ZONDARESJE






NIEUWE ROMANS
ZONDARESJE
DOOR
FENNA DE MEYIER
1920
Opgedragen aan mijn vriendin Dr. Ca. Serrarier
UITGEGEVEN DOOR DE MAATSCHAPPIJ VOOR GOEDE EN GOEDKOOPE LECTUUR - AMSTERDAM






I
Het sneeuwde in het Bosch.
Qeruischloos vielen de witte vlokken langs de stammen in de al dichter duisternis.
Pauline liep gejaagd, half angstig in die stille en witte eenzaamheid. Toch was er een sterke bekoring, die haar vasthield. Zij zag geen menschen en geen huizen en even had zij de sensatie in een eenzaam woud te dwalen, waar nergens uitkomst scheen!
Zij hijgde en stond stil. Het was de altijd keerende droom van haar kinderjaren: de beklemmende angst van verdwaald te zijn in uiterste verlatenheid, ter prooi aan wilde dieren, die haar najoegen in het donker.
• Haar hart bonsde hevig. Toen lachte zij hardop, om daarmee alle droombeelden te verjagen. Maar onder het haastig verder loöpen kon zij niet laten verder te denken aan dien ijzingwekkenden droom. Zij liep dus in dat vreemde woud en plotseling viel zij in een kuil — ja, zoo was 't — een droge vijver tusschen dorre en rottende blaren, heel diep en donker, met een geur van bederf en daar was 't of er iemand op haar ging
liggen en haar kuste. Vlijmend zoet was de pijn die zij voelde, tot diep in haar lichaam om dien kus, die was als een verwonding....
Nooit kon zij verder droomen. Maar altijd verbijsterde en verwarde haar de herinnering bij het ontwaken.
Haar voeten liepen sneller. Hoe was zij er ook toe gekomen in het donker alleen in het Bosch te gaan loopen in zulk weer. Het was juist het even-benauwende ervan, dat haar had aangetrokken.
Toen zij na een poos opkeek, verschrikte zij hevig.



2
Een heer stond naast haar. Waar kwam die opeens vandaan?
„Wandel je hier voor je pleizier?"
Een kreet snerpte uit haar keel De onbekende lachte Wees maar niet bang", zei hij, „ik zal je geen kwaad doen."
Zij keek in zijn oogen, die groot en donker gloeiden boven zun zwarten puntbaard. Zij huiverde, maar antwoordde niet, en bekeek hem met angstige nieuwsgierigheid. Zoon vreemde kerel — waar kwam hii vandaan? Had hij al dien tijd achter haar geloopen?
£M begreep niet waarom zij bleef staan en niet wegliep.
„Ik zal je een eindje brengen, juffie.... welken kant ga je uit?"
Zij wees met haar hoofd naar den kant van het Bezuidenhout en sloeg vlug een pad in, dat bijna recht op de Roomsche kerk aanliep.
Hij ging nu naast haar. Tersluiks nam hij haar op Een paar keer maakte hij een opmerking, die zij maar half verstond en waarop zij weifelend antwoordde. Zij repte zich voort. Toen zij bij den grooten weg kwamen, in het licht van een lantaarn, bemerkte hü z«n vergissing. Hoe eenvoudig zij ook gekleed ging nu zag. hu toch, dat het geen naai- of winkeljufje was' maar een meisje van goeden huize. En wat een verin" nm?0i kJnd! Dat ze maar naas* hem bleef loopen. Dat vond hij pikant.
„Woont u hier ver vandaan?" vroeg hij en zijn toon was nu van eerbiedige hoffelijkheid.
Toen was 't of de fascinatie brak.
„Ik kan wel alleen gaan. Dank u!" — en met een sprong was zij aan de overzij van de straat en haastte zich naar huis.
Pauline's hart bonsde wild. God, wat een griezeliee ontmoeting! Die oogen.... en dat ze zich daar S los van had kunnen maken. Vreemd. Zij had wel eens



5
meer een ontmoeting in 't Bosch gehad, maar dan was 't heel anders gegaan. Meestal begon 't, omdat zij het eigenlijk wilde. Heel dikwijls was zij er een knap man tegengekomen en had getracht zijn aandacht te trekken. En als hij daar op inging, trok zij zich, koel en voornaam, terug.
Dat spelletje was van een onverklaarbare bekoring geweest.
Was het slecht....?
Peinzend liep zij, en nu wat langzamer, door. Ja, ze zou wel een beetje slecht zijn. Er waren zooveel dingen, die ze slecht vond in zichzelve. Dat ze egoïst was, thuis; dat ze vader soms haatte en haar jonger zusje Hedwig; dat zij hard kon zijn en wreed, ja zelfs tegen moeder en Ida. Zij trachtte dan wel later die boosheid weg te wasschen in stroomen van berouwvolle tranen; maar 't bleef toch; 't bleef!
En dat zij dikwijls vreemde verliefdheden kende,
op de gekste menschen, op meisjes zelfs en op
zichzelve!
Haar grootste gebrek was misschien ijdelheid; hoe ijdel en met wellust ijdel, was ze op haar mooie rosse haren, op haar blanke naakte lichaam, dat niemand zag dan zij, een schoonheid, waar niemand van genoot dan zij, in heimelijke vreugde. Voelden andere meisjes dat ook? en praatten ze er alleen niet over? Zij wist het niet; want intiem was ze met geen.enkel vriendinnetje, alleen misschien met Annie Sterck en
dan maar even Maar over zulke dingen spraken
zij nooit.
Was haar droom, haar liefste droom van dien kus
dan ook slecht? Maar wat was slecht, wat was
zonde?
Was zij coquet, was zij lichtzinnig als het eerste beste nest hier in den Haag? Neen, schrikte zij, lichtzinnig was zij niet. Zij zou nooit kunnen lachen om die dingen, die te diep verborgen leefden en die,



4
tegelijk met een vreemd genot, ook vreemde om,
konden brengen. Ja, eigenlijk nog meer pijn dan genot"
w'YfY611 m emde,ük *uis aanbelde, sloeg dé
2ÏÏÏ^ ZCVen NU hadden zü natuurli* ^ lang gegeten en zou iedereen boos zijn. Als ze dan maar
opstonden en haar alleen lieten met moeder. De etens-
deedf trilïï! *& **** diC 31 haar zenuwen
z^IfZZl 3f nïafeL VaderS b,eek' ^ad^schoren gezicht met den telkens in een soort kramp vertrek-
Z,? mond.b°ven z™ donker geruiten chambercloack zag z« het eerst. Hij keek boos. Zij voelde weer dien stekenden lust hem nog boozer te mS
Sen breSen* ^ * ^ 2ichzel™
be^Sn^v^
hafr°toeer h°°fd in bezor*dheid naar
„Heb je een ongeluk gehad?" vroeg zij angstig „Neen moeder, ik vond 't zoo prettig buiten." „Een mooie reden om ons te laten wachten!" riep
vader met zijn scherpe stem, die omsloeg in drift „U ftebt anders niet gewacht, dunkt me."
nn' ?rï,ei"ef de °°gen in schamperen spot naar hem pm* *5. " 1,08 "00it op een van ons zien wachten " „Nest!" antwoordde hij bits. Hij wilde nog leis
zeggen, doch zijn vrouw legde haar hand op zijn arm
tone^Sev•PaUli,le•t,WiSt het: tegen haar ihe pe tong stond hu eigenlijk machteloos; maar het maakte z«n stille drift nog giftiger.
Ida keek haar zusje smeekend aan. Zij leed 't meest van a len onder de wanklanken van hun samenleving
De twaalfjarige Hedwig genoot. Zij speelde met haar blonde vlechten en keek met een stil lachje van heimeluke blijdschap om het erge dat nu wier komen



zou. Heerlijk, om de anderen driftig en boos te zien. Soms was 't griezelig, zooals wanneer vader en Ben
samen begonnen; dan kon je nooit weten Die
twee sloegen mekaar nog eens dood. Maar prettig was 't toch; een rilling van genot liep langs haar ruggegraat.
Ook dat — het allerergste — zou ze wel bij willen wonen!
Willy, twee jaar ouder, een lange, magere jongen, onbewogen schijnbaar en koel van blik, loerde ook al naar vader. Prettig vond hij de driften van vader niet; hij was er bang voor: straks richtten ze zich misschien op hem.
Het eten duurde hem altijd te lang.
Ida — huishoudelijke oudste dochter — bediende Pauline van soep.
Maar heftig voer nu vader uit: Kon ze dat niet zelf gaan halen op 't buffet? Moest ze weer bediend worden? Maar hij begreep het al lang hoe Pauline verwend werd hier in huis, ontzien en nageloopen door moeder en zuster. Dat lange op straat slenteren beviel hem niet. In een stad als den Haag gaf dat aanleiding tot malle avonturen. Het was niet behoorlijk!
Pauline begon over de sneeuw. Met een pervers pleizier voelde zij hoe zij hem treiterde door met een onuitgesproken minachting zijn uitval te negeeren.
Moeder sprak eenige sussende woorden en begon een nieuw onderwerp.
Toen at Pauline zwijgend door.
Zij zat tusschen Ida en Ben. Donker en breed, lusteloos, zat het jongenslijf aan tafel. Zijn gezicht stond stug en somber. Behalve aan meisjes, dacht hij met een pijnlijke obsessie aan het eindexamen van het gymnasium, waar hij leelijk voor stond. Hij was al twintig jaar en zakken leek hem een niet te dragen schande. Toch kon hij niet werken!



6
Eindelijk stond vader op. Het was een bevrijding. Willy en Hedwig, sarrend en kribbig, tuimelden na . hem de kamer uit. Ben ging ook. Alleen moeder en Ida bleven.
Dadelijk was er een atmosfeer van intieme huiselijkheid. Moeder begon de tafel af te ruimen en Ida ademde op, zoo blij was ze, dat er geen scène was gevallen tusschen Pauline en vader.
„Wel kindje, hoe kwam je zoo laat?" vroeg moeder nog eens, „je weet dat ik 't niet goed vind, de avondlucht voor je keel."
„Ik liep in de sneeuw. Het was zoo mooi "
Straks, dacht ze, zou ze Ida wel vertellen van dien man. Moeder behoefde het niet te weten, die maakte zich maar ongerust.
Nu werd de kalmte weldadig in de kamer. Moeder en Ida namen haar naaiwerk.
De lamp stortte haar ,warm geel licht op het roode tafelkleed en in de hoeken van de kamer schenen de schaduwen neer te zijgen in zuchtend welbehagen.
Gonzend kookte het theewater en niets hoorde zij meer dan dat geluid, als een lieve melodie, heel eentonig, maar als een balsem op haar gespannen driften. Waarom maakte zij zich altijd zoo boos op vader? Hij was ziek — dit zeide moeder zoo vaak. Maar zij kon niet op tegen haar onwil, haar geprikkelde stemming. Vaders zenuwziekte was misschien wel een infectie, waar zij door werd besmet. O, in zoo'n atmosfeer te moeten leven! Alleen moeder vermocht er de lucht te zuiveren met een mild, eenvoudig woord; alleen moeder vermocht zich intact te houden.
„Ga je straks nog naar Gerard, Pau? Hij heeft naar je gevraagd." Pauline schrikte op.
Gerard lag al jaren met tuberculose in de longen, te sterven. Soms kwam hij wat bij en ging uit, werkte



7
zelfs een beetje. Maar dezen winter was hij hard achteruitgegaan. Al vijf weken was hij niet van zijn kamer af geweest.
Een poos later deed zij de kamerdeur open van het groote vertrek op de eerste verdieping, dat op den tuin uitzag en waar Qerard lag op een rustbank. Hij keek haar aan met groote, glanzende oogen.
„Dag Geer," zei Pauline, „daar kom ik eindelijk. Laat hè?"
„Ik heb je vandaag nog heelemaal niet gezien."
„Neen. Ik had 't zoo druk."
„Waarmee?" plaagde hij, „met je haar?"
Zij knielde voor hem neer op den vloer. „Zit het netjes?" vroeg zij glimlachend.
Hij streek over de roodblonde strengen, die in een dikken wrong op 't ronde hoofdje glansden.
„Maak het eens los. Toe Pau, maak het eens los." Zijn stem klonk altijd heesch, en als hij lang achter elkaar sprak, begon hij licht te hijgen.
Zij trok de haarspelden uit haar kapsel. Gerard nam het zijige haar in zijn handen en streek er over, in droomerige bewondering.
Hij zag het avondkleuren over 't veld; in wijde plassen 't weerspiegelen van roode ochtendwolken; hij liep in den herfst en rossig gekleurde bladeren hingen aan edele boomen tegen een bleekblauwe Octoberlucht.
Nooit zou hij het meer zien
Pauline had het hoofd gebogen onder zijn streelen. Nu hief zij het op met een lachje van triomf.
Hij zag haar aan met een zonderlingen blik. Zijn brandend heete hand gleed even langs haar wangen.
„Kom, sta op!" zei hij bruusk, „je moet niet zoo ijdel worden!"
Zij stond mokkend op. „Jij vroeg me toch om 't los te maken !" Hij lachte en nu kreeg zijn mager ge-



8
zicht met dezelfde verwrongen trekken van zijn vader, een kinderlijk-gulle uitdrukking. De oogen waren heel licht en peinzend. Er spiegelde vaak een argelooze teederheid in.
„Heb je je erg verveeld, Geer, vandaag?"
„Ik verveel me nooit", zei hij stug.
Pauline begreep hem niet. Zij voelde zijn angst niet voor het medelijden.
„Zal ik je wat voorlezen?" vroeg zij aarzelend. En zij betrapte er zich op, dat zij hoopte op een weigering; zoo lang in de ziekenkamer te moeten blijven, was haar altijd een kwelling.
„Neen, dank je kind. Ik krijg straks iemand."
„Wie dan?"
„Stefaan, onzen neef Stefaan uit Amsterdam."
„Stefaan weet moeder dat?"
„Neen. Niemand weet 't. Ik heb hem geschreven om eens bij me te komen."
„Waarom?" Haar hart klopte angstig.
„Toch niet om een consult?"
Haar oogen werden bijna zwart.
„Ja; enfin, jij mag 'twel weten! Soms denk ik wel eens dat jij me zoudt begrijpen.... dat jij de eenige bent "
„Ja, ja, Geer, zeg me alles", riep zij gretig, „waarom ben je toch nooit vertrouwelijk met mij?"
„Vertrouwelijkheid verzwakt... al die confidenties, wat geeft 't ook.... 'tis allemaal illusie.... en krepeeren moet ik toch", zei hij gesmoord.
Pauline stond onbeweeglijk. Zij wist niet welke woorden ze nemen moest om zijn arme pijnlijke ziel mee te zwachtelen. Zij maakte werktuiglijk haar kapsel weer in orde. Toen ging zij voor den spiegel staan, zonder er bij na te denken.
Haar oogen vermeden angstig de zijne.
„Hoe laat komt Stefaan?" vroeg zij zacht.
Er leefde maar één hartstochtelijk verlangen in



9
haar: zoo snel mogelijk de kamer te verlaten. In deze spanning leek het leven ondraaglijk.
Er werd gebeld; zij hoorden het beiden.
„Daar zal hij zijn", fluisterde Qerard heesch.
De deur ging open en liet Stefaan Valerius door. Hij was lang, een beetje gezet, oerkrachtig van gezondheid. Een losse vlok zwart haar viel over zijn voorhoofd. Hij droeg een bril, waarachter donkere, doordringende oogen van blauwgroene kleur onderzoekend rondkeken. Zijn vaste mond, wat somber, had dikke roode lippen, onder een kortgeknipte snor.
.Goedenavond!"
„Dag Stefaan. Ik sta niet op "
„Neen kerel, blijf liggen. Dag is dat niet Ida?"
„Neen, ik ben Pauline!" Zij lachte om zijn vergissing, waarover hij vuurrood werd.
„Pardon.... och ja, ik zie jullie zoo weinig...."
Hij keek nu met aandacht naar het meisje, dat met een soepele beweging van haar heupen, op het hoofdeind van de bank ging leunen, waar Gerard lag. Het licht van de gaslamp viel recht en vol op haar rood gloeiend haar.
„Ik hoorde vanmiddag juist van Annie Sterck dat je Zaterdag op hun soirée komt", zei Pauline, hem strak aanziende met haar stralende oogen.
Hij werd verlegen. „Ja, misschien ik ben allerminst geschikt voor die dingen."
„Een paar keer moet je toch eens uit je werk", vond Gerard, „je wordt anders te eenzelvig. En nu Pautje, donder je op. We kunnen je hier niet meer gebruiken."
Hij hijgde weer. Zij zag zijn trekken in uiterste pijn vertrokken.
Zij gaf Stefaan de hand en zonder een woord te zeggen, sloop zij weg. pÉjj$t
Boven, op haar kamer, liep zij onrustig heen en



10
weer. Een beklemming greep haar vast. Zij had den dood gevoeld die haar voorbijstreek.
Het was gedaan met Gerard nooit had zij 'tzoo
goed geweten.
Zij voelde weer zijn heete vingers over haar wangen. Zij zag weer zijn blik, dien vreemden blik van bewondering en afgunst. En zij dacht aan wat hij eens gezegd had: „Wij leven allemaal in de gevangenis van het leven en telkens wordt er één weggeroepen die de doodstraf moet ondergaan." — Nu was hij aan de beurt. En later een ander en later ook zijzelve.
Huiverend keek zij voor zich uit. Niet daar aan denken!....
Zij richtte haar angstig hollende gedachten op Gerard en hoe hij was geweest als kind. Het was een drukke, vroolijke jortgen; gul en frisch als een vogelgeluid was zijn lachen geweest en in de donkere kamers had hij het licht gebracht van zijn naïeve blijdschap. Toen was hij ziek geworden en daarna scheen zijn geheele natuur veranderd. Hij was gemelijk geworden, slecht van humeur, nerveus en prikkelbaar. Misschien had hij wel uren gekend van doodelijken angst, waarvan niemand had geweten. Want hij zei immers nooit iets over zichzelven ! Op zijn achttiende jaar was hij naar Davos gestuurd en zoogenaamd genezen teruggekomen.
Maar de dood liet hem niet los.
De dood liet niet los en ieder kwam aan de
beurt. Zij wrong de ijskoude handjes in wanhoop. Het was of een mist in de kamer hing. Zij stampte met haar voet op den grond. Weg! — weg met die akelige gedachten! Zij wilde er niet aan toegeven; zij trokken haar mee in een poel van moordend verdriet en angstige verlatenheid. Zij wilde niet — zij wilde niet óndergaan!
Snakkend hief zij het hoofd op naar het licht. Leven wilde ze, leven! En in een instinctieve beweging



11
greep zij naar de Engelsche boeken, waaruit zij studeerde. Werken. Afleiding zoeken. Anders was 't leven niet te dragen in dit ellendige huis. Tobben en schreien en angstig zijn, daar eindigde hier alles mee. God, néén, néén, zij wilde 'tniet, zij wilde 'tniet!
Vóór de tafel gezeten, klemde zij haar vingers over de ooren om haar hoofd. De aanraking met haar dik, zacht haar, gaf even ontspanning. Haar mooie haar. Zij stond weer op en ging voor den spiegel staan. Wat zag ze bleek en hoe groot stonden de oogen, paars, donkerpaars nu, wonderlijk van kleur, maar mooi. Ja, ze was mooi, ze wist het en een blijde trots rekte zich in haar uit.
Mooi en jong Neen, zij liet zich haar jeugd niet
bederven! Nooit. Met een ruk ging zij weer zitten en trachtte zich te verdiepen in haar werk. Als Gerard
dood was Met schrik zag zij op, als had een ander
die gedachte geuit. Als Gerard dood was dan
ging zij hier vandaan. De wereld in! Als winkeljuffrouw desnoods. Hier blijven kon ze niet. Het zou een moord zijn. „Ja", fluisterde zij zacht voor zich heen: „het zou een moord zijn."
Even keek zij om in de kamer, waar de oude, eenvoudige meubels stonden als in haar kinderjaren. Zij zou weggaan, naar buiten in het vrije
Droomend liet zij haar gedachten reizen. Toen, met een schok, kwam zij tot de werkelijkheid terug.
Wat zou Stefaan van Gerard zeggen? — Als zij hem eens opwachtte in de vestibule en hem vroeg wat hij ervan dacht?
Snel en stil liep zij de trap af naar het portaal bij Gerards kamer en legde luisterend haar oor aan de deur.
Zij hoorde de mannenstemmen dof en gedempt brommen. Hij was dus nog niet weg. Zij sloop naar beneden en in de vestibule hing zij moedeloos om. Het was er koud en triest.



12
Wat duurde het eindeloos lang!
Eindelijk ging boven Qerards deur. Stefaan liep behoedzaam de treden af.opdat zijn hakken de koperen roeden niet raakten.
Hij schrikte even toen hij Pauline's witte blouse schemeren zag.
„Stefaan, ik heb op je gewacht.... Wat denk je van Gerard?"
Hij keek in haar brandende oogen.
„Ik kan er zoo weinig van zeggen", zei hij en greep Mar koude vingertjes vast.
„Is er dadelijk onmiddellijk gevaar?"
„Gevaar is er altijd. Maar zoo dadelijk, och neen." Zijn stem gaf rust met haar donkeren klank.
„En hoe lang nog...." Zij hijgde de woorden uit.
,,'t Kan twee maanden.... 't kan ook vier maanden duren — ik weet 'tniet."
Hij drukte haar vingers vaster. „Die arme kerel", zei hij zacht.
„Dank je, Stefaan.... ik "
„Ik zal nu maar niet bij de anderen binnengaan. Gerard heeft het liever niet. Dag, Paulientje."
Zij opende zwijgend de deur.
Buiten viel nog altijd de sneeuw. Zij zag zijn lange, stevige figuur sterk en zeker voortbewegen.
Woonde hij maar bij ons, dacht zij, om ons allen te beschermen!
... .Toen zij naar boven ging, stond moeder daar. Zij voerde Pauline mee in haar slaapkamer. „Was dat niet Stefaan?" vroeg ze heesch. • „Ja moeder."
„Kom hier, kind." — Zij ging zitten op een lagen fauteuil bij het venster en trok Pauline naar zich toe. Het meisje leunde tegen haar aan en streelde haar wangen.
„Wat zei hij?"
„Och moeder...."



15
„Toe kind, zeg 't me. Waarom willen jelui 't mij verbergen? ik ben sterk en kan alles hooren." „Maar u weet toch...."
„Ja, ik weet dat ik hem moet verliezen. Maar wanneer?"
Het licht van een straatlantaarn, dat schuin naar binnen viel, blonk in de angstige oude oogen.
„Dat weet Stefaan ook niet precies. Misschien duurt
het nog wel een half jaar " zei Pauline bevend,
„moeder, we wisten het allemaal en toch "
De moeder zweeg. Haar oogen keken vèr weg, in het verleden. Zij zagen het kind dat ze op de armen had gedragen in den tijd toen ze nog onbezorgd gelukkig was. „Het was een prachtig kind, vlug en verstandig", murmelde zij zacht voor zich heen.
Pauline verstond haar nauwlijks.
„En altijd goed en lief voor mij. Nooit heeft hij me verdriet gedaan, nooit mij een leelijk woord gezegd."
„U bent ze vergeten, moeder."
„Neen, nooit. Nooii heeft hij me pijn gedaan dan
door zijn ziekte, wat hij niet helpen kan. Ach mijn
lieve jongen "
„Moeder...."
„Wij moeten berusten; het is Gods wil, Paulientje."
Het was vreemd en vertrouwd tegelijk moeder te hooren spreken van God. Pauline wist dat zij geloovig was opgevoed. Eiken dag las zij Gerard voor uit den bijbel en Zondags, vooral de laatste jaren, ging zij geregeld naar de kerk. Dan kwam zij terug met een glans in haar oogen, die haar heele wezen verklaarde. Maar zij sprak niet over die dingen. Haar man was atheïst en glimlachte spottend over alles wat met de kerk in verband stond.
Moeder berustte er in: knappe menschen vinden het misschien buiten de kerk, zei ze eenvoudig. Zij drong haar geloof aan niemand op. Maar Gerard was in zijn ziekte van den bijbel gaan houden. Zondaresje. 2.



14
Den volgenden morgen werd Pauline heel laat
wakker.
Zn' hadden haar laten slapen, moeder en Ida, en in weldadige stilte en warmte werd zij wakker. De zon scheen op haar bed. Wonderlijk mooi was het licht op haar bloote armen en handen en op de eenvoudigste dingen, zelfs op de blauwe strepen van haar dek. Zij bezon zich op iets afschuwlijk zwaars en treurigs wat op haar hart gevallen was gisteravond... maar bij de herinnering aan Stefaan en zijn bezoek was 'tof haar stemming lichter werd; alleen maar zacht-weemoedig, een vreemd genot lag zelfs in dien weemoed.
Toen zij beneden kwam, was het ontbijt al half afgeruimd. Moeder en Ida stonden om te wasschen. Ida had roode oogen. Ze scheen pas met moeder over Qerard te hebben gepraat.
„Er is nog thee voor je, kind", zei moeder; „ben je uitgerust?" — en zorgelijk keek zij haar aan.
Pauline gaf haar een kus en> knikte.
„Ik moet straks naar de Engelsche les", zei ze eh opzettelijk deed ze haar stem wat doffer klinken en triest. Maar eigenlijk voelde zij zich eerder vroolijk. Het was ook zoo heerlijk, zoo'n zonnige ochtend, en dan te ontbijten zonder vader.
Toen zij buiten kwam, in den zonneschijn, die uitbarstte boven de witte wereld, had zij kunnen schreeuwen van genot. Zij haalde diep adem en haar slanke, rappe voetjes liepen luchtig glijdend over de hard bevrozen sneeuw.
Na de les, die zij zeurig vond en onbeduidend, liep zij het Bosch door. De hemel straalde als een geweldige blauwe vlam boven de winterhoornen. Zij liep zachtjes te neuriën over de witte paden. Een blijde schrik: daar liep Stefaan!
„Qoeden morgen, Paulientje!"
„Stefaan hoe prettig." Zij reikte hem haar hand



15
en knikte hem toe met haar stralenden blik. Het leek haar heel natuurlijk en goed hem hier te ontmoeten. Dadelijk liepen zij samen verder. Hun stemmen klonken als vroolijke klokken in de ijle winterlucht.
„Wat is 't heerlijk, heerlijk buiten!" juichte zij. Stefaan glimlachte. „Je ziet er beter uit dan gisteravond, Paulientje."
Zij betrok. Opeens leek het haar onbetamelijk zoo vroolijk door te loopen. Zij hield haar schreden in.
„Ik ben een ellendig kind", zei ze na een poos van stilte, „ik kan niet lang aan een stuk treurig blijven en aldoor denken aan 't verdriet. Dat maakt me zoo
afschuwlijk zwak en neerslachtig ik kan er niet
tegen."
„Je bent er nog te jong voor."
„Ik weet 'tniet. Misschien zal ik wel altijd zoo blijven. Zoo laf en zoo zelfzuchtig. Het lijkt wel erg ongevoelig ook...."
„Dat ben je niet."
Zij glimlachte, „'t Is net of je me al heel lang kent, zoo beslist zeg je dat."
„O ja bij sommige menschen heb je dat dadelijk,
die kèn je dadelijk "
Zij zweeg, een beetje verwonderd over zijn woorden.
„Konden we maar altijd blijven wandelen. Nooit meer naar huis toe gaan." Het laatste zei ze zacht, een beetje verlegen.
„Heb je 'tzoo moeilijk, thuis?"
Zij keek hem aan, aarzelend hem haar vertrouwen te geven.
„Het is vreeslijk", zei ze eindelijk bruusk, „als je je eigen thuis moet haten."
„Maar je houdt toch van "
„Van moeder en Gerard en Ida", viel zij hem haastig
in de rede, „natuurlijk houd ik van ze maar in
huis is 'ttoch vreeslijk. Dat kan ik je niet alles uitleggen, dat is te moeilijk."



16
„Het is je vaders zenuwziekte", zei hij met zijn rustige, diepe stem, „ik weet er alles van, kind, want mijn moeder was ook zoo ziek, net als hij."
„Ja, maar jij hieldt van haar en ik...." Zij zweeg verschrikt.
Hij greep haar hand. „Geef me een arm, Paulientje", zei hij en zij voelde zijn gebaar als de bescherming van een begrijpend vriend.
Zij liepen langzaam verder.
Pauline vertelde van haar moeder en hoe zij hen allen droeg door het wonder van haar evenwichtige natuur. En toen zij vroeg hoe de zijne was:
„Mijn moeder was heel anders", zei hij, „heftig en veeleischend en zij vergaf niet licht. Maar voor mij was zij altijd vol liefde."
Zij zwegen nu. Hun ernstige woorden lagen tusschen hen als levende wezens die hen gezelschap hielden.
Toen schudde Pauline ze af.
Zij liet hem los en gleed een paar pasjes vooruit. Hij zag haar ranke beenen met de smalle voetjes voortbewegen, dansend over de sneeuw. Haar lichaam was jong en dartel. De zon raakte haar glanzende haren aan.
Lachend keek zij om.
„Glijen? vroeg ze.
„Daar ben ik te oud voor en te dik."
„Dansen, dat zal je beter kunnen", plaagde zij en haar jonge lachen schaterde in de lucht omhoog naar 't hemelblauw.
„Nu moet ik naar huis!" riep zij bruusk, „dag Stefaan!"
„Zie ik je Zaterdag?" vroeg hij, haar hand vasthoudend.
,,'k Weet 't nog niet." Hu' zag haar vroolijkheid wegschieten als een vogel. Haastig keerde zij zich om en liep alleen naar huis.



Zaterdag kwam en Pauline was nog altijd niet besloten.
Ida vroeg 't 'smorgens: „Qa je vanavond nog?" ,,'k Weet het nog niet."
„Maar Annie moet 't toch weten voor het souper?"
„Och kind, zeur niet en bemoei je niet met dingen die je niet aangaan. Ik heb gezegd, dat ik haar om één uur zou telefoneeren. Ik heb nog drie uur om me te bedenken."
„Ik zou maar niet gaan", zei Ida zachtzinnig, „je
hebt toch geen pleizier als je denkt aan
Gerard."
Pauline keerde zich driftig om. Zij had Ida wel kunnen slaan. Waar bemoeide zij zich mee? Dat sentimenteele gedoe. Net of ze er Gerard kwaad mee deed....
Boos keek zij naar buiten, waar een grauwe hemel dreigde. Het dooide en alle sneeuwpracht loste zich op in vuile modder. Met een plof viel de sneeuw van de daken en triestig keken de banaalgebouwde huizen haar aan.
„Ga je mee, de wasch doen? Moeder heeft al twee keer geroepen."
Met een driftigen smak gooide Pauline de deur achter zich dicht. Zij volgde haar zusje de trap op en voelde haar beenen zwaar en onwillig. Hoofdpijn had ze ook en rugpijn; een gevoel van walging voor alles.
Op zolder was het koud en het half vochtige linnen, dat gerekt moest worden, maakte haar vingers stijf en pijnlijk.
„Waarom laat u dat toch niet buitenshuis doen?" snauwde zij, „wie rekt er nu in den tegenwoordigen tijd nog thuis?"
„Nu ja Pau, dat heb je al zoo dikwijls gezegd. Je moeder is ouderwetsch. En zuinig. Maar dat is noodig, kindje. Wij leven toch al duur genoeg."



18
Moeder antwoordde met haar kalme, vaste stem. Zij repte zich, kwiek en handig, jonger in gebaren dan haar lustelooze dochters.
Zij scheen de vervelendste werkjes niet vervelend te vinden. Pauline begreep het niet.
„Ga je vanavond nog uit?" vroeg zij, Paulientje over de wangen strijkend, „of ben je te moe? Je ziet zoo bleek."
„Ik weet 't niet", antwoordde het meisje stug, „Ik ben heelemaal niet in een stemming om te dansen."
„Maar. dan moet je juist gaan", animeerde moeder hartelijk, „dat zal je opvroolijken. Je bent nog te jong om eeuwig thuis te zitten. Jammer dat ze Ida ook niet hebben gevraagd."
„Ik ken Annie zoo weinig", verontschuldigde Ida, „en er zijn immers altijd meisjes te veel."
Het rekken duurde tot twaalf uur. Toen moesten ze naar beneden, om koffie te zetten. Moeder ging 'nog even bij Gerard. Het was de gewoonte, dat vader een kopje koffie vooruit kreeg, en ditmaal was 't Paulientje die het hem moest brengen.
Hij zat in zijn studeerkamer — zoo werd het vertrek weidsch genoemd, ofschoon de heer Valerius nooit studeerde — en schreef een van zijn eindelooze brieven. Brievenschrijven behoorde tot zijn manieën. Eiken dag schreef hij er ettelijke, gewichtig, met gefronsde wenkbrauwen en krampig vertrokken mond. De meeste verzond hij niet. Brieven aan kennissen en familieleden, vol klaagliederen over zijn toestand, den achteruitgang van zijn financiën, zijn gezondheid, de ziekte van zijn zoon, het slechte gedrag van zijn kinderen. Brieven aan zijn bankier over het verkoopen en inwisselen van effecten en coupons; eindelooze verwarde beschouwingen en verzoeken om raad; orders en contra-orders; plannen waarop hij telkens terugkwam; weifelingen en bruuske besluiten. Brieven aan den rector van het gymnasium over Ben,



19
zijn geheimen trots (de jongen zou studeeren, hij was er vlug genoeg voor!) maar ook zijn geheimen angst. Want hij voelde in Ben zijn eigen onevenwichtige, wilszieke natuur.
„Vader, een kopje koffie." — Pauline wilde het zoo neerzetten en weer verdwijnen, maar hij greep haar bij den arm.
„Wat zie je bleek. Je bent toch niet ziek?"
„Je zou ziek worden door al dat gevraag, hier in huis", antwoordde zij scherp, „ik mankeer niks, hoor".
„Pauline, die kattige manier van praten moet je afleeren! Die staat je heel leelijk."
Pauline zweeg. „Ik heb heel goed gemerkt", vervolgde hij, „dat je tegenwoordig prikkelbaar en humeurig bent in huis; maar dat moet je leeren bedwingen, begrijp je. Anders word je zenuwziek en daar hebben we nu genoeg van. Omdat ik 't ben, behoeven jullie 'tnog niet te worden. Ik heb in mijn jeugd geen vader gehad om me zelfbeheersching te leeren, dat is ellendig genoeg. Maar jullie zal ik er voor bewaren. Je bent nog jong, je kunt je nog leeren
bedwingen. Als het te laat is dan " Zijn mond
vertrok in pijn. „Je gaat vanavond maar eens vroeg naar bed", besloot hij streng.
„Ik? Welnee! ik ga dansen, bij Annie Sterck."
„Dansen? Daar weet ik niets van."
„Ik heb 'taan moeder verteld. En moeder vindt 't goed dat ik ga."
„Zoo. Qa je dansen Ja je moet er maar
pleizier in hebben."
„Hoe bedoelt u?" vroeg ze driftig.
„Je broer ligt op sterven, Pauline. Je moet wel heel ongevoelig zijn, als je dan nog pleizier hebt in dansen."
„Ja, ik ben ongevoelig!" lachte zij, in een wreeden, triomfantelijken lach, „maar wij kunnen niet allemaal zoo lief en gevoelig zijn als u! dat is onmogelijk."
„Pauline! ik waarschuw je."



20
Wit van drift keken ze elkaar aan. In haar oogen flitste de haat.
„U stopt het" nu onder een mooie leus, maar 't is omdat u 'tmij niet gunt", stamelde zij, voelend hoe de drift haar tong lam sloeg.
O, dat zé 't eens alles er uit kon smijten, zóó tegen hem aan !
„Wat een onzin", antwoordde hij gewild kalm. Naast drift voelde hij pijn om haar haat. „Waarom zou ik 't je niet gunnen?"
Hij keerde zich van haar af en nam zijn kopje op om te drinken, maar het beefde zoo in zijn trillende vingers, dat hij het rammelend neer moest zetten.
Pauline ging met een schamper lachje heen.
Aan de koffietafel spraken alleen moeder en
Ida. Ben kwam later; het gymnasium was ver en hij moest er Zaterdags langer blijven.
Hedwig zat in elkaar gedoken en lachte nu en dan m een zenuwachtig gegichel als moeder morste of iets liet vallen. Zij plaagde Willy door telkens van zijn bord te snoepen. Bits snauwde hij haar af. „Je hebt mijn fiets in de gang laten vallen", zei hij eindelijk, „je raapt hem op, hoor, zoo straks". „Verbeeld je! Waarom? doe 'tzelf." „Neen, ik sta er op dat jij 't doet, anders breek ik je nek."
Moeder suste het gekibbel. Maar donkere vijandschap loerde in beider oogen. „Wacht maar, straks", prevelde Hedwig, „gemeene aap".
„En ik vertel aan vader dat je met jongens loopt, fluisterde Willy. Hedwig gaf hem een schop onder tafel.
Dat waren ook lievertjes, die twee, dacht Pauline, soms leken ze wel roofdieren, een wolf en een tijgerkat.
„Wil je dit even bij Gerard brengen, Pau?" vroeg moeder. Pauline stond zwijgend op en nam het ronde



21
blad aan, waarop moeder zijn portie had klaargemaakt.
„Zoo weinig?" vroeg zij verwonderd.
„Hij eet 't nooit meer op de laatste dagen", zei moeder triest."
Pauline voelde den stekenden blik van vader en zijn verwijt dreunde in haar ooren: „Je moet wel heel ongevoelig zijn "
Gerard lag onbeweeglijk, lang uitgestrekt en hief het hoofd niet op, toen zij binnenkwam. „Je eten, Gerard." „Zet 't maar neer." „Heb je geen trek?"
Hij antwoordde niet. De oogen staarden recht voor zich uit.
„Kan ik je nog helpen? Wil je nog wat anders hebben?"
Hij gaf geen antwoord. Hij was in een van zijn vreemde buien, waarin hij nauwlijks wist wat de menschen tot hem zeiden.
Zij streek hem zacht over 't voorhoofd.
„Niet doen", zei hij kortaf, „laat me met rust."
Zij ging, bedroefd en toch baloorig. Nu goed, als hij niet wou....
Zij was nu vast besloten naar Annie Sterck's soirée te gaan.
Vlug schoot zij in een mantel en wipte naar de buren. Daar kon zij altijd telefoneeren.
Zij kwam laat. De salons waren al gevuld met
gasten en de eerste dansmaten zongen al van de trillende violen, toen zij met een luchtig stapje binnenkwam.
De gastvrouw stond met haar man te praten, liefjes lachend, nog jong niettegenstaande haar vier-en veertig jaren en een te exuberante molligheid. De gemakkelijke goedhartigheid van een aangebeden



22
vrouw vol levenslust en kinderlijke kortzichtigheid gaf aan haar wezen een charmanten schijn.
Zij begroette Pauline met een stortbui van complimentjes. Wat zag ze er lief uit, van avond; wat zat haar kapsel beeldig en wat een snoezig japonnetje, net een wit-en-groene vlinder! Weer zelf gemaakt? Handig ding! Wat zal Amne jaloersch zijn!"
Pauline antwoordde met een glimlach en een kus. De heer Sterck gaf haar zwijgend de hand. Pauline had hem nooit veel hooren zeggen; zij keek hem dikwijls nieuwsgierig aan om de verliefdheid op zijn vrouw, die hij met een in haar oogen haast onnoozele naïveteit openbaarde.
Ook Annie zag zij nu en de meisjes omhelsden elkaar.
„Kom gauw, Albert wil per sé den eersten dans met jou. Hier is je balboekje hij was al zoo benauwd dat je niet zou komen", zei Annie lachend.
„Nu ja, kalm aan". Pauline haastte zich niet. Haar oogen gleden over de dansende paren en toen Albert, een lange, magere student, met verliefde oogen, zijn armen uitstak om haar ten dans te voeren, ging zij met een onverschillig lachje mee.
Maar dadelijk had de dansmuziek haar in de macht.
Dansen het rythmische deinen op de gebonden
melodie, het opgaan in de blijheid van een harmonisch bewegen! Als zij danste, week de werkelijkheid terug en kwamen de heerlijkste droomen. Meestal doemde een ijl, fantastisch landschap, een nevelvlakte op, waarachter boomen rezen, blauw en teeder; of wel een spiegelend watervlak waarop zij dreef als een herfstblad
Toen Albert iets zeide, werd de bekoring verbroken. Zij zag hem aan, verstoord. „Waarom moeten jullie toch altijd praten onder het dansen?" vroeg zij gemelijk, toen de muziek zweeg en hij haar naar een zitje onder de palmen bracht.



25
„Wees niet boos, Palientje, wees maar een beetje lief voor mij." Hij wilde haar hand nemen, maar zij sloeg hem op de vingers.
„Je interesseert me vanavond heelemaal niet"
„Wat moet ik dan doen om ?"
Hij putte zich uit, tot zij eindelijk een beetje coquet tegen hem lachte. Doch opeens schrikte zij hevig: zij had het gezicht zien schemeren van den man uit het Bosch.
„Wie is dat?" vroeg zij dringend, „kijk gauw, Albert, die man daar met dat zwarte puntbaardje; vlug, sta op en kijk eens wie het is."
Hij gehoorzaamde en rekte zijn hals uit om te zien. „Ik weet 't waarachtig niet", zei hij.
„Uil. Je weet ook nooit iets. Wacht daar is Annie."
De meisjes fluisterden en lachten samen. Toen, tot verontwaardiging van Albert trok Annie haar mee. „Ik zal hem even aan je voorstellen", .zei ze, „kom mee, Pau, hij is vreeslijk interessant"
Louis van Ravesteyn was verrast. Hij herkende haar onmiddellijk. Na een oogenblik van verlegenheid, sprak hij ongedwongen en luchtig voort en vroeg haar voor den volgenden dans.
Pauline vond haar droomen niet terug. Zij werd hevig geboeid door zijn gezicht, waarnaar zij telkens op moest kijken. Zij voelde zijn eene hand op haar schouder en de warmte van de andere tegen haar handpalmen en zij wenschte dat hij haar nog vaster zou omklemmen. Een vreemde moeheid drukte haar neer.
„Zullen we gaan zitten?" vroeg hij eindelijk, fluisterend.„Bent u moe?" „Een beetje."
Hij geleidde haar naar een bank in de groote serre, waar schemerlampen brandden.



•24
„Het is hier koel. Is 'tniet te koud. Wilt u iets ■omdoen?" vroeg hij. „Neen, dank u."
Hij keek haar nu oplettend aan. Wat een prachtig blank kind. En het weelderige roode haar, dat als een juichkreet boven haar ranke lichaampje uitging, los en zwierig boven de ernstige oogen.
„Ik heb u dadelijk herkend", zei hij met een glimlach, „en u?"
„Ik ook."
„Maakt u wel eens meer zulke wandelingen in 't Bosch?"
„Waarom niet?" vroeg zij tartend. „Welzeker, waarom niet? en ik hoop u dan nog eens te ontmoeten." „Woont u in den Haag?"
„Ja, maar lang denk ik hier niet te blijven. Ik ga ^waarschijnlijk in Parijs wonen. Hier houd ik 't niet uit, in dat duffe, kleine Holland. Ik moet iets grooters en iets pikanters hebben. Dat zou u ook wel bevallen, geloof ik."
„Mij?.... o ja.... Reizen.. • God, hoe heerlijk lijkt me dat. Ik ga nooit op reis. Vader houdt er niet van. En alleen laten ze mij niet gaan. Daarenboven 'tis
ioch te duur Bah, wat is het leven eigenlijk saai,
als je geen geld hebt."
Hij lachte. „Misschien verandert 't nog wel voor u!"
Zij werden gestoord door Annie, die met Stefaan naar hen toekwam.
Pauline voelde geen blijdschap, toen zij hem zag. Eenigszins mat gleed haar blik over zijn forsche figuur, te breed en te weinig lenig voor een danszaal.
Wat is hij dik, dacht zij, en waarom komt hij nu? Hij bewoog zich ook onhandig.
Zij voelde niets geen lust met hem te praten.
Annie stelde de heeren aan elkaar voor. Zij vonden niets te zeggen.



25
Een nieuwe dans begon en van Ravesteyn voerde Annie weg.
„Heb je dezen dans, Paulientje?" vroeg Stefaan,. „mag ik anders even bij je komen zitten?"
Zij keek in haar boekje. „Neen, ik ben vrij."
„Goddank. Hè, dat is prettig." Hij zette zich naast haar neer.
„Hoe komt het, dat ik je nu pas zie?" vroeg zij plagend, „je bent zeker pas gekomen toen alle meisjes, haar balboekje al vol hadden."
„Ja, ik ben laat gekomen", zei hij ernstig, „ik heb zoo lang geaarzeld of ik wel gaan zou. Ik zag er vreeslijk tegen op. Je begrijpt wel: dit is toch niets voor mij. Maar de Stercks zijn zoo vriendelijk voor me en dan...."
„En dan?" Zij zag hem aan met lichten spot. Haar lippen vouwden zich open tot een lach. Hij zag de vochtigwitte pareltandjes blinken. Zacht donzig washaar huid in den rooden glans van de lamp, als van een perzik.
„En dan.... verlangde ik naar jou", zei hij opeens, vastberaden als een man die een moeilijke onderneming kordaat volbrengen wil.
Zij werd verlegen en wendde haar oogen af.
Langzaam steeg het rood in haar wangen. Zij staarde naar de punten van haar schoentjes; een beetje voorovergebogen bleef ze zitten.
Hij keek op haar neer met heftig kloppend hart.
,Wij kennen elkaar zoo weinig", vervolgde hij met moeite, „en ik zou zoo heel graag.... je meer zien en spreken.... om.... voordat ik.... maar misschien is 't niet noodig...."
„Waarom niet?" vroeg ze zacht.
Hij durfde niet verder gaan. „Ik heb aldoor naar je gekeken, daarstraks, toen je danste", zei hij na een poos, „ik heb er zoo van genoten. Je danst zoo> mooi en.... je bent zoo lief."



26
Haar kleur werd warmer. „Maar Stefaan "
„Vind je me erg gek, Paulientje ?"
„Laten we een beetje rond gaan loopen", zei ze zenuwachtig, „kom, ga je mee?"
Hij stond op, onthutst, teleurgesteld. Zij liepen door de volle zaal, waar de muziek in zijn hersens dreunde en de menschen als hinderlijke dingen stonden tusschen hem en zijn Paulientje. Zijn oogen keerden telkens terug naar de teere, witte schoudertjes, half verborgen onder het groene gaas.
Zij voelde zijn blik en wild genoot zij van zijn bewondering. Het werd een roes van opgewonden blijdschap, die haar opnam als in een wervelwind. Hij, een ernstige, bijna oude, knappe man, een dokter die voor zijn kunde bekend stond, hij had haar lief, misschien wel afgodisch en ongeneeslijk lief! Hoe zalig was die gedachte.
Maar 't uitspreken moest hij niet. Er mochten geen beslissende woorden vallen. Daar was zij angstig voor.
Toen zij voor den tweeden keer de zaal hadden rondgeloopen, bleven zij staan kijken naar een paar, dat bijzonder gracieus de tango danste.
Zij voelde dat Stefaan alleen oogen had voor haar. Hij was grooter en keek op haar neer. Zij drukte zich onwillekeurig een beetje tegen hem aan en voelde zijn hand tegen haar blooten arm. Nonchalant betipte zij de roode roos van haar corsage. De zachte blaadjes trilden bij elke ademhaling op het wit van haar huid, juist daar waar de welving van haar borstjes begon.
Zij was wel laag gedecolleteerd voor zoo'n jong meisje. Zou Stefaan dat afkeuren? Zij voelde er een ondeugend genoegen in.
Het bal duurde tot laat in den nacht. Stefaan
bleef omhangen tot het einde, landerig, omdat hij een heel eind van Paulientje af zat en zag hoe zij opgewonden lachte en flirtte met van Ravesteyn. Wat een



27
verzameling dwazen. Maar zelf leek hij nog de grootste dwaas.
Bij het aan tafel gaan voor het souper had Pauline toen zij langs hem heen ging, gevraagd of hij haar thuis wou brengen. Natuurlijk zou hij het doen, maar vreugde voelde hij er niet om.
Toen zij van iedereen afscheid had genomen, stond hij naast haar.
„Ben je klaar?" vroeg hij kort.
Zij knikte.
Op straat spraken zij weinig.
„Het is gelukkig niet ver", zei Pauline.
„Waarom gelukkig?"
„Nou.... op dansschoenen zoo'n eind te loopen is niet pleizierig", antwoordde zij luchtig. „Heerlijk was 't vanavond."
„Vond je 't heerlijk?' vroeg hij.
„Ja.... ik ben dol op dansen en vroolijkheid en luxe. Bij de Stercks is 't zoo gezellig. Bij ons is 't altijd saai en donker en nooit heeft vader geld over voor een pretje. Misschien zijn we ook wel heel arm, ik weet 't niet. Maar ik haat 't, je altijd te moeten bekrimpen."
Toen hij niet antwoordde, begon zij te lachen. „Voor jou was de partij erg vervelend misschien", zei ze, „ik ben zoo egoïst, ik denk maar aan mezelf."
Hij lachte kort. „Ja kind, dat hoort zoo bij de jeugd."
Wat een onuitstaanbare opmerking, dacht Pauline. Zij zwegen langen tijd. Haar stemming daalde, werd dof en lusteloos. Alle genot was weg en opeens dacht zij aan Gerard. Den heelen avond had zij Gerard vergeten!
Bij het afscheid nemen, drukte Stefaan haar kalm, bijna koel de hand. Zij voelde een pijnlijke verwondering. Hield hij dan niet van haar?
Nu had ze wel kunnen schreien, omdat ze iets heel moois verloren had.



II
In den stillen, windloozen zomernacht stonden de linden vóór het huis onbeweeglijk. Er was een vaag licht van sterren tusschen de donkere blaadjes. PauHne kon de lucht niet zien. Zij hing half uit het raam van de hotelkamer, die zij met Annie Sterck deelde. Annie lag rustig te slapen, maar zij had zoo klaar wakker gelegen in bed, dat zij er eindelijk uit was gesprongen. Zoo'n eersten dag buiten, overladen met indrukken, dronken van zon en open lucht, was het haar onmogelijk in te slapen.
Wat was alles nu koel en stil. Zij voelde als een zacht geluk den nachtwind langs haar oogen.
Hoe vreemd schemerde de landweg vóór haar uit ■aar 't onbekende. Daar achter die huisjes lagen bosschen en rivieren, een land van droomen....
Zóó stil was 't dat zij even het gevoel had in de
schemering te worden opgenomen als levenloos
Zou Qerard zóó zijn dood gegaan — was 't een onmerkbaar verglijden geweest in het geheime ?
Zij sloot de oogen en zag weer 't beeld dat deze drie laatste maanden herhaaldelijk terugkwam: Qerard in zijn bed, lang uitgestrekt onder het witte laken, de handen op de borst gevouwen en met een wonderbaren glans op 't doodenmasker, dat héél de
kamer scheen te verlichten Het was niet angstig
geweest en niet afschuwlijk, zooals zij eerst gemeend had. Toch had het haar zoo aangegrepen, dat zij dien nacht in koortshitte had gelegen en eiken avond als zij ging slapen kwam 't beeld huiveringwekkend schoon terug! In April was hij gestorven. Het was nog onverwachts gebeurd; op een nacht, dat allen sliepen behalve moeder, die bij hem waakte, 's Morgens vroeg



29
pas had zij Pauline gewekt. Gerard was in een benauwdheid gebleven, vertelde zij, hij had haar handen krampig vastgegrepen, maar hij had niets gezegd.
Pauline was toen al koortsig en verkouden geweest sedert weken; zij werd door moeder angstig gespaard voor te veel vermoeidheid en emotie. De dokter was een paar keer geweest om haar te onderzoeken. De longen waren goed, zei hij, maar zwak. Zij moest naar buiten. Maar lusteloos en verdrietig had zij zich daartegen verzet en eindelijk was zij met de Stercks meegegaan naar het kleine Qeldersche dorp, waar zij dien middag waren aangekomen.
Het was na den doodelijken druk van de laatste maanden een uitbarsting geweest van zonnegloed en levenslust, die haar als een te koppige wijn naar het hoofd was gestegen....
Nu was 'tweer wat bezonken.
Stil keek zij uit in 't nachtelijk duister, dat allengs wat minder duister werd. Andere beelden trokken voorbij. Zn' zag den dag van de begrafenis, de ka-* mers beneden vol familieleden, de meesten in dofzwart. Stefaan was er bij geweest. Hij had haar even de hand gedrukt en zij had er niets bij gevoeld, niets dan een graad meer van somberheid, omdat zij toen gedacht had aan haar dansen bij de Stercks, haar zorgelooze dansen, terwijl haar broer doodziek lag. En op dien dag was er ook het vreemde geweest van vader; vader, dien zij voor 't eerst had gezien als een hulpeloos kind, dat een verdriet heeft te groot voor zijn krachten.
Voor 't eerst had zij deernis gevoeld met vader
en als een zachte schijn was 't gebleven de volgende dagen door, tot het weer in het schelle licht van allen dag was opgelost.
Zij leunde haar hoofd tegen het raam en zuchtte. Hoe vreemd en verwarrend was het leven en het raasde voorbij.... hoe kon zij het ooit grijpen? — Zondaresje. 3.



50
Heel in de verte klonken opeens de doffe hoefslagen van een paard en het geklingel van bellen aan een tuig. En zwaarder, het gerammel van een voertuig; het rollen van knarsende wielen. Nieuwsgierig rekte zij zich verder uit het raam. Zij zag nog niets. Alleen kwam het haar voor, dat het vage licht tussohen de boomen klaarder werd. Zou het al dagen? De Julinachten waren kort.
Duidelijker weerklonken nu het paardengestamp en de belletjes, het wielengeratel in de verte; en eindelijk, bij het zachte aangloeien van den heel vroegen morgenstond zag zij het gerij dat naderbij kwam: drie paarden vóór elkaar, sterk en vast van tred, den kop telkens schuddend, zóo dat de belletjes vroolijk rinkinkten, trokken een mallejan, waarop eenige geweldige boomstammen werden medegesleept. De voerman liep er brommend naast en sloeg met een notetak tegen de breede schoften der paarden.
Lang nadat het geratel in de verte was verstild* bleef zij geknield, in gelukkig opzien naar den met perzikrood overtogen hemel.
Nu hoorde zij ook het eerste gerucht van de vogels en hun kweelen helder en juichend.
Zij stond op, stijf van het knielen en ook een beetje koud van de buitenlucht, maar vol van een zalige en toch rustige vreugde. Vlug kroop zij onder de dekens en weldra sliep zij in.
Het was een zonnige zomer, waarin zware regenbuien meestal des avonds koelte brachten. In de zwaarbedauwde weiden glansden de wit- en geel- en paarse bloemen en op de glimmende popelblaadjes vonkte de zon als springend goud.
Eiken morgen, als Pauline haar venster openschoof, kwam de kruidige ochtendwind van over de weide haar tegemoet en omvatte haar in een geurige omhelzing. En elke dag werd vol van een verrassend



31
nieuw genot. Het was of zij met alle zintuigen tegelijk en zoo diep mogelijk wilde genieten het geluk om te leven, de schoonheid van wat er om haar heen groeide en gloeide.
Van de goudbetipte boomen tot op het glooiende korenveld, dat te branden lag in de zon; van 't onpeilbare hemelblauw tot in de stildonkere bladergrotten van 't raadselvolle bosch met zijn wereld van geluiden en geuren, alles werd haar een nooit uitgedronken beker van zaligen levenswijn. 's Morgens lag zij met Annie in het bosch achter het hotel; te groote wandelingen mocht zij nog niet maken. De eekhorentjes kwamen tot dicht bij haar voeten; wonderlijk mooi mos groeide onder haar handen en mysterieuse insecten, klein en bedrijvig, liepen daartusschen. Het geruischel van den wind in de pijnen was als het harpenspel van feeën. Verrukt sloot zij de oogen en voelde de lucht om haar heen als een lauw bad van geuren.
Annie babbelde graag en Pauline luisterde vaag glimlachend toe, maar de woorden drongen niet altijd tot haar door. „Je droomt!" riep Annie dan en begon een beetje verstoord te lezen. Dan plaagde Pauline haar met een dansende grasspriet voor de oogen en stoeiend liepen zij elkaar onder de boomen na.
Het eindigde gewoonlijk met een kleine omdoling over de heide. Doorstoofd van zon kwamen zij in het hotel terug, waar telkens nieuwe gasten uit rijtuigen en auto's Werden geladen; kinderen krijschend en vechtend elkaar naliepen in de veranda en een lawaaïge drukte de gangen en eetzaal vulde.
Ofschoon de Stercks een eigen zitkamer hadden, verkoos mevrouw het aan de table d'höte te eten. Zij had kennis gemaakt met een paar allerliefste dames. Den heelen dag zaten de welgedane, in keurige zomertoiletten gedoste vrouwen met eindelooze handwerken in de veranda of onder de boomen bij



52
het hotel te babbelen, en noode werden deze interessante gesprekken afgewisseld door een klein wandelingetje, liefst met elkaar. Met gewichtige hoofdknikjes en sympathieke zuchten werden de onderwerpen opvoeding, dienstboden, engagement en huwelijk besproken. Gewoonlijk waren zij het roerend eens; en mocht de omvangrijke vrouw van den dokter, door haar man aan erg liberale denkbeelden gewend, eens een moderne stelling poneeren, dan waren de warme verontwaardiging en de sombere voorspellingen van de anderen voldoende om haar weifelend te doen terugtrekken. Fluisterend spraken zij soms over de liefde die buiten de maatschappij lag en boeken werden genoemd waarin zoo'n liefde in al zijn dwaasheid en ellende beschreven werd. Schandelijk, meer dan erg, fluisterden ontzet de lieve dames, verbeeldje, dat onze Fientje, onze Marie eens zoo'n boek in handen kregen!
„Ik geloof niet dat Annie zich voor zulke dingen interesseert", zei mevrouw Sterck dan met een gelukkig lachje.
„U mag wel oppassen met dat vriendinnetje, dat Paulientje, is ze niet een beetje coquet?" vroeg op een middag de mollige notarisvrouw uit Nijmegen, die bekend stond om haar mooie juweelen en wier man haar eiken Zaterdag tot Maandag kwam bezoeken in een imposante, roodgelakte automobiel, die als een magneet alle kinderen van het hötel naar zich toe trok.
„Paulientje? Wel neen", kalmeerde mevrouw Sterck met autoriteit, „ik kies nooit een vriendinnetje voor Annie dat ik niet geschikt voor haar vind."
De doktersvrouw zuchtte: „Kon ik 't zelfde maar zeggen van mijn Marietje!" Maar 'tkind kiest ze zelve en 't liefst nog jongens.
„Ja maar lieve mensen", kwam nu de vrouw van den rijkgeworden Rotterdamschen wijnhandelaar, die nog omvangrijker en tevredener leefde dan de notaris-



33
vrouw, „daar moet je toch mee oppassen hoor, met Marietje; ik zie haar wel eens op den schoot klimmen van meneer Smit en hem zoenen dat 't klapt
nou ja, 'tis een kind, maar veertien jaar", enz.
Het was op Zaterdagmiddag dat dit hoogst boeiende gesprek over aanhaligheid en zoenerigheid van kinderen onder elkaar en met ouderen, werd gehouden. Daar zag mevrouw Sterck Pauline en Annie verschij-' nen. In het vuur van de conversatie was ze vergeten dat het al lang etenstijd was; de eerste bel was al gegaan, en de meisjes nog niet verkleed voor het diner! „Vlug, vlug", maande zij, „maken jullie voort! Annie, vanavond komt Papa!"
„O ja", zei Annie onverschillig. De veertiendaagsche bezoeken van haar vader werkten eerder op haar humeur dan dat ze haar verheugden. Dan moesten ze en familie uit, visites maken in den omtrek, tuffen of wandelen naar een uitspanning, daar thee drinken in een grooten kring en zoet weer terug onder hoede van Papa en Mama. Pauline vond 't ook wel een beetje vervelend, ofschoon ze dezer dagen in een stemming was alles prettig te vinden.
Zij talmde nog wat, vóór zij met Annie meeging. De zoon van den hotelhouder — het waren tevens landbouwers — bracht de logstappende, zweetende paarden naar stal, vlak langs het tafeltje waar de mooi aangekleede, babbelende stadsdames zaten met haar nuttelooze handwerkjes. Zijn klompen klotsten over de steenen van het plaatsje. Hij keek noch links noch rechts.
Pauline streek een van de beesten over den hals. „Wat dampt hij!" zei ze glimlachend, ,,'t is ook een warm dagje, hè Jacob?"
Jacob knikte. „Ik zweet ook", antwoordde hij lakoniek.
„Wat hebben jullie gedaan? Qehooid?" vroeg zij nieuwsgierig.



34
„Ja juffie. Ho!! ze ruiken den stal", en hij rukte aan de teugels.
Zij keek in zijn verbruind gezicht met de onvervaarde oogen.
„Wat een knappe jongen", dacht ze.
Toen trok Annie haar ongeduldig mee.
Dien avond bleef de verzengende hitte van den middag nog nabroeien. Loom droop de avondgloed over het felgeblakerd land.
De hotelgasten, lui, hingen lusteloos om in de veranda en onder de linden. Pauline zag wit van de warmte, die haar tot misselijk makens toe bevangen hield; en onder het matte blond van Annie's haren lag haar gezichtje flets en moe. Zij lagen zwijgend in groote rieten stoelen te bekomen van het warms diner. Mijnheer Sterck liep met zijn vrouw den landweg op te drentelen.
„Wat een energie van Papa", zei Annie humeurig, „hij voelt nooit iets van de hitte."
„Dan kun je makkelijk energiek zijn. O God, Ans, daar komen die kwebbelende vriendinnen van je moeder op ons af."
Inderdaad wendden de welgedane dames zich tot de meisjes. Zij hadden een plan. Daar, een eindje den weg op, onder de schaduw van de kerk, was een verrukkelijk koel plekje. Als ze daar eens alle stoelen heensleepten en in een grooten kring allemaal hun thee gingen drinken? Pauline en Annie stonden beleefd glimlachend op om stoelen aan te sjouwen naar 't koele plekje. Alle kinderen, uitbundig schreeuwend van genot over 't ongewone, sleepten mee. Pauline werd een oogenblik door het lawaai als door een onstuimig onweer overvallen, zoodat het haar duizelde.
Eindelijk zaten zij rustig in een kring en vlogen de kinderen weer als musschen op. Pauline sloot de oogen.
„Voelt u zich niet goed? Zeker bevangen van de



35
warmte?" klonk het naast haar. Zij zag op in de oogen van den heer Smit, vrijwel het eenige jongmensen in het hotel en dat al verscheidene malen, vergeefs, moeite gedaan had haar aandacht te wekken.
Zij murmelde vaag iets terug en keek toen onwillig een anderen kant op. Dat vervelende geconverseer in zoo'n hotel, dacht zij humeurig. Net of ze aan de praatjes van mevrouw Sterck en haar vriendinnen al niet ruimschoots voldoende had! Die kerel verbeeldde zich zeker, dat ze verrukt moest zijn omdat hij notitie van haar nam. Een onbenullige leelijke fat. Neen, dan keek ze nog liever naar Jakob. Voor Jakob voelde ze werkelijk een vreemde sympathie. Hoe zou 'tzijn, 'droomde ze verder, als zij in zijn nabijheid leefde en
ook boerin werd en zijn vrouw? Altijd den wijden
hemel boven je en de onafzienbare velden voor je
oogen en de trouwe boomen, de paarse hei Dat
was toch heel wat anders dan een eentonig leven in
een burgerlijk gezin in de stad Maar zou dit ook
eentonig worden en saai op den duur?
Zij schrikte op toen mevrouw Sterck haar vroeg of ze thee wou hebben.
Gelukkig, Smit had zijn heil gezocht bij Annie en vond daar meer succes. Aan den anderen kant van Pauline zat een zwijgend echtpaar. Hoe zij in dezen kring verdwaald waren geraakt, begrepen zij blijkbaar zelf niet. In het hotel was men gewoon zich een beetje vroolijk over hen te maken. Zij sloten zich bij niemand aan en aten ook in een afzonderlijk vertrek.
Levisson was een klein joodje, advocaat in Amsterdam, met een bleek, schuw gezicht en groote vurige oogen achter een gouden lorgnet. Zij was een groote blonde vrouw, zonder uiterlijke bekoring, maar met een zachten, lieven mond en intelligente oogen. Zij waren pas getrouwd en hun geluk scheen een stralende sfeer om hen heen te weven, die Pauline al eerbiedig had aangevoeld den eersten keer dat zij



36
hem ontmoette. Zij had altijd hooghartig gezwegen als de anderen spottend spraken over dat „malle ongelijke paar in hun wittebroodsweken".
Nu voelde zij sterk verlangen iets tegen de jonge vrouw te zeggen, die echter, van zoo nabij beschouwd, niet zoo heel jong meer bleek, zeker wel diep in de dertig. Haar man was veel jonger.
„Wat een mooie gloed daar achter die boomen", begon Pauline, een beetje verlegen, het gesprek.
„Het doet mij denken aan een schilderij van Daubigny", antwoordde de andere, „vreemd, dat ik altijd denk aan schilderijen, als ik de natuur bewonder. Of vreemd is 't eigenlijk niet, want de schilders hebben mij pas geleerd de natuur goed te zien."
„Dat is de taak van de kunstenaars om de menschen op te voeden", mengde zich nu ook de man in het gesprek, „goede litteratuur b.v. moest ons leeren het leven en de menschen beter te begrijpen "
Pauline's gezicht leefde op, haar oogen keken hem gretig aan. Hij sprak door; blijkbaar inspireerde hem het jonge, levende meisje; zijn woorden koos hij goed, warme welsprekendheid tintte zijn rede.
„Dus vindt u dat de schrijvers boeken moeten maken waar de menschen iets van leeren?" vroeg Pauline.
„Daar denkt geen enkele goede schrijver aan; hij doet niets dan scheppen, leven scheppen, maar zijn geest doordringt die schepping en hoe edeler de
geest, hoe edeler het werk. En leeren leeren
de meeste menschen leeren niets van een boek, omdat ze niet kunnen lezen "
Zijn vrouw keek hem glimlachend aan. „Wij mogen juffrouw Valerius hier niet zoo lang houden, man. De anderen zijn al naar binnen gegaan."
„Hè neen, laten we nog wat blijven?" vroeg Paulientje, „nu is 't hier eindelijk rustig en koel."
Het was bijna geheel donker geworden. Alleen aan



37
den westerhemel lag nog een bleekgele gloed, waartegen de boomen donker leunden. De massieve romp van de kerk achter hen werd omvloeid door avondduister. De sterren lichtten fijntjes. Een zware geur van linden gleed voorbij.
De stilte werd in stukken verdeeld door de stappen van enkele voorbijgangers; terwijl het vage rumoer van het hotel soms aandreef als een golf van geluid. De torenklok gaf met sprankelende tikjes aan dat er weer een kwartier was verstreken.
„Zullen we den weg nog wat opwandelen?" stelde Levisson voor, „je hebt daar zoo'n heerlijk wijd uitzicht over de velden."
Zij stonden op. „Wat is de avond groot hier buiten", zei Pauline, „soms denk ik dat er iets heel groots gebeuren moet, omdat alles zoo wijd is en vol verwachting. Ik zou zoo graag iets groots beleven."
„Wat bedoel je? een oorlog of een aardbeving?" vroeg hij een beetje spottend.
Pauline stond verslagen. Toen spraken zij over de Zigeuners. Dien middag was Pauline op de heide een woonwagen tegengekomen en opeens had het haar zoo verrukkelijk geleken om zoo'n zwerversbestaan te leiden, vrij en vol avonturen, telkens in andere streken en ver van alle maatschappelijke conventies
en plichten Ja, heerlijk leek haar zoo'n leven!
Desnoods arm te zijn en slecht, als het leven maar gróót was!
Zij lachten beiden; de vrouw verteederd, de man geamuseerd.
„Dat denken alle jonge menschen", zei hij, „dat je alleen groot kunt zijn in ongebondenheid en in een avontuurlijk leven. Dat heb ik ook gedacht."
„Hoe oud ben je?" vroeg zijn vrouw, Paulientjes schouders zacht omvattend met haar arm.
Pauline, verlegen, bekende haar leeftijd: negentien jaar.



38
Toen zij eindelijk in het hotel terugkwam, liep Annie haar met een boos gezicht tegemoet. Ook mevrouw Sterck keek strak. „Wat was je daar ineens druk met die Amsterdamsche joden", zei ze met haar lievige stem.
Pauline voelde zich kregel worden en hield een uitval met moeite in. Ineens wist zij, niet meer zooveel van mevrouw Sterck te houden. De zoetelijke vriendelijkheid die haar eerst had gestreeld voelde zij nu als een aanwendsel; keurig, maar hinderlijk.
Den volgenden dag schroeide de hitte nog feller. Pauline was opgestaan na een slapeloozen nacht met een pijnlijk hamerend hoofd en had getracht te ontbijten; maar ziek van het eten, de menschenlucht in de kamers en het ondraaglijke gepraat van de gasten was zij den tuin in gevlucht, in een prieel dat uitzag op de velden en waar een zwakke morgenwind nog eenige verkoeling bracht.
De Stercks vonden het beter haar thuis te laten; zij zetten echter hun autotocht door en Annie die half huilend smeekte bij Pau te mogen blijven, mocht geen kuren hebben en ging mee.
Met een zucht van verlichting zag Pauline hen eindelijk vertrekken. Zij wist niet wie van de drie zij nu het meest haatte: Annie, die haar met een tyrannieke liefde vervolgde, misschien nog wel het meest, omdat die haar geen oogenblik vrij liet. Die naïeve bewondering — wat was die dom. En egoïst bleef Annie toch! bedacht zij mokkend. Toen trachtte zij haar gedachten van de menschen af te trekken. Er kwamen wolken aandrijven in het strakke hemelblauw. Wolken waren mooier dan menschen zij
hinderden niet en gleden voorbij.... haakten zich niet vast aan je innerlijke leven, dat je vrij wilde houden, vrij!
Zij sloot de oogen en dommelde zachtkens in. Toen zij wakker werd, zag de lucht loodblauw. Een eigen-



59
aardig sombere gloed lag over de aarde. Toen rommelde de donder en zag zij 't dreigend flikkeren van bet weerlicht. Een holle, hevige wind joeg aan en stoof voorbij, stof en droge blaren meesleepend in zijn vaart. Over de velden dreven de schaduwen van de geweldige wolkgevaarten die zich losmaakten, zich stapelden op elkaar en in hun schok den knetterenden donder schenen te doen geboren worden.
Vuur flitste telkens tusschen de wolken door en eindelijk vielen de eerste droppels van een zwaren, onstuimigen regen.
Pauline had ademloos toegekeken. In het prieel zat ze met opgetrokken knieën en met wellust voelde zij den druischenden regen die binnenzwiepte.
Drijfnat zou ze hier worden. Maar wat gaf 't? Heerlijk was 't die koele droppels tegen haar wangen en de warmte te voelen aftrekken als een gehate, gloeiende hand die zich eindelijk opheft
Zij zuchtte van geluk.
Den ganschen tijd bleef zij kijken naar de grijze regenstralen die op de aarde tot beekjes werden, wild wegschietend tusschen de struiken. Het bruisende geweld van het water vulde haar ooren en haar hersens. Zij voelde zich als een klein kind in een grot, ver van de bewoonde wereld.
Heerlijk, zoo ver van de menschen!
Straks moest daar weer gegeten worden en gepraat en gegrijnsd. Zij haatte het hotel. Als ze eens niet at vandaag, of later pas.
De regen werd minder zwaar. In den hemel trokken de dunner geworden wolkenfloersen op als een gordijn en hier en daar glansde het blauw van een gewasschen hemel.
Toen de droppels nog onregelmatig maar telkens schaarscher vielen, stond zij op en liep den tuin uit, den landweg op.
Diep baalde zij adem. Wat rook alles lekker. Van



40
alle kanten dreven geuren aan op den wind die haar omstuwde.
Zij liep langs de akkers naar 't pijnbosch toe. De droppels vielen op haar handen en op haar hals. Zij liep met sprongetjes vooruit. Wat was het leven verrukkelijk. Zij glimlachte voor zich heen.
Nu moest er vandaag iets bizonders gebeuren Een groot geluk!
Zij stond stil. De gedachte aan Louis van Ravesteyn schoot door haar brein. Zij had wel eens meer aan hem gedacht; altijd met een zekere verwarring en soms met dezelfde vlijmend-zoete emotie die zij had na haar geliefkoosden droom.
Zou zij veel, heel veel van hem kunnen houden?.
Ja, maar dan moest 't ook heel véél zijn, zoo sterk en zoo hartstochtelijk, dat 't werd als een brand
Iets heel groots.... Van 't kleine en matige en lauwe had zij een afkeer. In de liefde moest aUes groot zijn!
En daarin zou zij opgaan, verbranden of versmelten.... om herboren te worden in een schooner en gelukkiger wereld.
Hoe het zou zijn, daarover had zij maar een vaag begrip. Toch kon zij daaraan denken met zulk een mateloos verlangen, met zulk een gretig ongeduld dat het werd tot een haast onverdraaglijke pijn.
Zij vroeg 't zich wel eens af: was zij dan zoo verliefd op hem? — maar tot haar bittere schaamte moest zij erkennen dat het niet altijd Louis was, dien zij zich in zulke oogenblikken voorstelde.... Soms was 't Stefaan en dan weer Jakob.
Afschuwlijk. Zij wou er niet over denken.
Het werd zóó laat eer de Stercks t terug kwamen, dat zij maar naar bed ging. Nauwlijks lag zij er in, of zij hoorde de auto aanrazen over den landweg, met galmend hoornsignaal.



41
Annie kwam een poos later met juichkreten de kamer binnen. Sliep Paulientje nog niet? O, gelukkig. Ze moest eens raden wien ze in Arnhem hadden ontmoet en die nu mee was gekomen in hun auto!
,Nou?" vroeg Pauline slaperig.
„Louis van Ravesteyn!"
Paulines hart begon hevig te kloppen. Zij zweeg. „Wat leuk", zei ze eindelijk, droog.
„Hè, wat doe je daar saai over!" vond Annie, „en hij heeft nog wel zoo naar je gevraagd!"
„Ik heb slaap", antwoordde Pauline.
Annie kon er niet veel meer uit krijgen. Maar toen die al lang sliep en rustig ademhaalde, staarde Pauline met brandende oogen voor zich uit in het donker.
Zou 't een vingerwijzing zijn of louter toeval? Den heelen dag had zij aan hem gedacht en aan iets groots dat er in haar leven zou opengaan.
En nu was hij gekomen
De eerste dagen gingen zij altijd met hun drieën of vieren uit. Mevrouw Sterck, die door Louis met bizondere hoffelijkheid werd behandeld, rukte zich vaak los van 't aangename gezelschap der lieve dames om met hem en de meisjes te gaan wandelen. Gewoonlijk liep zij dan druk met hem te praten. Zij was zichtbaar ontstemd als Louis met Paulientje vooruitliep of de aandacht van 't meisje zocht te trekken door zijn ietwat kinderlijke geestigheden. Hij was overigens op zijn best in de vrije natuur. Al wat er nog jongensachtig en onbedorven in hem was, maakte zich los en zette zich uit onder de zonnewarmte in het wijde, waar de groote wind op hem aandreef.
Hij was het verwende kind van rijke ouders .streng orthodox en die hem verveeld hadden met hun puriteinsche levensopvatting, terwijl hun persoonlijkheid toch te onbeduidend was geweest om blijvenden invloed op hem uit te oefenen. Hun toewijding en



42
zwakheid hadden alleen zijn gebreken ontwikkeld.
Hij had zich geestelijk spoedig van hen losgemaakt en hen alleen ontzien omdat zij hem gemak en levensgenot moesten geven door hun zorgen en hun geld. Een gulzige begeerte naar genieten bezat hem. Hij was vroeg verliefd op allerlei meisjes, maar telkens was de band verbroken, omdat hij telkens meende iets nog heerlijkers te ontdekken; zooals een kind de pas geplukte bloemen weer laat vallen om naar nog mooiere te grijpen.
Op zijn drie en twintigste jaar — hij was nog niet afgestudeerd, maar ook niet van plan den graad te halen; studeeren beteekende voor hem alleen een vrij en genotrijk leven leiden — maakte hij kennis met een mooi, hysterisch meisje, dat hem niet losliet en dat hij trouwde. In de vier jaren van zijn huwelijk voelde hij zich diep rampzalig, want met een meedoogenlooze tirannie die aan zijn egoïsme rukte en trok, drong zij hem haar hartstocht op en eischte zijn gansche aandacht.
Ook had zij aanvallen van zinnelooze drift, gevolgd door buien van doodelijke melancholie. Eindelijk werd de toestand onhoudbaar en moest de ongelukkige in een sanatorium ondergebracht.
Hij hield uit dit huwelijksavontuur niets dan een onmetelijk gevoel van verlichting en een dolle begeerte haar vrijheid en genot
Zooveel mogelijk van 't leven genieten! hij had er recht op; het kwam hem toe. En bij elke kleine hindernis op zijn pad voelde hij zich woedend verongelijkt. Zoo beschouwde hij het die dagen als een onrecht hem aangedaan, dat mevrouw Sterck hem voortdurend met haar gezelschap verveelde, terwijl hij er naar smachtte om met Paulientje alleen te zijn. Hij durfde die lieve dame echter niet te bruskeeren, want zij was het toch die hem hier had gebracht en gezorgd had voor zijn logies. Daarenboven was hij be-



43
gonnen met haar op eenigszins courtiseerende manier te behandelen, hoffelijk met een ietwat verliefd tintje en het viel hem niet gemakkelijk die houding in eens te laten varen. Mevrouw Sterck was er zéér gevoelig
voor en overigens niettegenstaande haar veertig
jaren een nog zéér knappe vrouw.
Pauline begreep dat alles vaag en de kleine tegenzin dien zij voor mevrouw Sterck gevoeld had op den avond dat zij met het Amsterdamsche echtpaar gewandeld had, groeide aan tot haat. Ook tusschen haar en Annie kwam verkoeling. Annie verborg het niet, dat zij dol was op Louis; en dat hij zoo weinig notitie van haar nam, verweet zij aan Pauline, zij 't zonder woorden. Het bleef alles besloten broeien.
Na een week van kille winderigheid en regen ging een stralende zonnedag in een lichtgloed, als Pauline zich niet herinnerde ooit gezien te hebben, over de wereld open.
Met een verheerlijkt lachje liep zij, vroeg opgestaan, alleen den landweg op, de zon tegemoet.
Hoe verrukkelijk was die koesterende gloed na de kilheid'der vorige dagen. Zij stond bijwijlen stil om te voelen hoe de warmte door al haar poriën drong, hoe zij verzadigd werd van zonnegloed. En toch wapperde de wind zoo luchtig-frisch, zoo pittig opwekkend haar tegen: zij zou niet onder de hitte lijden zooals dien dag vóór het onweer. Diep haalde zij adem en strekte haar armen uit. Hoe bezielend mooi was het leven en hoe prachtig alle dingen om haar heen! Zij zag de zon uit den diepblauwen hemel neerzijgen op de korenvelden, waar de schoven al stonden, flambouwen van licht, of streelend gloeien op de helgele lupine, waarvan de sterke geur bedwelming bracht.
Verscheidene keeren bukte zij om de innig bloeiende blauwe klokjes te plukken, die zij hechtte op haar witte blouse, dicht bij haar hals, die niet verbrandde,



44
altijd het wonderlijk blank behouden bleef. Wel had ze leelijke zomersproeten, die rossige meisjes altijd hebben, in het gezicht. Louis had er iets van gezegd
gisteravond hoe jammer het was, en dat ze meer
met een hoed moest loopen. Nu liep zij wéér zonder hoed. Het was zoo heerlijk en hij vond haar immers toch wel mooi, ook met die sproeten. Zij lachte. Hield hij werkelijk heel veel van haar?!
Peinzend liep zij verder, tot opeens haar ooren gevangen werden door een hoog en jubelend gefluit.
Eerst dacht zij aan een vogel, maar spoedig wist ze: het moest een mensch zijn. Zij liep voorbij een haverveld je, dat dicht bij een boerenhoeve nog ongemaaid te glinsteren lag. Peppels stonden iets verder langs den weg te ruischen en te glinsteren. Toen, langs de hoeve, kwam de fluiter haar tegemoet. Het was Louis.
Hij lachte en stak zijn arm door de haren. „Goedenmorgen! ook vroeg op?"
Zij knikte en keek met oogen die durfden en niet durfden.
„Ga je mee? dien weg op?" vroeg hij, „daar is 't zoo heerlijk. Daar komen we aan een water, waarboven ik reigers heb zien vliegen."
„Ik heb nog niet ontbeten."
„Ik ook niet Maar wat geeft dat? We loopen zoo om, naar de uitspanning van de „Rooie Leeuw" en ontbijten daar samen. Hè, wat zeg je daar van?"
„Stout", zei ze klein-meisjesachtig pruilend. En toen, stralend en lachend dat al haar tandjes glansden in de zon tusschen haar roode lippen: „God ja, laten we 't doen! Hoe verrukkelijk!"
Hij drukte haar arm dicht tegen zich aan. „Je bent een gezellige meid", prees hij, „en wat zal mama Sterck boos zijn!" Zij proestten het beiden uit en onwillekeurig werd hun gang vlugger, als van ondeugende kinderen, die hard wegloopen van hun moeder.



45
„Nu je vindt haar ondertusschen wat aardig!"
pruilde Pauline na een poos.
Hij lachte een beetje zelfingenomen. „Dat begrijpt een klein meisje zoo niet." Hij trok haar handje aan zijn lippen. „Niet boos zijn?" vroeg hij.
Zij keek even in zijn donkere, verliefde oogen en een warme kleur joeg langs haar wangen. Zij trok haar hand haastig terug.
Zij liepen den ganschen blonden morgen buiten en ontbeten in de dorpsherberg, waar de waard hen aansprak als meneer en mevrouw.
Het prikkelende gevoel iets te doen wat eigenlijk niet behoorlijk was, maakte haar opgewonden.
„Wat ben je mooi, Paulientje?" zei hij haar arm nemend, toen zij de herberg uitliepen, de heide in. „Ik vind je zoo mooi in de zon, tusschen die paarse hei. Jammer dat je schoenen aanhebt, al zijn 't ook bekoorlijke witte schoentes met hooge hakjes.... hier in de hei moest je eigenlijk met bloote voeten loopen...."
„O ja, heerlijk, wat zou dat heerlijk zijn. Weet je wat, loop wat vooruit, dan zal ik ze uitdoen." Zij ging aan den rand van het smalle zandweggetje zitten en trok achter zijn rug haar kousen en schoenen uit. En die wonderlijk blanke mooi gevormde voeten in het paars van de hei, ze keek er zelf naar met ontroering. Veel er op loopen kon zij niet; de struikjes deden haar pijn.
Hij gebood haar te gaan zitten en om haar te amu seeren deed hij, jongensachtig overmoedig, de dolste dingen. Hij maakte buitelingen en gymnastische toeren; sterk en lenig. En zij bewonderde hem. Toen, uitgeput, liet hij zich neervallen naast haar in de hei, onder de ijle schaduw van eenige dennen.
„Waarom trek je je schoenen weer aan?" vroeg hij, „laat je voetjes nog wat zoo. Ze zijn zoo mooi Zondaresje. 4.



46
en ik kijk er zoo graag naar. Mooie dingen o, je
weet niet wat een verrukking het is voor mij.... ik leef enkel voor schoonheid", vervolgde hij, een beetje rhetorisch en misschien toch ernstig in zijn half waar, half aangekweekt enthousiasme.
„Kind, geniet er toch van "
„Waarvan?" vroeg zij plagend, „van mijn voeten?"—
Hij lachte en wilde haar grijpen, maar zij had haar schoenen alweer aan en sprong haastig op.
Zij wandelden verder, langs allerlei paadjes. Hij beweerde den weg te weten. Zij dwaalden telkens verder van 't dorp af.
Toen Pauline zich ongerust maakte, lachte hij. „Laten we toch genieten", zei hij, „zoo'n dag komt misschien nooit terug. En jij, meisje, geniet toch van je jeugd! van de jaren dat je nog een jong, mooi meisje bent. De menschen zijn zoo dom, ze verknoeien hun leven door nooit het oogenblik te grijpen. „Jeunes fillettes, profitez du temps; les violettes se cueillent au printemps", floot hij, haar aanziende met plagend teederen blik.
„Geniet van 't leven leef, leef, voel toch hoe
de zon op je lichaam schijnt, hoe koel de wind is in
je haren Ik weet wel, dat er veel ellende is in
de wereld en dat er duizenden menschen in de misère zitten. Maar wij helpen ze toch niet door hier te gaan zitten kniezen en zuur te kijken. Een vroolijk opgewekt mensch is al een weldaad voor de anderen. Laten we maar vroolijk zijn, Paulientje. We krijgen nooit onze heerlijke jeugd terug!"
Zij lachte, overwonnen. „Maar ze zullen zoo boos op ons zijn, mevrouw en Annie", weifelde zij alleen nog.
„Hoor eens, daar kunnen wij ons niet aan storen", zei hij luchtig spottend, „die menschen hebben hun kleine duffe ideetjes over wat mag en niet mag en ze zijn in hun vriendschap tiranniek en veeleischend;



47
maar is dat voor ons een reden om niet van dezen dag te profiteeren? Als je eens wist, hoe lang ik er al naar verlangd heb eens eindelijk een paar uur
met je alleen te zijn En jij toch ook?" Hij boog
zich tot haar over en keek haar aan.
,Louis". Zij overwon haar ontroering en om die niet te laten merken, zei ze nog eens: „Ik ben bang dat ze erg boos zullen zijn. Wat moeten we toch zeggen, als ze ons vragen waar we geweest zijn?"
„Dat we verdwaalden.... dat is toch heel natuurlijk. En waar ook. Zijn we dan niet verdwaald
uit het park van de conventie in de wildernis van de vrijheid?" Hij genoot van zijn mooien zin. „Heusch, kind, dat moest een mensch meer doen. We laten ons veel te veel opsluiten achter hekjes van vooropgezette meeningen en vooroordeelen. Een mensch moet weten te leven en dan vooreerst zich niet te veel storen aan dergelijke onbeduidende conventies. Je moet je uitleven, kind, vrij en krachtig als een boom midden op een vlakte. Dan komen alle eigenschappen van je tot bloei en word je pas een mooi mensch. Maar ze willen je aan alle kanten vastbinden en tegenhouden."
„Maar is dat dan niet noodig? Anders doen we toch te veel slechte dingen?" vroeg zij naïef.
„Onzin. Zondigen, 't toegeven aan je begeerten is de eenige manier om ze kwijt te raken. Als je ze wegstopt, worden ze hoe langer hoe wilder en sterker en dan vermoorden ze je. Ik heb 't zelf gevoeld. ..."
Hij dacht aan zijn huwelijk, toen hij de slaaf was van zijn vrouw en zijn plicht, neergedrukt door haar veeleischende persoonlijkheid.
Een oogenblik stond hij op 't punt er over te spreken; toen hield hij zich in. Dit kind zou hem misschien niet begrijpen en dan.... spoken op te roepen in dezen zonneschijn 't zou zonde wezen. Nu mocht



48
er alleen maar vreugde bloeien; hij wilde de bitterheid niet.
Zij waren een heuvel opgeklommen. Aan hun voeten lag een kleine weide als in een dal, omsloten door hooggekruinde boomen die een malvekleurige schaduw wierpen in den broeienden middag. Paulines oogen zwierven langs den hemel, waar doorzichtige witte wolken versmolten in het licht. Zij zag in het weitje twee geitjes grazen en vogels schoten met korte scherpe kreten erover heen.
„Het is wel heerlijk", zei ze eindelijk, peinzend, „om alles van je af te zetten van zorgen en verdriet en alleen maar te genieten van "
„Waarvan?... Paulientje zeg 't me Waarvan?" Zijn hand lag op haar schouder: Duizelig sloot zij haar oogen. De vlijmend-zoete ontroering kwam. Maar in zijn heesche stem voelde zij den hartstocht zoo warm, dat zij schrikte.
„Nu moeten we gaan. Het kan me verder niets meer schelen wat je nog zegt, hoor. We moeten nu naar huis". — En met een paar luchtige sprongen daalde zij het pad af naar den grintweg, waar een handwijzer hun aangaf dat zij een kilometer van hun dorp verwijderd waren.
Hij volgde. Verstoord beet hij zich op de lippen.
Was dat kind een volleerde coquette of was zij
enkel bang voor hartstocht.
Even vóór zij het hotel bereikten, in de donkerte van de kastanjelaan, sloeg hij opeens, vastbesloten om zekerheid te hebben, zijn arm om haar schouders. Zoo dwong hij haar tot stilstaan.
„Pau kijk me aan je houdt toch ook wel
een beetje van me? Of heel veel, héél véél?" Dicht langs haar oor suisde zijn warme adem.
Zij liet zich in zijn armen glijden. Haar hart bonsde of 't zou breken. Maar in een lach van liefde keek



49
zij hem aan. „Ja", zuchtte zij, „ik houd van je. Maar ga nu mee, toe, laten we nu gaan."
„Geef me eerst een zoen." En toen zij weerstreefde: „Je bent toch niet bang voor me?" vroeg hij plagend.
In zijn oogen lag een smeekende vraag, waaraan zij niet kon weerstaan. Zij vlijde zich tegen hem aan. Hij nam haar zachte wangen in zijn handen en zoende haar, begeerig.
„Genoeg, genoeg!" riep zij.gesmoord en weer liep zij als een vluchtige nymf voor hem uit.
Mevrouw Sterck ontving hen koel, met een blik van scherpe afkeuring op Pauline. Zij stond temidden van de andere hotelgasten, op 't punt de eetzaal binnen te gaan.
Louis had al uit de verte gewuifd met zijn stok en begon, dichterbij, ongedwongen en vroolijk te vertellen van hun wandeling en hoe ze ongelukkig verdwaald waren geraakt. Mevrouw Sterck luisterde met koele, stekende blikken.
Toen de maaltijd was afgeloopen, verzocht zij Pauline op kil-bitsen toon haar even naar haar kamer te volgen.
Daar overlaadde zij het jonge meisje met de strengste verwijten. Haar gedrag was schandelijk; zij bracht haar naam in opspraak; alle gasten beschouwden haar als een malloot. Natuurlijk had zij Louis overgehaald een verre wandeling met haar alléén te maken; mevrouw zag' nu in wat een gevaarlijke coquette Pauline eigenlijk was.. ..foei, een man zoo aan te halen en vooral een getrouwd man, want hij bleek toch getrouwd, al was zijn vrouw krankzinnig. Wat een voorbeeld voor haar lieve Annie.... maar het zou uit zijn!....
Pauline had zich bedwongen. Zij zat een eind van haar af, schijnbaar lusteloos op een stoel, met afge-



50
wend hoofd naar buiten te kijken. Maar haar zenuwen waren gespannen als koorden. Zij trokken pijnlijk aan haar hersens en aan haar rug en haar nagels boorden zich in haar handpalmen, om niet als razend om zich heen te grijpen en te slaan.
Nu hield zij het niet langer uit. 't Gezicht helwit en strak van drift, met felle, opgesperde oogen liep ze op mevrouw Sterck toe.
„Wat denkt u wel van me? wat.... wat...."
stamelde zij, als altijd onmachtig zich te uiten als ze
zoo driftig was; „omdat u 'tniet uit kunt staan
en Annie.... dat hij van me houdt.... ja.... dat....
dat en 't zal uit zijn — weest u gerust! ik ga,
ik ga al! Ik ga al!" gilde zij en sloeg blind om zich heen. —
Mevrouw Sterck had de deur geopend. „En nu ga je naar bed, begrepen?" siste zij. Van drift was ook haar anders zoo lief gezicht vertrokken.
Pauline stortte de gang in en bereikte ademloos haar kamer. Daar sloot zij zich op en wierp zich met woeste snikken op bed.
In machtelooze woede sloeg zij haar vuisten op het dek en beet als een gewond dier in de lakens.
Dat mensch, dat afschuwelijke mensch had gewaagd haar te betichten als verleidster en malloot. Zij had haar belachelijk gemaakt — en misschien nog erger! — bij de andere gasten, zij had haar gekrenkt en beleedigd en omdat zij een oudere vrouw was, zou Pauline dat alles moeten slikken. Nooit, nooit, nooit zou zij 't verdragen! Zij haatte haar, zij zou haar kunnen vermoorden met dat lieve, schijnheilige gezicht en al die lieve dames bij elkaar, die haar nu zoo uit de hoogte veroordeelen zouden. Zij wilde geen seconde langer blijven in dit afschuwlijke hotel. Zij zou telegrafeeren aan moeder dat ze thuis kwam,
onmiddellijk Ach God, als haar hoofd maar niet
zoo bonsde en haar rug niet gebroken was van pijn!



51
Zij kon nauwelijks meer opstaan.... Eerst even rusten, rusten....
Er gingen wilde wervelwinden door haar hoofd van opgejaagde gedachten en beelden. Aan Louis dacht zij maar vaag. Die heerlijke dag met hem was als 't smalle, parelgrijze strand, dat door den woesten vloed van stormgolven bedekt wordt en verdwijnt.
Zij bleef een uur lang verdoofd liggen, zwaar en ellendig.
Toen werd er aan de deur getikt.
Pauline wilde niet hooren. Het tikken herhaalde zich en toen zij eindelijk opstond, hoorde zij Annies stem:
„Pau, doe toch open, je moet me opendoen, ik ben zoo bedroefd; ik vind 't zoo afschuwlijk voor je."
Zij draaide den sleutel om, en Annie kwam binnen. Haar gezicht was rood en gezwollen van het huilen. Zij viel Pauline om den hals en snikte als een kind.
Onmiddellijk werd Pauline kalm. Zij suste Annie en liet haar zitten.
„O Pau, hoe vreeslijk, hoe vreeslijk dat Mama zoo boos op je is. Nu moet je morgen weg. O, waarom heb je ook zoo gek gedaan?"
„Gek gedaan? hoe bedoel je? Jullie doen net of 't een schande is om een eind met een vriend te gaan wandelen." —
„Dat kan je toch niet doen! Je weet toch, dat de menschen daarover beginnen te praten. En Louis is een getrouwd man. Mama heeft gelijk", snikte Annie, „ze heeft 't me uitgelegd. Zoolang zijn vrouw leeft, mag hij immers niet hertrouwen. Pau, we mogen niet aan hem denken. We worden ongelukkig. Wij moeten...."
Hier wachtte zjj even. Pauline had, nu bijna geheel bedaard, naar haar geluisterd. Och, Annie deed haai werkelijk leed. Het kind had een gevoelige les gehad van Mama! Verliefd op een getrouwd man! Neen,



52
daar stond een hekje. Annie moest dat gevoel maar uitrukken en 't zou ook best gaan. Een beetje geduld maar; dan ging ze wel houden van een anderen man, een dien ze wèl kon trouwen. Zij verbaasde zich even over de haast cynische manier waarop zij over Annie oordeelde. Maar Louis had haar al veel geleerd.
„Heusch, Pau", vervolgde Annie, „we moeten toch denken aan onze toekomst. Zoo'n man is niets voor ons. Je moet voorzichtig zijn met hem "
„Ja, ja zeker hoor", suste Pauline met een innerlijken spot die de andere voorbijging, „maar Annie, maak je toch niet voor zoo'n kleinigheid van streek."
Toen Annie zich gewasschen en verkleed had, bleef Pauline weer alleen. Zij wilde niet beneden komen; „Je moet me maar excuseeren, ik heb hoofdpijn", zei ze kort.
Annie begreep het. Het was voor Pau nu niet bepaald prettig de anderen te ontmoeten. —
Annie had haar wat eten op de kamer gebracht en vertelde dat ze met haar moeder en eenige anderen een lange wandeling ging maken. Zij vertelde er niet bij, dat Louis ook van de partij zou zijn. Mevrouw Sterck had hem heel gauw vergeven. Hu' bezat een zekere charme, waartegen zij niet bestand was.
Daarenboven hij was een man — dat die neemt
als een meisje zich aanbiedt niets natuurlijker
dan dat! Pauline bleef de meest berispelijke in deze zaak. Een meisje waarin zij zich helaas treurig vergist had! —
Het werd donker. Pauline was bij het raam
gaan zitten. De zoete avondlucht gleed naar binnen. Tusschen de linden blonk een zwoele, gele maan. Toen was het of er iets in haar openbrak. Zij legde haar armen op het vensterkozijn en haar hoofd zonk



53
daarop neer. Tranen welden warm en welig in haar oogen. Zij wist niet meer of het droefheid was of geluk waarom zij schreide.
Toen hoorde zij beneden heel zacht, maar heel duidelijk haar naam. Het was Louis. Hij stond in het diffuse maanlicht en wenkte haar.»
„Ja, ik kom", riep zij gesmoord. Haastig sprong zij de deur uit de trappen af. Er was niemand op den weg. Hij greep haar arm en zij liepen snel een zijpad in langs de velden, waar de maan als een wonder alleen scheen te leven.
Zij stonden stil, beiden tegelijk. Haar armen knelden zich om hem heen, haar mond kuste zijn mond. „Louis, Louis", fluisterde zij wild, „ik houd alleen van jou ontzaglijk, ontzaglijk veel!"
„Lief kind " Van verrukking trilde hij onder haar
hartstochtelijke zoenen. Het kind, dat eerst zoo bang was geweest voor zijn kus!
„Maar Pautje kind stil nu ik heb je
geroepen, omdat we afscheid moeten nemen. Heusch, mevrouw Sterck heeft gelijk, we mogen elkaar niet verder zien. Ik ga morgen weg "
„Stil, stil dat afschuwlijke mensch. Heeft ze jou
ook de les gelezen? — Maar het kan me niets schelen, hoor je dat? Niets, niets! ik weet alles, ik weet dat je me niet trouwen kunt, maar ik wil ook niet trouwen — jou wil ik, jou! ik kan zonder jou niet meer leven. O God, Louis als je eens wist hoe ik gesmacht heb naar dit groote, dit ontzaglijke in mijn leven "
Haar oogen zwierven over het maanbeschenen land, waar op den achtergrond donker en vol geheim de bosschen lagen. „We zijn alleen, God zij gedankt! Nooit wil ik meer onder de menschen. Neem me mee, mee naar 't buitenland, waar je maar wilt. 'k Zal overal met je meegaan."
„Pau Paulientje." Hij streelde het hoofdje dat



54
aan zijn schouders lag, met een glimlach, verteederd en gelukkig.
„Mijn heerlijk, lief kind,'mijn mooi lief meisje. Wat ben je prachtig als je zoo wild bent. Geef me nog een zoen en nog één." Hij voelde het bevende, tengere lichaam dichfr aan zijn borst, zijn lippen konden niet scheiden
Hij zou volmaakt gelukkig zijn geweest, als niet een vage onrust hem had benauwd.
Dat ging toch zóó maar niet! Zij was een kind; hij mocht geen ploertenstreek begaan. Maar dadelijk schoof hij die gedachte van zich af. Genieten, genieten van het oogenblik! Had hij niet dezen zelfden morgen die wijsheid aan haar verkondigd?.....



III
Den volgenden dag werd Louis ih de auto van de Stereken naar Arnhem gebracht. Pauline ging met den ochtendtrein naar den Haag. Zij had hem, na hun korte wandeling in den avond, niet meer gesproken. Hij had afscheid van haar genomen met een zacht gefluisterd: „Tot weerziens in den Haag!"
Zij ging nu alleen naar het station, dat nog een kwartier loopen van het hötel lag. Beslist had zij er zich tegen verzet dat Annie haar zou brengen. Doch toen zij een eindje den landweg op was gegaan, werd zij ingehaald door den Amsterdamschen advocaat en zijn vrouw.
„Mogen wij je brengen?" vroeg mevrouw Levisson vriendelijk, „geef je valies maar aan mijn man."
Pauline voelde zich blozen. Hoe lomp was zij tegen die menschen geweest, die zij zonder afscheid had willen verlaten! Kón zij nu maar iets vinden, iets hartelijks
Mevrouw praatte ongedwongen door over hert mooie weer en dat ze 't trof voor de lange reis naar den Haag en meneer maakte een grapje over het zware valies dat eigenlijk niet zwaar was.
Mild stroomde hun goedheid door Paulines wrokkend hart. En opeens wist zij ook: deze menschen begrepen de liefde en aan hen zou zij alles kunnen vertellen. Zij begon, eerst vrij duidelijk, daarna in gebroken zinnen, hakkelend van emotie en drift.
Het echtpaar zweeg en keek elkaar aan met een bezorgden blik over Pauline's hoofdje heen.
Zij hadden van Louis geen gunstigen indruk gekregen.
„En wat nu?" vroeg mevrouw Levisson, Paulines hand vattend.



56
„Wel, heel eenvoudig, we houden van elkaar, mevrouw, dan moeten we maar naar Brussel of Parijs, als we in den Haag niet kunnen blijven".
Heel eenvoudig noemt ze dat, dacht Levisson met een innerlijken glimlach. Met de kordaatheid van een jong kind, dat niets weet van het leven, werden die woorden als een triumfkreet uitgestooten.
Zij zagen haar aan met bewondering en angst.
Nu waren zij 't kleine station genaderd. Zij brachten haar op 't perron, waar zij op en neer liepen, in afwachting van den trein.
Emma Levisson keek Pauline telkens aan, als wilde zij nog iets zeggen. Zóo dadelijk moest zij dit kind laten gaan, dat zij als in een visioen zag neerstorten in een grijze vallei van leed. Angstig keken haar oogen den horizon af, als om een machtig woord te vinden dat redden kon. Zij vond niets dan: „Je moeder, Paulientje. Vertel haar alles. En later, als je raad of hulp noodig hebt, denk je dan aan ons?"
De trein ratelde aan en stond na zwaar geweld voor hen stil. Zij sloeg in een impulsieve beweging haar armen om 't meisje heen en kuste haar innig, verscheiden malen.
„Hier is ons adres, Paulientje", zei nu ook Levisson, „vergeet ons niet."
Zij voelde de tranen in haar oogen komen en kon een oogenblik niets zien. „Dank u, dank u", stamelde zij, „goeie menschen, lieve dank u."
Lang wuifden zij haar na, het kleine joodje met de schrandere oogen en de blonde vrouw met den vriendelijken mond.
Het eerste uur zat zij als versuft in den trein. Haar bezwijmde gedachten lagen onmachtig neer. Soms richtte er zich éene op en trachtte haar te benaderen, maar viel weer neer, verdoofd.
Toen eindelijk, na Utrecht — zij zat nu in een



57
minder vollen coupé en er kwam ook wat ruimte in haar hoofd, begon zij geregeld na te denken. Toch
bleef het meer droomen dan denken Droomen
over een toekomst met Louis — beiden vrij in een vreemd land, in het volle genot van hun liefde, elkaar omvattend en begrijpend een leven van schoonheid en ontroering, in zooveel mogelijkheden, met zooveel sterke en teedere nuanceering, dat het haar duizelde bij het bedenken.
Schoonheid, kunst, het raadselachtige leven
Louis moest het haar alles leeren, zooals hij haar al zooveel geleerd had. Hij scheen wel machtig veel te weten! en hoe goed kon hij de woorden vinden, hoe fijn en intelligent was zijn inzicht, ook in de menschen. Hoe goed had hij de Stercks gezien en beoordeeld. Annie b.v., Annie, die ze niet had gekend, ofschoon 't een vriendinnetje van haar heette, voordat Louis haar de oogen geopend had. Wel had ze Annies domme bewondering die alles mooi en lief van Pautje vond, vervelend en hinderlijk gevonden, maar nu zag zij haar pas zooals ze was: een conventioneel opgevoed meisje met een schuchteren geest, die niets persoonlijks had, zich gaarne voegde naar een sterkere, maar die in haar jaloezie alle bewondering voor die sterkere vriendin had verloren in verbitterd egoïsme. Al verzette zij zich tegen haar moeders begrippen, zij kon er niet tegen op, zij werd er toch door overwonnen: Annie was van de ordelijke, fatsoenlijke maatschappij en zou er zich nooit los van kunnen maken!
Een kreet van trots en opstand schoot los in haar hart, maar werd met moeite op haar lippen teruggehouden. Zij, Pauline, zou 'twèl kunnen, waar het een groot, een machtig gevoel betrof, waar het gold de groote liefde! Zij sloot even de oogen met een verheerlijkt lachje. Alles, alles zou zij trotseeren, en iedereen! Vechten zou zij er voor en met hartstocht



58
en met genot! Hoe heerlijk zou 't zijn hem dan later in de armen te houden, ver en verlaten van allen die haar uit onwil of bezorgdheid hadden tegengehouden, waaraan zij zich onstuimig had ontworsteld, en als hij haar innig en ontroerd dankte voor haar offer hem gebracht, hoe zou ze hem dan kussen in opperste zaligheid en hem verzekeren dat het haar niets gekost had, niets, want dat zij hem liefhad en alleen die liefde voortaan van waarde was in haar leven... „Louis", fluisterde zij stil voor zich heen... en zij voelde zich doorzongen van zulk een jubelend geluk, dat zij niet meer begrijpen kon waarom zij zich zoo boos had gemaakt op mevrouw Sterck. Wat kwamen de menschen er op aan!
Zoo druk hielden die voorstellingen haar bezig, dat zij het Haagsche station al waren binnengestoomd, voordat zij er zich van bewust was.
Ida kwam haar halen. Pauline zag dadelijk op het bleeke gezichtje van haar zuster dat mevrouw Sterck al naar huis geschreven had, dat Ida wist. 't Mensch had er geen gras over laten groeien; expresse bestelling natuurlijk; — zeker bang dat Pauline anders de zaak verkeerd zou voorstellen. Zij bedacht het met een weer even opvlammende drift. Toen schudde zij trotsch-overmoedig 't hoofd. Wat kon 't haar schelen! Ida vroeg met een vlakke stem naar allerlei kleinigheden; Pauline antwoordde nauwlijks. Zij wandelden naar huis, en op het eind spraken zij geen van beiden.
„Hoe is vader?" vroeg Pauline opeens.
„Vader weet nog niets", antwoordde Ida haastig, „maar Pau moeder heeft zoo'n verdriet!"
Een snik trilde in haar keel. Pauline haalde driftighaar schouders op.
Dien middag eindelijk alleen met moeder, barstte zij los. Een stroom van woorden verbrak de spanning die tusschen haar had gestaan en die Pauline had geëerbiedigd, om vader. Moeder had stil geluisterd.



59
Haar verstandige blauwe oogen keken Pauline vast aan, diep onderzoekend.
„Ik geloof je, kind", zei ze eindelijk. „Toen ik mevrouw Stercks brief gelezen had, vanochtend, was
ik bang ik dacht dat de schuld aan jou lag —
maar toch waren daar dingen in, die me hinderden. Zij had er niet zoo'n drukte van moeten maken in het hötel; misschien had dan niemand iets gemerkt. En ze had je al eerder moeten raden om voorzichtig met hem te zijn "
„Och moeder, begrijpt u dat dan niet? Ze was jaloersch ze kon 't niet uitstaan dat Louis "
„Kind, praat toch geen onzin."
„Onzin? 't is waar! Ze flirtte met hem be-
lachlijk... en Annie... Annie was ook al jaloersch... maar wat kan 't me schelen. Het laat me nu koud".
Moeder streelde haar gloeiend hoofd.
„En wat is er nu eigenlijk met Louis?" vroeg zij zacht. Pauline had enkel over de uiterlijke gebeurtenissen gesproken.
„Met Louis? Moeder!"
„Zeg 't me maar, kind."
„O God, moeder, ik houd zoo dol van hem — en hij van mij!" Zij verborg haar hoofd in haar armen op tafel en durfde in een plotselinge verlegenheid haar moeder niet in de oogen zien. Maar toen de stilte bleef hangen, angstig en drukkend, wierp zij met een ruk haar hoofd achterover en zag haar aan met schitterende oogen. De roode lippen trilden in het witte, gespannen gezicht. „We zijn van ëlkaar, voortaan! we kunnen niet anders", bracht ze voort, met een zucht.
De moeder zweeg nog altijd. Zij begreep hoe gevaarlijk hier ieder woord moest werken.
„Daar zullen we later nog wel eens over praten, Pau. Het is niet zoo eenvoudig als je denkt. Ik zal er nog maar niets aan vader over zeggen."



60
„Neen."
„Het zal hem te veel opwinden. Wij weten ook niet.... hoe die Louis "
Zij zwegen. In de kamer waar de tuindeuren openstonden, drong het verliefd tjilpen door van vogels en het lachen van een heel jong kind. Hoog en blauw zag Pauline den hemel stralen boven het zonnige tuintje, waar dieproode geraniums gloeiden.
„Moeder!" en zij kuste haar hartstochtelijk, „moeder, ik ben zoo gelukkig! U kent hem niet, u weet
niet hij is zoo zoo " Zij verwarde zich
en wist geen treffend woord te vinden.
„Ik wil hem léeren kennen, Pau. Je begrijpt wel
dat 't moet in de allereerste plaats wil ik hem
kennen. Qa nu maar weer naar Ida. Ga een eindje met haar wandelen. Zij heeft 't deze laatste weken in huis zoo saai gehad. Doe je 't?
„Ja. Och moeder, wat ben je toch lief." Innig drukte haar mond zich tegen moeders wang. „Lieve schat."
De moeder bleef alleen en stond op. Het was of er duisternis viel in de kamer, toen Paulientje was gegaan. Zij streek zich met de hand over het voorhoofd en zette zich toen, als ware zij doodelijk vermoeid, in een leunstoel neer. Angst keek haar aan; het was of die dreigde in alle hoeken van de kamer.
Hoe moest dit verder gaan? Telkens weer nieuwe zorgen en telkens zwaarder. Was het nog niet genoeg?.... Zij hijgde even. Paulientje.... het mooie, hartstochtelijke kind, waarvoor zij altijd angstig was; waarvan zij altijd met wonderlijk zuivere intuïtie de moeilijke natuur begrepen had, met al haar mogelijkheden. Heimelijk had zij dit kind het liefste.... vaak had zij 't zich verweten. Maar 't liefste kind, het meest-bezorgd-bewaakte, moest eens alleen
gaan O, dat zij helpen kon! In bittere zorg wrong
zij de handen.
Toen, als een genade, viel het haar in: waar zij



01
zou moeten wijken, daar bleef toch God! God zou haar kinderen niet verlaten, ook niet als zij eens sterven moest. Devotelijk boog zij 't hoofd op de gevouwen handen.
Pauline leefde in afwachting nu. Met elke postbezorging moest zij haar ontroering bedwingen. Nooit was er iets bij voor haar. O, waarom schreef hij niet? — Zij zweeg erover tegen moeder en toen deze een keer, als terloops, aan haar vroeg: „Hoe lang zou van Ravesteyn in Arnhem blijven?" antwoordde zij stug: „Ik weet 't niet. Zijn moeder woont daar". Verder ging heur gesprek niet; maar zij voelde .het wantrouwen van haar moeder en 't stak haar in het hart. De jubelende geluksmomenten werden zeldzaam; driftig, smartelijk verlangen, schreiende onrust, twijfel en ten slotte een radelooze angst kwamen haar folteren. Overdag was 't nog te dragen: in den zonneschijn (want 't was mooi weer, alle dagen) in wandelen, fietsen, zwemmen, lachen met Ida, wond zij zich op tot vreugde. Maar 's avonds kwam het andere.... en 's nachts lag zij uren te woelen in 't warme bed, weerlooze prooi van angst en wanhoop.
Als Louis met haar gespeeld had?! Als hij er geen ernst van wilde maken?.... Waarom? Hij hield toch wel van haar.... hoe had hij haar gekust!.... Zij begreep niet wat hem kon weerhouden.
En als hij ziek was? — Maar zij durfde hem niet schrijven, wist zijn adres niet eens. Alle vermoedens en plannen drongen zich in haar brein op elkaar in. Het werd een vormlooze, niet te ontwarren knoop.
Een warme middag. Ida en Pau hadden gezwommen. Het was een matig genoegen geweest; het zeewater was zoo heet, het strand zoo schel, de menschen in Scheveningen zoo leelijk, zoo platleelijk
Zondaresje. 5.



62
Niets was er mooi geweest. Alleen maar zwaar, zwaar en verdrietig. Het leven onbegrijpelijk.
„Thuis toch beter", vond Ida.
„Thuis beter!" Pauline lachte schel. Zij zaten in de eetkamer bij het raam aan de straat, daar was 't de koelste plek in huis. Wandelaars liepen langs, loom van de hitte. De tram gierde voorbij, daverend en schellend. Alles klonk harder, wreeder vandaag.
„Ja, 't is hier zalig", ging zij voort, Ida koelspottend aanziend. Hevigen lust kreeg zij opeens haar zachte, passieve zusje te plagen. Als kind had zij die buien ook gehad. Zij herinnerde zich eens een Zondagmiddag op de kinderkamer, toen zij Ida had vastgebonden en als een razende om haar heen had gedanst.... met Ida's kapotte pop.
Ja, wreed kon ze zijn.... maar waarom niet? Waren anderen niet wreed voor haar? Ze was nu eenmaal niet zacht en lief — zou 't wel nooit worden!
„Vindt je niet dat we alleen van hel veranderd zijn?" vroeg ze koeltjes; „in Scheveningen was 't afschuwelijk, nou ja, die menschen zijn ons tenminste vreemd — maar hier! Heb je ons gezin eigenlijk wel ooit goed bekeken, kind? Jij leeft zoo in je droomer rijen — wat weet je eigenlijk van ons af? Daar heb je in de eerste plaats vader; hij is zenuwziek, dat is al erg genoeg — maar 't ergste is wel dat hij ons
allemaal daarvan heeft meegegeven mij in de
eerste plaats En jij — jij bent te zwak en te tobberig. Ben is al net als hij zelf — wat zal hij ooit bereiken? Nu hij gezakt is voor zijn eindexamen, is alle fut er uit. Hij ligt maar lui-te rooken, voert niets meer uit en loopt de meisjes na — en wat voor meisjes! gemeene sletten "
„Pau!" Ida keek haar aan, strakwit. Bang werd ze voor haar zusje, want zoo hard en groot stonden de paarsblauwe oogen en als sprak ze hardop in den



63
droom, zoo vreemd klonken haar woorden. „Pau — in godsnaam en hoe weet je dat?"
„Ik weet meer dingen dan jij! ik heb hem wel gezien ach God, ik verwijt 't hem niet. Hij kan 't
misschien niet helpen. Het heele jaar heeft hij zich geweld moeten aandoen — nu breekt het los. Als hij nu maar een wil had — kracht om te leven! maar hij kan niets. Willy is nog de normaalste. Maar Hedwig, die is misschien het ergste er aan toe. Wat we van haar beleven zullen? die eindigt in een gekkenhuis of— in de goot "
„Pau! God, scheid uit! Je weet niet wat je doet — je martelt me denk je dat ik 't niet zie, evengoed als jij! maar zwijg dan toch, zwijg!"
In heftige snikken sloeg Ida haar hoofd op tafel. Nu brak 't in Pauline. Zij knielde naast haar zusje neer.
„Stil nu— stil", fluisterde zij, „ ik ben ellendig, ik was zoo ellendig, daarom moest ik een ander pijn doen. Ach Iedje, Iedje—" Zij schreiden samen.
Toen stond Pauline op. Er werd gebeld. „De post", zei Ida snikkend. Pauline vloog naar de voordeur. Er was een brief van Louis.
„Lieve Paulientje", las zij, Je moet niet boos op me zijn, dat ik in zoo lang niets van me liet hooren. Het was geen onhartelijkheid van me, maar wijsheid. Nu moet je niet verwonderd kijken en ook niet verontwaardigd met die mooie donkerpaarse oogen van je en ook niet driftig worden, maar kind, probeeren om eens heel verstandig na te denken. Ik moet beginnen met te zeggen dat ik erg onvoorzichtig ben geweest daarbuiten en dat ik 't mezelf niet kan vergeven. Want ik ben werkelijk heel innig veel van je gaan houden en ik voel nu, dat ik je een heel slechten dienst heb bewezen door je dat te toonen. Want ik ben geen vrij man die een jong meisje



64
het hof kan maken, om haar te trouwen. Ik weet wel, ja, ik zal 't nooit vergeten, zoo prachtig vond ik 't van je! — dat je gezegd hebt hoe je dat niets kon schelen en dat je bereid bent overal met me mee te gaan, maar werkelijk, kind, als man van eer mag ik zoo'n offer niet aannemen. Dan zou ik een ploertenstreek begaan. Lieve Paulientje, laten we wat er achter ons ligt, beschouwen als een heerlijke idylle, waarvan ik intens genoten heb en die ik nooit zal vergeten, maar laten wij er nooit meer over spreken. Hoe moeilijk het mij ook valt mijn lief, heerlijk meisje te moeten opgeven, ik kan niet anders — het is mijn plicht.
Behoud een mooie herinering aan onze ontmoeting — vooral aan dien eenen, heerlijken dag op de hei — en vergeef je armen vriend
LOUIS."
Zwijgend stak Paline den brief in haar zak. Tegen Ida, die haar in de grootste spanning had zien lezen, zei ze enkel: „Hij komt niet meer".
Den heelen middag bleef ze stil. Maar dien avond klaagde zij over hoofdpijn en wilde vroeg naar bed.
Toen moeder haar een glas limonade kwam brengen, lag zij met pijnlijk droge oogen voor zich uit te staren.
Moeder kwam naast haar zitten. Het was nog niet donker. Zij kon het gezicht van haar kind nog zien.
„Mag ik den brief ook lezen, Pau?" vroeg ze zacht.
Pauline haalde hem ,onder haar kussen te voorschijn en reikte hem zwijgend over.
De moeder las aandachtig. Zij ging bij het venster staan, om beter licht te hebben. Toen ze klaar was met lezen, zette zij zich weer naast het bed.
„Het is heel verstandig en goed van hem", zei ze en streek over het dikke roode haar dat achteloos



65
brandde op 't kussen, „ik ben blij dat hij verstandig is."
Pauline hief zich op, met een ruk. Haar oogen flitsten vuur, haar mond verwrong zich. „Verstandig!" riep zij, „verstandig! afschuwlijk is u met uw verstand, ik wil niet verstandig zijn en doodongelukkig worden alleen o Qod, alleen, alléén,
zonder hem ongelukkig!"
Haar snikken barstten uit haar keel. Zij trappelde met haar beenen onder het dunne dek, haar vingers grepen in haar hemd en scheurden het borduursel.
„Nu moet je kalm zijn!" Moeders stem klonk vast en bevelend. In die momenten ging er een kracht van haar uit, waarvan Pauline altijd den invloed onderging.
„O God, moeder, ik verlang zoo naar hem!" ' „Het is je eerste groote verdriet. Het helpt niet of je je ook verzet. Je moet het leeren, kind, je te schikken. Wij moeten 't allen leeren."
Toen liet zij haar alleen. Paulientje huilde wild, huilde zich moe en uitgeput en eindelijk sliep zij vast in, dén slaap van een kind, dat den heelen dag verdriet gehad heeft, maar dan verzinkt in diepten van onbewustheid.
De herfst ging voorbij; eerst de warmere dagen met veel goudkleur en roode blaren, gloeiend ooft, dampige morgens en stralende dagen; daarna de kille regens, 't vochtige druilweer en de somberheid van 't telkens sneller kortende licht. Pauline wist niet hoe zij de weken doorkwam. Zij was thuis afwisselend stil-gelaten en triest of ongeduldig prikkelbaar en onverdragelijk gespannen.
Moeder wilde dat zij beweging nam en uren liep zij nu met Ida door het Bosch, den kant van Wassenaar uit of in de duinen bij Scheveningen. Zij had Ida geheel in vertrouwen genomen en het zusje



66
voelde de meest uiteenloopende stemmingen gestadig met haar mee. Zelve had zij nooit iets gehad dat ondenkbaar dat zij het ooit zou hebben; maar Pau...! op een liefdesgeschiedenis leek en het scheen haar het was als las zij een boek; maar alles leefde nu inniger en ook dichter bij haar.
Van moeder had zij de opdracht gekregen Paulientje te kalmeeren en er vooral voor te waken dat zij geen dwaasheden deed door Louis te schrijven of naar hem toe te gaan. Zij vond de opdracht interessant en ook wel vleiend, maar in haar hart wist ze heel zeker dat, mocht haar zusje ooit neiging daartoe gevoelen, zij, Ida, er toch machteloos bij zou staan.
De eerste dagen na de ontvangst van Louis' brief had Pauline er bitter aan getwijfeld of hij wel ooit iets van liefde voor haar gekend had. Zij voelde zich gekrenkt, het griefde haar scherp dat hij zoo gemakkelijk afstand van haar kon doen. Voor al het andere was zij doof. Toen had Ida eens zacht gezegd: „Maar als hij nu zelf eens erg verdriet heeft". Het was langzaam in haar doorgesijpeld en wekte haar verteederd medelijden, tegelijk met een weemoedige vreugde om tijdelijk verloren zekerheid. Toch kwamen de buien van twijfel en argwaan nog dikwijls terug
Het ergst waren nog de uren van verlangen. Qod, dat zij zóo vèr waren van elkaar, dat zij niets meer
wist van zijn leven! Dan kon zij het uitsnikken
in wild verdriet; bestond er voor haar niets meer dan een zwarte, oneindige weg van verdriet, waar alles haar trok naar zijn beeld, vaag oplichtend in de verte.
Zou zij hem ooit ontmoeten?— Telkens stelde zij zich voor hoe het gebeuren zou: in de tram, op straat of in het Bosch. Eens dat ze



67
alleen een avondwandeling maakte langs het Kanaal, waarover de schemering al haar grijze bleekheid legde, was het haar of in de wijkende verten vreemde tooverlanden zich uitstrekten die haar lokkend, dwingend riepen: Daar zou het zijn.... daar zou zij hem ontmoeten in een zaligheid zoo bedwelmend, dat zij zou bezwijmen van geluk
Zij tuurde en tuurde tot er tranen schoten in
haar oogen en de lichtjes van de lantaarns als vochtige sterren dansten.
Een anderen keer, op het strand, zag zij een man aankomen die in de verte op hem leek en was zij als vastgeworteld in het zand blijven staan. Nog hoorde zij de doffe dreuning van de zee en het ijle waaien van wind om haar hoofd De schreeuwende teleurstelling toen zij haar vergissing bemerkt had en alles voorbij was — het driftige ongeduld en de rauwe snikken die zich persten uit haar keel
Heel dikwijls verbeeldde zij zich dat zij in de tram of in een winkel hem had zien staan, maar na dien keer aan 't strand was haar sceptische verstand de sterkste.
Tot op een zekeren dag het toch gebeurde en toen nog onverwachts. Zij was op een stillen Octoberavond met haar zusje Hedwig uitgegaan om inkoopen te doen voor moeder. Hedwig had loopen lachen en stoeien. Zij waren bij uitzondering goed geweest met elkaar; Hedwig kon vroolijk zijn, meesleepend vroolijk, met dolle uitvallen; zij zou wel een geestig meisje worden. Haar rap figuurtje, lenig en flink, zag Pauline voor 't eerst als mooi; de blonde vlechten dansten wild om het fijnblozende gezichtje. Wie weet wordt ze later de mooiste van ons allen, bemijmerde Pauline. Zij voelde iets van verteedering en ook van deernis voor 't zusje, iets wat ze zich zelve nog niet verklaren kon.
Toen, bij het licht van een lantaarn aan den over-



68
kant van de straat, zag zij hem plotseling gaan. Hij liep alleen en langzaam, starend voor zich uit. Door een blinde macht gedreven, stak Pauline de straat over en riep zijn naam. Hij bleef staan en schrikte. Toen grepen hun handen elkaar en zonk haar blik in zijn oogen. „Louis!"
„Pautje.... kind...." Zijn vingers beefden. Een lach kwam aarzelend op zijn donker gezicht. „Jij, jij...." fluisterde hij enkel; en liefde sprong op, onweerhoudbaar.
Hedwig, nieuwsgierig, was naderbij gekomen. Zij keek hem aan met haar brutale oogen.
„Is dat je zusje?" vroeg hij; „kom, we gaan met ons drieën een eindje — mag ik in 't midden?" en hij stak zijn arm door dien van Paulientje.
„Toe Hedwig", zei ze zenuwachtig, „ga jij naar huis, zeg dat ik dadelijk kom. Ik moet meneer van Ravesteyn nog even spreken."
Hedwig, sluw, keek haar aan, met een flikkering in haar oogen.
„Goed hoor", zei ze luchtig en sprong weg.
Nu waren zij alleen.
„Louis, eindelijk, eindelijk!" zuchtte zij heesch aan zijn schouder, „ik heb zoo lang gewacht.... en ik wist niet eens waar je was, in Arnhem of hier. Louis, mijn lieveling.... en dan die brief...." Haar stem bleef steken.
„Was je er erg van onder den indruk?" vroeg hij zacht plagend; maar zijn stem beefde van ontroering.
„Hoe kon je dat schrijven?" klaagde zij.
„Maar ik kón en mócht toch niet anders! wat zouden je ouders wel zeggen? Heb je 't hun verteld?"
„Aan moeder, ja. Moeder vond je natuurlijk heel verstandig na dien brief, maar God, ik kan niet verstandig zijn. Louis, ach, laten we even het Bosch inloopen, hier op straat kunnen we niet praten."



„Goed." Hij hield haar vingertjes in zijn handen en kneep ze vast. „Mijn lieve Pautje, mijn meisje." . „Mijn schat." Haar adem ging langs zijn wang, zóó dicht liepen ze naast elkaar.
In het Bosch, donker en kil, want een motregen zeefde neer uit duistere avondlucht, was het eenzaam. Zij gingen zitten op een bank. Er kwam niemand voorbij. Er was alleen het kleine geruisch en getikkel van regen op dorre blaren. Hij trok haar dicht aan zijn hart. Zijn hand lag om haar borst, onder haar arm, haar hoofd zonk neer aan zijn wang. „Liefste", riep zij gesmoord, „o God, als je eens wist, hoe ik naar je verlangd heb!"
Hij zoende haar oogen; zijn lippen beefden. „Pautje, kind, ik kón toch niet anders en ik mag nog niet anders. Ik mag je toch niet ongelukkig maken", trachtte hij zich nog te weren.
„Ongelukkig!" kreet zij, „maar ik bèn ongelukkig, als je me alleen laat en nooit meer aan me denkt en niet meer van me houdt! Ik wil alles, alles liever dan jou niet te hebben...."
Zijn weerstand ging verloren in haar warme, wilde omhelzing, in de gloeiing van haar verliefde oogen, in de zachte zwelling van haar lippen, die telkens vroegen, begeerig, naar zijn kus....
Hoe kon hij daartegen strijden? Was 't niet onmenschlijk? Werd niet het onmogelijke van hem gevergd? Want nooit nog was hij zelf zoo diep verliefd geweest....
Toen, liet hij alle gedachten schieten en gaf zich over, met wellust.
,.Nu moet ik naar huis." Zij zuchtte pijnlijk de woorden uit.
„Nu al? God, Pau, wij zitten hier pas en nu nu we elkaar toch ontmoeten.... kind, wacht nog even, geef me nog even je lieve lippen...."



70
„Neen Louis, toe — laten we nu gaan. Breng me naar huis. Ik mag moeder niet zoo lang laten wachten. En ik wil ook niet.... achter haar rug.... ik wil haar alles vertellen. "
„Moedig kind dappere schat! Maar dan is alles
voorbij — want je begrijpt, je ouders zullen alles doen om ons te scheiden."
„Ik laat me niet van je scheiden. Wat kunnen ze doen? Ze kunnen me toch niet opsluiten?" vroeg zij lachend; „wees maar niet bang, ik kom bij je!" Zij sloot zijn mond met een zoen. Hartstochtelijk knelde bij haar aan zijn borst. „Mijn liefste... mijn liefste..." stamelde hij, „o, als 't eens kon gebeuren! Wij samen weg, naar Parijs, samen genieten...."
Hij drong nog eens, onstuimig, zijn lippen op haar mond.
Maar zij voelde al een vreemde moeheid. „Kom", zei ze, „wij moeten gaan, Louis.*'
Moeder, in hevigen angst, wachtte haar op. Hedwig had er niet van kunnen zwijgen.
Pauline, kort en beslist, verklaarde dat er niets aan te doen was: Louis en zij, ze hielden van elkaar. Niets zou hen scheiden.
Het was al laat in den avond en moeder wilde niets bederven door onmiddellijken tegenstand. Zij liet Pauline naar bed gaan, maar zat zelve, Vertwijfeld, tot diep in den nacht te denken. Den volgenden morgen schreef zij Louis een briefje om hem een onderhoud te verzoeken.
Hij kwam nog dienzelfden middag. Hij deed niet druk of overdreven, zooals zij gevreesd had. Zij voelde wel zijn oprechte spijt om eigen zwakheid en ook zijn verliefdheid ried zij echt. Zij smeekte hem sterk te blijven en Paulientje niets meer van zich te



71
laten hooren. Hij antwoordde: „Ik kan 't u niet beloven."
Toen bleef zij verslagen zitten. Hij zag 't — aarzelde — maar ging zonder een verder woord.
Eindelijk sprak zij ook met haar man. Zij had een lang gesprek met hem.
Pauline hoorde de hooge, opgewonden stem van haar vader. Zij stond op de gang en kneep haar vingers wit. „En toch geeft 't niets, geeft 't allemaal
niets " zei ze fluisterend voor zich heen. „Wij
laten ons niet scheiden, door niemand "
Moeder reisde naar Arnhem om mevrouw van Ravesteyn over haar zoon te spreken. Het angstigbrave menschje, nog hulpeloozer na den dood van haar man, twee jaar geleden, schrikte hevig en kon van ontroering haar gedachten niet meer besturen. Maar zooveel begreep moeder wel: van invloed op Louis was hier geen sprake. Hij was zijn eigen heer, bezat zijn vaderlijk erfdeel en deed wat hij verkoos.
Er volgden drukkende dagen. De atmosfeer hing zwaar in huis. 'tWas of Pauline alleen er niets van voelde. Zij leefde alleen maar voor Louis, smachtte naar de uren dat zij hem zien kon — heimelijk of in het openbaar. Wat de anderen haar ook verweten, welke bedreigingen haar vader haar ook nazond, zij speelde roekeloos haar spel.
Met de zusjes was zij vriendelijk maar afwezig. Met haar vader hoog en koud.
Wat kon hij voelen van wat zij voelde? Hij was een hinderlijke vreemde — niet meer. De eenige om wie zij leed, was haar moeder. Maar moedwillig zette zij die deernis van zich af.
Op een donkeren wintermorgen in December, heel vroeg, stond een auto voor de deur stil.



72
Zij sliepen allen nog in huis, behalve Paulientje. Zij had het signaal gehoord en sloop naar beneden. Zij was gereed. Een valies hield ze in de hand. Voorzichtig deed zij de voordeur open. Louis' gezicht glimlachte haar tegen uit het neergelaten portierraam. Vlug wipte zij in 't rijtuig en in een dolle omhelzing reden zij weg.



IV
In de groote hall-van een Parijsch hotel, waar 't electrische licht al brandde, ofschoon de zon buiten scheen, zaten zij thee te drinken. Telkens zoefden de glazen draaideuren open om nieuwe gasten binnen te laten. Onder palmen en oleanders zaten opvallend sierlijke dames en heeren aan kleine tafeltjes. De muziek van een Hongaarsch strijkje vloog met dolle buien door de zaal, overgolfd door het geroezemoes van de menschen.
Pauline zat, dicht naast Louis, als een kind in de comedie zit — te kijken.
Hij genoot van haar verrukking."
Alles had zij heerlijk gevonden: de reis, het tweedaagsch verblijf in Brussel, waar ze in een roes van genot geleefd hadden, en nu het groote, wonderlijke Parijs.
„Liefje, waar kijk je naar?" vroeg hij.
„Zie eens, Louis, wat heeft die vrouw een vreemde oogen. Maar wat staat die hoed haar mooi."
,Je wou er zeker ook wel zoo een hebben?" Hij keek haar plagend en verliefd in de oogen.
„Louis ik heb 't zoo heerlijk bij je je bent
zoo lief voor mij."
„En jij dan? Kijk me eens goed aan. Je bent
toch wel écht gelukkig?"
„Waarom vraag je dat?" vroeg zij, even verlegen, „omdat ik vanmorgen "
„Ja.... vanmorgen was je toch een beetje bedroefd."
„Dat komt omdat ik aan moeder dacht. Maar nu ben ik weer goed — nu ik moeders brief heb." En even gleden haar vingers in de mof om te voelen of



74
ze 't couvert nog had. Lieve moeder. De tranen kwamen weer. Louis zag 't.
„Nu niet huilen, liefste", smeekte hij, „toe drink je thee, dan gaat 't over."
Zij dronk gehoorzaam en glimlachte hem toe. „Ik huil niet omdat ik verdriet heb", zei ze na een poosje, „maar omdat ik 't zoo naar vind dat ik moeder verdriet doe...."
„Dat komt dan toch wel op 't zelfde neer", antwoordde hij een beetje ongeduldig, „je moet er nu maar niet meer aan denken. Daar is toch niets aan te doen. Of wil je weer terug?"
Hij keek haar glimlachend aan, triomfantelijk zeker van haar liefde.
Haar oogen kregen den diepen schitterglans, dien hij zoo liefhad. „Nooit, nooit meer", zei ze gesmoord hartstochtelijk.
„Mijn eigen liefste." Hij nam haar hand en kuste die. „We hebben 't zoo wel heel goed samen, hè. Had je wel gedacht dat 't zóó heerlijk zijn zou?"
„Neen ik had 't me zóó niet gedacht " antwoordde ze peinzend. Toen, met een lieven glimlach: „Ik wist nog niet dat je zooveel van elkaar kunt houden."
Stil zaten zij nu bij elkaar met ineengestrengelde vingers. De muziek en 't geroes om hen heen stuwden als eentonig druischende golven om hun eilandje van gelukzaligheid. Het was vooral Pauline die wegzonk in die stemming. Louis bleef nuchterder en verlangde na een poos weer naar verandering.
„Zullen we straks nog een eindje gaan loopen?" vroeg hij, „of ben je moe?"
„Wel een beetje. We hebben zoo gedraafd", gaf zij toe, „het heele Louvre.... als ik er nog aan denk "
„Het was zoo mooi! Ik moest je dat toch laten zien. Het is waar dat je meer belangstelling hebt ge-



75
toond voor 't andere Louvre, „de modemagazijnen",, plaagde hij. „Hè, Louis."
„Nu ja daar ben je mooi voor en elegant om
van toilet te houden. Ik zou je niet graag anders hebben, hoor. Maar zie je, schilderkunst "
Louis poseerde graag voor kunstkenner en had haar dien morgen een soort verhandeling gehouden over de impressionisten en luministen, waarvan zij niets had begrepen.
„Ja, 'twas wel mooi, maar zoo overweldigend. Je moet denken, ik ben nog zoo dom in die dingen."
„Ja, dom ben je behalve in " hij fluisterde
haar wat in 't oor. Zij kleurde diep. Toen gaf hij haar een kus, achter haar groote mof, die ze juist hield voor 't gezicht.
„Dus je gaat liever niet meer uit. Na 't diner dan. Ik begrijp niet", ging hij voort, ongedurig kijkend naar de binnenkomende gasten, „waar Willy Maes blijft. Hij zou ons toch komen opzoeken."
— Een van de eerste dagen al waren zij Maes tegen het lijf geloopen, Louis' besten vriend, die in Parijswoonde, stof verzamelend voor een nieuwen, realistischen roman, zooals hij vertelde.
De eerste oogenblikken hadden zij alle drie verlegenheid gekend, vooral Pauline. Zij had voor 't eerst de scheeve verhouding gevoeld waarin zij voortaan tegenover de menschen leven zou. Maar Willy Maes, correct en tactvol, had haar dadelijk aangesproken als mevrouw van Ravesteyn en scheen hiermee de zaak als afgedaan te beschouwen. Hij had een brief van Louis gekregen, die hem volkomen had op de hoogte gebracht.
„Had je hem maar eens te eten gevraagd", zei Pauline nu.
„Wat? hier? Kindje, 't is hier zoo peperduur. Wemoeten ook langzamerhand naar iets goedkoopers



76
uitzien. Ik had juist aan hem willen vragen of hij niet een goed en billijk ^appartement voor ons wist."
Pauline zweeg. Als Louis over geld begon, voelde zij altijd iets onbehaaglijks, ja benauwends. Zij kostte hem veel geld! Vergeefs drong zij zich op dat 't toch heel natuurlijk was. Als ze getrouwd waren, zouden zijn uitgaven toch ook verdubbeld zijn en zou hij ook onbevangen over geld mogen praten. Het hielp niet of zij 't zich verweet: zij vond iets onaangenaams, ja grievends in die gespekken. Zij trachtte 't te vergeten en er niet meer op te letten, maar verscheidene keeren had zij al opgemerkt dat 't geld een groote rol speelde in zijn leven en dat hij er eigenlijk met moeite afstand van deed. Hij wilde genieten, zooveel mogelijk genieten en zonder geld ging dat nu eenmaal niet. Maar om 'tweg te geven aan een ander.... Zij herinnerde zich pijnlijk precies de eerste teleurstelling die haar verkild had en verdrietig gestemd een ganschen dag. Zij liepen samen in Brussel en een arm kreupel meisje had hen huilend gevraagd briefkaarten van haar te koopen. „Ik wil ze niet hebben", had hij kortaf geantwoord. „Och, geef haar wat, Louis", had Pauline smeekend gevraagd. Maar hij had het kind op zij geduwd. „Als je begint met geven", had hij gezegd, „zou je hier gauw arm zijn". — Had hij misschien toch spijt gevoeld, maar was 't zijn principe?... Zij kon het niet vergeten.
.... Juist toen zij aan tafel wilden gaan, verscheen Willy Maes. Hij was opgehouden, had al veel eerder willen komen. Hij boog zich over Pauline heen om haar een zwierigen handkus te geven; zij zag neer op zijn zorgvuldig gescheiden blond haar. Toen hij haar aankeek, viel het haar op, wat een vrouwelijk fijn gezicht hij had. Hij was gladgeschoren, had geen wenkbrauwen, matblauwe oogen en een zwakken mond.



77
Willy inviteerde hen beiden om met hem te gaan dineeren in een klein restaurant quartier Montmartre. „Het is er niet zoo imposant als hier", zei hij, „maar veel aardiger, omdat je er allemaal artiesten tegenkomt —"
Pauline ging zich verkleeden en de heeren bleven een poos alleen. „Wat is ze verdomd mooi", zei Willy na een poos. Louis glimlachte ijdel.
„Ja, en ze is lief', zei hij, „ik ben wel een bofferd, hè. Niet veel meisjes van onzen stand zouden 't gewaagd hebben...."
„Och,dat weet ik niet", vond Willy, ,,'t is net zoo goed een waag voor jou."
„Ja", zei Louis, „ ik zit er aan vast maar ik wil
niet anders, ik ben dol op haar."
„Tant mieux", zei Willy droog. Zij spraken over andere dingen tot Pauline weer binnen kwam en zij togen op weg. Louis drukte onder het gaan innig haar arm tegen den zijnen. Hij kreeg een ellendig gevoel van schaamte over het gesprek met Willy. Het leek hem nu ploertig zoo over haar gesproken te hebben; het ontheiligde hun liefde. Maar ongelukkig was hij nu eenmaal zóó: hij kon er niet tegen op, tegen dien toon van zijn vrienden; hij deed dadelijk mee.
In het restaurant was 'tzóo vol, dat zij nauwlijks een plaatsje konden krijgen. Kellners botsten tegen hen aan, beladen met schotels en borden. Aan 't eind van de zaal, die grooter leek door de vele wandspiegels, maar die slechts een veertigtal menschen kon bergen, stond de caissière en lachte met eenige heeren die groene en roode likeuren dronken. Willy Maes wierp haar een vragenden blik toe en zij liet onmiddellijk een tafeltje inruimen voor hen drieën. Zij scheen hier wel de rol van eigenares te spelen. Pauline keek lang naar haar: zij was een knappe, slanke vrouw, Zondares je. 6.^



78
geheel in 't zwart. Recht en trotsch stond de blanke hals op het lenige lichaam. Simpel en strak lag het gitzwarte haar om de slapen in twee glimmende bandeaux. De blauwe oogen waren strak en ernstig en bleven zóo, al lachte de mond uitbundig. Zij was bleek en had die matte, doorzichtige tint die Parijsche vrouwen hebben, als ze zelden of nooit in de buitenlucht komen. Handig en flink regelde zij het geld met de kellners; haar bewegingen waren beslist en sierlijk.
Nu begon Pauline ook de andere gasten op te nemen. Het was een heel ander publiek dan in hun groote hötel in de Rue de Rivoli. Hier zag zij ook opvallende toiletten, maar van een goedkooper luxe en driester gedragen. Vreemd staken daartégen af de eenvoudige zwarte japonnetjes van enkele midinettes; het slordige en armoedige toilet van een paar meisjes — schilderesjes, volgens Willy Maes — en de kleeding der mannen. Dezen waren meest allen in korte fluweelen buizen of in kale confectiepakjes met extravagante dassen.
„Veel rijkdom is hier niet", zei Willy glimlachend om haar verwonderde oogen, toen zij ook een monteur of mecanicien in zijn bestofte pilowpak zag aanzitten met zijn vrouw, in valsche weelde opgesmukt. „Maar 't is hier zoo grappig om die contrasten. En kijk eens, daar zit Chose, je weet wel, van de beroemde sonnetten uit de Revue bleue." Hij wees hun enkele beroemdheden aan. Noch Pauline, noch Louis hadden die namen ooit gehoord. Louis verborg zijn onkunde zorgvuldig en knikte maar met een blik van verstandhouding. „Ah zoo, jawel heel interessant." Willy moest hem maar goed op de hoogte brengen. Litteratuur, heerlijk! Vooral de fransche. Louis las enorm veel, ook van de jongeren.
Zij praatten druk over André Qide en Suarès en daartusschen door over de gasten. Telkens moest Pauline lachen om een opmerking van Willy over een



79
nieuweling die binnenkwam. Hij kon wel raak iemand karakteriseeren.
Tegen het eind van 't diner begon hij over zijn roman. Voor een derde was hij er nu mee klaar, maar hij was op een dood punt gekomen. Verduiveld lastig, zoo'n groot ding, daar hadden ze natuurlijk geen begrip van. Gelukkig dat hij hier genoeg materiaal had. Het lag hier maar voor 't grijpen. En wat ze in Holland zouden opkijken, als hij eindelijk met het ding voor den dag kwam! Het was geen jongejuffrouwenkost. Sakkerloot, hij zag de gezichten al van die brave Hollanders. Zijn eigen familie zou verstomd staan. Trouwens, daar was hij al lang in 't verdomhoekje. Hij leefde niet bepaald als een monnik
Pauline keek hem nieuwsgierig aan. Was dit nu een schrijver? De wijn en haar bewondering wonden hem op en hij begon hoe langer hoe schetteriger te praten. Er kwamen slordige lijnen in zijn gezicht.
Louis keek toe en luisterde met een verstrooiden glimlach.
„Zeg", onderbrak hij hem plotseling, „wat een knap wijf is die caissière".
Willy schrok. Zijn oogen gingen schuw den kant uit van de vrouw aan het buffet. Zij lette sterk op Louis.
„Laten we nu opstaan we zitten al zoo lang",
zei hij zenuwachtig.
Hij rekende af; „loopen jullie vast vooruit", verzocht hij. Pauline en Louis verlieten het restaurant, gingen de straat op en neer. Het duurde eenige minuten vóór Willy weer bij hen was.
Zij stonden nu weldra op den boulevard, en weer kreeg Pauline de sensatie die zij al eens meer had ondervonden deze dagen: opgenomen te worden in een stroom van fel, intens leven en daarin, bedwelmd, even haar bewustzijn te verliezen.
De schel verlichte winkels met hun opdringerige kleuren, het bonte, onmogelijk te volgen gewemel van



80
menschen op de trottoirs, het gedruisch en geraas van rijtuigen, vrachtkarren, auto's en omnibussen, het lachen en schreeuwen, roepen en joelen, het nooit ophoudende lawaai van een reusachtige stad drong zich telkens met geweld aan haar op en vermoeide haar zenuwen, maakte haar triest.
„Heb je slaap?" vroeg Louis, toen ze al lang stil aan zijn arm hing.
„Een beetje moe."
„Wil je naar 't hotel?" — Zij brachten haar in een half open rijtuig. De koude nachtlucht deed haar goed.
„Vind je 't erg naar, als Willy en ik nog een poosje beneden blijven praten en een poesje drinken?"
Zij schudde 't hoofd. „Weineen hoor, ik kan best alleen naar boven."
En voor 't eerst sedert acht dagen klom zij alleen saar haar kamer, waar zij zich langzaam begon te ontkleeden.
Even, vóór zij de gordijnen had laten zakken, had zij naar buiten gekeken. Over de donkere tuinen der Tuilerieën blonk een rosse gloed aan den hemel van de lichten der stad. Gedempt klonk het gedreun van paardehoeven en het geratel van wielen over 't asphalt. In de Rue de Rivoli was 't niet zoo druk meer. Alle beweging en, geluid schenen des avonds door de groote boulevards te worden opgezogen.
Nu was zij alleen in de groote stille kamer, als in een bekleede doos. Het licht sprankelde helder over 't lichtgebloemde tapijt en de glanzende meubels. Ze had haar mantel al uit en talmde wat.
Opeens, midden in de kamer, overviel haar een angst. Wat was zij alleen. Alleen in die stille kamer. Haar adem ging sneller, zij werd benauwd, als had iemand haar willen wurgen.
God, wat was dat? Waarom sprong die kast opeens vooruit?
Onzin, dacht ze, en ging zitten.



81
Ze moest nu kalm zijn. Werd ze bang? en waarvoor? .... Haar hart klopte wild. Ze zou wel willen schreeuwen van angst. Ach Louis!... waarom liet hij haar alleen?! Louis!.... maar opeens leek die naam een ijle, onwezenlijke klank. Wat beteekende het voor haar? Louis.... Louis.... Was hij geen vreemde — kende' zij hem eigenlijk wel?...; Maar dan was zij met een vreemde weggegaan, weg van huis, weg van haar land? — Krankzinnig was 't, zinneloos! Wat had zij dan gedaan?!
De kamer draaide. Zij greep met stuurlooze handen in het wijde....
Zij viel op 't bed, waar zij vlak naast stond en bleef liggen, met duizelend hoofd. En daar zag zij opeens het ouderlijk huis, haar eigen kamer en moeder vóór haar bed, moeder die haar driften en angsten altijd kalmeerde....
„Moeder!" en zij greep naar den brief.
Nog eens las zij de trieste en lieve woorden: „Vader is ziek, mijn kind, ik zit naast zijn bed. Je vertrek heeft hem zeer aangegrepen. Hoe ik me voel zal ik je maar niet schrijven. Vader wil je naam niet meer hooren. Ik kan nergens aan denken dan aan jou. Als je maar gelukkig wordt — ach, dan zal ik erin berusten en deze liefde zegenen. Qod geve dat ik mij angstig maak voor niets. Voor mij is de zonde tegen de maatschappij de ergste niet...."
Haar tranen dropen over 't papier. Zij kon niet verder lezen.
Toen Louis weer boven kwam lag ze in bed te huilen.
„Wat is er, kindje?" vroeg hij bezorgd.
Onstuimig wierp zij zich in zijn armen. „Louis, ach Louis,, laat me toch nooit meer alleen! ik was zoo bang, zoo bang "
„Maar vrouwtje, wat is dat nu?...." suste hij en



82
trok haar tegen zich aan, „is ze dan zoo'n heel klein meisje, dat ze niet een oogenblikje alleen kan zijn?" — Hij kuste haar bij het oor.
Beschaamd liet zij het hoofdje hangen.
„Ik was zoo bang", zei ze nog eens, „ik dacht in eens, dat je.... nooit meer terug zou komen!" Hartstochtelijk barstten haar snikken los.
„Maar kindje^ domme meid — wat een gekheid! Stil nu, stil". Hij wiegde haar als een kind. Als een geurige vracht viel haar dikke haar over zijn borst.
Zij bedaarde nu. „Zul je me nooit in den steek laten, nooit?" vroeg ze hem aanziende zoo dringend, dat hij verwonderd en eenigszins beschaamd haar aan zijn hart trok; nog inniger haar kuste.
„Wat ben je toch nog een klein, klein meisje", zei hij, „verbeeld je dat ik mijn schat, 't liefste wat ik heb in den steek zou laten. Is dat waarschijnlijk?" — en hij zoende haar in haar hals, op haar borst, overal waar zijn lippen maar gleden. Zij scheen nu eindelijk gerustgesteld.
Toen kleedde hij zich haastig uit en in het donker, naast haar onder de dekens glijdend, greep hij haar vast in zijn armen.
„Hier ben ik immers, ik ben van jou", fluisterde hij, „nooit mag je meer bang zijn, nooit zoo iets leelijks van me denken. Want van niemand houd ik zooveel als van mijn kleine Pau, mijn eigen lieve vrouwtje."
Zij snikte nog even, maar 't was van gelukzaligheid.
Nooit hadden zij elkaar zoo lief als dien nacht.
Een paar dagen later hadden zij al een appartement gehuurd in een schilderachtige hellende straat van 't Montmartre-kwartier. Het waren vier kamers en een keukentje, op de tweede verdieping. Aan den anderen kant van hun palier woonde een weduwe met een dochtertje van twaalf jaar. Dit waren hun naaste buren in het groote, dichtbevolkte huis. Pau-



85
line had ze even gezien, toen zij het appartement kwamen bekijken en vooral het kind, een blond tenger meisje, had haar wel sympathiek geleken. De conciërge zei: het waren nette menschen, Louis had dadelijk voor de kamers gevoeld; zij waren niet groot, maar licht en vroolijk en de prijs was matig.
Zij gingen er dadelijk op uit om de noodige meubels te keopen en dit was een nieuwe vreugde voor Pauline om met Louis hun eigen tehuis in te richten. Want op den duur was het hotel toch ongezellig; nu hadden zij hun eigen kamers, waarmee zij mochten doen wat zij wilden. Pauline hield vooral van de zitkamer, vanwaar zij naar beneden kon zien op straat. Louis had daar eenige antieke meubels neer laten zetten, met hier en daar kleurige lappen. Het zag er uit als een schildersatelier. Er hingen litho's en prenten bij antiquairs voor luttele franken gekocht. Hij had een bijzondere gave om mooie dingen voor weinig geld te koopen. Hij wist ook echt antiek van namaak te onderscheiden, kende de waarde van bibelots en meubels, taxeerde gewoonlijk goed hun ouderdom en herkomst. Hij leerde het ook aan Pauline, gaf haar al pratende les in kunstgeschiedenis, sprak over de verschillende stijlen en plastische en andere kunsten.
Zij was vol aandacht, maar dan opeens kon ze niet meer luisteren.
„Nu heb ik genoeg van je kunstgeschiedenis, professor! Ik kan 'tniet helpen, maar ik vind den stijl van je neus veel mooier dan eiken anderen!" kon ze kinderlijk plagend zeggen; en dan lachte hij en kuste haar lieve roode lippen, die ze dadelijk toestak tot een zoen. Nooit was hij zoo verliefd geweest en zoo gelukkig.
Des morgens, na een vroolijk ontbijt, waaraan zij stoeiden als kinderen, trokken zij samen de stad in, omdat er nog altijd iets aan hun huishouden ontbrak,



84
en omdat het zoo heerlijk was te slenteren door 't volle, schilderachtige Parijs.
Ook moest de „professor" zijn leerlinge toch aanschouwelijk onderwijs geven en haar de gebouwen en schilderijen laten zien waarover hij 's avonds praatte.
Louis genoot er van dat zij zoo weinig wist, zoo onbevangen en naïef tegenover de dingen stond. Soms raakte hij wel eens in verwarring, want dan kon ze een opmerking maken, raak en logisch, die niet paste in zijn theorieën.
Zijn lessen waren ook niet altijd even duidelijk en gemakkelijk te volgen, want methodisch gestudeerd had hij natuurlijk niet. Zij kon hem veel vragen, waarop hij geen antwoord wist. Dan werd er maar gekust. —
De eerste dagen dineerden zij in verschillende restaurants. Maar dat begon te vervelen en Louis vond 't ook duur; nu kookte Pauline zelf. Zij was handig en redzaam. Van haar buurvrouw, madame Hirsch, leerde zij de smakelijke Fransche keuken waar Louis op gesteld was.
Madame Hirsch was een nog jonge, wel knappe vrouw, -tenger en elegant. Zij verfde zich, maar Pauline merkte dat pas later. Zij was beminnelijk, behulpzaam en toch een beetje gereserveerd. Pauline had haar toevallig op het palier ontmoet, toen zij met een pannetje in de hand op de werkvrouw stond te wachten. Zij hadden eenige vriendelijke woorden gewisseld; madame Hirsch had haar een goeden raad gegeven, Pauline had haar verlegen-lief bedankt en sedert dien was de toenadering gekomen. Het kleine meisje, Annette, kwam een paar keer met haar moeder mee en dikwijls zaten zij nu 's middags in Paulines keukentje te babbelen. Eerst ging het hortend en stootend: Paulines fransch was een onbeholpen schoolfransch; maar langzamerhand vlotte het beter. Met Annette praatte zij het liefst. Zij had nooit bizonder van kinderen gehouden: nu trof en boeide haar de bekoring van



85
dit gracelijke kind, tenger en blond als een feetje, met eigenaardige lichtgrijze oogen, waarin de pupil soms inkromp tot een stipje en andere keeren zich verwijdde en verdiepte met een wonderlijken gloed. Annette ging naar de meisjesschool in de buurt, altijd gebracht en gehaald door de zorgzame moeder. Verder ging haar leventje schijnbaar eentonig en eenzaam voorbij met haar poppen en haar boeken. Zij kweekte plantjes en was extatisch verrukt, toen Pauline haar eens een bloeiend rozelaartje meebracht.
Louis en Pauline zaten nu veel thuis. Nu zij niet meer in de stad gingen eten, zagen zij Willy Maes heel weinig. Een paar keer had hij hen opgezocht, maar bleef weg, daar hij nooit werd uitgenoodigd.
Zij hadden geen behoefte aan anderen. Louis liep nog wel eens uit, een straatje om, als Pau aan 't werk was, maar altijd kwam hij eerder terug, dan zij verwacht had.
Dan stormde hij de trappen op, het keukentje in, waar zij in een donker huishoudschort met een rimpeltje van aandacht tusschen de oogen met ijver stond te koken.
„Schat, schat, ik houd 't niet uit zonder jou! Alles en overal is 't vervelend als jij niet bij me bent."
Hij omhelsde haar onstuimig, dat de pollepel haar uit de handen viel en drukte haar mond dicht met een zoen als zij wilde protesteeren.
„Gekke jongen, laat me! Ben jij nu een man van dertig jaar? Een gamin, een gamin!" plaagde zij en keek in zijn donkere, streelende oogen.
„Mijn liefste Lou, wat zijn we toch gelukkig." Zijn jongensachtige vroolijkheid, zijn uitbundig enthousiasme, wel heel snel gedoofd, maar op 't oogenblik echt, zijn levenslust en zijn blijde genieten van haar geluk, zij had het alles zoo lief.
Nooit was hij ook zoo goed geweest; zoo vol zorg en teederheid voor haar; bedwingend zijn ongedurig-



86
heid, zijn prikkelbaar humeur bij kleine tegenvallers, intoomend zijn egoïsme, dat brutaal en dringend altijd het eerst begon te eischen voor zichzelf.
Wat er aan idealisme en dichterlijkheid in hem lag, ontbloeide in deze liefde. Des avonds, als zij bijeen zaten in hun kamer, onder den stillen lampeschijn, las hij haar gedichten voor en voelden beiden dezelfde ontroering van schoonheid. Dan was 't of zij elkaar daarna nog liever hadden, nog dieper hun wezens zich drongen tot elkaar. Pauline was, meer dan voor plastische kunsten, gevoelig voor poëzie. Met een enkelen regel, rythmisch en schoon van klank, kon zij gelukkig zijn; zij herhaalde dien verscheidene keeren zacht voor zich heen en sliep er mee in, gelukzalig.
Soms, vóór zij naar bed gingen, sloegen zij de vensters open en zagen neer op de groote, verlichte stad die aan hun voeten lag. Dof en verward en nooit te eindigen scheen het rumoer dat naar hen opsteeg. Parijs lag daar, ontzaglijk en vol geheimen, even lokkend en even gevaarlijk als 't leven zelf. Dan knelden zij elkander vast in de armen en voelden zich veilig dicht bij elkaar.
En als zij opkeken naar den duisteren hemel, waar flauwtjes sterren glansden, dan kwam de trilling van het oneindige in hun leven en voelden zij zich groot worden en vervuld van een wonderbare goedheid.
Waarom het zoo niet bleef, zij wisten het geen van beiden; geen van beiden kon zich herinneren wanneer de daling begon. Eerst was het een vage onlust geweest, een vaag verdriet, een lichte prikkeling van de zenuwen, die moeilijk werd bedwongen; een ongeduld dat zich uitte in haastige woorden en dat bij den ander een gevoel naliet van miskenning. Louis was te zwak en te ongedurig; niet in staat lang een groot gevoel te dragen; zijn natuur riep om verandering; hij werd moe van deze liefde.



87
Pauline ondervond hiervan den terugslag; zij voelde het als een pijn, die kwam en ging en brandde haar in 't hart, dat Louis aan haar niet genoeg had voor altijd; dat er momenten kwamen dat haar liefde hem verveelde; dat zijn wezen zich aftrok van het hare.
In die oogenblikken was het of een wijde, ijskoude verlatenheid zich om haar uitstrekte, of Louis van haar, afdreef om nooit meer terug te komen. Als er dan weer dagen kwamen van hernieuwde innigheid, kon zij niet meer begrijpen waarom zij zich zoo radeloos eenzaam had gevoeld.
Toch kwamen die momenten terug, met telkens korter tusschenpoozen.
Ook begon zij Louis met scherper oogen te zien. Eerst had zij ze afgeweerd, die schennende gedachten die haar liefste durfden ontleden, nuchter en wreed. Maar zij kon ze niet meer tegenhouden
In Februari werd zij ziek. Influenza, constateerde het modieuse doktertje, dat Louis had laten ontbieden.
De eerste dagen was Louis vol zorg en liefdevolle aandacht geweest. Toen begon het hem te vervelen. Hij liet aan de werkvrouw en aan madame Hirsch, die zich welwillend aanbood, de verdere verpleging over en kwam een paar keer per dag even kijken. Pauline begreep het heel goed en drong er op aan dat hij eens uit zou gaan, veel in de lucht, om zelf niet ziek te worden. Maar toen hij haar raad al te gewillig volgde en ook den heelen avond uitbleef, kwam een grievende teleurstelling haar verdrieten. De koorts was eindelijk weggebleven, maar zij voelde zich nog zwak en haar zenuwen riepen in de eenzaamheid geweldige schrikbeelden op. Naamlooze angsten grepen haar aan, waar zij alleen in bed lag, bij het dansende schijnsel van een flauw olielampje. Dan schreide zij wanhopig in haar kussens en scheen alle geluk voor goed gebroken, aan scherven op den grond. En eens, toen Louis haar zoo vond en zwijgend-stug geweigerd



S8
had haar te troosten, was hun eerste wilde twist ontstaan. Wit van drift hadden zij elkander aangekeken. Hoe zij later getracht hadden in tranen en kussen alles te doen verdrinken, het bleef en dreef herhaaldelijk boven.
Begin Maart. Het sneeuwde; een losse, vochtige sneeuw, die dadelijk smolt op de huizen.
Pauline lag op de rustbank; het was een elegant -oud meubel; madame Récamier zou er op gelegen kunnen hebben, zooals Louis eens lachend beweerd had. Het geelgrijze middaglicht uit den sneeuwhemel viel door het raam naar binnen.
Er was geen innigheid in de kamer.
Alles was vaal en triest.
Zij streek even langs haar hoofd. Als die ellendige ■pijn er maar niet was....
Louis kwam binnen, luchtig neuriënd. Hij boog zich •over haar heen.
„Hoe is 't?"
„Wil je niet wat omloopen? Dat zal je goeddoen." „Och neen."
„Nu ja— als je koppig zijn wilt, dan kan ik er ook niets aan doen. Maar als je denkt dat ik voor jouw
pleizier den heelen middag thuis zal blijven ik
neb gister ook al te weinig beweging gehad."
Zij zweeg. Haar gesloten oogleden trilden.
„Ik zal je niet vasthouden", zei ze eindelijk gesmoord.
„Maar je neemt 't me toch wel kwalijk", hoonde hij.
„Je hebt me al zoo dikwijls alleen gelaten. Blijf nu vanmiddag eens thuis", vroeg zij smeekend.
Hij lachte. „Je zoudt me niet vasthouden", zei hij spottend, „nu zie je eens.... zoo zijn jullie vrouwen! Allemaal even tiranniek in hun liefde. Maar ik dank je hoor, ik laat me niet voor de tweede maal ringelooren. We zullen zien wie hier de sterkste is." —



89*
Zij bedwong een heftig antwoord. Pijnlijk bonsde haar hart en klopten haar slapen. „Ga maar", zei ze dof, „maar ga dan ook, want mijn hoofd doet pijn."
Er was een strijd in hem tusschen zijn baloorigheid en zijn medelijden.
„Nu adieu dan, beterschap", zei hij, zich dwingendtot lief-zijn en gaf haar een kus op 't voorhoofd, „met het •eten ben ik natuurlijk weerom. Dan heb je misschien wat geslapen."
Zij hoorde hem gaan.
Met dichte oogen bleef zij luisteren. Hij was boosen ongeduldig. Het was niet de eerste keer. En het was ook niet de eerste keer dat er zich pijnlijk ietsin haar samenkneep bij de gedachte: „Dit is de man dien ik liefheb en die mij .liefheeft; met wien ik het goddelijké heb beleefd. Maar dat gaat over." — Ging: 't altijd over?....
Zij voelde snikken sidderen in haar borst, beklemmend haar keel toenijpend.
Ging alles dan voorbij? Kwam het mooiste nooit terug? Was de daling begonnen, onherroepelijk, en zouden ze nooit meer die zalige hoogten bestijgen?
Nu droppelden langzaam en heet dè tranen langs haar wang op 't kussen. En als 'tzoo was, als 't moest: dat zij elkaar minder lief kregen en eindelijk de kilheid kwam van onverschilligheid, ja misschien wel de bitterheid van haat — en waarom zou 't niet? Was. 't ook niet gekomen in Louis' huwelijk met die andere vrouw, al had hij ook herhaaldelijk haar bezworen in uren dat jalouzie haar gebeten had,"dat hij nooit voor haar zoo'n groote, heilige liefde gevoeld had — als 't eens zoo ver kwam, omdat ook dit maar een illusie bleek — wat moest zij dan beginnen met haar leven?!
Hevig verschrikte haar die gedachte. Zij ging: rechtop zitten ineens, met groote, angstige oogen. Neen, zoo ver mocht ze niet gaan. Zóo ver mochten



90
haar gedachten niet rennen als wilde paarden: zij moest de teugels beter houden.
Er werd aan de deur getikt, heel zachtjes. Vlug sprong ze op. „Entrez!"
Het was de kleine Annette; verlegen keek ze om 't hoekje. Of ze even binnen mocht? Moeder was uit — die was zoo dikwijls uit tegenwoordig — en nu
verveelde ze zich een beetje de werkvrouw had
gezegd, ze mocht wel binnen. Madame Pauline was thuis.
„Kom maar, Annette", zei Pauline verheugd over deze kleine vreugde; het was als een boeket geurige bloemen opeens neergezet in de vaalgrijze kamer. „Kom maar, madame Pauline is ook zoo heel alleen vandaag en ze heeft een beetje hoofdpijn." Hoe heerlijk dat het kind er was. Zij ging weer liggen op de bank en trok Annette naar zich toe. „Vertel me eens een sprookje, dat kun je zoo mooi", vroeg zij. En glimlachend, gesust in haar pijn, hoorde zij toe naar het fransche gemurmel over feeën en draken en een tooverslot in Bretagne. Een ontroerend genot was 't om 't kind daarbij in de vreemde grijze oogen te kijken, waarvan de pupillen nu onnatuurlijk wijd te gloeien stonden. Op het bleeke gezichtje was een blos gekomen en de fijne, gekrulde lipjes plooiden zich en trilden van een sterk innerlijk leven. . ,<Wie heeft je dat mooie verhaal verteld?" vroeg Pauline, „was 't je moeder?"
„Maman neen, die keilde geen verhaaltjes
maar vader, vader had ze verteld, toen hij ziek lag. En Annette had er geen een vergeten!"
Pauline streelde haar over de zachte haren. „Wil je me een zoentje geven?" vroeg zij, „ik heb zoo'n Pijn."
„Hoofdpijn?" vroeg 'tkind, schroomvallig en teeder tegelijk Paulines voorhoofd rakend met haar mondje. „Ja en ook hier." Zij wees op haar hart. „Zie



91
je", ging ze voort, in een vreemde behoefte aan teederheid, „ik heb ook een moeder, maar ze is zoo ver weg...."
„In Holland?" — Annette was bij haar neergeknield en streek aldoor maar zachtjes over Paulines voorhoofd. „Heeft ze geen verdriet gehad toen u wegging?" vroeg ze, „maman zegt altijd dat ze mij niet af kan staan, aan niemand...."
Paulines lippen beefden. „Maar als je gaat trouwen, dan moet dat toch", zei ze, zich dwingend tot een glimlach.
Het kind zag haur aan in aandachtige peinzing. „Ja", zei ze, „maar ik begrijp het niet...."
„Ik begrijp het ook niet, Annette. Het leven is onbegrijpelijk."
Dien middag kwam Louis toch niet zoo laat thuis als anders. Hij was heel prettig uitgeweest met Willy Maes en een paar anderen, aardige kerels; hij hoopte dat Pauline ook kennis met hen zou maken. Hoe haar hoofdpijn was en of ze hem wou vergeven, als hij wat slecht was van humeur?
Zij kusten elkaar hartstochtelijk; beiden trachtten iets te vergeten. Na het eten nam hij haar op schoot en keek haar dringend aan. „Niet meer boos zijn", fluisterde hij en kuste wild haar lippen, „ik hou van je, ik hou van je, en jij ook van mij! We zijn immers van mekaar?" Zij barstte opeens in huilen uit. En toen hij haar nog heftiger wilde omhelzen, wrong zij zich los.
,,'t Is niets, laat me maar", zei ze en liet hem alleen. Toen ze na een poosje terugkwam, waren haar oogen droog. „Zullen we nog een beetje uitgaan?" vroeg ze, „ik heb er wel lust in." —
Zij gingen naar een klein theater, waar onder de gewone prullen ook litteraire stukken werden gespeeld. Louis' laatste bevlieging was voor het too-



92
neel. Hij praatte er opgewonden over met Pauline onderweg; dien middag hadden Willy en zijn vrienden het er ook over gehad, dat tooneelkunst eigenlijk de grootste, de waardevolste van alle kunsten was en met een zeker zelfingenomen pathos haalde hij de woorden aan van Romain Rolland: „Le théatre comme la fresque, c'est 1'art a sa place. Et par la c'est 1'art humain par excellence, 1'art vivant". — En nu moest hij Pauline ook wat bekennen; dagen lang liep hij er mee rond: hij wilde zelf voor het tooneel gaan schrijven. Hoe zij het vond? O, Bij had altijd wel een beetje aanleg gehad voor schrijven, maar nu voelde hij 't ineens heel duidelijk: het moest voor het tooneel zijn. Het zou meteen een goede occupatie wezen, want zoo den heelen dag rondloopen en niets doen, het was toch eigenlijk verderfelijk.
Pauline antwoordde niet veel, maar in het licht van de straatlantaarns zag zij glimlachend naar hem op. Misschien had hij gelijk, was hij een tooneelschrijver, wie weet? Zij wilde het zoo gaarne gelooven, dat hij begaafd was en iets zou scheppen dat zij bewonderen kon. Misschien, als hij werkte, werd alles weer mooi....
In het theater vonden zij Willy met een paar kameraden. Zij zaten in een aparte loge, want een van de heeren was bevriend met den theaterdirecteur. Dadelijk begon een druk gesprek over het stuk, de acteurs en actrices, de intriges en avonturen van het tooneelleven. Pauline merkte op dat ze allen zeer beslist waren in hun oordeel en dat er van de besproken artiesten zooveel veeren getrokken werden, dat ze in haar verbeelding als kaalgeplukte kippen rondliepen.
Een van Willy's vrienden, een schilder in bruin fluweel met een donkerroode flapdas en een jong blozend gezicht, mengde zich weinig in het gesprek, maar zat haar met moeiijk verborgen bewondering



93
aan te staren. Zij had haar hoed afgezet en zat daar simpel in haar lichtpaars japonnetje, zonder juweelen of versiersels, met haar gloeiend dartelkrullend haar als een natuurlijke kroon op haar frêle schoonheid, als een kind zoo argeloos voor zich uit te kijken. Hij kon zijn oogen niet dwingen zich naar iets anders te richten en toen hij haar eindelijk aansprak was 't met een van aandoening onvaste stem. Hij was haar voorgesteld als Ravineau, artiste-peintre.
„Houdt u van schilderijen?" vroeg hij.
Zij keek hem aan, als viel zij uit een andere wereld.
„O neen, heelemaal niet of ja, ik heb er nu wel
wat van leeren houden door mijn man", zei ze blozend.
„De schoonheid is zichzelve genoeg", zei Ravineau.
Het scherm ging op. Pauline was weinig oplettend. Zij was al zoo dikwijls naar de comedie geweest. In hel begin had zij er in vervoering van genoten, met gloeiende oogen en roode wangen had zij geluisterd en alles echt en levend gewaand; maar den laatsten tijd viel het haar op hoe vaak die Fransche stukken op elkaar leken en keek zij verstrooid toe, tot er een pakkende scène kwam, die haar weer meevoerde. Dezen avond kon zij er haar gedachten al heel weinig bij houden. Het was vrij donker in hun loge en opeens voelde zij een knie tegen de hare en een hand op haar hand. Zij schrikte hevig, toen zij merkte dat de jonge Ravineau zich die vrijheid permitteerde. Schielijk trok zij zich terug en drukte zich vast aan tegen Louis die aan den anderen kant van haar zat. Zij voelde haar gezicht vuurrood worden. Hoe durfde die jongen! Onbeschaamd. Zou hij 't gedurfd hebben met een vrouw die hij nog zoo weinig kende, als die wettig
getrouwd was? Maar hoe wist hij had Willy Maes
dan al zijn vrienden op de hoogte gebracht en haar aldus aan hun brutale ondernemingen prijs gegeven? Zij ziedde van drift. Ze zou 't hem zeggen! of 't
Louis laten zeggen! In de pauze trok zij Louis
Zondaresje. 7.



94
met zich mee in den couloir en vertelde hem wat haar was overkomen. Hij lachte een beetje. „Kom, kom, wat een gekheid", zei hij, „je zult je dat verbeeld hebbenDaarenboven, onder artiesten moet je dat niet zoo
hoog opnemen ja, wat wil je dan? ik kan dien
man toch niet gaan uitdagen!" Zij voelde zich diep teleurgesteld.
Louis schertste er wat overheen. Maar hij liet haar toch op zijn plaats zitten na de pauze. Het had hem werkelijk onaangenaam aangedaan en hij voelde dat hij haar heel dicht bij zich moest houden. Maar om den gezelligen avond en den interessanten omgang met die kunstenaars (dat zijn nu eenmaal onconventioneele menschen) te bederven en te verbreken om zoo'n kleinigheid, hij dacht er niet aan.
Na afloop gingen zij allen naar den grooten foyer, waar in een soort wintertuin gedanst werd en cabaretliedjes werden gezongen. Daar voegde zich ook Eugène Dubois bij hen, een belgisch dichter met zijn vrouw. Pauline was blij dat er een vrouw bij kwam; zij voelde zich met al die drukte, telkens heftig gebarende en opgewonden redeneerende mannen niet op haar gemak. Zij begreep ze nog te weinig en als zij tegen haar spraken, had zij de grootste moeite met haar antwoord, vooral nu haar stemming hoe langer hoe meer daalde, en zij zich telkens triester voelde worden.
Eugène Dubois was een lange magere jongen met een groote blonde kuif en peinzende branderige oogen. Hij was bleek en zag er niet sterk uit. Louis had haar verteld dat hij den heelen dag moest werken op 't kantoor van een wijnhandelaar, een baantje dat hij haatte, maar dat hij wel moest vervullen om niet van honger om te komen. Er was iets fijns om zijn mond, een zacht-ironische glimlach, die Pauline aantrok. Zijn vrouw was een klein gracieus persoontje,



95
niet mooi, maar vol charme. Zij glimlachte bijna altijd, zonder veel uitdrukking. Met Pauline sprak zij de gewone banaliteiten en zweeg toen, alleen nu en dan haar man in de rede vallend of tegensprekend wanneer hij iets beweerde. Dubois was geestiger dan de anderen en scherper. Zij keken allen naar hem met een zekere bewondering, zelfs Willy Maes die hem haatte.
„En hoe vindt u nu ons Parijs, mevrouw?" vroeg Dubois aan Pauline, „ik mag wel spreken van ons Parijs, want ik ben hier geboren en opgevoed en mijn moeder was een francaise."
„Heel mooi", antwoordde zij beleefd, „maar ik zie 't nu toch anders dan in het begin." Zij was zelve verwonderd over haar antwoord, wel onbewust gegeven.
„Ik begrijp 't", hernam Dubois, „m het begin was u hier nog touriste; alles was nieuw voor u interessant en boeiend. Maar nu wordt alles weer gewoon en ziet u 't ook in de ware proporties. En ook de vuiligheid en de ellende van Parijs, die voor de dames verborgen worden, u begint ze te zien, nietwaar?" — Hij wees met een eigenaardige schouderbeweging naar een meisje dat voorbijging om schunnige prenten te verkoopen; het was een mager, uitgeteerd kind, ziekelijk bleek, maar met een vreemden gloeienden lust in haar oogen.
„Zoo iets b.v. — une fleur du pavé — haar vader drinkt en de moeder is den slechten weg op. En daar dat leger van onze beroemde cocottes. Heel Europa houdt er zijn begeerige blikken op gevestigd — elke vreemdeling zoekt ze — soms zien ze er wel vroolijk uit; maar van binnen is alles rot en ellendig."
„Ah bah, wat een pessimisme", kwetterde zijn vrouw er tusschen, „maak mevrouw Rave (zoo noemden Louis' vrienden hem voor het gemak) toch niet zoo triest, Eugène."
Pauline schudde het hoofd, glimlachend.



96
Dubois was nu met anderen in gesprek gekomen. Men lette een poos niet op haar. Het was waar, dacht zij, dat zij Parijs nu anders zag. Vroeger was alles gedoopt in een licht van blijheid en verrukking, vond ze alles mooi en belangrijk; het was zoo schitterend, zoo bekoorlijk voor haar geweest, net als het gansche leven schitterend en bekoorlijk leek in hun
gelukkige liefde maar nu — zij zag telkens lee-
lijke, vieze dingen en in de straling van lichten en kleuren was er veel somber voor haar geworden. Hoeveel jeugd en schoonheid hier verging hoeveel
liefs dat hier vertrapt lag en neergesmeten in de modder van Parijs.
Die mooie prostituée die zooeven langs ging, pralend en lachend aan den arm van een jong man — ze was toch zoo jong en mooi niet meer, er was in haar blik iets dood.... arme vrouw, misschien had ze vroeger ook liefgehad en de hoogten gekend van het leven en nadat haar eerste minnaar haar verliet, zakte ze telkens dieper en dieper weg in het slijk.
Zij werd uit haar gepeins gewekt door een daverend gelach van de anderen. Hun luidruchtige vroolijkheid was uitgebarsten over den jongen Ravineau, die in plotselingen ernst beweerd had een anarchist te zijn, een echte anarchist, en dat hij zich verheugde op een toekomst van uiteenspatting der geheele burgerlijke maatschappij.
„Luister eens hier!" riep hij opgewonden en zijn jongensgezicht was vuurrood en opgeblazen, „luister jullie allemaal! Je kunt praten zooveel je wilt, maar de tijd zal komen, dat alles ten onderste boven keert, dat we den rommel zullen wegvegen van die kapitalistische zwijnerij. En al die esthetische vraagstukken, waar je je druk over maakt, al die filosofische problemen en stelsels, al die onzinnige moraal, alles zal in 'tniet verzinken, eenvoudig net evenveel waarde hebben als lucifersstokjes in een stormwind — het



97
zal er naar toegaan dat wij allemaal arbeiders worden die leven voor elkaar, arbeiders, arbeiders...." Hij stikte in zijn woorden en de anderen bulderden hem tegen: „Bravo! bravo de volkstribuun! Hoor! hoor!"
„Wat een plebejer die jongen, hé", fluisterde Louis haar in. Pauline had zijn rede heel goed kunnen volgen.
„Ik vond dit juist nogal sympathiek in hem; hij is toch een idealist", zei ze en vergaf hem zijn onbeschaamdheid in de comedie.
Willy Maes was waarschijnlijk de schuld van alles! Hem keek ze niet meer aan.
Toen ze naar huis gingen, eindelijk, het was al over tweeën, hing Pauline moe aan Louis' arm. Hoe vond je 't?" vroeg hij.
„Ik vond 't wel aardig. Maar wat is Parijs een wonderlijke stad. Ik verbeeld me dat hier veel wordt verteerd en verbrand — van levens bedoel ik — dat in een ander oord heel lang gelukkig zou blijven leven."
„Nou ja", zei hij, „dat is in elke groote stad. Nu moet je niet gaan filosofeeren, dat staat je niet — en daar hebben we nu vanavond genoeg van gehad. Lieve Qod, wat kunnen die kerels dazen."
„Ik dacht dat je 't aardig vondt."
Hij antwoordde niet, humeurig. Het had hem gehinderd, dat de enkele keeren als hij eens geprobeerd had een aardigheid te zeggen, er niemand op had gelet, zelfs niet Pauline. Zij waren allen te veel met zichzelf ingenomen, bedacht hij spottend. Toen Pauline over Willy begon en de onderstelling opperde, dat hij misschien de oorzaak was van Ravineau's onbetamelijk gedrag, lachte hü luid.
„Onzin! Meisjesideeën. Daarenboven een gemeene insinuatie. Willy is een goed vriend", enz.
Zij voelde weer de diepe teleurstelling. Wrok groeide in haar. Langzaam trok zij haar arm weg



98
uit den zijnen. Als hij haar niet verdedigen wou en helpen, goed! zij zou zichzelve helpen.
De volgende avonden ging Louis alleen uit; Pauline had er geen lust in. Een paar dagen liep zij rond met een klemmend gevoel in haar borst en het angstige voorgevoel van een zwart-dreigend onheil.
Tot zij eindelijk uitbarstte in niet te bedwingen snikken, een nacht, dat Louis pas tegen één uur thuis kwam en haar alleen vond in de zitkamer; zoo alleen en verlaten!
Hij schrikte van haar heftig verdriet, dat het teederste in hem wakker maakte. Vol schaamte nam hij haar in de armen. Wat ze dan toch had? Waarom ook nooit meer met hem meegegaan? waarom zich vrijwillig op te sluiten?....
Zij antwoordde niet; zij snikte alleen maar, zielsbedroefd.
Toen bracht hij haar naar bed en suste haar met lieve woordjes. Er bleef iets van verteederde zachtheid tusschen hen hangen, de heele week lang. Louis was nu ook begonnen aan zijn tooneelstuk. Hij werkte er ijverig aan en las er haar veel uit voor.
Des avonds was er weer een lieve innigheid in de kamers. Toch merkte Pauline iets zonderlings op in haarzelve: voor Louis' plannen en gedachten, zijn werk en zijn vrienden voelde zij een langzaam grooter wordende onverschilligheid. Alleen naar zijn liefkoozingen en zijn kussen smachtte zij nog. Er kwam meer hartstocht dan liefde in haar overgave.



V
Het leven ging nu eentonig voorbij. Louis was veel uit; des morgens ging hij naar de Bibliothèque nationale om uit mémoires en geschiedboeken gegevens te zoeken voor zijn drama — want het zou een historisch drama worden! Des middags bezocht hij „invloedrijke" menschen. Pauline verdacht hem veel met opgewonden vrienden in café's te zitten; hij was verslaafd aan het caféleven en voelde zich mis-, kend als hij een enkelen dag thuis moest blijven. Zij ging zelden mee. Haar innerlijk leven scheen nu dof en beslagen; zij voelde zich beklemd en triest zonder tot hartstochtelijke uitbarsting te komen. Dan waren er ook dagen van gejaagdheid, nerveuse angsten en een bijna onhoudbaar verlangen naar moeder.
In de eerste weken van groot geluk had zij weinig aan haar moeder geschreven, maar die brieven waren blij-verrukt geweest en bijna uitsluitend over Louis. Nu schreef zij dikwijls in oogenblikken van al te groot verlangen om zich het hart te verlichten, maar zoo min mogelijk over hem.
Ook naaide zij veel. Als jong meisje al had zij gevoeld, dat het haar kalmeerde om te naaien of te handwerken. Van madame Hirsch leerde zij fijn borduren en allerlei andere naaldkunst. De twee vrouwen zaten urenlang bij elkaar. Een zekere vertrouwelijkheid ontstond tusschen haar, al spraken zij niet veel.
Maar toen het voorjaar kwam met zijn schellere zon, zijn tjilpende vogels en den luwen wind in de straten, veranderde alles. Pauline kon niet meer stil blijven zitten. Een dwingende drang naar beweging en afleiding dreef haar de straat op, óf met Louis óf alleen. Zij voelde zich beurtelings opgewonden vroo-



100
lijk — en kon dan niet begrijpen waarom zij zoo triest weken lang had zitten kniezen — of radeloos wanhopig om de schoonheid van de lente, om het afschuwelijk-mooie leven en om alles tusschen Louis en haar. Soms vond hij haar zingend in de keuken, als een kind stoeiend en blij; een anderen dag lag zij krampachtig huilend op bed en wou niet opstaan.
Hij werd driftig, verweet haar door die vervloekte kuren hun leven onmogelijk te maken. Dan liep hij uit en kwam niet vóór 's avonds laat terug.
Eindelijk scheen zij weer haar evenwicht te hervinden. Louis bemerkte met genoegen, dat zij weer vroolijker werd en hem niet meer plaagde met scènes.
Maar zij was veranderd. Het begon haar te vervelen veel in het huishouden te doen. Pleizier in koken had zij niet meer; zij liet veel over aan de werkvrouw of verklaarde heel eenvoudig dat ze buitenshuis wilde eten. Louis maakte zich boos, maar gaf toe. Zij gingen dan in een goedkoop restaurant wat gebruiken. Pauline gaf niet zooveel om lekker eten als hij; na een poos kreeg zijn lust in fijne schotels de overhand op zijn schrielheid en bezochten zij de duurdere gelegenheden. Het drukke beweeg op straat — Parijs in de lente met veel bloemen en veel vreemdelingen — leidde Paulines gedachten af en maakten dat zij leefde in een lichten roes. Louis zag haar graag zóó: een beetje nonchalant-overmoedig en wat cynisch in haar spot. Zij had heel gauw den Parijschen blaguetoon getroffen, die hem zoo amuseerde.
Zij besteedde meer zorg dan ooit aan haar toilet; zocht naar pikante combinaties en richtte alles in naar wufter smaak. Als zij geld noodig had, meer dan vroeger voor haar kleeding, wist zij Louis wel te dwingen het haar te geven: hij was juist deze weken dolverliefd op haar en elke weigering tot innigheid van haar kant had een macht op hem, die zij nooit zoo goed had weten te gebruiken.



Het kind in haar ging onder; hij voelde het wel. Hij voelde wel dat zij achteruitging, dat haar onschuld werd aangetast, maar rekenschap gaf hij er zich niet van. Hij trachtte blij te zijn met de gedachte dat zii zich nu beter wist aan te passen. En alles liever dan die wanhopige droefheden, dat sentimenteele geklaag en gehuil, waar hij niet tegen op kon en dat zijn genot in het leven bedierf!
. Pauline zag nu het leven aan met perverse nieuwsgierigheid. Zij sprak met een zeker genoegen over toestanden die haar vroeger deden blozen en zit hoorde Louis uit over al zijn vrienden en hun intieme levens. Zij wilde alle bizonderheden weten ett lachte er om. Zij verbeeldde zich dat het haar amuseerde. Diep in zich voelde zij iets schrijnen; maar zij wilde er niet op letten. Ook over hun eigen verhouding ging zij nu cynischer spreken. „Ik ben immers maar je concubine", zei ze eens. Louis wist niet of ze bitter was of lachte.
Willy Maes kwam hen nu geregeld bezoeken; tenminste als zijn vriendin het toestond. Zij — de caissière van het eerste restaurant waar zij met hun drieën gegeten hadden in Montmartre —i hield hem wèl kort. Hij beklaagde er zich vaak over; was toch te slap en te veel aan haar verslaafd om zich los van haar te maken. — Pauline beschouwde hem nu heef anders. Van bewondering was er niets meer over. Hij leek te veel op Louis. Zij mocht hem wel, vond het ook wel amusant dat hij verliefd op haar werd. Soms wist zij Louis jaloersch; dat prikkelde haar overmoed.
De belgisch-fransche dichter Eugène Dubois ontving zijn vrienden eiken Donderdagavond; Pauline en Louis ontbraken er zelden. Hij bewoonde met zijn vriendinnetje — Francinette was niet wettig met hem getrouwd — een paar armoedige kamers op de derde



102
verdieping van een smerig, uitgewoond „hotel", in een van de somberste wijken van Parijs. Dubois had dit appartement gekozen omdat het goedkoop en dicht bij zijn kantoor gelegen was.
Enkele geestige prenten, een brutale naaktstudie van Ravineau en een oude spiegel bedekten gedeeltelijk het ignobel-vieze behang. De meubels waren meer dan eenvoudig; het eenige karpet op den vloer vuil en versleten.
Francinette was slordig en onverschillig, maar vriendelijk lachte haar geestige gezichtje en haar bevallige maniertjes brachten een fijne gratie in de kamer. Zij wisten haar vreemd van zeden, een beetje pervers, en zij kwamen allen onder haar bekoring. Pauline zag dat ook Louis niet onverschillig voor haar bleef; haar dikwijls met sterke aandacht volgde en altijd trachtte in haar buurt te blijven. Zij voelde een wild vlammende jaloezie, die echter, vreemd genoeg, wanneer zij het huis verlaten hadden, weer diep in haar wezen wegzonk.
Op een avond in April, dat zij er weer heengingen, troffen Louis en Pauline er een Amerikaansche jongedame aan, die Dubois' gedichten gelezen had en er hem een verrukten brief over had geschreven. Na een korte, maar drukke correspondentie had zij gevraagd hem te mogen opzoeken. Haar ruischend zijden toilet naar de laatste mode en haar rijke juweelen maakten in die omgeving een zonderlingen indruk, maar imponeerden niemand. Zij was gekomen uit een felle nieuwsgierigheid naar het Parijsche bohêmeleven zooals zij dat uit boeken alleen kende. Ook dweepte zij met poëzie. Haar grenzenlooze naïveteit deed Pauline proesten, die haar den ganschen avond volgde met geamuseerde blikken. Miss Canady drong zich op dat ze genoot, al voelde zij zich erg weinig op haar gemak; zij kon de radde fransche gesprekken



103
nauwlijks volgen; de meeste fijn uitgesponnen aardigheden van Dubois in den geest van Jules Laforgue ontglipten haar, maar zij lachte mee met de anderen en trachtte met haar hakkelend, afschuwlijk nasaal fransch telkens wat te beweren.
„Dit is weer een aardig nummer van het programma. De Dubois hebben toch altijd iets nieuws", zei Ravineau tot Pauline, alsof ze in een theater zaten.
„Inderdaad", vond zij, „en de goede Eugène merkt niet eens op dat haar bewondering minder gaat naar zijn verzen dan naar zijn persoon."
Hij lachte. „Natuurlijk heeft hij dat al lang gemerkt! Le coquet!"
„Coquet? Wie is er coquet?" mengde zich de gastheer in 't gesprek. „Jij!"
,,'t Zal wel zoo zijn; dat is de vrouw in mij. U weet, madame Pauline, in eiken artiest zit een vrouw en dat is het minst sympathieke deel van zijn persoonlijkheid. Maar komt u eens mee, ik wil u in kennis brengen met Vannier en zijn zuster, oude vrienden."
Hij leidde haar naar het andere deel van het vertrek, waar twee menschen zwijgend naast elkaar zaten op een rustbank. „Qeorges Vannier, beeldhouwer, Louise Vannier, schilderes", stelde hij voor. Zij negen voor elkaar en wisten niets te zeggen. Toen lachte Pauline helder op. De schilderes, een niet meer jong, ernstig meisje, lachte mee. „Die Eugène, hij laat ons maar in den steek", zei ze met een lieve, lage stem, „hoe kunnen we dadelijk met elkaar praten, als we niets van elkaar afweten?"
Ravineau, die Pauline gevolgd was, kwam haar te hulp. „U moet banaliteiten zeggen", zei hij, „net als in het eerste beste burgersalon."
„O ja, daar is monsieur Ravineau zoo verzot op."
„Ik?" vroeg hij verontwaardigd; „wanneer heb ik dat gedaan?"



104
„U doet nooit anders als u praat met mij!" „Wat zegt hij dan?" vroeg Louise Vannier geamuseerd.
„Hij herhaalt tot in 't oneindige dat enfin,
de bescheidenheid gebiedt me daarover te zwijgen."
„Dat ligt aan de taal, niet aan mij", zei Ravineau, „wij hebben nu eenmaal geen andere termen om onze bewondering uit te drukken. En ik ben geen dichter, anders zou ik wel meer rythme in mijn woorden leggen, ja misschien wel praten op rijm. Maar zegt u nu eens zelve, mademoiselle Vannier, u is toch ook van mijn vak, kan een schilder madame Pauline aanschouwen en zijn bewondering verzwijgen?"
„Heel moeilijk, dat geef ik toe", zei het meisje, „maar ik begrijp even goed dat die herhalingen madame Pauline (uw anderen naam kan ik helaas niet onthouden) moeten hinderen en vervelen. Alle herhaling verveelt."
„Dat is niet waar", mengde zich nu de beeldhouwer iii het gesprek, „in de natuur wordt alles tot in het eindelooze herhaald en nimmer zal 't ons vervelen. Daarenboven is de ijdelheid van de vrouw zoo onverzadelijk, dat zij nooit genoeg krijgt van complimentjes. Als zij het tegendeel beweert, heeft zij geleerd de rol te spelen van den eenvoud — de gevaarlijkste strik waarin zij een man kan vangen!" En zijn lustige faunenblik drong in Paulines oogen. Zij lachten allen.
Hun gesprek werd onderbroken door den gastheer die stilte verzocht. Een bleeke „esthète", waarvan niemand den naam had onthouden, een vreemdeling, de een beweerde uit Servië, de ander uit Polen afkomstig, zou eenige verzen voordragen van zichzelf. Hij murmelde ze in extase voor zich heen. Pauline begreep er niets van. Zij keek naar Louise Vannier, die haar oogen gesloten had, als om aandachtiger te luisteren. Toen haar blikken elkaar toevallig



105
ontmoetten, lachten zij beiden zoo ingehouden mogelijk.
De verzen rijden zich aan elkaar. Het was als een ruischende regen zonder eind. De stilte in de kamer werd telkens verbroken door een kuch, een luid gefluister.
Eindelijk hield de klankenregen op.
Een enthousiast applaudissement gaf uiting aan de algemeene verluchting.
,,'t Is mooi, de poëzie", zei Ravineau hard op, „men kan er zoo heerlijk bij droomen en.... slapen."
„Ach alle poëzie is eigenlijk onzin", zei Eugène Dubois, die naar hen toekwam, „wie neemt er nog ooit een dichter au sérieux. Daar moet je voor uit Amerika komen."
„Blaakt het dichtervuur niet meer bij u?" vroeg Pauline. Hij keek in haar ondeugende, behaagzieke oogen.
„De schoone werkelijkheid is schooner dan de droom, wat de dichters ook mogen zeggen. Als ze den droom verheerlijken, is 't omdat het leven hun \ de werkelijkheid onthoudt. Als men zich verzadigen kan aan geluk, wie zal dan zijn toevlucht nemen tot droomen? Hoe ongelukkiger, hoe meer hang naar „le rêve". En zoo is 't ook met 't dichtervuur, mevrouw. Als ik geniet, dicht ik niet; alleen als ik ontbeer. Daarom is 'tvoor de menschheid die zich verbeeldt dichters en kunstenaars noodig te hebben, gelukkig dat de meeste artiesten arm en miserabel zijn in dit leven. Laten ze honger lijden, honger naar brood, naar liefde en naar roem, dan zingen ze 't mooist. Hebt u ooit een académicien die rijk is geworden, nog een mooi boek zien schrijven? Welke schilder die „er gekomen is" maakt nog iets moois? Zij dalen allemaal. — En nu willen zij den staat nog dwingen subsidies en pensions te geven aan arme kunstenaars! Domheid. Laten ze armoe lijden; desnoods krepeeren. In hun



106
doodsangst schrijven ze misschien een paar onsterfelijke regels, die over honderd jaar nog prijken in een anthologie voor jonge meisjes met gewatteerden band."
„Wat ben je weer bitter, Eugène", zei Louis, die ook naderbij was gekomen. Den heelen avond was hij vastgehouden door een paar tweede-rangs-acteurs, vluchtige kennissen van Ravineau, die met hem meegekomen waren en die in Louis een gemakkelijke prooi meenden te vinden — een man met geld — voor hun opgewonden plannen om een nieuw theater op te richten. Louis hield zich voorzichtig op zijn hoede.
„Bitter? Wat een litteraire term, mijn waarde", antwoordde Eugène, „wie is er nu nog bitter? Daar moet men toch een flinke dosis gevoel voor hebben en dat artikel is uitverkocht, althans in ons oude Europa. Wij zijn niet meer gevoelig, of liever ons gevoel is vervalscht, net als de koffie en de wijn. Toch leven wij er heel amusant mee voort. Het echte kan hier niet aarden; het is ook veel te grof en veel te dik voor ons. We zouden er een indigestie van krijgen!"
„Ja, 't is hier in onze lieve beschaafde wereld een rotte bende!" riep Ravineau met zijn luidruchtige jongensstem.
„En 't vermakelijkste is dat we nog willen probeeren om 't volk, 't volk dat waarachtig nog 't minste voos en bedorven is, onze cultuur en onze decadentie deelachtig te doen worden", vervolgde Dubois, „is 't niet komiek?"
Pauline zag 't gevoelige gezichtje van Louise Vannier vertrekken als in pijn. ,,'t Is vreeslijk, vreeslijk", zuchtte zij, „wat moeten wij toch doen om beter te leven?" — Maar in :t rumoer der anderen ging haar stem verloren.
Pauline hoorde een poos later ook Louis hard en spottend beweren: „Wat doet 't er toe, of we met



ïor
ons allen zóo naar den bliksem gaan? Als we deze laatste jaren maar kunnen genieten. Er is iets moois in dezen tijd: het is de schoonheid van den herfst, zooals sommige vruchten lekkerder smaken als ze een beetje verrot zijn! Maar denk dan eens aan den tijd van den Romeinschen vervaltijd, hoe hevig boeiend en interessant was daar het leven! Met emoties die een mensch nooit zou beleven in gezonde, normale staten. Ik voor mij, ik wensch dien heilstaat niet van een nieuwe wereld...."
Zij voelde een verachting in zich opborrelen als een gevoel van moreele onpasselijkheid. Toch lachte zij.... Een hoonende roekeloosheid verving den walg van zooeven. Nu ja, ze waren allen geconfiskeerd. Waarom dan niet van de laatste oogenblikken genoten? ....
Even vóór zij weggingen, had Dubois Louis terzijde genomen. „Wat heb je met je vrouwtje gedaan?" vroeg hij als terloops, maar met een dringende vraag in zijn branderige oogen „,zij is niet meer zoo mooi als vroeger".
„Niet zoo mooi?" herhaalde Louis onthutst.
„Neen. Er is iets in haar bedorven."
„Onzin." Louis was nijdig. Waar bemoeide die kerel zjch mee? — Maar toen hij omkeek zag hij den brutaal-coquetten blik waarmee Pauline den beeldhouwer Vannier aanzag en hoe zij lachte met een gemaakten lach.
Hij dwong haar afscheid te nemen en duwde haar haastig de trappen af, op straat.
Eerst zwegen zij. Louis voelde zich driftig worden, maar wilde wachten met zijn verwijten, tot ze thuis waren.
Daar barstte hij los. Zij had zich mal en coquet aangesteld, zij had hem een gek figuur laten slaan, hij duldde het niet meer, enz.



108
Zij liet hem uitpraten. Langzaam maakte zij haar dun zijden japonnetje los en schopte haar hooggehakte schoentjes uit. „Wil je dit haakje even voor me openmaken?" vroeg zij, met een zachte stem en neergeslagen oogen.
„Je zult me antwoorden!" Hij stampvoette.
„Waarop?"
„Dat je 't voortaan laten zult "
Zij sloeg haar armen om zijn hals en keek hem aan met een ondeugend-coquetten blik. „Dat je jaloersch bent, Louis God, wat vind ik dat amusant." Zij lachte en kuste hem met telkens hartstochtelijker kussen. Hij nam haar onstuimig in zijn armen.
Even was Louis angstig geworden om haar en had izich beloofd beter op haar te letten. Maar lang kon Tiij het niet volhouden, daar hij zelf werd meegesleurd door den maalstroom van het leven. Zijn weerstandsvermogen verzwakte met eiken diepen teug uit den beker van genot dien hij zich had gekozen. Hij werkte al lang niet meer; zijn drama bleef onvoltooid. Hij kon niet tegelijk een levensgenieter zijn en den ascetischen arbeid verrichten, waardoor het hem misschien mogelijk was geweest iets te scheppen. Willoos liet hij zich gaan; hij lanterfantte eji slenterde zijn dagen door en kreeg de gewoonte zich •eiken avond een lichten roes te drinken aan woorden en absinth; zijn zinnen prikkelend in zijn „verhoogde levensvreugde" door den omgang met vrouwen en meisjes, meest alle aan den zelfkant van de samenleving verwijlend. Meestal waren het kleine, onbeteekenende avontuurtjes.
Hij leefde nu in een kring van arme jonge mannen •die „er komen wilden", hoe kwam er minder op aan, en door op een handige wijze zijn ijdelheid te bewerken, wisten zij zijn schrielheid te overwinnen. Hij



109
nam aandeden in een jonge uitgeverszaak en voelde zich gevleid en gelukkig als de nobele Mecenas. Toen Pauline hem had verweten dat hij zijn gezelschap zocht bij tafelschuimers en parasieten, die van veel minder gehalte waren dan de vrienden die zij ontmoetten bij Eugène Dubois, was hij driftig opgestoven. Hij kon geen kritiek van haar verdragen. Er kwamen nu telkens min of meer heftige scènes tusschen hen voor, terwijl Pauline in stille oogenblikken met een stekende pijn bedacht dat er na die driftbuien nooit meer een innige verzoening volgde en de onverschilligheid zich tusschen hen nederzette. Het was vooral Louis die zich losmaakte van haar; zij had nog dagen van warm, bijna schreiend verlangen. Doch daar de bevrediging zoo laag beneden haar verwachtingen bleef, trachtte zij haar eenzaamheid te vullen met andere emoties. Een paar middagen was zij er met Ravineau alleen op uitgegaan; zij hadden museums bezocht en hij had haar getracteerd op een rijtoer door het Bois. Hij was wel familiaar geweest, maar zij had hem nog weten te bedwingen. Als Louis haar woedend verbood het ooit weer te doen, begon zij plaagachtig te lachen en dreigde hem er met Ravineau vandoor te gaan. Hij vertrouwde op haar kinderlijkheid; zijn gemakzucht vond dat vertrouwen een uitkomst en hij liet haar begaan. Ook de beeldhouwer Vannier was haar een paar maal komen opzoeken toen Louis uit was. Zij vond een prikkelend genot in den omgang met die mannen waarvan zij de verliefdheid voelde als een broeierige atmosfeer waarin zij zich vlugger voelde leven. Vannier had een prachtig atelier in een van de buitenwijken. Daar bracht hij haar een middag heen. Louise zou er ook zijn, beloofde hij. Maar Louise kwam niet en toen hij, vrijpostig en onbehteerscht verliefd, haar in zijn armen nemen wilde, had zij angstig zich verweerd en wanhopig op de electrische bel gedrukt. Zondaresje. 8.



110
De bediende — een oud man — was binnengekomen en Vannier had zich geschaamd. Hij was geen ploert, dat voelde Pauline wel. Haar eigen lichtzinnig gedrag had hem geprikkeld en in de verleiding gebracht, zoodat hij zich een oogenblik kon vergeten. Zij kleurde dieprood van schaamte; maar tegelijk rees een blinde drift in haar op tegen Louis, die haar alleen liet en haar niet kon beschermen. Zij stond, toen Vannier verlegen en hulpeloos haar met zachte stem een kop thee aanbood, met ineengewrongen vingers vóór het groote atelierraam, dat uitzag op een smallen, antiek aangelegden tuin.
„U zult me nooit vergeven, mevrouw", begon hij, „het is ook onvergeeflijk."
„Laten we er niet verder over praten. Waar is uw zuster?"
„Ik zal haar telefoneeren." Hij ging haastig naar eea ander vertrek en Pauline hoorde hem aan de telefoon Louise dringend vragen zoo spoedig mogelijk te komen.
In den stillen tuin lag de glorieuse schijn van de lente. Vogeltjes wipten op de stijfgeknipte maagdepalm en zwierden lustig verder. Op den achtergrond zag zij het hooge geboomte, waar een waas van groen op trilde.
Opeens kreeg zij een onhoudbaar verlangen naar
buiten Waarom ook altijd tusschen muren te
leven! Het was verderfelijk. Onder de boomen, op
't gras, onder den wijden hemel Nu dacht zij aan
Holland en aan het Qeldersche dorpje, waar zij den zomer doorbrachten; aan dien dag van verrukking met Louis; zij met haar bloote voeten op de heide.
Zij knielde neer vóór het raamkozijn. Haar oogen brandden. Dat was zoo lang voorbij
Zij liep een uur later met Louise in den tuin. Het ernstige bleeke meisje had haar vragend aangezien maar niets gezegd, toen zij hartstochtelijk had ge-



111
roepen: „O, komt u toch mee naar buiten! Hier binnen houd ik 't niet uit."
„Vindt u 't ook zoo moeilijk?" vroeg Pauline haar, na een poos zwijgen.
„U bedoelt het leven. Neen, zoo moeilijk is 't niet, als men maar werken kan."
Getroffen keek Pauline haar aan.
„Zou 't dat zijn?" vroeg zij vaag. Maar toen leek het haar zoo doodsch, enkel maar te leven voor den
arbeid — arbeid het klonk haar zoo onwezenlijk
— welke arbeid? — en opziende naar het bleeke, smartelijke gezicht van 't schilderesje, scheen het leven haar in dien vorm zóo triest en armzalig, dat zij huiverde. „Zonder liefde", fluisterde zij, „onmogelijk."
„O neen, mèt liefde, maar een andere dan u bedoelt." — Pauline vroeg niet verder. Zij gingen naar binnen en Louise bracht haar thuis.
Het was omstreeks dien tijd dat zij kennis maakten met Philippe Brémond, een schatrijk dilettant, die op een onverklaarbare wijze aan zijn fortuin was gekomen, doch die nu niet veel meer deed dan over schilderijen praten en zelf met verf knoeien. Zijn uiterlijk had niets schilderachtigs; hij was breed en lomp gebouwd, burgerlijk in manieren en spraak, met slaperige en toch sluwe oogen, met groote zorg gekleed. Zijn gang was slepend, zijn stem lijmerig, maar hij kon brutaal zijn in zijn onverschilligheid. Ravineau kende hem ook wel; onder zijn kameraden was Brémond het voorwerp van onvermoeiden spot. Met een heel troepje trokken zij vaak erop uit om Brémond in zijn weidsch atelier te bezoeken. Dan plaatste ieder zich om de beurt vóór zijn doeken en prees hem met uitbundigsten lof. Hij slikte alles. Geen vergelijking was hem te kras. Was hij goed in zijn humeur, dan inviteerde hij de heele kliek op



112
een diner of een champagnefuif. Een enkelen keer ook kocht hij een schilderij van die „jongens", om ze van hongerdood te redden.
Madame Brémond was een vermaarde schoonheid. Pauline had' wel scherp gespot dat er letterlijk niets meer echt aan haar was, maar zij kon niet ontkennen dat de met kohl omrande oogen groot en glanzend stonden, het als perzikdons beschilderde gezicht van een onberispelijk ovaal was en dat de felroodgeverfde lippen sierlijk bogen in een glimlach vol bekoring. Wat een Parijsche vrouw weet te bereiken met haar toilet, Mme Brémond verstond het.
Louis verheugde zich in haar gunst. Onder de talrijke mannen die zich om haar verdrongen, scheen hij een van de weinige uitverkorenen. Hij voelde er zich uitzinnig trotsch op; nooit had hij durven droomen dat een Parijsche vrouw van de wereld, die in de mode was, op hem verliefd zou kunnen worden. Pauline zag zijn jongensachtig-domme verwondering, zijn grove ijdelheid, de naïveteit waarmee hij zich beet liet nemen; zij zag het onmeedoogend duidelijk en walgde er van. Zij kon zich niet verklaren waarom zij dan toch jaloersch was; jaloersch zoo bitter en verbeten, als zij het nooit geweest was.
De Brémonds gaven een groot diner in hun
landhuis te St. Cloud. Pauline en Louis behoorden tot de gasten.
In de auto die hen er heen voerde, pruttelde Louis: „Wat zullen we vanavond zijn croütes weer moeten bewonderen — en zijn heele meubilair. Zoo'n ijdele idioot."
„Waarom ga je dan, als je hem zoo vreeslijk vindtf Neem dan geen gunsten van hem aan," zei Pauline scherp.
Hij antwoordde niet. Zij hield een bittere beschuldiging terug. Wat gaf 't, die verwijten? Het dreef hem



113
telkens verder van haar af.... en 'twas al erg genoeg.
Zij keek naar de boomen en heesters, die in het schuinvallende licht van de dalende zon roodgekleurd voorbijstoven. Geen tijd had ze om hun vormen te onderkennen. Het leven leek zoo zinneloos. Zij raasden voorbij naar een doel dat even weinig waard was als de tocht zelf. In December was zij in Parijs gekomen. Nu was 't al Mei. De tijd schoot voort. Waarheen? —
„Wat zit je te soezen", riep Louis haar wakker, „ben je een beetje verlegen om in zoo'n groot gezelschap te komen?!!
.Verlegen? 't kan me niets schelen."
,'t Is toch leuk, zoo'n groot diner en al die interessante menschen."
„Heel leuk", antwoordde zij ironisch.
Hij lette er niet op en begon een lang verhaal over de echtscheiding van een der gasten, die ze zouden ontmoeten. P'^m
Pauline bedacht hoe onverschillig ze geworden was de laatste weken. Vroeger zou ze dol nieuwsgierig en vol belangstelling zijn geweest. Het was nu zoo zwaar in haar. Was 't sedert haar bezoek aan Vannier, dat oogenblik van heimwee in zijn tuin? of sedert gisteren pas, toen zij loom en triest was opgestaan en het leven zoo ontzettend op haar gedrukt had. Zij wist het niet.
De auto draaide het monumentale, vergulde hek binnen en reed den oprit door naar het landhuis, een sierlijk achttiend'eeuwsch gebouw, eens 't lustverblijf van een oud-adellijke familie.
De ingetogen voornaamheid van vroeger was bedorven door moderne overdreven luxe en een arroganten smaak die zich tot in de kleinste détails opdringerig toonde.
Een opzichtige livreiknecht schoot toe om het por-



114
tier te openen. Ofschoon de avondzon den westerhemel nog dieprood brandde, waren de electrische lampen op het bordes al ontstoken. In de vestibule en in de kleedkamers kwam een verstikkende lucht van bloemen en kolendamp hun tegen. „Er is geen centrale verwarming", zei Louis misprijzend. Hij had zich voorgenomen alles te critiseeren. Het stond zoo béte en burgerlijk om je door al die weelde te laten overdonderen. Critisch bekeek hij ook Paulines toilet Heel goed; origineel en toch eenvoudig. Juweelen had hij haar nooit gegeven. Een vrouw lijkt dan zoo gauw op een cocotte, had hij beweerd, zijn aangeboren gierigheid had zich daar achter verschanst. Pauline zelve had er dikwijls, begeerig, naar verlangd; en eens, toen haar macht over Louis het sterkst was geweest, had zij hem gedwongen een ring voor haar te koopen met een flonkerenden smaragd.
„Dat doffe rood staat je goed", zei hij en tikte haar op den wang, „maar je moet een beetje vroolijker kijken."
Pauline rukte haar schouders boos achteruit „Ik wou dat ik niet was gegaan", zei ze driftig, „bah, al die menschen, ze interesseeren me heelemaal niet"
Aan tafel zat zij zwijgend, verveeld, en voelde haar afkeer stijgen.
In een somptueuze zaal, overdadig versierd, zaten zij als poppen van een onzinnig marionnettenspet Er was er geen een, vond zij, die levend en natuurlijk keek. Elk had een masker of droeg zijn doodsche onverschilligheid, de levenloosheid van zijn bestaan cynisch te koop.
Dit was een andere wereld dan zij tot nu toe had leeren kennen. Députés, groote industrieelen, een enkele aristocraat, twee leden van de academie.
De Brémonds ontvingen „de upper ten", beweerde Louis. Maar misschien hielden zij hem wel voor den



115
gek. Misschien was dit ook maar een half „interlope" gezelschap, een verzameling rijkgeworden intriganten, snobs, arrivé's zonder eenige voornaamheid. Wat wist ze er van en wat kon 't haar schelen.
Lusteloos at zij de tot een culinair meesterstuk geworden patrijs. Die heele wereld gaf haar een gevoel van walging.
„U schijnt zich niet te amuseeren?"
Zij keek in 't glimlachende gezicht van haar buurman, een blonden jongen die er uitzag als een diplomaat.
Zij voelde plotseling lust om brutaalweg te antwoorden.
„Neen", zei ze kort, „ik verveel me en er is hier niemand die me interesseert. Zelfs het eten smaakt me niet."
„Dat is wat men oprecht noemt." Hij keek haar dieper aan. „U is een vreemdelinge, nietwaar?"
„Ja, ik ben een Hollandsche. Zegt u mij eens eerlijk: in wat voor soort gezelschap zijn we eigenlijk?"
Hij lachte. „Vrij gemengd", zei hij eindelijk, voorzichtig.
„Hoe komt u hier? Want u hoort hier ook niet thuis, is 'twel?" Zij keek hem oplettend aan. „Neen, hoe meer ik u bekijk, hoe meer ik zie dat u hier niet bij behoort."
Hij amuseerde zich met haar besliste stem. Toen werd hij ernstig. Er kwam een pijnlijke trek om zijn mond. „Dat zal ik u later wel eens vertellen. Het heeft ook niet de minste beteekenis. Maar u?"
„Ik moest mee met mijn man."
„Is dat...."
„Ja, die met den puntbaard hier tegenover." „Ah juist. Is uw man ook schilder?" „Neen. Hij doet niets."
Zij zwegen. Pauline dronk champagne. Hij voelde dat het haar wakker maakte uti haar dofheid. Zij



116
vond den jongen diplomaat sympathiek en wilde nog meer van hem weten. Hij vertelde haar nu veel over de gasten. En 'twas zooals zij gedacht had — neen, nog veel erger.
De eetzaal zag uit op het bordes en de groote glazen deuren stonden open nu, om de frissche lucht binnen te laten. Pauline zag de boomen in het violet aanduisterende park zachtjes wuiven.
„Waarom zitten we hier?" zei ze opeens, met een stem van hevig verlangen, „waarom gaan we niet naar buiten, in den nacht?"
„De nacht is te groot voor deze kleine menschen. Ze zijn te voos en te bedorven om anders te kunnen leven dan bij kunstlicht."
„Is 't overal zoo?" vroeg zij triest.
„Overal in de groote steden van Europa. Maar het zijn de laatste jaren, mevrouw."
„Wat bedoelt u?"
„Hoort u dan de revolutie en den oorlog niet grommen in de verte? Het einde komt — men kan zijn ooren wel dicht stoppen — maar het komt toch."
Er werd een toast gehouden; Pauline kon niets meer zeggen. Zij dacht aan Ravineau, die zoo dikwijls over de revolutie sprak en over een nieuwe wereld; maar pas dezen avond drong de beteekenis tot haar door. Het spel van die hol lachende, onwijs pronkende menschen werd een lugubere klucht. Zij huiverde.
Na het diner verspreidden de gasten zich op het wijde terras. De avond was zoel en geurig. Pauline voelde daar voor 't eerst genot.
Haar buurman had haar verlaten. Zij stond alleen bij een groote vaas, waar roode bloemen uit neerhingen en zacht haar vingers raakten. Zij keek op; de nacht was vol van tintelend leven. Grootsch en eenzaam lag het park voor haar uit, in oud-Franschen



117
stijl met rechte allées, wijde grasvlakten en waterpartijen in de verte.
Hier had eens een markiezinnetje gestaan, luchtig en sierlijk, een paar dagen misschien vóór de wildgeworden volksmassa haar had verscheurd. Qroot-
sche, geweldige tijden Zij zag weer die vizioenen,
de verbeeldingen uit haar jeugd van de fransche revolutie. Afschuwlijk maar grootsch. Beter dan
een klein leven van zoogenaamd genot onder vooze, bedorven menschjes.
O, het leven, het groote leven! Eens had zij gedacht dat Louis er haar zou brengen. Maar waarop was het uitgeloopen: een poover bestaan van laagbij-de-grondsche genietinkjes. En hun liefde, eens zoo groot, zoo stralend van extase, wat was er van geworden? Had zij hem eigenlijk nog lief? en wat zij voor elkander voelden, was 't iets meer dan een zwakke, soms éven opflikkerende begeerte naar het meest alledaagsche minnespel? Alle geheime bekoring, alle gloed, alle droom was er uit verdwenen, neergeploft en sissend verglommen in den poel van hun leven.
Opeens schrikte zij op. Er werd achter haar gefluisterd. Onbeweeglijk bleef zij staan. Het paar kwam nader. Het was Louis met de gastvrouw. In zijn oogen, verlicht door een electrische booglamp, zag Pauline het gloeien van de begeerte.
Het schokte door haar heen. Zij voelde haar handen ijskoud trillen. Toen sneed de pijn door haar hart.
Zij keerde zich loom om.
In het reusachtige, rijkgemeubelde atelier, waar het electrische licht overdadig brandde en de avonddranken werden rondgediend, vond zij Louis terug, met eenige heeren in extatische bewondering voor



118
het laatste meesterstuk van den gastheer. Brémond stond schijnbaar onverschillig te luisteren naar den lof die hem werd toegezwaaid. Met een lijmerige stem vertelde hij dat hij de kleurmenging van de Japansche grootmeesters had gevonden en Titiaan in zijn gloed had benaderd. Zijn leermeester, lid van de Académie, schrijver en schilder, gelauwerd en bekroond op ettelijke wereldtentoonstellingen, had het hem zelf gezegd.
„Waarom stelt u zelf niet ten toon? Waarom uw meesterstukken aan het publiek onttrokken?" vroeg een jongmensch met slaafschen glimlach. — Zeker een jongen die geld noodig heeft, dacht Pauline met afkeer. Met verachting keerde zij zich af. Tot zoo iets laags zou Ravineau zich niet vernederen, bedacht zij; nóch Eugène Dubois. Wat een wereld. En
Louis die hier genoot! natuurlijk om haar
Brandend van haat zochten haar oogen de gastvrouw. Deze stond geanimeerd, in een kring van dames te praten. „Een prachtig plan, een heerlijk plan!" hoorde zij haar zeggen. Toen wenkten de dames ook haar om naderbij te komen; verward en rumoerig klonken de stemmen door elkaar.
Mme Brémond stelde voor aan de dames om zich te verkleeden, en gecostumeerd weer bij de heeren terug te komen. Dan zou er gedanst worden in de spiegelzaal.
Het plan vond een geaffecteerden bijval. Misschien had niemand lust in de grap; maar de beleefdheid eischte enthousiasme.
In de kleedkamer van de gastvrouw, waar een klein leger van kamermeisjes en kapsters de gasten zouden helpen, werden de schilderachtigste costumes aangedragen. Pauline koos zich een markiezinne-costuum van goudgele zijde met paniers van gebloemd paars satijn; de hals was brutaal laag uitgesneden, waardoor de zachte welving van haar



119
borstjes te zien kwam. Zij had een zwart fluweelen lintje om den hals, een paar moesjes op de wangen, éen geestig dicht bij de fijne lippen; de voetjes in hooggehakte satijnen schoentjes en het haar gepoederd en torenhoog opgemaakt. Wonderlijk, hoe alles haar paste. De anderen waren niet zoo spoedig gereed. IJdelheid en jaloezie hielden haar vinnigen strijd onder de liefste woordjes.
Eindelijk daalden zij de breede marmeren trap af naar de spiegelzaal, waar een klein orkest begon te spelen.
Pauline was in een vreemde stemming geraakt. Het was alsof zij haar zelf met haar eigen toilet op de kleedkamer had gelaten. Die hier rondtripte over den glanzenden parketvloer, onder de luchtige melodieën van een wals, was een grillig, vreemd persoontje, neergefladderd uit het vreemde, verre verleden.
Glimlachend hoorde zij toe naar de vleierijen van de heeren die haar omringden. Al waren de andere costumes nog rijker en origineeler, van niemand ging zulk een bekoring uit; zij voelde het en het bracht haar in een ijle atmosfeer van duizelend geluk. Haar voeten raakten nauwlijks den vloer; in haar oogen, groot en donkerpaars, lag een lokkende gloed. De bewondering die naar haar schoonheid uitging, deed die nog inniger bloeien. En het scheen of een overmoedige lichtzinnigheid al haar jaloezie had weggevaagd. Nu zag zij Louis en Mme Brémond, die flirtend met elkaar dansten, met een ironischen glimlach na. Wat ging het haar aan! Zij had nu haar eigen spel te spelen. Streelende woorden en champagne scherpten haar geest, deden haar driester vroolijk worden.
En zij danste, van den eenen arm in den anderen en in stille, groen-omhuifde hoekjes lachte zij en liet het steekspel van geestigheid niet rusten. Het was



120
•vooral met haar tafelbuurman en met een jongen Pool dat zij telkens weer danste. Met haar rythTnisch bewegend lichaam, zoo jong en zoo lenig, danste zij de mannen dronken. Petillant, ondeugend lachte hun tegemoet.
Zij danste — en voelde in een lichte koorts van .genot dat alles haar zou gelukken op dezen avond, •dat alle mannen in haar vingers als was zoo kneedbaar zouden zijn.
In de pauze zag Louis — die haar al verscheidene malen met booze en jaloersche oogen gevolgd had — Tiaar niet meer in de zaal.
Met den jongen Pool, fijner en met een intenser bewondering voor haar dan de anderen, meest allen grof en cynisch, was zij den wintertuin ingegaan. Onder de bloeiende heesters liep zij gearmd met hem voort. Hier klonk nog gedempt de muziek van de zaal. Zij gingen zitten, dicht naast elkaar. Hij drong zijn verliefde blikken in haar oogen. Zij zag dat hij nog jong was, een lief en onbedorven kind.
Even flitste het door haar heen dat zij dat moest •eerbiedigen, maar de sensueele bekoring was te sterk, haar wil lag verlamd in den roes van haar zinnen, de dronkenschap van haar geest. Hij fluisterde zoete woordjes en vroeg om een kus.
Toen kwam opeens de herinnering aan Louis met Mme Brémond op het terras bij haar boven. Haastig trok zij zijn jongensgezicht naar zich toe en kuste bem op den mond.
Met een kreet van verrukking nam hij haar geTieel in zijn armen en wild zochten zijn lippen haar bals, haar schouders, hij kuste gretig en hartstochtelijk! Zij liet hem begaan. Toen stond zij op. „Genoeg", zei ze dof.
Alle vreugde was dood. Zij voelde een zware vermoeidheid die haar beenen lam sloeg. Walging steeg ïn haar op met een fyzieken afkeer voor hem. Zij



121
trok haar arm zelfs terug van den zijnen. Geen blik gaf zij hem terug. Verlegen liet hij haar gaan.
Bij het naar huis gaan zwegen Louis en ziï
beiden, verbeten. Pauline deed of ze sliep. Een hevige irritatie doorsidderde haar. Zij haatte Louis, zij haatte hen allen. Haar drift werd haast ondraaglijk, vulde tot barstens toe haar gansche wezen, beefde in iedere vezel van haar lichaam. O, dat ze sterk was, sterk om hem te slaan, te striemen, te vermorzelen!
Ook Louis was vol woede. Met Mme Brémond was het heel anders gegaan dan hij zich voorgesteld had. Zij was een voorzichtige, koude coquette,. daarenboven dom en onbeduidend. Zijn bevlieging was sterk gedaald.
Maar al zijn verliefdheid was teruggekomen op Paulientje, toen zij zoo dartel in haar onweerstaanbare bekoring als markiezinnetje de zaal was binnengedanst. Hij zag wel hoe de anderen in bewondering" haar hadden omringd en meegevoerd en een razende jaloezie had hem gégrepen. Zij was van hem! Zijn kostbaar bezit werd hem ontstolen. Hij hield niet van scènes in het openbaar, maar thuis zou hij 't haar zeggen, dat ze van hem was en dat hij niet verkoos haar zoo coquet te zien.
In de slaapkamer barstte zijn woede los. Zij antwoordde eerst niet. Kokende drift verlamde haar.
Maar toen hij uitgeraasd was, vloog zij op en met haar wit gezicht vlak onder zijn oogen hakkelde haar stem ziedende woorden hem tegen: „Het is jouw schuld — zoo heb je me gemaakt! Jouw schuld is 't,. dat ik me verneder en bezoedel en naar beneden zak, ja, dat ik me bezoedel, dat ik eens een vuile slet zal worden! Ja, luister goed — zóo is 't, ik zeg je de waarheid! Ik heb je nooit iets voorgelogen, nooit iets geheim gehouden en dit zal je ook weten, dat ik een



122
vreemde heb aangehaald en op zijn mond gezoend heb. Dat heb ik gedaan, gedaan om me te wreken, omdat je me ontrouw bent — niet nu pas, vanavond, maar al lang, al lang! Ontrouw ben je en onbetrouwbaar — jij hebt mijn leven verknoeid, jij hebt geen eerbied gehad voor onze liefde, jij hebt je laks en laf gedragen en dit is je loon! dit is je loon! je verdient niks meer, je verdient niks meer dan een
slet een slet "
„Hou je mond!" — Hij sloeg haar lippen dicht. „Je zult je mond houden. Kleed je uit — je zult van mij zijn, al ben je ook een coquette meid, je zult, ik wil je hebben!"
„Ik wil niet!" Zij worstelde zich los met al de kracht van haar nerveuze drift. Maar hij was de sterkste. Hij sloeg haar als een kind dat onwillig is en den tuchtigenden meester tot razernij brengt.
Toen gaf zij den weerstand op.
Dof en gebroken lag zij naast hem; stil en roerloos, uren, uren lang.
Hij sliep. Toen, eindelijk, stond zij langzaam op.
Het kille morgenlicht van een bedekten hemel viel door dé reten der gordijnen.
Zij sloeg een peignoir om en wankelde de kamer uit. Waar ging ze heen? Ze wist het zelve niet. In het keukentje zakte zij neer op een stoel en keek wezenloos voor zich uit.
Een knagende pijn kwam uit het diepste van haar wezen en steeg en zwol tot een ondraaglijk lijden. „O God... o God..." steunde zij zacht voor zich heen.
Pijn.... pijn.... en leegte, oneindige leegte Hoe brandde het van binnen; alles verteerde, alles vrat weg.
Niets zou er meer overblijven, niets dan die pijn. Star keek zij voor zich uit. In het kilgrijze licht leek de keuken van een sombere verlatenheid.



125
Een paar vuile pannen stonden achteloos neergesmeten op tafel. Appelschillen en slablaren slierden op de vuile mat onder haar voeten.
Even vuil en slordig en verlaten zou voortaan haar leven zijn. Bij die gedachte overviel haar een duizeling. Het werd zwart om haar heen* een ijle wind woei om haar hoofd, wreede ijskoude greep haar aan. Zij liet haar hoofd voorover vallen.
Diep zonk zij weg....



VI
De ramen van de eetkamer stonden open. Uitbundige middagzon stortte naar binnen, tegelijk met het rumoer van de straat, waar alle geluiden brutaler klonken in dezen warmen zomerdag.
„Het is flink heet vandaag", merkte Louis op. Hij stond klaar om uit te gaan.
Pauline antwoordde niet. Het trof hem even met schrik hoe slecht zij er uit zag. Zij was mager geworden en in het onnatuurlijk bleeke gezichtje stonden de donkere oogen strak, met diepe kringen.
„Je moet meer eten", zei hij bruusk, „wat heb je er aan om ziek te worden?"
Zij haalde haar schouders op. „Ik eet genoeg." Onverschillig begon zij het servies in elkaar te zetten.
„Ga je mee, een eindje wandelen?" vroeg hij aarzelend.
„Dank je. Ik ben te moe."
Toen hij gegaan was en zij de tafel had afgeruimd, nam zij haar naaiwerk op en zette zich in een fauteuil bij het raam. Haar handen bleven lusteloos hangen. Waarom zou ze eigenlijk naaien? Waar diende het voor? Ze was ook te moe. Het liefst zat ze maar stil te kijken. Het leven was misschien nog het beste zóó; alléén voor het raam te zitten, doodmoe. Te moe om te denken. Want van denken werd je ongelukkig.
Aan den overkant waren hooge huizen met reclameborden. Machinaal las zij ze over. En daarboven de blauwe lucht. Die deed pijn. Zij sloot de oogen. Kon ze maar slapen. Gisteravond was 't zoo laat geworden in 't cabaret.
Het was wel drie uur geweest, vóór ze in bed lag. Een roezige avond. Zij had zich verbeeld dat het wel



125
amusant was. Het gaf afleiding tenminste afleiding van die ellendige dwanggedachten die haar zoo folteren konden. O Qod, daar kwamen zij weer! Waarom was ze ook thuis gebleven? Waarom niet meegegaan met Louis? Neen, altijd met hem zijn was ook ondraaglijk. Zij had te grooten afkeer van hem; hij maakte haar ziek met zijn woorden, zijn lach. Als hij onverschillig-lichtzinnig was, haatte zij hem met een diepe verachting, maar 't ergste was hij nog als hij haar kussen wilde of lief met haar zijn. Dat was
het ergste en 's nachts Zij knarste op haar
tanden. Soms zou zij hem kunnen vermoorden. Neen, neen, niet daaraan denken.... Zij weerde ze met haar handen af, haar gedachten, als waren het levende wezens, die te dicht op haar aan kwamen stuiven.
Moeder.... haar lippen vormden sidderend van verlangen het oude, vertrouwde woord.
O moeder, moeder....
Zij stond op. Haar verlangen werd te hevig.
Zij keek om zich heen. De meubels stonden vreemd en onbeweeglijk. Niet hier blijven, in deze eenzaamheid. Ze zou krankzinnig worden.
Haastig liep zij naar de slaapkamer, kleedde zich aan en ging naar buiten. In de volle straten verloor zij haar dwanggedachten. Het loopen deed haar goed. Zij liet zich branden in de zon en glimlachte tegen een kleinen jongen, in een bont schort achter zijn moeder aan, die een handwagen vol bloemen duwde.
Pauline kocht wat tulpen. Ze waren niet versch meer, maar het moedertje had zoo'n lief, tevreden gezicht.
Toen keerde zij om naar huis. Op het palier ontmoette zij Mme Hirsch. Wat zag die er slecht uit, dacht Pauline. Zou ze ziek zijn of ongelukkig, net als ik? Zij draalde even en zocht een vriendelijk woord.
„Hoe is 't met Annette?" vroeg zij eindelijk. Zondaresje. 9.



126
,Ah, merci, heel goed!" Het gezicht van de moeder straalde. „Ze is zoo flink op school, de eerste van de klas; en groot dat ze wordt en wijs! Die kinderen groeien je boven 't hoofd, voor je 't weet, Madame Pauline. Ze heeft vanmorgen een paar keer naar u gevraagd — en verbeeld u, het lieve hartje — ze vroeg: Madame Pauline is toch niet boos op mij?"
„Arme lieveling.... waarom zou ik boos zijn?" antwoordde Pauline zacht, „maar ik heb me de laatste weken weinig met haar bemoeid en 't kind is fijngevoelig, dacht zeker dat ik haar niet graag meer zag. Stuurt u mij haar vanavond eens bij me, madame Hirsch, als u uitgaat?"
„Heel graag.... want och".... Mme Hirsch geraakte in zichtbare verlegenheid, „ik moet des avonds dikwijls uit — vroeger, toen ze klein was, ging ze dadelijk naar bed, maar nu blijft ze graag nog een uurtje op en dan zit ze zoo alleen."
„Komt u niet binnen?" vroeg Pauline en hield de deur voor haar open.
Mme Hirsch verontschuldigde zich. Een volgenden keer heel graag." Toen, zachter: „U is toch niet ziek? U ziet er wat bleekjes uit."
„O neen. Ik ben heel wel. En u?"
„Triest ik ben soms erg triest. Het leven is
niet gemakkelijk. Maar ik heb mijn kleine Annette. Hadt u ook maar een bébé, Mme Pauline!"
Pauline schrikte even. Toen lachte zij.
Een kind, bedacht zij, een kind als de kleine
Annette.
Zij zat weer voor het venster. De zon had zich verplaatst en brandde niet meer in de kamer. Een kindje als Annette.
Het zou zoo lief en warm tegen haar borst aanliggen en haar aankijken met onschuldige grijze oogen. Het zou lachen en de lipjes tuiten om door haar gezoend te worden.



127
De handjes zouden grijpen naar haar handen. Het zou lachen en vroolijk zijn.
Maar het zou ook schreien als het pijn had. En hoe zou zij 't dan troosten?.... het zou groeien en een meisje worden, een meisje zooals zij geweest was, in den Haag.
Hoe zou zij 't leiden?.... zij kon het niet. Zij wist zelf niet hoe te leven. Hoe kon ze 't leeren aan een ander? En als het meisje ongelukkig werd en schreiend vroeg: o, help me, moeder? Hoe zou ze 't kunnen helpen?
Want gelukkig zou een kind van haar nooit worden. Met een vader als Louis.
Neen, het kindje moest niet komen.
Zij was er te ongelukkig voor.
Een paar dagen later kwam Mme Hirsch, heel schuchter, met een voorstel: de dokter vond het voor Annette, die bloedarmoedig was, noodig, dat ze een paar weken naar buiten ging. Of Madame Pauline ook van de partij wilde zijn? Zij, Mme Hirsch, had een nicht wonen in Normandië, daar konden zij allen logeeren — het was eenvoudig, maar goed — een flinke boerderij — en Madame Pauline zag zoo bleek....?
Dadelijk was Louis op het voorstel ingegaan. Hij vond het werkelijk noodzakelijk voor Paulines gezondheid dat zij er eens uitging. Het zou hem tevens wat rust geven, bedacht hij met een zucht, want haar wisselende stemmingen, haar stugheid en haar wilde scènes, ze begonnen hem te vervelen.
Pauline stemde lusteloos toe. Louis kon niet mee. Hij was de laatste maanden directeur geworden van de kleine uitgeverszaak, waarin hij geld had gestoken en voelde zich heel gewichtig in zijn nieuwe betrekking; ontving schrijvers en dichters en had tallooze vergaderingen.



128
Zij gingen op een bewolkten Julimorgen, Mme Hirsch, Pauline en 't kind, dat opgewonden vroolijk praatte.
Pauline stelde zich niets van haar uitstapje voor en toen zij na een lange, omslachtige reis eindelijk in het dorp waren aangekomen, was zij te moe om een ander verlangen te kennen dan dat naar rust in bed.
Pauline had een kamer voor zich alleen. In het groote bed met de gebloemde sitsen gordijnen lag zij als een wrak op het strand ligt geworpen. Zij had geen besef meer van de werkelijkheid.
Maar den volgenden morgen ontwaakte zij tot het leven. Er was vogelgezang en koeiengeloei en gerinkel met emmers. Er klonk gelach; en frisch en geurig woei de morgenlucht naar binnen.
Even steeg de jonge, stralende levenslust in haar op. Maar dadelijk sloeg de asch van haar bitterheid er op neer. Het leven was een spel van schijn en logen. Zij kon er niet meer in gelooven.
Toch, langzamerhand, werd alles beter in haar. De natuur, de algoede, rijke, warme, omving haar. Em Annette was er om mee te wandelen, Annette, die den balsem van haar argelooze blijheid legde op haar gekneusde hart.
Het leven was hier zoo geheel anders dan daarginds, in die hel van Parijs.
Het was of zij langzamerhand een ander werd, met andere gedachten. De folterende wanhoop was niet meer.
Zij gleed met een zucht van verlichting weg in een nieuw leven.
Gezonder werd ze weer en sterker. Soms dacht ze met een glimlach aan wat zij geleden had. Onwezenlijk leek het en toch, angstig voelde zij het te
leven, heel ver van haar af, maar loerend en verraderlijk.



129
Op een avond zaten Mme Hirsch en zij heel stil vóór het huis, op een rustieke bank. De hemel zag paarsrood. Er was een heilige stilte in den avond. Annette sliep.
Toen vertelde de moeder haar wreed verhaal. Hoe zij een dochter was van boerenouders, verleid door den baron van het kasteel, gevlucht naar Parijs om daar een leven van prostituée te leiden. Hoe Abel Hirsch gekomen was, de eenvoudige, trouwe Elzasser, die haar liefkreeg en haar redde.
Hoe zij getrouwd was en gelukkig werd met de kleine Annette. Maar hoe zij, na zijn dood, vervallen was in de oude zonde. Omdat zij nu eenmaal niet anders kon. Omdat zij een vrouw was van de zonde, een vrouw die zulke emoties noodig had om van te leven; maar dat zij haar kind rein en onschuldig bewaren wou en dat Annette nooit mocht weten ,'t geheime leven van haar moeder.
„Ik geef me nooit voor geld", eindigde haar trieste, gelaten stem, „geld heb ik niet noodig, mijn arme Abel liet mij genoeg om van te leven en ik hecht niet aan het geld."
„U zult me niet begrijpen", zei ze na een poosje, omdat de andere zweeg.
Maar Pauline begreep haar wel.
Pas eind September kwamen zij in Parijs terug, Louis stond haar op te wachten aan het station. De laatste dagen had zij veel aan hem gedacht en zelfs gemeend naar hem te verlangen.
Maar toen zij zijn opzettelijk-joviaal vroolijk gezicht terugzag, een beetje vlekkerig rood als van iemand die copieus heeft gegeten, kwam alle weerzin terug.
Neen, niets was veranderd.
Alles stond haar te wachten in de rommelige la-



130
waaiige drukte, in het stofgruis langs de auto's, in het schorre geschreeuw van de venters op straat.
Het stond haar te wachten in huis, in de ongezellige kamers, in de gore, grijze keuken.
Zij was niet weg geweest.
De dagen druilden voort. Zij voelde haar
wanhoop slijten; de uiterste scherpte stompte af, de pijn verloor aan hevigheid. Het werd als na een onweer, een grijze, eentonige regen; de druppels vallen aanhoudend en sombergesloten is de hemel, maar de eerste onstuimigheid is voorbij.
Pauline voelde haar telkens dichter om haar heen vallende onverschilligheid als een gemakkelijk kleed. Soms kon ze nog wel hartstochtelijk schreien of razend uitvallen tegen Louis, maar later, als ze doodmoe en met ondraaglijke zenuwpijnen in bed lag, had ze er spijt van, nam zich voor liever alles langs zich heen te laten gaan. Zij stompte af. Fijn gevoel en tact in den omgang verloor ze; het kon haar niets meer schelen hoe de menschen over haar dachten. Stug stiet zij ze af of trok hun aandacht in brutale, dadelijk in afkeer omslaande coquetterie. Alleen met Annette en haar moeder bleef ze dezelfde. Toch ging ze er zelden heen.
Louis bemoeide zich zoo weinig mogelijk met haar. Hij voelde zich, na een paar keer vergeefs getracht te hebben „het goed te maken", miskend in zijn beste bedoelingen en schoof op deze wijze alle verantwoording van zich af.
De winter ging voorbij. Eind Februari werd ze een-en-twintig jaar.
Louis had haar verjaardag vergeten; eerst laat op den middag, toen hij naar huis ging, dacht hij er aan. Hij nam nog de moeite weer de trappen af te loopen en bij een bloemist, een paar straten verder, een bos roode rozen te koopen, haar lievelingsbloemen.



131
Toen hij weer boven kwam, vond hij haar* nergens. In de keuken stond het eten te verdampen en aan te branden. Hij vloekte. Die slordigheid, dat ongeregelde geduvel, bromde hij.
Pauline was bij Madame Hirsch en Annette blijven praten. Haar oogen brandden en zij lachte scherp, toen zij de rozen zag. „Dank je wel", zei ze, „voor je lieve attentie."
Hij gaf haar een kus, dien ze niet teruggaf. Zwijgend gingen ze eten.
,Ik heb van huis ook niets gehoord", zei ze stug. Den heelen morgen had zij er om gehuild en nu voelde zij een onweerhoudbare behoefte er met iemand over te spreken, al was 't dan ook met hem.
„Nu ja, zoo'n verjaardag "Hij wuifde nonchalant
met zijn hand, „wie hecht daar eigenlijk nog aan. Zoo kinderachtig."
Zij zweeg. Het eten kon ze niet slikken. Haar oogen vulden zich heet.
„Moeder zal het niet vergeten", zei ze eindelijk en stond op om andere borden te halen.
Er werd gebeld. Zij liep haastig naar de deur. Het was een telegram voor haar. Zij kreeg een kleur van blijdschap.
Toen zij in de eetkamer terug was, scheurde zij 't pas open.
„Wat is 't?" vroeg Louis onverschillig.
Zij was wit en haar vingers beefden.
„Vader is doodziek. Ik moet gaan, Louis. Ik moet naar hem toe."
„Je bent gek", viel hij uit. Zelf wist hij niet waarom zij hem zoo irriteerde. „Wat zou je thuis doen? je loopt ze maar in den weg. Je moeder zal 't al druk genoeg hebben. En je vader zelf? die wil je niet eens meer zien! Staat 't erbij dat hij je terugroept?"
„Neen."
„Welnu — wat een onzin dan. Hij zal 't niet eens



152
willen. Ilf zou, als ik jou was, te trotsch zijn om ongevraagd te komen. En je zusjes — die schamen zich misschien nog voor je. Wat doe je daar in den Haag? je hebt er je onmogelijk gemaakt."
Zij zweeg. Het telegram vouwde zij werktuiglijk dicht en legde het op tafel. Toen begon zij jachtig op te ruimen.
„Kom eens hier", vroeg hij en in zijn stem lag de sedert lang verloren innigheid. Toen begon zij heftig te snikken. Hij suste haar.
„Wat zou je er aan hebben om te gaan, Pautje, blijf maar bij mij."
Zij keek hem opeens aan met booze oogen.
„Egoïst", riep zij en duwde hem van zich af.
Hij lachte bitter. „Natuurlijk", bromde hij in gelaten martelaarschap, „natuurlijk is 't alleen maar egoïsme van me." —
Zij wist niet of zij hem miskende. Zij duwde die gedachten op zij.
„Dus je wilt me niet laten gaan?!"
„Neen. Je blijft hier. Qeen centime reisgeld krijg je van me. Het is de grootste gekheid. Ik zal je bewaren voor teleurstellingen en booze scènes thuis; je zult je niet als een kind laten gaan op al je impulsen. Morgen is er weer wat anders. Ik wil ook niet dat ze je thuis beklagen en mij voor een monster aanzien. Dat je bleek bent en mager en een gezicht zet zoo zuur als azijn, dat is natuurlijk allemaal mijn schuld! ik bedank er voor om zoo onrechtvaardig behandeld te worden. Ik heb genoeg mijn best gedaan. Ik kan 't niet helpen dat jij zoo lastig bent en humeurig. Dat noemen ze dan „ongelukkig" en ik ben de kwaje pier."
Zij lachte kort en hoonend.
„Nu begrijp ik je beter", zei ze en sloeg de deur achter zich dicht. Zij zeide niets meer tegen hem dien avond. Hij



155
verveelde zich en haar wit gezichtje met de strakke donkere oogen maakte hem zenuwachig. Hij kon het toch waarachtig niet helpen dat haar vader op sterven lag! Trouwens die droefheid van haar kant was niets, dan aanstellerij; zij had nooit van haar vader gehouden.
„Zeg, ben je van plan den heelen avond als een oorwurm rond te loopen? Dan ga ik er van door!" „Heel goed."
Hij keek haar eens aan of zij 't meende. Toen, schouderophalend, ging hij de deur uit.
Zij bleef alleen in de schemerige kamer, waar het licht van de straat met vage glanzen naar binnen vieL
Zij legde de armen op tafel en steunde daarop haar hoofd.
Het was zoo stil om haar heen.
Zij moest aldoor aan vader denken. Zoo duidelijk zag ze nu zijn bleek, verwrongen gezicht met de zenuwtrekkingen en de lichte, trieste oogen. En zij dacht aan hem toen Qerard gestorven was, hoe hulpeloos-bedroefd hij was geweest. Zou hij ook om haar verdriet gehad hebben zonder het te willen zeggen? En als zij nu zachtjes bij hem kwam, met haar hoofd dicht bij zijn oor en hem toefluisterde: „Vader, het doet me zoo'n verdriet—" Ja, God, dat moest ze toch zeggen! Hij kon toch niet sterven zonder dat hij wist dat zij er verdriet om had hem pijn gedaan te hebben....
Zij schopte den stoel achter haar weg. Zij ging!
Als in een droom kleedde zij zich verder aan, tot zij haar taschje vond waarin ze haar zakdoek borg en den sleutel van haar appartement.
Geld— ze had geen geld.
... .Aan Louise Vannier kon zij het vragen, of aan Mme Hirsch.
Zij keek op de klok. Het was al laat; Mme Hirsch zou zeker uit zijn en Annette sliep — dus naar Louise?



134
Die woonde een heel eind weg, bij het Luxembourg; ze zou maar dadelijk gaan.
Eerst liep zij vlug, bijna driftig, toen werd haar pas wat langzamer en eindelijk sleepte zij zich moeilijk voort. Het was zoo ver en zij was moe.
In de helverlichte winkelstraten, tusschen de haastig reppende of lusteloos drentelende menschen voelde zij zich hoe langer hoe zwaarder worden. Het gedruisch verdofte haar hersens. Een gevoel van onwezenlijkheid kwam over haar. Zij verloor er zelfs haar doel door uit het oog. Zij liep alleen tusschen die ■drukke menschen. Zij hoorde nergens bij. Het leven bad haar uitgestooten. Louis ging zonder haar; zijn leven was het hare niet. En thuis.... nu leek haar huis zoo ver en zoo vreemd. Zij hadden haar thuis niet noodig.
Zij ging zitten op een bank in een square, naast een donker paar menschen, dat niet op haar lette. Zij was zoo moe. Haar beenen hingen als vreemde zware dingen. Haar armen voelde zij niet meer. Zij had heel ver geloopen en wist niet meer waarheen.
Zij sloot de oogen en daar kwam een beeld, dat baar de laatste dagen zoo dikwijls was komen plagen: de zee van Scheveningen, dicht bij de visschershaven, onder een loodblauwen onweershemel. De zee scheen opaal, met gele plekken en 't woeste brandingschuim lag op de heftig aanrollende golven. En zij in een zandkuil daartegenover. Vrij en sterk woei de wind om haar hoofd; zij proefde de zee op haar vochtige lippen en de dreuning van de golven was in haar ooren, machtig en wild. — Eens had zij daar gezeten, een droomend onschuldig kind.
Zij kreunde even en sloeg de oogen op. Zij was in Parijs en kon niet meer terug. Zij was dezelfde Paulientje immers niet meer! Hoe kon ze dan terug? — O, wanneer was het toch begonnen, wanneer was zij de helling afgegleden ? Zij dacht aan de eerste



135
dagen mef Louis — hoe dikwijls had hij haar geroemd om haar durf, haar moed.... er was geen durf, er was geen moed — want zij wist immers niets van het levenl Zij was met hem meegegaan als een kind, onwetend en argeloos. In Brussel, haar eerste liefdenacht.... zij wist nog haar schuwen angst, den plotselingen schrik, het instinctieve gebaar, waarmee ze weg had willen vluchten toen de realiteit haar maagdelijkheid verschrikte.
Het was overgegaan en zij had daarna het geluk gekend van het vrouw-zijn, de extase en de innigheid van de liefde. Maar het was niet gebleven
Misschien was 't ook haar schuld.
Zij was zoo klein en zwak en had het groote geluk uit haar handen laten vallen.
Hoe laf was ze geweest voor pijn. Hoe klein was haar leven geworden, zoo vuil en zoo klein, een vod waarmee de \Vinden spelen en dat wel neer zal dwarrelen diep in de goot. Zij kon dat vod niet brengen bij haar moeder
Zn" moest maar verder gaan en verder zakken, telkens dieper in de modder van Parijs. Zich nog meer prostitueeren. Want deed ze dat niet door zich aan Louis te geven nu zij hem niet meer liefhad? Waarom dan niet aan een ander, aan Ravineau of Vannier of den eersten besten man hier op straat? Het zou haar misschien verwarmen, want zij bevroor van binnen. De ijzige kou drong stekend in haar hart. Het gaf een pijn, onduldbaar, niet te dragen! Zóo kon ze toch
niet verder leven het was een foltering, zij werd
gefolterd!
En driftig stond zij op en begon weer te loopen.
De straten werden stil en donker. Enkele gestalten liepen langs de met luiken gesloten huizen. Soms sprak er iemand haar aan of gaf haar een duw. Zij lette er niet op. Als een krankzinnige liep zij verder.
Daar lag de Seine. Een breede brug, waarop een.



136
eindelooze reeks van voertuigen en menschen. Dof gedreun van zware karren en het gebel en getoeter van autobussen. Zij ging de brug niet over, maar daalde een helling af naar de rivier.
Donker en glimmend lag het water aan haar voeten. Zij kon alleen dat water zien.
Er kwam een dof gesuis in haar ooren en een stem
scheen achter haar te spreken. Zij wist niet ging
'tover God? God.... moeder wist wat God wilde. Zij wist het niet. Zij was een laf, dom kind dat niet meer wist te leven.
Het water kabbelde zachtjes en drong vooruit, over haar voeten. Zij knielde neer.
Toen zij twee dagen later uit den nacht van
onbewustheid ontwaakte, lag zij weer in haar bed met Louis naast haar, die angstig haar hand vasthield.
Hoe zij weer thuis was gekomen wist ze niet meer. Er waren donkere mannen geweest die hard geschreeuwd en aan haar getrokken hadden. Even had zij haar adres genoemd, maar wat er verder was gebeurd, was zij vergeten.
„Pautje.... herken je me? ik ben Louis." ViU'
„Ja."
„Heb je nog pijn?"
Zij schudde het hoofd en voelde naar het verband om haar slapen.
„Gevallen", zei ze zacht, „ik ben gevallen."
„Ja", zei hij sussend, „ja hoor. Nu moet je maar weer slapen."
Zij sloot de oogen gewillig.
Met een zucht stond hij op. Twee dagen had hij in doodelijken angst geleefd en was alle innerlijke gehechtheid aan zijn Paulientje met kracht naar buiten gestuwd. Maar nu zij weer praten kon en het gevaar voorbij was begon een lichte irritatie boven te



13T
komen. Er was ook altijd wat met haar! Dat zij expres in het water zou zijn geloopen om er een eind aan te maken, die gedachte had wel eens zijn brein doorkruist, maar had hij als te belachelijk verworpen. Zij lag weer alleen.
Het schemerde in de kamer. Het water vreemd,
dat haar voeten in het water stonden en haar hoofd zoo hoog, dicht bij de wolken nu. Zij dommelde in en had een droom.
Aan de eene zijde van een langen, onafzienbaren weg was de rivier, een donkere, golvende massa. Aan de andere zijde was een berg gemaakt van hout en kolen en mannen met woeste gebaren droegen vuur aan om den berg in brand te steken. Toen zag zij moeder vóór zich; zij was groot en lang geworden en in haar streng verheven gezicht gloeiden de oogen verwijtend.
„Waarom heb je het water gekozen?" vroeg zij met hooge stem, „het vuur had je moeten kiezen. Kom mee! Je moet verbranden!"
Met een gil werd ze wakker.
De dokter stond vóór haar. Het was een oude, grijze man, Louis had hem gekozen, omdat hij in hetzelfde huis woonde en dadelijk bij de hand was.
Hij nam haar pols en keek haar aan.
Toen hij binnenkwam had hij de gaslamp aangestoken en de gordijnen toegehaald. Zwijgend keek hij haar aan.
„Mooi zoo", zei hij eindelijk, „u is gered, mevrouw."
„Gered moet ik u daarvoor danken, dokter?"
„Het is niet noodig", zei hij glimlachend.
Zij keek met genoegen naar hem. Zijn waswit gezicht was heel fijn en de correct geknipte witte haren van zijn hoofd waren als een kapje boven zijn oogen. Het waren diepe blauwe oogen.
„Hebt u een dochter?" vroeg zij.
„Mijn dochter is gestorven."



138
„En mijn vader is dood."
„Is u daarom te dicht langs de Seine geloopen?"
Zij wachtte even en dacht na.
„Neen niet daarom alleen. Ik had te veel pijn. Daarom kan ik u niet bedanken, dokter."
„Verwijt u 't mij misschien?"
„Neen ik verwijt 't u niet. Want ik weet nu dat
ik 't niet waard was om te sterven." Zij praatte zacht en onduidelijk. Hij boog zich dieper over haar heen.
„U moet leven", zei hij, „u is nog jong; u kunt nog alles van uw leven maken."
Zij sloot de oogen en zachtjes stond hij op om naar Louis te gaan.



VII
Augustuszon stoofde de huizen langs het grachtje gloeiend heet. Door de kieren van de neergelaten jaloezieën zag Pauline het blikkeren van het licht ophet troebele grachtewater.
In de kamer flikkerden de zonnevonkjes op het vale tapijt. Loom hing zij in haar stoel, te mat tot bewegen— Was 't ook maar te warm om te denken. Maar dat ging altijd door — dag en nacht. En als zij eindelijk indommelde, in een zuchtend zoeken naar rust op het broeiend-warme bed, kwamen de droomen.
Sedert haar vlucht uit Parijs, op den eersten Augustus, toen de angst voor den oorlog hen allen had opgejaagd, leefde zij in een tuimel van gedachten^
Alles was ook zoo snel gegaan.
Toen de oorlogsgeruchten telkens dreigender werden, had Louis haar aangemaand naar Holland terug te keeren. Hij zelf had zich eenige maanden tevoren, in het belang van zijn uitgeverszaak, als Franschman laten naturaliseeren; en zou dus blijven om zijn nieuwe vaderland te dienen. Onder luidruchtig geschetter en opgewonden vroolijkheid had hij zijn angstige onrust verborgen.
De vrienden spraken luchthartig en blagueerend. Alleen Eugène Dubois was ernstig geworden. Met een opgeschroefd lachje had'Louis afscheid van haar genomen; zij zag er toch zijn ontroering in. Het ging alles zoo snel.
Zij wist niet eens of zijzelve ontroerd was geweest op dat oogenblik. Het had haar overweldigd. Zij was nog zwak gebleven na haar bronchitis, opgedaan bij het bad in de Seine. Vreemde maanden waren het geweest; meestal alleen thuis, in bed of op de rust-



140
bank; maanden van soezerig gedroom en apathische onverschilligheid. Toen, als een donderend schot, de oorlog.
In den trein zij zag zich nog zitten in dien
«vervollen trein, met al de haastig vluchtende menschen. Sommigen lachten en waren onverschillig, anderen toonden hulpeloos hoe tragisch hun leven was ontredderd en verwoest.
Langs de welige, in vollen zomerrijkdom gloeiende velden en akkers van België was de trein gereden. Daar daverden nu de kanonnen en bracht elk schot verminking en dood. Soms leek het haar of alles barsten zou, uiteensplijten en vergruizelen, wat vroeger sterk leek en vast.
Duizelig hield zij haar hoofd in de handen. Zóo als <le oorlog levens uit elkaar smeet en hechte banden scheurde, zoo was ook haar kleine leven uit elkaar gescheurd en weggeslingerd....
Het scheen of alle oude verhoudingen verbroken zouden worden, of alles weer terug zou keeren in •den chaos van het oude scheppingsverhaal. Ja, soms op den rand van haar droomen, had zij de krankzinnige gedachte, dat zijzelve niet meer bestond, weggevaagd door het machtig geweld der tijden
Maar in Holland was, na de eerste gejaagdheid, de rust toch weergekeerd. Zij voelde, als zij peinzend liep langs de oude grachtjes, dat Amsterdam, ofschoon telkens opgeschrikt, nog leefde zooals vroeger.
Dan zag zij weer haar aankomst. Moeder aan
den trein, bevend van zenuwachtige moeheid — een halven dag had zij aan het station gezeten — het dierbare lieve gezicht, zoo fijnwit onder de witte haren, stroomend van tranen, toen zij eindelijk haar kind in de armen hield. Dat onvergetelijke oogenblik van liefde en geluk — Pauline sloot haar oogen om 't nog eens te doorleven. Toen het verwarde, pijnlijke



141
zwijgen, vóór de eerste vragen durfden komen; de smartelijke zaligheid om moeder voor zich alleen te hebben, éen en al innige aandacht en fijn begrip, en de zoetheid van het eindelijk alles uit te zeggen, heel den last van smart te mogen neerleggen aan het hart van een moeder.
Maar moeder kon niet altijd blijven. Haar andere kinderen riepen
Pauline wilde niet naar den Haag. Hier, in Amsterdam, waar niemand haar kende, waar zij dwaalde langs de grachten als in een oud verhaal, hier voelde zij zich veilig.
Louis had haar vierduizend franken meegegeven, met de belofte haar geregeld wat te sturen. Het leek haar ontzaglijk veel.
Louis zij trachtte aan hem te denken met medelijden. Als zij visioenen had van bloedige gevechten en wanhopig verlaten slagvelden in den nacht, van loopgraven en hospitalen vol helsche martelingen, dacht zij: nu is hij daar ook, arme verwende jongen, in 't gewone leven al zoo kleinzeerig. Maar het liet haar onverschillig. De laatste maanden in Parijs had hij wel eens een toenadering beproefd en dan had zij lijdelijk zijn liefkoozingen ondergaan, maar het scheen of haar hart hem los had gelaten.
Toen zij merkte dat hij uitging met andere vrouwen, had zij de schouders opgehaald. Pijn had het haar niet gegeven. Niet eens meer drift of gestoken ijdelheid had zij gevoeld. Wat ging het haar aan wat hij deed?....
Dat was alles dood in haar — dood. En dat was gemakkelijk — nu behoefde zij niet meer zoo bitter veel te lijden.
Zij had meer verdriet gevoeld om het afscheid van Annette en haar moeder. Zij riep nog eens het bleeke Zondaresje. 10.



142
kindergezichtje op, met de wonderlijk grijze oogen. Toch dreef dat beeld al verder en verder weg in den mist van haar apathie.
Zij schrikte op, toen er op de deur werd geklopt.
Half stond ze op, dan zonk ze terug in haar stoel.
Het was Stefaan. Vluchten, vluchten.... maar zij kon niet. Hij stond al bij haar.
Machteloos keek zij hem aan.
„Ik had.... aan moeder gevraagd...." Haar lippen trilden.
„Je hadt aan moeder gevraagd je adres niet te verklappen. Ik weet 't, Pauline. Het zal je misschien even onaangenaam zijn dat ik hier ben. Maar wij moeten daar overheen komen." Hij had een stoel genomen naast haar. Zijn kalme besliste stem bracht rust en even voelde zij zelfs iets als verheuging, dat hij daar zat.
„Ik zal je misschien kunnen helpen", ging hij voort, „je bent hier alleen en moeder vond dat je er slecht uitzag. Mag ik eens ?" Hij trok een van de jaloezieën op. Het harde licht viel op haar wit gezichtje.
Hij zag haar scherp aan. Haar oogen stonden lusteloos in diepe donkere kringen.
„Je ziet wat bleekjes, hè", zei hij luchtig en liet de jaloezie weer vallen. „Hoest je ook?"
„Neen." — Zij antwoordde dof en verbeten.
„Geen andere pijnen?"
„Neen."
Hij keek haar nog eens doordringend aan. „Goed", zei hij enkel.
Zij wilde hem niet vertellen van haar slapeloozc nachten, haar onduldbare rugpijnen, haar telkens weerkeerenden angst voor zwangerschap. Zij wilde hem niet als dokter; dan zou zij wel een vreemden nemen, als 't zoover was....



145
„Ik zou me eens goed versterken. Hoe is 't eten hier?" vroeg hij. ;,'t Gaat nogal."
Hij voelde haar onwil en stond op. „Ik kom nog wel eens kijken. Je blijft voorloopig in dit pension?" „Voorloopig wel."
„Maakt Ida 't goed? Ze gaat trouwen, nietwaar?"
„Ja, volgende maand. En jij, Stefaan, jij bent intusschen ook getrouwd en vader geworden?" Haar stem klonk hard en heesch.
„Ja", antwoordde hij met een vroolijken glimlach, die een verrassing was om zijn somberen mond, „mijn zoon is zeven maanden oud."
Zij wist er niets op te zeggen.
„Nu adieu", zei hij eenigszins kortaf, en ging.
Toen hij terugkwam, was zij uit — op een van haar eenzame zwerftochten. Zij vond het goed, dat hij haar niet thuis had getroffen. Het had haar achteraf sterk gehinderd, dat bezoekje van hem. Iemand die wist van haar leven, die er over zou willen praten, haar beklagen wellicht. Zij haatte dat. Zij moesten haar met rust laten, allemaal. Alleen moeder wilde zij zien. Zelfs Ida schreef zij — na een korte ontmoeting — maar niet meer bij haar te komen. Die had het trouwens te druk om veel bh' haar zuster te komen. Over drie weken ging zij trouwen en dan naar Indië.
Trouwen....
Zij, Pauline, was niet getrouwd. Gelukkig. Nu was zij niet aan Louis gebonden. Dikwijls dacht zij aan wat de Parijsche dokter haar gezegd had: „U is nog jong. U kunt nog alles van uw leven maken."
Haar leven— dus nu hield zij het in haar handen en mocht er van maken wat zij wilde. Maar wat?
Zij bezon zich zoo vaak vergeefs op een doel waarvoor te leven. Waar was zij voor geschikt? en zou



144
er iemand in de wei-geordende maatschappij haar nog van noode hebben?
Het leek haar, dat ieder een werkkring had en een doel en zij dus overbodig was.
De menschen trouwden en hadden een gezin; zij werkten en leefden met een doel voor oogen.
Er waren natuurlijk nog anderen; verongelukten en eenzamen zooals zij. Maar wat zou het geven als zij zich voegen ging bij zulke lotgenooten?
Zij huiverde er voor terug.
Zij wilde eenzaam blijven.
Maar als zij een kind kreeg
Zij duizelde bij die gedachte; het angstzweet brak haar uit; zij trilde in den greep van de wanhoop als een insect in menschenhand.
Een kind, een kind het schreeuwde in haar
ooren, het dreunde in haar hoofd.
Toch voelde zij eiken dag met vaster zekerheid dat die kans toch bestond.
Zij sprak er met moeder over.
Samen gingen zij naar een vreemden dokter, zooals Pauline dat wilde. Hij constateerde een zwangerschap van drie maanden.
De eerste dagen waren vol bitteren opstand. Toen, als een grommend dier, dat toch geen uitkomst ziet, leerde zij berusten. Maar het was een hopelooze berusting. Zij dwaalde rond; zij kon niet meer stil zitten, noch naaien, noch lezen. Zij zwierf door de stad; een enkelen keer ging zij alleen naar een concert of comedie om afleiding te zoeken. Maar zij kon niet luisteren, zij kwam niet in de stemming; de mooie droomen die zij zocht, als een gevangene den hemel zoekt met zijn wolken en sterren, zij vond ze niet. Niets voelde zij er dan benauwenis en afkeer —



145
menschenhaat. Niet alleen de brutale mannenblikken of de verwaten lachjes van vrouwen, maar zelfs de goedige onnoozelheid van hen die kwamen om zich te amuseeren, alles ergerde haar en het was vooral hun physieke nabijheid, te dicht op haar lichaam, die haar een gevoel gaf van walging. Zij haatte hen allen.
Een avond, dat zij doodmoe op haar kamer terugkwam, vond zij er Stefaan.
Hij had op haar zitten wachten.
„Zoo, heeft moeder je weer eens geschreven?" vroeg zij ruw, „wat een plichtsgetrouwe neef ben jij."
„Ik kom niet als neef."
„Misschien als dokter, maar dan is je visite overbodig. Ik heb me al laten onderzoeken door Dr. van der Ley en ik ga over vijf maanden in zijn kliniek."
„Ik kom niet als dokter."
Zij had haar hoed afgezet, haar mantel afgedaan, en liet zich neerzakken op de rustbank bij het raam.
„Ik kom. als vriend, Paulientje."
„Ik wil geen vrienden hebben."
Zij had haar hoofd op een arm neergelegd en sloot de oogen.
„Ik wil alleen zijn. Laat me toch met rust. Waarom bemoei je je met mij? Wat heb ik met jullie uit te staan? Jij bent gelukkig, je bent getrouwd en jouw kind zal nooit "
Wild gierden opeens de snikken uit haar borst en zij begroef haar gezicht in de kussens.
Hij stond er hulpeloos bij.
Toen schonk hij haar een glas water in en zich naast haar op de bank neerzettend, liet hij haar drinken. Haar tanden klapperden tegen het glas. Woede en schaamte dat zij zich had laten gaan, deden haar tranen spoedig drogen.
„Als je in financieele moeilijkheden zit, zeg je 't me dan?" vroeg hij opeens, zonder haar aan te zien,



146
„ik ben bang dat je niet genoeg zult hebben.... als hij tenminste nog niet weet "
Zij. haalde onverschillig haar schouders op. Over geld had zij nog niet gedacht.
„Later.... we kunnen zien.... voorloopig heb ik genoeg. Neen, hij weet 't nog niet.... ik kan hem nog niet schrijven. God weet waar hij zit"
„Heb je al bericht?"
„Twee briefkaarten van het front."
„Ik hoop dat alles goed zal gaan", zei hij eindelijk, met moeite sprekend, en al wil je 't ook niet — ik blijf je vriend."
Zij antwoordde niet; maar zij had de hand die hij haar had toegestoken, gegrepen en hield die vast
Hij voelde dat zij zich wilde en moest uiten; dat het ongesprokene haar dwars zat in de keel, dat het haar goed zou doen die bitterheid in woorden van zich af te zetten.
„Moet je me niet gaan moraliseeren?" vroeg zij eindelijk gesmoord, „moet je niet, net als moeder deed, me voorhouden hoe gelukkig ik ben dat ik nu een kind zal krijgen om voor te leven? Dat ik dankbaar moet zijn omdat God zoo goed is voor mij en alles 't beste schikt voor mijn heil? Beproevingen veredelen immers en misschien ben ik 't niet eens
waard zoo'n groot geluk moest ik eigenlijk
veel zwaarder nog gestraft worden! God, ja, laat ik gestraft worden.... ik vind 'tgoed. Maar niet zoo'n kind, zoo'n kind "
Zij liet zijn vingers vallen en hartstochtelijk, wanhopig wrongen zich weer haar snikken los.
Hij streelde zacht haar schokkende schouders. Toen zij wat stiller werd: „Paulientje, je zei daarstraks dat ik gelukkig was. Ik weet het niet. Ik denk maar niet aan geluk. Wij zijn nu eenmaal in het leven — en dat is zonder pardon. Je kunt alleen je plicht doen en dat maakt wel even tevreden, dat maakt tenminste



147
het leven draaglijk. En jouw plicht is nu te leven voor je kind. Er is geen andere uitweg meer. Het zal je leven draaglijk maken, geloof me."
In de stilte die volgde, hoorden beiden het suizen van de gaslamp en daar buiten het geraas en geratel van de stad op een afstand.
Zij hield haar gezicht van hem af. Hij zag alleen het dikke roode haar, waaruit de krulletjes sprongen.
„Ik kan ook doodgaan", zei ze en richtte zich half op, „en 't kind erbij."
„Laat dat over aan kleine en zwakke menschen."
„Ik ben klein en zwak."
„Dat ben je niet." Hij stond op. „En je kind zal 't ook niet zijn. Groot en sterk moet je 't maken, Paulientje."
Zij lachte schamper. Maar toen zij in zijn ernstige oogen keek, verstierf haar lachen.
November. De mist hing voor de ramen; Pauline zag nauwlijks de huizen aan den overkant van de gracht; de boomen, waaraan nog enkele gouden blaadjes hingen, schenen weg te drijven in het doorzichtige wit. Het was nog vroeg in den morgen; zij had haar naaiwerk te voorschijn gehaald. Er was veel te doen; moeder had een paar dagen bij haar gelogeerd en zij hadden gewerkt aan het uitzetje voor het kind. Pauline had zich voor 't eerst wat vredig gevoeld, toen zij daar uren stil met moeder had zitten naaien, soms even een woordje zeggend over het werk, maar verder niet.
Zij had aan Mme Hirsch moeten denken en aan Annette. Zij vertelde moeder ervan; maar moeder begreep een vrouw als Mme Hirsch niet; toen zweeg Pauline. Er was trouwens wel meer wat moeder niet begreep....
Zij dacht nu veel aan het kindje; ieder en dag. Zij voelde zich sterker worden; had minder last van



148
rugpijn en duizeligheden. Haar- stemmingen verschilden sterk. Soms was zij onrustig en gejaagd, grepen angsten haar aan van alle kanten; maar er waren ook dagen van vreemde fantastische droomerijen en van stille berusting; dan leek de wereld ver achteruit te schuiven en was zij gelukkig. Er waren ook oogenblikken dat zij dacht: het kan niet zijn, dat 't kind blijft leven. Een paar uur zal 't ademen, ik zal 't aan mijn hart drukken en innig lief hebben maar dan drijft het weg — het kan op aarde niet blijven. Wat moet ik doen met een kind? ik ben te zwak en te ongelukkig, En Louis
Zij had aan Louis geschreven over 't kindje. Wat zou er in hem omgaan als hij dien brief las? Zou hij boos worden en ongeduldig? Vreugde zou hij zeker niet voelen. Daarenboven, in den oorlog — in die hel van angsten en smarten — hoe zou hij kunnen voelen voor haar en voor 't kind? In zoo lang had ze niets van hem gehoord. Hij dacht zeker niet meer aan haar....
Een paar uur bleef ze naaien.
Die kleine kleertjes soms, als zij een mouwtje
op haar vingers vast hield, trilde iets in haar innigste wezen-en kwamen de heete tranen haar oogen donker maken. „Arm kind, ik zal van je houden", dacht ze hardop, „ik zal goed voor je zorgen den korten tijd dat je leeft."
Met moeder had zij erover gesproken hoe zij het noemen zou. Zoodra zij in dit pension getrokken was, had zij zich mevrouw Valerius laten noemen en zoo zou het kindje ook heeten, omdat het geen wettigen
vader had En zij zou het den voornaam geven
van haar vader, haar armen dooden vader, dien ze zoo vaak had miskend en gegriefd, omdat zij een kortzichtig kind geweest'was.
Lodewijk Arend Valerius. En als het een meisje was Marle, naar haar moeder. Het gaf zoo'n rust te



149
weten hoe 't kind zou heeten. Zijn plaats was toch al zoo onzeker in de wereld.
Uren kon zij daarover droomen
Toch, in haar gedachten, werd het kindje nooit ouder. Nooit zag ze het ouder worden dan een teer, afhankelijk wiegekind.
Zij werd in haar gepeinzen gestoord door de juffrouw van het pension, die onhoorbaar was binnengeslopen.
Pauline zag haar altijd met afkeer komen. Zij schuwde alle menschen, maar juffrouw Koster stond haar al bizonder tegen. Ze was poeslief en kruiperig beleefd in haar manieren, maar in haar loenschc blikken loerde aanmatigende brutaliteit.
„Zoo alleen, mevrouwtje", begon ze uiterst vriendelijk, „altijd maar alleen! Zoo saai voor u, dat uw moeder weer weg is. Bent u weer beter?"
„Ik ben niet ziek geweest, juffrouw."
„Neen maar toch wat onwel 't is te be-
bégrijpen in uw omstandigheden. Ja, ik heb 't wel geraden, ziet u — al had ik 't aardiger van u gevonden, als u 't me zejf verteld hadt. En wanneer komt 't kindje, mevrouw? Naar voor u, dat meneer zoo ver weg is — aan 't front, ach, ach, die oorlog!"
Pauline zweeg. Verwoed naaide zij door. Zoo zou dat nare schepsel toch wel begrijpen, dat zij niet van haar gezelschap gediend was. Zij voelde de nabijheid van de juffrouw als van een griezelige pad. Angstig was ze er voor. Dat lijmerig vette haar, die ronde, schele oogen en die brutale mond — je wist niet welke vreeselijke woorden daar nog eens uit zouden komen.
„Ziet u", vervolgde de juffrouw, „de oorlog is voor ons ook een moeilijke tijd. Alles wordt schrikbarend duur en ik heb al tegen uw moeder gezegd: zóo kan ik u niet houden, ik moet al mijn menschen meer gaan vragen, hoe akelig ik 't ook vind. En dan, ziet



150
u, ik weet niks van u af — u moet me niet kwalijk nemen.... als meneer maar geld stuurt uit Frankrijk — u heb nog niks gekregen "
„Hoe weet u dat?" vroeg Pauline wit van drift, „en wat gaat u dat aan? ik zal u heusch wel betalen, maak u niet ongerust!"
„Jawel, kalm aan maar, mevrouw", antwoordde de andere tergend vriendelijk, „ik zou ook niet bang
zijn als u nou ja, wettig getrouwd was, maar ik
ken ook nog zooveel van de wereld om te weten dat een man "
„U zwijgt verder! u zwijgt!" riep Pauline en stond op. Zij trilde op haar beenen. „En u laat me alleen, ik wensch u niet langer te spreken!"
Maar nu veranderde het kruipend-vriendelijke mensch je in een furie. Een hagelbui van gemeene woorden viel op Paulientje neer, die verstijfd van schrik op haar stoel terugviel.
Dit was een net pension en de juffrouw verkoos geen maintenees en lichtekooien te herbergen, die nog koel en trotsch waren bovendien. Dit was het hoofdthema van haar wilde lyriek.
Pauline zweeg ontsteld tegenover zoo'n woordenschat.
Toen de juffrouw eindelijk was vertrokken, bleef zij nog een half uur verdwaasd voor zich uitstaren, met wild jagend hart. Toen stond zij op en kleedde zich aan. Andere kamers zoeken, dacht ze. Hier kon zij immers niet blijven.
Toen zij buiten liep, in den mist, voelde zij zich nog altijd achtervolgd door die gemeene stem. Een maintenée, ze wilde geen maintenées in huis hebben; de dames van beneden hadden al geklaagd dat mevrouw Valerius zoo raar gekleed ging, opzichtig, Parijsch. Alles wat uit Parijs kwam rook naar de demi-mondaines.
Zoo had het mensch geraasd — en zóo zouden ze



15T
allen razen! Zoo begon het. De wereld was tegen haar; de fatsoenlijke, eerbare wereld. Zij had gezondigd, zij moest getrapt en achteruit gedrongen.... zij hoorde niet bij nette menschen.
Maar dan wilde zij ook in een andere wereld
kamers zoeken Instinctief dacht ze aan het volkBij een kleine naaister, een waschvrouw, bh' eenvoudige werklieden. Daar zou het ook goedkooper zijn. Want opeens kreeg ze angst om het geld. Als het op was, wat dan? Louis had haar nog niets gezonden.
Het kindje ze moest zorgen voor het kindje.
Groot en sterk moest het worden, dat het later kon vechten om een plaats in <üe maatschappij.... Groot en sterk.
Zij zou ook vechten. Bitter lachten haar lippen,trotsch hief zij haar nek. Goed, zij zou vechten. Deze smaad wekte haar moed. Zij zouden zien, dat zij er toch niet onder kwam. Stefaan had gelijk: groot en sterk moesten zij zijn Dan zouden ze overwinnen.
Zij liep als in een koortsdroom. De mist werd dikker. Over de grachten krijschten de meeuwen in cirkels. Gedempt klonk het geluid van de straat. Zij liep zonder te weten waarheen. De mist sloot haar af van de menschen, die als schimmen voorbijtrokken. Flauw stonden de contouren der huizen; alles werd grijs en wit.
Zij liep. Weldra wist zij den weg niet meer. Het kwam er niet op aan.
Nu liep zij in een smalle straat, een steeg bijna. De huizen helden naar elkaar over; het waren oude, vervallen deuren, kelderluiken waarlangs zij ging. Vuile kinderen waggelden in de modder en schreeuwden haar na; eenige wijven in losse jakken, de armen in de zij, riepen gemeene woorden. Een kroegje was er ook, waaruit een paar zwaaiende mannen kwamen, die lachend haar wilden omvangen.
Zij gilde en liep door. Goddank, zij kwam op een



152
gracht, waar het stiller was. De huizen schenen er 1e slapen. Kon ze hier niets vinden? Vergeefs zocht zij naar een bordje „kamers te huur." Het waren meest pakhuizen en kantoren.
In een andere straat kwam zij nu, ook een volksbuurt, maar vroolijker en niet angstwekkend. Zij zocht en ging ook bij enkele menschen binnen. In 't «ene huis was een weeë lucht van petroleum, kool •en zweetende menschen; in het andere zag zij een «dronken man, een met zweren overdekt kind, in het •derde stond een vrouw haar te woord, zoo klef familiaar, dat ze huiverend wegliep.
Moedeloos gaf zij het op. Haar voeten brandden, haar beenen trilden, haar rug voelde als gebroken; zij kon niet verder gaan. De menschen duwden tegen Tiaar aan, drongen op haar in. Als in een nachtmerrie zag zij de gezichten vlak bij zich; haar ooren en bersens dreunden van de geluiden: tramgegier, autogeraas, paardengetrappel, geschreeuw en gelach. Eindelijk vond zij den weg naar huis. Zij was te uitgeput om zelfs aan juffrouw Koster te denken.
Dadelijk kleedde zij zich uit en ging te bed, waar ze in een halve flauwte neerlag.
Toen zij weer tot zichzelve kwam, stond een van de dienstmeisjes vóór haar met een kop thee.
„Bent u wakker, mevrouw?" vroeg ze zacht. Het was een bleek, vriendelijk meisje, dat zich in deze maanden aan Pauline had gehecht. „Ik was zoo bang dat u ziek was geworden."
„Dank je, Anna." Zij dronk de thee en toen zij het kind weer aankeek, sprongen de tranen in haar oogen. Deze zachtheid maakte haar wanhoop wakker. Vertwijfeld sloeg zij haar hoofd in de kussens en snikte krampachtig.
Anna schrikte. „Mevrouw, wat hebt u? wat is er?" stamelde zij, „zal ik de juffrouw roepen?"
„O neen, in godsnaam niet!" en zij vertelde welk



155»
een scène die haar gemaakt had. „Ze is bang dat ik geen geld uit Frankrijk krijg", besloot Pauline bitter..
„Er is een buitenlandsche brief voor u", berichtte Anna, „zal ik hem even halen?"
Zij kwam terug met een groot couvert. Paulinezag dadelijk: Louis' hand was het niet. De brieft eerst aan het adres van haar moeder gezonden, was van Eugène Dubois; hij was met potlood geschreven van uit het hospitaal waar de jonge dichter werd verpleegd. „Onze arme Louis", schreef hij in het fransch, „is zonder veel pijn gestorven, laten wij dat hopen. Een obus spatte vlak naast hem uit elkaar ; ik was in denzelfden loopgraaf en werd er ook door gewond. Het was den derden october. Den vorige» dag had hij nog met mij over u gesproken en het betreurd dat hij geen testament had gemaakt om uw toekomst te verzekeren." — En met een hartelijk woord van deelneming en vriendschap besloot hij* den brief, waarbij hij nog enkele photografieën voegde die hij bij toeval had gevonden.
„Dank je, Anna, ik heb nu niets meer noodig", zer Pauline met een vreemde, rustige stem tot het meisje,, dat geduldig en lief stond te wachten.
Zij bleef alleen. De schemering kroop in de kamer.. Louis was dood.
Een woest visioen van vuur en bloed, versplinterd hout en angstig verwrongen gezichten met kermende monden en krankzinnig gesperde oogen vlamde voor haar op.
Toen werd het donker.
Louis was dood.
Zij zag hem vóór zich zooals hij haar liefhad in de eerste dagen te Parijs.
Daar had zij hem verloren; nu was het voor de tweede maal. —



154
„Zuster, wilt u me wat te drinken geven? ik
heb zoo naar gedroomd?"
De pleegzuster stond naast haar met een glas melk.
„Zoo akelig gedroomd, mevrouw?" vroeg zij meewarig
„Altijd diezelfde droomen", klaagde Pauline, „van den oorlog en het vuur, dien brand om me heen."
Zij sloot de oogen vermoeid.
„Zuster Julie "
„Ja, mevrouw?"
„Is 't goed met mijn kindje?"
„Ja, heel goed. Maakt u zich niet bezorgd."
Het kindje was te vroeg gekomen; zij kon het niet zelve voeden noch verzorgen. Zij hadden het in de •couveuse gelegd. Soms dacht zij- wel: het is mijn
kindje niet. Hoe lang lag zij al hier De zuster zei
dat zij heel ziek geweest was.
„Drinkt u nog eens, mevrouw."
Pauline dronk.
„Moeder is weg?" vroeg zij aarzelend.
„Uw moeder is gisteren weer naar den Haag gegaan. Maar de volgende week, als u wat sterker is, zou zij terugkomen, weet u wel?"
Pauline knikte. „Is er gisteren nog iemand voor me geweest?"
„Dokter Valerius alleen. Die komt immers eiken dag naar u vragen."
„Ik zou hem morgen wel even willen zien. Zou 't mogen, zuster?"
„Ik denk 't wel, mevrouw. Uw temperatuur is goed. Zal ik 't licht weer uitdoen?"
Stil in 't donker lag zij daarover na te denken. Eiken dag kwam Stefaan naar haar vragen. Dan keek hij ook naar 't kindje.
Wat was hij goed.
„Dag, Paulientje." Wï* V'- <V< ïij|



155
De late Decemberzon viel door de witte gordijnen naar binnen. Stefaan zag haar mager, bleek gezichtje tragisch onder den gloed van heur roodgouden haren. Zelfs de mooie lippen waren verbleekt en de oogen leken donkere rouwviolen.
„Hoe is 't er mee?" vroeg hij. Zijn stem klonk schor.
Zij greep zijn hand. „Wat ben je lief, Stefaan, om eiken dag te komen hooren." „Wel ik ga hier immers altijd langs." „Hoe vind je 't kind?"
„Nou een teer ventje, hè maar 't zal wel
aansterken, hoor. Ze zorgen hier goed voor hem. En jij, jij komt ook gauw weer bij."
„Ik voel me al zooveel beter."
„Gelukkig. Nu maar kalm aan. Je moet hier nog wat blijven."
„Blijven? Maar 't geld?" — Angstig keek zij hem aan.
„Daar is al voor gezorgd", zei hij kort.
Zij begreep het niet, maar was te moe om erover na te denken.
„Als ik beter ben", zei ze droomend, „ga ik bij Anna's moeder wonen. Die heeft een goede kamer voor me en zal me helpen met 't kind. En dan ga ik werk zoeken "
Haar hand streek langs het voorhoofd. Zij werd even duizelig.
„Ik moet werken", herhaalde zij.
„Ja, ja, dat is goed. Maar maak je daar geen zorgen over. Dat komt wel terecht."
Zij zwegen. „Wat een mooie bloemen heb je daar", en hij wees op een potje met roode azalea's.
„Die heeft Anna mij gebracht. Zoo goed " fluisterde zij. Tranen prikten in haar oogen en gleden rond en glinsterend op haar wangen.
Hij kon die tranen niet zien.
Haastig wendde hij zich af. Een schreeuw van ont-



156
roering en verdriet; van bitterheid en woede tegen dien lafaard die daarginds als een zoogenaamde held in den oorlog was gevallen, rees naar zijn keel en hield hij slechts met de pijnlijkste inspanning binnen.
„Hoe gaat het met jouw kind Stefaan?" —
Hij keek haar aan. Zij lachte hem toe.
„Best. — Maar vertel eens — heb je 't hier naar je zin? Zijn de zusters goed voor jou?"
„Ja, vooral zuster Julie. Die kent jou ook; zij heeft me zooveel van je verteld."
Zij nam zijn hand die 't dichtst bij haar lag en streelde die.
„Stefaan...."
„Paulientje." Zijn stem klonk dof. „Nu ga ik, kind." Hij boog zich tot haar over en gaf haar een kus op 't voorhoofd.
„Sterk worden hoor, en moed houden, kind." Hij zag haar tranen weer. Toen ging hij haastig heen.
Hij kwam niet meer terug. Dikwijls, op eindeloos lange, vale dagen, als de zon niet scheen en zij met afgetobde hersens en een uitgeput lichaam, wee van koorts en pijn, alleen en als verlaten neerlag, kwam het hevige verlangen naar zijn stem, zijn goedheid, de kracht en de rust van zijn wezen. Maar bepaald naar hem vragen durfde zij niet.
Hij had het druk; zijn vrouw, zijn kind, zijn patiënten, die allen hadden hem noodig. Zuster Julie vertelde, dat hij nog dikwijls telefoneerde om te vragen hoe het ging.
Het ging heel langzaam vooruit met haar. Eerst waren er complicaties; toen bleef zij doodelijk zwak.
Zoo kropen twee maanden om.
Het kindje groeide goed. Het werd nu al in een wieg bij haar bed gezet en zij mocht het bekijken en betasten zooveel zij wilde. Nu werd het weer haar



157
kindje. Uren bracht zij door met het kijken naar dat wonder van liefelijkheid: de glanzende bruine haartjes op het bloemteere voorhoofd, waar in drift- en huilbuien rimpels kwamen; de ronde zachte wangen, het kleine neusje en — liefelijkst van al — de lichtroode handjes met de bekoorlijk fijne nagels, de stuurlooze kleine handjes die hulpeloos uit de mouwtjes staken.
Als moeder kwam, werd zij niet moe haar te vragen: „Is 't heusch een goed gezond kind? Vindt u 't ook zoo'n heerlijken jongen? En is 't geen schat?"
En moeder knikte en bewonderde en lachte, al viel er soms een traan in de wieg als zij zich overboog naar 't kind.
Nu lag Pauline nog veilig hier en was als 't ware van de wereld afgesloten. Maar haar hart^werd zwaar bij het bedenken hoe het zijn zou, als zè weer in 't leven terugmoest.
„Denk je er nog eens over na, kind, of 't niet beter is, als je bij ons in komt wonen? Ida's kamer staat leeg."
Maar Pauline schudde 't hoofd.
„Ik kan niet", zei ze, „ach moeder, plaag me niet. Ik zal me heusch wel redden."
Moeder keek met een triesten, bezorgden blik.
Pauline had opeens de vreemde gedachte, dat, hoe noodig zij de liefde van haar moeder ook had, zij niet meer met haar zou kunnen samenleven.
„U moet er niet bedroefd om zijn, moeder", zei ze eens, „dat ik alleen wil wonen. Ik moet mijn leven zelf maken; ik moet vechten voor mezelve en voor het kind; maar ik wil vechten. Ik wil nu heel anders leven dan vroeger."
„Het klinkt zoo mooi", had moeder geantwoord, „maar het vechten is hard en jij bent jong en zwak
van gezondheid. Toch ben ik blij " en zij was in
tranen uitgebarsten.
Zondaresje. 11.



VIII
Pauline was nu sedert eenige maanden bij Anna's ouders in huis.
De vader werkte aan de gasfabriek; hij was een kalm fatsoenlijk werkman die nooit veel sprak en zich kinderlijk liet leiden door zijn vrouw.
Behalve Anna hadden zij nog twee kleine jongens. Zij waren allen goed, ook de moeder, hoewel ruw en bemoeiziek.
De eerste weken waren moeilijk voor Pauline. Zij was het ontwend zoo dicht op de menschen te leven. Zij moest haar prikkelbare natuur geweld aandoen; zich leeren beheerschen.
Maar in de atmosfeer van die eenvoudige rechtschapen menschen, arbeidzaam en hulpvaardig, was 't of haar ziel zich versterkte en er waren wel uren, na een onverpoosd werken, dat zij den vrede voelde, zegenend over haar onrust.
Zij hielp moeder Adams bij het naaien en strijken, maar het was vooral met fijn borduren, dat zij hoopte haar brood te verdienen.
Na eindeloos, vermoeiend en ontmoedigend zoeken had zij een zaak gevonden, waar men haar monogrammen te borduren gaf voor uitzetten en luiermanden. Maar meestal moesten die bestellingen op tijd en haastig worden uitgevoerd en kwam zij er niet mee klaar. Als zij dacht aan die eerste weken; hoe zij gesjouwd had om adressen, zich afgepijnigd met te bedenken voor welk werk zij nog meer geschikt kon zijn, hoe zij vaak huilend van moeheid thuis was gekomen. Dat er niets lukte en alles voor haar scheen afgesloten!
Toen was de Adamsfamilie zoo goed voor haar haar geweest; elk had zijn best gedaan haar leven



159
te verlichten, al wisten zij ook niet hoe dikwijls haar fijnere natuur zich stiet in huis aan leelijke dingen en grove gewoonten, aan onbeschaafde manieren en platte nuchterheid. Maar zij wist hoe daarbuiten de wereld vijandig was en hier woonden vrienden.
Hoe vaak was zij moe en wanhopig thuis gekomen en dan bescheen de kleine lichtcirkel van moeder Adams' theelichtje de vertrouwde wereld waarin zij met ontroering zichzelve terugvond.
De kleine Lodi in Anna's armen, die geduldig en liefdevol het kindje verzorgde als zijn moeder rondzwierf in de stad, zij wist hem hier goed en veilig geborgen. En toen zij werk kreeg en niet al te slecht er voor betaald werd, hoe wonderlijk tevreden en gelukkig voelde zij zich dan in het contact met den eenvoud en het evenwicht van harde werkers. Dat, wat zij in Parijs onduidelijk gevoeld had, het werd haar hier een openbaring: dat een mensch zijn waardigheid hervindt in strijd en arbeid. De genotzoekers die aan het leven vragen om bevrediging van hun telkens pijnlijker en krampachtiger begeerte of om de vulling van een bodemlooze leegte in hun innerlijk bestaan, zij kenden het geluk niet van de zalige moeheid na een volbrachten arbeid, den trots om het bereikte, zelfs niet de kleine weelde om eigen verdiend geld.
Als zij physiek maar sterk genoeg bleef voor haar taak en als zij Lodi maar houden mocht! Was 'twaar, dat zij alle verlangens concentreerde op haar kind?... Loog zij niet tegen haar diepste zelf, als zij beweerde dat alles haar onverschillig was, wanneer dit leven maar gespaard bleef?
Zij stond op een Zaterdagavond in haar kamer. Zij hadden het avondbrood gegeten en Pauline had zich, moe van het werk en loom van de lente, in haar eigen kamer teruggetrokken, die aan den overkant lag van het portaal der verdieping, .die de



160
Adamsen bewoonden. Zij had een kaars opgestoken. De kleine Lodi sliep.
Zij zette zich bij het wiegje, en boog zich over het slapende geheim van haar kind. Angstig-teer en telkens op het punt aan haar smartelijke zorgen te ontsnappen, lag hij zachtjes ademend, in de schaduw van de wieggordijntjes, haar liefste schat op aarde. Hoe dikwijls drong de doodelnke ongerustheid haar vlijmend in 't hart; nooit was die angst van haar weg; in telkens enger cirkels wervelde hij om 't kindje heen.
Zij droeg het moederschap wel zwaar. Het was schoon en verrukkelijk om te dragen; maar soms te zwaar voor haar physieke krachten. Maar om het nu te missen — nooit! Sedert haar handen het kleine lichaampje hadden aangeraakt, was het leven veranderd. Zij was van haar pijnlijke zelf verlost en overgevloeid in een ander bestaan. Verdriet en zorg en angsten waren van karakter veranderd; zij droeg nu alles voor haar kind.
Leefde zij werkelijk alleen voor haar kind?—
Zij wreef zich over het voorhoofd. Die vreemde gedachte liet haar niet los. Zij was tegelijkertijd afstootend en aanlokkelijk.
Neen, zij wilde niet denken aan wat haar soms riep in den nacht, wat op den bodem lag van haar hart; een verlangen, dat schreiend riep om iets anders; een verlangen onnoembaar en toch zoo fel, dat het haar. toescheen of het de windselen zou verbreken, de fijngespannen banden zou verscheuren, waarmee haar innerlijk leven zich langzamerhand had toegestrikt. Het was vooral des avonds, als zij alleen aan 't venster stond en in de donkere lichtheid tuurde van den nacht over de stad.
Dan kwamen droomen, ijle droomen Er was
een schoonheid buiten haar leven — of lag zij diep in haar verborgen en zocht zij een uitweg? Vaak



.161
dacht zij na over wat het leven zijn moest en hoe zij 't gelukkigst zijn kon. Eens, in den tuin van een atelier in Parijs, had Louise Vannier gezegd: alleen werken maakt gelukkig. Stefaan had gesproken van plicht. Zuster Julie beweerde: afstand doen van eigen geluk en slechts leven voor anderen. Wie van de drie had nu gelijk of meenden zij allen hetzelfde Zichzelf vergeten hoè kwam er niet op aan? Of
volgde een ieder juist daarin zijn eigen wet?
Zichzelf vergeten.... Tot Lodi kwam had zij alleen zichzelf gezocht en voor zichzelf geleefd. Was haar liefde voor Louis wel iets anders geweest dan zelfzucht? Begeerte naar geluk; bevrediging van lust? Had zij hem dan nooit van harte en innig liefgehad...?
Misschien niet. Hoe zou ze anders hem hebben kunnen haten en vergeten?
Het maakte zoo triest te bedenken, dat al die schoonheid die voorbij was en die haar eens gelukkig had gemaakt, een schijn was geweest en een leugen.
O, iemand van harte en innig lief te hebben Op
te gaan en te verbranden in het geluk zich weg te geven!
Haar kind.... Neen, dat was anders. Dat was nog een deel van zichzelve.
Haar starende oogen volgden het wankelend flikkeren van de gouden kaarsevlam. Het kindje begon te kreunen. Zij nam het op en liep er mee door de kamer. Het was zoo heerlijk, dat zachte, warme lijfje tegen zich aan te voelen. In welk een aandoenlijke overgave hing 't aan haar hals en zocht haar streelenden liefdegloed.
„Mijn kindje, mijn zoete troost."
Toen gaf zij het te drinken, tot het tevreden sliep.
Maar de onrustige gedachten en donkere verlangens, die sliepen niet. —
Thuis blijven was haar onmogelijk vanavond. Be-



162
weging nemen; de frissche buitenlucht proeven. Even zou ze Anna waarschuwen, dat die op Lodi lette. Goeie Anna, ze was zoo dol op 't kind. —
Buiten woei een bulderende Maartsche storm haar tegen. Zij werd er door voortgestuwd. Aan den westerhemel lag nog een purperen gloed en de iepen van het park bloeiden. Het was lente. Hier en daar in de perken blonk in den schemeravond het geel en wit van crocus en narcis. Een fijne geur steeg uit de aarde op.
En toen, ineens, voelde zij het weer, het onverklaarde maar hevige verlangen Het ging uit naar
iets dat komen moest, dat zwellend en trillend en groeiend op haar te wachten stond. Zij zou haar
armen uit kunnen strekken en even werd het zoo
fel dat het haar pijn deed.
Zij liep sneller. Hoe wild suisde de wind door de kruinen van het park en gierde langs de huizenrij.
Stefaan was in al die maanden dat zij bij Anna's moeder woonde, geen enkelen keer geweest. Die gedachte scheen al lang loerend op haar gewacht te
hebben en sprong nu te voorschijn. Stefaan Zou
hij haar vergeten of niet meer van haar houden? Zij kon het niet gelooven. Neen, zijn leven was te vol; er was daarin geen plaats voor haar.
Maar waarom kwam hij nooit? Eén enkel uur had hij toch wel aan haar kunnen geven. Zij had hem nog niet eens kunnen bedanken voor alles wat hij in haar ziekte voor haar gedaan had: haar verblijf in de kliniek betaald en moeder in allerlei moeilijkheid geholpen. Heel dikwijls had zij erover gedacht naar hem toe te gaan, maar menschenschuwheid — zijn vrouw zou ze kunnen ontmoeten of vrienden van hem hield haar huiverend terug. Als ze nu eens ging....?
Haar hart bonsde hevig. Zou ze durven? Maar was 't niet meer dan eenvoudige plicht van dankbaarheid en was zijn wegblijven misschien niet te verklaren uit



165
een soort van gevoeligheid van zijn kant.... misschien verwachtte hij 'twel?
Zij argumenteerde heftig met zichzelve. Diep-in wist zij heel helder dat een onstuimig verlangen haar tot hem dreef. Maar zij wilde het niet weten.
Haar voeten liepen onwillekeurig den weg naar zijn huis. Zij wist het adres en was er dikwijls langs geloopen.
Nu ging zij eerst voorbij en nog eens een tweeden keer; pas de derde maal durfde zij te schellen.
Aan het dienstmeisje dat open deed, vroeg zij den dokter te spreken. De dokter was uit, met mevrouw naar een concert. Of het was voor een zieke? Dan kon er worden getelefoneerd. Pauline schudde 't hoofd. Een kaartje.... neen, een kaartje had zij ook niet bij zich.
Zij keerde zich om. De wind blies guur onder haar mantel. Wat was het koud en donker en wat was zij moe.
Een concert.... Zij zaten met hun beiden, twee gelukkige menschen, in een warme, helverlichte zaal en luisterden naar de muziek. Zij hadden kennissen in de zaal die hen zouden aanspreken en met wie zij gezellig zouden praten. Men kon schelden op de maatschappij en vinden dat alles voos en bedorven was en zijn einde tegemoet ging — er waren nog kringen waar eenvoudige en toch fijnbeschaafde menschen elkaar in warmte en sympathie ontmoetten, waar men samen voelde voor kunst en schoonheid; waar vriendschap bloeide en hartelijk vertrouwen.
Zij, Pauline, was eenzaam en stond er voor altijd buiten. Hoe lang was 't geleden dat zij van kunst genoten had.... ? Zelfs lezen kon zij niet meer. En wat gaf 't, altijd te lezen als je alleen was — nooit eens tegen een ander te kunnen zeggen: „dat is mooi." — Zij kon het niet. Zij moest zich uiten, haar ontroering mededeelen aan een ander. —



164
Zonder het te weten had zij de richting gekozen van de stad. Zij liep in de schelverlichte winkelstraten.
Opeens een stem die haar aansprak.
Zij zag in het verraste, half lachende gezicht van Willy Maes.
„Pauline! Dat ik je nu toch eindelijk ontmoet. Ik heb zoo dikwijls aan je gedacht."
Hij keek haar nog eens aan. God, was dat de mooie Paulientje, dacht hij. Wat zag ze eruit.
„Ben je dus ook met den oorlog in Holland gekomen, Willy?"
Zij liepen nu samen verder. „Ja, ik had geen zin mijn leven te wagen voor een vreemd land, dat begrijp je—" Toen, een beetje geschrikt om eigen
onhandigheid zei hij gedempt: „Die arme kerel
jouw Louis is er de dupe van geworden..'.."
Het was de eenige lijkrede op hem en condoleance voor haar die hij bedenken kon. Het laatste jaar waren zij al lang geen vrienden meer geweest.
,Mag ik je thuis brengen?" vroeg hij, „waar woon je eigenlijk?" ,
,Och neen", weerde zij af, verschrikt, „ik woon zoo eenvoudig, ik kan er heusch niemand ontvangen "
„Laten we dan hier een kop thee samen drinken."
Zij traden een restaurant binnen. Het was er niet zoo vol en hij vond een prettig hoekje waar ze rustig konden praten.
Hij vertelde dat hij eerst in Dordrecht bij zijn ouders terug was gekomen, maar dat hij 't daar niet uit kon houden. Nu had hij door protectie van een oom een plaats gekregen op een bank in Amsterdam.
„En je roman?" vroeg zij.
„Poeh allemaal onzin. Ik heb de kunst laten
schieten. Je kunt er niet van eten. Bankzaken zijn ook interessant."
Gewild onverschillig tikte hij met zijn lepeltje tegen het porcelein.



165
„Maar jij, Pauline, hoe leef jij?" Zij zweeg even; wat zou hij van haar begrijpen?" „Ik leef hier met mijn kindje", zei ze toen, met een vreemd-diepe stem. Hij schrikte „Heb je ?"
„Ja", zei ze rustig, „maar Louis heeft het niet meer geweten."
Toen vertelde zij hem zoo kort mogelijk hoe haar leven zich had veranderd.
Oprechte deernis greep hem aan. „Een beroerde boel, Paulientje", zei hij hartelijk, „maar je houdt je kranig, hoor." Toen, met zijn gewone luchthartigheid, begon hij verhalen te doen van zijn vertrek uit Parijs; anecdotes van menschen die ze samen gekend hadden; grapjes, waar ze toch om moest lachen. Er lag een zekere charme in zijn jongensachtigen levenslust, die zich baan brak door alles heen en het wekte haar op, maakte haar even een luchtig, vroolijk meisje dat met een vriendje uit is en geniet van haar jeugd.
Toen zij weer op straat kwamen, was het voorbij.
,Mag ik nu heusch niet eens bij je komen?" vroeg hij vleiend, „toe, waarom niet?"
„Och neen ik heb 't liever niet."
„Kunnen we elkaar dan nog eens ontmoeten?"
„Qoed. Volgende week Zaterdagavond — door de week kan ik moeilijk weg."
„Aan de tramhalte Leidsche Boschjes", maakte hij uit, „om half acht. Dan gaan we naar de comedie. Zeg, wil je wel?"
Zij knikte verheugd. —
Het was geen hoog of edel genot geweest, dat gesprek met Willy, bedacht zij later, toen zij alleen naar huis liep, maar zij mocht nu eenmaal niet kieschkeurig zijn. En afleiding had het haar toch wel gegeven.
Ik vind 't gewoonweg idioot, dat je je zoo



166
afbeult." Het was haar broer Ben, die deze critiek •op haar leven gaf. Hij zat op haar slaapkamer op bed -en keek toe hoe zij den kleinen Lodi verschoonde. Sedert hij eens door moeder was gezonden in haar plaats, toen zij door rheumatische pijnen verhinderd -was Paulientje te bezoeken, kwam hij vrij dikwijls naar haar kijken. Hij was ineens heel veel voor haar Staan voelen.
Zij keek naar hem met een glimlach.
„Maar jongen, hoe wil je anders ?"
„Ten eerste, wat een milieu voor jou een beschaafde vrouw."
„Ze zijn hier goed voor mij en goedheid is zeldzaam. Heusch Ben, ik heb 't hier best. En een arm mensch moet maar niet denken aan stand of beschaving .Ik kost moeder toch al genoeg. Ik wou dat ik zooveel kon verdienen dat ik mijn kostgeld heelemaal
kon betalen maar deze kleine schat bindt me de
handen ik zou b.v. als winkeljuffrouw veel meer
kunnen verdienen."
„Bah, winkeljuffrouw "
„Waarom zie je daar op neer?"
„Ik zie er niet op neer", antwoordde hij, „op 't vak bedoel ik. Maar de meeste meisjes zijn zoo laag-bijde-grond en ordinair en daar moet je dan toch maar mee leven."
„Ik dacht dat jij er een vriendinnetje onder hadt", zei ze plagend.
„Dat is heel iets anders. Daarenboven het is weer uit."
„En je studie?"
Hij kleurde. „Och, dat gaat heelemaal niet", antwoordde hij ongeduldig, „ik ben zoo moe in mijn hoofd «n ik kan me niet concentreeren. Dat had vader ook. Ik zal wel net zoo worden als hij." Tusschen zijn oogen kwam een sombere rimpel.
„Dat moet je je niet gaan verbeelden."



167
Pauline was klaar met Lodi. Het kindje kraaide en sloeg met de handjes in haar gezicht. „Mislukkelingen zijn we allemaal." „Maar Ben...."
„Het is zoo. O, ik vind het zoo vreeslijk voor moeder— maar ik kan er niet tegen op. En Hedwig zie ik ook al zoo worden. Het gaat heelemaal niet goed met haar. Zij heeft zulke vreemde buien. Moeder is met haar naar een zenuwspecialiteit geweest, maar wat geeft dat allemaal."
„Wat heeft ze dan?" vroeg Pauline, angstig beklemd.
Hij haalde de schouders op.
„Hysterie, zoo noemen ze dat, het rechte vertellen ze mij ook niet."
De looden zwaarte van zorgen viel weer op haar. Even, kribbig, bedacht ze dat Ben maar liever weg moest blijven, als hij niet anders kon dan haar leven nog zwaarder maken. Maar zij overwon die zelfzuchtige gedachte.
„Als Hedwig eens werk zocht, geregeld werk", zei ze, „dat zou haar goed doen."
„Ik weet 't niet. Ze wil naar de tooneelschool. Moeder is er tegen."
„Ga je mee, Ben? Het is zulk mooi weer. Lodi moet in de frissche lucht."
Onwillig stond hij op. Hij vond die wandelingen met haar en 't kind vervelend. „Dan ga ik meteen naar het station."
„O, heel best." — Zij was teleurgesteld. Zij had zich verheugd op een wandeling met hem. Ben was belezen en had een scherp oordeel. Zij praatte graag met hem over den oorlog, het socialisme en de algemeene maatschappelijke verhoudingen onderling. Hoe jammer, dacht zij dikwijls, dat zoo'n intelligente jongen zoo weinig vooruitkomt, niets kan bereiken. Zij zou hem zoo gaarne helpen — maar hoe kon zij



16S
«at, zij die al zoo'n zwaren last zelf had te dragen. Zij voelde het leven als een onoplosbaar vraagstuk.
„Zenuwziekte, dat is 't ergste", mompelde Ben, „was ik maar tuberculeus, zooals Qerard, als ik dan toch een kwaal moet hebben!"
„Denk je dan dat Qerard gelukkig was?"
Hij wist het niet „En dit kind", vroeg hij, „wat moet hier van groeien?" en met een hem ongewone teederheid streek hij Lodi over 't donkere kopje.
„Ik hoop een sterk, gezond mensch — groot en sterk", zei Pauline met oogen waar een stralende gloed in lag.
Wat was ze nu weer mooi, dacht Ben; en voor 't eerst bedacht hij dat de lijn van haar leven eerder stijgend dan dalend was. „Ja", zei hij peinzend, „wat is dat vreemd, Pau, vroeger hield ik niet van je, maar nu...."
„Nu wel?" vroeg zij met haar streelende stem en zij nam zijn donker jongenshoofd in haar handen om hem te kussen.
„Ja, nu wel — omdat jij durft te leven. Jij durft te haten en lief te hebben — jij kunt het ook. En wat doet 't er toe als je nu en dan verkeerd doet, ja zelfs zondigt — je zult toch beter worden en sterker en eindelijk gelukkig. Maar menschen zooals ik, die alles half doen, die eigenlijk bang zijn voor het leven... die moesten niet geboren worden. Het is gemis van levenskracht "
„Stil nu, Ben, in godsnaam!" Zoo smartelijk klonk haar stem, dat hij haar aankeek. „Toe, wees wat
vroolijker, wat moediger vooral je maakt het
leven zooveel zwaarder, ook voor mij. Kom je mee en wil je Lodi even dragen?"
Hij schaamde zich en trachtte nu dubbel gedienstig te zijn. Geduldig liep hij mee in het park naast haar en den kinderwagen. Bij een bloemenventer* kocht hij gele tulpen en narcissen, die zij als



169
lichtjes voor zich uit droegen onder den grauwen lentehemel.
Toen Pauline alleen naar huis ging, was zij moe. Het was wel heerlijk als Ben kwam, maar zijn pessimisme matte haar af en scheen besmettelijk. Moeizaam duwde zij den kinderwagen voort. De kleine jongen sliep gelukkig. Als zij nu thuis kwam, moest zij dadelijk helpen strijken en de bestelling borduurwerk moest vanavond ook nog af. Zij zou weer bij dè Adamsen moeten zitten, want een eigen lamp had zij niet en 't was ook nog te koud in haar ongestookte kamer. Altijd menschen om zich heen Zij
zuchtte. En zou dat altijd zoo moeten gaan zou
er nooit verandering komen? altijd dit slovende bestaan, begrensd aan alle kanten, armzalig en vaal?
Het was geen wonder dat zij wel eens uitzag naar den Zaterdagavond als zij uitging met Willy Maes. Hij bracht wat kleur en beweging in haar leven. En hij bewonderde haar, zijn omgang met haar was hoffelijk misschien wat amoureus zij glimlachte
even. Nu ja, wat kwam het er op aan. Hij zou niet grof worden in zijn verliefdheid. En het gaf haar toch genot, een soort van bedwelming, die zij zoo goed van vroeger kende. Misschien was 't slecht; maar dan moest ze maar slecht zijn. Niemand
bekommerde zich om haar Stefaan liet nooit iets
van zich hooren!.... Heete tranen verdrongen zich in haar oogen. Zij veegde ze ongeduldig af. Waarom moest ze nu weer denken aan Stefaan? En waarom kon zij niet leven zonder liefde?
Zij had toch haar kind, haar moeder, en Ben en zuster Julie, die dikwijls bij haar kwam en oprecht van haar hield — en thuis, die eenvoudige menschen
die haar zoo hartelijk genegen waren Waarom
was haar dat niet genoeg en zocht zij naar een andere
liefde ? Zij wist toch hoe gevaarlijk, ontstellend,
onzuiver en onbetrouwbaar die kon zijn. Wilde zij



170
dan nog meer leed, nog meer zorgen, nog meer ellende?
Toen zij thuis kwam, zat daar zuster Julie. „Hoe is 't, kindje?" vroeg die dadelijk, toen zij Paulines betrokken gezichtje zag, „voel je je niet goed?"
Pauline schudde 't hoofd. Zij tilde Lodi omhoog, die was gaan schreien.
Het kind werd verzorgd en in de wieg gelegd.
Toen praatten de vrouwen samen, bijna fluisterend, in het donker.
„Dat ik ook nooit alleen kan zitten!"
Pauline zuchtte en legde haar hoofd aan Julies schouder.
„Kom mee, met mij jnaar mijn kamer! Breng je handwerk mee."
„Ze zullen 't hier niet aardig vinden — en eigenlijk moet ik nog strijken...."
„Dat doen we den eerst; ik zal je helpen kom."
„Lieve Julie.... o, was ik maar zoo goed als jij!..."
.'...„Je mag nooit zeggen dat ik goed ben", zei Julie een uur later, toen zij in haar kamer zaten, waar het open haardvuur vlamde. Het was een gezellige kamer, met veel boeken. Zij zat er echter weinig; haar leven was zoo druk.
„Waarom niet?" vroeg Pauline.
„Omdat het bespottelijk is." Zij had een aardige, driftige manier van spreken, die Pauline amuseerde.
„Maar wie noem je dan goed, als ik jou niet goed mag noemen? Jij, die den godganschen dag voor anderen zorgt, aan anderen denkt en niets doet voor jezelf?"
„Ik doe 't natuurlijk wèl voor me zelf; omdat ik anders niet zou kunnen leven; omdat mijn aard actief
is en ik dit werk prettig vind en 't mooist is dat
ik 't begonnen was als een boete "



171
„Als een boete?" —
„Dat zal ik je vertellen. Ik spreek er nooit met iemand over — waarom zou ik 't doen? het zal niemand interesseeren. Het is het verhaal van mijn jeugd. Ik was een eenzelvig, verlegen meisje, dat altijd alleen bleef, omdat ik te onhandig was en te gesloten om me vrienden te maken. Ik was leelh'k en stroef en ongelukkig, maar er was één ding waar ik hartstochtelijk in op ging, dat was de studie — de boeken. Eerst had ik zoo'n onverzadelijken lust in leeren, dat alles me interessant leek — ik van alles wilde proeven. Maar langzamerhand was 't vooral de natuurkennis en de biologie in 't bizonder, die me 't meeste trokken. Ik was een eenig kind en mijn ouders hadden mij laat gekregen. Zij waren dus bizonder aan mij gehecht en konden mij eigenlijk geen dag uit hun oogen laten gaan. Dit verveelde mij — ik wilde studeeren, ik snakte naar een vrij leven, naar de universiteit, v/aar ik mijn dorst naar kennis zou kunnen lesschen. Zij wilden mij niet laten gaan. Dit gaf een pijnlijken strijd ik overwon.... natuurlijk — want zij hielden te veel van mij om me iets te weigeren. Maar 't was hun beider dood. Ze hebben 't zich verschrikkelijk aangetrokken — niet dat ik ging, maar dat ik zulke harde dingen gezegd had, dat mijn egoïsme zoo weinig hun ouderdom had gespaard. Ik heb dat pas later begrepen — toen ik eenzaam was en merkte dat wetenschapalleen niet genoeg is in ons leven. Ik heb toen eindelijk gevoeld dat te leven voor onszelf alleen ellende brengt en dorheid. Ik voelde mij misdadig en ik wilde mij een boete opleggen. Ik deed afstand van al mijn studie, gaf mijn verblijf in Leiden op en werd verpleegster. Ik heb moeilijke jaren gehad, Paulientje. Want ik was egoïst en aan vrijheid gewend. Maar
nu "
„Ben je nu gelukkig?"
. „Och", zei ze met een zachten weemoedigen glim-



172
lach, „geluk.... hoe kun je gelukkig zijn, als er nog zooveel leed en zooveel onrecht is op de wereld? Maar ik voel mij soms wel even tevreden, en dat is al veel."
Pauline herinnerde zich dat Stefaan ook zoo iets gezegd had.
Zij keek peinzend in het vuur.
„Zie je Stefaan nog wel eens?" vroeg zij bruusk.
Julie werd even verlegen. „Neen, nooit meer. Op onze kliniek komt hij heel weinig. Je weet, hij heeft nog een zoon gekregen?"
„Ja, moeder vertelde 't mij. Ik zie hem nooit meer. — Julie, zeg ken je zijn vrouw?"
„Ja. Zij is een echt Hollandsch vrouwtje, uiterlijk stug en koel, maar ik geloof dat zij juist heel gevoelig is en dol op haar man. Zij is niet sterk en sukkelt veel. Maar de kinderen zijn mooi en gezond."
„Wat een gelukkig mensch."
„Je moet haar niet benijden, Pau. Je weet niet wat een verdriet er dikwijls ligt achter die gelukkige levens. Kom eens bij me, zoo. Je bent vandaag wat somber." — Zij streelde het dikke zachte haar en keek in de donkerpaarse oogen, die zich langzaam vulden met tranen.
„O God, ik kan niet zoo goed zijn en alleen aan
anderen denken en alle eigen geluk opgeven, alle
geluk ik kan 't niet!" riep Pauline hartstochtelijk Zij borg haar hoofd aan Julies schoot.
„Het is moeilijk", prevelde deze.
En in de groote, levende oogen kwam de schaduw van overwonnen leed.
„Arm kind", vervolgde zij, zich over Paulines hoofdje buigend, „voor jou is 't zwaarder dan 'tooit
voor mij geweest is maar je bent veel sterker
dan je lijkt."
Zij zwegen. Pauline droogde haar oogen. Veel was



175
er dat zij niet kon zeggen, dat zij zichzelve niet eens bekennen wilde.
„Was mijn leven maar niet zoo eentonig", zei ze eindelijk, „moest ik maar niet altijd zoo opgaan in materieele zorgen. Soms smacht ik zoo naar iets
moois, iets groots van gedachte, van kunst Ben
is de eenige waarmee ik daarover praten kan. Maar hij is zoo neerdrukkend soms."
„Houd je nog zooveel van mooie verzen? en zal ik je wat voorlezen?" vroeg Julie. Zij zocht een poosje in haar boeken en kwam met Leopold terug.
Terwijl zij las, moest Pauline voortdurend naar haar kijken. Er brandde geen lamp; alleen twee kaarsen op den schoorsteen en het haardvuur verlichtten het vertrek. De stille ingehouden schijn der kaarsen viel op het bezielende gezicht van Julie, niet regelmatig mooi, maar edel van innerlijke schoonheid.
„Uw handen zij verwijlen mogen over mijn hoofd in mededoogen.
Dat de gezegenden
in hun grootmoed vrede verleenen
en rust en ootmoed.
Van de erbarmenden
onbenomen geduld en vreezen
op mij kome.
Den neergezwekene
zwak ten doode mij is uw goedheid
zeer van noode."
Zondaresje. 12.



174
In de stilte die na het lezen tusschen hen viel, herhaalde Pauline zacht voor zich heen: „Mij is uw goedheid zeer van noode."
Toen las Julie het schoone: „Gij eersteling, hebt neergezien — in' mijne ziel."
En het was met heel haar sidderend, dorstig hart, dat Pauline luisterde naar het einde:
„Ik ken den grondslag van geheel uw wezen, „Weet, dat uws levens rijke werken tracht „dat het aan één mag weggegeven wezen, „éene, onverschenene, ademloos gewacht." -
„Neen, ik geloof niet", zei ze, na een poos van peinzen, „dat wij allen naar dezelfde wetten kunnen leven."
„Niet ieder", antwoordde Julie, „is gemaakt om in algemeene menschenliefde zijn heil te vinden. Er zijn liefdevrouwen die alleen kunnen bloeien in een liefde voor één mensch. Maar daarin kun je ook iets zeldzaam hoogs bereiken; een schoonheid die voor de
anderen verborgen blijft. Veracht je daarom niet "
Zij fluisterde nu zacht „veracht je niet omdat je
't hoogste kunt bereiken in je liefde voor éen man."
„Maar hij heeft mijn liefde niet noodig."
De woorden waren gesproken vóór zij er zich van bewust was.
Julie zweeg. Het haardvuur knetterde; de vlammetjes van de kaarsen wankelden even in siddering. «Misschien wel. Ik weet 't niet. En dan nog...."
....„Stefaan.... eindelijk zie ik je, eindelijk!" Hijgend stiet zij die woorden uit.
Het was een maand later, op een Zaterdagavond in het Vondelpark, dat zij hem opeens ontmoette.
Hij hield haar hand vast.
„Welken kant ga je uit?" vroeg hij.



1T5
„O, ik 't komt er niet op aan. Heb je even
den tijd?"
Hij knikte. „Laten we dien kant uitgaan. Daar is 't rustig." — Zij keerde om, haar afspraak met Willy Maes vergetend.
Zij liepen eerst zonder woorden.
Door de boomenkruinen zag zij de maan al flauwtjes schijnen, ofschoon de roode gloed van de ondergaande zon nog in het westen brandde. Het was een stille avond; en hing een teere innigheid in de lucht.
Nu waren zij in een verlaten laan, waar gedempt de verre stadsgeruchten tot hen kwamen.
„Stefaan— wat heb ik je in langen tijd niet gezien! Kan 't je niet meer schelen hoe ik 't maak?"
Hij vocht met een onstuiming antwoord. Zijn ontroering was duidelijk genoeg.
Zij greep zijn hand. „Wees niet boos ik wil je
niets verwijten."
„Ja kind, ik leek onhartelijk." Hij sprak onvast, en vermeed 't haar aan te zien. „Maar ik heb toch
wel van je gehoord door je moeder. Maakt je
kleine jongen 't goed?"
„Hij is teer, ik ben altijd in angst om hem."
„Als er iets met hem is laat mij dan komen.
Wil je?"
„Ja."
Er was een bank; twee menschen die er gezeten hadden, rezen juist op.
„Even gaan zitten?" vroeg hij.
„Heb je 't erg druk? Vertel me eens van alles." Haar streelende stem was een liefkoozing.
Hij schudde 't hoofd. „Wat zou ik je daarmee vervelen, Paulientje. Mijn leven is niet gemakkelijk, maar daar ben ik aan gewend. Ik heb 't altijd moeilijk gehad. Op 't laatst weet je niet beter of 't hoort zoo. Och, 't is misschien wel goed; ik ben er



176
door gegroeid en nu kan ik wel tegen een stootje."
„Maar nu?" vroeg zij schuchter, „nu gaat toch alles goed?" -
Hij antwoordde eerst niet; toen lachte hij even. „Jawel hoor", suste hij. „Maar jij kind, je ziet er niet zoo heel best uit." Zijn woorden kwamen aarzelend, bijna pijnlijk.
„Ik ben gezond."
„En Julie is een goeie vriendin? ik ben zoo blij dat je haar hebt. Wat een leven anders, mijn arme..."
Zijn stem verstikte. „Kom, laten we verder gaan. Ik kan ook niet meer blijven. Ze wachten me thuis."
„Stefaan, je bent zoo goed voor me geweest. Ik heb je niet eens voor alles kunnen bedanken."
„Och, nonsens. Het was niets."
Hij vroeg naar Ben en Hedwig en Ida, naar bizonderheden van haar werk en 't kind. Zij spraken in diepe, weigeweten vertrouwlijkheid, die meer lag in hun zwijgen dan in hun woorden.
Zij bracht hem naar huis.
„Wil je niet mee naar binnen?" vroeg hij, „even mijn vrouw en kinderen zien?"
Zij aarzelde. Onstuimig verlangen en even sterke afkeer vochten.
De afkeer overwon.
„Ik kan niet, Stefaan, ik kan niet."
,,'t Hoeft niet, kindje."
„Maar ik vind 't toch zoo afschuwlijk.... dat ik niets van je omgeving ken.... niets van je weet. God, dat je zóo ver van me af staat!"
Hij greep haar om de schouders en drukte haar even in innigheid aan zijn borst.
„Het is beter zoo", zei hij heesch, „je moet niet zooveel van me gaan houden. Ik ben 't niet waard."
Zij zagen elkander aan Hun oogen konden niet scheiden.



177
Nu werd het leven anders.
Het was niet meer begrensd; want haar gedachten wiekten naar oneindige verten. Het was niet meer eentonig, noch vaal; want alles kreeg beteekenis en elke minuut kon immers door de genade van haar liefde worden omgetooverd in schoone ontroering, in liefelijken droom.
De lente werd een feest, een wonder waaraan zich haar verraste oogen niet konden verzadigen. Als zij tijd had, liep zij naar buiten en wat haar het liefste werd, het waren juist niet de schei-luidruchtige zonnedagen, waarin alles van uitbundige vreugde straalde en juichte — maar het waren de enkele zachte regendagen zonder wind, als het zoo zalig was te loopen onder de druppelende boomen. Perelend van vocht stonden de heesters met hun prilgroene blaadjes; de vogels floten met een smachtende blijheid, en ernstig, mild zag de grijze hemel neer op het ontwakend leven.
Alles scheen zooveel gemakkelijker te dragen: de moeilijkheden thuis, de zorgen voor het kind, de omgang met de menschen, de lichaamspijn en de vermoeienis.
Het waren de eerste lichte morgens van een stijgend geluk, opjubelend als een leeuwerikslied.
Toen zegen ook de zware uren neer van onduldbaar verlangen; van bitterheid en twijfel.
Als hij haar liefhad, waarom liet hij haar dan alleen?



IX
De telefoon rinkelde al een paar minuten lang. Ongeduldig stond Stefaan op. Hij was er dien nacht twee keeren uitgeroepen; van morgen vroeg had de baby aan éen stuk door gehuild en was zijn vrouw wanhopig prikkelbaar geweest. Nu zou hij niet eens rustig en wel kunnen ontbijten!
„Allo — dokter Valerius. Jawel. Neen, mevrouw, werkelijk niet. Vandaag kom ik niet. Ja, dan moet u 't maar zonder mij stellen. Het is me onmogelijk. Vindt u me zoo hard? 't Spijt me. Dag mevrouw."
„Wat is dat, Stefaan?" vroeg zijn vrouw, die het drenzige Paultje naast haar voerde met pap.
„Och, dat malle hysterische mensch, waar ik vannacht ook al geroepen ben. Ze mankeert niks. Ze denken maar dat je voortdurend klaar moet staan voor hun kuren. Die malle wijven! En Paultje jij bent eens een beetje stil! Stil, zeg ik, niet huilen. Pas op, hoor."
„Ach man, je bent ook altijd zoo streng tegen dat kind. Hij doet nu toch niets."
„Hij moet dat jengelen afleeren. En je moet streng zijn tegen kinderen, geloof me; dat is de beste dienst dien je hun bewijzen kunt. De meeste ouders zijn te zwak en je weet niet hoe je de kinderen daarmee demoraliseert. Kom Meta, kijk nu eens wat vroolijker. De zon schijnt vandaag."
Zij trachtte te glimlachen en streelde zijn hand. „Ben je nog boos op me?"
„Weineen." Driftig sloeg hij het blad van zijn courant om.
„Heb je 't vandaag weer zoo akelig druk?" zuchtte zij, „wat heb ik toch aan je, zoo'n dag. Wij zien elkaar haast nooit meer vóór het eten en dan nog...."



179
„Ja kind, dat is nu eenmaal 't lot van een doktersvrouw. Je hebt 't vooruit geweten, ik heb je gewaarschuwd."
„Nu ja maar dikwijls denk ik, dat 't jou eigenlijk niet erg schelen kan of we elkaar weinig
zien...."
Hij zag dat er tranen in haar oogen kwamen. Voor den hoeveelsten keer? Toch verteederde 't hem telkens weer en maakte 't hem angstig tevens.
„Kom, vrouw, je weet, daar antwoord ik niet meer op. Qeef me eens een zoen." Zij stond op om hem te omhelzen. Zij was lang, een beetje al te slank, zonder lenig te zijn. In haar banaal gezichtje stonden de ietwat trieste blauwe oogen zonder veel leven. Zij zag er ouder uit dan haar leeftijd.
Paul was op den grond gezet en kroop nu voor vaders voeten. „Pappa", stamelde hij. Stefaan bukte om hem op te nemen. „Dag lieve boy."
Toen rinkelde de telefoon weer.
Zijn dagtaak begon.
Met een energiek gebaar stond hij op.
Het beste was toch maar te gaan werken. Daarin, in zijn voortdurende activiteit, in het helpen van, het zorgen voor anderen, het verzetten van moeilijkheden, het opgaan in zijn vak, losten zich alle kleine en groote ergernissen, alle verdrietige of ontevreden stemmingen op. Hij wist het al als kind. Soms, in zeldzame oogenblikken van leegte, dacht hij terug aan zijn jeugd en zag hij zich weer op 't kleine dorp tusschen zijn fijn-aristocratishen, vermoeiden vader en zijn drukke driftige moeder, door den een in een geestelijke wereld getrokken van oeroude cultuur en vergane glorie — zijn vader leefde in de oudheid en vond er zijn geluk in zich weg te droomen uit het daaglijksche leven — aan den anderen kant door zijn moeder in practische nuchtere bezigheden gedreven, die gedaan moesten worden, omdat er nooit een



180
dienstbode was en altijd gebrek aan geld. Voor eigen liefhebberij studeerde hij in natuur- en scheikunde. Een dag van spel of vertrouwlijken omgang met kameraden kwam zelden voor.
Het leven thuis was moeilijk, het was een atmosfeer van broeienden haat tusschen de ouders, soms opvlammend in twist, waarbij de vitale, opbruisende moeder haar passieven, verdroomden man met de heftigste verwijten overstelpte.
Zijn gebrek aan energie en practischen zin hadden financieele moeilijkheden gebracht; soms leek het een bestaan van eindeloos getob en duldelooze vernedering. Stefaan wist al op zijn dertiende jaar dat het leven meedoogenloos hard is en hij kende maar één verlangen: zijn ouders te helpen en zoo snel mogelijk geld te verdienen. Toch had zijn moeder er op gestaan, dat hij zou studeeren. Van het weinige geld dat zij verdiende door 's zomers menschen in pension te nemen (vader noemde het „betalende logé's") bracht zij hem op de hoogeschool, waar hij eindelijk een beurs kreeg; en door lessen te geven al dadelijk wat verdiende.
Hij werkte onvermoeid, met een koppige energie en gunde zich geen vrijen tijd. Zorgeloos genieten van zijn studentenleven was hem onmogelijk; het beeld van zijn ongelukkige ouders, die zelfs te arm waren om te scheiden en zoo hun leven dragelijk te maken, joeg hem voort. Zijn vader stierf op den dag dat hij promoveerde. Zelfs die vreugde werd hem vergald. Zijn moeder volgde haren man eenige maanden later. Op zijn dertigste jaar, toen hij zich eindelijk in Amsterdam als practiseerend geneesheer vestigde, had hij nog niets van het leven genoten; integendeel alleen de bittere kern geproefd en de zwaarste verantwoordelijkheid gedragen. Ook leed zijn gevoelige natuur de eerste jaren te diep onder de ellende die hem in hospitalen en armoedige gezinnen onder de oogen kwam.



181
Slechts langzamerhand leerde hij zich pantseren met een zekere mate van onverschilligheid. In het helpe» van zwakken en zieken kreeg hij zelfs een zekere bruuskheid die voor hardheid werd aangezien.
„Qoed", placht hij te zeggen ,„laat ik liever wat hard zijn tegen de menschen en ze daadwerkelijk helpen, dan ze met onnutte zachte woordjes nog meer te verweeken; dat heb ik in mijn eigen leven gevoeld: troost en teederheid werken bijna altijd verkeerd."
In een driftige activiteit ging zijn leven voorbij.
Toen hij Pauline voor 't eerst leerde kennen, daar bij het ziekbed van Qerard in den Maag, was 't of zijn altijd verdrongen en neergedrukte jeugd onstuimig en wild was opgesprongen en zijn rechten had uitgeschreeuwd. Hij had de stormende begeerte, iiet onhoudbaar verlangen gekend, den vlammendeii hartstocht en de diepste innigste liefde. Het was als een onverwachtsche lente; stormen van geluidven driften van groei, feesten van kleur en trilling van 't oneindige.
Het duurde kort; hij moest het onderdrukken; zij lette niet op hem.
Die diepste wond in zijn leven droeg hij mee en moest hij heelen onder zijn werk. Hij moest het maar leeren dat hij niets mocht eischen voor zichzelf. De lijdende menschheid helpen, enkelen gelukkig maken, leiden, beschermen. Zijn vrouw zijn kinderen.
Waarom had hij Meta getrouwd?
In het rijtuig dat hem naar zijn patiënten reed, zat hij daar over na te denken.
Omdat hij eenzaam was en behoefte had aan liefde en huiselijkheid; omdat hij een gezin wilde stichten. Wreekte het leven zich nu op hem?
Mocht je zoo niet trouwen, dacht hij met een plotselinge schaamte, was dat onedel en had hij daarmee onrecht gedaan aan de heilige liefde? Maar vooral



182
onrecht aan de vrouw, die hij in koele zelfzucht had gekozen om zijn bestaan te verhelderen. Was het dan wonder dat Meta zich verongelijkt voelde, zonder dat precies in woorden te kunnen brengen; dat zij leed onder zijn gebrek aan liefde — want liefde was 't niet geweest die hem gedreven had. Hoogstens sympathie, vriendschap, verteedering om haar liefde voor hem, het medelijden met haar bestaan, eng en saai in een huisgezin van conventie en kilheid. De eerste weken was zij volmaakt gelukkig geweest en had haar geluk weerschijn gebracht in zijn leven.
Toen was 't getaand — en nu... hij voelde hoe zij zich krampachtig aan hem vasthield om niet te zinken in de diepste verlatenheid. Hij huiverde even. Verantwoordelijk. ... hij was verantwoordelijk voor haar geluk. Hij mocht zelfs in gedachten, haar niet loslaten. Dan beging hij een misdaad.
Hoe zwak en afhankelijk was Meta, niettegenstaande een uiterlijke stugge fierheid en hoe aandoenlijk was haar slaafsche aanbidding van zijn persoonlijkheid. De spanning waarin haar zieleleven zich strekte onder die groote liefde, maakte haar onhandig, ontactvol soms. Zij had aanleg voor zenuwzwakte, hij wist het. Haar gezondheid was gevoelig. En hoe deed zij haar best hem nabij te komen en te volgen! Zij had weinig geleerd en was opgegroeid in een huis, waar zelden over geestelijke dingen werd gesproken. Hoe had zij in de eerste maanden ijverig getracht door lectuur haar geringe kennis aan te vullen, zich interesseerend voor wat hem interesseerde. Haar eenigszins bekrompen geest had onder den zweepslag van haar liefde zich tot het uiterste ingespannen om hem te volgen in zijn wijde levensopvatting, zijn algemeene menschenliefde, die geen begrenzing kende.
Zij was aandoenlijk in haar onbeholpen, maar oneindige liefde.... Hij moest het aldoor inzichzelven



185
herhalen hoe aandoenlijk zij was en hoezeer waard bemind te worden. God, waarom kwamen hem dan telkens een paar andere oogen voor den geest — donker-violette, van verlangen diepglanzende oogen?
Hij mocht daar niet aan denken. Hij moest het wegdoen uit zijn leven. Het verwarde en vertroebelde zijn rust, het zou hem te gronde richten.
Toen hij van zijn visites thuis kwam voor 't middagmaal, lag er een uitgebreide post bij zijn bord.
Hij herkende onder de vele brieven dadelijk een van zijn tante Valerius uit den Haag. Paulines moeder schreef over Hedwig en Ben, zij vroeg Stefaan om raad, zooals zij dikwijls deed; en zij eindigde haar brief met dezen zin: „Paulientje beklaagt zich erover dat ge nooit bij haar komt. Doe 't maar eens, Stefaan, zij heeft het niet gemakkelijk." —
Hij stak den brief in zijn zak en las verstrooid de andere epistels door.
„Baby was vandaag bizonder huilerig, zou hij wat hebben?" vroeg Meta.
„Ik zal eens kijken." Hij stond dadelijk op en nam het kind uit zijn wieg. Hij onderzocht het nauwkeurig, deed enkele vragen en stelde Meta gerust. „Een beetje verkouden, misschien", zei hij, ,,'t is anders een prachtig jong, nog sterker en flinker gebouwd dan Paultje. Daar heb je alle eer van, vrouw". Hij lachte haar tegen. Zij hing aan zijn hals en kuste hem met een Haast wanhopige teederheid. „Dit is 't heerlijkste uur van den dag, als je weer thuis komt", fluisterde zij. Hij glimlachte en gaf haar een liefkoozend tikje op de wangen. Zij ging nu, aanstonds bedrijvig, de kamer door om voor het maal te zorgen.
Onwillekeurig volgde hij haar lange gestalte. Zij was niet buigzaam en kleedde zich stijf, een beetje burgerlijk. Tot zijn ergernis moest hij dat bekennen.



184
En een oogenblik dacht hij aan Paulientje, aan haar soepel, vrij bewegend lichaam, sierlijk en fijn onder den eenvoudigen mantel, waarin hij haar het laatst had gezien. Soms wekte haar gratie herinneringen bij hem op aan zijn fijnen, aristocratischen vader.
Pauline beklaagde zich dat hij nooit bij haar kwam...
7a] had het niet gemakkelijk De woorden trilden
in zijn gedachten als angstige vogels.
Met een uiterste inspanning van wil was hij aan tafel ongedwongen, opgewekt, zelfs vroolijk. Paultie werd er door aangestoken en kraaide van pret. Hij sloeg met lepel en bord en zwaaide in zijn kinderstoel op en neer.
„Wat een vitaliteit heeft dat kind", zei Stefaan, glimlachend, „en hij eet als een polderjongen."
Waarom moest hij nu weer aan Paulientjes arm 'bleek ventje denken, met de blauwdooraderde slapen <en de zwakke magere beentjes?
Na het eten bracht Meta Paul naar bed en ging Stefaan in zijn studeerkamer eenige vaktijdschriften inzien. Hij zou niet lang blijven zitten. De telefoon en een mondelinge boodschap riepen hem na een half uur weer uit.
Hij ging op de fiets. Het was een mooie zomeravond. Zijn tocht ging door de buitenwijken, voorbij het Concertgebouw. Daar was een wijder hemel; daar stonden de boomen hoog te glanzen in de gouden avondzon.
Toen hij zijn patiënten geholpen had, was de zon ondergegaan, maar een doorzichtige schemering van scheidend licht vloeide over de stad.
Het was nog niet zoo laat. Zou hij nog even gaan... naar haar? Hij wist het, al dien tijd had het verlangen
in hem gebrand nu werd het onhoudbaar. Te
weten dat zij ook naar hem verlangde — en eenzaam was! Hoe dikwijls had hij niet in pijnlijk medelijden aan haar gedacht en maar één vurigen wensch



185
gekend: haar te beschermen met zijn liefde Ja,
dat was 't machtige wat hem tot haar dreef. Hij schrikte omdat hij het een naam gegeven had in zijn gedachten. Maar hij wist het toch al lang, dat het liefde was?
En dat zij ook hem liefhad Een bedwelmendeontroering deed hem even stilhouden. Hij stapte van zijn fiets en liep in gepeinzen verder.
Zijn Paulientje wachtte hem. Wat zouden haar oogen glanzen, donker, diep, met een broeiend vuur, zooals zij het laatst hem had aangezien, dien avond' dat zij hem thuisbracht. Toen had hij het al geweten — maar met geweld achteruitgeschoven, met geweld het willen vergeten. Hoe zouden haar mooie lippen zich vouwen tot een lach, hoe zou haar streelende lieve stem hem omvangen met haar levende teeder-
heid. Zijn schat, zijn liefste de vrouw waarvan
hij al had gedroomd in zijn kuische jongensjaren; die hij had liefgehad toen ze een jong, dartel kind was en nog niet rijp voor zijn liefde — de ideale minnares die zij zijn zou, als ze elkaar eens mochten vinden in absolute overgave
Zijn gedachten steigerden verschrikt op als wilde paarden voor een slagboom.
Hij dacht aan zijn vrouw.
En met een schamper lachje van zelfbespotting besteeg hij weer zijn fiets en reed naar huis.
Hoe schrijnde de gedachte aan Paulientjes verlangen, haar hulpelooze eenzaamheid. Maar zijn taak was het niet om haar te helpen. Hij beet zich hartstochtelijk op de lippen en de felle pijn die het hem deed, gaf hem even verlichting.
Zuster Julie stond op hem te wachten; haar
anders zoo kalm gezicht was heftig ontroerd.
„Gelukkig dat u thuis komt, dokter", zei ze haastig, „ik heb hier al een poosje op u gewacht. De kleine



186
jongen van uw nichtje.... van Paulinè.... is heel ziek."
Hij schrikte. „Wat is 't?" vroeg hij.
„Een oorontsteking, denk ik. Het is plotseling opgekomen en zij vroeg me u even te halen."
„Waarom hebt u niet eerder getelefoneerd?" vroeg hij ruw.
„Dat heb ik gedaan, dokter, maar u was uit."
Zwijgend maakte hij zich klaar om mee te gaan.
„Dokter, u bloedt aan uw lip", zei Julie bezorgd. Nerveus duwde hij zijn zakdoek tegen zijn mond. „Heelemaal niets", antwoordde hij driftig. Hij ging naar boven om er een pleister op te doen en Meta te waarschuwen.
Meta kon een gebaar van teleurstelling en ongeduld niet onderdrukken.
„Moet je nu alweer uit? Ik dacht dat je na negen uur vrij was, en je weet toch dat de van Weerdes komen; ze zullen daar al zijn."
Hij gaf haar een driftig antwoord, waarover hij dadelijk spijt had. Toen beloofde hij zoo gauw mogelijk terug te komen. Onderweg — zij liepen, want het was niet zoo ver — liet Stefaan zich allerlei bizonderheden vertellen van Lodi. Het kind was al een week wat hangerig en lastig en had weinig willen drinken. Pauline wilde er eerst mee naar den dokter gaan, maar deed het ten slotte niet. De laatste keeren had van der Ley haar haastig, koel, ja onverschillig te woord gestaan; hij had 't te druk en vond haar angst voor 't kind overdreven. Nu, dezen morgen, huilde Lodi aan éen stuk door en sloeg met zijn handjes naar 't oortje, zoodat Pauline dadelijk bang was geworden voor oorontsteking. Des middags had Julie, die niet meer op de kliniek werkte en vrije verpleegster was geworden, haar opgezocht.
„Ik merkte dadelijk dat 't kindje hooge koorts had", vervolgde zij haar verhaal.



„Hoeveel?" vroeg Stefaan kort. „Negen-en-dertig acht." „En hoe is— Pauline?"
„Angstig. Zij heeft vannacht niet geslapen. Ik vind toch, dokter, dat zij er den laatsten tijd heel slecht uitziet."
„Ja, daar moet iets op gevonden worden", mompelde hij.
Zij vonden Paulientje in de enkel door een nachtlichtje beschenen kamer naast het bed, waarop zij Lodi had neergelegd, gewikkeld in haar dekens. Zij had haar hoofd ^ïaast dat van het kreunende kind gelegd, dat geelbleek, als een verwelkende bloem op t kussen lag.
Zij richtte zich op, toen zij binnen kwamen.
„Wat moet ik doen?" riep ze hartstochtelijk en strekte haar handen uit, „wat moet ik in godsnaam doen? O red, red hem, Stefaan!"
Zij boog zich over het kind en nam zijn handjes, waarop ze wanhopig-teedere kussen drukte.
Stefaan duwde haar zacht op zij.
„Laat mij hem eens bekijken", zei hij, maar het, is hier veel te donker. Is er geen lamp?"
Zij moesten het ventje het portaal overdragen naar de huiskamer van de Adamsen, die eerbiedig maar met de grootste nieuwsgierigheid het onderzoek volgden.
De tafel werd ontruimd voor 't zieke kindje, dat hevig begon te schreien.
Stefaan was er lang mee bezig. Toen bracht hij het weer zorgvuldig in zijn wiegje. „Hier ligt hij beter", zei hij tegen Paulientje, „je moet hem kalm laten liggen.
Hij schreef de behandeling voor. „Is u vrij, zuster Julie?" vroeg hij. „Ja dokter, deze week ben ik nog vrij. Ik zal hier blijven.



188
„Qraag. Ik vertrouw op u."
Tegen Pauline had hij zoo weinig mogelijk gesproken; hij vermeed het haar aan te zien.
„Ik kom morgenochtend vroeg nog eens kijken. Maak je niet al te ongerust", zei hij eindelijk en gaf haar de hand, „moed houden, en 't beste er van hopen."
Zij keek hem aan met zulk een onbegrensd vertrouwen, zulk een kinderlijke overgave, dat hij diep ontroerd haar tegenlachte.
„Hoe heerlijk dat je er bent", fluisterde zij, „nu wordt alles weer goed."
Maar het kindje sliep niet, Was onrustig, huilde en sloeg met de beentjes en armpjes. Het had blijkbaar erge pijn. Tegen den morgén leek het of het rustiger zou worden. Pauline was even, met Julies hand in de hare, in slaap gevallen.
Opeens schrikte zij wakker. Een vreeslijke droom, een angstig, wreed vizioen had haar sluimer verscheurd.
Zij boog zich over de wieg.
„Julie!" snerpte het door haar keel. Zij zag het wit van de oogjes onder de draaiende pupillen; zij voelde het lichaampje in een schokkende siddering
bewegen toen kwam een snik en de kleine
leden bleven roerloos, verstijfd.
De morgen kwam zonnig, met juichende geluiden van vogels en 't doffe geratel van de eerste vrachtwagens, het getinkel en gegier van de trams.
„Straks komt Stefaan", zei Pauline, „het is een flauwte — hij zal 't bijbrengen, denk je ook niet?"
Julie antwoordde niet.
„Antwoord toch!" riep zij driftig, „wat sta je daar <e kijken!"



189
Stefaan kwam. Julie gaf hem een teeken. Hij boog zich over de wieg.
,,'t Is gedaan" zei hij zacht; maar toen hij zich omkeerde en in de wijd opengesperde oogen van zijn arme Paulientje zag, was 't of zijn hart werd saamgeknepen.
„Is hij dood dood?" Haar handen grepen naar
iets onzichtbaars.
Zij viel bewusteloos op het bed.
„Het is niets", zei Stefaan, „zij was te moe, te overspannen. Haalt u wat azijn en water, zuster?"
Toen Julie ging, zette hij zich bij Paulientje neer en streelde zacht haar voorhoofd en haar oogen.
„Mijn arme lieveling", fluisterde hij, „ik kon niets, niets voor je doen." En voor het eerst sedert jaren voelde hij benauwd de snikken in zijn keel.
....Toen Pauline tot het besef kwam van haar omgeving en van wat zij verloren had, was lïij vertrokken.
Julie stond naast haar en wreef haar polsen. Er kwam geen wilde uitbarsting, zooals zij gevreesd had.
Pauline scheen verdoofd. Toch werkten haar gedachten onvermoeid; een verwarde massa beelden en voorstellingen drongen zich aan haar op; zij moest aan zooveel denken.... het deed pijn en het vermoeide haar tot bezwijmens toe.
Verscheidene keeren wreef zij zich over het voorhoofd. Eén zonderlinge gedachte vooral was 't, die haar niet losliet: zij moest het schrijven aan Louis, dat het kind dood was. Hij moest het weten
„Ik word gek", dacht ze opeens, „het is of ik gek word."
Zij stond op, hijgend naar lucht.
„Mijn arme Paulientje " Julie omhelsde haar in
tranen. Maar zij duwde die armen van haar af.
„Het is beter zoo", zei ze fluisterend, „het leven Zondaresje. 13.



190
is toch te zwaar voor zoo'n arm klein wurm." Zij knielde bij het wiegje en streelde de kleine handjes die ze zoo had liefgehad.
Den heelen verderen dag bleef ze stil en haast onbeweeglijk liggen.
Toen Julie des avonds wegging, kwam Anna bij haar zitten.
„Anna, wat is 't licht wordt het nooit donker?"
vroeg Pauline.
„Verlangt u naar den nacht, mevrouw?" vroeg Anna schreiend.
Zij knikte. „Ik wil slapen, ik ben zoo vreeslijk moe. Doe je de gordijnen dicht en steek je de kaars op, Anna?"
Heel stil lag zij naar het flikkerende licht te kijken. Het was zoo rustig om haar heen. En toen was 't of alles maar een afschuwelijke droom geweest was. Daar stond de wieg; haar kind was stil en sliep. Zóó had zij avonden en avonden gelegen.
,Wat is 't heerlijk rustig. Ik ga slapen", murmelde zij.
Anna blies de kaars uit; zij zag dat Pauline dadelijk insliep en verliet zacht de kamer.
Toen moeder uit den Haag aankwam met Ben, was Stefaan aan het station. Zij reden naar het sterfhuis. Pauline sliep nog altijd. Zij kwamen in de kamer; noch het gedempte praten der mannen, noch het snikken van moeder maakte haar wakker. Zij lieten haar in die tragische rust. Moeder alleen zat bij haar en het waren haar trieste oogen, die Pauline het eerste zag, toen zij weer tot het leven terugkwam.
Zij hadden het kindje weggehaald. Het lag in een kistje in de kamer daarnaast. Het leek een wassen popje; een vreemd, star ding.
Het was de eeuwenoude smart der moeders die haar kind verliezen. De eerste dagen kon zij het niet



191
begrijpen, was het geen werkelijkheid voor haar. Het scheen haar toe of ze overal moest zoeken, of ergens toch haar kindje nog wel zijn zou. 's Nachts hoorde zij het schreien, dan werd zij wakker met kloppend hart en stond op omdat zij het moest verzorgen. En overdag dwaalden haar rustelooze oogen rond, deden
haar ooren pijn van ingespannen luisteren
Zij waren allen goed voor haar en trachtten haar te troosten; maar zij waren haar niet tot troost — eerder hinderlijk omdat zij haar afhielden van haar gedachten.
Zij zat zwijgend bij hen in de kamer; ternauwernood lette zij op wat de anderen zeiden; alleen als een van de jongens sprak, keek zij hem doordringend aan en werd onrustig.
Moeder was dikwijls bij haar; zij logeerde bij Stefaan en kwam eiken morgen. Eindelijk, den derden dag na de begrafenis — Pauline was niet mee geweest — kon moeder haar overhalen met haar een wandeling te doen. Stefaan had het haar op 't hart gedrukt — Pauline moest in de lucht.
Zij liepen door het Vondelpark. Een stille bedekte hemel stond boven de groene boomen. Het was nog vroeg in den morgen. Er waren niet veel wandelaars.
Moeder drong er op aan, dat zij even zouden zitten op een bank bij het water. Een koele wind kwam aangeruischt; de hooge boomen bewogen zachtjes.
Weer kwam de zonderlinge waan haar bevangen: alles was als van ouds; het kind sliep thuis in zijn wieg gerust; en zij was met moeder in het park gaan wandelen, omdat de zomerdag zoo stil, zoo heerlijk was.
„Wij zitten hier goed, is 't niet, moeder?" vroeg zij en drukte zich liefkoozend tegen haar aan.
Moeder knikte, verheugd dat zij genoot.
„Wil je nog verder gaan?" vroeg ze, „of ben je te moe?"



192
„Laten we hier maar blijven. En vertel me van alles ik heb nog niets van u gehoord." —
Zij gingen na een uur naar huis. Maar toen zij de trap opliep naar haar kamer, toen drong opeens de waarheid door, fel en erbarmingsloos als nooit te voren: het kind was weg; nooit zou zij het meer vinden.



X
Buiten straalde de vroege Septemberzon in vurigen gloed op huizen en pleinen, maar in den smallen diepen winkel was het altijd donker. Het electrisch licht brandde er den ganschen dag in het kantoortje waar „mevrouw" zat te rekenen. Op haar hoekig gezicht stond het knijpbrilletje parmantig te flikkeren.
Met haar vinger wees zij de lange getallenreeksen bij; nu en dan keek ze op met een saamgetrokken mond. „Juffrouw Pauline!" Pauline kwam, met slependen gang. „Ais er geen klanten zijn en u voert niets uit, kunt u best dat nieuwe goed voor me uitpakken en nazien, dan kunnen we 't vanmiddag prijzen. En jij Klazien!" nep de schrale stem weer snerpender tegen de andere winkeljuffrouw, een donker brutaal meisje, dat om de vijf minuten haar handspiegeltje te voorschijn haalde om er zich in te bekijken, telkens iets aan haar kapsel of kraagje verschikkend — „berg jij die rommel eens op. Als jullie iets overhoop halen voor een klant, dadelijk weer opbergen, hoor."
„Ach, dat is Marietje d'r werk!" snauwde Klazien. Het ongelukkige Marietje, een vlechtenkind met verschrikte oogen, sprong uit den donkersten hoek van den winkel, waar ze had zitten lezen en begon met groot vertoon van ijver te redderen. Dadelijk daarop ging de winkelbel over en kwamen een heer en dame binnen. Zij vroegen om handschoenen.
Pauline stond hen te woord. De groote doos met handschoenen was te zwaar voor haar en lag iets te hoog. Klazien schoot toe om te helpen. Gewoonlijk was zij zoo vriendelijk niet; maar de tegenwoordig-



194
heid van den heer, die, naar zij meende, haar kant uitkeek, werkte electriseerend.
De dame kon geen keus doen. Telkens vroeg zij met een coquet lachje aan haar geleider wat hij ervan dacht; maar hij glimlachte vaag en antwoordde weinig.
Pauline deed niet veel moeite de handschoenen aan te prijzen. Zij was de heele week al zoo moe geweest, maar nu scheen het of haar duizelig hoofd haar losliet en haar rug zou splijten. Even sloot zij de oogen.
„Laat mij maar helpen", Klazien schoof haar ongeduldig op zij. Met een lievig-opgewekte stem begon zij een loftuiting op het duurste paar dat erbij was: „beslist chic, mevrouw, de laatste smaak — en degelijk. Geen oorlogswaar; deze zijn uit de eigen fabriek. Prachtig leer, ziet u wel, hoe buigzaam. Ik kan u ook andere laten zien, wat billijker in prijs "
Pauline liep weg. Zoo zou zij 't nooit kunnen. Die handschoenen waren niet „chic" noch degelijk, 't Waren lorren en veel te duur. In Parijs zou zij er een derde voor betaald hebben.
't Was alles mindere qualiteit wat „mevrouw" hier verkocht. Een ellendige winkel. En toch moest ze al blij zijn dat ze hier een plaats had gevonden. In de grootere magazijnen konden ze zoo'n onhandige, zwakke juffrouw niet gebruiken. Ze moest hier maar
eerst haar vak leeren en dan Haar vak! zij
lachte schamper. Je moest er slaafsch voor zijn en brutaal tegelijk, zooals Klazien. Die wist haar leven wel in te richten. Zij, Pauline, was maar een stumper. Al deed ze nog zooveel, „mevrouw" vond het nooit genoeg en maakte er vinnige aanmerkingen over. Klazien deed zoo min mogelijk en wist de karweitjes, als ze er geen pleizier in had, altijd aan anderen op te draaien.
Eindelijk kroop de middag om. Tegen zes uur kwamen er minder klanten, soms bleef de winkel wel



195
een uur leeg. Dan mochten Pauline en Klazien om beurten naar huis. Het was vandaag Klazien's beurt om eerder weg te gaan. „Mevrouw" verdween ook naar boven, om te gaan eten met haar man. Marietje was al lang naar huis en Pauline bleef alleen in den winkel.
Zij nam een stoel en ging naar buiten zitten kijken. Als zij schuin voor de deur zat, zag zij een stukje gracht en daarboven den hemel, dien ze in den aansluipenden schemer telkens donkerder zag worden. Een enkele schuit in het water, waarin de oude huizengevels zich schenen te baden en meeuwen, wit en sierlijk, zweefden voorbij. Dat was de eenige schoonheid.
Voor de rest was alles leelijk; nuchter, kaal, koud en hard. Zij keek nog eens om zich heen: die stijve, doode kasten en laden, die onnoozele opgeprikte blouses, die malle reclameplaten voor corsetten en ondergoed, die trieste atmosfeer om een witlinnnen jurk die op een mannequin hing in het halfduister... De weeïge, zoetige lucht van wol en bedrukt katoen, de stoffige vloer, het gaf haar een gevoel van walging.
Twee maanden zat ze hier nu al; twee mooie zomermaanden. Als ze aan buiten dacht, hoe 't daar zou zijn, onder de koel-vochtige boomen, met een geur van hooi en wilde bloemen, op 't diepgroene mos, hel oplevend onder de zonnevonken; als ze in haar verbeelding een laantje schemeren zag — daar boog 't zich om naar de wei, bont van bloemen en vlinders en ginds gloeide het geel van een wijd korenveld en daarboven straalde de hemel, zoo eindeloos, met wolken en vogels en nevels en wazige verschieten — telkens anders altijd een schoonheid O schoonheid, schoonheid ! dan kneep
zij zich in de vingers. Hoe dorstte zij met brandend hart naar schoonheid! Maar zij kon het niet brengen



196
in haar leven zij was te arm. Ook te arm van
hart? Was ze niet meer in staat haar leven op te heffen, in extase van geluk te leven, zooals zij toch vroeger gedaan had, toen 't kindje nog leefde? Had Lodi alles meegetrokken, alle kracht, allen levenslust van zijn moeder? Zij dacht daarover na.
Ja, alles was na den dood van het kindje veranderd. Het leven leek zoo wezenloos, zij had er alle belangstelling voor verloren; zij vroeg zich eiken dag af: waarvoor leef ik? waarvoor moet ik zorgen, mij inspannen, geld verdienen?
Toch had zij geld willen verdienen, had zij dagen en dagen in starre koppigheid gezocht naar werk. Omdat zij niet afhankelijk wilde zijn van de menschen. Omdat zij de menschen haatte. Ja, zoo was het. Zij haatte ze allemaal. Zij haatte de vinnige „mevrouw" hier in den winkel, Marietje en Klazien en de onverschillige of hooghartige klanten. Zij vond hen leelijk, onbelangrijk, mal van pretentie. Maar zij haatte ook de Adamsen: Anna, omdat zij duldend zweeg en nooit eens bitter werd of opstandig, al was haar leven te hard en te zwaar, al werd zij door haar moeder afgesnauwd en in zoogenaamde liefde misbruikt; moeder Adems haatte zij om haar bedilzucht, haar grove tirannie, haar gebrek aan tact en smaak, haar harde kijvende stem; vader Adams om zijn domheid, de kinderen om hun roezige, leege drukte, hun nuchterheid. Ja, zelfs Julie haatte zij tegenwoordig
Na Lodi's dood had zij getracht Pauline mee te krijgen naar haar kamers; zij woonde nu samen met een tante en een neef, een muzikale jongen, vertelde Julie, die haar mooie dingen zou voorspelen; maar Pauline had geweigerd, zij was bang voor vreemden; die dame zou natuurlijk minachtend op haar neerzien; zij wilde niet komen onder menschen van stand, daar hoorde zij niet meer. Julie had aangedrongen,



i9r
maar tevergeefs. Toen was zij een beetje boos geworden, tenminste dat verbeeldde Pauline zich. Vier weken lang liet Julie niets van zich hooren. Hoe klein van haar, hoe weinig begrip bezat ze eigenlijk; was dat de hooggeroemde menschenliefde, waarover zij altijd sprak?
Moeder kwam weinig. Zij was dikwijls ziek en leed veel pijnen. Arme moeder.... haar haatte zij nietmaar zij leek nu zoo ver!
Ben zag zij nooit meer. Hij was in Leiden in een club van aristocratische vrienden gekomen; moeder was angstig dat hij te veel geld uitgaf en schulden maakte. Paulientje vergat hij; het was maar goéd ook, bedacht zij bitter; wat had hij aan een trieste vervelende zuster, een winkeljuffrouw? Zou hij burgerlijk worden als de rest?
En Stefaan?
Nooit liet hij meer iets van zich hooren. Zij dacht ook met veel aan hem. Alleen in zeldzame oogenblikken. Zij had haar liefde achteruitgedrongen; zijn. beeld was overdekt met de bonte lappen van haar onbelangrijk daaglüksch leven; zij trok ze er zelden af. Wat gaf 't over hem te droomen? Alleen pijn en doodelijk verlangen. Zij was te moe om zooveel te lijden. Zij was te moe voor die liefde. Het was een schoonheid die zij verloren had. Soms brak het wilde heimwee los naar die verloren heiligheid. Maar meestal lag het stil en dof in haar hart en raakte zij er niet aan.
Zij leefde voort in haar ellende en ze wilde ellendig zijn. Zij was maar een armzalig, zwak, klein schepsel, zij kon met anders dan kruipen. En zij kroop.
Des avonds, als zij moe en uitgemergeld van" haar dagtaak, thuis kwam, ging zij dadelijk na het eten naar bed.
Soms vroeg Anna haar in den huiselijken kring te



198
komen zitten en thee te drinken. Een enkelen keer deed zij 't, om Anna — zij was zwak onder Anna's smeekende oogen — maar meestal berouwde het haar. De roezige drukte was haar een kwelling; het gepraat en gejammer over den oorlog en de duurte, soms het bezoek van een nieuwsgierige buurvrouw met uitgesponnen verhalen over schandaaltjes en sterfgevallen — het maakte haar ziek. En dat alles om de tafel, waarop haar jongetje had gelegen toen Stefaan het onderzocht
Zij schreide er later over, alleen in bed. Neen, de menschen konden haar niet helpen.
Zij tuurde naar buiten. Opeens schrikte zij op. Daar was hij weer, die nare kerel! Hij kwam zeker op haar af. Al een paar keer was het gebeurd dat een heer, met grijsachtige bakkebaarden en een rood opgezet gezicht den winkel binnen was gekomen, als zij er alleen bediende en haar, onder voorwendsel wat te koopen, gemeene voorstellen had gedaan. Eerst had zij hem niet begrepen, daarna was zij angstig geworden. Gelukkig was er telkens een andere klant gekomen. Durfde hij het nu weer te wagen, die smerige kerel, die oude vieze vent? Zij rilde van angst. Toch was 't of zij haar beenen niet op kon tillen. Neen, goddank, hij ging voorbij. Vuil waren ze,
de mannen, de meeste mannen ze dacht aan
haar voormaligen patroon, waarvoor ze monogrammen geborduurd had. Eerst was hij heel beleefd geweest, vriendelijk-hulpvaardig; hij had haar dikwijls een hooger loon gegeven dan was bedongen; hij leek een fatsoenlijk man, eenvoudig en hartelijk. En, op een avond, toen zij haar werk bij hem bracht, in het kantoortje achter in den winkel, had hij haar een complimentje gemaakt over haar smaak. Zij had geglimlacht, maar toen zij zich bukte om haar hoedespeld op te rapen, had zij opeens zijn heeten mond in haar nek gevoeld en zijn hartstochtelijk gefluis-



199
terd: „Heerlijk, blank vrouwtje", was als een gloeiende wind over haar gezicht geschroeid. Zij was toen gevlucht, zonder ooit daar terug te komen En zooveel, zooveel andere herinneringen. Mannen op straat, jongens, kinderen bijna. Bah, zij wilden allemaal hetzelfde. Vuil — smerig. Maar zij was zelve ook vuil — alleen fijner van smaak misschien. Was zij in Parijs niet vuil geweest? En verlangde zij soms hier niet naar een beetje verliefde warmte — teeder-
heid teederheid. Maar teederheid zonder liefde
was vuil.
Huiverend stond zij op. Zij dacht aan Willy Maes. Een paar avonden geleden had hij haar weer aangesproken en was zij met hem meegegaan naar zijn kamer. Hij woonde er alleen. Zij hadden er thee gedronken en hij had haar een fragment voorgelezen van een drama waaraan hij bezig was. Want aan de Bank had hij het niet uitgehouden. Nu leefde hij weer van zijn vaders geld en deed wat aan journalistiek. Een oppervlakkige jongen zonder veel talent. Toch was hij lief voor haar. Zij smachtte naar liefheid al
wilde zij 't niet zoeken. Hij was teeder hij had
haar den laatsten avond dat zij zoo moe was, op zijn divan gelegd en zachtjes toegedekt. Hij had haar wijn laten drinken; en zij was daarop bijna ingedommeld. Of hij haar toen gekust had zijn kon 'tzich
niet goed meer herinneren — het kon ook een droom
geweest zijn. In alle geval wat kwam het er op
aan? Wat deed het er in godsnaam toe of zij gekust werd. door Willy Maes of door een ander? Stefaan Maar hij stond zoo ver van haar af. Hij was
haar al lang vergeten. Zij was ook te klein en te slecht voor hem
'....Toen zij naar huis ging, liep ze langzaam in de koele avondlucht; het deed haar goed die langs haar hoofd te voelen. Bij een kleine opstopping in de volle winkelstraat bonsde een dame tegen haar op.



200
Het waren bekende oogen. Zij zagen elkander aan.
„Paulientje!" riep Emma Levisson.
Sinds hun» verblijf in dat Qeldersche hotel daar buiten, hadden zij elkander nooit ontmoet.
„Kind ben jij 't heusch?"
Haar hartelijke stem was nog dezelfde.
Pauline knikte. In de oogen zag zij de haastig weggeduwde smartelijke verbazing. Achteruitgegaan — physiek en maatschappelijk achteruitgegaan, las zij in dien blik. Onwillekeurig keek zij langs haar oud, kaal rokje naar haar gelapte schoenen. Armoedig moest mevrouw Levisson haar vinden, die zelve, ofschoon eenvoudig, met een zekere voornaamheid gekleed ging.
„Wel kind", zei Emma, haar arm door dien van Paulientje stekend, „ik heb zoo dikwijls aan je gedacht en nooit geweten dat je hier woonde. Want je woont hier toch? Waarom heb je me nooit eens opgezocht?"
„Ik durfde niet. Ik ben maatschappelijk zoo ver beneden u gedaald, mevrouw."
„Maar je wist toch dat ik van je hield en ik dacht dat je wel zou begrijpen dat ik geen conventiemenscjj ben." — Zij liepen nu langzaam verder. Emma vroeg of Paulientje met haar meeging, naar huis. Zij woonden hier vlak bij. In een oud praticiërshuis aan de Keizersgracht werd zij binnengeleid; eerst naar Emma's eigen zitkamer. Daar zaten zij alleen en moest Pauline alles vertellen. Zij deed het kort, met hortende zinnen; het waren alleen de uiterlijke gebeurtenissen.
Emma zag hoe pijnlijk het voor haar was; met warme hartelijkheid omhelsde zij haar. „Het is geen nieuwsgierigheid van me, alleen belangstelling, kind. Ik vond .je zoo aardig daarbuiten, zoo jong en zoo mooi in je spontane liefde."
Pauline barstte in tranen uit.



201
Emma liet haar uithuilen; zij streelde alleen haar handjes.
Toen bracht zij haar een kop thee en dwong haar wat te gebruiken.
Pauline bedaarde spoedig. Zij glimlachte met de oude bekoring toen zij vroeg:
„En u, mevrouw? Ik heb nog niet eens gevraagd hoe 't u gegaan is. En hoe is 't met uw man?"
„Wij zijn gelukkig gezond. We hebben lang gewacht, maar nu eindelijk een dochtertje van zes maanden."
„Mag ik 't even zien?" Pauline vroeg het eigenlijk uit beleefdheid.
Door een lange marmeren gang, in oud Hollandschen stijl gemeubeld, kwamen zij in een groote kamer aan den achterkant van het huis. Pauline zag dat alles met verfijnde weelde en toch met soberen smaak was ingericht. Er stonden veel bloeiende planten en de electrische lampen leken groote bloemen van licht. Een witte wieg stond in een hoek van de kamer. Een oude dame met onberispelijk gekapt grijs haar stond op, toen zij binnen kwamen.
„Mijn moeder", stelde Emma voor.
„Moeder, dit is een oud vriendinnetje van me, Pauline Valerius. Ik ontmoette haar toevallig op straat."
De oude dame gaf haar de hand en glimlachte ais een vrouw die weet dat zij een knappen, imposanten indruk maakt.
„Slaapt Loesje?" vroeg Emma, zich over de wieg heenbuigend.
„Ik geloof 't wel — maak haar niet wakker."
„Kom toch maar eens kijken, Paulientje!" —
Pauline kwam. Als een rozeknopje lag het hoofdje onder een huisje van zwart krinkelend haar. Zij zag de fijne wenkbrauwtjes als met een Japansch penseel getrokken, een lichtrood oorschelpje, zacht getinte wangen.



202
Zij bleef er naar kijken met een pijn die telkens scherper werd. „Een mooi gezond kindje", zei ze machinaal. Lodi had er nooit zoo blozend uitgezien.
„Wilt u nog een kop thee? Heerlijk weer, buiten, vindt u niet. Een mensch zou kunnen genieten, als die ellendige oorlog er niet was. Ik hoor, er komt aan alles gebrek."
„Vooral aan kolen", zei Emma, „het zal vreeslijk zijs van den winter."
Pauline zweeg.
Zij voelde de luxe om zich heen als een benauwing en het gepraat van de dames ruischte in haar ooren
als een leege muziek, vermoeiend altijd dezelfde
deun.
„Vindt u den oorlog ook niet vreeslijk, juffrouw Valerius? Wie had dat toch gedacht, in onze beschaafde maatschappij?"
„Onze maatschappij is niet beschaafd", antwoordde Pauline met een vreemde, diepe stem, „en om ons heen is er altijd oorlog. De menschen zijn immers..." Zij zweeg. Waarom ging zij eigenlijk daarover praten?
„Egoïst, hebzuchtig en wreed", vervolgde zij als voor zich heen.
De oude dame keek haar verwonderd aan.
Zij praatte al over iets anders.
Pauline voelde dat zij met argwaan naar haar keek en tevens haar hoed, haar mantel, haar schoenen critiseerde.
Een meisje uit het volk — wat deed die eigenlijk in zoo'n luxueus salon?
Pauline stond op. „Ik moet nu naar huis. Ze wachten mij. Anna maakt zich zoo gauw ongerust. Anna is mijn vriendin", vervolgde zij moedwillig, met een harde stem en knippende wimpers, „ze werkt als



205
schoonmaakster hier in de buurt, ja, ik geloof zelfs wel op deze gracht!" —
Met een pijnlijk genot had zij die woorden gesproken.
Nu wisten zij precies uit welk milieu ze kwam.
Emma, het hart vol medelijden, liet haar uit. „Wanneer zie ik je weer, kind? Kom je nog eens terug?"
Pauline antwoordde niet; gaf haar zwijgend de hand. Emma aarzelde even, vóór zij dat handje losliet.
Kón ze niet iets vinden, dat een balsem zou zijn op dat gewonde hart?
Het was haar of zij Paulientje om vergeving moest vragen; of zij haar beleedigd had met haar eigen geluk.
Toen zij thuis kwam, zat Anna met het eten
op haar te wachten; zij warmde het gewoonlijk op, als zij om vijf uur uit haar dienst kwam.
„Hebt u hoofdpijn? U ziet zoo bleek."
„Neen, Anna. Ik heb alleen dat ik alles af-
schuwlijk vind."
Anna keek haar met diepe deernis aan.
„Het is ook te zwaar voor u, mevrouw. U kan er niet tegen."
„Hoe dikwijls heb ik je niet gevraagd, om me Pauline te noemen!" viel zij driftig uit.
„Nou ja. Dat kan ik toch niet. Toe, eet u nog wat. Ik wou dat ik wat anders voor u wist. Kunt u geen schrijfwerk krijgen, op een kantoor?"
„Scheid er nu maar over uit." Wrevelig at Pauline verder. Toen zij klaar was, ging zij zitten in haar kamertje. Zij had een lamp gekocht. Nu kon zij ook eens alleen zitten.
Maar zij wist met haar gedachten geen raad. Zij warrelden en gonsden om haar heen; haar hoofd deed er pijn van.



204
jongen van uw nichtje van Pauline is heel
„Anna", riep ze na een poos, „ach, kom je even
bij me?" Anna kwam.
„Is er iets wat u hindert? is er vandaag wat gebeurd?" De trouwhartige oogen zagen haar onderzoekend aan.
Toen begon Pauline te vertellen van het bezoek. Het deed haar goed aan iemand te zeggen hoe zij daar had geleden.
Anna begreep het.
Haar ruwe werkhanden lagen stil op haar schoot. Zij keek met weemoed voor zich uit.
„Soms is het wel vreeslijk moeilijk. Maar u moet zich niet zoo boos maken. Dat helpt niks en dan maakt u uw eigen maar leelijk", zei ze, met ongewone vermetelheid. „Dominee zegt: je moet altijd zorgen dat je van binnen vrede hebt met jezelf en met de menschen. Dat kan toch. En al verliest een mensch alles — God is er nog altijd." Zij haalde een klein bijbeltje uit haar zak. „Toe, laat me u eens wat voorlezen. Het doet me ook zoo'n goed."
En zij begon te lezen uit het evangelie van Mattheüs.
Aanvankelijk luisterde Pauline niet. i
Anna las slecht, zij vergat soms dat een zin uit was en begon aan den volgenden. Maar er lag in haar stem een ingehouden vereering, een diepe eerbied die glans gaf aan de eenvoudigste woorden. En hoe meer zij er in kwam, hoe beter zij las.
„In dienzelfden tijd antwoordde Jezus en zeide: ik dank u, Vader, Heer des Hemels, en der aarde! dat Gij deze dingen voor de wijzen en verstandigen verborgen hebt, en hebt dezelve den kinderen geopenbaard.
„Ja Vader! want alzoo is geweest het welbehagen voor u
„Komt herwaarts tot mij, allen die vermoeid en belast zijt; en ik zal u rust geven.



205
„Neemt mijn juk op u en leert van mij dat ik zachtmoedig ben en nederig van hart; en gij zult rust vinden voor uwe zielen. Want mijn juk is zacht, en mijn last is licht."
Het warmgouden lamplicht viel op Anna's gezicht toen zij las; maar schooner was het innerlijke licht dat van haar uitstraalde.
„Zal ik doorgaan?" vroeg zij.
„Ja, Anna. Ik vind het mooi."
Wat riep zij toch om schoonheid, schoonheid in haar leven. Was die dan zoo moeilijk te vinden — als deze eenvoudige haar al gevonden had
Novemberregen zwiepte tegen de ruiten en
de wind deed met rukken de jalouzieën klapperen.
„Goddank dat we er eindelijk zijn!" riep Willy Maes, „en dat de juffrouw voor een vuurtje gezorgd heeft. Doe je je mantel uit?"
Pauline ontdeed zich rillend van haar goed. Zij hadden elkander in de stad ontmoet en Willy had er op aangedrongen, dat zij met hem zou meegaan.
Hij plofte het gaslicht aan en schoof een fauteuil bij de kachel.
„Ik ga thee zetten", zei hij bedrijvig, „en dan gaan we eens gezellig praten. Ik heb je nog van allerlei te zeggen."
Met een zucht ging Pauline zitten en strekte haar voeten naar het vuur. Wat een leelijke bemodderde schoenen, dacht zij mistroostig, maar aanstonds, in haar bitter-onverschillige stemming voelde zij het juist als een ziekelijk genot zoo leelijk en zoo armoedig mogelijk te zijn.
„Heb je koude voeten? Wacht." Willy verdween haastig in de andere kamer en kwam met een paar in vloeipapier gewikkelde roodzijden muiltjes terug. Zondaresje. 14.



206
„Trek die eens aan", smeekte hij. „Hoe kom je daaraan?"
„O die heb ik gekocht voor een vriendinnetje."
„Zoo; heb je een vriendinnetje?"
Hij antwoordde niet en ging ijverig door met theezetten.
Zwijgend keek Pauline in 't vuur. De muiltjes zaten lekker warm en 't was stil-behagelijk in de kamer. Een boeket donkerroode chrysantjes stond op tafel. Zij rook er de kruidige lucht van en voelde zich even gelukkig. Het was anders een ellendige dag geweest.
„Zeg, werk je daar nog, bij dat nare mensch?" vroeg Willy na een poos.
„Ja natuurlijk. Ik moet toch wel", antwoordde zij bits.
„Moeten, moeten. Er zijn toch nog wel andere manieren om aan de kost te komen. Weet je wat ik geloof, Pau — je leeft daar in een sleur en je bent te beroerd, te moe en te uitgeput om er een eind aan te maken."
„Je hebt me nog nooit zoo doorgrond", spotte zij, „ik ben werkelijk te beroerd om er een eind aan te maken. In Parijs — toen heb ik 't nog geprobeerd. Jammer dat 't toen is mislukt."
Hij liet zijn trekpot in den steek en kwam naast haar zitten.
„Is 't heusch? Heb je daar geprobeerd?"
Hij nam haar handje en bracht het naar zijn mond. „God, Pau, ik wou zoo zielsgraag dat ik je kon helpen! En daar wilde ik je juist over spreken...."
„Och, doe 't maar niet." Zij trok haar hand terug en weerde hem af. „Laat me hier een uurtje rustig zitten en lees me iets moois voor. Heusch, dan help je me veel beter dan met wat ook. Krijg ik gauw thee?"



207
Zij trachtte te glimlachen, maar haar lippen trokken wrang tezamen.
Hij zag met hulpeloos medelijden in het witte, zoo smal geworden gezicht, waar onder de donkere oogen doffe plekken lagen. Haar neus trok mager en scherp tusschen de ingevallen wangen. De lippen waren vervaald. Zelfs het prachtig roode haar scheen van zijn gloed te hebben verloren.
Toch vond hij haar mooi — van een vreemd en geheimzinnig mooi. Zou hij durven haar in zijn armen nemen en haar zóó lang kussen tot de brandende oogen hun dartelen glans terugkregen en de mond rood en zwellend weer bloeide ?
„Je moet me niet zoo aankijken", zei ze ongeduldig, „kom, sta op."
„Wat ben je uit je humeur."
„Wel lieve hemel, als je dat nog niet eens van je Vrienden kunt verdragen! Kom, vertel me maar liever wat. Is ze nog erg jong en is ze mooi,1 dat vriendinnetje van je?"
„Soms. Ze heeft buien dat ze "
„Wel?"
„Dat ze leelijk is — snibbig en bitter. Maar dan is ze misschien toch boeiend en altijd bekoorlijk."
Zij schudde het hoofd. „Litterair", zei ze, „litteraire onzin. Ik wed dat ze niet eens bestaat — alleen in je hoofd, dat vriendinnetje van je."
„Maar de muiltjes zijn toch echt en zij heeft ze aan." Brutaalweg drong hij dien zin naar voren.
Zij lachte even, een beetje verlegen.
„Kom, Willy, doe niet zoo gek."
Hij bracht haar een kop thee.
„Lees je me wat voor?" vroeg zij.
Hij nam een bundel van een der jongere dichters die toevallig op tafel lag en begon een liefde-vers te lezen.
Pauline luisterde met het hoofd tusschen de handen.



208
„Ik vind 't leelijk", zei ze eindelijk, „dat is allemaal bedacht." —
Hij smeet het boek neer. ,^Maar ik wil ook niet meer lezen! ik kan 't niet meer. Ik kan je daar niet zoo zien zitten.... ik kan 't niet langer verdragen. Je moet naar me luisteren, Pau. Ik wil niet langer dat je zoo in die misère blijft. Ik wil je eruit helpen." Hij knielde voor haar neer en nam haar handen, die hij vast drukte aan zijn borst.
„Kom bij me.... Pau.... mijn lieve Pau.... ik houd zoo ontzettend veel van je—"
„Willy " Zij maakte zich langzaam los. De tranen drongen in haar oogen. Wat was hij lief. Hij was wel erg lief voor haar. En ze was zoo moe — zoo
doodelijk moe van alles. Ach zich even te laten
gaan!
„Mijn lieve schat ,o, als ik geld had, als ik je
kon trouwen — maar ik kan niet, je weet 't wel
Maar als we nu samen.... als je nu bij me...." Hij verwarde zich in zijn woorden.
Zij keek hem aan met haar vochtige oogen en glimlachte.
„Er is niets aan te doen", zei ze dof, „je kunt me niet helpen. Maar je bent lief. Ik dank je "
Zij boog zich tot hem over. Hij nam hartstochtelijk haar gezicht tuschen zijn handen en kuste haar mond tot zij, bedwelmd, wegduizelde in een smartelijken wellust.
„God, Pau — blijf bij me ik heb hier plaats
voor twee...." hijgde hij.
Toen schudde zij het hoofd en duwde hem zachtjes weg.
,,'t Kan niet, hoor", zei ze fluisterend „ik kan 't niet doen...."
Toen hij aandrong, begon zij te schreien. „Waarom
bederf je alles.... waarom zeg je zulke dingen "
Hij schaamde zich en trachtte haar te kalmeeren.



209
Hij sprak over wat anders, verward en jongensachtig onhandig.
Toen hij haar naar huis bracht, vroeg hij: „Je bent er toch niet boos om? Je vindt me toch niet grof of onkiesch?"
„Och neen, jongen... ik vind je heel lief. Maar..." Zij kon niet verder spreken.
Hij stak haar arm door den zijnen en drukte dien vast tegen zich aan.
„Kom je gauw terug?" vroeg hij, „je moet me niet in den steek laten, Pau. Ik kan niet meer buiten je. Ik heb je zoo noodig. Nooit heb ik zooveel van iemand gehouden, nooit", fluisterde hij heesch.
„Ja ja och ja Laten we elkaar maar
troosten " zei ze zacht. — Als ik weer bij hem terug
kom, dacht ze, zal ik te zwak zijn om mij nog eens te verweren. Dan word ik zijn vriendinnetje
Het leek haar noch prettig, noch verdrietig. Het zou wel zoo moeten; als je een helling afgleed, viel je naar beneden. Alleen heel sterke menschen krabbelden weer de hoogte op, vanwaar ze neergevallen waren.
Toen zij dien nacht na lang, onrustig woelen eindelijk in slaap viel, had zij een wonderlijk helderen droom:
Zij liep in een barre vlakte met een kind aan de hand. Het was niet de kleine Lodi; maar een vreemd en toch innig vertrouwd wezen, dat één was met haar. Na een poos werd het kind moe en begon te schreien. Zij nam het op. en zag dat het ziek was, en vuil en verwaarloosd. Het klaagde over pijn. Toen droeg zij het in haar armen om het thuis te brengen. Daar zou zij het verplegen. Maar zij kon het huis niet vinden. Telkens kwam zij in vreemde straten, op pleinen, waar zij nooit geweest was. Eindelijk, bij een donkere poort — en zij wist dat zij daar doorheen



210
moest om het veilige huis te vinden waar het kindje genezen kon — hoorde zij iemand vragen: „Is dat uw kindje? Het is wel heel ziek."
„Neen", antwoordde zij, „als 't mijn kind was en ik moest 't verliezen, zou 't wel erg zijn, maar dan hield ik toch altijd nog dat andere over; maar als ik dit verlies, verlies ik alles."
En eindelijk, langs een vreemde trap, onder gevaarlijk hellende ladders, vond zij den ingang van het huis. Anna kwam haar blij lachend tegemoet. „Goddank", riep zij, „goddank dat u daar bent"
En zij voelde een verlichting als nooit te voren. —
Toen zij wakker werd, bezon zij zich lang op dien droom.
Het was of een goddelijke stem in haar had gesproken.
Een diepe schaamte brandde in haar hart.
„... .Stefaan, jij hier!"
Pauline stond half op van den stoel waarin zij krachteloos, na een dag van kwellende lichaamspijn en overspanning was neergezonken. Zij had hem niet hooren binnenkomen.
„Ik ben 't. Blijf zitten. Ik hoorde van Julie, die gister bij je is geweest...."
Ofschoon hij zijn zelfbeheersching niet verloor, kon hij zijn stem niet rustig houden. Daarom wachtte hij even.
„Ja, Julie is bij me geweest. Eindelijk... na weken kwam ze weer. Maar ze kon 't niet helpen, zij had een zware verpleging."
„Ja, de zuster van haar moeder, het was een patiënt van mij; zij is de vorige week gestorven."
„Julie was heel lief maar ik had hoofdpijn
ik was niet aardig mijn zenuwen zijn achteruitgegaan." "
Hij zweeg.



211
„Ga je niet zitten?" vroeg zij. Haar oogen durfden niet verder te reiken dan zijn handen.
„Je moet beter voor jezelf zorgen, Paulientje."
Toen sloeg zij haar oogen op en haar blik verzonk in den zijnen, waarin zij enkel liefde las.
Zij strekte de handen naar hem uit. „Stefaan! o God, waarom liet je mij zoo lang alleen? Ik kon zoo lang niet zonder jou." Zij klaagde als een ziek, verlaten kind.
Hij nam haar handen in de zijne.
„Ik kon niet anders, liefste Paulientje, vergeef me."
Zij zwegen. Hun handen hadden elkaar gezocht in smachtend .verlangen.
Hij liet ze eindelijk los.
„Ik mag niets voor je zijn, kind, dat weet je toch."
„Ja", zuchtte zij, „ik weet 't en ik bewonder je
je bent groot en goed en ik zou je niet anders wenschen. Maar o Stefaan, ik was zoo ziek van binnen en zoo verlaten! ik kan niet heelemaal alleen staan. Dan word ik slecht. Een beetje moet je me toch helpen. Ik ga te veel achteruit "
Zij liet haar hoofd op tafel zinken in een gebaar van doodelijke moeheid.
Hij streelde het in teere deernis.
„Alles moet je nu in je leven veranderen, Paulientje. Luister je goed naar mij?"
Zij hief haar hoofd op en glimlachte hem toe. Zijn handen nam ze weer en begon die te kussen, zacht en eerbiedig.
„Je gaat daar weg, uit dien winkel. Ik wil niet langer dat je daar blijft. Julie en ik hebben er samen over gesproken. Zij zoekt een huis om met jou en haar neef te gaan wonen. Je gaat bij haar het huishouden doen; je kunt haar daarmee helpen en dien armen jongen, die ongeneeslijk ziek is, ook. Je zult er een gezellig thuis aan hebben. Maar je mag niet langer zoo ellendig blijven leven."



212
Haar hoofd rustte nu aan zijn hart. Een hemelsche blijdschap deed haar de oogen sluiten. Zij hoorde een verre muziek
„Heb je 't verstaan?"
„Ja."
„En wil je 't doen?"
„Ja, ik wil alles doen wat je zegt."
Haar lippen trilden; haar oogen gingen open en hij ontroerde van den innigen gloed die hem nu tegenbrandde.
„Zul je sterk zijn — om mij, Paulientje? Omdat je mijn leven zwaar maakt en onmogelijk te dragen, als ik weet dat jij ongelukkig bent. Wil je .vechten en blijven staan, omdat je mij daarmee helpt?"
Zij zag hem aan met telkens dieper schittering. „Ja, ik wil 't. Ik wil sterk zijn om jou", sprak ze in extase.
Hij nam haar in zijn armen en kuste haar op 't voorhoofd.
„Nu zal ik nooit meer slecht worden, Stefaan", fluisterde zij, „nooit meer."
Hij glimlachte en hun oogen straalden van oneindig geluk.



XI
. Het was weken achtereen donker, stormachtig weer geweest, maar toen Pauline dien middag zat te naaien scheen het opeens of het licht in de kamer helderder werd. Zij keek naar de boekenkast; daar, bij die donkerroode en oudbruine bandjes begon het zachtjes aan te gloeien tot een brandende zonnevlek.
Een glimlach verblijdde haar gezicht. Nu zou het eindelijk lente worden. Zij ging bij het venster staan; van uit hun bovenhuis zag men het smalle water dat Sloten scheidt van Amsterdam. De booten lagen met vroolijke kleurtjes te dobberen in de zon; teergroen blonken de boomen en in den blauwenden hemel joeg de bolle voorjaarswind alle wolken voor zich uit.
Zij begon zachtjes een wijsje te neuriën dat Harmen dien morgen op zijn viool had gespeeld; het was een oud-Duitsch volksdeuntje over de „Frühling." Maar zij mocht niet luider zingen, want beiden sliepen Juhe omdat zij des nachts verpleegd had en Harmen omdat hij ziek was.
Arme jongen.... Zij zuchtte even; toch kon zij hem niet wezenlijk beklagen.
Beklaagt men iemand die zich gelukkig voelt? — Of speelde hij een sublieme comedie? Zij kon het niet gelooven. Zijn oogen waren als van een kind doorzichtig eerlijk. En dagen had hij ook wel van somberheid, al waren ze zeldzaam.
Zij tuurde naar de boomen.
Ach, sterven was ook 't ergste niet.
Hoe dikwijls had zij er niet naar verlangd, in dien verren, spelonksomberen tijd toen zij alleen geweest was
Drie maanden was 't, dat zij met dat leven had gebroken. Het leek haar wel drie jaren.



214
Zij zette zich weer tot naaien. De zon gloeide op haar schouder. Hoe behaaglijk was dat.
Weer begon zij het oude liedje
Zij voelde zich zoo gelukkig. In geen jaren was zij zoo gelukkig geweest.
Zij keek om zich heen. De eenvoudige rustige stoelen, de warme, harmonische kleuren van tafelkleed en tapijt, de simpelwitte tulpen in een donkerblauwen kelk — zij vervulden haar met een innige tevredenheid. Daar stonden de boeken, vertrouwd en vol van schoonheid.
Schoonheid hoe wanhopig had zij er eens naar
verlangd.
Zij ontbrak nu niet in haar leven, al was 't een andere schoonheid, dan waar zij eerst van had gedroomd.
Julie de nobele van geest, de enkel toewijding
en liefde gevende — hoe heerlijk was het in de atmosfeer van zulk een mensch te leven. Beschamend ook, omdat de eigen ziel zoo schamel leek en onbelangrijk. Alleen in uren van liefdesvervoering, als haar stijgende gedachten haar ophieven naar het hoogste, was die schaamte uit haar weg. Dan voelde zij zich niet meer de mindere van Julie; — was 't zelfs of zij boven haar uit steeg!
Zij naaide peinzend verder. Met liefdevolle aandacht bekeek zij haar werk. Het werd een kussen voor Stefaan.
Hij had haar gered. Uit het troebele diepe water van haar wanhoop naar dit wijde, zonnige veld.
En hij liet haar niet los. Vast en trouw voelde zij zijn liefde haar omringen, al sprak hij die nooit uit in woorden, al was hij zelden met haar alleen. Maar als hun vingers elkaar beroerden en hun oogen zich verloren in elkaar, straalde hun liefde als de zon van hun leven; was er enkel geluk.
Of zij altijd gelukkig was?



215
Soms waren er dagen van zulk een wild, krampachtig verlangen, dat zij haar liefde voelde als pijn — een lijden dat ze altijd mee zou dragen en dat altijd dieper zich in zou bijten in haar innigste wezen.
Dan kon zij niet wachten, dan kon zij niet werken, niet slapen, niet leven
Stil, die zwarte dagen niet oproepen in de zon
die ellendige dagen van doodelijk heimwee naar zijn armen — het echte tehuis van haar hart, waar alle onrust week en alle pijn....
Hij kwam niet dikwijls; maar hij kwam toch. Hij had wel ingezien, dat al te strenge deugd ook zelfzucht kan zijn. Hij wist nu, dat het veel moeilijker maar ook veel eervoller voor hen was den strijd niet te ontwijken. Hij had het haar nooit gezegd, maar zij ried die gedachte in hem.
Kon hij dien strijd wel aan en maakte zij het hem niet te moeilijk?
„Wat^zit je daar in een pijnlijk gepeins, edele prinses?" — Harmen was binnen gekomen met zijn viool; een lange magere jongen; onder zijn blonde kroeshaar leek zijn gezicht doorschijnend wit.
„Je laat me schrikken! Heb je nu al gerust? Ik zal dadelijk thee gaan zetten."
„Och neen, wacht nog maar even. Je bent den heelen dag zoo bezig. Laten we eens genieten van onze luiheid. O, wat is 't heerlijk als je lui mag zijn! peloof me, Pau, een van de groote voordeden van t ziek zijn is dat je ongestoord en ongestraft mag luieren. En droomen kijken en droomen !"
„Maar er zijn menschen die niet kunnen droomen — die er 't land aan hebben."
„Och ja, van die positieve, nuchtere menschen. Daar spreek ik nu niet van. Maar menschen zooals jij en ik. Zie je, als je aldoor werken moet, kun je niet genoeg van het leven genieten. En het is toch zoo ver-



'216
rukkelijk. Wat is het leven prachtig, Paulientje."
„Ik heb nooit iemand gezien die er zoo, op die -manier van genoot," zei ze glimlachend.
„Misschien omdat ik er gauw afstand van moet
doen", antwoordde hij zacht.
Zij keek van hem weg. Qerard was toch anders geweest, dacht zij; bitter en inzichzelf gekeerd, een arme stoïcijn die zijn rol niet goed kon spelen. Hoe heel anders was deze verklaarde, harmonische jongen die bereid was om te sterven, maar van het stukje Heven dat hem nog restte, zoo kinderlijk genoot.
„Wat heb je vanmorgen mooi gespeeld", zei Pauline, „was 't Beethoven?"
„Ja. Heerlijk was 't. Is er iets heerlijkers dan Beethoven?" Een licht rood van enthousiasme kleurde zijn wangen; zijn blauwe oogen kregen een donkeren gloed. „Durch Leiden Freude. Die man heeft het gekund; hij wist het, hoe men leven moet. Pau, heb je •ooit zijn vierde symphonie gehoord? Ze is de minst bekende, ik weet niet waarom. Zoo'n verrukkelijk blij -en zonnig werk als dat is en toch voel je daaronder
wat hij geleden heeft. Hoor, deze motieven " Hij
nam zijn viool en begon haar voor te spelen.
Julie kwam nu ook.
„Niet te veel,, Harmen, toe, je wordt er zoo moe van", waarschuwde zij.
Hij liet zich op den divan vallen.
„Vervelend mensch", knorde hij, „jij haalt me ook altijd uit mijn vervoering weg."
„Brom maar een beetje." Julie zag glimlachend op bem neer. Toen boog zij zich over hem heen en gaf wem een kus.
„Julietje", vleide hij, „toe, haal Pau over om er vanavond bij te blijven."
Pauline die aan de theetafel bezig was, schudde 't noofd. „rkWil toch niet."
„Waarom niet, Pau? Je weet niet wat een aardige



2ir
kerel die Nico is en zijn zuster is een schat van ee» kind, eenvoudig en naïef, al heeft ze een hoop geleerd."
„Och, laat me toch." Pauline werd ongeduldig. „Ze is nog altijd een beetje menschenschuw", verontschuldigde Julie.
„En ik heb er toch reden voor!" antwoordde Pauline driftig. „Jullie weet toch hoe de menschen mij behandelen — en gister nog — gisteren.... ik heb» 't nog niet eens verteld. Ik stond bij Hirsch te kijken op 't Leidsche Plein, toen zag ik een auto aankomen,, er stapte een dame uit — ik herkende haar onmiddellijk als Annie Sterck; vroeger mijn beste vriendin. Zij zag me heel goed, maar toen ik haar groette, draaide zij haar hoofd om. — Ze is getrouwd en ze woont hier — moeder schreef 't me. Ze is zeker bang dat ik haar op zal komen zoeken. En ik kan 't haar niet eens kwalijk nemen, als mijn eigen broers... Ben, sedert hij geëngageerd is met dat stijve Leidsche meisje — en Willy, nu hij werkt aan de Rotterdamsche Bank — ze zijn zoo fatsoenlijk, zoo burgerlijk braaf geworden ze kennen mij niet meer."
„Ik^ geloof dat je die dingen verschrikkelijk overdrijft", zei Harmen, „maar in alle geval zijn mijnvrienden niet zoo burgerlijk. En je moet je niet zoo opsluiten en uitsluitend leven met ons alleen "
„Harmen heeft gelijk. Maar als we haar er mee hinderen, zullen we niet verder erover praten. Morgen komt je moeder, schreef ze dat niet, Pau?"
„Als ze kan— ze heeft weer zoo'n pijn "
Julie zag dat ze haastig haar oogen droogde.
„Kom eens hier, mijn lieveling." Julie trok haar op schoot. „Je bent heusch te gevoelig op dat punt. En waarom ga je niet naar moeder toe, als ze niet hier kan komen? Dat is toch kinderachtig om nooit meer naar den Haag te willen. Je bent al die jaren niet uit Amsterdam weg geweest. Het is toch te dwaas."



218
„Malligheid", vond Harmen. „Wij gaan samen eens op reis — naar Cairo, of Algiers. O Qod, ik kan je niet zeggen hoe zielsgraag ik op reis zou gaan."
„Daar is meer kans op dan je denkt", zei Julie geheimzinnig.
„Hoe dat?" vroegen de anderen.
„Ik sprak vanmorgen tante Fietje, ik moest haar alles van jou vertellen en toen had ze opeens een voorstel."
„Dat zal wat wezen!" spotte hij.
„Ze wilde jou naar 't zuiden hebben; oom Chris en zij zouden 't je willen geven omdat "
„Omdat zij, toen moeder nog leefde, haar zoo beestig behandeld hebben", antwoordde hij driftig, „ik wil van die mispunten geen cadeaux."
„Nu ben jij toch weer overdreven", vond Julie. „Als die menschen nu ingezien hebben dat ze je moeder te kort hebben gedaan en zij willen 't goed maken aan jou — dan mag je hun dat niet ontnemen. Tante Fie was heusch heel hartelijk en lief."
„Mijn Qod.... op reis gaan!...." Harmen droomde
zich weg. „De Riviera — Algiers — Afrika Alles
waar ik zoo naar verlangd heb... Maar de oorlog... deze beroerde oorlog. Wij krijgen geen pas!"
„Daar zou oom Chris voor zorgen. Het zou wel in orde komen, dacht hij. Maar je kunt niet alleen gaan, Harmen." ♦
„Dan ga jij met me mee!"
Julie zweeg.
„Wil je niet?" — Zij keken haar aan vol spanning. In haar donkere, levende oogen kwam een smartelijke schaduw. Toen glimlachte zij. „Ik zou willen dat Paulientje meeging."
Zij wisten niet hoeveel het haar kostte.
„Ik?" — Verwonderd zag Pauline haar aan. Toen schudde zij het hoofd.
„Ik kan niet", zei ze .zacht, maar beslist.



219
„Jullie zijn lieve schatten!" klaagde Harmen spottend, „geen van beiden wil mee. Dan zal ik maar een ander vriendinnetje moeten kiezen. Ik weet al: Anna."
Anna, die geregeld een paar dagen in de week Pauline kwam helpen met het grove werk* was zijn •groote vriendin geworden, vooral nadat zij hem bekend had zooveel van muziek te houden.
Zij lachten. „Goed, ga dan maar met Anna. Wat zou dat arme kind in Cairo beteuterd staan te kijken", riep Julie vroolijk, „maar hoe vind-je 't Harmen, jongetje, hoe vind je 't, dat je op reis 'mag? en wie weet hoe gauw je dan heelemaal beter terugkomt!"
Hij glimlachte een beetje verlegen. In zijn oogen ried Julie de onverwoestbare hoop. „Zou ik daar genezen, Julie?" „Waarom niet?" vroeg zij luchtig.
Toen de gasten vertrokken waren, kwam Julie de groote kamer binnen, waar Paulientje en zij tezamen sliepen.
„Hoe was 't?" vroeg Pauline, die vroeg naar bed was gegaan — het alleen zitten in haar kleine zitkamer zonder kachel had haar koud en triest gemaakt — „was 't nogal gezellig?"
„Slaap je nog niet? Ja, 't was heel gezellig. Ik hoop dat 't Harmen geen kwaad doet. Hij zag wel erg wit op 't laatst."
„Heerlijk dat er kans is dat hij naar 't Zuiden gaat. Zou je denken, Julie, dat 't hem beter kan maken?"
„Ik weet 't niet. De doktoren beweren dat in zijn geval verandering van lucht wel wonderen doet. En och, al was 't alleen maar om hem nog veel moois te laten zien, en hem 't leven hier te besparen — Wij hebben hier aan alles gebrek, nietwaar? ik heb



220
geen kolen meer om hem voldoende warmte te geven en hij is zoo kouwelijk, de arme kerel. En brood — wat een klein rantsoen.... vet ook al veel te weinig, melk en eieren te duur — geen andere dingen waarmee ik hem versterken kan."
„Ja, het is moeilijk", bekende Pauline. „Maar
Julie zeg eens eerlijk — waarom wil je dat ik.
met hem meega?"
„Omdat jij 't ook zoo noodig hebt."
„Onzin, ik ben gezond."
„Gezond, maar toch niet sterk. En dan "
„En dan?"
„Ik vind het beter voor je." „Vind je het beter dat ik wegga?"
„Ja beter voor jou maar nog beter voor
bèm."
Pauline wist dat zij Stefaan bedoelde. Zij lag roerloos, maar met wild kloppend hart te denken.
Beter voor hem. Zou hij lijden zóo lijden, dat
Julie het gemerkt had? Zou zij hem dus ongelukkig maken? — Zijn leven verzwaren en verwarren, hem een last zijn met haar liefde? Zij kon het denkbeeld niet aanvaarden.
Iets anders was 't als zij dacht aan zijn vrouw. Zij dacht den laatsten tijd heel dikwijls aan haar en met een sterk medelijden. Hoe vreeslijk moest het zijn getrouwd te wezen met een man die in zijn hart hield van een andere — hem te aanbidden en te weten dat zijn innigste voelen haar altijd vreemd zou blijven. Zij dacht er zich in en huiverde van pijn.
Voor die vrouw zou 't beter zijn Maar zou haar
vertrek verandering brengen in hun verhouding? Kon men de liefde dwingen? Zou Stefaan zijn vrouw inniger lief hebben als zij daarginds zat — in Algiers? — Het was immers ongerijmd. Het fatale bleef — geen mensch kon daaraan veranderen.



221
En moest zij dan worden opgeofferd?
Moest zij haar eenige geluk — hem nu en dan te zien en te spreken — verliezen voor zoo'n hersenschim?
Had zij al niet genoeg verloren?
Nu ook nog dit — het dierbaarste, het allerliefste... Neen, zij kón het niet! Het was barbaarsch, het was wreed dit van haar te verlangen.
Julie had gemakkelijk praten. Zij wist niet wat liefde was — algemeene menschenliefde, vriendschap, ja, die kende zij. Maar wat wist zij van een zoo hartstochtelijke innigheid die twee levens aan elkaar bond en die de een tot stervens toe deed lijden als er van scheiding sprake was? Wat wist zij van die oerdrift, van dat verterende verlangen, van die alles voorbij stijgende blijdschap en van die alles verwoestende» smart?
Mocht zij dan zoo even, als in 't voorbijgaan, zoo'n offer eischen?!
Wrok verbitterde haar tegen Julie.
Den volgenden dag bleef zij stil en onvriendelijk tegen haar.
Julie deed of zij 't niet merkte. Er werd over de reis niet meer gesproken.
De dagen gingen voorbij.
Moeder kwam niet; de rheumatische pijnen waren veel erger geworden. Toen was Pauline eindelijk naar den Haag gereisd om moeder op te zoeken. Zij woonde niet meer in 't oude huis; in een klein bovenhuis dicht bij de laan van Nieuw-Oost-Indië had zij met Hedwig, de eenige die haar overbleef, haar intrek genomen. Hedwig ging trouwen; zij zag er beter uit; Pauline had haar nog nooit zoo mooi gezien.
Moeder was ontroerend-blij haar te zien. Zij was physiek sterk achteruitgegaan.
„Arm moedertje, wat zie je er uit", riep Pauline met tranen in de stem. „heeft dat de pijn gedaan?" Zondaresje. 15.



222
,,'t Is niets", zei moeder en streelde haar hoofd met de witte, magere handen.
,Ik ben een beetje ziek geweest. Maar alles gaat goed. Het gaat mijn kinderen goed. Hedwig is goddank genezen en jij — jij bent toch ook gelukkiger nu?"
„Lieve moeder ja, ik ben gelukkig."
„Je weet niet, kind, hoe ik Qod eiken dag dank dat Hij ons allen zoo heeft bewaard en geleid. En hoe is 't met Julie en met den zieken jongen?" —
„Julie maakt het goed. Moeder, er is sprake van dat ik met Harmen naar 't zuiden ga, voor zijn gezondheid "
Waarom zeide zij dit?
Het was haar een raadsel.
Toen zij weg wilde gaan, stelde Hedwig voor haar een eindje te brengen. «
Zij wandelden door het Bosch. Het was zachtjes gaan regenen, een milde Meiregen daalde neer.
De jonggroene volbladige boomen waren als levende fonteinen van groen in den schuinvallenden regen, die kleine putjes drupte in den bruinglanzenden vijver. De waterplanten lagen er door heen te zien. Sommige beuken, met lage takken, hingen als bewegelijke, gevoelige pluimen met trillend afhangende blaadjes. Bloeiende doovenetel en dolle kervel spikkelden hun fijne wit tusschen het glimmend gras.
„Wat is 't hier mooi", zei Pauline en zij dacht aan den laatsten keer toen zij hier gewandeld had. Het was met Louis geweest, den laatsten dag vóór hun vlucht. Hoe opgewonden blij was zij toen naast hem voortgeloopen, in een koorts van wilde vreugd en bange spanning
„Wanneer ga je trouwen, Hedwig?" vroeg ze. Zij voelde zich niet erg op haar gemak met haar zusje, dat haar voortdurend met ingehouden maar hevige nieuwsgierigheid bekeek.



223
„O, nog niet zoo gauw. Ik vind 't veel te leuk om geëngageerd te zijn. Als je getrouwd bent, moet je dadelijk 't huishouden doen. Bah, daar heb ik niets geen zin in."
„Jammer dat ik Jan niet even gezien heb."
„O, 't is een héél lieve jongen; en hij is dol op mij."
„Maar ben jij dol op hem? Dat komt er méér op aan."
Hedwig keek haar zuster even spottend aan. „Vind je dat?" vroeg ze droog.
„Het is zaliger te geven dan te ontvangen", zei Pauline met een ontroering die haar overviel en haar stem ernstiger maakte dan zij bedoeld had. „Je lijkt moeder wel— die zegt dat ook zoo dikwijls — al die dingen uit den bijbel, 't verveelt je zoo."
Pauline zweeg. Hoe kon zij praten met dit kind, dat nog alles van 't leven leeren moest?
En had zij wel het recht Hedwig de les te lezen, zij, die ook het geluk zelfzuchtig had gegrepen en die na jaren van bitter verdriet nog niet eens had geleerd dat echte liefde alleen geven moet zonder te willen ontvangen?....
Hedwjg praatte nu door over Jan. Hij verdiende zoo goed en ze zouden in Haarlem gaan wonen, maar
na den oorlog pas en dan wilde zij eerst op reis
veel op reis
„De grootste zonde is liefdeloosheid". Julie had het eens gezegd. Die woorden waren in haar hoofd blijven hangen. Zij hoorde ze nu voortdurend als een suizenden wind in haar ooren.
Toen zij alleen in den trein zat en toen het gedreun en gedaver van de wielen hun eentonig rythme vervolgden — altijd door scheen Julies stem te spreken: „De grootste zonde is liefdeloosheid."
Niet dat zij in een waan van liefde Louis gevolgd was en buiten de wet met hem geleefd had, maar dat haar liefde voor hem niet toereikend was geweest



224
om hem te heffen uit zijn materialistisch, genotzuchtig leven, dat zij niet sterk genoeg geweest was hem en zichzelve te bewaren voor hun slechte instincten, voor
hun moreelen ondergang dat zij hem zoo gering
en onvoldoende had liefgehad — dat was haar zonde.
Het was al begonnen met haar ouders — hoe zelfzuchtig was haar liefde voor hen geweest. Hoe bitter weinig deed zij nog voor haar moeder
En nu Stefaan. Hem beweerde zij boven alles lief te hebben. En zij had niet eens den moed hem alleen te laten, niéts meer van hem te verlangen; uit zijn leven weg te gaan, terwijl zij wist dat het zou zijn voor zijn rust, ja zelfs voor zijn geluk?!
Niét dat zij een getrouwden man had lief gekregen, was haar zonde, maar deze liefdeloosheid—
Twee weken later. Pauline liep met Stefaan langs het water van de Schinkel, waar de zon goudschitterend en helblinkend op rustte. Van tallooze scheepjes bolden de zeilen en de wimpels trilden gevoelig onder den onstuimigen wind.
't Was Zondagmorgen.
T)e weiden lagen malsch en groen met goud- enwitte bloemen. Het zonlicht had hun harten opengedaan; het zonlicht was als een zegen. Blauw was de hemel met enkele losse wolken die ijl en blij voorbijdreven.
Daar lag in de verte de laan naar Sloten en de nederige huisjes rood en wit tusschen de zuivergroene boomen. Het paadje waarop zij liepen, smal als een zwart koord, kronkelde tusschen water en weide.
Eenvoudige, vroolijke kinderen met bloemetjes in de hand, liepen zingend hen voorbij. En heel hoog in de lucht hoorde Pauline ook een leeuwerik, zwierend en juichend.



225
Het was haar of zij alles heel goed moest zien en hooren, omdat het voor den laatsten keer was.
„Heerlijk hier, Paulientje", zei Stefaan, „wat een mooie Meidag voor ons beiden."
„Ja", zuchtte zij.
„Ik had je bijna af moeten zeggen, vanmorgen." „Was er een zware zieke?"
„Neen, dat niet. Maar och, je weet niet, hoe moeilijk 'tvoor me is om er ook maar een uurtje uit te breken. En 't is niet alleen om mijn werk."
„Om je vrouw", zei ze machinaal.
„Ja. Om Meta. Zij wil dan precies weten waar ik naar toe ga en als ik zeg dat ik naar jou moet, wordt ze boos of triest. Ik weet niet wat ik erger vind. Ze is jaloersch, daarom, om haar te sparen, verzin ik wel eens een uitvlucht. Maar dat is niets voor mij.
Ik ben er niet voor geschikt ik kan niet liegen...
en dan "
„Neen, je bent er niet voor geschikt."
Zij zwegen. Paulines keel werd droog en hard. Ijskoud voelde ze zich worden. Het was of een nevel over de zonnige aarde viel.
„Zullen we omkeeren?" vroeg zij eindelijk, en zijn hand nemend, zei ze heel zacht: „Het zal wel anders worden."
„Och neen het zal nooit anders worden!" antwoordde hij driftig. Hij schudde zijn haar achterover. Zijn hoed had hij afgezet en Pauline zag zijn sterk, gewelfd voorhoofd, zijn goede donkere oogen, zijn somberen maar krachtigen mond. „Het zal altijd too blijven en misschien wel erger worden. Het is ook mijn eigen schuld. Waarom heb ik haar getrouwd
- waarom kon ik niet wachten Dan waren wij
hu gelukkig, jij en ik!"
Zij schrikte. Het was de eerste maal dat hij zoo over zijn huwelijk sprak.
„Maar nu 't zoo ver is, moet ik wel bij haar blijven



226
en mijn best doen", ging hij voort. „Het kan niet
anders — ik kan niet anders omdat ik ben die
ik ben."
„Stil nu, Stefaan, ik begrijp je immers zoo goed. Praat er maar niet meer over. Kijk liever eens naar de lucht en naar het water. Hoe mooi het is."
„Ja", zeide hij, „laten wij maar genieten."
Maar hij genoot niet meer.
Zij bracht hem een eind naar huis. Zijn gezicht stond donker en verbeten van bitterheid. „Dat ik je
ook nooit eens nooit zorgeloos en zonder
scrupules " Hij maakte den zin niet af. Maar hoe
goed begreep zij hem. En hoe fel voelde zij mee het verlangen waarmede hij haar hand nam en in haar oogen keek.
Trilde haar mond niet van hetzelfde hartstochtelijke leed,omdat nooit hun lippen elkander raken mochten, omdat zij altijd zijn rechtschapenheid voelden als een rechter tusschen hen?
„Ben je niet moe geworden. Harmen, van al
dat prentjes kijken?"
Pauline en hij zaten in de schemering. Hij had een heele verzameling reproducties van Egyptische kunst van zijn vriend Nico te leen.
„Ja, wel een beetje; daarom rust ik nu wat uit Steek de lamp nog maar niet op."
Hij tuurde door het venster. De wolken, als grijze, dampige floersen, ijlden snel langs hen voorbij.
„O, zoo vlug te reizen als die wolken", zei hij verlangend, „en dadelijk daar te zijn, in al die wonderlanden! Paulientje, zou 'twaar zijn zou ik er ooit
komen? Zou ik ooit de piramiden zien?"
„Zou je dat 't liefst?"
„Ja, ja de piramiden. Waarom trekt me dat
zoo raadselachtig aan? omdat 't zoo oud is, misschien, zoo eeuwenoud. En dan de woestijn daar om-



227
heen. Wat een mysterie, wat een oneindigheid. Ja, palmen en kameelen en al die dingen waarvan de bijbel spreekt. Die grootsche dingen, oeroud en statig als de bijbel zelf. O, ik smacht er naar... de Jordaan... Jeruzalem. Zou ik dat alles zien, Paulientje?"
Koortsachtig gloeiden zijn oogen.
„Wind je niet zoo op, toe Harmen, dan slaap je vannacht heelemaal niet."
„Och, wat doet dat er toe. Het is zoo verrukkelijk zoo te droomen. Misschien veel mooier dan de werkelijkheid zelf. Denk je ook niet?"
„Misschien wel. Maar als we eenmaal daar zijn, geniet je ook, dat weet ik zeker."
„We? denk je er dan nog over?"
„Om mee te gaan?— Ja Harmen, ik denk er hard over eigenlijk heb ik al een besluit genomen."
„Je gaat dus meel!" Hij sprong op en omhelsde
haar wild-jongensachtig. „Wat een schat ben je
dus ga je mee?"
„Vind je 't prettig?" vroeg zij met een zachten glimlach.
„Prettig heerlijk vind ik 't! Grandioos!" juichte
hij, „alleen jammer dat we Julie niet mee kunnen krijgen. Maar ze wil niet weg van haar kinderziekenhuis, daar is ze zoo aan gehecht; met ons drieën zou 't natuurlijk ideaal zijn, maar met jou alleen vind ik 't ook verrukkelijk. Ik was al zoo bang dat ik met een vreemde zou moeten gaan "
Julie kwam binnen. „Wat zitten jullie hier in 't donker."
„Ja maar er is licht in ons hart, Julie, luister: Paulientje wil met me mee; ze doet 't toch!"
Hij riep 't als een kleine jongen, zoo blij.
Julie schrikte even. Toen keek zij Pauline aan.
„Doe je 't heusch?" vroeg zij zacht.
„Ja." Zij had zich naar het raam gekeerd. Julie kon haar gezicht niet zien.



228
Harmen praatte opgewonden door. Eerst zouden zij naar Zwitserland gaan, den zomer daar blijven en dan naar Caïro Dat wilde hij toch het liefst.
De beide vrouwen zwegen. Toen kwam Nico en zij maakten het reisplan op.
Pauline luisterde. Zij moest er belang in stellen, zij moest zich goed houden, die duldelooze pijn verdragen. ... En zij bedwong zich, maar in haar oogen lag de blik van een aangeschoten wild.
... .Toen zij alleen in de kamer bleven en Pauline druk bezig scheen met huishoudelijke zorgen, nam Julie haar bruusk in haar armen en kuste haar innig.
„Mijn lief nobel kind", zei ze fluisterend, „wat bewonder ik je moed."
Pauline barstte in snikken uit.
De spanning was te groot geweest.
„Je moet me niet bewonderen ik schaam me
juist zoo omdat ik zoo zwak ben en zoo slecht
ik moest dit doen met blijdschap of tenminste
dankbaar.... maar ik ben 't niet ik vind 't zoo
vreeslijk zwaar! ik weet niet of ik 't kan volbrengen!"
„Kom eens naast me zitten, Paulientje."
Julie sloeg moederlijk de armen om haar heen en suste haar. „Het zal heel goed gaan, mijn kind. Het is zoo mooi van je en het zal hèm tot zegen zijn. Wat je nu in zijn leven gebracht heb is enkel goed en heerlijk geweest. Maar als je bleef zou 't misschien leelijk worden. En geloof toch niet dat ik je niet begrijp — dat ik niet met je meevoel Denk je misschien dat ik niet weet wat 't zeggen wil 't liefste te moeten afstaan, terwijl heel je slechte, opstandige natuur er naar hunkert en smacht om 't te houden?" Haar stem daalde. „Heb je er dan nooit over nagedacht wat 't mij kost om Harmen af te staan? Ik heb wel een ander gevoel voor hem dan jij voor Stefaan, maar "



229
Getroffen zag Pauline haar aan.
OnsÉimig drong zij zich tegen Julies borst, waar zij het groote hart hoorde kloppen.
„Wat ben ik egoïst dat ik daar niet aan dacht", zei ze, „natuurlijk is 't hard voor je maar ik "
Julie kuste haar.
„Ik begrijp 't immers zoo goed", suste zij, „het leven is moeilijk, ja soms afschuwlijk, maar prachtig
tegelijk en jij Paulientje jij hebt toch het
mooiste ervan gekend."



XII
Uit brieven aan Stefaan, die nooit werden verzonden:
15 Aprü.
Mijn lieveling, ik schrijf dit louter voor mijn
eigen geluk. Want brieven zooals deze zouden je onrustig maken, al te verdrietig of al te gelukkig; en dat laatste vooral — dit heb je me eens gezegd — kun je niet hebben in je leven. Ik herinner me dat je eens zeide: „Het verdriet en ik, we kennen elkaar al zoo lang. Ik ben er zoo aan gewend, dat ik angstig word als een groot geluk me te beurt valt. Want dat geluk kan immers bij mij niet blijven en dan mis ik 't zoo vreeslijk als 't weg is, kost het mij zoo'n moeite weer in 't gareel te komen." — Je leven is zoo zwaar. Ach God, als ik 't maar niet zwaarder maak....
Van den ochtend tot «den avond mag je niets doen dan je plicht. Als ik daaraan denk, als ik er aan denk hoe je in je jongensjaren, als 't zoo natuurlijk is alleen voor zijn genot te leven, de harde noodzakelijkheid al hebt gekend van 't werk en de zorgen voor anderen, als ik naga hoe groot en goed en vol liefde je bent gebleven voor ieder die je zorgen van noode heeft, dan voel ik mijn bewondering voor je in mij groeien, groeien tot zoo iets hoogs, dat mijn gedachten het nauwlh'ks kunnen raken.
Daar stond je, groot en sterk van goedheid, toen ik, ellendig als bij een schipbreuk hier aankwam. Ik
trachtte je te haten omdat ik allen haatte maar
mijn liefde werd geboren en groeide in mij buiten mijn wil.
Nooit heb ik iemand zoo liefgehad als jou. Nooit



231
heb ik geweten wat het is aanbiddend op te zien tot iemand die grooter en sterker en edeler is dan je zelf. Nooit heb ik vermoed welk een geluk er ligt in het zich buigen voor den wil en het inzicht van een ander, die beter weet te leven dan je zelf.
Ik werd pas gelukkig toen jij me bevolen hebt mijn leven te veranderen. Misschien gehoorzaamde ik aan een eigen, diep innerlijke wet — maar ik zag die wet in jou; ik wist dat jij daar al je leven lang aan had gehoorzaamd en daarom wilde ik het ook.
30 April.
—Soms voel ik mijn liefde als een bloem tegen mijn hart; zacht en welig zijn de blaadjes en de fijne, doordringende geur is als een bedwelming, waarin ik opga en stijg tot in den hemel.
Dat is als ik geen al te wilde verlangens heb.
Verlangen is zelfzucht. Maar ik ben nog te jong om geheel zonder zelfzucht lief te hebben.
Soms verlang ik zoo ondraaglijk naar je handen, je oogen, je heele dierbare gezicht, je heele dierbare lichaam....
Ach, waarom zijn wij haast nooit alleen!
Mijn liefste, waarom mag je me nooit kussen, zooals een man zijn liefste kust.
Hoe zacht kunnen je oogen zijn, Stefaan, als je me aankijkt.
Dan voel ik ze als een streeling langs mij gaan. En toen ik gisteren je hand bij 't afscheid heb mogen zoenen, in je handpalm, daar waar je hand zoo zacht is en zoo warm.... toen was 't of mijn liefde als een vlijmende maar verrukkelijke pijn door heel mijn lichaam trok.
Wij hebben elkaar nooit op den mond gekust. Die gedachte foltert mij — en toch voel ik daarin de glorie



232
van onze liefde. Wij hebben elkaar geëerbiedigd. Wij hebben ook haar geëerbiedigd, die je vrouw is en de moeder van je kinderen.
12 Mei.
Stefaan, vannacht, toen ik wakker lag, heb ik voor 't eerst de gedachte aanvaard, dat ik je alleen moet laten. Ik weet niet hoe ik eindelijk mijn zelfzucht en mijn drift heb overwonnen. Ik wil niet meer denken aan die wanhoop, dien opstand, dat verzet en hoe ik in mijn kussens bijten moest om niet hardop te schreeuwen van pijn en van verlangen naar jou, naar jou!
Mijn liefste, kon ik maar sterven.
Ik heb 't me ingedacht hoe ik vergif zou nemen en voor jou sterven zou. Het was een groot geluk.
Ik zou je alleen dicht bij me willen hebben als de ergste pijnen kwamen. Met mijn hand in jouw handen, met mijn oogen in jouw oogen, zou ik wel kunnen sterven en 't hoogste misschien beleven wat een vrouw beleven kan.
Maar ik mag dat offer niet brengen, dat niet eens een offer zijn zou — alleen het genieten van een ondenkbaar geluk — het zou in je leven te groote verwarring brengen en pijn en zelfverwijt.
Het andere offer is veel zwaarder: te blijven leven en uit je nabijheid weg te gaan.
O Qod, die eindelooze rij van leege dagen die dan komen zonder jou, zonder jou!
O, waarom sterf ik niet?
15 Mei.
Gisteravond heb ik alleen in 't park gewandeld.
Het was er donker en de wind was dol om de boomen



235
die zwiepten en kraakten. Er was een spookachtig licht in den hemel, die bleek zag als een mensch. Toen droomde ik dat wij beiden daar liepen. Je hieldt me vast; wij gingen heel dicht naast elkaar, ik voelde warm je mond op mijn wangen, je handen om mijn borst. En ik hoorde je fluisteren: „samen sterven..." Wij liepen naar het water. Qod, hoe'duidelijk zag ik
ons Neen, ik mag dit visioen niet vasthouden;
het zou me krankzinnig maken.
Laat ik liever denken aan een mooien droom dien ik eens had, maanden geleden. Ik was op een berghelling en de zon was als goud op de boomen en planten. Jij stond er ook en toen voelde ik mij worden tot een bloem aan je voeten. Jij bukte je en zei: „Wat ben je mooi!"
Toen smachtte ik er naar dat jij me plukken zoudt. Je nam mij uit de aarde en ik wist dat het goed was — dat ik niet sterven zou door 't plukken, maar juist zou leven.
O, niets te zijn dan een bloempje in je kamer
als je zoo hard en eenzaam werken moet, te bloeien en te geuren in een stil hoekje van je kamer — alleen voor jou.
20 Mei.
Stefaan, ik ben maar klein en onbeduidend, en ik heb dikwijls gezondigd. Talenten heb ik niet, noch groote intelligentie, noch algeheele toewijding aan ideeën of menschheid. Niets heb ik om trotsch op te
zijn dan mijn liefde voor jou Maar in mijn heilige
uren ben ik volmaakt, omdat dan mijn liefde volmaakt is. Dan voel ik mij ook het dichtste bij je, mijn liefste, het dichtste bij je grootheid.
Toen ik bij moeder was, zijn wij des middags naar de zee gewandeld, Ben en ik. Er hing een grijze



234
regenlucht boven de golven. Ik was zoo gelukkig eindelijk weer eens de zee te zien. Ik had er zoo naar gesmacht, al die jaren. Hoe kun je groot en edel leven, als je nooit meer de zee ziet? dacht ik dikwijls.
Die heerlijke wijde ruimte, waarin je ziel haar vleugels uit kan slaan. Dat nooit-rustende gebruis van het water, dat glijdt en glinstert over zoo'n zwarte diepte vol geheimen—
Die hemel waarin de eeuwigheid je aanziet, tot je beeft in al je kleinheid en armzalige ellende—
Die vrije wind die 't stoffige en verdorde van je af waait
Stefaan, ik heb de zee gezien en toen ik aan jou dacht, omdat ik bij iets groots altijd aan jou denk, toen heb ik voor 't eerst heel duidelijk geweten dat ik met Harmen mee zou gaan; dat het diep in me al lang beslist was.
23 Mei.
Vanmorgen zond ik je een briefje om je te
melden dat ik ging; ik voegde er bij: voor een paar maanden. Dat het is voor altijd, behoef je niet te weten, mijn'arme jongen.
Toen ben ik alleen gaan wandelen in drukke winkelstraten. Het was of ik afscheid ging nemen van het leven. En dat doe ik toch niet; ik moet juist het leven ingaan. Het afscheid neem ik van jou. Ik tracht me dit zoo eenvoudig mogelijk voor te stellen, maar ik kan 't nog niet begrijpen.
Hoe zal ik kannen leven, ademen, lachen, praten, loopen en slapen zonder de hoop je te zien, je bij me te hebben, al is 't maar voor een oogenblik, zooals ik tot nu toe gehoopt ep geleefd heb?!
En als Harmen er niet meer is om te verplegen, waar moet mijn leven dan heen gaan? Maar daarover maak ik mij eigenlijk geen zorgen. Het zal wel ergens heen gaan.



'235
25 Mei
Afscheid nemen ik kan geen afscheid van
je nemen. Ik voel dat het mijn kracht te boven gaat. Wij moeten scheiden zonder woorden en zonder tranen.
2 Juni.
Het is voorbij.
Gisteravond hebben wij elkaar voor 't laatst gezien. Maar ach, zooveel wat ik je had willen zeggen, heb ik verzwegen, omdat ik je niet nog meer ontroeren wilde.
Mijn lieveling, ik heb je nooit zoo liefgehad dan toen ik zag hoe moeilijk het je viel je te beheerschen en wat een sterk en heldhaftig mensch je bent. Ik zal het nooit vergeten hoe je me aankeek toen je zei: „Het zal je goed doen— het is beter voor jou dan altijd hier te blijven." Ik zag dat je lippen heftig begonnen te trillen.
Ik heb je hand gevoeld in mijn hand alsof je heele hart daarin te kloppen lag.
En toen wij samen beneden stonden eindelijk alleen, in het donker bij de deur, toen je wegging en afscheid van me nam, toen vroeg je zoo angstig: „Het is toch maar voor een paar maanden? je blijft toch niet te
lang weg want ik kan je niet missen al was
't beter...."
Ach, toen heb ik je dierbaar hoofd tegen mijn hart gedrukt en ik dacht van pijn te sterven.
Ik heb je niets gezegd. Ik heb je alleen gekust met zóóveel liefde, dat je het nooit vergeten zult.
Nu is alles voorbij.
Ik weet niet hoe lang ik aan die deur gestaan heb; ik voelde mij dronken van de pijn. Maar toen ik opzag naar de sterren, die ik nooit zoo hoog en schitterend heb zien staan, toen voelde ik ook dat ik dit alles lijd om jou — om jouw geluk en



236
ik wist, dat mijn leven nooit geheel leelijk of geheel verdrietig meer kan zijn.
Als je aan mij denkt, zal je het voelen, er zal een stem zijn die 't je zegt: „Paulientje is gered en genezen door jou; haar liefde is gefolterd, maar gezuiverd en tot een hoogere vreugd geworden." O, moge 't je gelukkig maken, mijn lieveling, ik wensch niets anders meer. •
EINDE



1921 ROMANS EN NOVELLEN 1921
ö VERSCHENEN BIJ DE MIJ. VOOR GOEDE EN GOEDKOOPE jj LECTUUR (WERELDBIBLIOTHEEK) TE AMSTERDAM
•"• Alle prijzen zijn geteekend in guldens.
I = ingenaaid, C = carton, L — linnen, X K = keurband.
(Zie belangrijke mededeelingen achteraan)
j| NIEUWE ROMANS
Ij In deze welbekende serie verschijnen elk jaar
?< een aantal nieuwe, oorspronkelijke romans, het
[| beste werk van de meest bekende Nederlandsche
ft — een enkele maal ook vreemde — auteurs. Men
ü kan zich abonneeren op de loopende reeks van tien
l'j (of van acht voor de abonné's der Wereldbibl. die
y twee van het tiental reeds in hun W. B. abonne-
H ment ontvangen) en betaalt dan slechts 85 % van
j:j den gewonen prijs.
[| De loopende reeks 1920—21 begint met Nr. 33.
Ook bij een keuze van tien uit de Nrs. 1 — 32
f> geven wy dezelfde korting.
[I HENRI VAN BOOVEN: De Scheiding. 0 Ing. ƒ2.65, Keurband ƒ 3.90
j"j „yan Booven is onder onze prozaisten misschien d e sug-
j;| gestiefste. En vooral in het weergeven van beangstende stem-
|: mingen, met middelen, somtijds onbegrijpelijk eenvoudig, is
j.{ hij sterk als wellicht géén ander. Daarom had niemand beter
11 dan hij ons nogmaals kunnen doen gevoelen de beleedigende,
ij de helsche, de walgende kwelling, die de oorlog is.
y. Ik zou aanhalingen willen geven, détails die als uitspattin-
i: gen zijn van suggestiefheid; maar het is toch vooral de dwin-
£j gende opeenvolging, de meedoogenlooze overstelping ervan,
|| welke hun die wurgende werking verleent,
jj Het is noodzakelijk, dat niemand Van Booven's oorlogs-
:| boek ongelezen laat." Carel Scharten in De Telegraaf.
ï.| „Zal er iets heilzaams uit deze gruwelijke beproevingen
i'l voortkomen, dan behooren wij, de menschheid, niet al te willig weer te vergeten, maar dankbaar te zijn, als de suggestieve taal van een kunstenaar ons dit alles in zijn ontzag-
i] lijken ernst nog eens voor oogen stelt."
R Frans Coenen in Groot-Nederland.
Maart '21 - 5000



2 I CARRY VAN BRUGGEN: De Verlatene,
i (5e dr. 9de duizend) Ing. ƒ 3.15, Keurb. ƒ 4.40
I „In de Verlatene heeft C. v. Bruggen op meesterlijke wijze
I geteekend het leed der Joden-ouders, die hun kinderen zien
! afvallen van het oude geloof." Tijdspiegel.
[ „Het is een buitengewon mooi boek, deze „roman uit het
I joodse leven," zeker een der beste, die in de'laatste jaren
j in ons land geschreven zijn. Een boek, dat diep grijpt in het
I leven. Een boek, dat niet bang is voor grote middelen, maar
! dat toch prefereert in de regel eenvoudig te zijn, zich niet
I op te dringen, zo een boek, dat geschreven is in de over-
| tuiging, dat alles wat werkelik leven is, de moeite waard
1 blijken zal, ook al is het niet omtooid van duizenderlei op-
j zettelikheden, die „effekt" moeten maken,
i Het is de trouwe historie van een joodse familie, die uit
j d'r aloude eenheid langzaam wegbrokkelt, waar het moder-
| ne leven aan vreet met z'n koele bewustheid en alleen de
j vader onaantastbaar, onwrikbaar vindt in hardnekkige toe-
j wijding aan de oude tradities van het geloof." Het Volk.
3j KEES VAN BRUGGEN: Het verstoorde
i Mierennest (4e dr. 8ste duizend)
j Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
I „Dit werk is de rake te boek stelling van een fijne medi-
I tatie, die fantasievorm aannam. ... Het heele boek is een
: werk van hoogen humor." Het Vaderland.
I „Dit is een buitengewoon belangwekkend boek. Wij heb-
:: ben hier onzen Swift die den Gulliver schiep, onzen De Foe,
\ onzen Jules Verne in den heer Van Bruggen. Een boek, in groote tijden, van groote visie." Rott. Nieuwsblad.
j „Het Verstoorde Mierennest is eigenlijk een waar sen-
I satieboek, vol van de grilligste tooneelen die iemand zich
j ter wereld kan voorstellen." Tijdspiegel.
j „Een roman zooals er in onze taal nog maar weinigen
i bestaan en die in het soort herinnert aan de sociologische
\ fantasieën van Wells." Vox Studiosorum.
\ „Een bijzonder oorspronkelijk schrijver, wiens werken de
i meeste aandacht verdienen... een heerlijk boek."
: Vlaamsen Heelal.
: „Deze vernuftige en speelsche fantasie"....
| Nieuws van den Dag.
4 I KEES VAN BRUGGEN: Een goed Huwe-
ï 1 ij k (2e dr. 6de duizend)
Ing. ƒ 3.15, Keurband ƒ 4.40
i Een zeldzaam moedig boek van een zeer moedig schrij-
j ve^" Is. Querido.
2



j ZOO JUIST VERSCHENEN
j als Nrs. 1 en 2 der nieuwe reeks van tien:
33 ï HENRIETTE ROLAND HOLST—VAN DER
I SCHALK: De Held en de Schare,
i Ing. ƒ 4.20, Keurband ƒ 5.45
j De schrijfster, die reeds met haar boek over Jean Jacques
j Rousseau bewees een zeldzaam talent te bezitten om histo-
[ rische figuren voor ons te doen leven, geeft in dit lijvige
j werk het levensverhaal van den grooten Italiaanschen volks-
: held: Giuseppe Garibaldi. Een biografie, maar toch de be-
• schrijving van een leven, romantischer dan dat van menigen
j romanheld.
: „En als ik nu aanstonds noemen mag wat dit boek groot
I en gedragen maakt, dan is het de diep-menschelijke toon,
| die op ieder van deze vele bladzijden gehoord wordt, dan is
: het de klare, innige en zuivere menschen-liefde, die uit het
[ hart van deze eerlijke vrouw oprijst, dan is het de warmte van
: deze door het lijden der menschheid bewogene en ontroerde,
j die grijpt en niet loslaat, dan is het haar klare stem, die gij
: overal hoort, dan is het het zuivere groote hart, dat gij voelt
j achter haar woorden en zinnen." De Hervorming.
34 I FENNA DE MEYIER: Zondaresje.
Ing. ƒ3.15, Keurband ƒ4.40
35 I CARRY VAN BRUGGEN: HetHuiajeaan d e S 1 o o t. Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
! Verder zullen o.a. verschijnen:
I KEES VAN BRUGGEN: Koning Adam.
\ G. VAN HULZEN: Minnebrieven.
; W. VAN OUDSHOORN: Verhalen.
I M. SCHARTEN-ANTINK: In den vrijen
I Amerikaan, Koen van W essum's
ï Haagse he jaren. Ook in abonn. Ned. Bibl.)
! ANTOON THIRY: De Droom er.
16



, „Dit vol bezieling geschreven boek geeft zoo schoon mogelijk een voortdurenden innerlijken strijd weer van iemand zonder wil en schetst wat er woelt in het bewogen diep, in de roerselen van het leven van een heen en weer geworpene, een speelbal van hooggaande golven."
Vox Studiosorum.
_ „Met dezen roman beweegt de schrijver zich in een nieuwe richting. Het satyrisch bezien van de maatschappij met haar zo.o gauw tot mode verwordende strevingen is nog wel een element in dit boek, maar 't verdwijnt naar den achergrond ten gunste van het psychologisch uitwerken van één bepaald motief. In casu het spel van kat en muis."
i^^^p Onze Eeuw.
_ „Ik ken alleen Strindberg die een boek van even giftige bitterheid over een vrouw zou kunnen schrijven. Wreed en scherp als het is, een der voortreffelijkste romans die ik in den laatsten tijd heb gelezen." Henri Borel.
KEES VAN BRUGGEN: De Zondvloed.
Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90
_ „Deze nieuwe roman van Kees van Bruggen onderscheidt zich van zijn vorige. Er steekt iets Barbussiaansch' in, iets van „Le Feu" en „Clarté." Door een roman als deze heeft ook Holland zijn oorlogsboek. En zooal niet van een ooggetuige dan toch van een ziener. . . De Hofstad.
„Nadat Kees van Bruggen ons verraste met de fantasie van zijn Mierennest, heeft hij bewezen ook in geheel anderen denk- en verteltrant zich te kunnen onderscheiden."
Nieuwe Rott. Crt.
„Bij v. Br. geeft het sterk visionaire van den opzet een persoonlijk karakter aan het werk, de onmeedoogend kritische ontleding der menschelijke figuren een f ilosof ischen ondergrond."
„Zijn nieuw boek is eeri nieuw bewijs van zijn auteurstalent. Zondvloed is ontegenzeggelijk een knap en een
machtig werk werk van een gerijpt talent, werk waaruit
een groote zekerheid spreekt, die 't aandurven van zulk een onderwerp verklaart en rechtvaardigt." Avondpost.
CYRIEL BUYSSE: De roman- van een j Schaatsenrijder.
Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90 !
_ „Ui en schaatsen wekken frissche jeugdherinneringen op j
bij den schrijver! Zoo ontstond dit stuk autobiographie, waar- |
in sport en liefde schering en inslag zijn. Heel de jeugdige, \
3



levenslustige openluchtbeweging is telkens een aanleiding om de natuur lief te krijgen en de meisjes: Trieldeken, de jonkvrouw van 't kasteel en Maud, d« Amerikaansche.
De Roman van den Schaatsenrijder is doorweven met den weemoed der herinnering, maar met blijden, luchtigen, berustenden weemoed. Wonderzachte en fraaie bladzijden telt dit boek." Het Tooneel.
't Leuke van z'n schaatsenrijden is dat hij er altijd avontuurtjes bij beleeft. En nu worden die geschiedenisj es ons zóó gezellig, zóó smeuig, zóo genoeglijk verteld, er zit daarbij zoo'n echte, fijne, klare humor in, dat het lezen inderdaad een gezellig genot geeft." Indische Mercuur.
„Vertelwerk van een meestér-verteller." N. Roti. Crt.
„De Roman van den Schaatsenrijder is opwekkend als het geliefde vermaak op een helderen winterdag." 5 Avondpost.
7 : LOUIS CARBIN: De verliefde Passaj gier. Ing. ƒ3.15, Keurband ƒ4.40
i , Een fantastisch idee, dat toch niet buiten de innerlijke
i werkelijkheid van het menschelijk hart ligt, is het thema
1 van dezen boeienden roman: de man (Van Berkel)I die ver-
i liefd is op een droombeeld, maar zoo reeël verliefd dat hij
1 gedurende een zeereis van Indië naar Holland, een dag-
: boek houdt over zijn ontmoetingen en gesprekken met de
i denkbeeldige geliefde. 5S>Ö
: „Wij hooren uit den mond van dien Van Berkel dan ook
I zeèr vele en veelzijdige opmerkingen over Indië, over de
\ reis, het reisgezelschap, de tijdsomstandigheden en tijds-
= stro'omingen; wij krijgen zeer kleurige beschrijvingen yan wat
I er aan boord van een mailboot, op zee en aan wal — op
! de aanlegplaatsen — te zien is. Zoo werd dit reisjournaal
i een werkelijk interessante lectuur
! De gesprekken met Betty vormen een aangename, geestige
'i lectuur...-. Snoezig is Carbin zelden, pittig wel."
De Avondpost.
ï „Met een uiterst fijn miniatuur penseeltje is Louis
i Carbin aan 't werk "geweest een heel boeiend boek,
: met veel moois en innigs " De Nieuwe Courant.
8 ! JOSEF- COHEN: Zonnedauw.
! Ing. ƒ3.70, Keurband ƒ4.95
5 „Pas heb ik dit zware boek uitgelezen, of ik zit wederom
i opnieuw in het begin te neuzen, en zal me niet voldaan achten
ï voor ik het ten tweede male uit heb.' Vlaamsen Heelal.
4



: „Een boek, dat niet verveelt, ook wel spant en dat ook
| wel amuseert. Een boek met veel ironie en veel maatschappij-
j kritiek." De Avondpost.
: „Dat Josef Cohen schrijvers-talent bezit, blijkt ook uit dezen
: roman van hem, die buitengewoon vlot geschreven is."
Geloof en Leven.
: „Een boek, met liefde geschreven door iemand die het
: leven kent en de gave van vertellen heeft." De Standaard. : „Het is een ■ goed boek dat Josef Cohen ons heeft ge-
: geven. Zonnedauw is een aanwinst voor onze literatuur." * | Opr. Haarl. Courant.
9 j JOHN GALSWORTHY: De Freelands, verI taald door Carry van Bruggen, met portret van j den schrijver. Ing. ƒ3.15, Keurband ƒ4.40
: Dit boek heeft in de geheele Engelsch sprekende wereld
: grooten opgang gemaakt en den naam van Galsworthy, voor
: zoover die nog niet bekend was, een wereldreputatie ver-
: schaft. Laten wij dadelijk zeggen, dat die vertaling op zich
j zelf een mooi stuk letterkundig werk is geworden; zelden
[ of nooit hebben wij in dit opzicht zoo iets knaps gezien;
: geen pogenblik komt men onder den indruk met een ver-
j taald werk te doen te hebben. Prov. Overijss. en %w. Crt. | „Een greep uit het leven is dit boek, uit het volle, heden-
[ daagsche leven onzer... buren aan de overzijde van het
: Kanaal; maar daarom niet minder interessant voor ons, bi
| wie de scherpe conflicten, die daar uitgevochten moeten \ ■ worden, vrijwel onbekend zijn." Tijdspiegel.
10 j ADA GERLO: Herinneringen van een { onafhankelijke Vrouw (9de dr. 12de | duizend) Ing. ƒ 3.15, Keurband ƒ 4.40
: ■ „Een boek van rauwe oprechtheid, die sidderen doet. Het
: is de openbaring van het lijden, niet van een 'enkel meisje,
: maar van een heele klasse moderne vrouwen. Zin voor zin
: zou men willen overschrijven, om de vlijmend fijne, de wreed-
: felle eerlijkheid, het waarachtig grandiose van deze biecht
: aan te toonen. Met onbarmhartige nauwkeurigheid is hier een
: zeer karakteristieke psychologische analyse gegeven, zooals
: er in Holland geen andere van dien aard bestaat."
De Nieuwe Gids.
11 '[ ADA GERLO: Daadlooze Droomen (2ae ] dr. 6de duizend) ^ Ing. ƒ 3.70, Keurb. ƒ 4.95
5



„Ge vindt in dien bundel, Lezers, allereerst een zee van humor, die de vaak triestige gegevens nooit somber laat worden, die, geloof ik, van al deze verhalen zelfs de ruggesteun en de draagkracht is." De Wereldkroniek.
„Het boekje van Ada Gerlo is, als „document humain," voor het vraagstuk „de liefde in de moderne wereld" van belang.
Neen, Ada Gerlo is niet ondergegaan in den ziekelijken maalstroom dezer jaren, noch in de angstvallige daadloosheid van haar „Herinneringen." Zij betoont zich hier het vraagstuk goeddeels te boven, en het is naar de daad en naar het leven, dat de -schrijfster dezer „Daadlooze Droomen" haar lezers met overtuiging leidt."
Corel Schorten in De Telegraaf. „Binnen de grenzen die de schrijfster zich gesteld heeft, is er een kunstwerk ontstaan, zoo subtiel, (dialectisch en emotioneel), zulk een psychologische openbaring, als er weinig in onze taal geschreven zijn."
Frits Hopman in De Gids. .... „ook voor wie na ons komen is het werk belangrijk als een zuivere spiegel van voelen en denken in dezen tijd.
Tijdspiegel.
12 ! G. VAN HULZEN: De Liefde der Zinnen 1 (A«n het Lichtende Strand)
j Ing. ƒ 3.15, Keurband ƒ 4.40
„....de man op jaren, even in de vijftig, de voldragen
I man die bovendien artiest, schilder, is en het meisje van
j rijpenden leeftijd, innerlijk de vrouw, de hartstochtelijke,
j zinnelijke vrouw, die ook durft uitzeggen wat zij is. Zij heb-
: ben elkaar gevonden in een nieuw ontdekte badplaats en
\ daar te midden van het burgerlijke, schijn-adellijke nietsdom,
• ontwikkelt zich dat „geval."
I Van Hulzen laat hen aan het woord en als een geraffi-
; neerd operateur hanteert hij het mes; ieder woord, iedere
: gedachten en iedere handeling van deze twee menschen
"I ontleedt hij en legt ze ons voor in al hun volheid van ge-
I beuren." Leeuwarder Courant.
\ „De schrijver is goed waarnemer en ervaren ontleder. Ook
I de natuur werkt mee als decoratief element, soms als inwer-
j kende kracht. Het moge dan al of niet waar blijken dat de
: moderne Nederlandsche liefdesroman zijn einde nadert, ,jAan
! 't Lichtende Strand" behoort tot den schoonen nabloei."
Avondpost.
13 I MARIE KOENEN: De Andere.
! 2^ druk 3e duizend Ine. ƒ 2.65. Keurb. ƒ 3.90
6



„Vol is dit boek van ontroerende fijn-menschelijke trekjes. Heel dit boek is er de gave, voorname, welbeheerschte compositie van." De Maasbode.
„Liefde en vroomheid ademt deze roman van Marie Koenen, liefde in zijn oorspronkelijke primitieve vorm, zoo. als wij die in ons gecompliceerd ontredderd leven haast niet meer weten te bestaan." De Wereldkroniek.
„Het is alles zoo diepmenschelijk. De tragische strijd tusschen het oude en het nieuwe, de strijd tusschen de beter en slechter natuur, het tijdelijke besluit weer man te zijn tegenover hooggeboden liefde, en het droeve hervallen in de armen van „de andere" tot eindelijk de kerk weer het betere boven helpt, is krachtig, ja, geweldig weergegeven.
Heel het verhaal is daarbij zoo eenvoudig en echt, zonder aanstellerigheid en overdaad, zoo innemend om zijn opene eerlijkheid, van de vrome teerheid van ons roomsch godsdienstleven diep doortrokken." De Standaard.
„Hier is dan werkelijk de devotie, die zoo zeldzaam is in onze tegenwoordige literatuur, hier is de stille, vrome aandacht, en de mediteerende contemplatie." Henri Borel.
14 ! MARIE KOENEN: Parcival.
\ Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90
: „De talentvolle schrijfster toont ook in dit genre een be-
• wonderenswaardige habiliteit. De romantische Dichtung van : den „reinen Thor" vond een in litterair opzicht onberispelijke
• amplificatie, die ons den riddertijd in zijn eigen coloriet en I in de telkens verschietende tinten van dat bonte leven voor
oogen voert." ])e Maasbode.
j „Een zeldzaam mooi en fijn geschreven boekje, waarvan
: de inhoud en de vorm met elkander wedijveren om den
| voorrang. Met welk een liefde en teederheid is het ge-
j schreven!" De Hoeksteen.
: „O wondersproke, waaraan de dwalende wereld, trots zon-
: de en smart, blijft gelooven, hoe liefelijk treedt ge te voor-
: schijn in Marie Koenens bewerking! Hoe zoet is de roke der
j bloemen, waarmede zij u omweeft! Mogen veler handen zich
: naar u uitstrekken en de Graalsage met haar diepe betee-
j kenis doordringen in veler harten. De Tijdspiegel.
\ „Zelden las ik in den laatsten tijd een boek met zooveel
:: stil genoegen en in zoo groote bewondering."
De Hoeksteen.
15 |i JÖHAN Ï)Ë MEESTER*: D'ë"'zönde"'ïn t | deftigeDorp (3de herziene dr. 7e duizend)
Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90
Br H ■ „Ook in dit boek is de menscheliikheid van de Meesters
3G



i kunst niet minder dan in Geertje, al heeft deze zich om-
\ heind met het meest doornige rasterwerk van zijn spottenden
j geest Een meesterlijke arbeid." Is. Querido.
j „In zijn eigenaardigen, vlotten, als ge jaagden trant, ver-
! wonderlijk levendig, teekent hij hier de dorpsmenschen en de
\ vreemden in den lande, pittig, scherp, sommigen daarvan niet
j sine ira et studio, want aan het platte, het vulgaire en het
: kleinburgerlijke heeft deze auteur een onverbloemden hekel.
: De Telegraaf.
\ „Wat knapheid, stofbeheersching, compositie aangaat, is dit' boek misschien het beste, wat de Meester nog heeft
: geleverd." Annie Salomons.
I „Er zijn in het verhaal hoogtepunten van fijnen humor,
I gelijk de Meester, naar mijn weten, nog nergens zoo had
\ geschreven Luchtig, niet zonder hoogheid van ironie, zijn
i deze zeer doorleefde scènes neergezet. Als ik naar verge-
: lijkingen zoek in onze literatuur, vind ik eigenlijk niet veel.
[ Frans Coenen.
16 I IS. QUERIDO: De Jordaan I (10de dr. 14de ! duizend) Ing. ƒ3.70, Keurband ƒ4.95
'• „Querido moet, vóór hij aan de conceptie begon, zich wel
= heel sterk in zijn werk, in het leven, het dagelijksch doen en
i laten van hen, die hij ging beschrijven, hebben ingedacht. En
: met een verbazingwekkend aanpassingsvermogen moet hij
i zich ingeleefd hebben in de sfeer van denken en voelen dezer
i menschen, in hun haat en hun liefde, hun drankzucht, vaak moreele verwording, maar ook in het hoogere, dat in veel
1 van deze achterbuurt-mannen en vrouwen leeft. En waar dit
i boek zeer sterk den indruk geeft van een volkomen bezon-
1 kenheid, van een staan boven de materie, van een geheel
i doorschouwen van het onderwerp, daar treft het even ^eer
:: door het absolute meesterschap over taal en vorm, waarmee
I het is uitgewerkt." Arnhemsche Courant
\ „De Jordaan is groot werk. Een figuur als die van Neel
\ Burk is waard dat een heel volk haar leert kennen. Wij ver-
= heugen ons over eiken volgenden druk, die medewerkt om
j dat te bereiken." Alg. Handelsblad.
17 ! IS. QUERIDO: De Jordaan II (Nes en Zee\ dijk) (8ste dr. 11de duizend)
j Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
! Mijn groote bewondering voor Querido's Jordaan, eerste
I deel, gaat onverzwakt over tot het tweede, dat alle hoedanig-
I heden bezit waardoor het eerste is gekenmerkt.... We lezen
i dit buitengewone boek met steeds grooter, steeds ongedul-
8



: diger makende belangstelling. ... als hongerigen, onverzadig-
: baar, blijven we ervan genieten, avonden lang, halve nachten.
: Het is een boeiend boek; en overweldigend!" Frits Lapidoth.
: ' „De letterkunde mag dankbaar zijn, dat een van haar bes-
j ten een geweldig onderwerp als dit aandurfde om het tot
: een kunstwerk van zoo wonderen rijkdom te vereeuwigen."
{ Het Volk.
: „De wereld die hij er in beschrijft, heeft Querido in haar
: realiteit gezien, natuurlijk, maar wat hij ons er van heeft
■ weergegeven is de aanschouwing van een visionair. En die
: visie is in zijn rijke, kleurige taal, in zijn plastisch vormende
1 zinnen, tot een groot kunstwerk geworden." Alg. Handelsblad.
,8 ! IS. QUERIDO: Menschenwee. Nieuwe, ge-
! heel omgewerkte uitgaaf.
Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
j „Sinds Balzac en Toergenjew is geen tweede meester op-
j gestaan als Querido." Edwin Markham,
i „Querido is een van de meest buitengewone persoonlijk-
• heden van den modernen tijd... In zijn episch beeldend ver: mogen streeft Querido onder alle levende auteurs Balzac het
• dichtst op zijde." Herbert French. \ ,,'t Is alsof al de helden der wereld-litteratuur een oogenI blik verbleeken, als ge verzonken zijt in dit geweldige boek, | de helden der strenge klassiek en der fantastische, speel-
: sche romantiek, Achilleus als Claude de Frollo, Antigone'
j als Childe Harold; 't is of dat alles tijdelijk kleurloos en
: mat wordt tegenover zulk een klettering van kleur, zulk een
: zwaar zwoegend beweeg van levensadem, zulk een hijgende
j begeerte, zulk een benauwende werkelijkheid,
] Als deze bandjir in zijn sombere dreuning is voorbijgerold,
: ziet ge aan de overzijde wel ook weer dat andere zuivere,
| rijke leven in eigen klaarheid en schoonheid; hoog en onaan-
: tastbaar staan de statelijke toppen omgord door wijde wou-
: den. Maar de schoone herinnering blijft aan het machtig
: grootsche, dat daar voor uwe oogen voorbij is getrokken, de
| voortreffelijke kunst van den epicus Querido."
■ Prol. J. Prinsen Lzn.
19 | LITA DE RANITZ: Als de droom in
= droom vergaat.
1 Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90
Ë „Dit eerste grootere werk van Lita de Ranitz is in rus-
I tigen, eenvoudigen, en vooral beschaafden, zéér beschaafden
: stijl geschreven.... men weet, dat Lita de Ranitz over een
I fijnen en zachten humor beschikt en over een vloeienden,
I gelijkmatigen, echt vrouwelijken verteltrant. De titel van het
9



boek is suggestief en het verhaal evoqueert op subtiele wijze den weemoed van den droom, die nimmer werkelijkheid wordt, maar ook weer vervluchtigt in droom."
De Nieuwe Gids.
„Het zeer bijzondere in dit boek is zijn eenvoud, is ook dit dat het een veel misbruikt motief bewerkt tot een einde dat verrassend is, wijl zoo waar en zoo geheel in strijd met hetgeen de meeste schrijvers van zulk een motief maken zouden ... Het verhaal houdt u voortdurend vast, al leeft het ook simpel en strak in een menschenziel die niets heroïsch heeft, maar veel menschelijks." De Nederlander.
,,L. de R. zal vele lezeressen aan zich hebben verplicht. Er zijn niet veel gezellige „oorspronkelijke" romans van dit genre." De Nieuwe Courant.
„Er is in dit boek iets rustigs, dat weldadig aandoet, en voornaam." De Avondpost.
„Een knap geschreven boek, natuurlijk, vlot, los en prettig verhaald." De Tijd.
„Er gaat een bekoring van dit vlot geschreven boek uit, dat onder de romanliteratuur een goede plaats verdient.'
Indische Mercuur.
20 j JEANNE REYNEKE VAN STUWE : IJ d e 11 heid der IJ delheden (2de dr. 6de duiz.) j Ing. ƒ 3.15, Keurband ƒ 4.40 [ Een uiterst boeiende roman uit de Haagsche hooge krin: gen, zuiver en scherp geteekend in hun wufte liefdes- en : huwelijksverhoudingen.
21 ! C. en M. SCHARTEN—ANTINK: Een huis i volmenschen (10de dr. 14de duizend)
Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
I „Een Huis vol Menschen is de arbeid van optimisten. Wij
\ weten geen Fransche schrijvers dezer dagen, die zoozeer
! optimist en tegelijk zoo literair zijn, zulke volledige artiesten."
' : Johan de Meester.
\ „De schrijvers zijn van het zuiverste ras. Het werk is fijn-
! eenvoudig, zonder gezochtheid, met schoone, kalme beslist-
j heid geschreven. Volbloedschrijvers, die de taal meesterlijk
I gebruiken, die met levendige volzinnen het verhaal een, ik
I weet niet welke, frissche bekoring en kracht verleenen. 't Is
Hollandsen op zijn best 't Is alles wonder levend, alles
| belangrijk. Het verschijnen van dit boek is een gebeurtenis
I in onze letterkunde." Vlaamsche Gazet.
\ „Al het luchtige, geestige, dat de Parijzenaars kenmerkt,
10



gaat hier gepaard met den scherpen werkelijkheidszin van de Hollandsche kleine meesters." Vlaamsche Gids.
22 | C. en M. SCHARTEN—ANTINK: DeVreemj de Heerschers. Een verhaal van de ItaI liaansche Meren. 4de, in overeenstemming met i de Fransche bewerking herziene druk.
j 65e/75e Honderdtal Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
: „Aldus is de wijze waarop men dit uitgebreid werk genie-
: ten moet. Men dient allereerst te begrijpen, hoe het schrij-
j verspaar Scharten—Antink daarginds leefde en werkte, Hol-
j landsche letterkundigen, en nog wel zeer van de naturalis-
: tische soort, inniglijk bekoord door het vreemde land, nieuws-
] gierig en belust op al wat maar het leven van menschen en
■ dingen daar te zien en hooren bood. Alles, ook het gewoon-
j ste en minste, is hun belangrijk, omdat het zoo vreemd en
j vreemd-mooi aandoet. Hoe kon het anders bij een Margo
j Antink, die het aandoenlijke in een „Catherine" en „Sprotje"
I vond, bij twee schrijvers, die in „Een Huis vol Menschen" van
j het zeer banale Parijsche klein-leven een vuurwerk wisten te
I fabriceeren dat op verrassende en haast ongeloofelijke wijze
| ons zooveel hoofdstukken achtereen bezig houdt." De Gids.
; „O, doet dit alles niet huiveren van ontroering: van schoon-
[ heid-genieten en medelijden? Wat dit boek zegt, dat zegt het voortreffelijk." M. H. v. Campen.
23 j C. en M. SCHARTEN—ANTINK: Typen en ! Curiositeiten uit Italië (2de dr. 6de j duizend) Ing. ƒ2.10, Keurband ƒ3.35
: „Hoe zouden zij (de Concourts) genoten hebben van de
: rust, de soberheid, waarmede in den bundel der Schartens
: dichterlijke ontroeringen van zonne-natuur en zonne-men-
: schen, doch ook de indrukken of herinneringen van allerlei
: ongewoons worden geboden." Johan de Meester.
j „C. en M. Scharten—Antink hebben zich, ook in groote
: romans als b.v. „Een Huis vol Menschen" (eigenlijk een serie
: tot èèn geheel aaneengeregen kleine schetsen) meesters ge-
: toond in wat men ten onrechte wel eens „kleine kunst"
j noemt, en in die zoogenaamde „kleine kunst" hebben zij zich
j meermalen groot getoond. Ook in dezen bundel „Typen en
; Curiositeiten" zijn zij groot.
: De Schartens geven in deze verhalen nu en dan humor van
I de voornaamste soort, die humor waarin lach en traan tot
| één verrukking samensmelten." Henri Borel.
11



24 | C. en M. SCHARTEN—ANTINK:. 't Geluk
1 ■'•h.angt als een druiventros
I 5e druk 10e duizend Ing. ƒ 4.20, Keurband ƒ 5.45
I „Nu wil ik enkel maar vervuld zijn van het genot, mij op
: dezen pralenden Aprilmorgen te mogen neerzetten, om te
: zeggen hoe lief en hoe mooi ik het gevonden heb, dit boek
: met zijn pralend stouten, zijn zuidelijk levenslustigen titel.
• i Dit is de innige, de diepe, de goede levenslust. Dit is de
1 levensbeheersching en de levensliefde der groote en sterke
: zielen, die van ons allen Jacobus van Looy het krachtigst en
! volledigst bezit." Herman Robbers in Elzevier.
\ „Ik ben niet beschroomd de verwachting uit te spreken
I dat dit boek van den grooten stylist Scharten en de subtiele
j levensbegrijper Antink zal blijken onsterfelijk te zijn. En wij
j behooren boordevol te wezen van vreugde en dankbaarheid,
j dat ons volk in zijn letterkunde nog in staat is tot een zoo
^ machtige, zoo ranke, zoo menschelijke kunst als dit verhaal! '
: Utrechtsen Prov. en Sied. Dagblad.
\ „Een heerlijkheid dit boek!" De Indische Mercuur.
1 „Dit behoort tot het allermooiste, wat ik ooit van deze
j auteurs las." Henri Borel.
25 j M. SCHARTEN—ANTINK : Sprotje. Nieuwe, j geheel omgewerkte editie, met illustraties van 1 J. Pollones. (2e druk 3e duizend)
i Ing. ƒ 3.15, Keurband ƒ 4.40
1 „Het meesterwerk, het levenswerk van onze geniale schrijf-
I ster Margo Scharten—Antink. Sprotje, de figuur, die on-
I sterfelijk voortleven zal. En heel Nederland mag er trotsch
I op zijn in Margo Scharten—Antink de schrijfster te bezitten,
I die aan zijn litteratuur dit vlekkelooze kunstwerk heeft toe-
": gevoegd." De Nieuwe Gids.
\ „De schrijfster van „Sprotje" — zóó heeft de warme be-
= wondering der spraakmakende gemeente Mevrouw Scharten-
! Antink gedoopt. Zulk een hulde mag streelend en vleiend
I heeten, zelfs voor een groot auteur als Mevrouw Scharten is,
5 zij betéekent immers roem èn populariteit." M. H. v. Campen.
: „In dezen omslag zal het boek dus rustig-aan klassiek wor-
* ï den. Want de innigheid en de warmte die er bij de eerste
: lezing in te genieten waren, werden bij herlezing steeds
j warmer en vertrouwder..." De Telegraaf.
: „Sprotje is Sprotje, ze is onvergelijkbaar, ze is eenig.
: Af. Nijhotf.
26 | NICO VAN''sÜCHTËleN, De Stille Lach, i (10e dr. 14de duizend)
! Ing. ƒ 3.70, Keurb. ƒ 4.95
12



„Dat deze roman een zoo stijgenden bijval vindt, is een van de verheugendste verschijnselen in de Nederlandsche letterenwereld. Het is inderdaad een van de hoogste werken in heel onze literatuur, waar de vloed doorheen gaat van ons aller diepste zielswoelingen, en grootsch in al zijn intimiteit. Een boek, dat u lang doorduizelt met een ver geluk."
Ons Vaderland.
„Een meesterwerk van taal, van stijl, van inhoud."
Het Vlaamsen Heelal.
„Er zijn niet vele van die werken, die men altijd weer opslaat, die men nooit genoeg kan lezen en die ons bij iedere lezing dierbaarder worden; maar dit is er één van; dit is een dier boeken waarvan de geest ons vergezeld door het leven, een van die werken, waaraan we in twijfelmoedige stemming denken, waaraan we ons omhoog heffen."
Den Gulden Winckel.
„v. Suchtelen's roman is een mooi en boeiend boek, dat men van het begin tot het einde met stijgende belangstelling leest..." Willem Kloos.
27 j NICO VAN SUCHTELEN: Demonen.
Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
! „Dit boek is belangrijk als kenteringsteeken in onze mo-
! derne literatuur. Hier geen schildering van zielsconflicten
I zonder meer, geen milieu-teekening om de teekening, geen
j kunst om de kunst; maar een strekkingsroman in den goeden
I zin van het woord.
Het ethische en reiligieuse wordt niet op zij gezet, het
: speelt weer een rol en geeft aan zijn personen de groote
1 beteekenis. Vandaar de typisch-cultureele beteekenis_ van
: dezen roman. Een nieuwe periode wordt door dit boek inge-
| luid. Dit boek zal door bijna iedereen gelezen worden omdat
: het en boek voor iedereen is.
ï Van Suchtelen is een sterk kunstenaar, misschien meer nog
j als dichter dan als romanschrijver, maar toch is hij in zekeren
i zin de eenige, die met zijn romans in de behoefte van onzen
j tijd voorziet." De Hervorming.
\ „Een werk dat, hoewel één zeer belangwekkende persoon-
I lijkheid het middelpunt vormt, heel iets anders biedt dan de
:: door velen gewraakte één-persoons-analysen, met erotiek zon-
I der meer." Avondpost.
! „Het grootsche is niet na te vertellen. Daarvoor is de com-
i positie te fijn, te mooi doorwerkt." Dagblad van Z.-Holland.
». „Ik noem Nico van Suchtelen den grootsten romanschrij-
I ver van het hedendaagsche Nederland."
Orgaan v. d. Politiek-economischen Bond.
13



28 ; HERMAN TEIRLINCK: Het Ivoren Aapje ; (7de dr. 10de duizend)
j Ing. ƒ 3.70, Keurband ƒ 4.95
| „Als romanwerk is Het Ivoren Aapje van 't beste dat we
; in Vlaanderen hebben." De Standaard*
: „Het is een waarlijk zeldzaam genot, een boek als dit te
: kunnen lezen." De Nederlander.
: „Herman Teirlinck is een der kranigste en vernuftigste
] prozaïsten van Jong-Vlaanderen." Is. Querido.
| „Het Ivoren Aapje is een uiterst merkwaardig en bijzonder boek, het is werk met prachtige kwaliteiten; het is een
: zeer onderhoudende, ja boeiende en in hooge mate bekoren-
: de roman. Een magnifiek kunstwerk, tezamen gesmeed en
: opgericht tot een lust voor oogen en handen, geest en gevoel.
: Als psycholoog, als menschenkenner, zal Herman Teirlinck
• zich met zijn Ivoren Aapje voor goed een grooten naam
j maken." Herman Robbers.
29 j HERMAN TEIRLINCK: De Nieuwe Uilen} spiegel of de Jongste Incarnatie i van den Scharlaken Thijl.
i Voor hen die zich abonneeren op de Vlaamsche
! Bibliotheek is de prijs van dit werk ƒ 2.75 of frcs.
j 11.— ingenaaid. Voor niet-abonnés is het uitslui-
I tend verkrijgbaar in onze serie Nieuwe Romans
! a ƒ 4.20 ing. en ƒ 5.45 in keurband.
j „Wie zou den Vlaamschen schelm wel beter kunnen
j wederbelichamen dan Teirlinck in zijn sappig en smeuïg
: proza?" De Hofstad.
! „... . alle bewondering voor T.'s vlot vertellen, zijn weel-
i derige, komische of ontroerende schilderingen en het fijn
i ironische dat er steekt achter zpo menig grappig verhaal."
De Avondpost.
\ „Teirlinck's wonderbaar mooi boek..."
| Oprechte Haarl. Courant.
30 i ANTOON THIRY: Het Schoone Jaar van j C a r o 1 u s. Ing. ƒ 2.65, Keurband ƒ 3.90
: ,hét schoone jaar," vol avonturen, vol verrukkingen en
I bitterheden; met bedoeling, ondanks het vele rampspoedige
I dat er in voorvalt, toch; het schoone jaar genoemd door dezen
| auteur, die het Leven onvoorwaardelijk, in zijn meest ver-
j scheiden uitingen, met pestilentie en uitbundige feestvreug-
14



den. met droefenis, dood en liefde bont dooreen, aanvaardt en lief heeft." Hendrik van der Wal in Het Vaderland.
„Thiry is een woordvoerder, die weet aan te toonen dat de taal het mooiste instrument is, dat men kan bespelen.
H. A. Th. Lesturgeon in Dagblad van Zuid-Holland.
„Dat Carolus, even als Pallieter, veel en gaarne zal gelezen worden, dat is zeker." Ral Verhulst in De Tijdspiegel.
Het boek is geschreven met liefde en talent — met veel talent zelfs." J. H. Stratemeijer in De Avondpost.
31 ! FELIX TIMMERMANS en ANTOON THIRY:
! Begijnhofsproken. Keurband ƒ 3.35
| „Er gaat een bijzondere bekoring uit van deze antieke ver-
• | halen over „het simpele gedoe der witgekapte begijntjes,"
j zooals de schrijvers in hun „Binnenleiding" zeggen."
I Delftsche Courant.
\ „Ondanks zijn argeloozen eenvoud heeft echter toch dit
: boek een schoone levensdiepte. Indien wij ooit in literatuur
j zijn nadergebracht tot het wezen der roomsche vroomheid,
: dan is het door de7« Begijnhofsproken."
; iftrechtsch Prov. en Sted. Dagblad.
• „Zuiver en sober, zonder iets van overspannenheid of
I geforceerden nadruk, gelaten en blank, zou men zeggen,
I staan deze nieuwe verhalen van een oud eeuwgetijde hier
! opgeteekend, elk gebeuren in de eigen sfeer, waar wonder
I en werkelijkheid tot eenzelfde realistisch plan zijn opge-
I heven, gelijk in oude schilderijen." Groot Nederland.
32 j AUGUSTA DE WIT: DeWakebij deBrug,
i en andere verhalen, j j Ing. ƒ 2.10, Keurband ƒ 3.35
I „De schier vlekkelooze en gedragene schrijftrant — gej dragen immers omhoog tot één gelijkmatig-schoonen bloei I — de edel-geharmoniseerde schrijftrant dezer Indische verj halen, of liever gedichten, is in waarheid een lust voor oogen en ooren en hart." Carel Scharten in De Telegraaf.
„Uit dit wondere verhaal van de brug stijgt een geur van : zoet mysterie, ruischt een frissche windstroom van samen! werking en vertrouwen. En de zoete, gevoelige verbeelding I van het landvolk slingert zich om dit wonderwerk van i westersche kennis en vernuft, spint er de symbolen uit voor ! wat droomt en speelt, zwelt en steigert in hunne'ziel, zuch• ten en verlangens, lieve, vrome droomen, weeft legenden ! en zangen, waarin hij, de Bouwer, de Westerling met zijn kennis, zijn vertrouwen, zijn liefde de vergoddelijkte held is.
Prof. J. Prinsen Lzn.
15



ANDERE ROMANS EN NOVELLEN
a. nederlandsche
E. Bekker-Wolff en A. Deken, Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart, met portret en gravures; inl. door Prof. Dr. L. Knappert (7e dr. 26/30e duizend) 2 deelen tezamen
i 1.80 C. 2.80 K. 3.40
em. de Bom, Heldere Gezichten.
I. 1.00 (voor België frs. 4)
Henri van Booven, Tropenwee (4e veel vermeerderde en voltooide uitgaaf) I. 2.00 C. 2.50 K. 3.25
„Een groot visioen, misschien wel de beste koloniale roman, dien we in onze litteratuur bezitten."
André de Ridder.
„Van Booven's beschrijvingem van Tropenlandschappen werden niet overtroffen." De Boomgaard.
Sproken (2e ér.) ï, 0.75 C. 1.25
„Het is te hopen dat uit den voorbijtrekkenden zwerm „eendagsvliegen" die de litteratuur ons de laatste jaren oplevert, dit boek gegrepen zal worden en bewaard als iets teeder-bizonders". J. de Meester.
Henri Borel, Een Droom (Van Tossari) (3e dr. 10/12e duizend) I. 0.75 C. 1.25
„Een droom van exotische vroomheid droomt uit
zijne werken op, verwant aan de sferen van het Oosten, waarin de auteur een levensopvatting heeft gevonden,".... .
„Ten tweede treft mij altijd weer in zijn werken
. de subtiliteit van beschrijving, waardoor hij elke verschijning van natuur tot een openbaring van schoonheid maakt'.
Herman Middendorp.
A. L. G. Bosboom-Toussaint, Majoor Frans (2e dr. 7/lle duizend) I. 1.40 C. 1.90 K. 2.65
Het Huis Lauernesse. Met Inleiding en Aanteekeningen van L. S. en portret van de schrijfster 2e dr. 7/8e en 9e duizend) I. 1.80 C. 2.30
17



Eene vertelMng aan de Kaptafel, en andere novellen. I- 0.75 C. 1.25
Inhoud: Inleiding - Eene vertelling aan de kaptafel - Lady Maria Gray - Een scherts van Philips II - De republiek moet gehoorzaamd worden.
„Ook deze verhalen getuigen in rijken eenvoud voor zichzelf. Zij worden in onze Letterkunde gerangschikt onder het beste wat onze Klassieken ons aanbieden."
De Tijdspiegel.
BÖsboom-Toüssaint, Busken Huet, S. Gorter, Drie Vergeten Novellen (2e dr. 6/8e duizend) L. 1.20
(Een nacht in een armstoel. — Dokter George. — Een praatje).
„Drie novellen, hier als „vergeten" betiteld, en wanneer de titel waarheid' bevat, een herdruk overwaard."
M. H. van Campen, Bikoerim (2e dr.)
I. 1.20 C. 1.70 L. 1.85
Inhoud: Blinde en droomertje - Van voorheen - De verloofden - Japie - Ontgoocheling - Zoon van het oude volk De schaakspelers - Paaschavond.
„Men proeft hier zin voor zin en geniet er stil en laag van. Hij heeft aan de schildering der personen gewerkt zooals een oud-Hollandsch schilder aan zijn genrestukken."
Alg. Handelsblad
„Hier is waarlijk een „zoon van het oude volk" aan het woord, vol eerbied voor de heilige traditie, voor de overleveringsschatten van het ras." J. de Meester.
Èrnest Claes, De Witte (met 12 penteekeningen van J. Leonard) . I. t— (voor België frs. 4)
Alfons de Cock, Vlaamsche Sagen uit den Volksmond. I. 1.50 (voor België frs. 6)
"Albertine Draayer—de Haas, Vrouwen.
I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20 „Dit boekje heeft de bekoring van het eeuwig-vrouwelijke. Achter menig eenvoudig verhaaltje voelt men een levenstragedie." De Nieuwe Courant.
J. Eigenhuis, De Jonge Dominee. Een roman (3e dr. 6/8e duizend $. 0.75 L. 1.40
„De jonge Dominee is een mooi, maar vooral een goed boek — een van die weinige boeken van dezen tijd, die weldadig aandoen, die ons wat sterker maken ook voor de taak in ons eigen leven." De Arnhemsche Courant.
18



De Ruige Hoeve (2e dr.) I. 0.95 C. 1.45
„Wij kunnen ons begrijpen dat deze mooie roman een 2den druk beleefde. De schrijver heeft niet de bedoeling gehad een anti-alkohol roman te geven; toch is de Ruige Hoeve van het begin tot het einde propagandistisch voor onze beweging." De Geheelonthouder.
Marcellus Emants, Afgestorven. L 0.55 C. 1.05
„Emants is hier, als in zijn meeste werk, de koel ontledende pessimist, die diep doordringt in het gedachte psychisch proces. Zijn schildering van toestanden en omgeving is raak en rustig.".... Avondpost.
S. Falkland, Kleine Vertelsels (3e dr. 11/15e duiz.)
I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40 Inhoud: Causerie - Moos komt - Grootmoedertje - Droompaard - Warrem - De Mof - Baard - Dag bij Sien - Reisverhaal - Corrie - Hevig avontuur bij tante Mijntje - Fondant Angstavond - De zanger - Mijn begrafenis.
Anna van Gogh—Kaulbach, Moeder (5e dr. 9e duiz.)
I. 2.— C. 2.50
„Een werk van beteekenis, een der beste Nederlandsche romans van de laatste jaren." Herman Robbers (Elsevier).
„Een roerend pleidooi voor het geestelijk moederschap, een welsprekend betoog voor de vrouw in haar huis, bij en met haar kind." De Vrouw.
Sam. Goudsmit, In de groote Leerschool.
I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40 Inhoud: In de groote Leerschool - Hoe de kleine Sjimmie Neeter burger werd - De onverbeterlijke - De Hengelwedstrijd - Moeder Zijpe's verjaardag - Kinderen - In de Engte.
„Dé verrukkelijke beelding van Chajim en Sjimmie's tocht naar de fabriek, van Sjimmie's zielsontroerend afscheid van vader, is prachtig van echtheid, heerlijk van de innigste doorvoeling." Af. H. van Campen in De Gids.
Zoekenden. I. 0.95 L. 1.60
„Een familieroman met goede karakteristiek van het leven eener Joodsche familie in een provinciestad." Avondpost.
G. van Hulzen. Getrouwd. Een Roman (5e dr. 12/14e duizend I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60 K. 2.20
Wrakke Levens. K. 2.20
19



De Ontredderden II.
L. 1,60
Liefdes Tusschenspel (2e dr.) I. 1.20 C. 1.70
„Over het algemeen dus is dit werk een der beste en aantrekkelijkste, die ik tot dusver van Van Hulzen las."
Willem Kloos.
Zwervers I. 0.75 C. 1.25
„Schrijver schetst ons zijn figuren met de realiteit van
onze oude schilders . Het doet weldadig aan, te voelen
hoe mededoogen dezen geheelen bundel doortintelt." ,
Tijdspiegel.
Aart van der Leeuw, Sint Veith en andere verteU lingen. I. 0.95 C. 1.45
„Zoo zuiver van uitbeelding en zoo wisselend van verrassende stemmingen is het geheele boek."
Delftsche Courant.
„Uit alle verhalen licht de schoone verbeelding op en zingt de taal van den poëet." Henri Bot el.
Multatuli, Max Havelaar (10 dr. 47/58e duizend) . I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40 K. 2.—
Duizend-en-een-Specialiteiten (2e herz. dr. 7/9e duizend) I, 0.75 C. 1.25 L. 1.40
Deze uitgaaf is voorzien van een aantal tot heden nog nooit uitgegeven noten van Multatuli en een voorwoord van Mevr. Douwes Dekker-Schepel.
E. J. Potgieter, Jan, Jannetje en hun jongste kind Het Rijks-Museum. Met inleiding en aanteekeningen van L. S., portret van Potgieter en 42 illustraties (4e dr. 15—19e duizend). Ter persé.
Liedekens van Bontekoe - Blaauwbes - 't Is maar een Pennelikker! - Marie - De Ezelinnen - Hanna. 4e dr. 12/16e duizend) I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
Is. Querido, Kunstenaarsleven, 2 deelen I. 4.—
Annie Salomons, Langs het Geluk (3e dr. 10/lle duizend) I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
„Met sobere, maar waarlijk precies het doel treffende middelen van woordkeus en zins-rythme is hier telkens een
20



brok merischenleven opgeheven tot een hooger plan, waar het ligt, doorzichtig van schoonheid en omwaasd van stilte."
Herman Poort.
M. Scharten—Antink, Sprotje (5e dr. 16/18e duiz.)
I. 0.55 C. 1.05 Sprotjes verder leven (3e dr. 9/12e duizend)
I. 0.55 C. 1.05
Vier Vertellingen. I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
.... „juist die soberheid is hier vol epische kracht.'
De Tijdspiegel.
Angelina's Huwelijk. I. 0.55 C. 1.05
„Een eenvoudige geschiedenis, maar verteld met een zachte innigheid die bekoort." De Tijdspiegel.
„Angelina's Huwelijk geeft de schrijfster in haar. volle gaven; als uitbeeldster van de Schoonheid, die immers eenvoud is en opperste pracht tevens." Dordsche Courant.
Arthur van Schendel, Verhalen (2e dr. 7/9e duizend i: 1.20 C. 1.70 L. 1.85 „De uitvoerige en minutieuse kennis van tijd en volksaard, en die van ernstige studie getuigt, is er niet het voornaamste. Wat boeit en bekoort, en wat aan deze proza-vertellingen de waarde van een gedicht geeft, is de psychologische sfeer waarmede de schrijver zijn onderwerp als het ware omhult, de fijne behandeling, de subtiele beschrijvingskunst, de diepe visie van dingen en menschen, ook van de Innerlijke roerselen van het menschelijk gemoed." N. v. d. Dag.
Stijn Streuvels, Reinaert de Vos. Naar de middeleeuwsche handschriften herwrocht (3e dr. 10/12e duizend) I. 0.95 C. 1.45
Nico van Suchtelen, Quia Absurdum (4e dr. 8/10e duizend) I. 0.95 C. 1.45 K. 2.20
„Quia Absurdum dankt aan zijn inhoud een bijzondere belangwekkendheid voor dezen tijd, maar enkel en alleen ■, omdat het een schoon kunstwerk is, zal het, met dien inhoud ook nog belangstelling inboezemen, wanneer men over wat thans veler gemoederen roert, lang zal heen zijn."
Johan de Meester.
Frans Verschoren, Jeugd. C. 1.25 L.l.40
„Dit is een heerlijk, frisch, fijn en levendig verteller: in dit boekje leeft de sappige weelde van den Vlaamschen
21



buiten en de zorgelooze vreugde van een gezonden knaap" N. Roti. Courant.
J. L. Walch, Machten en Menschen. I. 0.95 C. 1.45
„Een merkwaardige bundel. En alle iets zéér bijzonders."
Algem. Handelsblad. „Wat deze verhalen aantrekkelijk maakt is het diepe gevoel, is de lach en de traan, de humor." Onze Eeuw.
b. buitenlandsche
1. D u i t s c h e.
Ludwig Anzengruber, De Schandvlek. Een roman. Vertaling van Mevr. Van Uildriks (3e dr. 8/lle duizend) I. 1.20 C. 1.70 L. 1.85
„Anzengruber, zelf uit de volksklasse herkomstig, heeft wel 'de ziel van zijn volk leeren kennen. In zijn werk ontmoet men altijd de vermenging van humor en gevoel. Het leven van het onechte kind, en hoe zich tusschen haar en den man van haar moeder al sterker een band vlecht van liefde en trouw, waar zijn eigen kinderen hem verwaarloozen, vormt een even pakkende als weldoende lectuur."
Josef von Eichendorff, Uit het leven van een Dagdief, vertaald door Anna van Gogh—Kaulbach.
I. 0.95 C. 1.45
„Een der fijnste juweeltjes uit de overgangsperiode van de romantiek tot de nieuwere kunst."
„Hij vertelt prettig, humoristisch en door en door fantastisch.... men is met zijn gedachten nergens anders dan bij dit gelukskind." N. v. d. Dag.
Een der schoonste monumenten van de vertelkunst."
Het Tooneel.
Ludwich Finckh, De Rozendokter. Vert. van Mevr. M. van Vloten. Versiering van Mevr. MidderighBokhorst (3e dr. 9/lle duizend) I. 0.55 C. 1.05
„Een zeer fijn, teer werkje, geurig van buitenlucht, bosch en bloem, van stille aandoeningen, ingehouden en onderdrukt."
Wolfgang von Goethe, Zielsverwanten. Vertaald door Nico van Suchtelen.
I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60 K. 2.20 „Een eeuw geleden de beroemdste roman; maar ook voor den modernen mensch nog vol bekoring, schoonheid en wijsheid."
22



Wilhelm Haupp, Süsz, de Jood. Vertaald door G. A. Brands. % 0.55 C. 1.05L. 1.20
„ ... .leert den schrijver kennen als een uitnemend novellen-schrijver." Arnhemsche Courant.
Heinrich Heine, Het Boek Le Grand. Vertaald en ingeleid door Nico van Suchtelen. Met portret.
ï. 0.55 C. 1.05
ook die, zeer moeilijk in al hun frischheid over te
brengen fragmenten, heeft de vertolker prachtig in onze taal overgebracht. Waarbij hij ons verblijdt met een prachtige, volkomen sympathieke inleiding over Heinrich Heine's Romantiek, een diepgaande, keurig geschreven studie, zooals alleen een dichter over een anderen dichter een essay schrijven kan." Frits Lapidoth.
E. T. A. Hoppmann, De Gouden Vaas. Een Sprookje uit den nieuwen tijd. Vertaling Karei Wasch.
t 0.55 C. 1.05 L. 1.20
„Men kan in dit sprookje al de mooie qualiteiten vinden, die Hoffmann zoo boeiend maken: den fijnen humor, de weergalooze kunst van vertellen, het zacht-sentimenteele, het fantastische...." Herman Middendorp.
Bernard Kellermann, De Dwaas. Uit het Duitsch door Marianne de Voogt (2e dr. 7/9 duizend) I. 1.40 C. 1.90 L.2.05 „Waarlijk een zeer kostbaar boek, een gedachtenvol gedicht." Hofstad.
Peter Rosegger, De Landsvorstin (Martin der Mann). Vertaling J. Kuylman.
L 0.95 C. 1.45 L. 1.60 „Martin der Mann" neemt in Rosegger's literairen arbeid een zeer bizondere plaats in." Utr. Sted. Dagblad.
Ernst Zahn's Werken: Het gezin van Lucas Hochstraszer. Vertaald door Mevr. A. van Gogh-Kaulbach, met een voorrede van Augusta de Wit 5e dr. 15/l6eduizend) I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60
„Hard als graniet zijn de bergboeren door Zahn geteekend, hard en grootsch als de kolossen, waartusschen zij leven. Stug en hardnekkig in 't kwade als in 't goede. Oernaturen. En tusschen zijn boeiende vertellingen vlecht hij wondermooi geteekende natuurtafereelen. Men leert door
23



hem land en luiden grondig kennen en zooal niet liefhebben dan toch eerbiedigen, hoogachten, bewonderen of verafschuwen. Verschrikkelijk als de natuurkrachten kunnen deze menschen optreden, maar nobel, wars van alle zelfzucht, zijn hunne motieven. Iets van de helden der oudheid kenmerkt de karakters dezer bergvolken." De Tijdspiegel.
Clari-Marie, vertaald door J. Kuylman (3e dr. 9e, 10e en 11e duizend) £ 0.95 C. 1.45 L. 1.60
Eenzaamheid, vertaald door Annie de Graaff (3e dr. 9/13e duizend) £ 1.20 C. 1.70
De Vrouwen van Tannö. Vertaald door Annie de Graaff (2e dr. 7/9e duizend) I. 0.95 C. 1.45
Een Manestraal. (Vertelling). Vertaling Anna van Gogh-Kaulbach. £ 0.10
Menschen. Vertaling van Annie de Graaff (3e dr. 12/16e duizend) I. 0.55 L. 1.20
Onderstroom. Vertaling Annie de Graaff (3e dr. 15/20e duizend) I. 0.55 C. 1.05
Albin Indergand, een roman uit den tijd van Napoleon, vertaald door Free Hart (2e dr. 6/7e duozend) I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60
Wat het leven vernietigt. Vertaling van Anna van Gogh-Kaulbach (3e dr. 9/10e duizend)
I. 1.60 C. 2.10
De Apotheker van Klein-Weltwil. Vertaling van J. Lourens. I. 1.20 C. 1.70
Levensstrijd. Herziene vertaling van H. C. Knappert-Jansen (2e dr. 8/12e duizend) I. 0.95 C. 1.45
Wat Zegeviert (Novellen). Vertaling van A. van Gogh-Kaulbaoh. I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
Inhoud: De Moeder - De Schaduw - Perpetua's dag De Weduwnaar.
De Liefde van Severin Imboden. Vertaling van Anna van Gogh-Kaulbach. I. 1.20 C. 1.70
24



Nacht. Vertaling van E. Ruempol.
.4 -.' L 0.95 C. 1.45 L.l.60
Het Tweede Leven. Vertaling Anna van GoghKaulbach. I. 1.20 C. 1.70 L. 1.85
2. Engelsche
Charlotte BRONTë, Jane Eyre (De Wees van Lowood). Vertaling J. Kuylman. Inleiding L. S. (2e dr. 7/9e duizend) I. 2.85 C. 3.35 L. 3.50
„Het werk van een krachtigen, ernstigen geest met iets mannelijks, als het pseudoniem der schrijfster (Currer Bell) maar innig-vrouwelijk om de gemoedsontleding. Een ongemeen boek." Het Nieuws v. d. Dag.
Charles Dickens, Kerstlied in proza. Vertaling J. Kuylman. Inl. L. Simons (3e dr. 10/12e duizend) I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
L. Falconer, De Geheimzinnige Gouvernante (2e dr. 8/17e duizend)' I. 0.25
„Een boeiend verhaal van een Russische nihiliste."
Charles Lever, De Avonturen van Algernon Sydney Potts. I. 1.40 C. 1.90 L. 2.05
„Ik hoop dat spoedig van Charles James Lever meer zulke juweeltjes in de Wereld-Bibliotheek zullen schitteren". ... De Hollandsche Lelie.
George Meredith, Rhoda Fleming. Vertaald uit het Engelsch door Dj. W. van Ravensteijn.
I. 1.60 C. 2.10
„In het oorspronkelijke moeielijk genietbaar, was zijn werk juist een dat een overzetting vroeg. Een groot, ontroerend en tevens boeiend werk.
Er zijn grepen, subliem van doordringendheid. Een
boek dat moderne verfijning doet samengaan met een bijna klassieke breedheid van opzet." De Telegraaf.
Edgar Allan Poe, Een tiental vertellingen. Vert. i
door J. F. Ankersmit en ingeleid door H. van I
Booven. Portret van den schrijver (3e dr. 10/lle I
duizend). I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40 I
25



R. L. Stevenson, Het zonderlinge geval van Dr. Jekyll en den heer Hyde. Vert. door Mevr. G. v. Uildriks. Inleiding L. S. (2e dr. groot 10.000 ex.)
I. 0.20
„De Britten houden van het griezelige, en Stevenson heeft in Jekijl en Hijde een geval uitgewerkt met het meesterschap van den volmaaktsten griezelverteller."
Oscar Wilde, Het Granaatappelhuis. (Vier Sproken: De Jonge Koning - De Verjaardag der Infante De Visscher en zijn Ziel - Het Sterrekind). Vertaling Liane van Oosterzee. Vier illustraties door J. en B. Midderigh-Bokhorst (2e dr. 6-8e duizend)
t 0.75 C. 1.25
„Een viertal prachtig beschreven symbolische verhalen, die zoowel boeien door hun mooie taal als de diepe gedachten die er in gelegd zijn." Ons Land.
De Profundis. Ingeleid en vertaald door P. C. Boutens (3e dr. 9/lle duizend) I. 0.75 C. 1.25
J. Zangwill, Het groote geheim van Bow (2e dr. 9/18e duizend) I. 0.30
„Dit spannende verhaal van het groote geheim van het Londensche stadsdeel Bow, dat heel Engeland, ja heel de wereld bezighoudt."
3. Fran s che
HoNORé de Balzac, Het Gevloekte Kind. Vert. en Inl. van C. en M. Scharten-Antink, met portret (2e dr. 7/9e duizend) L. 1.20
De oude Goriot, vertaald door S. Goudsmit en I. Lopez Cardozo. I. 1.40 C. 1.90 L. 2.05
„Dit boek in zijn uitstekende vertaling lezend, hernieuwt zich de overtuiging dat Balzac een der kranigste prozaisten is uit de Fransche literatuur." Delttsche Courant.
26



Joseph BéDlER, De Roman van Tristan en Isolde. Vertaald door dr. Marie Loke (2e dr.) bezorgd door Annie L. Oppenheim. I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
„Het is Bédiers schoone bewerking, welke door Dr. Marie Loke in even schoon Nederlandsch werd vertaald. Ook de voorrede van Gaston Paris werd bij de vertaling opgenomen."
Benjamin Constant, Adolphe. Een kleine roman, Vertaald en ingeleid door Cd. Busken Huet.
C. 1.05 L. 1.20
„Er ligt een onschatbare verdienste in de daad der W. B. Constant's meesterwerk Adolphe aan breeder kring bekend gemaakt te hebben." De Hofstad.
Neel Dopp, Dagen van Honger en Ellende. Uit het Fransen door Anna van Gogh-Kaulbach. Met inleiding van F. M. Wibaut. I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
„Een document van grootestads armoeleven in krotten, een document van de onmaatschappelijke vernietiging van wat er moois is en mooi had geworden aan gaven van geest en gemoed."
Georges Eekhoud, Kees Doorik of een bloedig halfvasten. Vertaling Aug. Peeters. I. 0.75 C. 1.25
„Het geeft het boerenleven zooals het is met al zijn ruwheid, maar toch ook met al zijn kracht en hartstocht."
Dordrechtsche Courant.
„Vol kleurige, krachtige beschrijving, vol leven en passie."
Avondpost.
Mad. De la Fayette, De Prinses de Clèves. Ingeleid en vertaald door Hélène Swarth.
I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
„De Prinses de Clèves was de eerste psychologische roman, en zoo sterk en blijvend is de bekoring, die van natuur en waarheid uitgaan, dat dit teere en edele werkje na 2% eeuw nog steeds herdrukt en gelezen wordt."
Edmond Haraücoürt, Daah, de oermensch. Uit het Fransen vertaald en met een inleiding voorzien,
27



door Herman van den Bergh en Martin Permys.
I. 0.95 C. 1.45
„Een boek dat psychologisch knap ontwikkeld, met veel fantasie is opgezet: de levensschets van de eerste menschen." Nieuws v. d. Dag.
„Een boek dat den lezer wonderlijk ontroert."
Utrechtsch Dagblad.
Prosper Merimée, Carmen. Vertaald door Dr. J. de Jong. I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
„De oorspronkelijke novelle, waaraan Bizet's opera is ontleend. Een klare taal, die scherp het geziene, gebeurde weergeeft; een levendige verhaaltrant." De Hervorming.
Jules Renard, Natuurlijke Historietjes. Vertaald door Carel Scharten, met teekeningen van P. Bonnard en caricatuurportret van den schrijver d. Sem. I. 0.75 C. 1.25 L. 1.40
„Hier is de natuur bespied; door een geestig waarnemer, een fijn opmerker, die ons een boekje geeft om stillekens uit mee te genieten" N. Rotterdammer.
Alain RENé LE Sagë, De zonderlinge lotgevallen van Gil Bias van Santillano, de Spaansche Avonturier. Met ill. naar houtsneden van Gigoux. Twee deelen. Tezamen I. 1.80 C. 2.80 L. 3.10
„Le Sage was een onderhoudend en geestig schrijver, en zijn hoofdwerk is niet klassiek in dien zin dat iedereen den naam er van kent, terwijl niemand het leest."
Herman Middendorp. „Het is in hooge mate boeiend, ook amusante avonturen en de heele 18e eeuwsche Fransche samenleving is er in. Maar er is méér in: het leven van alle tijden."
y' "• Kees Meijer.
4. Noorsche-Deensch e-Italiaansche - Hongaarsche - Poolsche - Grieksche -Russische
Boccacio, Decamerone. Bloemlezing met Inleiding va" W. G. van Nouhuys (2e dr. 6/8e duizend)
I. 0.75 C. 1.25
28



„Deze tweede druk toont aan dat Nederlanders uitheemsche vrucht wel degelijk weten te apprecieeren.... Van Nouhuys heeft de rechte manier van serveeren ontdekt."
Utr. Prov. en Sted. Dagblad.
F. M. Dostojefskiej, Witte Nachten. Sentimenteele roman. (Uit de herinneringen van een droomer). Uit het Russ. vert. door Z. Stokvis (3e dr.)
T. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
„Een buitengewoon fijnzinnig verhaaltje. Het leven van een droomer zooals alleen Russen droomers en fantasten kunnen zijn. Een juweeltje van fijne psychologie."
Minerva.
„Zijn kleine novelle is een groot en geheimzinnig gedicht."
Nieuws v. d. Dag.
Arne Garborg, Bij Moeder Thuis. Een roman uit het Noorsch, door Mej. A. Zeeman "(3e dr. 5/7e duizend) I. 1.20 C. 1.70 L. 1.85
„Een werk dat ons diep laat zien in het jongemeisjes- en vrouwenbestaan; geestig, onderhoudend en tragisch, vol van het zoeken en worstelen van dezen tijd."
J. P. Jacobson, Niels Lyhne. Uit het Deensch vertaald en ingel. door Henri van Booven.
I. 0.95 C. 1.45
„Een subtiele ontleding van een zoekende manneziel, tastend naar geluk, dat, vaak nabij, haar steeds wreed ontvliedt."
Carl Larsen, De Biecht eener Vrouw. Naar het Deensch door Betsy Nord (4e dr. 5/8e duizend in W.B.-uitgaaf) L. 1.20
„Een zielstudie is dit boek. Brandes heeft niet te veel gezegd met dit boek een meesterwerk te noemen." N. R. Ct.
Andreas Latzko, Menschen in den Oorlog. Vertaald doër A. van Wijnkoop (4e dr. 9/10e duizend)
I. 1.20 C. 1.70 L. 1.85
„Een van die boeken die als een eeuwige aanklacht tegen onzen tijd zullen voortleven."
29



„Dit kleine boekje is een juweel. Het doet met zijn ontroerende bewogen taal en prachtig strakken stijl de gruwe" lijkheid van den oorlog beseffen." Delftsche Courant.
M. Lermontof, Een held van onzen tijd. Uit het Russisch door Annie de Graaff. I. 0.55
Longos, De treffelijke Historie van Daphnis ende Chloe, naar de Fransche bewerking van Amiot, vertaald door J. Brouwer. I. 0.55 C. 1.05
„Deze vertelling is een der bekoorlijkste, die ooit geschreven zijn." Aart van der Leeuw.
Andrej Strug, De Geschiedenis eener Bom. Een verhaal uit de Poolsche Revolutie, vertaald en ingeleid door Mevr. C. de Jong van Beek en Donk.
I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60
„In deze bladzijden geeft Strug niet meer de psychologie der Poolsche revolutie-beweging alleen, maar ook de psychologie van alle revoluties die eenmaal waren en komen zullen."
I. S. Toergenjew, Vaders en Zonen. Vertaling en Inleiding van Else Bukowsky.
I. 0.95 C. 1.45 L. 1.60
„Daar „Vaders en Zonen" 't allereerst het Nihilisme tot onderwerp van bespreking gemaakt heeft, bezit het een zekere kuituur-historische waarde; het bezit echter ook een groote literaire waarde.... een merkwaardig en mooi boek." Frans Netscher.
Klara Militsj. Vertaling van Else Bukowsky.
I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20 „Een verhaal als dit zal zijn naam nog meer populair maken." Delftsche Courant.
„Een der beste vertellingen van T., waar het diepe indringingsvermogen van den grooten Rus zich wel op het aller overtuigendst toont." Rott. Nieuwsblad.
Graaf Leo Tolstoj, Iwan de Dwaas en andere vertellingen. Uit het Russisch vertaald door J. Brandt
30



en Dr. D. C. Hesseling, met portret (4e dr. 13/15e duizend) I. 0.75 C. 1.25
„Deze bundel leert ons den echten Tolstoj kennen met zijn christendom, zijn anarchisme, zijn menschenliefde."
Kaukasische Vertellingen (2e dr. 6/15e duizend)
I. 0.20
Ant. P. Tsjechop, Een toeval. Uit het Russisch door Z. Stokvis. I. 0.55
„Tsjechof's beschrijvingen zijn de bioscoop van het heele Russische ambtenaars-, burger- en boerenleven."
Xenophon, De Geschiedenis van Abradatas en Panthea. Vertaling Dr. M. B. Mendes da Costa.
I. 0.55 C. 1.05 L. 1.20
.... „Dat alles is van buitengewone fijnheid"....
Algemeen Handelsblad.
31



MEDEDEELINGEN VAN DE WERELDBIBLIOTHEEK
Volledige prijslijsten van werken der onderstaande rubriek worden op aanvrage gratis toegezonden.
a. Romans en Novellen.
b. Gedichten, Bloemlezingen, Brieven. Taal- en Letterkunde, Kritiek, Levensbeschrijvingen, Woordenboeken, Boeken voor jongeren.
c. Tooneelspelen.
d. Godsdienst en Wijsbegeerte, Zedenleer en Opvoeding, Zielkunde, Beeldende Kunsten en Muziek, Natuurkunde, Biologie. Plant- en Dierkunde.
t. Maatschappijleer, Geschiedenis, Criminalogie, Recht, Politiek, Land- en Volkenkunde (Reizen en Trekken), Geneeskunde, Hygiëne, Sport.
/. Technische Werken (Vakbibliotheek en andere technische, uitgaven).
Vraagt ook prospecti van:
Onze goedkoope Jaarreeksen voor arbeiders — Onze Propagandapakketten (86 meesterwerken voor slechts ƒ 27.50 — Het Multatulipakket — Onze Isografiëen (goedkoope reproducties) en andere plaatwerken — Het Instituut voor schriftelijk onderwijs „Jacob van Campen" — Onze verschillende abonnementen (Wereldbibliotheek, Nederlandsche Bibliotheek, Vlaa- || Bibliotheek, Vakbibliotheek) — Onze tijdschriften (Leven en Werken, Regeneratie).
Wie voortdurend op de hoogte wil blijven van al onze uitgaven abonneere zich op ons Boekennieuws, voor slechts 35 cents per jaar.
Leveringsvoorwaarden bij rechtstreeksche bestelling. Binnenland: franco na ontvangst van postwissel of betaling op postrekening 1677. Onder rembours 40 cents verhooging. Buitenland en koloniën: verhooging met de vrachten. Levering alleen na ontvangst van het bedrag.
32