het bestaan ons bekend is, terug te gaan en uit dat bekende zijn besluiten trekken tot het onbekende; hij zal zelf de eerste zijn, die toegeeft, hier op het gebied der onderstelling te zijn.
Anders is het met de tweede zijde der vraag: waar begint de godsdienst in het menschelijk-zieleleven, waarop het antwoord zeker verlicht zou worden als de eerste helft, de historische niet in het duister der voortijden was uitgeloopen, omdat men uit het algemeene toch ook nog altijd beter het enkele kent — maar die ons toch terstond op vaster bodem vindt, omdat wij hier ook onszelf als object van waarneming kunnen gebruiken.
De antwoorden op deze vraag, door de verschillende groote denkers en godsdienstpsychologen gegeven, afzonderlijk na te gaan, acht ik niet op mijn weg te liggen, en het zou ons zeker te ver voeren, de waarde der uitspraken van Fechner, die den oorsprong van den godsdienst in een innerlijke goddelijke openbaring zoekt, van Schleiermacher, die hem in een on-
5



voorwaardelijk afhankelijkheidsgevoel meent te vinden, van Feuerbach, Lipsius, von Hartmann, Pfleiderer, die hem verklaren uit de spanning tusschen het zelfbewustzijn en het wereldbewustzijn, Siebeck, die hem afleidt uit *s menschen onvoldaanheid met de wereld, Max Muller, die hem ziet in 's menschen waarneming van het oneindige, Tiele, die den godsdienst acht op te rijzen uit het feit, dat de mensch nu eenmaal het oneindige in zich draagt — en vele anderen... het zou ons te ver voeren de waarde dier uitspraken tegen elkander te wegen.
Ik geloof, dat alle religie in den mensch begint — ik zeg niet dat dit religie is, het is de grond, waarop de religie worden kan - met een gevoel van, een eerste nadenken over het verband, waarin het eigen leven staat tot de buitenwereld, in de laatste instantie: het geheel der dingen. Daar is een tijd in het leven van den enkelen mensch, zoowel als in het leven der menschheid, dat dit gevoel nog sluimert, dit nadenken nog niet is gewekt Natuurlijk: de buitenwereld komt tot het kind en tot het menschdom in zijn kindsheid: zij hooren, zien en tasten. Maar de indrukken dezer buitenwereld zijn nog vaag, de waarneming nog onvolkomen. Xenophanes neemt in den regenboog maar twee kleuren waar: rood en geel; en niemand minder dan Aristoteles zegt dat de regenboog drie kleuren heeft: rood, geel en groen.
Democritus kent in het geheel maar vier kleuren: zwart, wit rood en geel; en het oude China, dat toch zeker altijd gevoelig voor kleuren is geweest; kent er slechts vijf. In het Oud-Arabisch is maar één woord voor groen, zwart en bruin, terwijl wilde volkeren zelden verschil zien tusschen blauw en zwart,
Nergens in de oude literatuur: de Veda's, Homerus, het Oude en Nieuwe Testament wordt de hemel blauw genoemd: koperkleurig, loodkleurig enz. maar nergens vindt men het praedicaat, dat wij als een vanzelfheid aan het uitspansel verkenen. Dit betreft natuurlijk maar de waarneming in één opzicht, maar voorbeelden op een ander gebied zijn niet moeilijk te vinden. En voor den primitieven mensch staan de indrukken der 6



buitenwereld nog op zichzelf; ze komen en gaan, los van elkander; zij laten natuurlijk herinneringen achter en doen voorstellingen worden omtrent de toekomst, maar het leven is nog veelal als een prentenboek: de ééne bladzijde wordt omgeslagen en dan is er weer een andere. Maar dan ontwaakt langzaam de bezinning. De belangstelling in het gebeuren daarbuiten concentreert zich niet meer uitsluitend om de vraag naar de waarde, die het heeft voor dengeen die er tegenover staat: doet het hem aangenaam aan of niet, brengt het hem voordeel, ja, of neen, maar wordt van een anderen meer ideëelen aard. De mensch gaat zijn waarnemingen bepeinzen — hij brengt ze samen in een grooter verband, hij past ze aan elkander, en hij rust niet, voordat hij zich een beschouwing omtrent haar samenhang heeft verworven en haar oorsprong. De theorieën omtrent den oorsprong der dingen vindt men al op den meest primitieven trap van ontwikkeling, die ons bekend is en zij bewegen zich tusschen uiterst fantastische scheppingsverhalen, waarin meestal de schepping van den mensch nog een afzonderlijke plaats inneemt; scheppingsverhalen, zooals het Oude Indië ze kent en Israël, Babylonië, Egypte, de oude religies van Amerika, Japan enz. en meer wijsgeerige verklaringen omtrent de wereldwording, zooals men die vindt in het Grieksche denken vóór Socrates, dat met Thales het water als den oergrond van al het bestaande aanziet, of met Anaximenes de lucht, of met Leucippus en Democritus de atomen, of nog verder gaat en als Anaximander een abstractie aanneemt als het beginsel van al wat in wezen is in het oneindige. Of weer op andere wijze in het Chineesche denken.
Waarbij dan een wijsgeer als Heraclitus bijvoorbeeld de gedachte van een voortdurende wording gaat voegen en van een alles omvattende causaliteit.
Als nu eenmaal de bezinning omtrent den samenhang van al het zijnde is ontwaakt, dan liggen voor het menschelijk denken twee wegen open, twee wegen, die duidelijk zijn aan te wijzen in de geestelijke beschavingsgeschiedenis der tijden: de weg van het verstand en de weg van het gevoel.
7



De verstandelijke weg, dat is de weg der wijsbegeerte, die zuiver wetenschappelijk te werk gaat: zij verzamelt de feiten, zij rangschikt en ordent de verschijnselen, voegt ze samen tot groepen, zoekt het verband en de inwerking van het één op het ander, kortom haar taak en haar einddoel zijn gemakkelijk te omschrijven: zij tracht het wezen der werkelijkheid wetenschappelijk vast te leggen. Of en in hoeverre zij dat einddoel ooit bereiken zaL is een vraag, die in onze eeuw, waarin de mensch in het algemeen wat bescheidener is geworden ten opzichte van zijn kennen en kunnen, zeker nergens meer ook maar iets, dat zweemt naar een positief antwoord, zal ontvangen. Daarnaast gaat de andere weg, de weg van het gevoel, van de scheppende verbeelding, dat is de weg der religie. Zij reikt door de zienlijke wereld heen naar een onzienlijke er achter, en die wereld is voor haar de eigenlijk-werkelijke, waaraan de zichtbare en tastbare wereld haar ontstaan en haar in wezen blijven dankt.
Terloops zij opgemerkt, dat hieruit eigenlijk al volgt, dat de evenwichtige mensch dus nooit slechts één van deze twee wegen zonder meer zal kunnen gaan: wijsbeg^ertejenreligie moeten elkander aanvullen; zij zijn ats*Tde""stevige werkelijkheidsbodem en het groote luchtverwelf, dat er over heen staat Wie een van beide meent te kunnen missen, vindt in zijn heele leven niets dan vlakte of verzinkt in een grenzenlooze vaagheid.
Paulsen heeft zoo terecht gezegd: Wanneer een mensch een zuiver verstandelijk wezen was, zou hij aan de brokstukken van het weten, die het wetenschappelijk onderzoek geleidelijk aandraagt genoeg hebben.
Maar hij is meer dan verstand: gevoel en wil. Hij leeft in zijn ontroeringen van blijdschap, bewondering, smart en schuld, hij leeft in het streven van zijn wil, of die wil uitgaat naar het dierlijke of naar verfijning van zijn geestelijk bezit, worstelt uit de duisternis om naar het licht te komen, veel directer, veel geweldiger dan in welke begrippen van welke wetenschap ook.
Daarom is er in de menschheid van alle eeuwen een onuit8



roeibaar heimwee naar religie geweest; dat is het hunkeren naar volle wezensontplooiing, de ervaring, dat, zooals Goethe het zegt, het leven, door het verstand gedeeld, niet zonder rest opgaat.
De wereld is een Mysterie — slechts de erkentenis daarvan en de poging, om dat Mysterie door telkens nieuwe en telkens zuiverder symbolen nader te brengen aan ons kleine menschendenken en voelen, zal den mensch in de diepte bevredigen. En hier raken we dan ook aan het wezen der religie. Het is een zoeken en tasten van het diepste in den mensch naar „benadering," naar gemeenschap met het Groote Geheimenis, dat achter al het zijnde leeft, de zekerheid van een wezensgemeenschap, van iets, waarvan ons zijn een verre afschaduwing moet wezen, een Bewustzijn, een Begrijpen, dat de dingen omsluit, oneindig veel hooger en fijner dan het onze, maar dat in de regelmatige deining harer geruisenlooze golven den strandzoom onzer ziele kust. In eiken godsdienstvorm zult gij dat terug vinden, den meest primitieven en den vorm, die onzen weerzin wekt. De oude natuurdienaar, die boomen en bergen en rivieren vereert, vereert en zoekt gemeenschap met de realiteit, die hij er achter weet. De balk weet hij dood, de boom leeft; en dat ongrijpbare, dat bladeren en bloemen en vruchten voortbrengt, daar gaat zijn hart naar uit De rivier is voor hem niet de groote massa water, zijn verwondering is om den onzichtbaren oorsprong. Seneca zegt in een van zijn brieven: „Met ontzag zien wij naar den oorsprong of de bronnen der groote rivieren. Als wij ergens een stroompje met kracht uit het duister te voorschijn zien treden, dan richten we daar een altaar op." Als de koning zijn eigen zoon offert vóór den strijd, dan doet hij dat, om met dat bloed de onzienlijke wereld tot goedgunstigheid te bewegen.
De nonnen der eeuwige aanbidding van het Heilige Hart liggen een groot deel van haar leven geknield voor het altaar: maar ten slotte ook alweer niet voor het altaar: voor de liefde, die in het hart van Jezus zichtbaar is geworden. Hier is dus overal een reiken door de zienlijke dingen heen
9



naar het Onzienlijke, dat er achter is, en meer nog: daar valt eigenlijk de volle nadruk op: een zich begrepen weteg, Als ik nu in den loop van het volgende dén haïm^^tsa^gebruik, dan bedoel ik daar vooralsnog niets anders mede dan het op dit oogenblik niets zeggende: Mysterie omtrent alle bestaan. Met opzet doe ik deze waarschuwing voorafgaan, omdat ik eenigszins aarzel omtrent het al of niet gebruik van het woord God.
Eenerzijds heeft dat woord ook voor duizenden in onzen tijd nog een kleinen en kleinzieligen inhoud; men kent de voorstellingen van een Heer op den troon in den Hemel en de grenzenlooze familiariteit in het spreken tot- en het denken aan en van dien Heer. Maar aan den anderen kant is in dat woord toch ook vastgelegd wat er ooit hoogs en heiligs in menschenharten heeft gebeefd.
Onder God versta ik dus het laatste antwoord omtrent alle bestaan, de laatste waarheid omtrent al het zijnde, de hoogste werkelijkheid.
Vele eeuwen hebben gezocht naar het bewijs van het Godsbestaan, en de theologen van den ouden stempel waren onvermoeid in het vinden van nieuwe, geleerde namen: physico— theologisch of teleologisch bewijs, het kosmologisch bewijs enz. Kant heeft ze weggevaagd.
Bij een definitie, als ik haar voorstel, is bewijs van het bestaan Gods uitgesloten: de werkelijkheid is er, de waarheid omtrent al het zijnde bestaat; natuurlijk is het een andere vraag, of wij haar kunnen benaderen en hoe zij is. Maar ik hecht aan deze definitie, omdat zij het groote zedelijke voordeel heeft, aan ons religieus overtuigingsleven een waardiger achtergrond te geven dan het labiele Godsbegrip der kerkleer heeft.
De waarheid is er, dat kan niemand ontkennen, dat is als het dreunende woord, waarmede de God van het Oude Israël zich zelf inleidt i Ik ben.
Bij deze definitie is het onmogelijk, dat iemand zou kunnen zeggen: Ik geloof niet in God; want God is het Geheimenis, de Macht, die haar uitdrukking vindt in het heelal, in al zijn atomen, in den verheven bouw der zonnestelsels zoowel als
10



in de radiolaren der diepzeestof, in het noorderlicht zoo goed als in het bergkristal en de allerfijnste schimmelplant Of ge nu macht wilt zeggen of kracht, al wilt ge blinde kracht zeggen of onsamenhangende blinde krachten, dat alles laat mijn definitie onaangetast: de waarheid daaromtrent blijf ik „God" noemen, het antwoord op het Wereldraadsel. Maar nu mag ik mij niet ontveinzen, dat mijn definitie de moeilijkheid, het probleem, waarmede de denkende menschengeslachten hebben geworsteld, slechts een weinig verschuift Het probleem begint voor ons op een ander punt: wat hebben we dan omtrent God te denken, wat is dan de waarheid omtrent alle bestaan?
Is het heelal het resultaat van de wisselwerking van allerlei onbewuste krachten zonder doel; is toeval het laatste woord van alles wat in wezen is?
Of is het heelal de uiting van een redelijke en een zedelijke Macht, de schepping doorgang tot een doel? Hoe zullen we dat ervaren?
Wederom geloof ik, dat ons hier twee wegen open staan: de weg van het verstand en de weg van het gevoel. Het verstand zou ik willen wijzen op de evolutie, die in het leven op onze aarde op velerlei gebied is waar te nemen, en ik zou de eenvoudige vraag willen stellen: Als gij ziet dat de een of andere handeling of een reeks van handelingen gericht is op een doel, dan zijn er voor ons menschelijk denken twee mogelijkheden, waartusschen het te kiezen heeft: de enkele handeling of de heele reeks gaat uit van een blinde toevalligheid, is het uitvloeisel van een onbewuste kracht of samenspel van onbewuste krachten, of daarachter moet een bewustzijn aanwezig zijn of iets, dat qualitatief met ons menschelijk bewustzijn overeenkomt
De keuze tusschen beide is natuurlijk ieders persoonlijke zaak, maar voor mijn gezond nuchter verstand is het rationeel, dat men het laatste kiest: het eerste is mij een absurditeit die ik aan mijn denken nooit zou kunnen opdringen. Welnu, bezie uit dat oogpunt de evolutie van het leven op onze aarde, dien ontwikkelingsgang door millioenen jaren heen, van den allereenvoudigsten levensvorm, de cel, die in
11



het water leeft, tot het samengestelde organisme van een menschenlichaam, dan kunt gij misschien, als gij uw blik op een klein terrein richt: de veredeling van één enkele plant- of diersoort, vasthouden aan het toeval, maar kunt gij dat ook, als gij, de lange lijn der levensevolutie afziende, die gansche reeks van toevalligheden in elkander ziet passen tot één geheel? Bezie uit dat oogpunt de evolutie van den menschelijken geest, den moeizamen wasdom van het intellect door de tijden heen, het langzame, o bitter langzame rijzen van het zedelijk peil der menschheid, de verfijning en verruiming van het algemeen menschelijk begrip in derrlöop "aer^eettwen, het aanvoelen van gped en kwaad; dan kan ik wederom niet andërs7~o^'"m'*me onaTgébrö'EBn worsteling naar het licht van den menschelijken geest de beweging zien van een Grootmachtig Iets, dat m'n verstand allerminst kan peilen, maar waarin ik schrede op schrede het verwantzijn ontwaar in het groot met mijn eigen geestelijk zijn.
Dat zou ik het verstand in overweging willen geven en nu het gevoel. % Wat is dat geheimzinnige, dat in den allerruwsten mensch niet ontbreekt, dat in de allerlaagste levens is aan te wijzen en dat de macht bezit een mensch voor korter of langer tijd aan zijn kleine zelf te onttrekken, dat hem soms brengt tot een spontaan offer, dat op een langen weg van zonde en zelfzucht een enkelen mijlpaal kan stellen, waar hij neerzit verslagen en ellendig om eigen nietswaardigheid? Dat is voor mijn gevoel een aanwijzing, dat er boven al het kleine beperkte menschenstreven en menschenbedenken uit een ontzaglijk Wereldstreven en Wereldbedenken ligt, een Wereldwil, waarvan ieder mensch het verre bewustzijn in zich draagt, bewustzijn, dat soms plotseling met groote klaarheid in zijn leven kan lichten, en dan telt hij niets meer, niets, ook niet zijn eigen bestaan, om dien Wil gehoorzaam te zijn; of hij ziet zijn eigen leven zonder waarde, omdat het te traag is, zich sterk en krachtig in te voegen in dien Wereldwil. Ik zou nog iets anders willen vragen.
Wie heeft nooit een oogenblik gehad, naarmate men ouder wordt des te meer, dat hij, zij het misschien maar in een
12



enkele gedachteflits, als het weerlichten in de verte, het gezicht heeft gekregen van een draad, die er door zijn leven loopt: daar is geen toeval in zijn leven; al de toevalligheden van zijn lot, de groote en de kleine, ziet hij opeens in en naast elkander gelegd tot een harmonisch geheel, waarin de teleurstelling en de droefheid en zijn mistasten en alle onverwachte wendingen zijn opgenomen in een hoogere verzoening. En in die zeldzame momenten wordt het rustig in hem, veilig, een vrede komt hem binnen, dien hij niet verklaren kan, maar die hem het bovenwereldsche gevoel geeft, dat alles goed is, zooals het is.
Dat is voor mijn gevoel de zekerheid van de Bewuste Wereld' richting, die de. mensch daar even langs het venster van zijn ziel ziet gaan.
En eindelijk zou ik aan het verstand en het gevoel samen willen vragen:
Kunt gij denken, dat de macht, die ten grond ligt aan ons bestaan, 'waaruit fijne kunstenaarszielen zijn opgerezen, profetenlevens als van Jezus of Boedha, die ten grond ligt aan heel het wereldzijn, tenslotte benedén ons" inteJiêcf en ons gevoel, absoluut onbewust zou kunnen zijn? Nogmaals: dat weigert mijn denken te aanvaarden en dat verwerpt mijn gevoel.
'k Moet terstond erkennen: we staan bier niet op den bodem der bewijsbare zekerheid, maar op den bodem van het geloof. Is dat echter schade?
Is het innerlijk zeker zijn, dat altijd de hoogere dingen des levens omvat, in wezen minder dan de bewijsbare zekerheid, die de wetenschap in sommige gevallen de pretentie heeft te kunnen bieden? De wetenschap, die toch in de laatste instantie ook altijd rust op geloof, geloof in de betrouwbaar' heid harer waarnemingen, geloof in een zelfde geesteswerking en denkorde bij alle menschen enz.
Kan ooit het onzichtbare, neem eenvoudig bijv. het onzichtbare in menschelijke verhoudingen: liefde, haat, enz. — kan ooit het onzichtbare anders zijn dan voorwerp van geloof?
Nu ligt het eenmaal in de menschelijke natuur, als men zóó
13



voor zichzelf den grond der dingen nader is gekomen, ook voor zichzelf een innerlijke zekerheid te willen bezitten omtrent het waarom van al het zijnde, een antwoord op de vraag: waarom en waartoe is het Heelal?
Een vraag, die ook zoo oud is als het menschelijk denken: waarom die schepping in emdelooze beweging, waarom dat komen en vergaan van honderdduizenden levensvormen, de schoonheid, die uiteen valt, de smart, waarmede dat gepaard gaat? Ilavxa §u zeide de Orieksche wijsgeer: alles stroomt voort, en dat is zóó, alles verandert, niets is in rust. Natuurlijk is het overbodig om te zeggen, dat alle antwoorden in zekeren zin hier ijdel zijn; wat zouden wij menschen meenen, dat we het laatste waarom der dingen in onze kleine handen konden dragen!
Het eenige, wat wij kunnen, is een symbool te zoeken voor de werkelijkheid, een beeld, een zinnebeeld, waarin het groote gebeuren van het Heelal zich afspiegelt; en wat ik u nu ga zeggen, ik kan er niet genoeg nadruk op leggen, is* geen afdruk van de werkelijkheid, slechts de droom van een schaduw, het licht van het Eeuwige, gebroken in het slijpsel onzer menschelijke ziel.
Welnu, ik geloof, dat de schepping, waaraan ik zelf met onverbrekelijke banden gebonden ben, waaraan ik de onontbeerlijkheid voor mijn leven ontleen, waaruit ik door duizenden eeuwen evolutie heen omhoog ben gekomen, de — neen misschien een enkele openbaring is van een bovenwetenlijk Mysterie.
Gij kunt zeggen: Geestelijk Mysterie, Absolute Geest, want geest is het hoogste en fijnste, wat wij menschen noemen kunnen, maar „geest" zegt voor mij in dezen toch eigenlijk te weinig, omdat ik voel, dat de Oergrond van alle zijn, boven alles, wat wij geest noemen, uit moet zijn. Of gij dat Mysterie God wilt noemen, of met eenigen anderen naam, ik acht het van weinig belang: een arme menschennaam noemt toch het Wezen niet, is hoogstens de hand die in een richting wijst, waar ons denken en ons voelen de vormen verlaat en de verre glanzen der oneindigheid onze ziel binnenstralen.
14



Als ik nu de uiting, de uitleving van dat Mysterie in de schepping wil benaderen, dan zijn alle beelden mij eigenlijk te klein: Als ik zeg bijv.: God vormt zich uit, boetseert zich in het zijnde, dan bindt dat onwillekeurig aan het primitieve denken van een Schepper, die uit de materie iets formeert, een Schepper tegenover de schepping.
Het Indische denken heeft het schoone beeld van een Zanger, die de werelden zingt.
Het lied is veel meer het warme levende deel van den zanger, waarin zijn ziel uitzweeft, dan eenig werk met handen gemaakt
Elk woord in het lied, dat hij zingt heeft een beteekenis, die in het tijdelijk bestaan van een klank de ruimte ingolft, en elk woord is weer een enkele schakel in een grooter verband, zooals de klank dat eveneens op zijn beurt is. Het geheel wordt gedragen door het rhythme der muziek, niet als een inperking der vrijheid, maar als haar steunsels, als de regelmatige schreden, waarmede zij verder schrijdt Zoo voel ik het wereldgeheel als het lied van den Grooten Zanger, en ik zou dat nog even regelmatig voor u willen ontwikkelen.
Wat gebeurt er bij het uitspreken van een woord? Daar is eerst dat geheimzinnig zwevende, dat ontgaat aan de waarneming onzer zinnen en dat wij „gedachte" plegen te noemen.
Het gesproken woord gaat daaraan een voor de zinnen waarneembare tijdelijke gestalte geven.
De mond opent zich, de lucht uit de longen wordt door het strottenhoofd gedreven en doet de stembanden trillen, de luchttrilling, die aanzwelt en weer afneemt, ingesloten tusschen twee medeklinkers, noemen wij „het gesproken woord". Dat gesproken woord is dus de vergankelijke gedaante, die een gedachte aanneemt om zich aan een ander te manifesteeren of om haar aan zichzelf te verduidelijken. Als de klank vervlogen is, is de inhoud, de gedachte zelf, toch gebleven, vaak sterker en helderder geworden. Bekende ervaring, dat de gedachten, die men geformuleerd heeft ook aan intensiteit hebben gewonnen.
15



Onder dit beeld begrijp ik vooreerst ons menschenleven; ons lichaam wordt geboren, leeft en sterft, zooals de klank van een woord, dat men uitspreekt. Maar ons leven is meer dan het leven van ons lichaam. Dat lichaam is de uitdrukking, de drager, als gij het zoo wilt, natuurlijk niet van ééne gedachte in dit geval, maar van een geestelijk complex, een geestelijken inhoud.
Wat het gesproken woord doet in het eenvoudige, doet ons lichamelijk leven in het Samengestelde, het is het instrument tot uiting van onzen geest.
En ik zeg: onzen geest, maar ik zou dat willen verduidelijken; een deel van den Grooten Wereldgeest. Men zou kunnen vragen: Hoe kan ons onvolkomen menschenleven een uiting zijn van den Grooten Wereldgeest? Maar ik antwoord: Is dat in de ruimte gezien een bezwaar? Is het gesproken woord niet eveneens een zeer gebrekkige en onvolkomen uiting der gedachte ? En ligt niet in de diepte van elk menschenleven het bewustzijn dezer onvolmaaktheid om nog te zwijgen van fijner besef, waarvan de grootsten onder de menschen hebben getuigd: verwantschap met den Eeuwige en een rusteloosheid om nader te komen aan de volmaaktheid.
Zoo is dus ieder menschenleven als een woord in het scheppingslied ; en niet alleen een menschenleven, maar elk leven uiting van den Grooten Geest: het dier, de plant, de steenformatie, de groote moederaarde zelf, de zon met haar planeten, de sterren, het heelal.
Ik voel, dat hier het beeld mij begeeft: bij een lied, dat gij hoort uitspreken of zingen, is het aantal klanken, dat gij verneemt beperkt, de woorden wat korter of langer, met wat meer of minder klemtoon, wat ruimer of beperkter van zin. Maar dat is nooit natuurlijk die overweldigende verscheidenheid, die onkenbare onbegrensdheid van mogelijkheden, die onuitzegbare volheid als in den grooten zang der schepping. Op twee punten is de vergelijking echter nog te volgen: In het lied, denkt het u bijvoorbeeld lyrisch-dramatisch, is een climax: alles leidt op, spant, tot het hoogtepunt zal bereikt worden.
16



Dat is er voor mij in de schepping ook. ,'k Voel in al wat bestaat, de reden van zijn bestaan, het laatste waarom van zijn inwezenzijn ook weer liggen in een oneindige verte. Niets van al het bestaande heeft doel in zichzelf, alles is de voorarbeid voor het komende. Misschien kan hier wederom een beeld, aan het menschelijk zijn ontleend, ons wat dichter brengen aan het begrip. Als gij den beeldhouwer bezig ziet aan een groot werk, dan brengt elke beweging a. h. w„ elke splinter, die wordt weggeslagen, hem nader aan zijn doel. Als gij van zijn ganschen arbeid, die misschien maanden duurt, een film hadt gemaakt, dan zoudt ge ten slotte in het bezit zijn van een reeks van honderdduizenden opnamen, die ieder op zichzelf een enkele schrede dichter aan de voltooiing waren. Zoo zie ik de schepping: iedere levensvorm op den evolutieweg een enkele schrede nader aan het groote onkenbare einddoel der dingen, waarin de Geest, het Wereldmysterie zich zal hebben uitgedrukt.
Met één verschil nog, voor mij de getuigenis der ontzaglijke levensweelde, levensovervloedigheid in het AL Waar het werk van den kunstenaar, zooals het op eenig oogenblik is opgenomen, in het volgende oogenblik in zekeren zin verdwenen is, het bestaat niet meer, het heeft plaats moeten maken voor iets anders, hoogers, daar is in de schepping een voortdurend opnieuw geboren worden in duizendduizendtallen van de levensvormen, die eens op de bovenste sport der ladder stonden, maar in den loop der eeuwen weer vele vormen boven zich hebben gekregen.
Waarbij één ding nog merkwaardig en in zekeren Zin tot staving van het voorgaande is.
Het hoogere organisme in de schepping bestaat ten koste van lagere organismen, voedt zich met die lagere organismen en gevoelt dat als normaal; meer nog: in die voeding ligt een zeker genot: het oergevoel van den levensvorm, die zichzelf versterkt heeft ten koste van andere levensvormen, boven wie hij zich verheven weet.
En nu het tweede punt, waarop ik de vergelijking nog volgen kan Als gij een lied hoort, waarvan de vorm u boeit en de inhoud
17.
2



u ontroert, dan hoort ge de woorden afzonderlijk niet meer gij voelt de ziel van dengeen, die er achter leeft, uw ziel begint mede te kloppen in het zelfde rhythme, glimlacht, weent eh juicht, voorvoelt de woorden, wendingen, gedachten Als gij de woorden er afzonderlijk uitneemt, worden ze beperkt in hun beteekenis en zeggen ze weinig meer; twee of drie naast elkander, die gij willekeurig uit het zinsverband zoudt nemen, dikwijls geheel onbegrijpelijk. Zóó is het ook met het lied der schepping Neem de brokstukken, de kleine onder uw mikroscoop, de groote door uw telescoop. Merkwaardig? Zonder twijfel. De beteekenis en de werking van vele? Zeker gij kent ze Onopgeloste moeilijkheden en ondoorgrondelijke raadsels? ucn, zucht de man der wetenschap.
Ja - dat alles - tot daar langzaam in een mensch opbloeit, of spontaan in zijn ziel doorbreekt, het gevoel voor de eenheid de bewustheid van den éénen Geest, die het Al omvat- tot •^Lf.J6™ komt' dat luistefen naar den hartslag der oneindigheid dat zachtkens medezingen van het lied der eeuwió-
lfd' Wf.arbii de wereld om hem heen verzinkt en hij zich één voelt met den grond van alle zijn. Dat is de hoogte van het Eénzijn, die het brandpunt is Van aue religie, waar de bronnen ontspringen van een sterk veilié ruim ademend levensgevoel.
Wie zóó de schepping ziet en beleeft, die kan niet nalaten zich rekenschap te geven van de verhouding, die er is tusschen geest en stof.
'k Geloof niet in een wezengescheidenheid dezer beide; stof
LTn K kaD het niet beéri*P«Hjker zeggen: verdichte geest Geest op een gebied van grooter dichtheid.
hJ. w .ff*' l&a} ik het n°emen: de wil tot uitleving van den Wereldgeest begint met uit te loopen in de ruwe ongevormde stof, zich dan langzaam ontplooit in die stof, zich 2S^-daïn ThrMt\ niet de beeldhouwer zijn materie SÏm? Jl!r. t de schePPende kracht in een veel innerlijker 1 betrekking tot haar materie. Hoe — op welke wijze? 18



Ja, dat blijft het Mysterie van alle in wezen zijn, mysterie als het leven zelf en alle groei en alle ontwikkeling. Maar al kunnen we dit niet omgrijpen, we kunnen toch wel een eind weegs in de richting van het begrip komen. In de eerste plaats, laten wij bij ons eigen menschenleven blijven staan: de wisselwerking van geest en lichaam is een feit, dat ieder zonder moeite en bijna dagelijks aan zichzelf kan waarnemen.
Onze stemming heeft invloed op onze lichamelijke gesteldheid: groote droefheid, angst, blijdschap beletten te eten; onverzoende smart sloopt de gezondheid; een verwonding, tijdens een groote opwinding ontvangen, voelt men eerst later; als een zieke in zijn beterschap gelooft, beter wil worden, is dat ongetwijfeld een factor bij zijn genezing. Bij hysterie in vele gevallen is het verschijnen of verdwijnen van den een of anderen ziektetoestand afhankelijk van psychische invloeden — zelfs bloedingen en Ulceraties behooren daaronder.
Bekend zijn bijv. de stigmatische bloedingen, die zich in de middeleeuwen in verschillende nonnenkloosters vertoonden, die ook van Franciscus van Assisi worden vermeld, waarbij de betrokken persoon bloedende wonden aan handen en voeten zag worden, zonder eenigen invloed van buitenaf, door zich sterk in te denken in het lijden van Christus aan het kruis.
En dat omgekeerd de toestand van het lichaam invloed uitoefent op ons stemmingsleven, wie heeft dat nooit op de een of andere wijze aan zichzelf ondervonden? Ziedaar een niet te miskennen betrekking tusschen geest en stof, die toch zeker eer verhelderd dan vertroebeld wordt door mijn inzicht in de wezeneenheid dezer beide, zij het dan een lange en grootendeels in het duister liggende weg, die deze twee polen scheidt
In de tweede plaats en tot toelichting van het gezegde omtrent den Geest, die begint met uit te loopen in de ruwe ongevormde stof, die dan wordt uitgebeeld en fijner openbaring gaat dragen'.
Zoo is het in ons menschelijk zijn ook: een gedachte is eerst
19-



in een groven onklaren vorm, dan worden de lijnen scherper getrokken, zij wordt uitgedacht in haar onderdeelen, de fijne toetsen gaan de waarde van het geheel verhoogen. En alle menschenwerk evenzoo; neem het beeld j eerst de groote ongehouwen massa, dan de omtrekken, die zich langzamerhand gaan afteekenen, dan de zorg voor de onderdeelen. Welnu onze schepping geeft hetzelfde te zien: Ons heelal is een nevelvlek geweest, die zich verdicht heeft tot stralende zon, onze zon, die de oorsprong is geworden van vele planeten, van onze aarde. Die aarde is afgekoeld daarop is het leven geworden. Dit leven heeft getast naar steeds hooger vormen, om zich in uit te leven en tenslotte heeft het als hoogsten vorm den mensch bereikt, en met den mensch een nieuw ontwikkelingsgebied betreden: het gebied van den geest. En nu is de vergelijking toch niet al te gezocht, om hierin hetzelfde te vinden, wat ons menschenbedrijf in kleine verhoudingen vertoont.
Uit de beschouwingen, die ik u voordroeg, zijn verschillende conclusies te trekken, die ieder op zichzelf wel waard zijn er even bij stil te staan.
Vooreerst wordt met deze opvatting begrijpelijk gemaakt, wat het geloof van vele eeuwen en vele volkeren der wereld heeft gevoeld, wat bijv. in het Johanneïsche Christendom is geformuleerd, maar wat toch zeker nooit zonder meer uit de wereld en haar loop aannemelijk wordt gemaakt: Ood is liefde. Liefde is het absolute geven van zichzelf; dat is God bezig te doen in zijn schepping.
Men begrijpe mij niet verkeerd als zou de religieuse mensch, die zijn eigen zijn en het gansche Wereldzijn gedragen voelt in een Mysterie van Liefde, dit onder het licht van een verklaring als deze behoeven té ervaren.
Dit is slechts, ik zou bijna zeggen: de formule, die op den bodem van dat gevoel te vinden is, voor wie er naar zoekt, en die aan duizenden, die deze ontroering op de een of andere wijze over zich gevoeld hebben, verborgen kan blijven. Ik heb een oud moedertje arm en verlaten zien sterven op een groote zaal van een ziekenhuis. Zij had mij haar heelen 20



levensloop verteld: eens was zij het middelpunt geweest van een gelukkig gezin, maar allen waren ze om haar heen weggevallen, sommigen na een lang lijden. Onbetrouwbare raadslieden hadden haar vermogen versnipperd; met haar laatste kleine bezit had ze getracht, één van haar zoons voor de 'schande der gevangenis te bewaren — tevergeefs — maar in de gevangenis was hij gestorven; op haar poveren ouden dag had zij hard en ruw werk moeten doen, om zichzelf in het leven te houden, dat voor haar alle waarde verloren had. En dat eenvoudige vrouwtje zei twee-, driemaal, toen ze vóór het groote geheim van het einde stond: „en toch voel ik, dat God liefde is."
Daar hebt gij één van die duizenden, die onbewust, over al het wreede en bittere heen, over dien angstig hoogen muur, dien het lot om haar heen had gebouwd, reikte naar de hoogere verzoening, die er ligt in het vertrouwen, dat tenslotte in alle beleven op de wereld de ervaringen van smart of vreugde slechts de tijdelijke en bijkomstige zijn, als men in dat beleven iets van God heeft gevonden, een schemering heeft gezien van het groote Euwige Licht, dat in heel het scheppingsgebeuren brandt
In de tweede plaats valt bij deze beschouwing het Ücht op de eeuwigheid van alle leven.
Wat wij dood noemen, vernietiging, bestaat niet: er zijn slechts vormen, die uiteen vallen, maar het Leven in alle leven is onvernietigbaar, de Levensstroom gaat ononderbroken door. 'k Heb mij voorgenomen, afzonderlijk over den dood te spreken, zoodat uitwijding op dit punt mij voor het oogenblik ongewenscht voorkomt
Alleen kan ik er wel op wijzen, hoe hiermede ons menschenbestaan bijv. in de ruimte komt: veel van wat de mensch gewichtig en belangrijk acht gaat hij kleiner zien; hij blijft mensch, om de smart van elke scheiding te gevoelen, maar zij wordt gewijd door het teeken der belofte en der nieuwe geboorte, dat de dood voor hem op het voorhoofd draagt. Zijn leven zal allerminst een voortdurend luisteren zijn naar de schreden van den Dood. Het heilige en het groote, dat er
21



in deze wereld en in dit leven is, zal hij beluisteren, en hij zal in den goeden zin voller en krachtiger leven in de vreugde van het nu.
Onwillekeurig gaan we hier raken aan wat ik als derde punt wilde noemen: het andere levensinzicht, dat een mensch onder deze beschouwing krijgt. Hij heeft de zekerheid dat zijn leven wordt opgebouwd uit den geest. Wanneer gij het leven van verschillende menschen ontleedt, dan moet het u opvallen, dat het in vele opzichten een wachten is, wachten op wat het lot hun in den schoot werpt. Soms zijn dat blijde dingen, soms dingen, dié droefheid wekken j de besten trachten van al deze brokstukken een geheel te maken, sommigen gelukt dat, anderen niet; daar hebt ge zoo in groote trekken, wat velen onder leven en levenskunst verstaan.
Maar nu bezit hij een ander levensgevoel: hij voelt zich niet meer in de eerste plaats de verwerker van zijn lot, hij weet, dat hij in zich een scheppend beginsel draagt, een scheppende' kracht, die hem in zekeren zin tot schepper van zijn lot maakt. Als men ziet naar die menschen, die in de wereld wat bereikt hebben, 'k bedoel niet eens de groote heldenlevens alleen, — wat zij bereikt hebben, kan best iets van minder orde zijn: macht, geld enz. — dan wordt men getroffen door het krachtige bewustzijn, de duidelijke voorstelling, die zij bezitten, van de wijze, waarop zij hun leven willen maken. Zij dragen een beeld met sprekende trekken in zich om:.zóó moet m'n leven worden en het is of langzaam die geestelijke vormen met werkelijkheid worden gevuld, alsof dat geestelijke beeld alles naar zich toe trekt, wat er toe bijdragen kan, om het tot stoffelijke werkelijkheid te maken en afstoot, wat zijn verwezenlijking in den weg staat.
Als men nu zoo'n levensbeeld mist, wordt men ah.w. een punt, waarop allerlei krachten naar welgevallen kunnen inwerken. Het is volstrekt niet gezegd, dat een leven zóó diep ongelukkig moet worden, maar wel oneindig veel zwakker en onzekerder, een huis in den storm, waarvan de vensters gebroken zijn: de stormen hebben er vrij speL 22



In de vierde plaats geeft het nieuwe wereldinzicht heel sterk, wat de Semietische religies missen en wat ook het Christendom mist, maar wat de Indische religies bijna alle bezitten: het gevoel, dat alle levenin zijn dieps ten grond één is. Er is geen scheiding tusschen planten, dieren, menschen, dat wil zeggen, geen andere scheiding dan in graad. In wezen en beginsel zijn zij één. Natuurvolken hebben die levenseenheid altijd veel dieper gevoeld dan andere.
Zeer begrijpelijk: in ons drukke haastige leven in steenen steden hebben wij de volle aanraking met de natuur verloren, wij missen haar stille eenzaamheid, waar we het fluisteren der eeuwigheid kunnen beluisteren en peinzen naar den zin van het simpele lied uit verre gewesten, dat als een lichte ademtocht even het oppervlak van onze ziel doet rimpelen. Zoo heeft de natuurmensch wel geluisterd, en zijn primitieve verbeelding bevolkte de boomen en bergen met geesten, in zijn bronnen en stroomen scholen de schalksche nymfen, diep in ravijnen en bergspleten kreunden en steunden geheimzinnige stemmen, in zijn zomernachten dansten de elfen haar zorgeloozen dans.
Wij groot geworden menschen weten natuurlijk wel: dat is niet zóó, maar in dat naïeve geloof woont toch gevoel voor het leven, het groote universeele Leven in zijn honderdduizend openbaringen.
De Boedhistische literatuur is vol van verhalen uit vorige bestaanstoestanden van den Boedha: als boom, als haasje, als olifant; de totale afwezigheid van dat scherpe grensgevoel tusschen verschillende levensorganisaties, dat het denken van het Westen, met zijn anthropocentrische erfelijke belasting, zoozeer beheerscht Tagore zegt:
„Dikwijls vraag ik mij verwonderd af, waar de grenzen van herkenning verborgen liggen tusschen den mensch en het dier, welks hart geen gesproken taal kent
Door welk oer-paradijs in den verren scheppingsmorgen liep het eenvoudige pad, waarop hun harten elkander bezochten ? Deze sporen van hun gezamenlijken tred zijn niet uitgewischt, al is hun verwantschap lang vergeten.
23



En plotseling, in de een of andere woordlooze muziek ontwaakt de schemerige herinnering, en het dier staart den mensch in het gelaat met teeder vertrouwen en de mensch ziet het dier in de oogen, met glimlachende genegenheid. Het is dan als ontmoetten twee vrienden elkander gemaskerd en herkennen weifelend elkander in de vermomming." Zóó zal de heele wereld een mensch toch schooner en dieper worden.
„Als de ziel luistert, spreekt het al een taal dat leeft." Hij voelt het leven in het hart der bloemen, hij voelt, dat het één ziel is, die zingt in de vogels en ruischt in de boomen en dat is de zieL het Groote Leven, dat ook klopt en beeft in hem
En zoo kom ik aan het laatste punt.
Wanneer men zóó de schepping ziet, en voelt: het groote Levensmysterie geeft zich in het Heelal, in u, in mij, dan ontwaakt het fijne religieuse gevoel, die fijne bewogenheid, die het wezen is aller religie.
Men kan met het verstand overtuigd zijn, dat de macht, die zich uitdrukt in het Heelal, bewust moet zijn en een zedelijke macht; dat er door het gebeuren der schepping een aldus gewilde lijn loopt; dat er wetmatigheid is, een onpeilbaar zichzelf gelijk blijvende goddelijke ordening. Men kan over zijn eigen levenswegen het schijnsel dezer ordening hebben gezien.
Men kan zich in sommige oogenblikken gegrepen voelen door de overweldigende grootheid dezer dingen, en de duizeling der ongemetenheid kennen.
Maar het aanvaarden van dit alles met het verstand is nog iets
anders dan het leven in en uit deze dingen met zijn volle gevoel. tHet verstand zegt: ik ben een deel van de Oneindigheid. Maar Jhet gevoel zegt: ik voel mij een deel van den Oneindige.
Het verstand leeft in het groote geheel; het gevoel leeft tut
den Eénen Grond.
En zoo wordt juist geboren, een sterk welverzekerd menschenleven, waarin de hartslag der eeuwigheid klopt, waaraan noch menschenhanden.noch menschenbanden ooit vermogen zullen, dat van de wereld en van de menschen niets vreest en niets
24



vraagt, dat op alle hoogten en in alle diepten van zijn lot, in leven en in sterven, vol zal zijn van dat ééne: „Dagen komen en eeuwen gaan, en altijd is Hij het, die mijn hart ontroert in vele namen, in vele vermommingen, in vele verrukkingen van vreugde en smart."1)
• • •
III. DE MENSCH.
IK wilde nu onze aandacht bepalen bij een onderwerp, dat meer dan eenig ander de menschen van alle tijden heeft vastgehouden, en niet alleen hen, die de verwondering kennen om hun eigen zijn, wier leven de oogenblikken kent, dat ze stil worden onder het raadsel der wereld en het raadsel van alle bestaan, maar allen, ook degenen, die met hun gedachten slechts aan de oppervlakte der dingen plegen te verwijlen en op den bodem van het leven rondtasten, onbewust van de onmetelijkheid, die zich over hen welft.
Want ik wilde u spreken over het ééne, waarop ons denken, onze belangstelling, onverschillig van welke hoedanigheid, telkens weer terugkeert: over den mensch. En „de mensch" dat wil in de laatste instantie bijna altijd zeggen „ons zelf'. Ik kan dien mensch, onverschillig waar ik hem zie, als een haveloozen uitgeworpen zwerver langs de wegen, of als het meest verzorgde schepsel onzer samenleving, of hij arbeidt in den eentonigen geestdoodenden tred der werktuigelijkheid een lastdier gelijk, — geef hem voedsel en rust en streeling van zijn zinnen en hij voelt zich behagelijk en vervuld, — of dat hij, bevoorrecht naar den geest, zijn allerdiepste zelf heeft gewijd aan de kunst of aan de oplossing van groote problemen, ik kan dien mensch nooit anders zien, dan met een tweeledigen achtergrond.
Eenèrzijds zie ik in hem de schakel, zij het dan de laatste, ') Tagore.
25



in de keten van het leven, dat onze aarde draagt en alles in zijn heelen, fijnen, kunstigen bouw herinnert mij aan de duizendvormige levende wereld, die hem heeft voortgebracht: zijn oog, zijn hand, zijn ademhaling, de omloop van zijn bloed. En niet alleen zijn bouw, maar een belangrijk deel van zijn gedragingen: in de wijze, waarop hij eet, waarop hij haat, liefheeft, vecht om zijn leven, waarop hij smart lijdt, in zijn hartstocht, in den angst waarmede hij sterven gaat, voelt men zijn verwantschap met het dier.
Nooit kan men de geschiedenis dér menschheid begrijpen, nooit ook zijn eigen leven verstaan, als men deze verwantschap niet duidelijk ziet en voelt.
Daar zijn tijden geweest, dat deze verwantschap verhuld werd en verborgen, dat men haar onderging als een stille schande, die men voor anderen verloochende, maar deze tijden zijn voorbij. Wij hebben eenvoudig te rekenen met het feit: wie weigert in welk opzicht ook de werkelijkheid in de oogen te zien, die zal vroeg of laat aan den schijn te gronde gaan. Maar daarnaast heeft de mensch voor mij nog een anderen achtergrond of ik zou nog beter kunnen zeggen: staat daar om en boven hem een grenzenlooze koepel. Uit een afgrond is hij opgeklommen: de teekenen van zijn tocht zijn ingedrukt in zijn heele wezen: hij staat aan den rand, en als hij omlaag ziet in het donker, dan wordt het zwaar in hem van de visioenen uit het verleden, maar als hij voor een enkel moment zich losscheurt van de herinnering der diepte en omhoog ziet, dan gaat er iets stralends over hem op, zooals de morgenzon de kwellende droomen van den nacht verdrijft
Als ik nu over den mensch ga spreken en de betrekking, waarin hij staat tot het geheel der dingen, dan mag ik niet nalaten te herinneren, hoe onvolkomen onze waarneming van de werkelijkheid is. Wat óns omringt, wordt a. h. w. voor ons vertaald in de taal onzer zintuigen en dat is een zeer gebrekkige taal.
De appel, die daar vóór u ligt nemen uw oogen waar als rood, uw gevoel als koud en hard en rond, uw smaak als zuur, uw reuk kent den appel een eigen geur toe. 26



.Maar laten we niet vergeten, dat dit geen eigenschappen van den appel zijn, alleen omdat onze zintuigen zóó zijn, doet die appel ons zóó aan.
Iemand, die kleurenblind is, doof of blind, leeft dadelijk in een andere wereld dan wij. Gesteld we moesten het met één zintuig doen: den reuk bijvoorbeeld alleen, of den tastzin, wat zou de wereld dan klein voor ons zijn, weinig zeggend. Van muziek zouden we geen notie hebben, zoomin als van de meest verheven schilderkunst, enz.
Maar zoo moet zich onze waarneming van het Heelal verhouden tot die van een hooger georganiseerd bewustzijn dan het onze, en voor het fundamenteele Bewustzijn, dat zich in de schepping uitleeft, moet het Heelal van een schoonheid en een diepte zijn, die ver boven en buiten ons begrijpen liggen. Misschien kunnen we terloops hierin een levenswaarheid vastleggen: naarmate ons bewustzijn zich verruimt, ons voelen fijner wordt, naar die mate zal ons oordeel breeder en zuiverder worden, zullen we dichter komen aan het wezen der dingen.
Het nieuwere weten van onzen tijd en met name de psychologie heeft over het zielelèven van den mensch, over den aard van zijn geestelijk bestaan een nieuw licht ontstoken en achter zijn persoonlijkheid een ongemeten verschiet doen opengaan. Als Vaststaande mag worden aangenomen, dat een groot deel van onze geestelijke werkzaamheid buiten ons gewone bewustzijn om geschiedt.
Een enkel voorbeeld ter toelichting. In den loop van een gesprek wilt ge een naam noemen, maar hij is u ontgaan, ge bedenkt u, ge zoudt er nü juist prijs op stellen, dien naam te kunnen zeggen; maar al spant ge u nog zoo in, het is tevergeefs. En zie een uur later, ge denkt er niet meer aan, uw gedachten zijn op het oogenblik met heel andere dingen bezig, „valt u plotseling de naam in", zeggen we heel teekenend, alsof een onzichtbare gedienstige hand hem eensklaps midden tusschen uw andere overdenkingen in uw bewustzijn wierp. Gij zijt bezig aan het een of ander moeilijk werk, dat niet vlot, een vraagstuk, waarvan gij de oplossing niet vinden kunt, waarin ge geen doorzicht hebt.
27



Leg het dan eens terzijde en neem het over eenigen tijd weer op, hoe vaak gebeurt het dan niet, dat het doorzicht als vanzelf gekomen schijnt, dat de knoopen voor u ontward zijn, dat de oplossing u opeens voor de hand ligt Hoeveel menschen kennen de volgende ervaring niet: Zij moeten op een bepaalden tijd 's morgens — vroeger dan gewoonlijk — opstaan. Ze hebben de voorzorg genomen zich te laten wekken of een wekker in hun nabijheid te zetten, en ziedaar: even voordat er aan de kamerdeur wordt geklopt, of de wekker afloopt worden ze wakker; het is, of er in hen een controle wakend is gebleven, die op het bepaalde uur waarschuwt: nu is het tijd.
„Ziedaar de werking van uw onderbewustzijn" zegt de psychologie. Wat wij ons bewustzijn plegen te noemen, dat is maar een heel klein deel van ons eigenlijke geestelijke wezen, daarachter strekt zich ons ware zelf tot in onmeetbare verten uit.
Ieder, die even nadenkt zal de bevestiging daarvan in zichzelf kunnen vinden. Onze heele geestelijke inhoud is ons nooit in zijn geheel bewust We denken op één oogenblik maar aan één ding, één onderwerp, overzien nooit met één blik het geheel van ons kennisbezit: alles wat we in ons leven ervaren hebben, geleerd hebben.
Voor de rust van ons leven is dat zeker niet genoeg te waardeeren. Wat een booze droom zou het zijn, te moeten leven, in de voortdurende aanschouwing van alles wat we eens in ons op hebben genomen.
De psychologie neemt echter wel als vaststaande aan, dat alle indrukken, die een mensch ontvangt: bewust half bewust of onbewust, in zijn geest bewaard blijven. En alles wat de jonge wetenschap der psycho-analyse op dat gebied heeft ontdekt, levert hiervan wel een zeer duidelijk bewijs. Als gij bijv. voor de uitstalling van een winkel staat waar een groot aantal voorwerpen liggen, dan neemt ge slechts een deel daarvan geheel in uw bewustzijn op, ze blijven u bij, thuisgekomen of eenige dagen later zult ge ze u zonder moeite kunnen herinneren.
Een ander deel komt maar even aan den rand van uw be28



wustzijn; de mogelijkheid bestaat, dat gij u eenigen tijd later nog iets daarvan kunt voorstellen; iemand, die bij u was, kan u door zijn beschrijving helpen, ge hebt dan de sensatie, of het beeld u uit de verte komt toezweven. En dan is er nog een deel, dat in het geheel niet tot uw bewustzijn doordringt en dat gij u niet bewust kunt maken. Toch is het. zuivere beeld van al die voorwerpen op het netvlies van uw oog geweest, en — zegt nu de psychologie — a.h.w. geregistreerd in uw geest, want geen enkele indruk gaat verloren.
Freud haalt met instemming in zijn Traumdeutung als fundamenteel een uitspraak van Delboeuf aan: „elke indruk, zelfs de geringste, laat een onveranderbaar spoor achter in onzen geest, dat, onverschillig hoelang daarna, wederom te voorschijn kan komen," uitspraak, die elke psychiater bijv. ook met treffende voorbeelden uit de pathologie van het geestesleven zal kunnen staven.
Ieder kan het trouwens op een eenvoudige wijze nagaan. De psycho-analyse heeft een verrassend licht ontstoken over de beteekenis van den droom. Het ligt natuurlijk niet op onzen weg om daarover in dit verband uit te wijden, maar wel mag gewezen worden op het feit, dat zij duidelijk heeft aangetoond, hoe de droom voor zijn heele mise-en-scène vaak gebruik maakt van allerlei halfbewuste indrukken, die men toevallig den zelfden dag heeft ontvangen, of oude vergeten indrukken oprakelt, en een omgeving van vroeger, een persoon, een gewoonte, een gezegde in uw geest terugbrengt Ik kan dit met een sprekend voorbeeld uit mijn eigen ervaring ülustreeren.
Jaren geleden, toen ik nog aan een kerkgenootschap was verbonden en eiken Zondag uit den bijbel preekte, kon ik het met mijzelf niet eens worden op een zekeren keer over het onderwerp van een preek voor den e er st volgenden Zondag, 'k Had wel een tekst gevonden, maar het was een woord van Paulus, én de laatste twee Zondagen had ik ook al over Paulus gepreekt: dat ging toch eigenlijk niet vond ik. En zonder een besluit te hebben genomen ging ik naar bed. Toen droomde ik, dat ik preekte over een tekst die met zwarte
29



dikgedrukte letters van wel een decimeter lang voor mij lag: ICor. 1:13.
Het was juist in den tijd, dat ik begonnen was mij met groote belangstelling in de psycho-analyse te verdiepen, en toen ik dus 's morgens wakker werd en die zware letters nog met groote duidelijkheid voor mij zag staan, was ik vanzelf zeer nieuwsgierig naar den inhoud van dien tekst. *k Sloeg de plaats op, die ik natuurlijk vroeger wel eens gelezen had, maar die nooit eenigen indruk op me gemaakt had en die ik zeker, als ze me voorgelegd was, ook niet thuis had kunnen brengen en vond daar de volgende woorden, merkwaardig met het oog op m'n overwegingen van den vorigen avond: „Paulus is toch niet voor u gekruisigd en gij zijt toch niet gedoopt met den naam van Paulus?"
Wanneer men nu de verhouding tusschen het bewustzijn en het onderbewustzijn onder een beeld wil brengen, dan is het onderbewustzijn te vergelijken met een groote voorraadschuur, waarin al onze indrukken worden neergelegd, en niet alleen neergelegd, maar gerangschikt, soort bij soort, zoodat zich daar gedachtencomplexen gaan vormen. Roept men één indruk op, dan komen tegelijk vele andere mee. Die gedachtencomplexen zijn natuurlijk bij den éénen mensch heel anders dan bij den ander, wat met een eenvoudig voorbeeld duidelijk is te maken.
Als men twee menschen heeft, van wie de één een heel goeden vader heeft gehad en de ander een heel slechten, dan zal het enkele woord: „vader" bij den één een gansch andere reeks van indrukken mede in het bewustzijn brengen dan bij den ander.
Ook blijven in het onderbewustzijn de indrukken niet werkeloos liggen: er wordt a.h.w. mee verder gebouwd. Terwijl ons gewone bewustzijn met iets anders bezig is, werkt het onderbewustzijn vaak de één of andere gedachte, het één of andere plan uit Misschien — ik zou bijna zeggen: „lekt daar iets van uit" in ons gewone bewustzijn, in den vorm van een gedachte, een voorstelling, die plotseling even midden tusschen den gewonen arbeid instaat; dikwijls blijft het ook verborgen 30



tot het op een gegeven moment klaar en uitgewerkt in ons bewustzijn verschijnt. Meermalen gebeurt het ook, dat een dergelijk proces in ons onderbewustzijn van invloed is op onze stemming. De een of andere onaangename tijding, die we even voordat we ons gewone dagwerk begonnen, ontvingen, en die verdrongen wordt door de aandacht, die dat dagwerk eischt, laat zich gelden in een zekere humeurigheid prikkelbaarheid, neerslachtigheid of op welke andere wijze ook. De factoren van onze wilsuitingen liggen ook voor een groot deel op dat gebied van het onderbewustzijn: werktuigelijk wijken wij bijv. rechts uit, maar de motieven daarvoor zijn in het onderbewustzijn te vinden.
„Het is de algemeene basis van ons geestesleven" zegt Lipps. „Elke bewustzijnstoestand", zegt Ribot, „wordt door onbewuste toestanden gedragen en voortgebracht".
Nu is aan de groote voorraadruimte van het onderbewustzijn een klein vertrek verbonden, als aan een groote bibliotheek een bureau van uitleening, met die overeenkomst, dat het onmogelijk is, zelf de ruimte van het bewustzijn te verlaten en in de groote ruimte te gaan zoeken wat wè noodig hebben. We hebben bescheiden op den drempel te blijven en af te wachten, of aan ons verzoek om wat we op het oogenblik noodig hebben, wordt voldaan.
Een geruischloos gaande bediende staat voor u gereed te gaan halen wat ge wenscht: het type van een ouderwetschen factotum, die zijn werktijd regelt naar den uwen, wien nooit iets te veel is: vroeg in den morgen, laat in den nacht verricht hij zwijgend zijn dienst en hij staakt alleen op den grooten Stakingsdag van uw eigen leven en werken. Hij is met u opgegroeid en zoo heeft hij tegenover u. de familiariteit van den oudgediende: hij bepaalt er zich niet toe alleen aan te dragen wat ge wenscht, weineen, onderweg zag hij toevallig iets, dat ge ook wel kondt gebruiken, en hij zet het als een vanzelfheid voor u neer.
Zonder dat één woord gewisseld is, doorvoelt hij uw heele stemming: als ge somber gestemd zijt, dan brengt hij u nieuwe sombere dingen aan; zijt gij vroolijk, ge ziet hem binnenkomen met een guitig gezicht en de handen vol nieuwe
31



grappigheid. Als ge zenuwachtig zijt, steekt dat ook hem aan: zijn greep wordt minder zeker, waar hij anders zoo stipt is en u dagen naderhand nog nadraagt, wat hij op het oogenblik niet had kunnen vinden. Eén ding kan hij niet verdragen: dat gij boos wordt, omdat hij met leege handen van een opdracht terugkomt, en al stampvoet gij en verheft uw stem, hij zal sidderend aan zijn plaats gebonden blijven zonder zich te bewegen, hij schudt alleen onuitstaanbaar koppig zijn hoofd. Gij beklaagt u, als gij wat ouder wordt, dat zijn gang zoo traag gaat worden; hij is niet meer dezelfde van vroeger. Dat is niet billijk: ge hebt de diensten van zijn jeugd gehad, schik u in de kleine gebreken en nukkigheden van zijn ouderdom.
Vanzelf is onder dit beeld het een en ander gebracht, dat ik
gaarne even eerst zou willen vastleggen.
In de eerste plaats is het onderbewustzijn de zetel van het
geheugen.
Het ligt zelfs niet in de verte in mijn bedoeling in dit verband te gaan raken aan het moeilijke ingewikkelde probleem van het geheugen. Dit moge in de laatste jaren de aandacht van veel onderzoekers hebben vastgehouden, toch kan men zonder aanmatiging zeggen, dat zij de oplossing niet nader hebben gebracht.
„Wij weten omtrent de fundamenteele feiten van het geheugen tegenwoordig nog precies even weinig als eeuwen geleden en vele der nieuwere onderzoekingen hebben ons meer de moeilijkheden doen beseffen, die verbonden zijn aan sommige problemen, dan dat ze bijdragen tot een oplossing dier moeilijkheden." ')
Maar het eenvoudige verband, dat ik hier in alle voorzichtigheid tusschen het geheugen en het onderbewustzijn leg, zal dóór geen psycholoog worden ontkend.
In de tweede plaats is het onderbewustzijn de doorgang der inspiratie.
Ons gewone bewustzijn kan overwegend actief of passief zijn. Overwegend actief, wanneer de wil achter onze verstands-
') Loewenfeld.
32



werking gericht is op een doel; wij zijn met den een of anderen arbeid bezig en roepen op, wat we noodig hebben, we schiften, we rangschikken de gedachten, die binnen ons bereik in ons bewustzijn liggen en aan het einde hebben we het gevoel: dat is ons werk.
Maar ook kan ons bewustzijn overwegend passief zijn, wat echter niet wil zeggen, dat alle activiteit ontbreekt. De kunstenaar levert hier een goed voorbeeld: componist, dichter, schrijver; of de profeet.
Daar zit hij alleen, zacht ontroerd, in een stemming van ontvankelijkheid. In hem is een luisteren, een verbeidend luisteren naar wat komen zal.
Het actieve bewustzijn is als een ijverig geleerde, die zijn vensters sluit en zijn luiken grendelt in den avond en hij ontsteekt zijn licht en schrijft en zoekt en leest. Het passieve bewustzijn laat de vensters der ziel open: teere fijne klanken komen binnen zweven, het kleurenmysterie van den avondhemel vult zijn vertrek en maakt eenvoudige dingen geheimzinnig schoon.
En al dat wondere legt zich zachtkens in zijn handen. Nu rangschikt hij ook, maar weinig meer, en als met droom' gebaar, en aan het einde komt de verwondering over hem: is dat mijn werk? Maar neen, dat is mij gegeven, ik heb het niet opgeroepen, het klopte aan mijn deur en ik heb slechts geopend. Dat is die bijna eerbiedige heugelijkheid over eigen werk, die elke scheppende mensch kent, of hij in woorden schept, in de tonen der muziek, in steen of in welken anderen vorm ook. Daarom zal elke waarachtige kunstenaar bescheiden zijn en zich nooit verheffen op eigen werk, hij zal met een eigen' aardigen glimlach antwoorden, als gij hem prijst om zijn schep' ping, een glimlach die als een blik van hoogere verstand' houding is met de verre sferen van mysterie, waaruit de inspiratie hem is toegezweefd.
Inspiratie is in dezen ook een heel teekenend woord: het beteekent: inblazing: op een suizelende koelte worden de dingen hem aangedragen, een fijne stem fluistert ze hem in. Emerson zegt: „Het beste gedeelte in het werk van eiken kunstenaar is dat, wat niets persoonlijks meer heeft, dat, wat
33
3



/ hemzelf onbewust is, wat uit zijn heele wezen en niet uit
I zijn wilskrachtige gedachte voortkwam."
• Dat zelfde heeft men in alle tijden gevoeld tegenover den profeet: dat was de man, die niet zijn eigen woorden sprak, maar de woorden, die hem waren ingegeven. „Niet ik ben het, die werkt" — zegt Jezus in het Johannesevangelie — „maar de Vader werkt in mij".
In de derde plaats geloof ik, dat er op dat fijnere geestelijk gebied, waartoe het onderbewustzijn behoort, niet de scherpe gescheidenheid der dingen bestaat, zooals die is in de stoffelijke wereld, waarin we leven. Daar is alles naast en tegenover en buiten elkander; alles heeft zijn eigen stoffelijken vorm, individu tegenover individu. Maar op dat andere gebied is een veel grooter doorzichtigheid, een spontane opneming van het één door het ander. Mag ik een paar eenvoudige voorbeelden geven. Zonder dat we het willen, ondergaan wij bijv. de stemming van iemand, die in onze nabijheid is. Ieder draagt a.h.w. zijn eigen geestelijke sfeer met zich mede. Daar zijn menschen, van wier nabijheid een weldaad uitgaat, een zuivere stille rust, iets reins, iets verheffends; daar zijn er, in wier omgeving het ons onbehagelijk wordt, ze behoeven niet te spreken, ons zelfs niet aan te zien, er komt een beklemming over ons — en we herademen als we elders zijn.
Wat is pijnlijker dan met iemand samen te zijn, die, zooals de gewone term luidt: „uit zijn humeur is"; hij behoeft ook alweer niets te zeggen, we ondergaan zijn slechte humeur eenvoudig door zijn tegenwoordigheid.
Ik kan mij nog op een andere algemeen bekende ervaring beroepen.
Hoe dikwijls zal het u ook niet gebeurd zijn, dat gij, met anderen samenzijnde, plotseling tegelijk met een ander, misschien na een kort zwijgen, de zelfde gedachte uitspraakt, of dat een ander de gedachte uitsprak, die juist bij u was opgekomen of omgekeerd.
Dat is allerminst toevallig: evenals een gebaar, dat gij maakt in de stoffelijke wereld, iemand, die toeziet, niet verborgen kan 34



blijven, zoo wordt de ééne geest in zijn onderbewustzijn a.h.w. gewaar, welke gedachte bij een anderen geest naar den drempel van het bewustzijn wordt gebracht, en dit werkt suggestie! Natuurlijk is een voorstelling, als ik hier geef, slechts beeld en in de uitbeelding van geestelijke dingen blijft altijd een gevaar, maar ge zult toch ongetwijfeld mijn bedoeling verstaan.
Zoo is in de vierde plaats ook de intuïtie te verklaren. Intuïtie zou men kunnen noemen: het oordeel zonder voorafgaande redeneering; de één heeft dat spoediger dan de ander, maar we kennen toch allen in meerdere of mindere mate het spontane besef, wanneer we tegenover de één of andere zaak staan: waar of onwaar, recht of onrecht, goed of kwaad. Eveneens hebben we dat ten opzichte van menschen. Daar zijn er, wier persoonlijkheid ons terstond bij de eerste ontmoeting aangenaam aandoet, we vertrouwen hen, we doorvoelen hun heele zijn als aan onszelf sympathiek, we spreken ons gemakkelijk tegen hen uit, of we hen lang gekend hebben, terwijl er anderen zijn, met wie wij jaren verkeeren kunnen en we voelen ons onrustig in hun nabijheid of er een muur staat tusschen hen en ons.
Wat wij nu intuïtie noemen, dat is de confrontatie van geest met geest, boven ons gewone bewustzijn uit, terwijl wij het resultaat, of de schaduw van het resultaat even langs de wanden van ons bewustzijn zien glijden. Maeterlinck zegt in zijn overpeinzing over de stilte: „Nu gaan twee zielen elkander vinden, de wanden bezwijken, dijken breken en het gewone leven maakt nu plaats voor een, waar alles ernstig is, alles weerloos, waar niets meer durft lachen, waar niets meer gehoorzaamt, waar niets meer vergeet...." En elders:
„Zoodrade lippen slapen, ontwaken de zielen.... Als gij u waarlijk geheel aan iemand wilt overgeven, zwijg dan. Zielen worden in de stilte gewogen, als goud en zilver in zuiver water." „Als de stilte aan de liefde ontnomen werd, zou zij geen eeuwigen smaak of geur hebben; juist daarom kennen zij, die wel hebben liefgehad ook geheimen, die anderen niet kennen: want in hetgeen de lippen der ware en innige vriendschap
35



en liefde zwijgen, zijn duizenden dingen besloten, die andere lippen nooit zullen kunnen zwijgen".
Met deze verklaring valt nu een licht, een zeer natuurlijk licht, over tal van verschijnselen, waaraan voor vele menschen een zekere geheimzinnigheid verbonden is. In de eerste plaats: de telepathie.
Telepathie beteekent: gevoel in de verte, en deze naam wordt gebruikt, om er verschillende verschijnselen mede aan te duiden, als daar zijn: de overdracht van denkbeelden en voorstellingen, zonder dat tusschen de beide betrokkenen eenig stoffelijk contact bestaat, gevoelens van onrust, die iemand overvallen hebben op het oogenblik, toen een hem geliefd wezen in gevaar verkeerde; droomen van telepathischen aard; telepathische gezichts- en gehoorshallucinaties. Belangstellenden staat hier een uitgebreide literatuur open, waarvan alle gevallen, die genoemd worden, niet zonder meer behoeven aanvaard te worden, maar die toch genoeg waardevol bewijsmateriaal bevat, dat ons versterkt in de meening, dat op het gebied boven ons gewone bewustzijn uit een grooter doorzichtigheid, een veel uitgebreider mogelijkheid tot contact is, dan in de stoffelijke wereld.
Tegenover beroepsgedachtenlezers en beroepstelepathen is altijd eenige voorzichtigheid geboden, omdat verschillende hunner in den loop der tijden op bedrog of op grooter of kleiner trucjes zijn betrapt en vele niet kunnen werken zonder op de een of andere wijze stoffelijk met hun opdrachtgever verbonden te zijn, waarbij men eerder aan een zeer buitengewone physieke sensibiliteit moet denken dan aan werkelijke telepathie. Volledigheidshalve een voorbeeld van echte telepathie, onder vele andere vermeld in het bekende werk van Gurney, Myers and Podmore „Phantasms of the living": „Mevr. Gates te Brighton wordt plotseling ongerust over een van haar zoons, en zegt tegen haar dochter, dat het haar aldoor is, of zij bloed ziet. Eenige dagen daarna ontvangt ze bericht van haar zoon, waaruit blijkt, dat hij zich met een scheermes zoo in de hand had gesneden, dat hij door het bloedverlies flauw gevallen was."
36



Vervolgens de helderziendheid.
Bij iemand, in een magnetischen slaap gebracht, is het gewone bewustzijn uitgeschakeld: prikkeling van de huid wekt geen reactie, schel licht in de nabijheid van zijn oogen gebracht, neemt hij niet waar; het geluid, dat men in zijn nabijheid maakt, dringt niet tot hem door. Hij is a.h.w. in zijn eigenlijke wezen verzonken; hij heeft zich teruggetrokken op het gebied, waartoe het onderbewustzijn behoort, en als hij spreken gaat, is hij in staat, allerlei mededeelingen uit zijn onderbewustzijn te doen, die hij in wakenden toestand niet in zijn bewustzijn kon brengen, omdat hij ze vergeten heeft of omdat de één of andere weerstand het hem belet. Op dat gebjed nu ligt het onderbewustzijn van een ander, met wien hij in aanraking wordt gebracht of wiens naam hem bijv. genoemd wordt, en zoo doet hij ook allerlei mededeelingen van dien ander, ook mededeelingen omtrent diens lichamelijken toestand, want het is de nieuwere psychologie ook bekend, dat alle werkingen van onze organen daar geregistreerd worden.
Dat is, in het voorbijgaan gezegd, de reden, waarom aan vele ziekten een toestand van angst en depressie vooraf gaat: de bovenbewuste waarschuwing van de stoornis, die er in het physieke lichaam bezig is te worden.
Niet alleen dat het mogelijk is, op deze wijze mededeelingen omtrent een ander te doen, de helderziende neemt, ook alweer doordat op het geestelijk gebied van het onderbewustzijn een snelheid en een mate van uitzetting bestaat, die geheel anders is en aan andere wetten gehoorzaamt dan in de stoffelijke wereld, gebeuren in de verte waar, beschrijft huizen, een omgeving enz.
Wilt ge ook van de helderziendheid een voorbeeld? Zij zijn voor het grijpen, en ook hier staat u weer een uitgebreide literatuur open.
Ge hebt het een of ander voorwerp verloren. Een goede helderziende zal bijna altijd kunnen beginnen met het nauwkeurig te beschrijven. Dan bestaat de mogelijkheid, dat de plaats gezien wordt en beschreven, waar het zich op het oogenblik bevindt: het ligt in een doos, een lade, ergens op
37



een stuk land enz. Soms wordt degeen gezien en herkend, die het wegnam.
De verklaring richt zich naar het geval. De mogelijkheid bestaat, dat ge vergeten zijt, waar ge het vermiste voorwerp zelf hebt neergelegd: welnu de indruk van het wegbergen, de omstandigheden waaronder, zijn in uw onderbewustzijn opgeteekend, het was alleen om de een of^mdere reden onmogelijk ze over den drempel van uw bewustzijn te brengen. Of ge hebt het verloren: het langs glijden van het voorwerp langs uw kleeren bijv. heeft u een indruk gegeven, die echter nooit bewust is geweest, maar hij is in uw onderbewustzijn te vinden enz. enz.
Ten derde, de zoogenaamde posthypnotische bevelen. Aan iemand in een hypnotischen slaap wordt een opdracht gegeven, die hem eerst na eenige dagen, of zelfs na eenige maanden op een vastgesteld uur bewust mag worden. De tijd kan ook in uren worden aangegeven of in minuten en dan is gebleken, dat de proefpersoon deze niet tot dagen enz. herleidt, maar in zijn onderbewustzijn a.h. w. het verloopen der uren of minuten blijft volgen tot het vereischte aantal bereikt is. Op den aangegeven tijd wordt die opdracht hem ook werkelijk bewust en hij voert haar uit, niet anders denkende dan dat de wensen, om het bedoelde te doen, spontaan bij hemzelf is opgekomen.
Men zou het zich zóó kunnen voorstellen: bij de helderziendheid is het onderbewustzijn a.h.w. actief — bij de hypnose passief: er kan een gedachte in neergelegd worden, die bij het ontwaken onder den drempel van het bewustzijn blijft — wordt vastgehouden — tot het oogenblik van haar bewustwording is geslagen.
Ook hier is de literatuur zoo omvangrijk en zoo binnen ieders bereik, dat ik meen te kunnen volstaan met daarheen te verwijzen.
In de vierde plaats: meermalen komt het voor, dat de prestatie van een medium op een spiritistische séance teruggebracht kan worden tot een werking van het onderbewust38



zijn, waarvoor trouwens in spiritistische kringen met nadruk wordt gewaarschuwd.
Natuurlijk ligt het niet op mijn weg, in dit verband aan de beteekenis van het spiritisme en zijn verschijnselen te raken, die een ernstiger kennisneming behoeven, dan hen vaak in intellectueele kringen wordt waardig gekeurd, maar dat neemt niet weg, dat ik wel even den vinger mag leggen op datgene onder de verschijnselen, wat van spiritistische zijde zelf wordt verworpen.
Een medium in trance, d.L dien eigenaardigen toestand, waarbij het gewone bewustzijn is uitgeschakeld, noemt zonder fout, den sterfdatum van de moeder van een der aanwezigen, die niemand, het medium ingesloten, bekend kan zijn, Of schrijft bijv. een mededeeling neer als: de Heer A, hier tegenwoordig is al dagenlang vervuld 'van.... volgt het een of ander; of schrijft een mededeeling, waarvan het handschrift overeenkomt met dat van een gestorvene. Wie waarborgt mij dan, dat wij hier niet staan tegenover een geval van helderziendheid?
Een bekend geval, eenige jaren geleden medegedeeld verhaalt van iemand, die aan een zoogenaamd teekenend medium, een medium dat portretten teekent, verzocht het portret van zijn op twintigjarigen leeftijd overleden dochter te teekenen, Maar inplaats daarvan kwam een kinderportretje van een meisje van zeven jaar.
Wat was het geval? Toevallig had de vrager bij zijn verzoek aan een bestaand portretje van zijn dochter op dien leeftijd gedacht, toen hij de vraag stelde.
Dit bewijst niets tegen het spiritisme, het bewijst alleen iets voor de theorie omtrent het niet gescheiden zijn van het geestelijk wezen der menschen.
Tenslotte zijn ook op deze wijze de voorspellingen te begrijpen, die soms door helderzienden worden gedaan, Zonder hier het gebied der kwakzalverij te betreden en met voorbijgaan van het edele gild van kaartlegsters en adverteerende profetessen, moet toch gewezen worden op het feit, dat tegenover honderdduizend voorspellingen, die niet uit»
39



komen er altijd eenige staan, die door de toekomst worden bevestigd.
Toeval? handigheid in het raden? deze verklaringen zijn wat al te goedkoop,
'k Geloof, dat het mogelijk is, een redelijker te vinden: Stelle men zich voor, dat de wijdheid van uitzicht, die het gebied van het onderbewustzijn geeft, zij het dan natuurlijk fijner en duidelijker — elk beeld doet ten slotte aan geestelijke dingen geweld aan, — te vergelijken is met de vergezichten, die men boven op een hoogen toren heeft: daar beneden ligt de stad met vele straten. Nu kan men toch met zekerheid voorzien, dat bijv. twee wagens, die met een zekere snelheid aan komen rijden in twee straten, die loodrecht op elkander staan, wanneer htm snelheid en hun richting dezelfde blijft, zonder dat de bestuurders het op dit oogenblik weten, op een bepaald punt tegen elkander zullen botsen. Welnu, als men zich alle bewegen in de wereld denken, willen, doen enz. voorstelt als het gaan met een zekere snelheid in een zekere richting, dan moet het toch duidelijk zijn, dat iemand die een wijder vergezicht en een dieper blik in de dingen en den gang der dingen heeft, dan dat met het gewone bewustzijn mogelijk is, kan zeggen: op dat punt, op dien tijd, zullen die en die lijnen elkander kruisen, d. w. z. dit of dat zal geschieden.
'k Ben overtuigd, dat, waar de praktijk van het komende een dergelijke voorzegging in het gelijk stelt, er niet aan toeval of aan conclusie op grond van een redeneering, waarvan de factoreninhet gewone bewustzijn liggen, mag gedacht worden.
Mag ik nu wederom tot de gevolgtrekkingen komen, die te maken zijn uit de beschouwing, die ik u voordroeg: Dan is als eerste punt te noemen: om iederen mensch komt iets van een mysterie: hij ondergaat den invloed van een sfeer, die buiten de grenzen van zijn eigen kenvermogen ligt; ook op het gebied van zijn dagelijksche zijn; hij is grooter dan hij zelf weet en dan de wereld ooit van hem weten zal. Wat weet een mensch eigenlijk van zichzelf? Hoevelen zijn er, die nooit, of alleen heel vluchtig over zichzelf nadenken ? 40



Dat is iets, wat het leven ons moet leeren, waar een mensch zich toe moet leeren zetten: zich eerlijk en zonder terughouding rekenschap geven van zichzelf, van zijn verborgen wenschen en beweegredenen.
Het is veel gemakkelijker, dat na te laten, maar dan zal men nooit een eenigszins zuiver inzicht ontvangen in zijn eigen kunnen.
Men zal zichzelf onderschatten of overschatten. Onderschatting, de kwaal, waar velen onder gebukt gaan, die hun werk of hun plaats in de samenleving te onbelangrijk vinden:, wat beteeken ik eigenlijk? Kwaal, die een mensch voor zichzelf ongelukkig maakt
Terwijl overschatting hem onaannemelijk voor anderen doet worden.
Ieder mensch doet af en toe wel eens iets, dat goed is, dat zich van hetgeen anderen doen, gunstig onderscheidt maar sommige menschen hebben de neiging, zoo'n moment in hun leven onder een heel sterk vergrootglas te zien en er hun heele persoonlijkheid naar te beoordeelen. Wie zichzelf overschat is als een uitgever, die boeken uitgeeft zonder ze gelezen en beoordeeld te hebben, in het vertrouwen, dat de wereld ze koopen en lezen zal alleen, omdat zijn naam als uitgever er op staat Al onze woorden en onze daden worden voor een groot gedeelte gevormd op het groote gebied buiten ons gewone bewustzijn om. Mogen wij ons nu van de moeite ontslagen achten, ze te controleeren, eenvoudig omdat een woord of daad van ons wel eens juist is geweest en door anderen goedgekeurd is geworden? Groote voorzichtigheid ten opzichte van onszelf ligt dus voor de hand.
Maar aan den anderen kant bezitten wij in dat mysterie van ons wezen een grooten schat; het is het eenige, wat wij ons werkelijke eigendom kunnen noemen en van daaruit kunnen we ons leven leiden, zonder de instemming der menschen te behoeven.
Zelfvertrouwen rijst in ons op; we staan niet hulpbehoevend in de wereld, en we behoeven de richting van ons leven niet aan de meeningen van andere menschen te ontleenen.
41



Maar ook zijn we grooter dan de wereld ooit van ons weten zal. Wat weten de menschen van ons? We zijn anders en grooter dan zij denken. Dat kan een weemoed over ons brengen: in de diepte van ons wezen zijn wij alleen. Wij hebben twee wegen tot onze beschikking, om met andere menschen in gemeenschap te komen: het woord en de daad. Beide zijn gebrekkige middelen, zooals bij een nadere beschouwing direct moet blijken.
In de eerste plaats: wie zegt zichzelf volkomen uit? Zelfs degenen, die zich in volle openhartigheid aan een ander geven, bewaren toch altijd nog een zekere rest: voorstellingen, verlangens, motieven, waarin zij een ander geen inzicht geven. Dat moet niet als opzettelijk oneerlijk worden aangezien, het is zuiver menschelijk.
Maar zelfs al wilde men zichzelf volkomen uitzeggen, zou men dat kunnen? Ons heele leven is een gaan van de eene stemming door de andere, en wat is moeilijker dan zijn fijnere stemmingsleven onder woorden te brengen, zoo het al niet onmogelijk is. En nog, gesteld dat men het kon, zou men dan geheel begrepen worden, zooals men het werkelijk bedoelde? Niets is moeilijker dan iemand in zijn eigen sfeer te begrijpen; misverstand — het woord spreekt voor zichzelf — is zoo oud als menschen met elkander van gedachten hebben gewisseld.
En ten slotte zou men een mensch kunnen vinden, die het geduld had, onbevangen te luisteren en blijvend te luisteren? Bijna alle menschen zijn zoo onlosmakelijk aan hun eigen sfeer gebonden, dat vriendelijkheid en wellevendheid hen zeker kunnen bewegen, zich eenigen tijd met anderen bezig te houden, maar dan glijdt hun eigen ik bijna automatisch weer in hun eigen kleine kuiltje terug. De tweede brug, die van den éénen mensch naar den anderen leidt, is de daad.
En dat is een nog gebrekkiger weg. Elke daad heeft een beweegreden, die natuurlijk als al het geestelijke op het gebied der onwaarneembare dingen 'ligt. Wij plegen gewoonlijk te handelen in de wereld zonder meer, ik bedoel: zonder dat wij onze beweegredenen er luide bij verkondigen. 42



Welnu, die zullen de toeschouwers dan zelf wel even construeeren! En hoevele malen dat juist en billijk gebeurt, zal ieders levenservaring wel weten te zeggen. Conclusie? Wederom zelfvertrouwen: het is maar zoo weinig, wat de menschen van ons weten. Zij mogen ons prijzen of laken, hecht niet meer aan hun oordeel, dan gij voor uzelf overtuigd zijt, dat juist is.
En: voorzichtigheid in het oordeel over anderen. Wij staan als vreemden voor een gesloten deur; als we daarachter konden zien, zou ons oordeel in vele gevallen zeker anders en zachter zijn dan nu.
In de tweede plaats: Uit alles wat wij omtrent het onderbewustzijn gezegd hebben vloeit dus voort, dat er een gebied is, waar de menschheid in werkelijkheid één is. Die eenheid van het menschelijk geslacht zijn we meestal geneigd te beschouwen als een vriendelijke fictie van dichters, en kanselredenaars, d. w. z. over het algemeen van diegenen, die veelal buiten de werkelijkheid, buiten het harde kantige leven staan, of aan een lichte aandoening van „psychische suikerziekte" onderhevig zijn. Maar nu wordt die eenheid voor ons een feit, een zekerheid boven de zichtbare werkelijkheid uit. Oogenschijnlijk zijn we allen gescheiden — zooals ik in een ander verband reeds opmerkte — individuën naast en buiten elkander; er is schijnbaar geen andere gemeenschap dan die wij zelf willen: langs den groven weg van woorden en gebaren. Jarenlang vond ik 's morgens op denzelfden hoek van dezelfde straat denzelfden bedelaar staan, een afzichtelijken, verworden ouden man met een zeer ongunstig gezicht. Eenige gemeenschap met dien man heb ik nooit gevoeld; we wisselden zelfs uit principe geen blik: hij niet, omdat ik niet tot zijn gevende cliënten behoorde, ik niet, omdat ik niet de mogelijkheid wilde openen van een vraag. Die man was mij buitengewoon antipathiek. Als ik over dien man zou gaan spreken als mijn broeder, medelid van de menschheid, dan zou de wereld mij toch niet ten onrechte voor een huichelaar of voor een dwaas houden. En toch vind ik, bij eerlijk zelfonderzoek, in mijn innerlijke
43



diepte, een zeker verwijt, dat ik dat niet in oprechtheid kan; ik voel dat als een zedelijke tekortkoming, een stuk laakbaar egoïsme.
Dat is het bewustzijn der eenheid, dat in mij spreekt. En gesteld nu, ik was er getuige van, dat dien man plotseling een groot onrecht werd aangedaan, dat iemand zonder eenige aanleiding hem op een dracht slagen onthaalde bijv., dan zou er toch verontwaardiging in mij komen: ik zou hem misschien willen helpen, hem schadeloos willen stellen. Waarom, als er tusschen hem en mij geen enkele gemeenschap is?
En ik zou dat voelen als iets natuurlijks, vanzelfsprekends: in hem had men mij aangetast.
'k Zou de lijn nog verder door kunnen trekken: naarmate we in fijner sferen komen, wordt de eenheid van alle leven ons openbaar: wij hebben dan datzelfde gevoel tegenover andere levensvormen: dier en plant; het onrecht, een dier aangedaan, het lijden van een dier treft ons. Toen ik buiten woonde, stonden er in mijn tuin hooge oude boomen, waarvan er eenige door bijzondere omstandigheden in hun volle kracht geveld moesten worden. Ik kan niet anders zeggen dan dat mij dat pijnlijk heeft aangedaan, niet om het verhes, maar om de gewelddadige vernietiging van verwant leven.
Groote dingen: rampen, smart, blijdschap, alles wat boven de beperking van het leven uitbrengt, wischt de scheidingen weg en geeft den menschen het gevoel van hun éénzijn. In „Loutering" van Ingeborg Maria Sick komt een fijngevoelende vrouw uit de groote wereld toevallig in het huis van een heel arme, waar een kind stervende is. En ze staat verlegen tegenover de onbedwongen smartuitbarsting van de moeder. Ze weet niets te zeggen en haar verlegenheid neemt toe, tot ze zich over de arme schreiende heenbuigt en haar kust. In die enkele kus was de hoogere eenheid der menschen, die de wereld met zware trage dingen verbergt, teruggevonden; in die enkele opwelling ging, zonder dat één van beide het zich bewust was, het woord van een ouden profeet in vervulling: „zij zullen één volk zijn."
44



Het derde punt, dat ik noemen wilde.
Ik geloof, dat ons onderbewustzijn de drempel is van ons wezen, waarover de toegang leidt tot het hart der dingen, de weg tot het Hoogste WereldZelf.
„In mij is iets — zegt Augustinus — „dat aan mijn ziel voorzweeft; als dat in mij verwezenlijkt werd, dan zou dit het eeuwige leven moeten zijn."
In onze zuiverste oogenblikken, als het venster onzer zieL dat uitziet in het eeuwige verschiet, geopend is, zweven de fluisterklanken in van een fijne verre muziek; of zijn het kleuren als van den avondhemel, of is het een streelende verglijding als van den wind, die in de zomernachten zucht? Wij weten niets anders dan dat het een kristallen blijdschap is, die in die zeldzame momenten in een menschenwezen lichten gaat. En telkens als daar in ons, armen van geest, een enkele straal van het Groote Licht doorbreekt, dan is daar een spontane vernieuwing: al het oude, gebrekkige verzinkt, de Levende Geest loutert en heiligt alle dingen en één enkelen korten harteklop der eeuwigheid beleven wij een hoogere werkelijkheid dan de kleine en gedeelde om ons heen.
En zoo kom ik tot het laatste punt, dat ik wilde aangeven, 'k Geloof, dat dit de zeldzame mogelijkheid is van het gebed. Het is misschien moeilijk, hierover te spreken zonder te worden misverstaan, want vele menschen denken bij gebed aan een spreken, nog meer aan een vragen, een verzoeken, dat iets geschieden of niet geschieden moge. Een dergelijk gebed gaat bijna altijd uit van een meer of minder sterk dualisme.
Men denkt zich buiten de wereld en tegenover zichzelf een groote Persoonlijkheid, die de wereld bestuurt, zooals in de oudheid de koning zijn rijk.
De menschen hebben het maar te vragen en hij helpt hen in al wat goed is: „met Gods hulp," het is in sommige kringen tot een gemeenplaats geworden; hij beschermt hen, hij redt hen uit gevaar, hij beloont hun deugd en straft hun kwaad.
„Hun gebed" — zegt Emerson - „zoekt het ver en vraagt
45



een vreemde hulp terwille van een hun evenzeer vreemde deugd.... Een gebed, dat smeekt om een bijzondere gunst, is onzedelijk. Indien het gebed een middel wordt, om een persoonlijk doel te bereiken, is het laagheid en diefstal...." Dat is niet onzeker gezegd en ik zou zeker aarzelen, mij zoo stellig uit te drukken. Onzedelijk veronderstelt bewustzijn van de zedewet, en ik geloof, dat juist de gebeden, waarvan Emerson spreekt, geboren worden in onwetendheid en hulpeloosheid. Daar is iets kinderlijk-hebzuchtigs in, de onmogelijkheid van het leven in grooter verband te zien en te voelen. En dikwijls ook een nietszeggende ergerlijke sleur, als het gebed vóór en na den maaltijd, zooals dat door velen wordt gebeden.
'k Voel — om hier niet langer bij stil te staan — heel sterk, dat het waarachtig gebed aan woorden geen of weinig behoefte heeft.
De kleine Johannes zit met Windekind op den duinrand tegenover de zee:
„Blauw was het groote vlak tot aan de kimmen, maar onder de zon straalde een smalle strook in verblindend roode schittering. Een lange, donzig witte schuimrand omzoomde het zeevlak, zooals hermelijn het blauw fluweel omzoomt En aan de kimme scheidde lucht en water een fijne wonderbare lijn. Een wonder scheen zij: recht en toch gebogen, scherp en toch onbestemd, zichtbaar en toch onnaspeurlijk. Zij was als de toon eener harp, die lang en droomend naklinkt die schijnt weg te sterven en toch blijft Toen zette de kleine Johannes zich op den duinrand en staarde, staarde in lang roerloos zwijgen, totdat het hem was, alsof hij ging sterven, alsof de groote gouden deuren van het Heelal zich statig ontsloten en zijn kleine ziel het eerste licht der oneindigheid tegenzweefde. En totdat de tranen, die in zijn wijd geopende oogen welden, de schoone zon omfloersten en de pracht van hemel en aarde deden wegdeinzen in een duistere, trillende schemering.... „Zoo moet gij bidden," zeide toen Windekind." 'k Geloof, dat het gebed is: een openen _der_ziel voor den Oneindige, en meer nog dan dat: een enkele fijne straal van 46



het Eeuwige licht komt de ruimte van onze ziel binnen, niet alleen om haar te vullen met een feestelijken glans, maar langs dien lichtstraal is het, of er iets uit ons naar boven klimt, al hooger en hooger, iets dat onszelf kleiner gaat zien, en de menschen om ons heen kleiner, en de wereld kleiner, en als dat iets vreugde heet, dan zal het zingen: ik wist niet, dat alles zoo schoon was en harmonisch; en als dat iets smart mocht heeten, dan zal het daar in die ongemeten lichtverschieten den glimlach der vertroosting over zijn wonden voelen glijden, en moeten luisteren naar dat wondere lied, dat van ster tot ster in de schepping wordt gezongen en waarin het fluistert van een Goedheid, die de schepping draagt.
Zoo is het eigenlijk gebed tweeledig:
Wij openen onze ziel en het Onnoembare maakt er woning. En de Eenige opent zich voor ons. De Indische dichter zegt:
„O, doop mijn geledigd leven in dien Oceaan, dompel het in de diepste volheid. Laat mij voor één keer die verloren zachte beroering voelen in de Alheid des Heelals."
• # *
IV. HET LIJDEN.
WAAR we tot nog toe voorzichtig gepoogd hebben, een enkel der groote problemen aan te raken, die het menschelijk denken nog nooit hebben losgelaten: het probleem van het heelal en het Mysterie daarachter, het probleem van 's menschen persoonlijkheid en haar achtergrond, daar wacht ons nu een vraag, die meer en dieper nog dan eenige andere de gedachten der eeuwen heeft bezig gehouden, de vraag naar het wezen en de beteekenis van wat men gewoonlijk met één verzamelwoord pleegt te noemen: het kwaad in de wereld, te weten.: de smart en de zonde.
47



Meer en dieper zeg ik, en ik geloof niet ten onrechte. Immers de vragen naar het wezen der werkelijkheid, naar den mensch en zijn plaats in het wereldgeheel, zijn voor een groot deel van theoretischen aard.
Men kan zich een trap van ontwikkeling denken, waarop een zekere mate levensgeluk mogelijk is, zonder dat een antwoord op deze vragen is gezocht en gevonden. Maar het probleem van het kwaad raakt den mensch in zijn diepste zijn: hij moet het zien niet alleen, hij moet het gevoelen. De andere kan hij nog ontloopen als lastige onbescheiden vreemdelingen, die zich aan hem opdringen en beslag willen leggen op zijn tijd en op zijn persoonlijke genoegens, die hem mede willen troonen langs wegen, die hij niet begeert te gaan.
Maar dit is als een vijand, die hem in den weg treedt en met hem worstelt op leven en dood ja, op leven en dood En onwillekeurig als in de oude Joodsche legende van Jacob's worsteling aan de Jabbok, ontsnapt het hem tenslotte, als hem de heup ontwricht is: wie zijt gij ? zeg mij uw naam. Uw naam, dat is dan eigenlijk: uw wezen: uit welke geheimzinnige diepten stijgt gij op, op welk gezag breekt gij mijn leven?
Breekt gij mijn leven: hoe? een zedelijke wereldorde, die het kwaad toelaat, wil misschien?
Daar zijn we midden in het probleem, waaruit wij een uitweg moeten zoeken.
'k Heb het gesplitst en stel mij voor, eerst voor u de smart te behandelen en dan de zonde.
'k Geloof, dat ik terstond beginnen kan, over de smart te spreken als een ervaring aan ons allen bekend en door ons allen in velerlei vorm ondervonden; dat het dus overbodig is een beschrijving te beproeven van al het leed, dat over de wereld ligt.
In eindelooze stoeten gaan de duizendduizenden, die het gedragen hebben, ons oog voorbij. Klein en sprakeloos moet ieder worden onder hun kreunen en hun tranen, hun vertwijfeling en hun rouw. En wie het te machtig zou worden, wie zijn oogen met zijn handen zou willen bedekken, om
48



toch niet meer te zien, hij zou den regelmaat hunner voetstappen langs zich blijven weten, regelmaat, die siddert door zijn heele wezen.
En daar is geen enkele uithoek der aarde, waar hij dat, dat huiverende weten van het wereldleed zou kunnen ontgaan. Overbodig is het dunkt me ook, om te zeggen, dat ik geen scheidingslijn trek bij' den mensch: ook de dieren lijden, lijden aan het lichaam, en lijden aan de ziel. Ieder, die dieren heeft gadegeslagen, weet, hoe zij lijden kunnen onder jaloezie, hoe ze treuren kunnen om het gemis van een mensch of een makker: de literatuur van vele volken heeft treffende voorbeelden op dat gebied bewaard.
En ook een plant kent, al is het natuurlijk anders, wegens het ontbreken van een centraal zenuwstelsel, heeft het nieuwere wetenschappelijk onderzoek uitgemaakt, gevoelens van smart: wie een boom velt, wie een bloem plukt, veroorzaakt lijden. Dat weten behoeft het leven niet van een overgevoeligheid te maken, die in zelfvernietiging als consequentie zou eindigen; de normale mensch zal zeker het juiste midden weten te vinden.
In de gansche schepping bestaan de hooger georganiseerde wezens altijd ten koste van lagere organismen, maar wie gelooft in de onvernietigbaarheid van alle leven, voelt hierin minder de wreedheid dan wel de noodzakelijke voorwaarden van het heele wordings- en ontwikkelingsproces der wereld. Dat echter het besef, dat ook het plantenorganisme sensaties van smart ondervindt, ons een verantwoording oplegt, valt zeker niet te ontkennen.
Fechner, de fijne denker, die in onzen tijd eigenlijk eerst tot zijn recht begint te komen, schreef zeventig jaren geleden al in zijn boek „Ueber das Seelenleben der Pflanzen." „Als de mensch eens zou leeren, planten met meer eerbied te behandelen en ze niet te kwetsen en te breken, waar dit geen doel heeft, zouden wij daar werkelijk veel mee achteruit zijn?" Wij kunnen dus beginnen met voorop te stellen, dat we lijden vinden overal waar leven is; het is als het ware de schaduw, die het leven op zijn schreden volgt. In de Indische heldendichten wordt vaak verteld, dat, als de goden zich in menschengestalte
49
4



vertoonen, dan zijn zij toch te herkennen, want zij werpen geen schaduw.
Welnu, zoo zou men kunnen zeggen, dat alle leven onzer aarde te herkennen is aan de noodzakelijke schaduw der smart, die het werpt
In de tweede plaats geeft de ondervinding ons recht om uit te spreken, dat met de verfijning van het leven ook gepaard gaat een verfijning, een dieper worden van de smart. Hoe samengestelder en ingewikkelder een organisme is, hoe ontvankelijker voor en pijnlijker getroffen door het lijden.
Het lijden van een plant is minder dan dat van een dier, het lijden van een dier, al zijn zijn angstkreten vaak niet minder hartverscheurend, al is de blik, waarmede hij zich te sterven legt niet minder smartelijk, al is het ons niet gegeven, in de ziel dezer medeschepselen door te dringen, is toch volstrekt eenvormiger en beperkter dan dat van den mensch, wiens lichaam teederder is, wiens gevoel lichter wordt gekwetst aan wiens behoeften veel minder eenvoudig is te voldoen.
We kunnen dus aannemen, dat niet alleen alle leven met lijden gepaard gaat, maar naarmate men hoogere levensvormen bereikt wordt het lijden meer en dieper. Een kind kan hier tot voorbeeld zijn. Zorgen heeft hij niet; de tranen over zijn kleine verdrietelijkheden zijn heel spoedig afgewischt, vaak zijn z'n aandoeningen en zijn genegenheden oppervlakkig: de vijand van heden is morgen zijn vrienden omgekeerd.
Het is merkwaardig, hoe spoedig kinderen zich herstellen van hun droefheid om het verhes van iemand, die een groote rol in hun leven speelde: vader of moeder, hoe andere kleine dingen de droefheid vaak kunnen verdringen. Maar naarmate het kind opgroeit zijn verstands- en zielservaring rijker wordt zijn'heele leven hooger en voller, snijdt de smart dieper in in zijn heele zijn, en wie een mensch ziet schreien weet wel, dat het om andere dingen is dan gebroken speelgoed of vluchtige lichaamspijn. Zijn liefde, Paulus zegt: „is sterker dan de dood" — zijn haat, 50



zijn berouw, heele levens hebben zij verscheurd: een hooger leven ten koste van meer lijden. Met de menschheid in haar geheel is dat evenzeer. Daar is een tijd van een sterk en overheerschend: ieder voor zich; het gaat in het leven om eigen geluk en voordeel. Dan, langzaam en alleen waarneembaar na lange tijdsruimte wordt het onrecht één mensch aangedaan, wordt de armoede, de smart van één mensch door anderen gevoeld, er komt solidariteit in het leed. Het lijden van één wordt aller lijden. Als dus de menschheid hooger rijst, dan rijst met haar het lijden. De maatstaf van iemands adeldom heeft een Fransch dichter gezegd, is de mate, waarin hij deelneemt aan het lijden van het algemeen; de hoogste toppen zijn het gevoeligst voor den invloed van den storm; het geheim om het minst te lijden in de wereld is: een middelmatig mensch te zijn. Twee dingen stelden we dus vast: leven brengt lijden mede,— en hoe hooger leven, hoe dieper lijden. Na deze korte inleiding is het misschien niet ondienstig, terstond een poging te wagen, om het wezen der smart te benaderen en een definitie te zoeken van het lijden. De betrouwbaarheid dezer definitie zal dan in den loop van het behandelde kunnen blijken, inplaats dat wij omgekeerd te werk gaan en de definitie aan het einde als slotsom trachten te vinden. Wat is dat lijden naar zijn wezen?
Ik geloof, dat al wat leeft, althans in normale omstandigheden in zich heeft: de blijdschap van te leven, de innerlijk misschien niet volledig bewuste vreugde om het feit van het bestaan. Het is een genot om te leven, als men krachtig is, jong, ongerept — en daar is in alle leven, bewust of onbewust het gevoel, dat het plicht is, dat leven te handhaven en het tot zijn volste ontplooiing te brengen.
Dat is het wonder, dat de mensch altijd ondergaat bijv. in de lente; dan slaat de pols van het hem omringende leven sterker en hij voelt daarvan den terugslag in zijn eigen wezen, het stille verlangen om wat daar verborgen in hem sluimert, om te. zetten in zichtbare en aanraakbare werkelijkheid, "k Geloof, dat ook daarin het wereldmysterie in al de grootheid van haar wording zich openbaart, dat in alle leven het
51



weten legt, dat zijn taak voor dit oogenblik in déze wereld en in dit leven ligt, in de trouw waarmede het wil medearbeiden aan het onmetelijke proces der schepping. En nu ontstaat lijden, wordt als smart gevoeld: alles wat in eenig opzicht den gezonden normalen levensvorm belemmert, bedreigt of een algeheelen ondergang spelt. De smart is dus &a.h.w. de waarschuwing.
Het is~"ëën oud Indisch beeld dat het leven vergelijkt met een schaal door de goden gevuld met kostbaren levensdrank. Welnu, smart ontstaat dan, als de broze vorm een breuk bekomt, waardoor zijn inhoud geleidelijk vervloeit, of door een ruw geweld in scherven wordt gestooten, zoodat de inhoud wordt uitgestort en vervluchtigt in de ruimte. Het is heel eenvoudig, deze definitie even aan de werkelijkheid te toetsen.
Dan kunnen we beginnen met de allereenvoudigste lichaamssmarten: honger, dorst, vermoeidheid: zij waarschuwen a.h.w. uw lichaam heeft voedsel, drinken, rust noodig; voorziet gij daar niet in, dan gaat het ten koste van uw lichaamskracht; het is een belemmering van uw levensontplooiing, de eerste schrede in de richting van uw levensondergang. De pijn van een wond of bij abnormale werking van één onzer organen alarmeert: hier is een toestand, die niet behoort te wezen, er moet genezing komen. Niet anders is het op het gebied van den geest, al is hier alles eenigszins ingewikkelder.
Een gezond zieleleven wordt ook gedragen in zekere vormen, is besloten binnen zekere grenzen, die wij met onze menschelijke termen kunnen noemen: waarheid, liefde, reinheid, recht en welke andere factoren van dien aard men ook wil aangeven. Wordt hierop een inbreuk gemaakt door anderen of door onszelf, dan voelen we dat als smart. Neem als voorbeeld van zulk een smart: berouw, berouw over een leugen, een liefdeloosheid of iets dergelijks, dan is dit wederom de waarschuwing: één van de voorwaarden, onontbeerlijk voor een gezond, normaal zieleleven is losgelaten, nu is er een vervloeiing, die van invloed kan worden op uw geheele zijn.
52



Nog ingewikkelder wordt het, de juistheid der definitie van het lijden aan te toonen bij zielesmart van een anderen aard: verdriet bijv. over het verhes van iemand, die u lief is; smartelijke bewogenheid om de ellende, het onrecht, het kwaad, dat er in de wereld is.
Toch kan een kleine uiteenzetting duidelijk maken, dat ook hier de voorgestelde bepaling der smart geen bezwaar oplevert Zonder dat wij menschen ons ervan bewust zijn, trekken wij om een aantal menschen en dingen en begrippen in de wereld een kring: we scheppen ons een eigen sfeer, naar de mate van onze persoonlijkheid meer of minder duidelijk afgebakend, en alles wat daarbinnen ligt achten we deel uit te maken van ons leven, en voor den normalen gang van dat leven onmisbaar te zijn.
In deze sfeer bevinden zich om enkele voorbeelden te noemen: onze verwanten, een zekere maatschappelijke welstand, liefst vooral niet minder, dan we op het oogenblik hebben, eenige conventioneele begrippen, de achting van onze medemenschen, een zekere onbewogenheid in de wereld buiten onze sfeer enz. Wanneer nu iets in dezen kring wordt getroffen of wanneer er iets uit wordt weggenomen, dan voelen wij deze schending van onze levenssfeer, ons leven in het groot als smart. De ellende van den oorlog en door den oorlog heeft ons de laatste jaren blijvend smartelijk aangedaan. Waarom? Voor ons normale gezonde zielezijn is het noodig, dat er om ons heen geen leed geleden wordt is dit wel het geval, dan is ons daarmede één van die dingen, die we niet ontberen kunnen, ontnomen; ons waarschuwt de smart Voor ik verder ga, zou ik willen vragen: Is dit alles in strijd met een zedelijke wereldorde?
Voor mijn gevoel: integendeel. Alles wat op de een of andere wijze het ideale schendt ervaart daarvan de smartelijke gevolgen. Het is in zekeren zin de roep tot dat ideale, die in het lijden tot de wereld komt.
De definitie, die wij gaven van de smart, moet ons op twee punten van belang de aandacht doen vestigen. In de eerste plaats hebben wij gezegd: smart wordt gevoeld
53



bij de belemmering of de bedreiging van den levensvorm, en nu wenschte ik den nadruk te leggen op dat: „vorm."
Alle leven is: vorm en inhoud; alle leven is een uiting van het Groote Leven in eenigen vorm; de Eeuwige, die door de gestalte heenschrijdt, er in verzinkt, een tijdlang er in verblijft en er wederom uit oprijst, zooals het woord de tijdelijke drager is der gedachte.
De vorm mag vergaan, de eeuwige inhoud is onvergankelijk, enkele sprank ontsprongen aan de eeuwige Lichtbron van het Heelal.
Maar nu vermag het belemmerende of het brekende geweld der wereld slechts aan den vorm, die het leven droeg en niet aan het Leven zelf, dat het wezen is. Meer nog, en dat is het groote heiligende geheimenis van alle lijden: het geweld dat den vorm des levens breekt, doet a.h.w. de eeuwigheid, die er in besloten was, naar buiten komen, stelt den mensch soms met één handbeweging tegenover zijn waarachtige, zijn eeuwige zelf, of opent hem langzaam de oogen voor de oneindige kern, die het brandpunt is>an zijn bestaan.
Onverzoende smart is het gevolg van de verwarring van den vorm met den inhoud, de vergissing, die den vorm aanziet als het eigenlijke.
Zij treurt over het breken van iets kostbaars, maar het kostbare is gered, de vorm alleen viel in scherven. Als de tempel in puin-valt, de onzichtbare dingen, waarvan de tempel slechts de bewaarder was, behooren niet aan de vergankelijkheid.
Dat mysterie der verzoening is op den bodem van alle smart te vinden, dat is de glimlach der geruststelling, waarmede de Oneindige Wereldgeest de moegeweende angstige menschen omvat, de eenige troost die werkelijk vertroost
„Men klaeght indien de kiele strand, Maer niet wanneerse rijck gelaên, U, den verbolgen Oceaan. In een behoude haven land."
54



Zoo is velen de smart tot heiliging geweest, de prediking der eeuwigheid achter alle wisseling in het zijnde, het teeken der verscheuring tot wedergeboorte, en velen heeft zij uit de dingen der eindigheid gebracht aan de voeten van het Oneindige Wereldmysterie.
Is dit in strijd met een zedelijke wereldorde ? Alle geboorte maakt zich los van de beslotenheid en vindt een oneindig grooter en voller bestaan in een nieuwe niimte,
In de tweede plaats: Campbell maakt een zeer juiste opmerking ten opzichte van de smart in verband met een zedelijke wereldorde.
Hij wijst op de vergissing, die men bijna altijd onwillekeurig maakt, als men spreekt van de wereldsmart en geneigd is om deze, 'k zal maar zeggen: op de debetzijde van het Wereldbestuur te schrijven. Men pleegt dan daarin een post te zien, die voortdurend aangroeit; hoe langer de wereld bestaat, hoe grooter de hoeveelheid smart wordt
Alle wereldrampen, alle klachten én kreten der levende schepping van alle tijden stapelt men op tot een hoogen onoverzienbaren berg, waarheen men dan met een veelbeteekenend gebaar verwijst zoodra er sprake is van een zedelijke wereldorde.
Die beschouwing mag heel natuurlijk zijn; als men haar uitdenkt, is zij toch eigenlijk heel primitief, en erger, misleidend en onjuist
Een eenvoudig voorbeeld kan dat duidelijk maken. Als men de temperatuur in een vertrek wil opnemen, maakt men gebruik van een thermometer; hij wijst: zestig graden. Als er nu toevallig nog twee andere thermometers in de kamer zijn, die ieder ook zestig graden aanwijzen, is daarmede de temperatuur gerezen tot 3 X 60° = 180° ? Of een ander voorbeeld: In een kamer brandt een electrische lamp van een lichtsterkte van honderd kaarsen. Gesteld het vertrek is groot en dus de verlichting onvoldoende. Straks is er een vergadering van tien menschen; zult ge nu denken: o, die zwakke verlichting is zoo erg niet, aanstonds zijn
55



wij met ons tienen, we nemen ieder een lichtsterkte van honderd kaarsen waar, dus dan hebben we duizend kaarsen licht?
Waar schuilt de fout in deze redeneering? Men vergeet, dat het aantal waarnemingen, dat gedaan wordt van eenig feit, niets verandert aan het wezen van het feit zelf. Zoo is het met de smart eveneens.
Het is, menschelijker wijze gesproken, onbillijk, de Wereldmacht aansprakelijk te stellen voor een quantum smart, dat men als uitkomst heeft gekregen door de smartervaring te vermenigvuldigen met het aantal van de waarnemingen dier ervaring.
Evenals de temperatuur van de lucht wordt gemeten door één thermometer te nemen en liefst één, die zoo zuiver mogelijk registreert, zoo mag er, als men dat dan zoo wiL op de debetzijde der Wereldmacht, niet meer geschreven worden, dan één smartervaring en wel de allerdiepste, allerhevigste, die ooit het fijnst georganiseerde individu heeft ondervonden! Daarmede is het vraagstuk der smart niet alleen tot kleiner en overzichtelijker, maar ook tot veel juister verhouding teruggebracht.
Nu, eens en vooral, kunnen we over de smart spreken als over het lijden van den individu.
Wanneer wij getracht hebben, het wezen der smart nader te komen en gevonden hebben, dat zij geboren wordt uit de aanranding van den één of anderen levensvorm dan is daarmede natuurlijk nog geen verklaring gegeven van het waarom der smart, noch in het klein, noch in het groot In het klein: waarom treft mij juist dit lijden? Ik moet u eerlijk zeggen: dat weet ik niet. Ik heb op dat waarom in honderderlei toonaard geen antwoord. Ik weet niet waarom de ééne mensch vol belofte en zonnigheid sterft in zijn jeugd, en waarom van den ander, die zichzelf en anderen tot last is, het nuttelooze leven wordt uitgesponnen tot tachtig en negentig jaren.
Ik heb alleen de innerlijke zekerheid, dat wij leven in een eeuwige, zichzelf gelijk blijvende orde; dat ons bestaan rust 56



onder de wet van oorzaak en gevolg, die eenerzijds het opzet, anderzijds het toeval uitsluit.
Maar met groote zekerheid weet ik, dat wij te klein zijn om de orde der dingen te overzien: een enkelen glimp kunnen we er misschien van zien, maar nooit het laatste waarom van elk feit afzonderlijk, als een zichtbare zekerheid in onze handen dragen.
Maar nu de vraag in het algemeen: waarom en waartoe de smart in de wereld? Waarom gaat alle leven met lijden gepaard en neemt dat lijden toe, naarmate men hooger levensvormen bereikt?
Daar heb ik voor mijzelf wel degelijk een antwoord op, maar als ik u dat antwoord geef, dan is het onder het voorbehoud, reeds vaker gemaakt: het is voor mij niet de afdruk, het spiegelbeeld van de werkelijkheid, slechts het symbool, voor ons leven misschien van diepen zin, maar het blijft gelijkenis, zooals al ons denken en spreken gelijkenis is. Als — en ik verwijs u naar de gedachten, die ik voor u ontwikkelde omtrent het scheppingmysterie — als de Absolute Geest, het Zuivere Bewustzijn bezig is, zich in het heelal uit te béélden, uit te vormen, zich te openbaren in het bestaande, dan moet dat noodzakelijk gepaard gaan met smart. Als de Oneindigheid zich gaat besluiten in de eindigheid als de onbegrensde Vrijheid zich gaat vastleggen binnen grenzen, overal waar de Geest, dat wil zeggen: wijdheid en vervloeiing der grenzen, zich uit wil vormen in de stof, daar draagt die inperking de smart in zichzelve, daar wordt het ontoereikende gevoeld, de onvolkomenheid, en dat gevoel is droefheid. En het allersterkste zal dat gevoeld worden juist dan, wanneer het groote goddelijke Leven als het ware den strijd aanbindt met den knellenden vorm, als de vorm breken gaat en de geest in de verte de siddering voelt der heerlijkheid van de bevrijding in de ruimte.
Dat kunnen we aan ons zelf nagaan: op den bodem van al onze smart ligt de droefheid om het begrensde van ons wezen. De mensch, die ziek is en pijn lijdt, voelt midden in de marteling van zijn lichaam een wrok tegen dat lichaam, als tegen "den onwerkelijken kerker van zijn wezen, welks natuur het
57



is vrij te zijn en onbelemmerd door de striemende, ten bloede toe schurende banden van de stof.
En bij degenen, die lang en zwaar lijden, komt het smachten naar — het woord is duidelijk: verlossing, de oude uitdrukking zeide heel teekenend: „ontbonden te worden." Bij alle zieleleed is hetzelfde. Daar ligt eveneens op den bodem het gevoel der tegennatuurlijke schending van het vrije, het zuivere, het ongerepte door de kleine verhoudingen der wereld, de kleine voorwaarden van net menschenleven. En daarnevens het bewustzijn, dat men daar boven uit moet wezen, dat er maar één weg ter verzoening van de droefheid is: de weg, die naar boven loopt uit de doornen der diepte naar den berg, waar de dingen gezien worden onder het eeuwige licht.
Zoo straks hebben we als voorbeeld: berouw genoemd. Welnu: als een mensch verscheurd neerzit om zichzelf, om het lage, om het slechte in zichzelf, innerlijk verbrijzeld: „ik ellendig mensch" dan is daar weer de droefheid, gebonden te zijn aan het kleine en ellendige van zijn menschzijn, waar zijn eigenlijke wezen grooter is, het heimwee naar verlossing. En zelfs de droefheid die er in een mensch is om degenen, die de dood'van hem wegneemt, is in zekeren zin een droefheid om zijn eigen begrensd zijn: mijn eigenlijke wezen is onbegrensd alle scheiding behoort tot het gebied der gedeeltelijkheid van deze wereld was ik niet aan dat gebied gebonden, dan zou er geen scheiding in de wereld mogelijk zijn. Zoo begrijp ik nu de smart in het wereldgeheel als het eindelooze verlangen van de eindigheid naar het oneindige, dat in het scheppingsproces als de drijfveer is naar verder, altijd verder, de groote heilige stuwkracht, die alles uit de eindige wereld weer terugdringt naar de oneindige, de strenge heilzame macht, die voorkomt, dat er stilstand zou zijn in het wereldproces.
Dat is al terstond in gewone dagelijksche dingen in de wereld, die ons omringt, waar te nemen.
De honger heeft de menschen gedwongen voedsel te zoeken, de koude heeft hen geprikkeld kleeding te zoeken, huizen te bouwen. Vergelijk de wijze, waarop men nu zijn voedsel 58



en kleeding verkrijgt, waarop men nu zijn huizen bouwt en inricht en de koude verdrijft, met die van twee of drie duizend jaren geleden, en de vooruitgang springt duidelijk in het oog. De ziekte heeft de menschen gedwongen, naar de oorzaken te zoeken, om te zien naar middelen ter genezing en voorkoming.
Vergelijk de medische wetenschap, de moderne chirurgie, de inzichten omtrent hygiëne, antisepsis en prophylaxis van onzen tijd met die van drie duizend jaren terug en alle commentaar is toch zeker overbodig.
Op zedelijk gebied is hetzelfde waar te nemen — ook daar wordt de vooruitgang uit het lijden geboren. Alle deugden, die niet, ik zal maar zeggen: beproefd zijn, door haar tegendeel zijn heengegaan, beteekenen veel minder, dan die door strijd zijn gesterkt
De reinheid die geleden heeft onder en opgestaan is uit de verzoeking, is oneindig veel grooter dan de onwetendheid, die opgroeit ei> leeft en sterft in een klooster. De gerechtigheid, die geleden heeft onder het onrecht gelouterd is in den strijd tegen de leugen, is de eigenlijke groote gerechtigheid.
Wederom zou ik willen vragen: Is dit in strijd met een zedelijke wereldorde?
Misschien stelt gij een vraag daartegenover: was de schepping niet anders mogelijk geweest niet als een groei- en .wordingsproces, en zonder het lijden als begeleidend verschijnsel ?
Weer moet ik u eerlijk bekennen, dat ik op deze vraag het antwoord schuldig moet blijven. „Wie heeft in den raad Gods gezeten?" zeide een oude Joodsche profeet Ik kan het hem nazeggen: dit zijn de bovenwetelijke dingen, waarnaar onze menschelijke kleinheid ten eeuwigen dage tevergeefs zal vragen. We hebben te rekenen met het feit van déze schepping, het eenige, wat ik vermag te zeggen, is dit: Ik voeL wanneer men de dingen brengt onder het eeuwige licht ze losmaakt van persoonlijke en kleinmenschelyke overwegingen, op deze wijze de smart in het wereldgeheel als
59



noodzakelijk en heilzaam, en aUerminst indruischend tegen een zedelijke orde der dingen.
En ik voel dat in die richting, ik bedoel de poging om de smartervaring in de groote ruimte te brengen, de verzoening ligt voor ieder, die den moed heeft verder te gaan, dan wat hem persoonlijk treft.
Maar als men de smart nu zóó heeft gezien als de begrijpelijke begeleiding van het gansche wereldproces, dan wordt zij toch nog meer dan dat. Zij kan den mensch een schrede dichter brengen tot de groote Ziel der wereld zelve; zij geeft hem een nieuwen blik, of misschien is het beter te zeggen: een fijner en zuiverder gevoel ten opzichte van het wereldgeheim, een fijner en juister verstaan van de fluistering, die opklimt uit de diepten van het Heelal.
Tot nog toe hebben wij gezegd: God beeldt zich uit in de schepping; maar het Mysterie van alle bestaan spiegelt zich nu in teederder vormen in ons wezen. God geeft zich, verliest zich in de vormen der oneindigheid, om zichzelf vernieuwd en verdiept te hervinden; de schepping is het proces der bewustwording Gods, de zelfopenbaring Gods langs den weg der zelfoffering. Zelfopenbaring door zelfoffering, daar hebt gij de groote verborgen wet van het Heelal.
Wet, die ieder mensch op den bodem van zijn eigen zijn terug kan vinden: wie zichzelf offert, openbaart zich aan zichzelf, d.w.z., hij komt zijn hoogere ik, zijn waarachtige eeuwige zelf nader. Men denke aan het woord veel ouder dan het Christendom: „Wie zijn leven verliest, die zal het vinden". Het ééne leven, nl. de vorm wordt gebroken, het eigenlijke leven, dat de vorm omsloten had gehouden, wordt openbaar en straalt zijn glorie en zijn luister in het rond. Ieder mensch voelt dit meer of min bewust Dat blijkt heel duidelijk in het medelijden, dat een mensch voelt en in de ontroering, die er in hem komt, als hij getuige is van de zelfopoffering van een ander, al hoort hij er maar van, of al leest hij het alleen in een boek. Het medelijden vooreerst 60



Als gij aan verschillende menschen zoudt vragen, wat zij onder medelijden verstaan, dan zullen de meesten van meening zijn, dat het het vermogen is om zich in het lijden van een ander in te denken, medegevoel met de smart van een ander. Maar dat is niet zoo, medelijden is meer en dieper. Als een ménsch waarachtig medelijden heeft, dan zal er altijd een verlangen in hem zijn, een deel van het lijden, waar hij tegenover staat, over te nemen, mede te dragen, aan zichzelf te ondergaan. Hoe dikwijls zal het niet gezegd zijn: kon maar ik voor u.
Waarom? En daar raken we aan het eigenlijke wezen van het medelijden.
Omdat hij onbewust de roepstem heeft gehoord der eeuwigheid, die zegt: Wat daar geleden wordt, o, mensch, dat is niet de tragedie alleen, die in uw oogen ziet, maar daar wordt een groot heilig mysterie voltrokken, daar worden vormen gebroken, opdat hun inhoud zich openbare, daar wordt de deur van een kerker geopend en de zieL die misschien in haar gevangenschap van jaren, de herinnering aan de vrijheid, die haar eigenlijk wezen is, verloren had en schuw was geworden voor het licht, kan wankelend en met gesloten oogen naar buiten treden. Luide roept ze haar verscheuring uit: ik ben verdreven van de plaats, die mijn woning was. En toch, ze heeft de oogen maar op te slaan en dan zal de waarheid haar overlichten, dan zal zij, omziende naar den weg van smarte, dien zij heeft afgetreden, waar aan eiken mijlpaal leed en wanhoop stond geschreven, waar elk harer voetstappen met haar eigen levensbloed was gemerkt, nu dat alles badende zien in een zon van gouden glansen, daar zal zij zich als opgenomen voelen in groote sterke armen en een oude vertrouwde stem zal haar toefluisteren: „ik ben het, vrees niet".
Dit is de diepe verborgen ondergrond van alle medelijden, dat de eeuwige mensch in ons het lijden om zich heen, onder het licht der eeuwigheid als de verrijzenis tot nieuw en grooter leven erkent, en nu, zooals een bloem trekt naar de zon, zich getrokken gevoelt tot dat heilsgebeuren, met den onbewusten wensch, dat het ook hem geschiede.
61



Zoo is het ook met de ontroering om een zelfoffer, waarvan men getuige is.
William Stead, de bekende Amerikaan, spande bij de schipbreuk van de Titannic al zijn krachten in, om de vrouwen, en kinderen een plaats in de booten te verzekeren; zelfverzonk hij in den oceaan, zonder één poging om zijn eigen leven te redden ten koste van dat van een ander. Ziedaar één van de helden, zooals de geschiedenis der menschheid er goddank toch honderden en duizenden kent Denkt u daarin: de ijskoude nacht, de wanhoop van al die honderden menschen, het oerinstinct tot levensbehoud dat door de dunne beschavingslaag heenbreekt, en temidden daarvan de menschen, misschien in het gewone leven doodnuchtere, of onaangename, of lichtzinnige menschen, die dat ééne gebaar maken: niet ik, maar gij. Waarom ontroert ons dat?
Omdat we boven ons gewone weten, boven alle zinnelijke waarneming uit het bewustzijn hebben van het groote, dat die menschen aan zichzelf voltrokken. We voelen de plotselinge uittreding uit een beperking in een ruimte, waar de vorm in zijn eigenlijke wezen wordt gezien, als den inzichzelf waardeloozen doorgang van het groote Leven. Het is de vleugelslag van het eeuwige Mysterie ,zelf, dat ons aanraakt: verliezende, winnende.
Meen ik in het bovenstaande een verstandelijke rechtvaardiging van het lijden in een zedelijke wereldorde gegeven te hebben, dan moet ik hieraan nog een enkele opmerking toevoegen,
De mogelijkheid bestaat dat iemand, uit wat.ik over de smart heb gezegd met name over de openbaring van de groote scheppingswet in het lijden, de conclusie zou kunnen trekken, dat het leven dan eigenlijk in de smart zijn hoogtepunt bereikte, en dat ik de smart zou hebben verheerlijkt als den grootsten zegen, dien het leven deelachtig zou kunnen worden. J De verheerlijking van de smart is van specifiek Christelijken I oorsprong; ik ken geen religie, waar de smart een dergelijke plaats inneemt als in het Christendom.
62



Begrijpelijk is dat zeer zeker. Natuurlijk vooreerst bovenal om de centrale plaats, die het lijden van Chistus inneemt in de heele Christelijke dogmatiek. In die dogmatiek zou desnoods alles gemist kunnen worden: de heele prediking, de Bergrede, de gelijkenissen, maar niet het lijden, want dat heeft de menschheid verlost van de erfzonde, die haar de zaligheid had gesloten.
Niet zonder reden is het kruis het Christelijk symbool geworden, heeft de kerk der eeuwen aan haren Heer niet anders kunnen denken dan als aan den man van smarten, uit wiens striemen ons genezing was geworden en die onze krankheden had gedragen.
De mystieke aantrekkingskracht van het bloed in het algemeen zal hierbij zeker een rol spelen, en een factor zijn in de ziekelijke vereering van Christus' bloed en wonden in de middeleeuwen.
De wonderlijke secte van de Dansers, die in de laatste helft der veertiende eeuw zich plotseling in verschillende streken vertoonde, meende in het bloed van Christus te dansen. Bonaventura zegt: „De wonden van Jezus zijn de bloedroode bloemen van ons zoete en bloeiende paradijs, waarover de ziel als een vlinder zweven moet, dan aan deze dan aan gene drinkende."
Een ander zegt, dat de ziel door de zijwond van Jezus moet doordringen tot het hart zelf, en dat zijn bloed als beken in het paradijs stroomt.
Suso, een beroemde Dominicaner uit de veertiende eeuw, heeft al het roode warme bloed van alle wonden door zijn mond in zijn ziel voelen vloeien.
En Catharina van Siena heeft bloed gedronken uit de zijdewond van Christus.1)
Ik kan gevoegelijk de heele latere lijdensmystiek in alle mogelijke vormen laten rusten: het feit, dat de Christenheid het zwaartepunt van haar Christologie in het lijden legt, zal neen tegenspraak vinden.
''in de tweede plaats is het onmiskenbaar, dat voor het allergrootste deel van het Christendom de wereld altijd „in den *) Prof. Huizinga „Herfsttij der Middeleeuwen".
63



booze" heeft gelegen en met die wereld vanzelf het leven, ganschelijk door de zonde verworden.
Wat was nu beter in staat, de nietigheid en de ijdelheid van het leven en van de wereld te doen gevoelen, dan juist de smart. Zij opende de oogen voor de onbetrouwbaarheid en de vergankelijkheid van alles wat aan de aarde behoorde, en zoo is het gekomen, dat de Christelijke waardeering haar van een afbrekend element tot een opbouwend beginsel heeft bevorderd,
Getuigenissen zijn er te over te vinden; ik bepaal mij tot twee, en zeker niet de allerminste: Augustinus en Thomas a Kempis,
Augustinus spreekt van „de zoete vrucht uit de bitterheid van ons leven," van „verblijdende droefenis." En Thomas a Kempis zegt „Op het kruis komt alles aan en in het sterven is alles gelegen. Er is geen andere weg ten leven en tot een waren innerlijken vrede, dan de heilige weg van het kruis en van de dagelijksche dooding des vleesches." En op eene andere plaats: „O, zoo gij de onvergankelijke kronen der heiligen in den hemel gezien hadt.... gij zoudt ook de blijde dagen van dit leven niet begeeren, maar veeleer u verheugen, voor Go<lrverdrukkingen te lijden. En bij de menschen voor niets geacht te worden zoudt gij voor een
/ zeer groot gewin aanzien."
En eindelijk ten derde is het typisch Christelijk, de smart aan te zien als 'een „beproeving Gods." God de Vader stelt in het leed de kracht zijner kinderen op de proef: de smart voedt op in de school des levens: het kleine enghartige
^Godsbegrip van een Spartaanschen paedagoog.
Nog niet lang geleden is de opmerking gemaakt,1) dat zeer velen, die bewust gebroken hebben met de Christelijke leer, den zondeval en het zondedelg end lij den en sterven van Christus, toch nog in vele opzichten de Christelijke waardeering der dingen behouden hebben, en ik geloof, dat dat zeer juist is. De eeuwen Christendom, die achter ons liggen, wijst men niet met een enkele handbeweging terug; begrippen zijn gemakke- _ lijker te wijzigen dan een zekere levensgestemdheid. ') Kees Meijer in „Het Nieuwe Leven". 64



Daarbij, hoevelen zijn er niet, wien de leer van het Christen' dom niets meer te geven heeft, maar die niets anders daarvoor in de plaats hebben.
En daar waardeering altijd onderstelt een waardemeter, is het begrijpelijk, dat, waar deze ontbreekt, men onbewust den ouden standaard blijft gebruiken.
'k Geloof, dat ik niet nadrukkelijk genoeg kan zeggen, dat een voorstelling van de smart als hoogste levensdoel, begenadigde levenstop, mij verre is. Het doel van het leven ligt voor mij in het leven zelf. De schepping is de geweldige arbeid, om te komen tot een doel, dat onze kleinmenschelijkheid niet kennen kan, we kunnen alleen de lijnen zien, waarlangs dat ontzaglijke wordingsproces zich beweegt, en we moeten zien, we zouden blind zijn, als we het niet zagen, dat die lijnen naar boven loopen, dat zij uit den afgrond en den chaos opklimmen, om te komen tot een altijd duidelijker wordende orde, om voortdurend in fijner en ij deler dampkring te geraken, om voortdurend nader te komen aan een sprakelooze, lichtende heerlijkheid, die door millioenen jaren heen zonder ophouden het leven tot zich trekt.
Er gaat een roepen door de schepping, en zij ontwaakt uit de loomheid van een nietbewustzijn, uit een duisteren wereldslaap, zij ontwaakt, en dat ontwaken is een wonder om te zien. Soms is het als het lieflijke ontwaken van een kind soms als het ontwaken van een sterken man, die zijn stalen spieren spant tot een geweldigen strijd, een reus, en alles dreunt en siddert en is vervuld van zijn geweldigheid. En alles wat is, is de doorgang tot iets anders, dat nog niet is en dat op zijn beurt weer doorgang wordt tot wat grooters. Ik voel de handhaving van het leven als plicht; wie dat niet doet, verbroddelt het scheppingswerk; en niet alleen de handhaving, dat zegt betrekkelijk heel weinig, maar de ontplooiing, de poging om zich bewust te worden van zijn eigen zijn, in de breedte en in de diepte, en zijn kunnen dienstbaar te maken aan den wereldarbeid.
Ik geloof, dat we luisteren moeten naar den maatslag van het wereldproces en trachten, al maar met strenge ononder-
65
s



broken volharding, al moeten we de vuisten samendrukken en al worden onze oogen troebel van de tranen, ons leven in gelijkheid te brengen met dien maatslag. Onze ziel te openen zóó, dat de groote wereldstroom er door heen vloeie, en dan eerst zullen we voelen de grootheid en de waarachtige vreugde van het leven, de sterke blijheid van gedragen te worden op den grooten stroom. Walt Whitman heeft gezongen:
„De zon en de kringloopende sterren in het firmanent, De appelvormige aarde en wij met ons leven van die aarde, Het is grootsch in zijn eeuwig gedobber. Ik weet niet wat het is, ik weet alleen dat het grootsch is en dat het geluk is.
En dat de beteekenis van het leven niet ligt in een bespiegeling, noch in eenig onderzoek.
En dat het niet iets is, dat met geluk ten goede kan keeren en met ongeluk ons kan ontgaan.
Niet iets, dat we door eenige omstandigheid kunnen verhezen." En in dat gevoel kan ik de smart niet zoeken: heel mijn menschelijkheid, het allerdiepste leven in mijn leven, wendt zich van de smart af en wil haar weren. Als ik gevoeld heb, dat zij toch aan mijn allerdiepste leven niet vermag, mij dikwijls een doorzicht geeft in dat allerdiepste leven, mag mijn blik op haar veranderen, eerbied mag er in mij rijzen, in de bepeinzing: toen wij voor het eerst van aangezicht tot aangezicht stonden, en ik u in de donkere oogen zag en de wreede woorden uit uw harden mond moest hooren, heb ik u te hard geoordeeld. Maar ik zal de smart nooit kunnen liefhebben, want ik heb het leven hef, zooals geen moeder de geboorte liefheeft, maar wel het kind, dat geboren wordt
Ik heb het leven hef, het kleine leven, dat ik leef en dat in duizend gestalten om mij heen is, omdat het een openbaringsvorm is van het Groote Leven.
Ik heb het leven hef — zooals het in zijn eindelooze schakeering van kleuren en klanken tot mij komt. Ik voel zoo ten volle, wat een Indische mysticus uit de"^ zestiende eeuw heeft gezegd, die het groote leven ziet als 66



een hoogen gast, die in het nederige huis der vormen verkeert. Hij heeft in de volle diepe blijdschap over dat leven gezegd: „Deze dag", d.w.z. het heden „is mij boven alles dierbaar, want vandaag is de geliefde Heer een gast in mijn huis. Mijn kamer en mijn binnenhof zijn schoon door Zijn aanwezigheid.
Mijn verlangens zingen Zijn naam en zij gaan op in Zijn groote schoonheid.
Ik wasch Zijn voeten en zie Hem in het gelaat En als wijgeschenk leg ik voor Hem mijn lichaam, mijn ziel en al wat ik heb.
Welk een dag van blijdschap is die dag, waarop mijn Geliefde in mijn huis verkeert
Alle boosheden vluchten uit mijn hart. Zijn heide heeft mij aangeraakt, mijn hart verlangt naar Zijn naam, die „Waarheid" is. Hier is de waarheid. Ga, waarheen gij wilt: als gij uw leven niet gevonden hebt, blijft de wereld onwezenlijk voor u." Nu heb ik nog één opmerking tot slot Ik heb gepoogd de smart te rechtvaardigen in een zedelijke wereldorde. Uit den aard der zaak was dit een verstandelijke rechtvaardiging.
Nu is er in het spreken over de allerdiepste levensdingen altijd een groot gevaar: eenmaal onder woorden gebracht, worden ze vlak en nuchter, het gevoel is er uit een leege formule is overgebleven, zij mag gemakkelijk te hanteeren zijn, zij laat zich inpassen in een geheel stelsel van andere formules, maar de werkelijkheid is zoo oneindig veel grooter en van trager beweging. Zoo is het nu ook met de smart.
Iemand kan met zijn verstand overtuigd zijn van de redelijkheid van haar wezen, van haar onbetwistbare plaats in een zedelijk wereldplan, maar als de smart de vormen van zijn eigen leven gaat verscheuren, dan worden de verhoudingen anders. De grootheden, waarmede hij tot nu toe theoretisch in een systeem heeft gewerkt staan nu in hun overweldigende wezenlijkheid voor hem en ze kunnen hem te zwaar lijken om te dragen. Ja, de beleving der dingen is altijd anders en ^ moeilijker dan het begrip.
67



Maar toch kan, voor wien de smart aan de deur klopt, het begrip wel degelijk van een groote waarde zijn. Het is zelf de verzoening niet, het is een brug, een weg ter verzoening, lange weg misschien, weg van jaren, maar die toch tenslotte leidt tot een hoogte, waar de dingen onder het Groote Licht worden gezien.
Het begrip kan de poort worden, die opent tot een ruimer gebied.
En wie dat gebied wil veroveren, schrede voor schrede, een worsteling met den harden zwarten grond, een teruggedrongen worden en weer voortgaan, pionierswerk van jaren, misschien van een heel leven, die zal aan het einde daar een huis hebben, waarin hij wonen kan, waar de koude en de stormen vergeefs hun handen naar hem uitstrekken. En misschien zal hij zeggen als de Indische mysticus: „Mijn kamer en mijn binnenhof zijn schoon door Zijn aanwezigheid."
• • •
V. DE ZONDE.
HET einde van Dostojevsky's bekende boek „Schuld en Boete" speelt in Siberië. Daar moet Raskolnikow de schuld die hij in een dwaze proefneming met zich zelf op zich geladen heeft, boeten met een dwangarbeid van acht jaren.
De vernedering der gevangenschap begint met hem hard te maken, zijn trots is gebroken, zijn zelfgevoel vernederd en zijn medegevangenen haten hem
Maar langzaam versmelt zijn ruwheid onder de stille zwijgende liefde van de vrouw, die met hem de ballingschap heeft willen deelen en dan komt de dag, dat de verzegelde bronnen van het waarachtige leven in zijn ziel openspringen, dat hij een gevoel heeft, of hij alles wat achter hem ligt, zijn misdaad zijn veroordeeling, zijn verbanning als een versleten vorm van zich afschudt, en op dien dag wordt het hem te moede, of er een wonder aan hem is gebeurd.
68



Alles is hetzelfde gebleven: zijn gevangeniskleding, zijn boeien, zijn werk, zijn omgeving van dieven en moordenaars, maar in hem is zoo'n machtige blijdschap opgestaan, dat hij telkens moet denken aan Lazarus, die uit het graf opstond. Daar eindigt het boek en het besluit met deze woorden: „Hier begint de geschiedenis der algemeene vernieuwing van een mensch, een geleidelijke overgang van de ééne wereld in de andere, de aanraking met een nieuwe hem tot dusver geheel onbekende werkelijkheid."
Nu wilde ik met u gaan rondzien in die ééne wereld, die aan die andere nieuwe werkelijkheid voorafgaat; ik wilde haar trachten te begrijpen, misschien dat daarmede een grootere vergeving voor ons mogelijk wordt, zooals ik geloof, dat werkelijk over ieder moet lichten, die een duidelijken blik heeft gekregen in wat we nu gaan zoeken: het wezen der zonde. Zonde is een woord met een bijzonderen klank. De oorspronkelijke beteekenis — oud Hoog-Duitsch: Suntia — oud Saksisch: sundia — oud Friesch: sende — is: hindernis, belemmering, dwaling, en waar het aanvankelijk in de recht' spraak thuis behoorde, is het in het kerkelijk spraakgebruik overgenomen, dat het tenslotte geheel aan zich getrokken heeft.
Zoo is „zonde" geworden: het kwaad in religieus verband gezien, de overtreding niet van menschelijke geboden, de schending niet van menschelijk recht, maar de overtreding en schending van de goddelijke ordening, van vérstrekkender beteekenis, omdat zij altijd straft, ook waar het menschelijk gezag niet straft of niet kan straffen, en straft niet in eenige uiterlijkheid, maar in het diepste leven, dat de mensch leeft, in de verhouding, die er is tusschen hem en den grond van zijn bestaan.
Het dualisme in alle mogelijke vormen en in alle mogelijke religies en wereldbeschouwingen heeft in de zonde gezien een opzichzelfstaande macht in het wereldgeheel, a.h.w. met den vinger aan te wijzen, met de handen te tasten in het leven van den enkelen mensch en van de menschheid. Beiden leverden zij in het klein en in het groot hetzelfde schouwspel: een voortdurenden strijd tusschen goed en
69



kwaad, tusschen licht en duisternis, tusschen waarheid en leugen.
Twee dingen laten zich zonder veel moeite vaststellen. In de eerste plaats beschouwde men de zonde als inhaerent aan de menschelijke natuur, 'k Denk hierbij nog niet uitsluitend aan het dogmatisch Christelijk begrip der erfzonde, het is een meening, die men daarbuiten ook aüerwege hoort verkondigen.
De Joodsche profeet Jeremia zegt: „Het hart is bedriegelijker dan iets anders en ongeneeselijk krank." En niemand minder dan Kant spreekt van het „radikalen Bösen," dat er in de menschelijke natuur is, zonder daarbij op de erfzonde te doelen, en van een fundamenteele zucht naar het kwaad die in den wil wortelt, maar aan alle empirische handelingen voorafgaat
En in de tweede plaats heeft men de macht van het kwaad als zoo werkelijk gevoeld, dat men haar een gestalte gaf in den vorm van booze demonen, van den Satan, of naar den aard van velerlei kwaad in den aanvang: van lieflijke gedaanten met een onschuldigen schijn.
In het oorspronkelijke Christendom is dat zeer duidelijk. Denkt aan de bede in het Onze Vader: „verlos ons van den booze," aan den „Overste dezer wereld" aan „den booze, die het gezaaide wegrooft" aan de verzoeking in de woestijn enz. Voor Paulus is het kwaad ook gepersonificeerd: het werft dienstknechten en betaalt hun een bezoldiging. En welke rol de duivel in het kerkelijk Christendom speelt is overbekend. Men denke hierbij volstrekt niet alleen aan de Katholieke Kerk. Luther is een typisch voorbeeld van het geloof in een persoonlijken duivel, terwijl de demonentheorie in de Gereformeerde theologie een verdediger heeft gevonden in Abraham Kuyper.
Zeker valt het niet te ontkennen, dat bij een oppervlakkige beschouwing de zonde zich inderdaad laat aanzien als een werkelijk inzichzelf bestaande macht die zich als een wig lijkt in te dringen in al wat rein en goed en edel is, die splijt en wanhopig verdeelt: hoe verder zij gaat hoe breeder en ondempbaarder kloven zij maakt.
70



Zoo kan men het voor zijn oogen zien in de wereld. Met liefde en zorg bouwen een vader en moeder aan het zieleleven van hun kind, met liefde en zorg wordt de sfeer van zijn ontluikende leven zuiver gehouden, met liefde eh zorg wordt hem de diepte van het kwaad getoond. En toch: een woord een kleinigheid is dikwijls voldoende, om een kleine scheur te brengen in de muren van het gebouw van jaren toewijding, scheur, die langzaam verder gaat, scheur van een stille kracht, waaraan moedertranen niets vermogen.
Maar wie nu de zonde aldus gevoelt: een opzichzelfstaande macht, die het goede belaagt en verteren wil, die kan weer niet ontkomen aan hetzelfde probleem als bij de smart, probleem, dat het denken van vele tijden in dezen geest formuleerde:
Als er wezenlijk een redelijke, zedelijke macht aan de schepping ten grond ligt, als wezenlijk een oneindige, algoede Wereldgeest zich openbaart in het heelal, als het laatste woord omtrent alle dingen wezenlijk is zedelijke wereldorde, hoe is daarin dan een macht te begrijpen, die klaarblijkelijk de orde der dingen ondergraaft, afbreekt en niet opbouwt, smetten maakt, waar reinheid kon zijn? Het oude dualisme zeide:
Wil God de zonde niet vernietigen, hoe is dan een macht, die het kwade wil, goed te noemen?
En kan God de zonde niet vernietigen, wie wil er dan spreken van een God, voor wien een zoo gewichtig iets onmogelijk is ? Ik ben ten volle overtuigd, dat een andere wijze van bezien der dingen, ik wil niet zeggen: uit deze moeilijkheden een uitweg opent, dat klinkt mij zoo nuchter en gewoon, maar ik moet zeggen: uit den greep van dit probleem verlost, langs een koninklijken weg voert recht naar het Groote Hart der Schepping, en ik acht het van groot belang, dat dit punt zoo scherp en zoo zuiver mogelijk wordt uitgedacht en geformuleerd.
Van de opvatting, die ik mij voorstel u mede te deelen, zult ge niet kunnen ontkennen, dat zij redelijker is dan die van alle dualisme, en bovenal blijder en bemoedigender, dat
71



in haar het begrip: „zedelijke wereldorde" beter recht wedervaart.
Ter inleiding een enkele opmerking.
Als men wijsgeerig en religieus op den bodem van het monisme staat, als men werkelijk niet alleen met zijn verstand er van overtuigd is, maar met zijn heele zijn voelt de eenheid waaruit de dingen zijn opgerezen en waaruit ze bestaan, dan is het logisch onmogelijk, dan druischt het in tegen ons allerdiepste werkelijkheidsgevoel, de zonde aan te zien als een opzichzelf staande macht, een beginsel, dat tegen het ééne wordingsbeginsel en levensbeginsel ingaat Tracht dit over te brengen in menschelijke verhoudingen, al ben ik mij bewust, dat deze vergelijking, zooals alle vergelijkingen, te kort schiet
Een bouwmeester draagt het plan in zich om van een groot werk, een bouw, waarin hij zijn heele ziel zal leggen, waaraan hij zijn leven zal wijden.
Kunt ge u nu voorstellen, dat tevens de gedachten in hem zouden rijpen, hoe hij het best den bouw zou kunnen belemmeren, vertragen en tegenhouden?
En dat, als eenmaal het werk was aangevangen, hij ook aan dien tegenstand uitvoering zou gaan geven, zijn muren ondergraven en wankel maken, vandaag afbrekende, wat gisteren was opgetrokken enz.?
Een eenvoudige redeneering, die voor mijn gevoel duidelijk de logische onmogelijkheid en het innerlijk onhoudbare van twee opvattingen omtrent het wezen der zonde laat zien. De zonde zou uit het Wereldbeginsel oprijzen? Maar als men dit Wereldbeginsel voelt als bewust en als een heilige liefdemacht ?
Als men Ood zegt? Wat een klein verward en verwarrend Godsbegrip moet men dan toch hebben, om op de een of andere wijze het goede het kwade te doen willen, God den oorsprong en de werking der zonde toe te schrijven. Dat is toch zoo duidelijk, dat men theoloog moet zijn om het niet te begrijpen en met allerlei duistere geheimzinnige redeneeringen te komen aandragen,
Er is bij den theoloog van professie altijd een zekere neiging 72



om het bovenredelijke met het onredelijke te verwarren. Dat |r* het wezen van al het bestaande ver boven ons begrijpen uitligt, wie zal het willen loochenen; dat wij een verre sensatie kunnen hebben van het bovenbegrijpelijke, die niet met de gebrekkigheid en de algemeenheid van onze menschelijke woorden benaderd kan worden, ieder fijner voelend mensch weet dat.
Maar moet het a-logische, de „a-logische levensrealiteit", die bijv. Professor Roessingh overal zegt te vinden — en wie, die niet aan de oppervlakte blijft, zou die niet overal vinden
— moet die a-logische levensrealiteit ook noodzakelijk een anti-logische, een onlogische levensrealiteit zijn?
Zoodat men de zonde aanduidt als „stuk van Gods werkelijkheid en tegelijk... het volstrekt anti-goddelijke, het volstrekt redelooze ?"
Ik zou er aan toe willen voegen: Is het wonder dat men in
— laat ik zeggen: rechtsdenkende en voelende kringen in het algemeen voortdurend moet worstelen met den twijfel? Dat is voor mij het allerdiepste levens- en werkelijkheidsbewustzijn in den mensch, dat in verzet komt tegen het antilogische als centraal punt van 's menschen geestelijk zijn, omdat op den bodem van 's menschen wezen het besef is van de harmonie, die er in de schepping is, en die op alle gebied der schepping klopt in hetzelfde rhythme, voortschrijdt langs dezelfde lijn.
En in de tweede plaats laat de vergelijking, die ik gaf, nog eens in de verte zien, dat men, als men de zonde niet in het wezen Gods wil begrijpen, noodzakelijk tot een zóó grof dualisme moet komen, als het denken van onzen tijd nu toch zeker heeft overwonnen.
Geesten als Spinoza en Goethe en Fechner en Hegel en von Hartmann zijn toch niet aan de menschheid voorbij gegaan, zonder iets onwegneembaars te hebben achtergelaten. Van zulk een dualisme tot den persoonlijken duivel is maar één schrede, als die ééne stap al noodig is. 'k Wilde u een derde mogelijkheid ter overweging aanbieden, en ik geloof te mogen getuigen, dat, wie haar een plaats inruimt in zijn wereldbeschouwing, haar heiligende kracht
73



en de waarachtige verruimende blijdschap, die ervan uitgaat, aan zichzelf zal ervaren. / En deze derde mogelijkheid beschouwt de zonde als het / negatieve, het niet-wezenlijke, dat inzichzelf geen bestaan heeft ƒ En ook dit is met een bekend eenvoudig beeld toe te lichten.
Als het absolute duisternis is, heeft geen enkel voorwerp een s schaduw; de schaduw vertoont zich eerst als er licht komt zij wordt kleiner en donkerder, naarmate het licht hooger rijst en sterker wordt.
Als het licht loodrecht boven het voorwerp staat is de scha-
duw verdwenen.
Waar is de schaduw gebleven?
Als zij bestaan inzichzelf had bezeten, moest toch kunnen worden aangetoond, hoe ze zich had opgelost; niets kan in de schepping verdwijnen. Alles wat wij verdwijnen noemen, is een ontbonden worden in kleine deelen, welker spoor te volgen is.
En toch leek die schaduw ons zoo wezenlijk, dat wij haar een naam konden geven, haar omtrekken konden aanwijzen, haar beweging konden volgen. Zoo is het nu met de zonde.
Waar het licht, het bewustzijn van het goede niet aanwezig s\ is, daar kan voor ons gevoel toch met van zonde worden gesproken?
'k Zeg met opzet: voor óns gevoel, want naar de opvatting van vele oude volken kon men zich wel degelijk in onwetendheid bezondigen: 'k herinner bijv. slechts aan de tragedie van Oedipus.
Maar in dat opzicht is ons oordeel anders geworden: Wanneer een kind van twee jaar op het knopje van een electrische inrichting drukt, waardoor vijf kilometer verder een mijn ontploft en tien menschen het leven verhezen, dan zal toch niemand zeggen: dat kind heeft een groote zonde bedreven. Hier is het bewustzijn van het kwaad ten eenenmale afwezig. I Naarmate het bewustzijn van het goede rijst wordt het kwaad I minder en het teekent zich scherper af, zoodat het duidelijker wordt te zien.
i /En als het bewustzijn van het goede ten top zal gestegen '74



zijn in het zieleleven der menschheid, of van den enkelen mensch, dan zal de zonde verdwenen zijn. 'Evenals de schaduw a.h.w. de plaats aanwijst, waar het licht nog moet komen, zoo wijst de zonde de plaats aan in het leven van den individu en in de gemeenschap, waar nog het groote hcht ontbreekt, maar in zichzelf heeft zij geen bestaan. De gebruikelijke tegenwerpingen tegen deze redeneering zijn de volgende:
Vooreerst pleegt men te zeggen: als het kwaad negatief is, de afwezigheid van het goed, zooals de duisternis afwezigheid van het hcht beteekent, hoe komt het dan, dat die zedelijke duisternis niet onmiddellijk heengaat, zoodra het zedelijk hcht haar tegenschijnt, zooals toch bij de duisternis in de natuur het geval is?
Deze tegenwerping maakt een eenigszins goedkoop gebruik van het ontoereikende van het beeld van het hcht, het voorwerp en de schaduw. De vergelijking wil de verhouding laten zien, die er tusschen hcht en schaduw in het algemeen is: hoe meer en hoe hooger hcht, hoe minder en hoe donkerder schaduw. Het is voor het wezen dezer vergelijking van geen belang, dat het hcht hier toevallig van buiten komt. Maar waar het den mensch betreft is er daarenboven nog een nauwere betrekking tusschen het hcht en de schaduw: het licht komt hier niet van buiten, het is 's menschen eigen innerlijk licht, zijn eigen bewustzijn van het goede, en bewustzijn is altijd absoluut subjectief.
De tegenwerping: waarom gaat het kwaad niet onmiddellijk heen, als het zedelijk hcht het tegenschijnt? kan nu tweeërlei bedoelen. Het zedelijk hcht kan van buiten komen: aan den mensch kan de één of andere zedelijke waarheid worden voorgehouden. Ja, maar daarmede is zij nog niet tot een stuk van zijn zedelijk bewustzijn geworden I Paedagogie, moraalprediking enz. waren dan met succes door een handboekje te vervangen. Niemand zal zich toch verbazen, dat de zedelijke duisternis niet onmiddellijk voor dat hcht, dat haar tegenschijnt, heengaat.
Of de bedoeling kan zijn: het zelf zien van een zedelijke waarheid moet het kwaad met één slag doen verdwijnen. Maar
75



ook in dit geval wordt vergeten, dat het zien van een waarheid nog niet wil zeggen, dat zij tot een stuk zedelijk bewustzijn is geworden. Ik versta hier onder.zedelijk bewustzijn: absoluut zedehjk bewustzijn, dat altijd gepaard zal gaan met den absoluten wil, om het zedehjk bewustzijn ook om te zetten in de daad. Tusschen wat men gewoonlijk zedehjk bewustzijn noemt en den wil om het in de praktijk te beleven, ligt gewoonlijk een lange weg en juist dat is de weg, waarop een heel groot deel der menschen in allerlei opzichten aarzelt, blijft staan, terug gaat.
Theoretisch gesproken: als het mogelijk ware, dat plotseling 's menschen gansche bewustzijn absoluut zedehjk bewustzijn werd dan zou zeker daarmede automatisch het kwaad verdwenen zijn.
De tweede tegenwerping, die gewoonlijk wordt gemaakt, richt zich tegen de lichtvaardigheid, de zonde in de wereld als schijn te qualificeeren: dat is toch ziende blind te wezen: als er iets reëel en duidelijk is, dan is het toch zeker de zonde? Ti Wil niet beginnen met over het woord „schijn" te twisten — schijn heeft in het dagelijksch spraakgebruik de bijbeteekenis van: onwaarachtig, oneerlijk, terwijl, als men in wijsgeerigen zin de zonde als schijn wil aanduiden, dit een zuiver neutraal woord is.
Maar dit is slechts bijkomstig: het groote hoofdbezwaar is natuurlijk: de ontkenning van zulk een wereldverscheurend iets als de zonde.
Maar ik vraag u: heb ik haar ontkend ? Of heb ik haar anders begrepen ?
Dan zou ik toch zeggen: het laatste. Evenmin als ik de schaduw heb ontkend heb ik de zonde ontkend, wel het in zichzelf bestaan der zonde.
Dat acht ik dezelfde dwaling, die den primitieven mensch de zon onder den horizont doet zien ondergaan: gij ziet het toch voor uw oogen.
Zeker, ik zie het voor mijn oogen, maar mijn verstand verklaart mij dat gezichtsbedrog.
Zóó waar het de zonde betreft: ik mag haar als wezenlijk waarnemen, mijn verstand, dat niet het kompas'van mijn 76



leven behoeft te zijn, maar dat denzelfden dienst doet als een zeekaart, die de stroomingen, de diepten en ondiepten aanwijst, mijn verstand zegt mij: de zonde duidt de afwezigheid van iets aan, niet de aanwezigheid: goed is zijn, kwaad is niet, zijn; goed is bezit, kwaad is gebrek.
Een zoodanig inzicht moet vanzelf van invloed zijn op den blik, dien men op het leven heeft, op de stemming, waarin de menschheid haar weg zal gaan.
Het is een stap nader tot het groote heilige geloofsoptimisme, dat de besten en grootsten der menschheid altijd heeft gedragen.
Optimisme heeft in onzen tijd den klank gekregen van een zekere oppervlakkigheid: men heeft gesmaald over het gebrek aan diepte en met eenige laatdunkendheid gesproken over het „zedelijke streven van een liberalistisch—evolutionistisch geslacht" v
Zeker valt het niet te ontkennen, dat er een oppervlakkig optimisme is, dat de wereld en het leven „nog zoo kwaad" niet vindt
Maar dat bedoel ik niet Over de levens van de allergrootsten onder de menschen staat iets stralends, een hcht dat zich in alles: hun lot, hun omgeving, hun verhoudingen inschijnt waaronder een — laat het nog zoo ernstig en eerbiedwaardig pessimisme zijn — versmelt verdampt en dat hen tot een bhjdschap brengt, waarvan degenen, die openlijk erkennen „in zedelijken vooruitgang weinig geloof te hebben", — niet kunnen weten.
Dat zijn degenen, die in zekeren zin „kleingeloovig zijn" — een geloof hebben, misschien zoo fijn en oprecht als eenig menschengeloof kan zijn, maar het is gefascineerd door het feit van de zonde, zóó vastgelegd, dat het over die zonde niet heen kan zien.
Men kan alle dingen van twee kanten bezien. Men kan de schemering „half hcht" noemen en „half duister." Zoo kan men in het leven eveneens blijven staren op de realiteit der zonde, of men kan zijn oogen openen voor het hcht
77



Laten we terstond erkennen, dat dit voor de praktijk van het leven weinig verschil zal maken. Van welk gezichtspunt uit men ook het zedehjk zijn der menschheid beschouwt, men zal overtuigd zijn, dat een leven in het hcht het eenig waarachtige is.
Maar voor de levensstemming maakt dit wel degelijk verschil. Wie overwegend de realiteit der zonde ziet, waarmede dan bijna altijd gepaard gaat het besef van een transcendenten heiligen God zal in de meest verheven oogenblikken van zijn leven sidderen en de handen voor zijn oogen slaan: „o God, wees mij zondaar genadig".
Over het heele leven komt een schaduw te liggen. Een gevoel van geslagenheid neemt men overal mede, dat tot angst en wanhoop kan uitgroeien. Wie eenigszins vertrouwd is met de geestehjke sfeer, waarin vele orthodox-geloovenden en een niet gering aantal der zoogenaamde „rechtsmodernen" leven, zal weten, dat ik niet overdrijf.
Het „nameloos bitter gevoel van zondaars te zijn", zooals Dr. van Senden') het noemt, werkt verlammend. In een anderen zin dan Paulus het bedoelde, zou men kunnen zeggen, dat de bezoldiging der zonde de dood is.
Wie sterk gegrepen is geworden door het rijzende hcht, diens ziel snelt in de meest verheven oogenblikken van zijn leven zijn arme gebrekkige wezen vooruit; voor hem gaat de verre heerlijkheid open van een gebied dat het leven op zijn pelgrimstocht door de eeuwen heen al nader en nader komt en hij zal het Walt Whitman nazeggen: „O, de gezegende oogen, o, de gelukkige harten, die in het geweldige labyrinth den teederen leiddraad zien en volgen kunnen."
Nu zijn we gekomen tot een ander gedeelte van onze taak: we moeten het wezen der zonde nog van een andere zijde benaderen. Men zou het kunnen noemen: de poging om het wezen der zonde niet met het verstand te begrijpen, maar om het te doorvoelen.
'k Heb ons menschenleven vroeger genoemd: een enkel woord ') Die intusschen van inzicht veranderd is.
78



in het groote lied der schepping, de onvolmaakte uitbeelding
van één enkele gedachte Gods, de onvolkomen beelddrager
van een enkele sprank van het groote Mysterie.
Het eeuwige Mysterie is ons menschen ingeboren, en diep op
den bodem van al wat we denken en willen en doen, ligt
het bewustzijn daarvan, klaarder begrepen, naarmate de
stroom onzer ziel zelve rustiger en helderder vloeit.
En dat eeuwige laat ons geen rust. — „L'infini me tourmente" —
zegt Alfred de Musset
Het is, of een geheimzinnige stem ons telkens weer wegroept uit de belangen en overleggingen temidden waarvan we leven; in zeldzame oogenblikken zinkt de wereld ons terug tot een onbelangrijkheid in de verte, en dan gaat onze ziel open voor de klanken van het Groote Lied waarvoor wij menschen geen woorden hebben, maar waarin de herinnering fluistert van de sferen, waaruit we zijn voortgekomen en waarheen we bestemd zijn te gaan, waarin we den ondertoon herkennen, rustig als het verre zeegeruisch in den nacht: „eeuwig". Wie dat eens gehoord heeft, die kan het niet vergeten. De groote geluiden van den dag mogen het telkens weer overstemmen, de behoefte blijft hem bij, om midden in het drukke bewegen der wereld, anderen, die het niet hooren, de hand op den arm te leggen en te zeggen: Luister, dat is het lied van het volk, waarvan gij en ik de kinderen zijn, het lied van ons eigen vaderland.
Bij velen is dat alles echter onbewust zij gevoelen alleen een levensonbevredigdheid: een levensonbevredigdheid die wij allen kennen.
Het leven laat ons onbevredigd in al zijn vormen; als er een verlangen in vervulling gaat dan komt na het korte genot, dat de vervulling geeft, weer een ander verlangen; een honger is er in ons, die voor een oogenblik gestild kan worden, maar dan regelmatig weer opkomt.
Teleurstelling ligt er op den bodem van veel; hoe nader we aan vele menschen komen, hoe dieper we onze eenzaamheid voelen.
En vaak hoe dieper we doordringen in ons eigen leven, hoe grooter de leegte wordt
79



/ Niets eindigs bevredigt, want in ons ligt de oneindigheid. Lees een boek als „de Hel" van Barbusse, dat is één doorloopende prediking van het wanhopig onbevredigende van al het eindige.
Nu is er toch niemand of hij wil — bewust óf onbewust — dat leven verrijken, voor zichzelf voller en bevredigender maken dan het is, en bewust of onbewust zoekt hij. Campbell heeft dit zoo fijn aangegeven: „Alles wat een mensch kan denken, willen, zeggen, doen, al zijn levensverrichtingen moeten noodzakelijk tusschen twee polen liggen, kunnen niet anders dan in één van deze twee richtingen gaan: zijn eigen leven of het algemeene leven. Hij kan van het algemeene leven iets afnemen en het aan . zichzelf toevoegen, of hij kan van zichzelf iets doen uitgaan ten behoeve van het algemeene leven. Wilt ge het nog anders uitdrukken, dan kunt ge zeggen: hij beweegt zich tusschen twee punten, uiteinden van een lange lijn: nemen en geven, zelfzucht en liefde."
De zelfzucht trekt naar zich toe, de liefde vloeit uit Het is misschien niet overbodig, dit nog even toe te lichten, omdat men zich hier gewoonlijk geen rekenschap van geeft en wij met vele van onze levensverrichtingen ons juist in het midden der lijn bevinden op een neutraal gebied.* Ik kies een paar eenvoudige voorbeelden: Eten: Deze levensverrichting ligt juist in het midden der lijn in het neutrale punt, is niets anders dan een noodzakelijke voorwaarde tot instandhouding van onzen levensvorm. Het is echter gemakkelijk in te zien, dat een kleine afwijking van het gewone eten beteekent: een afwijking uit het neutrale punt naar links of naar rechts, in de richting der zelfzucht of der liefde.
Overmatig eten, buitengewoon kostbaar eten, vooral in een tijd van voedselschaarschte, of in gewone omstandigheden: waar er nog zoovelen zijn, wien het noodige voedsel ontbreekt wordt: afnemen van de gemeenschap tot eigen genot wat aan de gemeenschap ten goede kon komen. Een arme moeder, die minder eet dan haar lichaam noodig heeft, om het haar kind te kunnen geven, is het voorbeeld
80



van een afwijking uit het middelpunt in de richting der liefde.
Lasteren — in zijn diepste wezen: zelfzucht: aan zich willen toevoegen.
Degene, die lastert, doet dat onbewust uit vele overwegingen. Hij meent op het oogenblik, dat hij zijn eerroovende geschiedenis vertelt, een paar graden in belangwekkendheid in de oogen dergenen, die hem aanhooren, te stijgen. En niet alleen in belangwekkendheid, maar ook in zedelijke kwaliteit, want op den bodem van zijn laster ligt de overweging: dat leelijke, dat ik daar van hem vertel, zouden gij en ik toch nooit doen enz.
Vele voorbeelden, die men bij zal brengen, zullen misschien aanleiding geven tot een eenigszins ingewikkelde analyse: wat bij den één naar links afwijkt, kan heel goed bij den ander in de tegenovergestelde richting liggen. Aesthetische ontroering kan de één bijv. zoeken uit een egoïstisch motief, terwijl de ander er zich in zal voelen verruimen. )Ik kan slechts dit ééne herhalen: gij kunt mij geen levensI verrichting noemen, die niet in één der twee richtingen gaat: liefde of zelfzucht
En nu komen we tot het wezen der zonde. Zonde is alles, wat bevrediging der levensonbevredigdheid, / stilling der levensonvoldaanheid vulling der levensleegte zoekt ' in de richting der zelfzucht — meent dat de verrijking van het leven bestaat in toevoegen aan zichzelf. ' Gij kunt een treffende illustratie hiervan weer bij Campbell vinden. Campbell zegt: ,,'k Bezocht Monte Carlo en kwam in de beruchte speelzaal en beschouwde daar een oogenblik de gezichten der spelers. Ik kon niet veel anders zien, dan wat ik nu zie: de menschen, die verdiept waren in de bezigheid, die hen zoo geheel in beslag nam, hadden ook in de kerk kunnen zitten, zoo rustig, zoo ordelijk en zoo schijnbaar zonder hartstocht zaten zij daar. Toch voelde ik, dat de moreele atmosfeer dier plaats van dien aard was, dat ik er niet lang moest blijven; er was daar iets slechts, en ik geloof te kunnen omschrijven, wat het was. De dobbelaar is bij uitstek iemand, die iets voor niets tracht te krijgen: hij trekt
81



datgene tot zich, waarvan hij veronderstelt, dat het hem meer bevrediging en overmaat van leven zal geven. Laat lijden wie wil, daar heeft hij niets mee te maken. Wat voor hem de weg ten leven is, leidt hen mogelijk ten doode. Hij heeft er vrede mee, dat dit zoo wezen zal — dat is zonde." Dit is ongetwijfeld zuiver gevoeld.
En zoo is het met eiken anderen vorm van zonde eveneens. Iemand steelt. Waarom? Met het gestolene meent hij meer inhoud aan zijn leven te kunnen geven, dan het op het oogenblik heeft.
Iemand liegt. Waarom? Die leugen heeft hij op het oogenblik noodig, om een leegte, die in zijn leven gaapt, aan te vullen, om een gevoel van onbehagelijkheid, dat de ontdekking van iets, wat op hem betrekking heeft, brengt, af te weren, of te doen ophouden.
De dronkaard vindt in het drinken zelf, den opkomenden zwijmel, de zorgelooze vroolijkheid, in de „Umwertung aller Werte" van den roes, een poos levensvulling. Waartoe meer voorbeelden? \f /De zonde is in haar diepste wezen zelfzucht, en zelfzucht h / is de groote ^vergissing, omtrent den weg tot voller, rijker / leven dan menneeTtTden weg tot het Groote Leven, dat het leven van alle leven is.
Als Tagore in het begin van zijn Sadhana de Westersche beschaving tegenover de Indische stelt, dan ligt voor hem het groote verschil hierin, dat de Westersche cultuur geboren is en opgegroeid tusschen de steenen muren der steden, terwijl de Indische beschaving is geworden in de groote oerwouden.
Nu hebben de steenen muren hun merk ingedrukt in den Westerschen geest, hij heeft het gevoel, dat er maar één mogelijkheid van bezitten is: en deze bestaat in het omheinen, in het bouwen van muren om zijn bezit, en het afgescheiden houden van dat van anderen.
Terwijl de Indiër in zijn voortdurende aanraking met de levende natuur, die hem, bijna zonder te werken, voedsel verschafte en kleeding en hout voor zijn vuur, het verlangen nooit gekend heeft zijn bezit te bevestigen door er scheidsmuren 82



omheen te zetten. Veroveren kon zijn doel nooit zijn, wel zich bewust worden van wat hij had; hij moest voelen, dat de eenige weg om de werkelijkheid tot zijn eigenlijke eigendom te maken, was: doordringen met zijn eigen wezen in al wat is.
]Men zou in twee woorden het Westersche begrip van bezit tegenover het Indische kunnen aangeven: voor den Westerling is het: vasthouden en omperken; voor den Indiër: zich I uitstorten en vereeniging. Dit is de karakteristiek van twee levensrichtingen, die men niet tot de Westersche en Indische cultuur behoeft te beperken, zij zijn in de gansche menschheid te vinden en beshssend voor de diepte, den rijkdom, de grootheid van het leven in het algemeen.
Zonder moeite vinden we er eigenlijk de twee polen, die we zoo straks noemden, in terug: liefde en zelfzucht Zelfzucht bouwt a.h.w. een muur om zich heen, zij bouwt zich in, stapel op stapel legt zij om zich heen, verlangens, daden, alles alleen om en voor zichzelf.
Naarmate de muur hooger wordt, wordt het uitzicht beperkter; — men vergeve mij het beeld: 'k moet denken aan een fabrieksschoorsteen, — tot zij eindelijk den blik verliest op het verband van haar leven met het Groote Universeele Leven om haar heen.
En daarom, als de zonde begint met levensverrijking, zij is onfeilbaar zeker altijd aan het einde: levensverarming: ze
ƒ brengt donker en engheid. Paulus zegt: de bezoldiging der zonde is de dood, en dat is theoretisch juist: als het mogelijk
/ ware, een absoluut zelfzuchtig leven te leven, dan had men vanzelf alle banden met den levensoorsprong afgesneden, en
- dat wil zeggen: niet-zijn.
Met opzet zeg ik: theoretisch juist. Zoomin als ik voor ons menschen geloof in de mogelijkheid van een absoluut liefdeleven, zoomin geloof ik in de mogelijkheid van een absoluut zelfzuchtig leven. Eén daad, of een reeks van gedragingen kan wel absoluut zelfzuchtig of absoluut gevend zijn, maar niet een heel leven van ademhaling tot ademhaling. Zelfzucht is dus een vergissing omtrent den weg ten leven.
83
perker besliss het lei
Zonder moeite vinden we er eigeni zoo straks noemden, in terug: liefi bouwt a.h.w. een muur om zich 1



En meer eigenlijk nog: De onmogelijkheid, om bij eenig eindig iets te blijven staan, de groote rusteloosheid naar verder, het zoeken naar levensontplooiing is het merkteeken van het Groote Mysterie, dat zich in de schepping openbaart, de stuwkracht in het wereldproces, het heimwee van de eindig' heid naar de volmaakte oneindigheid.
Een roepen gaat er door de schepping en zij ontwaakt, heb ik vroeger gezegd en dat zeg ik ook nu. Alle schepsel hoort dat roepen en luistert; daar komt de siddering en onrustigheid over hem, maar honderdduizenden zijn er, die dat roepen 'niet verstaan, en uitgaan en hun handen uitstrekken naar het lichtschijnende en het schoon' schijnende, dat dichtbij is: gij zijt het, die mij geroepen hebt De eeuwigheid heeft hen gewenkt en zij hebben haar geheimzinnige gebaar verkeerd begrepen! Zoo wordt toch vanzelf de blik, dien men — niet op de zonde — maar op dengene, die zondigt krijgt, anders. Daar komt plaats voor dat groote heilige erbarmen, waar' van de beste menschen altijd het geheim hebben bezeten, dat gevoel van: ziedaar één, die toch ook gezocht heeft, maar I in zijn arme blindheid den weg is uitgegaan, breeden, gemak' I kelijken weg, die hem verre heeft gebracht van de werkelijke j volheid des levens.
Alles begrijpen brengt nader aan de vergeving.
Nu zal men dunkt mij ook verstaan, hoe de tijden in de zonde een opzichzelfstaande macht hebben gezien. / Juist dat zoeken van den mensch, de onrust de activiteit f doet de zonde positief lijken. En toch: haar wezen is niet / anders dan negatief, gemis, gebrek aan inzicht, aan het aller' / diepste ziele-inzicht, aan bewustzijn van slechts te bestaan 1 in en uit en door God.
' Tagore zegt: „als wij menschen willen zijn alleen, in plaats van kinderen van het groote Alleven, dan scheppen we ons zelf allerlei verwarrende problemen. En omdat we de bron hebben afgesloten, die ons de oplossing zou kunnen geven, probeeren we het met allerlei kunstige methoden, die elk weer een berg van eindelooze moeielijkheden met zich brengen."
84



En ik zou zeggen, dat dit ook op het probleem van de zonde van toepassing was.
Nu wilde ik nog een enkele opmerking maken over wat men altijd de straf der zonde heeft genoemd. Straf onderstelt een rechter, die vonnist, in elke straf is een element van vergelding. Vele oude volken hebben het gevoel gehad van een soort wereldevenwicht, dat bewaard werd, doordat de goden, wanneer de mensch in de ééne schaal een daad legde, in de andere schaal de straf of de belooning daartegenover plaatsten, die er dan juist tegenopwoog. De Joden hebben dat gevoel heel sterk gehad. Jawhe strafte de schuldigen ook juist in datgene, waarin ze misdreven hadden: Antiochus Epiphanes stierf aan ingewandspijnen, omdat hij zoovelen het zwaard door de ingewanden had gejaagd en Kaïn zou onder de steenen van een instortend huis gestorven zijn, omdat hij Abel met een steen had doodgeslagen!
De Joodsche straftheorie is zeker voor een groot deel gebaseerd op het „oog om oog en tand om tand." Officieel mag het Christendom dit teruggewezen hebben, inderdaad heeft het de vergeldingsgedachte niet losgelaten, zoomin als de algemeen-Semietische gedachte, dat zonde eigenlijk een beleediging Gods is. De heele verlossingstheorie van Anselmus, die van zoo belangrijken invloed is geweest op de Christelijke dogmatiek, ademt de sfeer van den rechtshandel: beleediging, rechtvaardigheid schuld, betaling, genoegdoe-
, ning, dit zijn alle begrippen uit de rechtspraktijk.
/ De gedachte, dat God de zonde zou straffen, gaat eenerzijds uit van wel een heel klein, koud en hard Godsbegrip: de
C vreeze des Heeren moet op dien bodem het beginsel van alle wijsheid blijven.
En in de tweede plaats onderstelt het een dualisme, dat, laat ik alleen voor mijzelf spreken, mij geheel onbevredigd laat en in een vorm, die, dunkt me, zelfs niet-monistisch aangelegde naturen allerminst zal kunnen bevredigen,
/ Tt Geloof, dat alle zonde haar straf in zichzelf draagt, als
I men in deze van straf wil spreken.
85



'k Bedoel niet: een innerlijke onrust na de daad; daar kom ik straks nog op terug. Zij ontbreekt bij velen, vooral na de zonden, die tot gewoonte zijn geworden, of is althans zeer gering.
/ Maar ik bedoel: de levensfeer, waarin de zonde verkeert, verI mindert in waarachtige goddelijke vitaliteit, naarmate zij verder van het Groote Leven afraakt
Ook bedoel ik weer niet, dat zij dat zelf behoeft te bemerken of dat anderen het altijd behoeven te bespeuren. Och neen, zij kan zich heel behagelijk voelen en voelt zich ook vaak behagelijk: menigeen misschien, die haar de sfeer, die zij zichzelf geschapen heeft, benijdt
Maar toch is die sfeer moordend voor het fijnere organisme. In een dorp, waar ik vroeger woonde, was een draaibrug. Het drukke scheepvaartverkeer maakte het noodzakelijk, dat midden op de brug een brugwachtershuisje stond; dag en nacht was daar een brugwachter te vinden. Op de brug staande kon men de boot die het verkeer onderhield met de naburige stad, in de verte zien aankomen. Menigen wintermorgen heb ik op de brug gestaan, om naar de boot uit te zien.
De brugwachter zat dan in zijn huisje, klein huisje van misschien een goeden meter in het vierkant Meermalen noodigde hij mij met een vriendelijk gebaar naar binnen. Als men nu weet, dat daar een klein roodgloeiend potkacheltje stond waarop gewoonlijk een kannetje kokende koffie en een pannetje met het een of ander geheimzinnig mengsel van kool en uien pareerde, terwijl de man, die er inzat den heelen nacht zijn pijpje niet had laten uitgaan, dan zal het niemand verbazen, dat ik na eens van 's mans vriendelijkheid gebruik gemaakt te hebben, voortaan toch liever de frissche buitenlucht prefereerde en standvastig „neen" schudde op het noodend gebaar.
Daar waren we dan 's morgens samen op de brug. Hij in zijn huisje, zich waarschijnlijk verwonderend dat ik de aangeboden warmte versmaadde, en ik met den aanlichtenden morgenhemel boven mij, terwijl ik op mijn beurt af en toe een zekere onbehagelijkheid langs me heen voelde gaan, als 86



ik mij, ondanks mezelf, even een voorstelling maakte van die atmosfeer.
Zoo is het nu met de zonde. Zij leeft in een sfeer, waarin het fijnere leven moet kwijnen, al voelt zij het zelf niet, al zou ze geneigd zijn, het hoonend te ontkennen en zich misschien te beroepen op haar subjectief gevoel van welbehagen. I De innerhjke onrust, die er na de zonde kan zijn, het gevoel van diepe rampzaligheid, van verslagenheid over eigen wezen, dat in sommige oogenblikken na een eerlijke zelfbeschouwing over den mensch kan komen, is het — vaak bovenbewuste / — weten, dat men in een richting gaat of gegaan is, die van / het Groote Leven afvoert, de bovenbewuste angst, ik zou bijna zeggen: de duizeling voor de ruimte, waarin men voelt te zullen storten, als men het Groote Leven loslaat. Onwillekeurig raken we aan de vraag naar het „schuld"moment in elke zonde.
Ook in dat opzicht geloof ik, dat onze beschouwing van de zonde een veiruiming brengt, en ik schroom niet, mij op dit punt uit te spreken, omdat ik geloof, dat alleen een zeer pover en verkeerd begrijpen zou kunnen oordeelen, daarin een soort vrijbrief tot zondigen in het algemeen te ontvangen, en daarin een bedenkelijke verwording van den zedelijken ernst te moeten zien.
Openhjk moet ik zeggen, dat ons schuldbesef van gansch anderen aard is, dan dat van het Christendom, het Christendom der historie, ik bedoel het dogmatische Christendom en het moderne en rechtsmoderne Christendom. Het schuldgevoel van het orthodoxe Christendom, dat als oorsprong 's menschen erfzondige natuur, door Adams schuld, meent aan te kunnen wijzen, geloof ik te kunnen laten rusten. De laatste halve eeuw heeft onzen blik op de wording van het menschelijk geslacht toch wel zoo verhelderd dat de j scheppings- en paradijslegende van het Jodendom naar de historische merkwaardigheden mag verwezen worden. En een God, die de heele menschheid of een deel daarvan om een j gesnoept appeltje van een betovergrootvader naar de eeuwige i verdoemenis verwijst, ken ik niet en wensch ik niet te kennen.
87



Men kan hoogstens met Campbell de mystieke aantrekkingskracht, die het leerstuk van den zondeval op vele menschen i en menschengeslachten heeft gehad, zoeken in een verklaring / als deze: Wanneer de Oneindige zich gaat begrenzen in de / eindige vormen zijner schepping, dan kan men dat mensche/ lijkerwijze sprekende een val noemen. Maar een val, die op/ | standing wordt, een val met een groot en goddelijk doel: de / 4 uitdrukking van Gods volmaaktheid Maar verder wil ik bij . . ' een dogma als dit niet stilstaan.
^ Het vrijzinnig Christendom — zoowel oudmodernen als rechts modernen — stelt den eisch, „weest gijheden volmaakt" op den voorgrond al zijn de wegen waarlangs deze eisch in vervulling zal gaan, verschillend.
De oudmodernen zeggen met Dr. Cannegieter: „God wil, dat de mensch zich het ideaal verovere". Terwijl de rechtsmodernen met Prof. Heering zullen zeggen: „Wij wachten de volmaaktheid van God onder strijden en bidden", y Natuurlijk dat uit de klove, die er is tusschen het ideaal en de werkelijkheid, het schuldbesef dan opstaat ï Ik acht den eisch der volmaaktheid zonder meer, een fraze. y-V" Wat is volmaaktheid?
De volkomen uitgroeüng der menschelijke deugden ? Maar is dit geen fraze?
Moet deze volmaaktheid in dit leven bereikt worden? Of in vele levens?
| Vragen, die men wijselijk zonder antwoord laat Of die men 'met nieuwe onbeantwoordbaarheden omschrijft De nieuwe erfelijkheidsontdekkingen hebben het schuldmoment, ik zal volstrekt niet zeggen: uitgewischt, maar toch onder een heel ander hcht doen zien en 's menschen zedelijke verantwoordelijkheid evenmin uitgewischt maar kleiner gemaakt, misschien daardoor juist beter te zien en scherper. Op het gebied der zedelijke vrijheid, dat ons zeker rest, zooals ik later hoop aan te toonen, worden ons nu geen „titanische" eischen meer gesteld, maar volbrengbare. Men kan gelooven in de uitgroeüng en uiteindelijke volmaking zijner zedelijke persoonlijkheid, men kan de richting zien, waarin die volmaking moet liggen, men kan zijn heele 88



zijn verhelderd voelen door het hcht, dat in de verte oprijst: ik kan geen schuld gevoelen over het niet bereiken van wat niet in mijn vermogen, neen, in mijn natuur ligt. YEn als ik met mijn arme menschelijkheid voor een oogen' blik de wijdheid van het eeuwige om mij besef, dan stroomt mij een gevoel, niet van zonde en schuld, maar van heiligen trots binnen, dat in mij het bewustzijn is gerezen, dat mijn levensvorm en de vormen van alle leven de tijdelijke doorgang zijn voor het Onnoemelijke, waartoe het Al uitgroeit, en ik kan de zonde niet anders Zien dan het onvermijdelijke zoeken en tasten, aan alle evolutie — en hier aan de evolutie van het Groote Leven — verbonden.
» » *
VI. DE DOOD.
ALLE menschelijke wetenschap kent de oogenblikken, waarin zij zich klein en arm gevoelt,, waarin zij aan de grenzen van haar rijk in de onpeilbaarheid der problemen van een fijner gebied dan het hare ziet, problemen die, „onzer eigen eindigheid getuigen", waarin de mensch zich overschaduwd weet door het Allergrootste, waaraan zijn menschelijkheid kan raken, het grondgeheim van al het zijnde.
Hij voelt te naderen aan het eeuwige brandpunt van alle bestaan, woorden en begrippen vervluchtigen hier, daar is alleen de duizeling van het AL
Zoo is het, wanneer onze blikken vragend uitgaan naar de twee mysteries, waartusschen ons leven, zooals het leven in de tienduizenden vormen, waarin de wereld het kent, besloten is: geboorte en dood.
Mysterie de geboorte. De wetenschap kent de buitenzijde der wording, kent elke schakel der lange wonderketen, die het fijne samengestelde organisme, als het met een eersten klagelijken kreet uit de windselen der donkerheid gewikkeld, het hcht onzer wereld ontmoet, onlosmakelijk verbindt aan de nietige
89



eicel, die in verborgenheid de ontvangenis ten leven wacht Meer nog: in de gestalten, die het hoogst georganiseerde schepsel dezer aarde doorloopt voordat zijn leven aan de zichtbare wereld behoort, heeft zij met stille verbazing de herinnering gelezen aan den oertijd, die nog geen menschen kende, toen het leven nog langzaam en kruipend door duizenden jaren heen, tastte naar zijn vormen. En de levensevolutie in dezen mikrokosmos is haar het verkleinde spiegelbeeld geworden der evolutie van het leven in den makrokosmos. Maar de meest nauwkeurige waarneming van het feit heeft haar nog niet den sleutel gegeven tot het wezen. Want wat de mensch in het geboorteproces gevoelt als het essentieele, ontgaat aan da waarneming der wetenschap: de verbeiding van het nieuwe leven, het dikwijls onbegrepen gevoel, dat daarmede een duister wereldverlangen in de vrouw in vervulling gaat, de woordelooze vrede dier vervulling. Maar meer nog dan het mysterie der geboorte heeft de mensch stilgestaan bij het mysterie van den dood. De mensch — kind als hij blijft zijn leven lang. Want de geboorte is een begin, de eerste van een reeks van wisselende feiten, zwaar van nieuwe verwachting, en zooals er in het kind een gestadige gretigheid is naar wat komen zal, zoo kan toch de mensch z'n belangstelling niet binden aan de vraag van den aanvang: zijn oogen moeten den draad van het leven volgen, die rusteloos verder gesponnen wordt Maar anders is dat met den dood. De dood komt over zijn weg, bouwt een muur, een hoogen harden muur; nu mag hij zwijgend neerzitten, hij mag schreiend zijn handen uitstrekken, hij mag vol wanhoop aan dat onverzettelijke zijn menschenkracht verspillen, zijn loop is gestuit, hij moet stilstaan en stilstaan wil zeggen: denken.
Denken — z'n gedachten worden moe, want altijd komen ze terug op dat ééne harde. En donker: hij voelt over zijn heele wezen een verkilling, die hem bang maakt, en hij zoekt zoekt alles, waarnaar het in zijn diepste wezen ligt te zoeken: warmte, troost hcht bevrijding, evenwicht vrede. Zoo staan we eigenlijk opeens midden in het menschendenken over den dood.
90



Alle geslachten hebben hem in het gelaat gezien en onder de betoovering zijner donkere oogen keert overal dezelfde bewogenheid terug.
Verbijstering om de roerlooze verzonkenheid tot een slaap, die dieper en verder is dan al 't wekkende geluid. Droefheid, in de uitbundigheid van grootgeruchtig gebaar, of in de zwijgende verscheuring van een leed zóó groot, dat het geen uitgang vinden kan door de kleine poorten van het woord.
Angst om het onzichtbare van dien Sterke, die met één greep het leven alles ontwrong : de warmte, en de glinstering der oogen, den glimlach om de lippen, de ademhaling, de beweging, in één woord: het allereigenlijkste leven zelf. En eindelijk: achter en door dat alles heen: het gevoel van mysterie, de aanraking van het Onuitsprekelijke, dat van een andere orde was, dan de kleuren die men zag en de vormen, die men tastte, de weerschijn van een Onmetelijkheid waarvan het gelaat van den doode de verbazing droeg, de stilte, die om hem stond, plechtige eerbiedigmakende stilte, als de sprakelooze heiligheid van den avondhemel. Maar als we over menschengevoelens spreken, dan moeten we tenslotte toch altijd komen, tot onszelf: de eigenlijke beleving der dingen vinden we alleen in onszelf. Als we „gedachten over den dood" zeggen, dan moet dat eigenlijk zijn: onze gedachten tegenover onzen dood. Er zal toch niemand zijn, die nooit aan zijn eigen dood heeft gedacht
Niet dat deze gedachte van grooten invloed op zijn leven behoeft te zijn.
Er zijn maar weinig menschen, die midden in het volle leven staande, hun eigen dood ernstig nemen. Ze maken hun plannen, besluiten, terwijl ze misschien theoretisch rekening houden met de mogelijkheid, dat ze sterven kunnen, maar diepinnerlijk gelooven ze daar niet aan; hun: „morgen" is even zeker als hun „heden".
Maar soms - en dat weten ook wij bij ondervinding - kan het over hen komen, misschien in de geheimzinnige waarschuwende beklemming, die aan vele ziekten voorafgaat;
91



misschien is het de dood in hun omgeving, die het hun plotseling klaar bewust maakt: Eens komt zóó de groote Stilte ook over mij: dan zal de wereld om mij heen veraf gaan worden; de gezichten zullen voor mij hun oude vertrouwde trekken verhezen; ik voel de schaduw, die nader glijdt, nader glijdt en ik wacht, tot mijn wachten geen wachten meer is. Dan kan er in een mensch een groote weemoed opstaan. Het is toch eenmaal menschelijk, om te hangen aan wat men bezit, zooals het ook menschelijk is, het leven te vereenzelvigen" met den vorm, waarin het zich openbaart En onwillekeurig, dat is de erfelijke belasting naar den geest door vele menschen geslachten, wil „dood zijn" voor ons zeggen: scheiding van alles, waar ons hart aan hangt wil „dood zijn" voor ons zeggen: „niet-zijn. De vorm immers vergaat we zien het voor onze oogen, wordt ontbonden, opgelost en wij, die onszelf uit de gewoonte van jaren, onverbrekelijk aan dien vorm verbonden achten, wij voelen die oplossing met al het weerzinwekkende daaraan gepaard, als de oplossing, de vernietiging van ons bestaan. Sommigen menschen is deze gedachte iets in hun ziel geworden, waaraan ze schuw en met een afgewend gelaat voorbijgaan, ze denken er over heen, ze spreken er over heen, en als ze een enkele maal gedwongen worden, hun oogen naar dezen troosteloozen horizont des levens op te slaan, dan verbergen ze zich misschien achter de ijdele berusting! dat tenslotte toch ook alles vergaat Wij weten - zegt H Roland Holst:
„Wij weten, dat de werelden vergaan, dat de zonnen en dat de zonnestelsels worden en bloeien en verschrompelen, dat in den grooten tuin van het heelal alle dingen ontluiken en verwelken".
Sommigen troosten zich, met de gedachte eener transformatie: op de ontbinding volgt de hergroepeering der ontbonden deelen tot nieuwe levensgestalten. Dezelfde dichteres heeft gezegd: 92



„Wij weten, dat niets onveranderd blijft en niets vernietigd wordt van al het zijnde, maar elk ding eeuwig groeit tot ander ding. Aarde en zonlicht worden bloem en gras en die weer lichamen van diere' en menschen, menschenlichamen worde'aarde en bloem, insect en vogel, kleur en geur en stem; gloeiende nevels worden tot planeten waar levenskiemen de kosmos op zaait, en dan begint een nieuwe levens-cyclus, het leven is eeuwige transformatie, en 't zijnde enkel door verandering.
Maar toch in 's menschen wezen is iets, dat leeg en onbevredigd blijft bij die gedachte. Als men een huis heeft, een eigen huis, met liefde en zorgvuldigheid gebouwd, elke plek vol herinnering, en het een of ander plotseling geweld breekt het af, doet het instorten, zoodat geen steen op den anderen blijft, verstrooit het naar alle windstreken, dan is er toch zéker niets troostends in de gedachte: al die kleine stukken waarin het gebroken is, zullen misschien vandaag of morgen wel weer eens een luttel onderdeel, een enkelen bouwsteen uitmaken van duizend nieuw te bouwen huizen. Hoe komt dat?
Het geheel is verbroken geworden; de vreugde was de blijde weerschijn geweest van het verband der onderdeelen en moest vervliegen bij de oplossing van dat verband. Zoo is het met de gedachte der transformatie: zij berooft den mensch van den achtergrond, de samenvatting, de eerste en onmisbare blijdschap van zijn bestaan: zijn individuahteit, zijn „ik" besef.
En in de tweede plaats: zij laat niet voldoende recht wedervaren aan het gevoel, dat de menschheid ingeboren is: het bovenbewuste weten der levensevolutie. Of eigenlijk geeft „evolutie" hier maar gebrekkig weer, wat ik bedoel.
In ieder mensch is een onverwoestbaar hopen op beter, lichter, dan waarin hij leeft; daar fluistert in hem de sprake
93



van een ver geluk, waarheen zijn wegen moeten leiden, al zijn z'n oogen geblinddoekt
In een van de boeken van Dostojewsky wordt verteld van menschen in de doffe ellende der Siberische gevangenschap. Ze weten, weten met de ingeschroeide zekerheid der wanhoop, dat er uit die gevangenschap geen verlossing is, dat ze sterven zullen en begraven zullen worden, zonder dat hun oogen de wereld, waaruit ze zijn weggesleept hebben weergezien, en toch, in de verborgenheid van hun wezen is een plek gebleven, waarheen hun moegekwelde gedachten telkens ter bedevaart gaan: het wachten op het wonder der bevrijding.
Zoo wachten wij allen op het Groote, dat komt — en dat wachten is: geloof, de droom, het zielsgeheim, het eenig ééne, waarin de wereld leven kan en sterven. De menschen van alle tijden hebben zóó gewacht, en als het leven bitter was en teleurstelde, dan zijn hun blikken hunkerend over den drempel van het leven gegaan, of daar hun oogen het hcht mochten ontvangen der vervulde belofte. Daar hgt de oorsprong van het bonte hemelgeloof, de vaak ontroerend arme vormen, waarin het stille heimwee der menschenziel gestalte heeft gevonden. Maar transformatie is zooveel kleiner dan die droom. Gij hebt geleefd, gewerkt geweend, geleden, een enkele droppel, waarin de wereldzon haar hcht in zeven kleuren heeft gebroken, en nu, aan het einde van uw dag, als uw heele wezen vol is van warmte, zou de parel van uw bestaan aan dien innerlijken gloed te gronde gaan en in milharden kleurlooze deelen vervluchtigen in de ruimte der oneindigheid? Nu heb ik heel sterk het gevoel, dat de opvatting, die men heeft van den dood, nauw samenhangt met de opvatting, die men heeft van het leven.
Reden, waarom zoovelen den dood niet willen overdenken of tegenover den dood in hulpelooze verwarring staan, Ze hebben het leven niet overdacht, ze hebben het leven eenvoudig ondergaan, of als een spel gespeeld of als een som berekend of als een blanken zonnedag genoten, en nu voelen ze onwillekeurig in den dood zich achterhaald door 94



de zwaarwichtige, storende problemen van het leven: vanwaar? waarom? waarheen? waaraan zij tot nog toe, bij verstek ontkomen waren.
Alle levensoverdenking zal tenslotte uitloopen in geloof. De ervaring der zinnen en de redeneering van het verstand zijn onvoldoende, om er een levens- en wereldbeschouwing uit op te bouwen, die in de diepte bevredigend is — die bijv. een antwoord zal geven op de vraag naar het waarom van alle zijn.
Als wij de brokstukken van het weten, die de wetenschap geleidelijk aandraagt, tot een geheel willen samenvoegen, dan nebben wij het verbindingsmateriaal noodig van vele overtuigingen, die niet uit de zichtbare dingen en met de algemeen geldende logica te bewijzen zijn.
Zoo loopt alle weten omtrent het zijnde uit in geloof. Het is het fijne gevoelsomgrijpen door den hoogeren mensch van wat de dagelijksche mensch met zijn verstand en zinnen niet omgrijpen kan. Verstand en zinnen kunnen hem een doorgang worden tot de ruimte, maar blijft hij er bij staan, dan blijft hij ten eeuwigen dage een bedelaar aan de poort van het Groote Ongeziene.
Zoo van iets, dan geldt dit van al ons denken en spreken over den dood.
Wij kunnen de brug overgaan van het kenbare, tot aan het einde van deze brug het rhythme van ons denken en gevoelen, van ons heele menschzijn uit den tijd uitgolft in de eeuwigheid.
Wij kunnen de brug overgaan van het kenbare, welnu daar beginnen we dan mede.
'k Laat in dit verband de beschouwing van den dood in de tegenwoordige biologie natuurlijk rusten, dit is mijn terrein niet. 'k Ben niet in staat, mij een oordeel te vormen in de bestaande controversen; verschillende biologen erkennen zonder omwegen: „de eigenlijke oorzaak van den normalen of physiologischen dood is onbekend".
Maar dat sluit volstrekt niet in, dat het voor ons kenbare beperkt zou zijn tot den dood in biologischen zin alleen. Een treffend voorbeeld van de wijze, waarop het ongekende
95



uit het kenbare kan worden opgebouwd, levert voor mijn gevoel altijd de grondgedachte van het kleine boekje van Fechner, „das Büchlein vom Leben nach dem Tode". Fechner zegt: De mensch leeft niet eens, maar driemaal. De eerste trap van zijn leven is een gestadige slaap, de tweede is een beurtelings slapen en waken, de derde is een ontwaakt zijn voor eeuwig.
Op den eersten trap leeft hij alleen en in het donker. Op den tweeden trap leeft hij met en tusschen anderen, maar toch gescheiden, in een hcht, dat hem de oppervlakte der dingen weerspiegelt.
Op den derden trap wordt zijn leven samengevlochten met dat van andere geesten tot een hooger leven in den Allerhoogsten Geest, en ziet hij in het wezen van al wat eindig is. Op den eersten trap ontwikkelt zich het lichaam uit de kiem en schept zich zijn werktuigen voor den tweeden. Op den tweeden trap ontwikkelt zich de geest uit de kiem en schept zich zijn werktuigen voor den derden.
Op den derden trap ontwikkelt zich de goddelijke kiem die in iedere menschenziel sluimert en die reeds in dit leven in de stille hoopvolle fluistering van het geloof, het gevoel, het allerdiepste instinct boven den mensch uit, van een overzijde van het bestaan gewaagt, overzijde, die voor ons in het donker ligt, maar die klaar hcht is voor den geest van den derden trap.
De overgang van den eersten naar den tweeden levenstrap heet: geboorte, de overgang van den tweeden naar den derden heet: dood.
Een beschouwing als deze heeft haar verdienste, maar zij
heeft ook haar zwakken en beperkten kant
Verdienste, dat zij niet bij den dood begint maar vastknoopt
aan het leven en terstond ons heele bestaan brengt in breeder
verband.
Voor den geestelijk kortzichtige mag het besloten zijn tusschen de twee grenzen van geboorte en dood, een opzichzelfstaand geheel; de ééne grens: die van den dood wordt weggenomen.
Maar — en ziedaar den zwakken kant: de andere grens blijft, 96



of liever: over de herkomst van dat kleine zichtbare stuk,
dat wij leven noemen, wordt niet gerept
En toch, al ontbreekt ons hier meer dan ooit het begrip en
rest ons slechts een ver, onduidelijk gevoel, wij kunnen niet
denken, dat die levenslijn a.h.w. in het ledige begint
Als wij terugzien uit ons bestaan en vragen: leeft de mensch
vóór de geboorte? dan moeten we bevestigend antwoorden.
Wie zal aan dat wordende organisme het leven ontzeggen?
Leeft de eicel vóór haar bevruchting? Ja.
Maar nu mogen onze oogen tevergeefs zoeken verder te gaan
langs de lijn, die hier in de duisternis terugwijkt, we voelen
toch boven alle begrijpen uit, dat die lijn een ongebroken
levenshjn moet wezen, dat het leven, dat we zien, uit het leven
moet opgerezen zijn.
En evenzeer wordt nu aan de andere zijde van het bestaan de lijn van het leven doorgetrokken.
Ook daar mag de grens van het kenbare bereikt zijn, maar ook daar gaat over de perken van het begrip wederom het gevoel, dat de levenshjn, die voor onze kortzichtigheid eindigt in den dood, in werkelijkheid niet eindigt, maar slechts voor ons gebroken schijnt, omdat ze in een andere sfeer en onder een nieuwe heel andere belichting, die onze oogenbouw niet kent, verder gaat.
Nu heb ik vroeger gezegd, hoe ik het Groote Leven begrijp en voel, en ik heb het Indische beeld gebruikt van den zanger, die de werelden zingt:
Het lied is het warme levende deel van den zanger, waarin zijn ziel uitgolft.
Elk woord van het lied, dat hij zingt, heeft een beteekenis, die a.h.w. in het tijdelijk bestaan van een klank de ruimte inzweeft, en elk woord is weer een enkele schakel in een grooter verband, zooals de klank dat eveneens op zijn beurt is. Het geheel wordt gedragen door het rhythme der muziek, niet als een inperking der vrijheid, maar als haar steunsel, als de regelmatige schreden, waarmede zij verder schrijdt Zoo voel ik het wereldgeheel als het lied van den Grooten Zanger.
In al wat is, is dus een bovenbouw en een onderbouw, die
97
7



zich tot elkander verhouden als de gedachte zich verhoudt tot het woord, dat haar tijdelijk gestalte geeft En al wat is, is, zonder dat het bewustzijn daarvan in dat beperkte wezen behoeft te lichten, een enkele schakel in het onmetehjke verband van het Al.
Het Al, dat gedragen wordt door een onuitzegbaar rhythme, en dat is het allerfijnste: door de ontroering, door de ziel van den Zanger.
Zoo voel ik het leven: middel, doorgang, werktuig, inzichzelf / schoon en waardevol, maar drager van iets, dat oneindig schooner en grooter van waarde is, gevat in een samenhang, waarvan wij de omsluiting kunnen gevoelen, maar waarvan de ontzaglijkheid ons ontgaat
En zoo heb ik eigenlijk aangegeven, hoe ik den dood begrijp. Als het enkele woord in den zang zijn korte bestaan in de ruimte heeft geleefd, dan heeft het zijn werk in het geheel gedaan en het vervloeit naar zijn uiterlijke wezen. Zijn bestaan is niet te vergeefs geweest integendeel, het was een deel, dat zijn eigen plaats en zijn eigen taak bezat in het geheel. Het laat een spoor achter, een indruk in de ziel van den hoorder zoowel als van den zanger, en mocht het gansche lied uitgezongen zijn, het heeft zijn onontneembaar deel in de ontroering van het geheel.
Naar de ééne zijde van Zijn wezen heeft het opgehouden te bestaan, om naar den anderen kant niet slechts zijn bestaan te behouden, maar een fijner en nobeler bestaan te vinden. Zoo voel ik den dood van al wat leeft: de vervluchtiging van den vorm, opdat de onzienlijke kern van dezen vorm tot een nieuw en hooger leven kome.
Zoomin de gedachte verloren is, als zij is uitgesproken, integendeel: versterkt en verhelderd in den geest van wien ze gestalte gaf, zoomin kan de tegenkant van elke zienlijke levensgestalte in het groote Al verloren gaan: als een zelf' heid in een hoogere zelfheid behoudt hij zijn allereigenlijkste bestaan.
En met opzet leg ik den nadruk op die „zelfheid in een hoogere zelfheid", geen uitvloeiing en oplossing. Is het onmogelijk, zich dat in te denken?
98



Dan vergelijke men het met een gedachte in het groote samengestelde geestelijk zijn van den mensch. Zij heeft haar eigen grenzen, zij blijft een afzonderlijkheid te midden van vele andere, en toch behoort zij aan het geheel, zij is er uit opgerezen, zij wordt er in vastgehouden, en als zij voor het oogenblik in de onbewustheid verzinkt, dan is zij toch een enkele trilling in den kleurigen ondertoon van 's menschen wezen.
Een geheel andere vraag is natuurlijk, of de dood geacht moet worden de doorgang te zijn tot een niet meer veranderenden levensstaat, of liever, of het gebied, dat het leven met den dood betreedt, het laatste, het opperste levensgebied geacht moet worden. Dat geloof ik niet.
Met den mensch is de evolutie van het leven, zooals wij dat op onze aarde kennen, gekomen op een ander gebied het gebied van den geest Als eenmaal het evolutieproces door duizenden eeuwen heen, gekomen is tot een organisatie, waarvan wij het gevoel hebben, dat zij op deze planeet niet meer overtroffen zal worden door een Uebermensch, dan zien we, dat dit proces een nieuw gebied betreedt. De oertijd is getuige geweest van de worsteling om den vorm, wij zijn getuige van de worsteling om het begrip: in de wijsbegeerte, die zoekt naar een wetenschappelijken opbouw der werkelijkheid; in de ethiek, die de formules zoekt op den bodem van het ingeboren wereldgevoel en uit die formules wil komen tot de levensnormen; in de religie, die door de zichtbare werkelijkheid heenreikt naar de werkelijkheid er achter en in de duizeling, die haar aan de grenzen van het Oneindige bevangt, weer zoekt naar de normen van haar credo. Maar wie zegt mij nu, dat met het gebied van den geest het evolutieproces is afgesloten?
Omdat ons menschdenken niet boven den geest uit kan komen, moet daarom hier de reeks mogelijkheden worden gesloten? Ik neem aan, dat een steen geen of een zeer onvolmaakt bewust- r zijn bezit, en dat eenvoudig het gedachteleven, zooals wij dat A kennen, onzichtbaar, oneindig gecompliceerd, voor hem niet bestaat: zijn eigen zwaarwichtige zijn is zijn laatste mogelijkheid.
99



Is het zoo absurd, om aan te nemen, dat wij zelf, aan een
andere maat gemeten, zulke onwetende steenen zijn?
Ik geloof in gebieden van ontwikkeling boven onzen geest
uit, waarvan wij nog minder vermoeden hebben en kunnen
hebben uit hoofde van onze beperkte organisatie, dan de
steen van het samengestelde gebied van den geest.
Wie dat bovenwerkelijke zou willen construeeren met de
grove instrumenten van ons menschelijk zijn, die drijft een
spel, waarvoor onder het eeuwige hcht, niet anders dan een
glimlach kan zijn.
'k Geloof met absolute zekerheid in een — 'k formuleer het verkeerd als ik zeg: leven na dit leven, want leven is het Oneindige, dat voor een korten tijd door ons gebied heengaat, ingeperkt in een kleinen vorm, zooals het hcht van de zon, dat door een klein troebel venster valt, tot een kleinen, rechten, langzaam verscbuivenden stralenbundel wordt, van gansch andere kleur dan de zon in de ruimte. Dood is voor mij in zekeren zin het sluiten van het venster: de mogelijkheid tot uiting op het beperkte gebied der wereld benomen; maar nieuwe gebieden liggen open, die ik niet kennen kan, zooals wij op ons gebied van drie afmetingen ons denken niet kunnen „opvijzelen" a. h.w. tot een gebied van vier of meer dimensies.
Wil dat zeggen, dat voorstellingen absoluut zijn uitgesloten? Ik denk, dat de voorstelling voor velen onvermijdelijk is, al ligt er natuurlijk een groot gevaar in. Maar het geestelijk zijn van den één heeft nu eenmaal meer behoefte aan een beeld dan dat van den ander. En als een beeld den denkarbeid verlichten kan, waarom zou men het dan terugwijzen, mits men zich bewust blijve, dat het symbool nooit het spiegelbeeld van de werkelijkheid is.
Als de dood het leven van zijn banden ontslaat: de knop opent zich tot bloem, dan is het toch wel mogelijk, in de verte de grootheid van dat nieuwe bestaan te voorvoelen. In de eerste plaats geloof ik, dat de bevrijding een dieper inleven in al het zijnde mogelijk maakt In dit leven blijven wij buiten en tegenover alles. Ook de geestelijke aanraking is gebrekkig — we gaven het vroeger
100



al aan — en moet gaan over de onzekere brug van het woord en het gebaar.
Ieder mensch is ten slotte alleen in zijn innerlijk leven, bij alle wisseling van gedachten blijft aan beide zijden een onbegrepen rest, die door langere aanraking en bij gelijke geestelijke gestemdheid mag inkrimpen, maar die nooit geheel verdwijnt. Maar evenzeer als hij alleen is in zijn innerlijkheid, staat hij vreemd tegenover het innerlijk van andere wezens, het allermeest vanzelf tegenover die van een andere orde, wier taal hij niet verstaat: het dier, de plant.
Het dier is ons het naast, maar toch, wat begrijpen wij van het zieleleven dezer medeschepselen? Wat leeft er achter den goeden open blik van den hond die zijn meester aanziet, achter de vreemde raadselachtige oogen van een kat? Duizenden jaren zijn zij de metgezel der menschen geweest, en toch hun innerlijk leven is ons versluierd, zij hebben herinnering als wij, overleg als wij, vreugde, smart, onrust kortom alles als wij — en we glimlachen hun toe met een gevoel van verstandhouding, maar we zijn vreemden voor elkander. En wat voor het dier geldt, geldt in nog sterker mate voor de plant en het leven in nog eenvoudiger vorm. Soms, alleen in de natuur, onder de fluistering der boomen, moge in ons het onbestemde gevoel rijzen van verwantschap in de diepte, van een éénzijn boven alle begrijpen uit, we mogen voor een deel het leven der natuur medeleven: de zwellende lente maakt ook ons onrustig, de herfst brengt weemoed over ons, maar dat alles blijft een verre sensatie. We zijn temidden der dingen als één, die in den nacht door de verlaten straten zwerft van een vreemde stad: de huizen zien hem aan met donkere vensters, maar hij weet niet, wat er achter leeft.
Nu geloof ik, dat de dood brengt: een inleving in alles: niet meer tegenover mensch en dier en plant, maar een inzijn — het peilen tot aan den bodem van ieder menschenwezen, de volkomen doorgronding van het dier, het zich invoelen in den ganschen lentebloei der natuur, in de massaliteit van de rots, de deining van den golfslag, het ruischen van den wind. Woorden en gebaren heeft de bevrijde geest niet meer noodig
101



om te begrijpen: hij neemt spontaan het wezen der dingen
in zijn eigen wezen op.
Een dichter van dezen tijd') zegt:
„Wij werden als de nacht zoo ver, zoo wijd, Wij werden als de boomen, als de velden, Wij werden als het hemelsche tapijt, Wij werden schooven, die geluid vertelden."
En elders zegt hij van een mensch, die zich zóó in de schepping inleeft:
„Hij wordt haar gras, hij wordt het vee, Hij wordt het dal, gebogen heuvel, Hij schiet met vlugge vogels mee, Hij drijft op drijvend lichtgekeuveL
Hij wordt het zaadje en stijgt op, Hij is haar gouden ster geworden Hij is een bodem en een top, Hij werd haar bloem én bij verdorde.
Hij werd haar stilte en haar klank Een eikel, vallende karbonkel, Hij werd een water-vlugge drank, Een snel-gedoofde verre vonkel".
In de tweede plaats geloof ik, dat de dood zal brengen: de volkomen kennis van ons eigen geestelijk wezen. We kennen onszelf maar bij Stukjes, ook dat hebben wij vroeger reeds opgemerkt: nooit overzien we het geheel van ons kennisbezit
Al onze indrukken blijven bewaard al kunnen we vele niet meer over den drempel van ons bewustzijn roepen, al onze gevoelens en ontroeringen blijven bewaard wat onze verbeelding ooit heeft geschapen, het blijft bewaard maar voor ons menschen in dit leven is het of dat alles diep in het donker verzonken ligt, en slechts noode voor een enkel ') A. van Collem. 102



moment iets aan den lichten dag van ons bewustzijn afstaat. Maar als de dood dit aardsche bewustzijn gaat verduisteren, begint het te lichten in onzen geest.
Daar is geen vergeten meer, want alles, alles ligt open. En hgt open gerangschikt, geordend, verbonden tot een eenheid. Menschen, die den dood dicht nabij zijn geweest, of in een toestand, die a.h.w. den dood een eind weegs tegemoet gaat: een bezwijming, een narcose, of in helderziendheid, hebben soms een sensatie gehad die hiermede in de verte overeenkomt Hun heele leven met al de honderdduizenden dingen, die er in gedacht en gedaan zijn, gaat hun in een enkele seconde voorbij, of liever ze stijgen er boven uit en ze schouwen er met één blik in.
Ik geloof, dat hiermede in de derde plaats gepaard moet gaan een volkomen inzicht in ons wezen, 'k bedoel: waardebepaling, en het volkomen inzicht van andere geesten in ons wezen, de openbaring van ons heele zijn in zijn werkelijke werkelijkheid: de motieven onzer daden, de aard van onze gedachten, de richting van ons begeeren, onthuld zal alles zijn. In deze gedachte ligt zeker iets beklemmends. Nu voelen wij een groote veiligheid, want we kunnen onze eigenlijkheid verbergen voor de nieuwsgierige wereld, en er is niemand, die niets te verbergen heeft.
Maar de dood brengt de doorzichtigheid van ons wezen in al zijn armoede en zijn kleinheid, zijn schijn en zijn hebzucht Maar aan den anderen kant is zóó de weg geopend tot een volkomen begrijpen, dat onze wereld niet kent. Miskenden, onbegrepenen, zielen vol van goede bedoeling, maar het vermogen missende om ze tot uiting te brengen, zullen daar hun erkenning vinden.
In de vierde plaats geloof ik in een ondenkbaar omvattingsvermogen, dat de dood aan ons wezen zal geven. Het zintuig, dat hier de dingen het scherpst en het duidelijkst tot ons brengt, is het oog. Maar de werking van dat oog is beperkt: de afstand wordt een belemmering voor het zien, met fijne instrumenten kan deze belemmering voor een deel worden opgeheven, te minder naarmate de afstand grooter wordt. Voor de ziel, bevrijd van den stoffelijken vorm, zijn geen
103



afstanden meer, zij heeft een uitgebreidheid, die haar niet van ster tot ster doet gaan, maar waarin misschien al het in wezen zijnde zal zijn opgenomen in een waarnemingsvermogen, niet aan een zintuig verbonden. Misschien zal zij het vermogen behouden, haar aandacht op het ééne punt meer dat op het andere te concentreeren, maar dat zal niet willen zeggen, dat al het andere dan voor haar in het donker komt te liggen.
Nu leiden deze voorstellingen, al mogen ze dan niet al te concreet zijn, vanzelf tot een vraag, die in dit verband niet ontgaan kan worden: Is contact — bewust contact — mogelijk tusschen de twee levenssferen, m.a.w. kan er bewuste aanraking zijn tusschen levenden en wat wij — zij het ten onrechte — plegen te noemen: de dooden?
'k Heb ernstig het spiritisme bestudeerd, en ik acht — 'k zeg het met opzet minder enthousiast dan de spiritist, wiens aandacht vaak voor het allergrootste deel op dit voor mij niet in de eerste plaats belangrijke punt is gericht, — ik acht de mogelijkheid van aanraking tusschen dooden en levenden niet uitgesloten, al zou ik van mijn kant — en dat stel ik nadruk' kelijk voorop — die aanraking nooit opzettelijk via een medium of een kring van daartoe zittende menschen zoeken. Het fijne contact, dat Fechner in zijn boekje, dat ik daar straks aanhaalde, beschrijft, is mij — dit is natuurlijk zuiver persoonlijk — voldoende, en ik heb het gevoel, dat aanraking door ons gezocht, de groei en de fijnheid van een leven, dat wij niet kennen, belemmeren moet.
Fechner zegt, 'k citeer niet letterlijk, 'k vat alleen z'n gedachten samen: „Als een mensch hier op aarde verliest wie hem het liefste was: de man zijn vrouw, de vrouw haar man, de moeder haar kind, dan zoekt men, zoo men het tenminste, niet geheel vernietigd gelooft, dat leven in de verte. Dat is onjuist, want dat leven is hun niet ver. Gebroken al' leen is de draad der uiterlijke gemeenschap. En die uiterlijke gemeenschap is niet meer noodig, omdat uit hun verkeer, dat tot nog toe de brug der zintuigen noodig had gehad, om elkander nader te komen en te begrijpen, nu een directe innerlijke gemeenschap is geworden, die geen verbindings-
104



middelen meer noodig heeft Maar een gemeenschap, waarin ze elkander moeten leeren begrijpen.
Als een moeder ongerust was om haar kind en het overal ging zoeken, terwijl zij het zelf op den arm droeg, dan zou dat een dwaasheid zijn. Maar het is nog veel grooter dwaling, een gestorvene te gaan zoeken in de leege ruimte, terwijl men slechts I _ in zichzelf te keeren heeft, om hem daarbinnen te vinden. En als men zou willen zeggen: Ja, maar daar vind ik mijn doode toch niet geheel, dan zou men kunnen vragen: had die moeder haar kind dan geheel, toen ze het zoo op den arm droeg? Neen natuurlijk: den zichtbaren en tastbaren omgang: woorden, blikken, gebaren, aanraking, alle zorgen, die kan men niet meer ontvangen en geven, maar wel den innerlijken omgang en al het fijne en waardevolle, dat die innerlijke omgang kan bieden. Men moet echter eerst weten, dat zoo'n innerlijk verkeer, met alles wat het geven kan, mogelijk is. Nu gelooft men, dat de dooden er niet zijn, men spreekt niet tot hen en zoekt geen middelen ter gemeenschap. Maar bij het ware inzicht moet een nieuw leven van de levenden met de dooden beginnen, waarbij de levenden zoowel als de dooden zullen winnen. Want wie op de rechte wijze aan een doode denkt, zal op dat oogenblik niet maar de gedachte aan een doode, maar den doode zelf bij zich hebben. Gij kunt hem a. h. w. innerlijk betuigen te komen, ge kunt hem vasthouden, en als gij uw heele zijn en uw gedachten op hem richt dan zal hij bij u blijven. Hij zal het gewaar worden, of ge met liefde aan hem denkt of met haat, sterker naarmate uw liefde of uw haat sterker is. Vroeger hadt ge wel de herinnering aan een doode, maar nu hebt ge iets dat oneindig veel meer is dan herinnering. Gij kunt hem met uw gedachten nog gelukkig maken of verontrusten, gij kunt u met hem verzoenen of onverzoenlijk met hem blijven twisten, en gij weet dat dan niet alleen, maar I hij ook.
Als gij bij uw sterven een schat van liefde en achting nalaat dan zal u dat winst zijn voor het andere leven, want gij zult in uw bewustzijn omvatten alles, wat degenen, die achter bleven, van u denken.
105



Maar wee hem, wien vloek en verwensching achterna worden gezonden, en die een herinnering achterlaat vol angst en vrees. Dat achterhaalt hem in den dood, dat is een hel, die hem wacht.
Elk wee, dat hem nageroepen wordt, is als een pijl, die diep in hem doordringt."
Is dit niet een algemeen menschelijke ervaring? zou ik willen vragen.
Onze dooden zijn niet van ons weggenomen, ze leven met ons mede, ze zijn ons opnieuw gegeven, o, in geheel anderen vorm dan het grove aUedagslevén begeert, zóó nieuw, zóó teer, dat wij, harden van hart en tragen van inzicht, veel moeten groeien, veel van het zware in onszelf moeten afleggen, eer wij de ijle gemeenschap der onzienlijkheid zullen verstaan. In de stilte, in de schemering, in den nacht, in de eenzaamheid, overal waar de geluiden van den dag gaan zwijgen, komen ze nader de dooden, en hun fluistering kan tranen brengen, maar geen droefheid hun ruimtelooze tegenwoordigheid is overschenen van een glimlach vol geheimenis. Zoo kunnen we niet meer van scheiding spreken. Als er één gedachte is geweest in verband met den dood en eigenlijk evenzeer in verband met het leven als met den dood, die altijd een groote moeite heeft gebracht over het innerlijk der menschen, dan is het juist de gedachte der scheiding. Scheiding van het leven, de wereld en het lichte en blijde der wereld, maar het allermeest van diegenen, met wie ons leven is Samengeweven, met wie wij geleden en gestreden hebben: één gebaar, één blik, één glimlach zijn de stille teekenen der gemeenschap van twee zielen, die elkander in het hoogere begrijpen der liefde ontmoeten. En dat begrijpen kent geen aanzien des persoons, het vereenigt moeders en kinderen, en man en vrouw, en verschillende leeftijden en ontwikkeling, ja, in zekeren zin mensch en dier.
Zoo voert het samengestelde leven velen over onzen weg, en als wij in gedachten den grooten of den kleinen kring der onzen rondzien, die leven of gestorven zijn, dan is het een verscheuring te denken, dat dit alles is voor een tijd, dat de 106



•groote eenzaamheid van den dood alle banden verbreekt en
alle namen uitwischt.
Maar deze scheiding bestaat niet:
Want in het Al bestaat geen ding alleenig,
geen kracht, geen wet, geen wezen, geen verstand.
Al 't enkele heeft zijn aard en deugd door 't meenig,
als klanken in 't symphonische verband
zijn wat zij zijn, — daarbuiten zonder werking.
Een eindloos wijder spreidend web omspant.
met samenhang de kringen van beperking.1)
In alles, wat we tot nog toe gezegd hebben, is verondersteld: behoud der individualiteit of althans van de kern der individualiteit, de gebruikelijke term luidt: persoonlijke onsterfelijkheid.
Men zou de vraag kunnen stellen: als het bewustzijn na den dood oneindig veel meer omvat, ja misschien al het bestaande in zich besluit, hoe is het dan mogelijk, dat er een individualiteit blijft bestaan, men zou zeggen: alle bewustzijn valt dan samen tot een Albewustzijn.
'k Geloof, dat dit een vraag is, die duidelijk het gevaar van voorstellingen omtrent het leven na den dood demonstreert, want het is een vraag, die zich niet los heeft kunnen maken van het aardsche, het ruimtelijke denken zou ik bijna zeggen, dat geneigd is tot de conclusie te komen: waar het een is kan het ander niet zijn, hoe is het mogelijk dat vele individualiteiten hetzelfde omvatten, zonder dat zij — ik maak m'n verontschuldiging voor de aardsche uitdrukking — elkander hinderen of zich in elkander verwarren, 'k Heb zoo straks de individualiteit vergeleken met een enkele gedachte in het geestelijk zijn van den mensch, die ook een opzichzelfheid blijft en toch een is met het geheel. De vergelijking gaat in dit verband niet meer geheel op; men kan zich niet denken, dat er in het geestelijk zijn van den mensch twee of meer gedachten zouden zijn met precies
') F. van Eeden.
107



denzelfden inhoud, zonder dat ze samen vielen. Maar men kan zich wel voorstellen, dat twee of meer individuen hetzelfde waarnemen, of hetzelfde denken, 'k Geloof, dat ons bewustzijn, uit den tijd bevrijd ook ontkomen zal zijn aan de twee aanschouwingsvormen aan ons bestaan verbonden: ruimte en tijd. Eindelijk: ik geloof ook in de mogelijkheid eener reïncarnatie, de loutering van den geest in vele levens. Elk leven is mij in zekeren zin een „Studie" van den Grooten Kunstenaar, die er achter leeft.
Misschien is het overbodig om te zeggen, maar met de meeningen, die we hier hebben geuit, is antwoord gegeven op een vraag, zooals Spencer bijv. die stelt: „Wanneer het zonnestelsel langzamerhand zijn krachten verstrooit, wanneer de zon haar warmte verliest in een verhouding, die zich in millioenen jaren zal doen gevoelen, wanneer met vermindering van de uitstralingen van de zon vermindering móet gepaard gaan, zoowel van de activiteit der geologische en meteorologische processen, als van de hoeveelheid planten- en dierenleven, wanneer de mensch en de maatschappij gelijkelijk afhankelijk zijn van dezen aanvoer van kracht, die geleidelijk ten einde raakt, schrijden wij dan niet blijkbaar voort naar een alomtegenwoordigen dood?"
Neen, ik geloof, dat wij schrijden naar de tegenpool van allen dood, naar een leven, dat niet meer gebonden is aan de noodzaak van uitstralingen der zon. Ongetwijfeld mensch en maatschappij zullen verdwijnen, omdat hun bestaan afhankelijk is van de „activiteit van geologische en meteorologische processen," van de hoeveelheid planten- en dierenleven, maar zij verdwijnen, omdat zij als doorgangsvorm voor het Groote Leven niet meer noodig zijn.
Hun verdwijnen is geen probleem, of liever gezegd geen grooter probleem dan alle andere, en juist de bewustheid van een bestaan, dat geen stoffelijke vormen behoeft, ontneemt hieraan, — een oud denker noemde het: „den angel van den weemoed".
En nu ten slotte, als ik de som dezer dingen opmaak, dan 108



komt er in mij een groote rust tegenover den dood, tegenover mijn dood
Hij zal mij brengen een dieper en voller bezit der dingen, ik zal ze met mijn wezen vullen en er mijn eigen wezen van vervullen.
Dan geen rusteloos rondtasten meer in de schemering, waarin dit ons leven geboren is; de zon zal opgaan over ons eigenlijke ware zijn in wijde, onvermoede verten Zoo is toch het sterven geen verschrikking, het wordt van een ontzaglijke heiligheid, wie durft de dooden beklagen, wie zou wenschen hen weer te binden aan het kleine, bedompte, armelijke leven, dat wij te leven hebben, wie prijst den blinde boven den ziende?
„Ik weet", heeft Tagore gezegd, „dat de dag zal komen, waarin de aanblik dezer aarde voor mij verloren gaat en waarin het leven in stilte afscheid neemt, den laatsten sluier over mijn oogen trekkend.
Toch zullen dan nog de sterren des nachts de wacht houden en de dageraad zal verrijzen als tevoren, en de uren zullen zich verheffen als zeegolven, die vreugden en smarten opwerpen.
Als ik denk aan dit einde mijner oogenblikken, dan breekt de slagboom der seconden, en bij het licht des Doods zie ik Uw wereld met haar zorgenvrije schatten. Kostelijk is haar nederigste zetel, kostelijk is het geringste van haar levens." Maar wij kunnen hier meer zeggen dan Tagore. Niet de sluier, die den aanblik der dingen aan ons wezen onttrekt, de weemoed om verloren schoon:
„Maar dit is 't heil, dat 't Ik, 't welk Ik zich kent, Zich deel voelt van dat eeuwig schoon, dat bij den Val der materie staat, verheven — permanent."1)
En dan vin de een woord als van Tagore plaats:
„Ik zal hem eeren met gevouwen handen en met tranen. Ik
zal hem eeren door aan zijn voeten den schat mijns harten
te leggen."
*) F. van Eeden.
» * •
109



Vm. DE LEVENSPRAKTIJK.
REEDS eenmaal maakte ik de opmerking, dat de tot dusver behandelde problemen van overwegend theoretischen aard waren, en dat een zekere mate van levensbevredigdheid denkbaar was, zonder dat men hierop voor zichzelf een antwoord had gezocht en gevonden. Het mocht dan moeilijker worden, zich te onttrekken aan het groote vraagstuk van het kwaad in de wereld in verband met een zedelijke wereldorde, juist omdat dit den mensch aantastte in zijn diepste zijn: hij moest het zien niet alleen, maar gevoelen. Toch behoort ook dit probleem nog tot de theorie des levens, terwijl wij nu willen stilstaan bij een onderwerp, dat nog nooit eenig sterveling heeft kunnen ontloopen: de levenspraktijk; de vraag: hoe maak ik van mijn leven een innerlijk bevredigend en evenwichtig geheel?
Dat is een vraag, waarvan de formuleering heel vaak afhankelijk is van 's menschen leeftijd.
Jonge menschen zijn geneigd, te vragen: waar vind ik het waarachtige levensgeluk? Hun leven kent de oogenblikken, die vol zijn van een stille fluistering, zwaar van een rijpend mysterie, zij voelen het leven met breede wegen uitloopen in een geheimzinnige gouden verte, in hen is een onrustig heimwee naar de onvervulde mogelijkheden van het komende. Geluk? Natuurlijk dat is er toch in de wereldl En stralend staan ze onder de morgenzon van hun leven, de handpalmen geopend om te ontvangen.
Als een mensch verder in het leven is, nader aan de middaghoogte, kan er iets peinzends komen in den blik, waarmede hij zijn ongevulde handen aanziet Zijn gedachten zwerven niet meer in de onbereikbare verten, zijn wezen heeft dat onuitzegbare waas verloren, dat over de ziel ligt van hen, die groote dingen hopen, zijn lijnen zijn scherper. Er is over hem iets van den loods, die een schip met kostbare lading door een moeilijke branding stuurt. Hij vraagt niet meer: waar vind ik het levensgeluk, maar: waarin bestaat de eigenlijke levenskunst? 110



En als een mensch nog verder vordert op den weg van zijn leven, als hij oud wordt, het behoeft nog niet eens oud in jaren te zijn, maar oud van binnen, oud in ervaring, als hij scheuren gaat zien in de dingen, die hij met veel moeite opbouwde, als bij soms in zijn eenzaamheid met een beklemd verlaten gevoel rondziet naar al z'n verwachtingen, die verbrokkelden en niets achterlieten dan een sprakelooze leegte, als zijn ziel de pijnlijke litteekenen draagt van de botsing met een vreemde meedoogenlooze wereld, dan vraagt hij niet meer naar geluk, dan is er een zeker hoofdschudden in hem tegenover het denkbeeld van een levenskunst: zou dat duizendvormige leven naar algemeen geldende regels te beleven zijn? dan rijst er in hem het verlangen naar levensverzoening. En levensverzoening dat wil zeggen: niet alleen de hoogte van waaruit de scherven en brokken van het leven gezien worden als een nieuw geheel, grooter, ruimer, van een fijner harmonie dan al de afzonderlijkheden, waarvan zij oorspronkelijk de onderdeelen zijn.
Maar het weten, het gebruik, de uitvorming van dat weten in de diepte van het moeilijke leven zelf, zoodat men niet voor één enkel moment leeft en ademt in den vrede der opgeloste raadselen, maar dien vrede heeft omgezet in een blijvende berusting en een ongebroken kracht, datzelfde stille heilige, 'k zou bijna zeggen: geloovende, dat er Ügt over den omgeploegden akker in de lente: gekneusd en nochtans hopende; verscheurd maar tot nieuwen arbeid, 'k Heb u een vorige maal gesproken van de levensonbevredigdheid, die er in iederen mensch in meerdere of mindere mate is; de oorzaken daarvan laten we nu rusten, we openen onze oogen alleen voor het feit. En wie zou dat willen loochenen?
Onbevredigdheid is er met ons stoffelijk bestaan: niemand is ooit aan het einde zijner wenschen: dat behoeven nog geen wenschen te zijn, die een leven breken, als ze onvervuld blijven, och neen, ik bedoel het zoo eenvoudig mogelijk: van de allerkleinste verlangens af, onze kleeding betreffende, onze voeding, onze woning, de inrichting onzer woning, onze lectuur, ons wetenschappelijk bezit, ge kunt het zelf aanvullen.
111



Zelfs bijv. de nieuwsgierigheid, waarvan de vrouwen den naam bezitten en laat ik het maar eerlijk zeggen: de mannen de daad, is één der uitvloeisels daarvan.
Hoe ouder men wordt, hoe meer, tenminste in het normale geval, deze onbevredigdheid slinkt. Zonder dat men nog een kringloop doormaakt als van den Japanschen steenhouwer, worden de besten toch langzamerhand losser van de wereld. Maar deze onbevredigdheid met de uiterlijke dingen van het bestaan mag in den loop der jaren minder worden, in iederen ernstigen mensch is een andere onbevredigdheid, die met den groei van zijn leven toeneemt en dieper wordt gevoeld: de onbevredigdheid met zijn eigen zedelijke zijn. 'k Zal allerminst beweren, dat zij altijd even luid in ons zou spreken. Wij kennen allen die eigenaardige zelfvoldaanheid, die er soms over een mensch kan komen, wanneer hij zich met een ander vergelijkt: o, ja, natuurlijk, gebreken heeft hij wel, dat zal hij niet ontkennen, maar die van den ander zijn toch altijd veel grooter en aanstootelijker. Wederom natuurlijk: dat zeggen we niet hardop, maar dat is toch wel heimelijk onze vaste overtuiging. Maar er is toch geen dieper levend mensch, die de uren niet kent, waarin hij die valsche gerustheid omtrent zichzelf te boven komt, waarin hij tegenover zichzelf gast staan, om zich eerlijk rekenschap te geven van zichzelf, van de motieven zijner handelingen, van den aard zijner gedachten, van het peil van zijn begeeren, en dan zal er iets in hem zuchten, misschien diep verslagen neerzitten om het kleine, het onware, het scheeve en gewrongene van zijn eigen zijn. Nu was de oude christelijke kerkleer ten opzichte van het gevoel van zedelijke tekortkoming heel spoedig met haar verklaring gereed: dat was het bewustzijn, het bewijs, zoo men wil, van 's menschen erfzondige natuur, de erfzonde, die hier in hem sprak; en even spoedig als haar verklaring, volgde de weg, dien zij aanwees ter verzoening van de innerlijke onrust. Men had slechts, wat zij noemde: de heilsfeiten te aanvaarden: het offer der verzoening door Jezus Christus aan het kruis gebracht, waarmede een deel der menschheid van de erfschuld was bevrijd.
112



Ieder mensch zal zeker een weg ter verzoening zoeken: hoe breng ik mijzelf naar boven? dat is voor hem een levensvraag, een punt van strijd en worsteling, het punt, eigenlijk het middelpunt van een brandend zoeken en trachten. Dat de oplossing van de oude kerkleer: geloof in het verzoenend sterven van Christus, om onze zonden gekruisigd, hem niet bevredigen zal, het is toch zeker overbodig, dat nog aan te geven.
De bevrediging, die hierin vaak, zoowel door den eerlijken, orthodoxen vrome als door den rechtzinnige lichtzinnigheid gevonden wordt, is een onechte en geeft dikwijls daarenboven nog aanleiding tot een onverdragelijk zedehjk neerzien op anderen, die dat geloof niet bezitten.
Natuurlijk wordt hiermede de zedelijke grootheid van een leven als dat van Jezus Christus niet ontkend wordt hiermede ook volstrekt niet de geestelijke stuwkracht geloochend, die er in den loop der eeuwen van zijn vrij willigen offerdood op duizenden is uitgegaan.
Teruggewezen wordt alleen de mogelijkheid, dat het geloof in, of liever: het zien dezer dingen, buiten ons geschied, onder een zeker licht, in een mensch de onrust om eigen zedelijke onvolkomenheid zouden kunnen wegnemen. Nu achten sommigen en met name Campbell, die hierop een niet onverdienstelijke theorie heeft opgebouwd op den bodem van het leerstuk der verzoening van zonden door het offer, een eeuwige levenswaarheid te liggen.
Campbell heeft dat gedaan op grond van een hypothese omtrent de beteekenis van het offer in de oude godsdiensten, afkomstig van W. Robertson Smith, welke hypothese in de godsdienstpsychologie eenige bekendheid heeft verkregen, al is haar waarde zeer verschillend beoordeeld geworden. Intusschen lijkt mij een en ander niet van belang ontbloot en voor mededeeling niet ongeschikt.
Veeltijds heeft men het offer in de oude natuurgodsdiensten aangezien eenvoudig als een geschenk aan de godheid, uiting van dankbaarheid, middel om haar gunstig te stemmen of een ontstemming weg te nemen enz.
Nu meende Robertson Smith in het offer een nieuw en be-
113
8



langrijk inzicht te kunnen geven, dat Campbell uitwerkte. In elke offerhandeling der primitieve natuurvolken zouden twee denkbeelden terug te vinden zijn, de twee fundamenteele denkbeelden van heel het leven der menschheid op aarde.
In de eerste plaats wordt onder de oude natuurvolken de god altijd beschouwd als de levensbron en de levensonderhouder van den stam. Dat geheimzinnige, onverklaarbare, die onzichtbare en ontastbare kracht, die het lichaam binnenkwam bij de geboorte en het lichaam verliet bij den dood, die vaak geacht werd haar zetel te hebben in het bloed, vloeide voort uit de godheid.
Gesteld, het ware mogelijk geweest de godheid te dooden, dan zou plotseling de gansche stam uitgestorven zijn. Nu was het dus niet alleen plicht der dankbaarheid, maar, als ik het zoo mag uitdrukken: verstandige levenspolitiek, om den god van het allerbeste te geven, wat men te geven had: indirect kwam dat aan het leven van den stam, dat krachtiger werd, naarmate de godheid groeide in kracht, ten goede. Vandaar dat in de tijden, waarin het leven van den stam gevaar liep: bij hevige ziekte, aan het begin van een oorlog enz. de stam het allerkostbaarste gaf, wat hij te geven had: de koning offerde zijn zoon, moeders haar kinderen, alles uit overweging: om eigen levensbehoud moeten wij aan den god toevoegen.
Hieraan ligt een eeuwige waarheid ten grond, een waarheid, die de kern is, het fundament van alle religie: God en mensch zijn in wezen één. Niets staat alleen en op zichzelf in het wereldgeheel, maar er is een onverbrekelijke band tusschen al wat is en den eeuwigen grond van alle bestaan. De tweede gedachte, die in elk offer aanwezig is, is deze: Voor de godheid bestaat alleen de stam als geheel. Enkelingen kent de godheid niet.
Als een van de leden van den stam gezondigd heeft, dan wordt de gansche stam gestraft.
Wil men voorbeelden, die gemakkelijk zijn na te slaan in het verband, waarin ze voorkomen, dan kan men ze bijv aan het O. T. ontkenen. Als koning David een volkstelling houdt,
114



een groote zonde in de oogen der Joden, alsof men zich wilde verhoovaardigen op de grootte van het volk, dan wordt niet David alleen gestraft, maar het heele volk, en zeventig duizend menschen sterven door de pest. Er is een sterk gevoel van gemeenschap tusschen menschen. die met elkander in dezelfde levensomstandigheden verkeeren: Een storm bedreigt het schip, dat den profeet Jona, die Jahwe ongehoorzaam is geweest, aan boord heeft en alle schepelingen beseffen terstond: ze worden bedreigd om het onbekende kwaad van één hunner, dien het lot straks zal aanwijzen. Bij het stamoffer zou dan in de verschillende formulieren er de nadruk op gelegd zijn, dat het offer gebracht werd door den geheelen stam.
Overblijfsel daarvan is nog te vinden bij het Roomsche misoffer, waar de priester, den wijn drinkend, zegt „Dit is voor u allen." En vaak werd het offer besloten door een offermaaltijd, waarbij de stam aanzat en het bloed van het offerdier gedronken werd een hernieuwing en bevestiging a. h. w. van de eenheid.
Hieraan ligt een andere eeuwige waarheid ten grond de waarheid, die den grondslag vormt van alle zedelijkheid: In wezen is de menschheid één. Alle moraliteit begint met zichzelf te zien, niet als los van alle anderen staande, maar als onderdeel van, als levende dóór en vóór het geheel Zoo zou het te begrijpen zijn, hoe de kerkleer de verzoening, de innerlijke vrijwording der zonde in verband heeft kunnen brengen met het offer.
Vroeger hebben we gezegd: zonde is in haar diepste wezen: zelfzucht, de poging om voor zich iets te nemen, ten koste van het groote algemeene leven,
Zonde brengt de scheiding tusschen ons en het algemeene leven, of nader gezegd: snijdt ons af van de levensbron, van het Groote Leven en isoleert ons van de menschen. Maar het offer belijdt juist in zijn diepste wezen de eenheid van alle leven met het Groote leven, en bevestigt en versterkt het éénzijn van den enkeling met allen. Waar dus het welbewuste offer wordt gebracht, daar is werktuigelijk de zonde, de gescheidenheid opgeheven, daar is van-
115



zelf verzoening, het los worden van zonde, van de innerlijke onrust om eigen kleinheid en om het zichzelf zoekende, daar rijst vanzelf het gevoel eener levensvernieuwing, levensversterking, het bewustzijn, gedoken te zijn in den oceaan van het Albestaan, om er geheiligd en gereinigd uit omhoog te komen.
Eén daad is er, dié staat geheel alleene tusschen alle andere daden opgericht, en van den droom het parelende hcht, vloeit als een zachte sluier om haar henen.
Zij is als zielsmuziek, verstild tot steenen, als een door smart gelouterd fel gedicht, en van alle spanningen wier vereenen den droom bouwt, is in haar niet één gezwicht.
Kalm staat zij in haar blanke majesteit, zij, die sterk is als strijd, maar heeft verloren al 't luide en het schelle van den strijd.
Gezegend de mensch tot haar uitverkoren,
gezegend, elk, die tot het Offer schrijdt:
in hem wordt droom en daad tot één herboren".1)
Hier is de sleutel tot het eigenlijke levensgeheim; en als ge den ontwikkelingsweg van het menschelijk denken en voelen tracht te overzien, dan ziet ge de verborgenheid, die in deze dingen ligt, langzaam openbaar worden. Het zichtbare, het stoffelijke valt uit het offer weg en er blijft iets fijns en geestelijks over: het offer wordt van een gebeuren buiten den mensch, met de onontbeerlijkheid van het wijde priestehjk gebaar en van ouds geprevelde woorden, tot een gebeuren in den mensch: de innerlijke omverwerping der zelfzuchtige afscheiding, de overgave van het allerdiepste zelf, en daarin de opstanding en het nieuwe leven, het sterke kloppen van de Oneindigheid zelve door de aderen van ons zijn.
') H. Roland Holst 116



Wilt ge het eenvoudiger gezegd?
Op den langen weg, dien de menschheid naar boven gaat, komt ze nader aan het bewustzijn, dat de eigenlijke levensverzoening, of wilt ge: levenskunst of levensgeluk, bestaat in een gevend leven, in één woord geschreven kan worden: liefde.
En nu zou ik den menschen onrecht doen, als ik niet zeide: dat weet toch eigenlijk ieder instinctief. En zonder dat ze zich bewust zijn, waarom alleen luisterend naar het fluisteren in de diepte hunner ziel, zijn er duizenden, die dat wonder in de praktijk van hun leven trachten te beleven. Nooit heeft een leven diepe waarde, waarin dat ééne niet aanwijsbaar is.
Men kan de wereld veroveren en al haar koninkrijken: er is maar één koninkrijk, waarbij het eeuwige in den mensch waarachtigen vrede kan hebben en dat is het koninkrijk der hefde.
Grenzen heeft het niet, zoomin als de oneindigheid zelve, waarvan het de drager wil zijn.
Het is daar, waar een vader en moeder zich geven aan hun kinderen, waar een mensch zijn leven offert voor een ander, waar een vriendelijk gezicht zich buigt over een zieke, of waar men zoekt niet verbitterd te worden of niet afgunstig te zijn.
En als we nu rondzien in ons gebrekkig eigen leven, en in onze gebrekkige samenleving, dan moet er een zwijgen over ons komen.
De plaats, die de leugen en de zelfzucht daar innemen, is verbijsterend groot
De leugen in onszelf. Wie sterk genoeg is, leze een boek als dat van Paulhan „de leugen in het karakter", dat hij zeker kleiner en bescheidener uit zijn handen zal leggen, dan hij het opnam. Wij zijn zoo geneigd treffende, snijdende waarheden, die we tegenkomen, eerst op anderen toe te passen, in de hoop, dat we ér zoo zelf aan kunnen voorbijgaan, 'k Geloof niet dat ons dat ten volle met een boek als dit gelukken zal, want het openbaart den mensch z'n povere
117



eigenlijkheid, en ergens vindt hij een bladzijde, die hem het bloed in de wangen zal doen kloppen: dat ben ik. Die leugen rijst op uit den bodem der zelfzucht; wat deze in ons leven beteekent, heb ik getracht in verband met de zonde aan te geven.
Rest: de leugen en de zelfzucht in de samenleving, onze trage gebrekkige samenleving, vastgeroest in allerlei oude doode gewoonten en vórmen.
Moet ik den vinger leggen op de wonde plekken van het menschelijk gemeenschapsleven onzer dagen? De moraalprediking en haar verbitterde oudere zuster: de verkondiging der boete? Ik moet u eerlijk zeggen: ik geloof niet in haar kracht, noch voor de wereld, noch voor mijzelf; zij mogen misschien even een zekeren schok kunnen geven, op den duur vervelen zij, en verveling, heeft een Franschman gezegd, is een langzame sluipmoord. Ieder, die een grein zedelijken ernst en waarachtigheid bezit, kan die wonde plekken zien, ik bepaal mij dus tot het noemen van een enkelen naam en de aanwijzing van een enkelen omtrek.
De verhouding der volken onderling, de gemeenschap dus in het groot: Wie er nog aan getwijfeld mocht hebben, dien zal het toch de laatste jaren wel bitter duidelijk zijn geworden, berust op de meest schaamtelooze zelfzucht en niets ontziend eigenbelang, dat men dikwijls niet eens meer de moeite neemt, onder schoonklinkende leuzen te bedekken. Een collectief cynisme — een wolvenmoraal — praktijken, die den enkeling in eiken staat met den strafrechter in aanraking zouden brengen — handelsnaijver — versjachering van afzetgebieden en invloedsferen — vrees voor machtsoverwicht van één mogendheid of één groep van mogendheden — de wedstrijd in de bewapening, waarin de één den ander meesleurt
De rood-oranje-geel-groen-blauw-indigo-violet-boeken van de laatste jaren, waarmede verschillende koninklijke en keizerlijke regeeringen de beschavingsgeschiedenis der menschheid verrijkt hebben, bieden een lectuur, die den meest naleven mensch genezen moet van eenige illusie omtrent onbaatzuchtigheid, 118



eerlijkheid, waarachtigheid, wanneer de vertegenwoordigers der volken met elkander aan het onderhandelen gaan; terwijl het instituut der geheime diplomatie, of der „getemperde openbaarheid" der conferenties met een wereldbeteekenis, zeker geen waarborg is voor een zuiver ethische behandeling van belangen, waarbij millioenen menschen betrokken zijn.
De handel. Als er één gebied is, waarop duidelijk de zelfzucht naar foren komt, dan is het dit
Van de honderd kooplieden zullen er zeker negen-en-negentig openhjk voor uitkomen, dat zij in de eerste plaats zichzelf wenschen te dienen, in de tweede plaats de gemeenschap. De koopman is de tusschenschakel tusschen den producent en den verbruiker, als zoodanig een onmisbare factor in het gemeenschapsleven. Hij zorgt, dat de goederen, die de verbruiker noodig heeft aanwezig zijn, haalt ze voor hem uit alle deelen der wereld, een goed koopman kiest het beste en weigert, wat minderwaardig is.
Dit alles geeft hem het moreele recht, een zekere winst te nemen op de waren, die hij verkoopt, dat is zijn rechtvaardig loon.
Deze winst mag zelfs wat grooter zijn, dan men bij de eerste berekening billijk zou achten, want hij lijdt meermalen verhes, dat niemand hem vergoedt door bederf of verloren gaan van zijn waren, of omdat hij het ingekochte niet verkoopt. Maar, en hebben we het de laatste jaren niet zeer bitter aan den lijve ondervonden, zijn er nu veel kooplieden, die er tegenop zien, wanneer de omstandigheden er zich toe leenen, van de gemeenschap een veel hooger winst op hun waren te nemen, dan als redelijke belooning voor hun bemiddelingschap tusschen producent en verbruiker, en tegemoetkoming in het risico, dat zij dragen, kan aangezien worden? Bij Naamlooze Vennootschappen, Handelsmaatschappijen en dergelijke, wordt de zedelijke verantwoording tegenover de gemeenschap, zooals alle collectieve zedelijke verantwoordelijkheid, weinig of in het geheel niet gevoeld. De aandeelhouders verheugen zich zonder meer in hooge dividenden.
119



De moderne grootindustrie met al de zedelijke nadeelen voor wie er zijn werk in vindt: de machinale arbeid het geestelijk afstompende van altijd weer hetzelfde, het verlies van arbeidsvreugde, omdat de mensch nu eenmaal zóó is aangelegd, dat hij geen bevrediging en bezieling kan vinden in het regelmatig uitvoeren van eenige handgrepen achter elkander. Het werk, dat vaak langzaam het physiek van den werker sloopt: de mijnwerker, de glasblazer, enz. En daar tegenover een zeker quantum menschen, die nooit eenigen arbeid voor de gemeenschap hebben verricht en die in groote weelde kunnen leven, omdat zij toevallig de bezitters zijn van geërfde of door speculatie verkregen rijkdommen.
Welk een groote rol speelt het bedrog en de diefstal in de samenleving! Wij zijn er langzamerhand zóo aan gewend geraakt, dat we ons er van te voren op allerlei wijzen tegen wapenen', en dat normaal vinden, neen nog meer: het abnormaal vinden, om het niet te doen.
Onze maten en gewichten zijn geijkt, onze munten van een randschrift voorzien. Als ik van hier naar Groningen reis, dan wordt mijn kaartje toch minstens vijfmaal gecontroleerd, heb ik het ongeluk het onderweg te verliezen, dan baat mij noch verzekering, noch eerlijk gezicht, ik moet opnieuw betalen en mag nog een boete offeren op het altaar der spoorwegpaedagogiek bovendien.
En natuurlijk berust ik, geef m'n gezicht niet eens een eerlijken glimp, ik vind het begrijpelijk. Maar juist, dat ik dat begrijpelijk vind getuigt, hoe ons fijnere gevoel in deze dingen geleden heeft.
Mijn huisdeur Verzegel ik met zware sloten, mijn ramen zijn 's nachts geblindeerd, 's avonds doe ik de ronde als in een belegerde veste — my home is my castle — de zwakke punten worden met extra zorg geïnspecteerd. Hoe meer het middernachtelijk uur nadert, hoe meer ik verzoend geraak met dat percentage van m'n belastingpenningen, dat op het gemeentebudget onder het hoofd „Politie" terecht komt, hoe glorieuser ik het semi-officieele instituut ga zien, dat voor luttele zilverlingen mijn „particuliere nachtveiligheid" secureert.
120



Gesteld: ik liet mijn huisdeur open en blindeerde mijn ramen niet en vond 's morgens beneden komende eenige belangrijke hiaten in mijn .inboedel, dan zou er toch een storm van verontwaardiging opsteken, niet over mijn medestaatsburgers, die zich die daadwerkelijke propaganda voor verflauwing der grenzen op het gebied van den persoonlijken eigendom hadden veroorloofd, maar over mijn hoofd: ik kon toch vooruit bedenken enz.
Ziet ge: juist dat ik dit vooruit moest bedenken, is hier inderdaad het bedenkehjke.
Vervolgens: de groote meerderheid der menschen is slaaf van de ééne of andere orde van zaken, van de begrippen der kringen, waarin men leeft, van dingen, die met ons eigenlijke zijn niets uitstaande hebben, maar waaraan door de wereld een dwaas gewicht wordt gehecht, 'k Noem als voorbeeld de mode.
Men zou in onze samenleving toch zeker aan iemands geest' vermogens gaan twijfelen, als hij zich ging kleeden in een dracht van een paar eeuwen geleden, omdat hij dit meer aesthetisch of doelmatig vond.
Of wilt ge een ander voorbeeld: de conventioneele omgangsvormen: wie zich voorgoed onmogelijk wil maken, passé op straat eens een Oostersche begroeting toe: een diepe buiging met de armen over de borst gekruist
Ter ontwikkeling van het verstand het volgen van een bepaalde studie en ook tot ontwikkeling der zedelijke vermogens is een zekere mate van stoffelijken welstand zoo goed als onontbeerlijk.
Voor buitengewoon begaafden staat een enkele heel moeilijke weg open, om kosteloos een opleiding te ontvangen, deze weg is voor normaal aangelegden gesloten. En wat het tweede betreft: de ontwikkeling der zedelijke vermogens, men moet gevoelen, dat deze bitter moeilijk, zoo al niet in vele gevallen bijna bovenmenschelijk wordt in een omgeving, waar de broodzorg dag in dag uit zwaar op allen drukt.
121



Ik denk niet, dat er velen in onze dagen zullen zijn, die ontkennen, dat op de samenleving de plicht rust, zorg te dragen voor lichamelijk en zedehjk zwakken, die onvermogend zijn.
Particulier initiatief doet hier zeer zeker veel. maar niemand zal toch durven beweren, dat de samenleving in dit opzicht haar roeping ten volle verstaat.
Als voorbeeld zou men kunnen wijzen op ons strafstelsel, waarover de meeste juristen en psychiaters en ethici het vrijwel eens zijn, dat het niet deugt, omlaag haalt, waar opgebouwd moest worden.
Waarom verder te gaan? Men heeft maar even de poging te doen, zich los te maken van de traditioneele waardeeringsoordeelen en de waarheid, een harde snijdende waarheid omtrent vele dingen staat voor onze oogen. Nu geloof ik wel, dat er in duizenden menschen van onzen tijd een eerlijk verlangen is naar een beter en zuiverder gemeenschap.
Het is meestal meer een groote hulpeloosheid in het zien der wegen, waarlangs die betere gemeenschap komen zal, dan onwil of onverschilligheid omtrent haar verwezenhjking. En juist de laatste jaren is men voorzichtiger geworden tegenover allerlei theorieën, die ons de nieuwe gemeenschap zullen brengen en die misschien ethisch onaanvechtbaar zijn, maar als ze in praktijk worden gebracht, weer nieuwe nog onbekende misstanden kunnen scheppen, grooter dan die waartegen we nu hebben te strijden.
Aan den vrijen handel bijv. kleven ongetwijfeld verschillende ethische bezwaren, maar toen deze gedurende de oorlogsjaren vervangen werd op verschillend gebied door de distributie van staatswege bleken de begeleidende bezwaren en de immoreele praktijken van veel grooter omvang, dan men ooit tevoren had kunnen overzien.
Twee voorwaarden zie ik als onmisbaar voor de komst van een zuiverder gemeenschap:
Ten eerste: geloof in de onvernietigbaarheid van het leven
en de eeuwige bestemming van den mensch.
122



Zonder dit wordt de wereld een bitter, hartverscheurend raad' sel, van zoo'n namelooze wreedheid, dat een mensch, die haar uitdacht, eiken dag van zijn leven zou moeten beklagen. Waarom zou men het goed, het moeilijke harde goed verkiezen boven het kwaad, dat bijna altijd hcht en gemakkelijk is, wanneer toch het leven van den strijder eindigt, zooals het leven van den laaghartigsten en meest zelfzuchtigen misdadiger eindigt, n.L in het absolute niets? Juist de drang, die er in den mensch is, zich te geven, afstand te doen van allerlei, dat hem zijn bestaan zou kunnen vergemakkelijken, ten behoeve van een ander, is voor mij het bovenbewuste weten, dat de levensdingen aan een anderen maatstaf, een grooteren maatstaf gemeten moeten worden, dan die reikt van de geboorte tot den dood. Men hoort vaak de opmerking: Al volgt op dit leven het niets, de zelfopoffering en de harde strijd om het hoogere zijn toch geen dwaasheid geweest, zij vergemakkelijken den weg van het nageslacht, zoo zijn ze in zekeren zin aan de mensch' heid verricht, opdat deze rijze en een voortdurend betere samenleving vorme.
Hiermede is eigenlijk de moeilijkheid alleen verplaatst en in grooter omvang getoond.
Wij zouden op deze wijze voor de menschheid leven. Maar toch immers ook die gansche menschheid zal in het niet verzinken.
Ongetwijfeld komt er een tijd, dat de aarde niet meer bewoonbaar zal zijn, en is dan heel het drama, dat „geschiedenis der menschheid" heet, met al het leed, dat er in geleden is, met al het bloed, dat er in vergoten is, met al die millioenen levens, die er in uiteengereten en verbrijzeld zijn, met al de zielen, die er in gepijnigd en gebroken zijn, is dan heel dat drama opgevoerd, om te komen tot het absolute niets ?
Dat schrijnt in mij als zoo'n onuitdenkbare onredelijkheid, waarvan ik nooit de consequentie in de praktijk van het leven zou kunnen aanvaarden. Want ik zie geen andere consequentie dan deze: Als dit leven het eenige is, dan wil ik genieten en alleen genieten, wat deert mij het lijden van
123



anderen; ik wil genoten hebben vóór mijn dood komt, dat wordt mijn eenige moraliteit, en de gemeenschap laat mij daarbij ten eenmale onverschillig.
De tweede voorwaarde is voor mijn gevoel: geloof in een zedehjke wereldorde. Wanneer men aanneemt, dat in de wereld slechts het blinde toeval werkt, hoe kan men dan eenig vertrouwen hebben in den groei van wat goed is; dan wordt alle bezieling met verlamming geslagen. De besten en grootsten onder de menschen hebben hun werk en hun leven gegeven aan dingen, waarvoor de tijden nog moesten rijpen, maar ze hebben dat gedaan in de zekerheid van den groei; dat geeft de groote heilige wijding aan hun leven. Men onderschatte met betrekking tot dit punt de machtige beteekenis van het socialisme niet, dat in zekeren zin niet maar een economische theorie is, maar een religieusen ondertoon heeft, die voor vele fijne warmgevoelende menschen — ik denk aan verschillende kunstenaars bijv. — een mystieke aantrekkingskracht bezit
Daar is het zich gedragen voelen naar blijder toekomst: uit de ellende en het onrecht van deze wereld zal de nieuwe wereld opstaan:
„Reedlijk willen stroomt over de aarde, En die stroom rijst al meer en meer."
zingt H. Rolland Holst.
Wanneer men nu over de levenspraktijk spreekt, dan moet men noodzakelijk raken aan één van die problemen, die de denkende menschen van alle tijden hebben beziggehouden: het probleem van den vrijen wiL
Dat het onmogelijk is, in een zoo klein bestek als het onze, een omvangrijk en moeilijk probleem als dat van den vrijen wil, ook maar eenigszins volledig en bevredigend te behandelen, behoeft geen betoog.
Ik kan dan ook niets anders dan u even een enkele lijn laten zien in de richting, waarin misschien de oplossing der moeilijkheden voor ons individueele gevoel kan liggen. 124



Wanneer men, zooals wij hebben gedaan, één wereldgrond aanneemt, één Mysterie, dat bezig is zich uit te leven in al wat is, één Leven, dat zich in alle bestaansvormen openbaart, er de kern en de drijfkracht van is, dan houdt de enkele levensvorm op, een opzichzelfheid te zijn, los en tegenover al het andere, maar wordt, zooals alles, een enkel uitingsmiddel, een instrument van dat Onbenaderbare, doorgang voor een kracht, waarover hij geen meester is. Maar dan vervalt ook de aansprakelijkheid voor het kwaad dat men verricht, zoomin als men geprezen kan worden om het goed, dat men doet: ik ben het niet, die handel, het is de groote onzichtbare Opdrachtgever achter mij, wiens wil ik uitvoer.
Niet het zedehjk oordeel over de daad vervalt: goed wordt als goed gezien, en kwaad blijft kwaad geacht, maar het zedelijk oordeel over de persoonlijkheid kan nooit leiden tot lofprijzing of straf. Het laatste vooral is van groot belang op het gebied van het strafrecht, iedere vergelding zal dan moeten vervallen.
Zeker zal de maatschappij zich mogen beveiligen tegen degenen, die zich op eenigerlei wijze aan hare wetten en de wetten der moraal vergrepen hebben, door den misdadiger bijv. te isoleeren, maar hem straffen mag zij niet, zoomin als de soldaat disciplinair gestraft kan worden voor de uitvoering van een verkeerd beveL
Eeuwen hebben gestreden over de vraag, of de mensch eenige zedehjke vrijheid bezit en zoo ja, hoe ver die vrijheid zich uitstrekt, telkens vlamt de strijd op en wordt het probleem anders geformuleerd.
Een Indische wijze van eeuwen vóór Christus zegt: Hoe is het met den mensch? Is hij als een jong katje, dat door de moeder in den bek wordt gedragen en dus zelf niets doet?
Of is hij als een jong aapje, dat door de moeder op den arm wordt gedragen maar zich aan de haren van de moeder vasthoudt en dus zelf iets doet?
En de negentiende eeuw heeft den strijd tusschen het determinisme en het indeterminisme opnieuw aan de orde gebracht
125



Het determinisme is de leer, dat een mensch in een bepaald geval niet anders kan willen dan hij wil, dat hij eenvoudig het product is der omstandigheden, dat er „door hem heen" wordt gewild.
Het indeterminisme stelt zich voor, dat tegenover elke kleine of groote zedelijke keuze, zooals deze in het leven telkens voorkomen, op eiken tweesprong in eenig ander opzicht waarbij men rechts of links kan gaan, zich een vrijwillend „ik" bevindt, dat spontaan, vrij, het één of het ander kan decreteeren, een ik, dat niet van buiten af bepaald is. Dat „ik" mag van binnen uit bepaald zijn door zijn eigen aard, dien aard heeft dat „ik" zelf doen worden, door in vorige gevallen telkens in een bepaalde richting te kiezen, zelf is dat „ik" verantwoordelijk.
Nu is er in onzen tijd geen sterveling meer, die een absoluut indeterminisme aanhangt en een wilsvrijheid zou willen verdedigen, zooals men die nog in de zeventiende eeuw in den mensch meende te vinden.
Wij weten, om te beginnen, dat er bij het tot stand komen van een wilsbesluit allerlei factoren zijn, die niet bewust zijn en die meestal in al hun samengesteldheid niet bewust gemaakt kunnen worden. Vooreerst speelt de erfelijkheid hier een rol. De studie van de erfelijkheid van geestelijke eigenschappen bij den mensch is nog geheel in het beginstadium, en er zullen zeker eeuwen voorbij gaan, eer men op dit gebied eenigen vasten grond onder de voeten voelt. De mensch is door zijn langen levensduur een moeilijk object van waarneming, en dat niet alleen, maar een geestelijke eigenschap is geen bekende constante grootheid, en blijkt bij analyse bij den één gansch anders gecompliceerd te zijn dan bij den ander.
Maar toch neemt men vrijwel algemeen aan, dat er wetmatigheid bestaat bij de psychische erfelijkheid. Welnu, de aanleg, waarmede een mensch ter wereld komt, zal in vele gevallen een gewichtige factor zijn bij het tot stand komen van eenig wilsbesluit
Vervolgens is daar de opvoeding, die niet voorbij gezien mag 126



worden. Men stelle theoretisch het volgende geval Twee kinderen van absoluut gelijken aanleg, op den zelfden dag geboren, worden, als ze één dag oud zijn, in een geheel verschillende omgeving gebracht
De één wordt opgevoed in een gezin van louter brave rechtschapen menschen, onkreukbaar eerlijk: dag aan dag werkt die eerhjkheid en liefde voor de waarheid op hem in. De ander wordt opgevoed in een omgeving van louter dieven en bedriegers, al heel jong wordt hij ingewijd in de geheimen van het inbrekersberoep enz.
Door toevallige omstandigheden komen deze twee individuen, als ze twintig jaar zijn geworden, voor dezelfde keuze te staan: ze kunnen zich bijv. ongemerkt een groote som gelds toeëigenen door een kleine fout in de een of andere administratie.
Dan zal toch niemand vermoeden, dat deze twee menschen, oorspronkelijk van geheel denzelfden aanleg, nu ook op dezelfde wijze tegenover deze keuze zullen staan, en niemand zal zich verbazen, als de eerste de verleiding als een vanzelfheid terugwijst terwijl de ander, zonder zich te bedenken, als vanzelf, zich het geld toeëigent
Opvoeding kan niet alles, maar wat in de jeugd wordt bijgebracht, zelfs al wordt het met alle macht teruggewezen, blijft het leven vergezellen.
Het Latijnsche spreekwoord zegt: de kruik bewaart den reuk van wat er het eerst in geweest is.
Eindelijk legt de omgeving, waarin men verkeert, een niet te miskennen gewicht in de schaal
Zonder dat men er zich van bewust 'is, ondergaat men de meeningen dergenen, met wie men verkeert en ook deze vormen één der elementen van datgene wat aan eenig besluit, aan eenige daad voorafgaat.
Tenslotte is daar het feit, dat elk leven deel is van het groote wereldproces, en in dat wereldproces voltrekt zich een machtige onpeilbare wil, die alle leven in een zekere richting dringt: alle leven, dus ook mijn leven: ik voel in mijn bestaan die geheimzinnige onbenaderbare stuwkracht telkens weer, zonder ophouden in een richting, waartegen alles in mij, m'n ge-
127



makzucht, mijn zelfzucht, m'n menschelijke berekening zich soms verzet
Zoo kan men doorgaan en dan is het niet onmogelijk, dat men, doorredeneerende, tenslotte aan een punt komt, waar den mensch alle vrijheid van handelen is ontnomen, al zal elk bewust levend mensch toch het gevoel behouden boven alle logica uit dat hem op eiken tweesprong de vrijheid openstaat links of rechts te gaan.
Mag ik ter verklaring van dezen eigen wil, die zich klaarblijkelijk op elk oogenblik tegen den Wereldwil of tegen iets innerlijk of uiterlijk dwingends kan verzetten, nog even herinneren, aan wat ik vroeger gezegd heb omtrent het wereldprobleem.
Ik geloof, zeide ik, dat de wil tot uitleving van den Wereldgeest begonnen is met uit te loopen in de ruwe ongevormde stof, zich dan langzaam ontplooit in die stof, zich fijner daarin uitbeeldt, niet als de beeldhouwer zijn materie gebruikt maar de scheppende kracht is hier in een veel innerlijker betrekking tot de materie.
Hoe? dat blijft natuurlijk het mysterie van alle in wezen zijn, zooals het leven zelf en alle groei en alle ontwikkeling. In elk stofatoom is iets van den vrijen wereldwil, dat er a.h.w. de kern van vormt Naarmate nu de stoffelijke organisatie, de samenschikking der atomen, fijner en samengestelder wordt, wordt de wil, die er in is, ook fijner en krachtiger. De wil van een dier is fijner instrument, dan de wil van een plant, de wil van den mensch krachtiger dan die van het dier. Tot er een punt komt op de lijn der evolutie, waarop deze wil zichzelf gaat herkennen als gevloeid, in oorsprong geworden uit den Wereldwil, en dan komt de poging, poging van honderden eeuwen, poging, waar wij midden in staan, en die men in zekeren zin „geschiedenis der menschheid" zou kunnen noemen, om den eigen wil parallel te doen loopen, in harmonie te doen zijn met den Wereldwil. Zoolang deze harmonie met den Oneindige niet is bereikt wijkt de wil van den mensch dan in dit opzicht dan in een ander van den Wereldwil af, maar het zijn de kleine afwijkingen — al het menschelijke blijft toch klein, — die aan 128



alle evolutie verbonden zijn, die in het Wereldproces opgenomen zijn en den loop van dat proces niet onzeker doen zijn, zoomin als de kleine afwijkingen van het kompas het schip uit zijn richting brengen.
Het vrijheidsmoment in eiken mensch is juist het moment eener andere hoogere orde, dat door alle eeuwen heen zich a.h.w. op ons stoffelijk gebied moet oriënteeren, eer het klaar en helder de richting ziet, waarin het heeft te gaan. En omdat het tot een andere hoogere orde behoort, is het niet ingeschakeld in de keten van oorzaak en gevolg, die alle natuurgebeuren verbindt, maar verschijnt het telkens als een nieuwheid het spontane, en heeft zoo in den loop der tijden alle logica tot wanhoop gebracht
Ten slotte ligt ook hier weer eene aanwijzing voor onze eigen levenspraktijk, een antwoord op de vraag hoe? Liefde hebben we daar straks genoemd, we zouden het nu kunnen noemen: overgave, overgave aan dat groote Heilige, Woordelooze, dat ieder mensch in de diepte van zijn wezen ligt durven zich te laten leiden door dat Eéne, dat nimmer aflaat. Dat is voor mijn gevoel: geloof. Wie dit weet kent het eigenlijke levensgeheim. Wie dit niet weet, heeft een arm onvolgroeid bestaan. Vele menschen lijden aan innerlijke versnippering: ze hebben niet het gevoel te leven uit één groot stralend beginsel, dat zij pogen in alle dingen door te doen schijnen, dat gloeit tot in de toppen van de handen, waarmede ze hun werk aanvatten, moedeloosheid ligt er voor het leven van duizenden, en het is of die moedeloosheid al wat donker is in de wereld naar zich toe trekt: ziekte, zorgen, dood. Hoeveel menschen zijn er, die werkelijk geloof bezitten, niet een zeker inzicht in het wereldgeheel en de beteekenis van het menschelijk leven in het algemeen, maar die uit dat inzicht leven, die daaraan telkens een vernieuwende en een vertroostende kracht ontleenen, als ze moede zijn, moede \ van al de ledige gesprekken, die we dag aan dag voeren, moede van al het genot dat dikwijls niets dan een leegte achterlaat moede van al het ledige werk, dat het leven hun oplegt ?
129
9



En ik bedoel ook niet een zeker kerkgeloof met afgepaste plichten en afgepaste meeningen, maar het waarachtig spontane besef van de harmonie in de wereld, de siddering waarmede een mensch zich aangeraakt voelt door dat ontzaglijke Mysterie, waarvan wij aan den drempel van ons wezen den fluisterenden groet ontvangen mogen. Hoe zullen we ons leven naar dat Groote toebuigen ? Ik weet geen ander antwoord dan dat ééne, dat we letter voor letter uit moeten spellen, dat de harteklop van alle waarachtige leven is, de eeuwige overgave in elk offer.- geef. De Bhagavadgita zegt „De wereld wordt verscheurd door alle werk, dat niet als een offer wordt volbracht." En een oude Mysticus heeft gezegd: „Zooals een vogel zich in de ruimte stort, zoo geve de mensch zich over aan Hem."
• • •
VI1L DE KOMENDE RELIGIE.
AAN het einde van wat ik u heb trachten te geven als de groote lijnen mijner eigen levens- en wereldbeschouwing, wilde ik nu uitzien in de ruimte der komende tijden, zooals die zich voor mij opent. Niet echter om een toekomstbeeld te scheppen of de omtrekken van een ideale samenleving of eener uiteindelijke religie aan te geven.
Wie dat wil doen, moet altijd te kort doen aan de grootheid van het groeiende, hij bindt het leven aan de mogelijkheden alleen, die hij ziet, hij teekent niet „de" toekomst, maar zijn toekomst, hij draagt de dingen van het heden, zijn droomen en verwachtingen uit in de verte en zegt: zóó zal 't eens wezen. Maar het leven groeit zwijgend verder, en als het verschiet der eeuwen tot heden is geworden, ziet de menschheid glimlachend terug naar de kinderlijke illusies van het voorgeslacht
Maar er is één ding, dat men wel kan. 130



Men kan de richting zien, waarin de ontwikkeling liggen moet,
men kan de huivering gevoelen van het naderende.
Een Oostersche mythe zegt, dat er eiken dag, even voordat de
zon boven den horizont rijst, één oogenblik van volkomen stilte
is, de natuur zwijgt, de vogels houden op te zingen, de water-
val klatert niet meer, de geluiden van het woud worden stil.
Dat is het wachten op den morgen, het zwijgende verlangen
van de duisternis naar het hcht, de sprakelooze siddering,
die aan de ontvangenis van het wonder voorafgaat.
En die enkele momenten kent een mensch ook en daarvan
wil ik nu trachten te spreken.
Woorden zijn altijd zoo klein en zoo leeg in vergelijking met de werkelijkheid, die zij willen weergeven, zij blijven zoo ver af van het wezen der dingen, dat zij zoeken te benaderen. En zoo, als ik beginnen wil met de opmerking, dat we voelen te staan midden in een nieuwen en een wordenden tijd dan is dat, of een zwakke onverstaanbare menschenstem gehoor tracht te vragen in de overweldigende dreunende branding van een wereldstorm.
Een tijd in wording, een nieuwe tijd ja, maar een tijd dien wij, die er midden in leven, nog niet verstaan en niet begrijpen kunnen, dien men ook van twee kanten kan aanvoelen. Men kan vóór alles zien de ontzaglijkheid der instorting van het oude: heel het Westen is bezig één ruïne te worden, de groote massa is stuurloos geworden, men voelt zich midden in de onzekerheid.
Of men kan vóór alles voelen het groote en het nieuwe, dat uit de instorting op gaat rijzen, men ,kan er een roep in hooren, een onweerstaanbaren roep tot ons, zooals Whitman dien heeft laten klinken:
Op! met schaterend trompetgeschal Roept ons de morgen — hoort! Luide en gebiedend klinkt zijn:
„Ontwaakt !" Op! op! naar de voorhoede van het leger! Op! een ieder snelle naar zijn plaats, Pioniers! O Pioniers!
131



Maar als men nu zegt: nieuwen tijd, dan zegt men eigenlijk nieuwen mensch, want het allergrootste in die wereldinstorting . is niet de wegwerping van een versleten staatsvorm, een verlaten paleis, een ledigen troon, maar het allergrootste gebeurt in de menschen zelf, in u en in mij. Daar is bezig iets te breken, of misschien is het beter om te zeggen: daar breekt iets zich baan, daar zoekt een stroom van sterkstuwend leven zich een bedding, en al het vroegere, al was het misschien nog zoo lieflijk en zoo vertrouwd, sleurt het mede. O, geweldig, geweldig, die wassende vloed, de stormklok, die in de harten van honderdduizenden luidt, hoort ge het niet Pioniers, o Pioniers?
En elke slag van dat stormgelui trilt ook door onze ziel: het komt, het komt. Zoolang tot we vragen: wat? tot we het Nieuwe Leven in het gelaat willen zien, tot de roeping ons te machtig wordt en we bevende van een angstige heerlijkheid opstaan om te zeggen: ook wij, hier ben ik, in de voorhoede van het leger. Wat is het nu, dat door de harten der menschen gaat? Moeilijk als het is, om het voortschrijdende leven te grijpen, om het vast te houden in de handen en te zeggen, hier is' het, want telkens ontglipt het u, vloeit het u uit de handen weg, kan ik alleen zeggen: zóó voel ik het nieuwe komende leven langs mij gaan.
'k Geloof, dat het beginnen zal met te brengen een grootere natuurlijkheid. Al de vormen, waarin de menschen de dingen hebben gedragen, breken in dezen tijd, maar dat brengt de menschen nader aan de kern, dat vereenvoudigt het leven en kan het verdiepen.
De valsche schittering van vele oude dingen, de onware grootheid, die steunde op de overlevering en op de geneigdheid van den mensch in het algemeen, om het oude gemakkelijke spoor niet te verlaten, heeft plaats moeten maken voor de werkelijkheid. Die werkelijkheid mag hard en nuchter zijn voor velen, die in een zachtgekleurden schijn hebben geleefd, zij is de eenige zuivere dampkring, waarin het leven sterk en rein kan zijn.
Men heeft gesproken van een „hartstocht voor de werkelijkheid"; die is er in onzen tijd, en die heeft meegebracht den 132



wil tot een eigen aanschouwing der dingen en een leven uit eigen allerdiepsten levensgrond.
Altijd zijn er duizenden menschen geweest, die blind waren voor de volle wereld, waar ze midden in stonden, vreemdeling te midden van alles wat langs hen ging, die alle dingen van „hooren zeggen" hadden.
Het is begrijpelijk, dat Nietzsche den mensch een kuddedier noemde. Maar dat was een man, die de menschen niet liefhad, die in den mensch niet kon voelen het kinderlijke, het zoekende en het tastende, want dan moet men zeggen: mensch open toch uw oogen en zie het Wonder, het Wonder in duizend vormen om u heen, in het mysterie van den sterrennacht en in den dorren zwarten stam der boomen in den winter, die niet dood zijn, maar slechts voor een tijd het jubelende lied van hun wezen het zwijgen hebben opgelegd. Zie het Wonder in. de menschen zelf, in den blik hunner oogen, het Wonder in hun tranen, en het Wonder om hun zwijgenden mond, als ze gestorven zijn. En wie zoo het Wonder in de wereld heeft gezien en zelf den warmen adem van het leven langs zich heeft gevoeld: in de gloeiende kleuren van de bloem, in de stille, droomende gelatenheid van een trekdier, in zijn eigen hopen en verlangen en teleurgesteld worden, die gaat ook werkelijk leven uitzichzelf en uit zijn eigen oordeel, die heeft de oogen van anderen niet meer noodig, om er door te zien — en zulken hebben altijd midden in de domme wereld gestaan en gezegd:
Mijn hart is helder, en een klare kracht klimt door mijn leden, die ik lang ontbeerde, en de verrukkingen, die ik verleerde, voel ik bevende nad'ren, onverwacht')
Zoo wordt vanzelf het leven van den enkelen mensch een sterker en krachtiger eenheid.
We zijn bijna voortdurend in de verleiding, ons leven aan stukjes te beleven: bij hoeveel menschen ontbreekt niet de duidelijke vaste lijn in hun leven en vooral de rechte lijn! >) H. Roland Holst.
133



Men vergelijkt het leven zoo vaak met een weg, dien men gaan moet, maar voor die menschen is het leven geen weg. Zij zijn als iemand, die een beek oversteekt, ze stappen van den éénen onvasten steen, die even boven het water uitsteekt op den anderen, hun evenwicht is altijd maar het wankele bezit van één oogenblik.
Tagore ziet de menschen met zoo'n gebrekkig verbrokkeld levensbesef loopende op een koord; ze moeten dansen of vallen.
Dat zijn de menschen, die niet durven en niet kunnen stilstaan, want dan komt de duizeling over hen om de diepte, waarin hun oogen zien. En nu gaan ze dansende, dansende voort met een luchtig gebaar en een mond, die lacht, maar heel diep in hun oogen en heel diep in hun ziel is de verscheuring en brandt de wanhoop, en als ze alleen zijn dan zeggen ze: vloek, vloek.
En eindelijk zal de nieuwe mensch hebben een zuiverder levensbegrip. Hij zal de wegen weten, die wij nog zoeken, waarop hij een dieper verzoening kan vinden tusschen de eischen der gemeenschap en die van den enkeling, en tusschen1 de eischen van den geest en die van de stof. Dat is één der groote klemmende problemen van dezen tijd: aan den éénen kant voel ik, dat mijn leven zijn diepere waarde ontleent aan het feit, dat het een onderdeel is van het geheel, maar aan den anderen kant staat het recht der uitleving mijner eigen persoonlijkheid, der ontwikkeling van mijn eigen zijn. En daarnaast: eenerzijds de eischen van den geest, met het gevaar van een zoodanige vergeestelijking, dat men de eischen der wereld, voornamelijk voor anderen miskent, dat men in een zekere sfeer van geestelijke voldoening of aesthetische zelfgenoegzaamheid vergeet, dat er duizenden in de wereld zijn, die honger lijden en armoede en ziek zijn zonder hulp; en aan den anderen kant de eischen van de stof, waarin mijn leven niet ten onder mag gaan, zooals ook daar duizenden in verzinken.
Hier zal de nieuwe mensch het evenwicht nader komen, dat ons ontbreekt. Hij zal hebben een grooter liefde dan wij, hij zal de gemeeschap willen dienen, een wijding van zichzelf 134



aan het Groote Leven, die wij niet kennen. Hij zal groot willen zijn niet om zichzelf, maar om groot en veel te kunnen geven.
En de wereld zal hij liefhebben. Goddank hij zal geen kluizenaar zijn. Hij zal met een zuivere vreugde de rijpe vruchten van het genot in de handen dragen, zonder kleinen angst. Hij zal er dankbaar voor zijn en voelen: het leven is rijk en goed.
En ten slotte zal deze mensch de ruimte en de vrijheid, waarin hij zelf leeft, ook aan anderen laten: alle bekrompen bedilzucht zal hem vreemd zijn: de allerhoogste liefde geeft de allerhoogste vrijheid.
En nu het allerdiepste, het allerfijnste, dat deze nieuwe mensch bezitten zal: zijn religie, zijn gevoel van het onmetelijke Al, waaruit hij geboren is en dat hem, ik kan het niet anders zeggen, dat hem liefheeft, het oneindige vertroostende Begrijpen, waarin hij is opgenomen. — Whitman zegt: niemand heeft u ooit begrepen, maar Ik begrijp u — de beleving in eigen ziel van het scheppingsmysterie, het gevoel, dat zijn leven, dat leven, dat niemand begrijpt, de doorgang moet zijn voor het Groote, dat er voortdurend aan de deur van zijn leven iets klopt om geopend te worden, hij weet het wel en hij hoort het wel, hij hoort het in den nacht en het houdt hem slapeloos.
Hij voelt, dat er om hem heen een wachten staat, een wachten op hem, een wachten, tot hij zeggen zal „ik kom, ik wil m'n leven geven," en dan zal hij het onuitsprekelijk ervaren: hij zal het Groote Leven gevonden hebben, hij zal het Groote Leven zijn.
Nu geloof ik, dat in de eerste plaats voor den nieuwen mensch de religie veel meer grond van zijn leven, bron van al zijn denken en doen zal zijn, dan zij tot nu toe is geweest Honderdduizenden, die zich geloovig noemen, beschouwen hun geloof, als iets dat ze naast alle andere dingen bezitten: ze bekleeden een ambt ze hebben een werkkring, ze hanteeren hun arbeid, ze drijven hun handel, en daarnaast „behooren" zij aan de een of andere kerk.
Dat „behooren aan" moet wat ruim genomen worden: meestal
135



wil dat allerminst zeggen, dat ze er met hun heele ziel en zijn een deel van uitmaken. Och neen, hoe vaak is dat niet een soort uiterlijk merkteeken, dat ze zelf niet eens hebben begeerd, dat hun is aangehangen vóór de jaren van het waarachtige onderscheiden gekomen waren, en dat ze om allerlei redenen niet afleggen, of vergeten af te leggen. Ze beschouwen het als een stuk van hun geestelijken inboedel, meestal een erfstuk, waarmee ze een weinig verlegen zijn en dat ze als totaal onbruikbaar een plaats hebben toegewezen ergens in een vertrek, waar niemand komt, ook al omdat het uit den toon zou vallen in de omgeving van gansch anderen stijl, waarin zij dag aan dag plegen te verkeeren. Dat zal anders zijn in den nieuwen mensch Op den bodem van zijn leven zal een blij en een sterk gevoel van vertrouwen en zekerheid zijn, dat niets met eenige kerk uitstaande heeft, dat doorstraalt in het moeilijke en het eentonige en het nuchtere van eiken dag, dat doorstraalt in zijn smart, doorstraalt in zijn tranen, als het verlangen over hem is gekomen, dat ieder mensch soms heeft, om uit te kunnen schreien, zooals een kind uitschreit. En dat doorstraalt in het kwaad dat hij bezint en doet, en hij gaat het zien en voelen in zijn dwaze armelijkheid, dat doorstraalt zoó, dat het hem niet meer hard zal vallen om te sterven, want hij heeft altijd het leven grooter geweten dan de beperking, die zijn oogen zagen, de beperking van de harde stroeve vormen van dit levensgebied, hij heeft altijd in het leven het wordende gevoeld in het onmetelijk groote en in het kleine, het groeiende.
Leven is voor hem: naderen — elke harteklop van alle leven zegt hem: ik nader.
Daarom geloof ik ook, dat de kerk in onzen tijd geen toekomst meer heeft. De nieuwe religie zal bovenal zijn een persoonlijk beleven, een zelf willen uitgroeien en zoeken naar vormen, een zelfstreven naar uitdrukking in de ruimte, het zelf willen grijpen naar het Groote, zonder dat men het om-
h grijpen kan, dat de diepste blijdschap en misschien tegelijk de diepste verscheuring is geweest in de Godzoekers van alle
t tijden.
136



Dat zelfgroeiende schuwt de aanraking van anderen. Dat is het fijnste, het teederste, het heiligste, en het meest eigene, nooit het gemeenschappelijke: dat ligt in de breede onderlagen. En het moet boven alle woorden uitgaan; men kan soms met anderen luisteren naar het Allergrootste en zwijgen, dan kan er in het gemeenschappelijke iets groots en sterks zijn, maar dat verdort, als het luisteren en zwijgen tot samen spreken en zingen of gebaren verwordt van altijd dezelfde woorden of liederen of hetzelfde ritueele gebaar op altijd dezelfde tijden.
Kerk nu wil zeggen: vastgelegd bezit in vastgelegde vormen en vóór alle dingen stelt zij de gemeenschap: de gemeente. Wat afwijkt van dat bezit, of niet overeenstemt met de gemeenschap : het spontane, het eigene, wordt uitgestooten: voor vol en krachtig, zoekend en worstelend leven is in haar geen plaats.
En toch zal in de nieuwe religie heel sterk het bewustzijn van den éénen levensgrond aller dingen zijn, de diepere verwantschap tusschen mensch en mensch en tusschen mensch en dier en plant en heel de groote moederaarde zelf, neen heel het onuitdenkbare AL
Alle leven is als de golven, die oprijzen uit één oceaan: de één is hoog en machtig, de ander een onmerkbare rimpeling, de één is donker als het mysterie, waaruit zij omhoog kwam, in de ander schittert het zonnegloren, in vele kleuren gebroken.
Wie dat gevoelt, in dien wordt de liefde geboren, groote liefde, • | voor al die dwalende, gebrekkige, zondige, onbegrepen men- J j schen, liefde voor de fijne eenvoudige gratie van het dier, voor zijn natuurlijke prachtige onschuld voor zijn sprakelooze dulding van het onrecht, dat hij door de menschen lijdt, liefde voor den ouden sterken boom in de vlakte, van de winden omzongen, liefde, die zich losmaakt van de kleine bedompte dingen, waarin wij menschen moeten ademen, om voort te glijden van ster tot ster, liefde, die zeggen kan: mijn leven is God.
Whitman heeft gezegd: „Waarom zou ik wenschen, God beter te zien, dan ik Hem dezen dag zie?
137



Ik zie iets van God elk uur van een etmaal en elk oogenblik van een uur. In de gezichten van mannen en vrouwen zie ik God, en in mijn eigen gezicht in den spiegel. Ik vind brieven van God in de straten en elke brief is geteekend met Gods naam. En ik laat hen, waar zij zijn, want ik weet, dat, waar ik ook ga, ik andere zal vinden eeuwiglijk en eeuwiglijk."
Waarin zal nu de nieuwe religie zich onderscheiden van het Christendom ?
Dat is een vraag, die moeilijk te beantwoorden is, omdat zij al terstond aanleiding geeft tot het stellen van een nieuwe vraag: Wat is eigenlijk Christendom?
Als men begint met de poging deze vraag te beantwoorden, dan vindt men zich tegenover een inderdaad hopelooze verwarring, die inzichzelf in zekeren zin al een oordeel over het Christendom is.
Christendom — zal de R-Katholiek zeggen — dat is: wat door Jezus aan Petrus en door Petrus aan de kerk is overgeleverd, openbaring Gods, die in den loop der tijden is aangevuld door wat God aan Petrus' opvolgers, de stedehouders van^ Christus te Rome, als onfeilbare waarheid heeft ingegeven. Als het een Katholiek is, die de taal der kerkvaders spreekt — zeldzame vogel — zal hij met Cyprianus zeggen: „wie onze kerk niet tot Moeder heeft, heeft God niet tot Vader." Zij is het heilsinstituut, waardoor de menschelijke ziel, in Adam verloren, in Christus behouden den hemel kan verwerven, de arke Noachs, die de zielen uit den zondvloed van het verderf redt.
Christendom — zal de Calvinist zeggen — is in zijn diepste wezen: uitverkiezing. Gods rechtvaardigheid moet het menschelijk geslacht om den val van Adam naar de eeuwige verdoemenis verwijzen. Gods liefde redt een deel, vrijgekocht door Christus' bloed. Een breuke gaat er door de menschheid: sommigen zijn ter eere Gods ter zaligheid verkoren, anderen zullen ter eere Gods eeuwig branden in het vuur. 's Menschen werken kunnen hem niet redden, Gods genade alleen. Christendom — zal de vrijzinnige Protestant zeggen — is: aanbidding in geest en in waarheid, of de beleving van den 138



eisch: „Hebt God lief boven alles en uw naasten als uzelf." maar ik kan werkelijk niet zeggen, of die woorden van Jezus afkomstig zijn of niet.
Christendom — zegt de rechts-moderne — is: schuldvergeving — het gaat om: ..zonde en genade" — om 't „heil in Christus ons geschonken".
De wijze, waarop men den persoon van Jezus Christus aanziet, is ook gansch verschillend.
Voor het R. Katholicisme en het rechtzinnig Protestantisme is hij de eeniggeboren zoon Gods, de Verlosser der menschheid, de Middelaar, de Borg.
Voor den vrijzinnig Protestant profeet, leeraar der menschheid, voorbeeld, voorzoover men zijn historisch bestaan tenminste niet ontkent en zijn figuur naar het gebied der legende verwijst
Voor den rechts-moderne weer in zekeren zin de middelaar, „in Hem leert hij God eerst in al zijn rijkdom kennen". Misschien kan men in dezen chaos een weinig orde brengen door weer een nieuwe vraag: Wat moet men onder Christendom verstaan: de prediking van Jezus, of het complex van godsdienstige verschijnselen, dat in de afgeloopen negentien eeuwen met dien naam bestempeld is? Maar in beide gevallen rijzen aan alle kanten weer nieuwe moeilijkheden op. Als men het geheele complex der godsdienstige verschijnselen, die in den loop der tijden Christendom zijn genoemd, wil beschouwen, dan treft u sterk, naar mate men verder in het verleden teruggaat, het ontbreken van een lijn.
Bij het opwaartsgaan van een stroom vindt men één bron. Hier vindt men allerlei kleinere en grootere beekjes, die vrijwel niets met elkander gemeen hebben. Voor zoover is na te gaan, bestond het Christendom, naam in dien tijd nog onbekend, der oude Christengemeente in Jeruzalem in: het geloof in Jezus als den Joodschen Messias, in zijn opstanding uit de dooden en in zijn spoedige wederkomst op aarde tot vestiging van zijn rijk Het evangelie is de blijde boodschap van het Koninkrijk Gods, dat nabij is. Bij Paulus krijgt dat evangelie een geheel anderen inhoud
139



en wordt de dood en de opstanding van Jezus Christus het middel tot rechtvaardiging voor de geloovigen. Zijn kruisdood is de stichting van een nieuw verbond tusschen God en de menschheid, het openen van een nieuwen heilsweg voor Joden en Heidenen. De Joodsche wet heeft afgedaan. Christus is de Verlosser, omdat hij de vloek der wet op zich neemt en zoo de menschheid loskoopt van de heerschappij der wet. Zijn opstanding waarborgt de vernietiging van de macht des doods over den mensch en de verkrijging van het eeuwige leven.
De Hebreeërbrief ontwikkelt de idee van het plaatsvervangend offer en de hoogepriesterlijke werkzaamheid van Jezus Christus, die dat offer brengt.
In het Johannesevangelie bestaat de verlossing hierin, dat de komst van Christus in de wereld de scheiding brengt tusschen hcht en duisternis, en dat zijn dood, die wordt opgevat als verhoog ing aan het kruis, zijn zegepraal over het rijk der duisternis en den vorst der duisternis bezegelt Christus zelf wordt het hcht, de waarheid en het leven, vleesch geworden, om in de wereld te kunnen verschijnen. Door zijn verschijning ontstaat de crisis, die voor de kinderen der duisternis en voor den vorst der duisternis het gericht beteekent, voor de kinderen des lichts de verlossing en het eeuwige leven. Maar nu moet ook de Christus meer zijn dan de pneumatische Messias, hij wordt een metaphysisch wezen. De Alexandrijnsche logosgedachte wordt ingevoerd. Van den Christus, zooals het oude Joden-Christendom dien kent: een mensch met goddelijken geest bezield, is dus geworden: een wezen identiek met God, Gods zoon, die tijdelijk een menschelijke gedaante heeft aangenomen, zonder zijn goddehjkheid echter te verhezen.
Het menschehjke Christusbeeld wordt als ketterij verworpen, omdat het niet kon dienen als bewerker der verlossing in Paulinisch-Johanneïschen zin, terwijl in de Johanneïsche literatuur de menschehjke persoonlijkheid weer tot een schijngestalte gemaakt wordt, wat eveneens verworpen moet worden, omdat Christus als plaatsvervanger der menschheid wezenlijk mensch zou moeten geweest zijn.
140



Tot eindelijk het concilie van Chalcedon (451) bepaalde, dat Christus wezenlijk God en mensch geweest moest zijn, dat in hem de menschehjke en de goddelijke natuur ongescheiden en zonder dat de één in de ander opging, vereenigd moesten zijn. Maar het wezen van het Christendom is daarmede nog niet vastgelegd. Tot in de middeleeuwen blijft alles nog onzeker. Soms heeft de Paulinische rechtvaardigingstheorie de overhand, soms de Johanneïsche opvatting van de overwinning van het rijk der duisternis. De wonderlijkste mythologische voorstellingen duiken nog op, zooals bijv. die van Origenes van het bedriegen van den duivel.
Eindelijk is het in de elfde eeuw Anselmus, die weer op de kern van de Paulinische verlossingsleer terugkomt. Hij vat de ongehoorzaamheid van het eerste menschenpaar aan God, volgens het toenmalige Germaansche rechtsbegrip op als krenking van Gods eer. Voor deze krenking kan God zonder behoorhjke voldoening geen vergiffenis schenken.De menschen hebben een oneindige schuld op zich geladen, dus moet aan God een oneindige losprijs betaald worden. Een oneindigen losprijs kan alleen een God geven. En plaatsvervangende voldoening voor de menschen, een rechtsbegrip, dat toen geen aanstoot gaf, alleen een mensch. De Godmensen was als mensch God gehoorzaamheid verschuldigd, maar zijn dood was vrijwillig en daardoor geeft hij God een oneindige voldoening voor de oneindige schuld der menschen. Thomas van Aquino heeft deze theorie van Anselmus opgenomen in het Katholicisme en zij is ook de grondslag geworden voor de Protestantsche Dogmatiek. Van dat oogenblik af wordt de lijn in het Christendom heel duidelijk en loopt zij zonder belangrijke afwijkingen, met betrekking tot dit centrale dogma althans, tot aan het huidige Christendom door.
Ik geloof toch niet te veel te zeggen, wanneer ik beweer, dat onze tijd over dit Christendom is heengegroeid. Zonder nog de historische aanvechtbaarheid van heel dat verlossingsgebeuren, waarop dit Christendom is gefundeerd aan te raken, geloof ik, dat de logische en ethische onhoudbaarheid, de grove wijze, waarop een dergelijke theorie ons in het gevoel
141



treft, voor den mensch van onzen tijd zoo duidelijk zijn, dat er weinig woorden aan besteed behoeven te worden. Een plaatsvervanging, waarbij een onschuldige de straf voor een schuldige ondergaat, is naar onze begrippen juridisch en ethisch ongerijmd. Maar dit daar gelaten: Christus heeft de eeuwige hellestraffen niet gedragen in de plaats der menschheid; zijn dood was geen wezenlijke dood: hij verwisselde de vernedering met de heerlijkheid.
Als de kruisdood van Christus werkelijk de volle afbetaling is voor de zonde der menschheid in het verleden en in de toekomst, dan heeft God ook niets te eischen en niets meer te vergeven, nog daargelaten de voor de hand liggende consequentie, dat nu de mènschheid naar believen zondigen mag.
Is Christus' lijden werkelijk objectief plaatsvervangend voor de heele menschheid, dan is het niet te begrijpen, dat de uitwerking van dat lijden voor den afzonderlijken mensch nog eens afhankelijk wordt gemaakt van zijn geloof aan dat feit d.w.z. van een subjectieve voorwaarde. En aan den anderen kant, als de deelhebbing aan dat heil afhankelijk is van zekere subjectieve psychologische voorwaarden nL van het geloof, dan zijn het niet de heilsfeiten, die de verlossing bewerken, maar is het de individu zelf! die door zijn eigen geloof de verlossing bereikt. En eindelijk' als de dood en het kwaad in de wereld als straf voor de zonde worden voorgesteld dan had ook met de verlossing de dood en het kwaad in de wereld opgeheven moeten zijn.1) Niet minder groot en talrijk worden de moeilijkheden, als men onder Christendom zou willen verstaan: de prediking van Jezus.
Wanneer ik zeg, dat wij noch van Jezus noch van zijn prediking iets met eenige zekerheid weten, dan zeg ik niet te veel. Vooreerst staan ons geen andere bronnen ten dienste dan de vier evangeliën. De Joodsche literatuur der Romeinsche geschiedschrijvers en zelfs de N. Tische literatuur buiten de evangeliën, leeren ons omtrent den persoon en de prediking van Jezus niets. Zij zwijgen er over. De weinige plaatsen, die een ') Von Hartmann.
142



nietszeggende mededeeling daaromtrent bevatten, blijken soms nog later ingevoegd te zijn door een nageslacht, dat het Christendom als een groote beweging kende en zich verbaasde, dat Jezus' tijdgenooten er zonder melding aan voorbij waren gegaan.
De evangeliën zijn zeer onbetrouwbare bronnen. Het oudste evangelie (van Marcus) dateert vijftig jaren na Jezus' dood en is waarschijnlijk te Rome geschreven. De evangeliën van Mattheus en Lucas zijn nog later te dateeren, tusschen 100 en 120 na Christus, het Johannesevangelie ± 140 na Christus.
Wel hebben de eerste drie voor een deel waarschijnlijk uit een oudere Arameesche spreukenverzameling gediept, maar deze is verloren gegaan. Deze evangeliën zijn niet als historisch verhaal bedoeld maar als propagandageschriften, en wat dat in dien tijd wil zeggen, zal ieder begrijpen, die zich even de moeite geeft, de historische kritiek van wat naderbij te bezien.
Mattheus is een Jood geweest, een zoogenaamde Jood-Christen, die zijn liefde voor het Jodendom en de wet en de profeten op elke bladzijde laat spreken, — Lucas een Heiden-Christen, die zich alle mogelijke moeite geeft, om den Heiden in het gunstigste hcht te plaatsen en Jezus universeel te doen zijn. De schrijver van het Johannesevangelie geeft een wijsgeerige bespiegeling, zeer aantrekkelijk, maar waarin de historie geheel is zoekgeraakt.
De historische kritiek, die hierover het hcht heeft ontstoken, heeft zich niet bepaald tot een onderzoek naar den oorsprong der bronnen, maar heeft verder aangetoond, wat in den inhoud der evangeliën voor rekening komt van den tijd, waarin ze geworden zijn: de wonderen, het wereldbeeld, de engelenen demonenleer enz.
Heeft aangetoond dat de religieuse en ethische denkbeelden, die men altijd specifiek Christelijk had geloofd, terzelfder tijd of lang te voren in de Joodsche en de Helleensche wereld worden gevonden, dat zelfs de meest bekende gelijkenissen niet oorspronkelijk zijn.
En heeft eindelijk aangetoond, dat overal in de wereld en
143



vooral de wereld om Palestina heen, Babylonië, Perzië, Egypte Phoenicië, Phrygië, Griekenland enz. de dienst wordt gevondei van een God, die in menschehjke gestalte op aarde neerdaal gedood wordt, begraven en weer opstaat. In mysteriën en in zichtbare handelingen wordt dit dram, vaak opgevoerd. Misschien staan we hier tegenover de uil beelding van een natuurmythe of tegenover de primitiev poging tot uitbeelding van het menschelijk levensgeheim, maa in allen gevalle ontneemt dit het gansch-eenige aan de evangelie geschiedenis.
Ik behoef niet verder te gaan: Geen eerlijk wetenschappelij] theoloog in onzen tijd zal zich meer wagen aan het schrijve] van een leven van Jezus, en als hij het wezen van Jezus prediking gaat definieeren, zal hij zich bewust Zijn, slecht in den blinde een greep te doen naar de objectieve waarheid. Nu is deze wetenschap ons gebracht door de moderne his torische kritiek, die zich in de laatste helft der vorige eeuv heeft ontplooid en die, wil. men niet zeggen: de basis, dai zegge men het belangrijke uitgangspunt is geworden van wa men pleegt te noemen: de moderne richting, of zooals tegen woordig bijna uitsluitend wordt gezegd: het vrijzinnig Christen dom. 'k Heb m'n oordeel uitgesproken over het rechtzinnij Christendom, ik wil dit nu eenigszins breeder doen over he vrijzinnig Christendom.
Daarom eenigszins breeder, omdat dat vrijzinnig Christendon zich vaak met verbazing, zelfs met ergernis heeft afgevraagd hoe het te verklaren was, dat het de religieuse behoeftei van den nieuweren tijd niet heeft kunnen bevredigen, en da het, terwijl het zichzelf gedrenkt voelde door de nieuwen cultuur, bereidwillig de vondsten der natuurwetenschap hac aanvaard, zonder aarzeling de moderne sociologie en psycholo gie de hand had willen reiken, niet af keerig was geweest var de literatuur der laatste tientallen van jaren, toch de fijnen geesten niet had kunnen boeien. De o verheer sching van he materialisme na de triumfen der natuurwetenschap mocb misschien een tijdlang als geruststellende verklaring van dii verschijnsel gelden, maar na de kentering van dat materialisme ziet het vrijzinnig Christendom allerwege een buitenkerkelijk* 144



religiositeit worden, die het geneigd is als „vaag" en „zwevend" te oordeelen, maar die het niet begrijpt, en die zich zeer zeker in de vrijzinnig-Christelijke sfeer niet thuis gevoelt. Hoe komt dat?
Het vrijzinnig Christendom heeft iets zeer duidelijk tweeslachtigs. Wetenschappelijk heeft het zich los gemaakt van veel ouds: de dogmatiek, de evangeliebeschouwing, de bovennatuurlijke openbaring Gods in den bijbel, Jezus Christus de zoon Gods enz. Praktisch is het onveranderd op de oude paden voort blijven gaan. Jezus, van wien men niets met zekerheid weet, zelfs niet of hij wel eens geleefd heeft, blijft in het middelpunt. Het grootsche van den Verlosser der menschheid is verdwenen, een zondelooze Uebermensch, een schimachtige Volmaakte, overgebleven. De wijze, waarop over dezen Jezus wordt gesproken in de moderne prediking en geschriften „de kloeke strijder voor Gods zaak", „in al zijn doen eenvoudig en zonder gemaaktheid" „aan de zaak van den godsdienst met hart en ziel toegewijd" — ik vond deze uitingen terstond, toen ik willekeurig een paar geschriften van bekende vrijzinnig-Christelijke professoren opsloeg en zou ze niet met honderd maar met duizend andere voorbeelden kunnen vermeerderen — de wijze, waarop over dien Jezus wordt gesproken, durf ik niet belachelijk noemen, omdat zij geheel te goeder trouw is, maar is van een naïveteit, waaraan ons geslacht ontgroeid is.
Men is uit den bijbel blijven preeken, de dikwijls niet zeer stichtelijke figuren en geschiedenissen uit het het O. T. incluis. Ook in het godsdienstonderwijs is aan den bijbel de grootste plaats gebleven.
Het vrijzinnig Christendom heeft hetzelfde gedaan als iemand, die een heel oud uitgewoond huis bezat De gevel was aan het vervallen, de fundamenten verzwakt de kamers donker en zonder lucht de trappen stonden op het instorten, alles was bestoven en versleten, een onbehagelijk huis, waarde menschen hun bhjdschap verloren en zwaarmoedig en stil werden. Toen heeft de man een kloek besluit genomen en — ge zoudt misschien denken: het oude huis afgebroken en een nieuw zonnig huis neergezet — foei toch, hoe radicaal,! Hij heeft een electrische
145
10



verlichting aangebracht, nu struikelt hij niet meer in de gangen, zijn voet vermijdt de gevaarlijke plekken in den vloer, hij stoot zijn hoofd niet meer, en heeft voor zichzelf de glundere voldoening, zijn dagen te slijten in een moderne woning, naar de eischen des tijds ingericht. Maar laat hij zich niet al te zeer verbazen, dat, als hij haar verhuren wil, zelfs in den woningnood der tijden, het aantal reflectanten quantitatief en qualitatief beneden zijn verwachting blijft.
Ik meen te kunnen aanwijzen, in welke opzichten het religieuse besef van onzen tijd aan het vrijzinnig Christendom is voorbijgegroeid. Natuurlijk kan ik eigenlijk alleen voor mijz elf spreken en wensch ik eigenlijk ook alleen maar voor mijzelf te spreken; toch geloof ik, dat de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat anderen met mij in zullen stemmen.
Ik maak nog een paar op zichzelf staande opmerkingen vooraf. In de eerste plaats heeft het Vrijzinnig Christendom — op zichzelf al een teeken — al is het al meer dan een halve eeuw oud, tot nu toe ontbroken aan een dogmatiek, een omlijning en verstandelijke rechtvaardiging van zijn geloofsbegrippen. Daardoor is het van een vaagheid geworden, die bezonkener geesten noodzakelijk verre moest houden. Het heeft geen of een onvoldoend antwoord op de groote levensvragen, geen of onvoldoende toelichtingen op de geloofsstellingen (God is liefde bijv.) en de levenseischen (weest volmaakt bijv.) die het poneert Ik voel het als oppervlakkig en zonder diepte. Vervolgens maak ik, bij wat ik nu ga zeggen, een onderscheid tusschen het geloofsbegrip en het geloofsgevoel, 'k Wensch allerminst het geloof van het vrijzinnig Christendom of van dezen of genen vrijzinnig Christen te treffen, dat warm en levend kan zijn bij een gebrekkig begrip. Maar toch zal het gevoel den invloed van het begrip ondergaan. Is dit zwevend dan is het gevoel meestal nevelig, is het helder en lichtend, dan straalt dat door het gevoel heen.
Wat mij van het vrijzinnig Christendom scheidt is vooreerst het Godsbegrip. „Vader" zegt de vrijzinnig Christen; dat is een beeld, niet specifiek Christelijk, het Jodendom kende dat beeld en ook de Helleensche wereld, maar een beeld dat mij te klein is. Onze tijd is zooveel nuchterder en kritischer ge146



worden; de verhouding tusschen het kind en den vader is zoo anders, zooveel menschelijker dan in het patriarchale Jodendom, Misschien zou ik het beeld zelf nog daar willen laten, natuurlijk is dit persoonlijk: wat den één verhindert, kan den ander een hulpmiddel zijn: wie zal aan een ander zijn denkvormen willen voorschrijven? Maar het stuit mij, wanneer ik dit beeld overal uitgewerkt vind: Vaderhand, Vaderoog, Vaderhart. God is voor mij de ongemeten Majesteit, het alles vervullende Leven, en dan „Vaderarm" o neen, dat is uit een andere sfeer!
Voor den vrijzinnig Christen is God, misschien niet. als hij redeneert, maar wel in zijn denken en spreken: een groote Iemand, 'k Bedoel niet te raken aan de vraag van, wat men pleegt te noemen: „een persoonlijk God", ik bedoel te wijzen op het sterk dualistische: een groote Iemand tegenover den mensch, die de wereld bestuurt", die „zorgt" voor de zijnen, tot wien men bidt om levensbehoud voor zich en de zijnen, om „redding uit den nood" en die „uitkomst" geeft. „Geef ons heden ons dagelijksch brood en leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van den booze." Ik voel alle leven als de uitdrukking Gods, aarzelend eerst, maar door duizend eeuwen heen duidelijker wordend. Geen enkele levensvorm is tegenover het groote Leven, — alles is in den diepsten grond één. Ik voel geen wereldbestuur, maar een in alles trillenden levensstroom, die zijn wegen baant; geen zorg voor den enkeling — ik zou het uit willen schreeuwen: leert de werkelijkheid, de bloedige vaneengereten werkelijkheid niet anders? — maar de eeuwigheid van alle leven; wat deert het, of één of milharden vormen breken. Ik ken niet het gebed, dat vraagt, want God is niet tegenover mij; ik draag den zwakken schijn van Gods glorie in mijzelf, waarvoor ik vele malen uit eigen wil m'n bewustzijn en m'n gevoel afsluit, maar dien ik soms als een realiteit beleef. Ik begrijp niet, dat de Christenheid altijd het Onze Vader tot het einde heeft kunnen bidden, want dat loopt uit in kleingeloof en gemakzucht: „geef ons heden ons dagelijksch brood — leid ons niet in verzoeking — verlos ons van den booze": In de sfeer van het groot geloof had het moeten heeten:
147



„laat mij verhongeren — zet den duivel dwars over m'n weg — niets snijdt mij af van het Groote Levenshart." Dan Jezus. Hoe het vrijzinnig Christendom over Jezus spreekt, heb ik aangegeven. Met betrekking tot dit punt zou ik willen zeggen: De vraag, of Jezus geleefd heeft of niet, is voor mij van weinig belang, want zijn persoon heeft in mijn geloofsleven nooit een groote plaats ingenomen. Langen tijd heb ik met een zekeren onwil tegenover deze figuur gestaan, al zie ik nu in, dat dit meer is geweest tegenover den „braven" Jezus, die opkwam „voor de zaak van den godsdienst" van het vrijzinnig Christendom. Dit is natuurlijk wederom geheel persoonlijk.
Ik geloof, datjezus geleefd heeft; dat is meer een subjectief gevoel, dat bij de lezing der evangeliën bij mij opkomt, dan objectieve zekerheid. Voor mij is Paulus de eigenlijke stichter van het Christendom terwijl om den Christus in Paulinisch-Johanneïschen zin de gedachtewereld van dien tijd zich heeft gekristalliseerd uit algemeen menschehjke behoefte aan een persoonlijkheid.
Den Christus van het Rechts-Modernisme begrijp ik niet Daar neemt men „het N.Tische Christusbeeld". Dat bestaat niet er zijn verschillende Christusbeelden in het N.T. en zeer uiteenloopende. Wil men, terwijl men z'n historisch-kritisch geweten het zwijgen oplegt, deze voor zich zelf tot één Christusbeeld verwerken, dat is persoonlijk en begrijp ik. Ontleent men aan dat beeld iets of misschien veel voor eigen geloofsleven, ook dat begrijp ik. Maar als men dit beeld gaat vereenzelvigen in zijn prediking en zijn geschriften met den persoon van den historischen Jezus (terwijl men zelfs de theoretische mogelijkheid erkent van een niet historisch bestaan), dan lijkt mij dit een schadelijke en afkeuringswaardige vertroebeling, waarbij men anderen en zichzelf noodzakelijk te kort moet doen.
Vervolgens: het menschbegrip. Zeker aanvaardt het vrijzinnig Christendom de evolutie van het leven op aarde en acht het dus niet den mensch „geschapen" in den ouden zin, maar in heel zijn denken en gevoelen is het toch wel sterk antropocentrisch gebleven. Het éénheidsgevoel van alle leven, dat 148



in de Oostersche religies zoo sterk is, ontbreekt; de „sterveling" gevoelt zijn waarde nog wel wat heel groot De smart is voor het vrijzinnig Christendom nog maar al te vaak „de beproeving", die door God gezonden wordt, en door den mensch moet worden gedragen. Pogingen, om dieper in het wezen der smart door te dringen en haar te rechtvaardigen in een zedelijke wereldorde, zijn er niet of zeer oppervlakkig. De zonde. Het vrijzinnig Christendom voelt de zonde vaak nog als een inzichzelf bestaande macht, wederom zonder poging om dieper in het wezen der zonde door te dringen en haar oorsprong te verklaren. En zelfs de rechtsmodernen, bij wie het zondebesef een zoo groote plaats in hun geloofsleven in' neemt, erkennen ronduit: „hoe de zonde in de schepping is gekomen, 'k weet 't niet, maar zij is een Gode vijandige macht." Wat aan het vrijzinnig Christendom voor mijn gevoel ontbreekt, is werkelijkheidsbesef: het leeft in een licht rose sfeer, waarin alles zoo eenvoudig en gemakkelijk is:
„Gods Vaderoog slaat trouw en teer, In vreugd' en smart ons gade, Zijn liefde waakt, dat evenzeer, Ons weelde en wee ten beste keer en niets zijn kind'ren schade."
En de wereld kreunt en hongert en lijdt.
„God zal in Zijn overvloed Voor Zijn kindren zorgen.
Zie Hij leeft
En Hij geeft Meer dan w' in ons klagen Immer durven vragen."
En de wereld kreunt en hongert en lijdt.
„Merk toch, hoe Zijn trouw bekleedt 't Lelieken der dalen. Alles in Zijn Schepping weet Ons Zijn gunst te malen."
En de wereld kreunt en hongert en lijdt.
149



Is het wonder, dat het Christendom van deze gezangversjes de wereld niet veroverd heeft en niet veroveren zal? En evenmin het Christendom der rechts-modernen, dat in alle toonaarden zingt: „God, zondaars zijn wij, diep verdorven."
Neen, wij zijn geen zondaars, wij zijn menschen, en mensch zijn, zeker, dit wil zeggen: zwak zijn, maar wij zijn een begin, de grootsten onder ons zijn maar stamelende kinderen geweest; verwijt me niet, dat ik een kind ben, ik draag een grooteren mensch in mij, en naar dien grooteren mensch wil ik in volle blijdschap met mijn leven uitgaan. Op den ontwikkelingsweg, dien de menschheid gaat, is het Christendom een phase geweest
De tijden, dat het Christendom de menschen diep in de ziel greep, als in den wordingstijd, in de middeleeuwen, een korten tijd nog in de Reformatie, dat het hun heele menschzijn doorstraalde, en ze gaven met een hartstochtelijke geestdrift hun leven: die tijden zijn voorbij.
Hoe langer hoe minder heeft het Christendom voor de levenspraktijk van het Westen beteekend, getuigen, als het nog noodig was, de laatste jaren van oorlog en zedelijke verwildering, van decadentie allerwege.
Velen is de gedachte pijnlijk, het Christendom te moeten verhezen.
Het ware wenschelijk, dat zij begonnen, met zich af te vragen, of ze het ooit bezeten hadden, of ze zich niet eenvoudig vastklemmen aan een naam. Eeuwenlang is het te doen gebruikelijk geweest al wat goed en edel en zuiver was, op Jezus terug te brengen en het als christelijk te bestempelen: nu heeft men het gevoel, alsof men aan al dat groote zal inboeten, als men den naam verliest
Bij sommigen kan het eerlijke piëteit zijn, bij velen is het een gemakzuchtig vasthouden aan wat nu eenmaal is, een menschehjke tegenzin tegen het nieuwe, die hen in naam of inderdaad aan den Christennaam bindt Maar ik kan het niet genoeg herhalen: men verliest niet, men wint; of beter gezegd: zooals een kind dat man wordt, verliest om te winnen, omdat het in de bestemming van zijn 150



menschzijn ligt, te verliezen om te winnen, omdat alle groeien een verliezen is om te winnen, zoo wordt ook in dit opzicht iets van het groote eeuwig-zich-vernieuwende Leven aan ons voltrokken.
Shaw zegt: „Evenals het Leven, na eeuwen worsteling het wondere zintuig van het oog heeft opgebouwd, dat voor het levende organisme de mogelijkheid opent te zien, zoo bouwt het nu het geestelijk oog, dat in de geestelijke wereld gaat zien, dat het doel van het Leven gaat zien, en den mensch in staat stelt aan de bereiking van dat doel te arbeiden, inplaats van er tegen in te gaan, door zich aan allerlei kleine persoonlijke doeleinden te wijden."
Dien tijd beleven wij: scherper zien, voller begrijpen, dieper doorvoelen van het ontzaglijke Levensmysterie. Nieuwe verschieten gaan voor ons open, een nieuwe Dag aan onzen horizont: Ik geloof in de grootheid van het komende.
OP IN DE VOORHOEDE VAN HET LEGER! PIONIERS! O, PIONIERS!
151












KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK. 2 Korte titel: sj »»«-J.
//aJ $/*A*a&& *
den 19
L 18 -12849 - '29