KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 5822



VRIENDINNEN



ai



VRIENDINNEN
ROMAN DOOR
S. LA CHAPELLE-ROOBOL
AMSTERDAM - VAN HOLKEMA & WARENDORF 1918



Lik



Koosje zat met haar rug naar het licht in de ruime, laaggezolderde keuken. De Friesche hangklok, door een kleurig, geruit doekje gedekt, sloeg half acht. Let kon nu ieder oogenblik komen. Ze keek eens rond of alles in orde was. Ja, 't zag er gezellig uit, dat moest ze bekennen. Tegen de wit betegelde wanden hingen de mooie, oude, koperen braadpannen, daarboven, op de plank, prijkten de vijzel, de koffiemolen, de specerijdoos, alles antiek, zwaar koper, prachtig gepoetst en vurig schitterend in de stralen van de ondergaande zon. In de groote glazenkast kleurde vroolijk het gebloemde porselein. Op de klaptafel stond het theeserviesje, Koosje's bijzonder eigendom, en om de tafel waren de hooggerugde rieten stoelen al gerangschikt. Met een gevoel van echt knus welbehagen schoof Koos heen en weer in haar stoel. Ze had toch wel een goed leven, al mopperde ze dikwijls dat een mensch nooit rust had, dat 't niet alles was om dienstbaar te zijn en dat je toch eigenlijk nooit je eigen baas was. 't Mocht wat, zij was baas in haar keuken. Anna, de tweede meid kon niet tegen haar op en Steven, de
Vriendinnen. 1



2
huisknecht, al was de jongen soms nog zoo brutaal, ze kon hem in bedwang houden, en hij zou 't niet in zijn hart hebben om zijn grooten mond tegen haar op te zetten. Ze werd niet beknibbeld ook, de menschen waren goed, royaal, ze leefden en ze lieten leven. Neen, 't zou zonde zijn om te klagen, ze had het goed. Als ze zich nu eens vergeleek met Let, haar vriendin van al bijna twintig jaar. Zeker, Let had haar brood, allemaal deftige naaihuizen, van armoedzaaiers moest zij het al evenmin als Koos zelf hebben. Maar 't was toch een saai leven zoo dag in, dag uit te zitten pieken en dan 's avonds naar die sombere kamers. Niet dat de voorkamer,-waar Letje woonde, het kabinetje en het keukentje niet keurig waren, neen, je kon er van den grond eten, maar die nauwe straat en dan dat grachtje, waar de kamer op uitkeek. Koos kreeg er altijd een benauwd gevoel in de keel want de gracht stonk, al beweefde Let dat het niet waar was. Let kon het ook niet ruiken, ze woonde er nu al tien jaar en dan merkte je het niet meer. Ze beweerde zelfs dat 't lekker frisch was. Die gracht frisch! De pakhuizen waren zoo hoog en bogen zoo naar elkaar toe dat je van het water niet meer zag dan een breede, vuil zwarte streep. Maar Let vond het een aardig uitzicht. Ze had ook geen last van 't lawaai aan den voorkant. Koos, die al sedert jaren in het deftige huis.



3
dicht bij 't Park, woonde, zou 't niet hebben uitgehouden, maar Let hield van het gestoot en gebeuk van karren en wagens, van het eeuwige geratel en het oorverdoovend geweld. Zij hield ook van Rotterdam en zei dat 't nergens mooier kon zijn. Wat wist ze er ook van? Ze was er nooit uit geweest, had er haar heele leven gewoond, eerst met haar ouders, toen met haar moeder, nu, sedert een tiental jaren, alleen. Ze wist niet beter en ze verlangde niet meer. Die volkomen tevredenheid kon Koos wel eens kriebelig maken. Zeker, Rotterdam was goed en wel, maar een mensch was zoo niet of je wou nog wel eens wat anders zien ook en daarom had ze nu een plannetje gemaakt. Ze wou er eens uit, naar buiten. lederen zomer ging de familie op reis en kreeg ze een week of zes verlof. Let had ook een slappen tijd, in de tweede helft van Juli, dan gingen de deftige lui, waar zij alle weken een dag kwam naaien, uit de stad. Tot nog toe was Koos altijd naar haar getrouwde zuster in Delft gegaan, maar eigenlijk verveelde 't haar. Ze had er niets aan. Ze betaalde er natuurlijk haar kostgeld, maar daarbij bleef het niet, want ze was zóó niet of ze deed nu en dan een extraatje. Waarom zou ze nu niet eens echt plezier hebben en met Let naar buiten gaan? Ze had er al een balletje van opgegooid, maar heel grif was Let er niet op in gegaan. Enfin, ze zou



4
doorzetten. Als ze 't wilde, gebeurde 't. Let eindigde toch altijd met haar. haar zin te geven. En 't was goed voor 't mensch, ze had 't noodig. Koos maakte zich wijs dat zij 't nog meer ter wille van haar vriendin deed dan voor zichzelf. Dat eeuwige in huis zitten pieken deugde niet. Als Let dat dan niet wilde inzien was 't zaak, dat iemand anders toonde meer verstand te hebben dan zij.
Maar waar bleef ze nu? En waar zaten Stevenen Anna? Ze waren aan 't gieten in den tuin, want 't had in twee dagen niet geregend. Bespottelijk van Anna om altijd mee te willen, zóó zwaar was die tuinslang niet dat Steven 't niet alleen afkon. Gieten ja, 't zou wel weer op gekheid maken en stoeien uitloopen. Een malloot die Anna! Koos kon 't niet best hebben dat zij dien jongen zoo aanhaalde. Let had er al eens op gezinspeeld en gevraagd of 't wel heelemaal zuiver was tusschen die twee. Nu, iets kwaads geloofde Koos niet, als zij zoo iets merkte zou zij wel zorgen dat Anna hem poetste, zooveel invloed had zij wel bij haar mevrouw. Maar dat eeuwige ginnegappen kon ze toch niet velen. Hoorde zij ze daar niet lachen in den tuin? Ze moesten zich schamen, als meneer of mevrouw dat' spektakel gewaar werden, kregen ze een reprimande, 't stond ook heelemaal niet in een deftigen dienst.



5
Nijdig stond Koos op en riep door de geopende glazen tuindeur:
„Zeg, is 't haast gedaan? 't Is tijd voor de thee!"
„We kommen," gaf een vroolijke meisjesstem terug, en Anna kwam binnen, proestend van 't lachen, met een vuurrood gezicht, de blonde haren, onder 't witte mutsje, heelemaal in de war.
„Die malle jongen, hij heeft me heele schort nat gespoten," zei zij kwasi klagend. .
„Je wil wel zoo," antwoordde Koos droog.
Steven vertoonde zich nu ook. Zijn fleurig gezicht met den breeden wipneus, grooten mond en jolige oogen één en al lach.
„Ben je uit je humeur grootmoeder? Kom maar hier," en meteen liep hij op Koos toe, pakte haar beet en kneep haar in de dijen.
Maar de dikke keukenprinses scheen niet van de aardigheid gediend.
„Hou je handen thuis, brutale vlegel!" snauwde zij en gaf hem een draai om zijn ooren, zoodat hij terug tuimelde.
„Zacht wat," riep hij, nog altijd lachend, „is dat nou een manier as iemand je eens wil annalen, opoe ?"
Koosjes kleine, zwarte oogjes flikkerden. Hij wist wel hoe nijdig zij werd als hij haar grootmoeder of opoe noemde. Zij vleide zich dat zij er voor haar



6
vijf en veertig jaar nog heel goed uitzag en dat Steven haar minstens tien jaar jonger gaf. Er werd gebeld.
„Ik zal wel opendoen," zei Anna,
„Jij kunt zoo niet an de deur kommen," besliste Koos. „Doe eerst je haar fesoenlijk en haal een schoon schort. Zou je haast gaan Steven ? Een schandaal om de menschen zoo te laten staan schilderen." . Steven gaf Anna een knipoogje en haalde even de schouders op achter Koosje's rug. Toen haastte hij zich naar de trap van het onderhuis.
„Mag ik thee voor je schenken Koos ?" vroeg Anna vriendelijk.
De keukenmeid was driftig èn opvliegend, maar lang boos bleef ze niet. Daarenboven meende ze nu uit Anna's onderworpen toon te kunnen afleiden, dat deze spijt had van het gebeurde.
,,'t Is goed," zei ze genadig en uit de hoogte. „Maar knap je eerst op," en toen tot Let, die inmiddels binnen kwam. „Mensch, waar blijf je? Ik dacht dat er wat was."
„Ik kan 't op geen vijf minuten uitrekenen," antwoordde Let met een beetje lijzige stem. „Ik most nog wat afmaken."
Ze ontdeed zich van hoed en mantel, met overdreven galanterie door Steven geholpen. Koos was



7
weer op het punt zich kwaad te maken, maar Letje lachte en zei goedig:
„Kom malle jongen, laat na je kijken. Ik ben geen jonge meid."
„Hij het de kolder in z'n kop," pruttelde Koos.
„Dat is 't mooie weer," meende Let en rondkijkend voegde zij er met een zuchtje van behagelijkheid bij:
„Wat is 't hier toch gezellig."
„Ja wel, maar 't is altijd 't zelfde, ten leste kijk je er de gezelligheid af."
„Mensch hoe kan je 't zeggen? Ik zou niet weten wat je nog meer mot. Je hebt alles wat je met redelijkheid kan verlangen."
„Zoo."
Koos vond in die meening geen aanmoediging voor haar plan.
„Ga toch zitten," zei zij tot Steven die, met de inmiddels weer teruggekomen Anna stond te fluisteren. „Je maakt iemand tureluursch met je gedraai."
„Ik ga me ankleeden. Ik heb van avond toch vrij."
„O, ga je uit? Mot je niet eerst een bakkie thee en een koekie?"
„Jij bent toch de beste, Koos. En as je 't nou zelf inschenkt vind ik 't nog lekkerder."
„Zeg, hou jij een ander voor den gek," maar Koos voelde zich toch gestreeld. Haar rood vollemaans



8
gezicht blonk weer van tevredenheid en om de dikke lippen speelde een glimlach die de nog heel gave, groote tanden ontblootte.
Zij keek eens naar Let en de gewaarwording van zelfingenomenheid werd sterker. Wat zag dat schepsel er uit! Wie zou nu ooit kunnen gelooven dat die nog twee jaar minder telde dan zij? Let leek wel zestig met haar tanig gezicht en haar schraal figuur, daar was nu letterlijk niets aan, geen man zou 't in z'n hoofd krijgen
om naar die boonenstaak te kijken, terwijl zij zelf
Ze liepen haar genoeg na, als ze maar wilde. Maar zoo gek was ze niet, ze had een aardig stuivertje, trouwen was best, maar ze moest 't goed hebben. En 't was altijd nog tijd. Nu ja, vijf en veertig, maar ze zag er zoo fleurig en jong uit, al was ze wat gezet, je gaf haar op zijn hoogst twee en dertig.
„Kom je bij ?" vroeg zij, door al die overwegingen prettig gestemd, Let vriendelijk toeknikkend.
„Bijkomen?" herhaalde Letje, lekker achterover leunend in den, door Koosje's zorg, met een kussen voorzienen rieten leuningstoel, „wat bedoel je?"
„Nou, as je zoon heelen dag zit te pieken ben je 's avonds dood in je rug, ik kan 't je anzien."
,,'t Maakt me niks, je mot denken, ik ben der an gewend."
Steven stak zijn hoofd om de deur, hij had zich



9
verkleed en vertoonde zich in al de glorie van een bruin gestreept colbertpak en een zwart kaasbolletje.-
Met verrukking keek Anna hém aan.
„Nou dames, 't spijt me vreeselijk dat ik uw heerlijk gezelschap moet missen. Dag juffrouw Stimme, schoone Jacoba, als er wat lekkers is bewaar je wat voor me ?
„As ze 't niet doet, bewaar ik mijn porsie voor jou," riep Anna.
„Je bent een engel!" vlug wipte hij even de keuken in, pakte Anna beet en zoende haar. Toen, voordat Koos haar verontwaardiging luchten kon, was hij weg.
„Je most je schamen," bromde Koos tegen het tweede meisje, „zöo'n vlegel."
„Kom, kom," kwam Let bedarend tusschenbeiden, want Anna wilde opstuiven, „zoo erg is 't niet. Ach. mensch, je mot de zon in 't water kunnen zien schijnen. We zijn ook jong geweest."
De keukenmeid werd vuurrood.
„Geweest," riep zij driftig. „Ben je gek geworden? Praat jij voor je eigen."
Zij zag hoe Anna grinnikte en dat maakte haar nog woedender.
„Al ben ik geen malloot van twintig jaar, ik hoef voor geen jonge meid onder te doen. Maar zoolang ik nog wat te zeggen heb in m'n keuken zal 't er



10
fesoenlijk toegaan en wie me verafferonteert kan der uitdansen, begrepen!"
„Nou, nou," angstigde Letje, die zag dat zij olie in 't vuur had geworpen, „bedaar maar, ik meende niets kwaads," en toen Koos nog niet antwoordde, voegde zij er vergoelijkend bij:
„Iedereen ziet dat jij een heel knappe persoon bent, zoo frisch en zoo fleurig, de jonge meiden zijn der jaloersch van."
„Zoo," Koos was nog niet heelemaal tevreden gesteld, maar de bui zakte toch, „dat zou ik ook denken, dan mot je me ook niet met je eigen vergelijken."
„Wel nee mensch, ik denk er niet an," meende Letje berustend.
„Jij bent oud voor je tijd," ging de keukenmeid ijverig voort. „Dat komt van dat eeuwige zitten pieken in bedompte kamers. Je mot er es uit. Ik heb 't je al meer gezeid. Wij gaan van de zomer eres samen naar buiten."
„Begin je al weer?" Let schoof onwillig op haar stoel heen en weer.
,,'t Is voor je bestwil, je gezondheid, je heb 't hoog noodig."
„Me gezondheid is best, ik mankeer niks."
„Dat weet een mensch soms zeivers niet. Je ziet zoo geel as een citroen."



11
„Heb ik altijd gedaan, dat 's me kleur zoo."
„Je zal eres zien hoe je der uitziet as je een volle veertien dagen altijd in de lucht ben geweest. Daar heb ie nou Anna, die kan zoo witjes zien, maar as ze met der verlof bij der vader en moeder in Hilversum is geweest, heeft ze een kleur as een bellefleur. Is 't waar of niet An?"
„Nou, as een pioen zie ik nooit," zei Anna nuffig, „maar buiten is 't heerlijk juffrouw Stimme, daar heeft Koos gelijk in."
Maar Let zette zich recht en toen koppig:
,,'t Kan nergêns heerlijker zijn dan in Rotterdam."
„Ach jij met je Rotterdam! Mensch, ruik je dan niet dat 't hier zomers letterlijk stinkt? Je besterft 't op den duur. Zoodra 't warm wordt is 't om te stikken. Buiten is 't frisch, daar ken je adem halen. En dan die mooie bosschen en ...."
„Ik zie liever een mensch as een boom," stuitte Let prozaïsch den woordenvloed.
„Dat komp omdat je 't niet weet. Stel je nou eres voor, zoo'n groot bosch en dan weien en koeien en water en bergies, die je op en af kan loopen. Heb jij dat soms in Rotterdam?"
„We hebben hier 't Park. Iets dat mooier is as 't Park bestaat niet."
„Omdat je nooit wat anders gezien hebt. Je heele



12
leven heb je hier opgesloten gezeten. As je 't nou niet doet komt er misschien nooit wat van."
„We kennen een volgend jaar altijd nog wel es zien."
„Nee, van uitstel komt afstel. Ik weet nou een goed adres, waar we 't voor f 1.50 daags kostelijk hebben."
„Een gulden vijftig daags?" herhaalde Let verschrikt. „Maar Koos, hoeveel zou dat dan wel kosten."
„Nou," Koosje telde vlug op haar vingers en prevelde wat in zichzelf, „voor een kleine veertig gulden hebben we veertien dagen volop plezier, dat 's toch voor niks."
„Jij hebt goed praten, 't Is of 't bij jou niet op kan," pruttelde Letje.
Zooveel geld uitgeven, puur voor je genoegen, leek haar een buitensporigheid die haar hersens van fatsoenlijke, degelijke burgerjuffrouw niet konden verwerken. Maar Koos zette door:
„Je mot rekenen dat je dan hier in Rotterdam ook geen cent uitgeeft, dat trek je der af."
„Dat 's waar," zei Anna, die 't nooit voordeelig vond om met Koos op een gespannen voet te blijven. „Je kan niet zeggen dat 't duur is, juffrouw Stimme, en zoo met je beidjes, 't lijkt me éénig."
Letje zuchtte, ze wist al dat het gebeuren zou. Als Koos 't wilde hielp geen verzet en nu deed Anna ook al mee.



13
De keukenmeid keek haar eens aan.
„Je hoeft er niet om te zuchten," zei zij, „een ander mensch zou huizenhoog springen, as ie zoo'n gelegenheid had. Maar jij bent zoo'n rare. Ik vind 't leuk om met jou uit te gaan, maar as jij 't niet prettig vindt, wil ik niet eens."
Zij sprak op zeer verongelijkten toon en Let haastte zich om te weerleggen.
„Ik vin 't natuurlijk ook prettig om met jou uit te gaan, dat is 't niet."
„Wat is 't dan wel?" ongeduldigde Koos.
„Wanneer zou Ydan motten zijn ?" vroeg het slachtoffer schuchter.
„In de eerste helft van Juli, later beginnen de vacanties en dan is 't overal duurder."
„Nou, 't is mij goed, jij mot 't dan maar allemaal in orde maken."
„Ik zal dadelijk an m'n zuster schrijven. Die het 't adres en die kent 'n paar menschen die bij die juffrouw geweest zijn, daardoor weet ik dat 't goed is. We hebben 't nog niet mensch, maak je nog maar niet blij met een dooie musch."
„Ik wou dat ik van alles zoo zeker was as dat 't gebeuren zal," zei Letje, die zich niet aan de vage hoop, dat Koos niet zou slagen, wilde vastklampen.
„Ik help 't je wenschen," antwoordde Koos. Anna



geef jij es horretjes en lepeltjes. Der is nog een stuk rijsttaart en jullie krijgen van mijn een glaasje pons."
Toen Letje dien avond naar huis ging, in de tram, want zij woonde een heel eind weg, was zij 't niet met zichzelf eens of zij 't naar buiten gaan nu prettig vond of niet. Koos had gepraat en gepraat en ook Anna vertelde wonderen van 't buiten zijn; 's zomers was 't een hemelsbreed verschil met Rotterdam, dat zei iedereen en omdat iedereen 't zei zou 't wel zoo wezen, 't Geval lag er nu eenmaal toe en zij zou dan nu ook maar haar best doen om er zich op te verheugen. Morgen ging zij naaien bij mevrouw Melchers. Daar was een kamenier, toch al zoo'n nuf. Let nam zich voor om 't dadelijk te vertellen, zoo maar langs haar neus weg of zij 't eigenlijk heelemaal niet buitengewoon vond. Ze zouden er van staan te kijken, want voornaam stond 't wel. Ja, als mevrouw 't maar niet al te voornaam vond en oordeelde dat, als juffrouw Stimme zich zulke dingen kon- veroorloven, 't ook niet meer noodig was dat zij af en toe eens een japon of een mantel kreeg. Koos dacht niet langer dan haar neus lang was, die was ook erg los van geld, maar zij, Let, ze kon zich heel fatsoenlijk bedruipen, maar zij moest 't toch overleggen als zij wilde sparen voor haar ouden dag. Sparen en zuinig zijn, daarvan had ze altijd gehoord, van heel klein kind af, daarin was



15
haar moeder haar voorgegaan en nu ineens zoo'n groote uitgaaf, enkel en alleen voor de pret!
Ze was zóó in gedachten verdiept dat ze bijna de laatste halte voorbij tramde. Nu haastte ze zich naar huis, nog maar twee straten ver. 't Was al laat, in 't bakkerswinkeltje, waarboven zij woonde, nergens meer licht. Maar zij had den sleutel, zorgzaam deed zij den bout op de deur, tastte toen in '.t donker naar de kaars en de lucifers, die de juffrouw altijd voor haar klaar zette.
Op haar eigen kamer gekomen stak zij het gas aan. lederen keer, als zij thuis kwam, viel 't haar op dat zij toch zoo'n lieve woning had. Hoe kon Koos er aanmerking op maken en zeggen dat 't er benauwd en somber was en dat de gracht stonk? Let had er nooit iets van gemerkt, 's zomers kon zij met het grootste plezier voor 't opgeschoven raam zitten, dat uitzicht „op 't water", had ze voor geen geld willen missen. Het kabinetje, waar zij sliep, was ook zoo aardig en ruim, ze had niets van haar meubeltjes weg hoeven te doen. Nu ja, 't lag aan den voorkant, aan straat, de wagens en sleeperskarren ratelden tot laat in den nacht, en vooral 's zomers, begon 't leven alweer om een uur of vier in den morgen; maar haar hinderde het niet. Als je den heelen dag goed werkte en je hadt geen muizenissen aan je hoofd dan sliep je daar best doorheen.



16
Ook nu staarde zij met innig welgevallen rond, «treek even een stofje van de glad gepolitoerde mahoniehouten tafel en verzette een paar beeldjes van biscuit met vergulde sterretjes, op de latafel. Toen kwam het ineens weer als een schrik over haar. Dat alles zou zij moeten verlaten, veertien dagen lang zou liaar boeltje daar staan, zonder dat iemand er naar •omzag, want, hoe goed de menschen beneden ook waren, ze den sleutel van haar heiligdom toevertrouwen als zij er niet was, daartoe zou ze moeielijk kunnen besluiten. Koos had makkelijk praten, die trok er zich niets van aan en hoefde voor niets te zorgen, die <leed de deur achter zich dicht zonder zich om iets te bekommeren, maar als je in je eigen meubeltjes zat, dan ging 't zoo makkelijk niet.
Zuchtend en tobbend kleedde zij zich uit. Toen ze -eindelijk in bed lag kon ze den slaap niet vatten. Voor 't eerst, in al die jaren, werd zij gewaar dat het kamertje dreunde, als er zoo'n zware wagen voorbij bonkte. Voor 't eerst vond zij 't broeierig en warm. Ongedurig draaide zij zich om, ze lag ongemakkelijk, ze gooide de dekens van zich af om ze, na een paar minuten, weer huiverig over zich heen te trekken. Eindelijk, nadat ze meende uren wakker gelegen te .hebben, sliep ze in.
Een dag of vijf later kreeg ze een briefje van Koos of



17
ze eens aankwam, de zaak was . in orde. Daar had Letje geen oogenblik aan getwijfeld. Zelf niet goed wetend of zij misschien toch teleurgesteld zou geweest zijn als 't anders was uitgevallen, kwam zij in de keuken, waar Koos haar met een stralend gezicht wachtte. Zij zat bij de marmeren aanrecht, een witte kom in haar breeden schoot en dopte erwtjes, Anna was bezig met verstelwerk voor mevrouw, Steven poetste zilver.
„Nou juffrouw Stimme," zei de laatste vroolijk, toen Let met een beetje benauwd gezicht had goeden dag gezegd, „dat heeft Koosje keurig in orde gemaakt. Jullie bent een paar geluksvogels."
Koos glunderde.
„Me zuster is gisteren hier geweest om nog es alles met me te bespreken, we zullen 't er heerlijk hebben, alles volop."
„Eenig," vond Anna, „ik ben der jaloersch van. Ik wou dat ik met jullie mee kon."
„Jij zou je toch doodkniezen zonder mijn," plaagde Steven, waarop Anna hem voor een pedanten aap schold.
Koos was zóó in haar humeur, dat deze kleine schermutseling ongemerkt aan haar voorbijging. Maar Letje voelde, sterker dan ooit, toch nog het verlangen om bezwaren te opperen en ze zei zuchtend:
„As 't nou es leelijk weer is en as 't regent."
Vriendinnen. 2



18
„O, dat geeft niet," riep Anna, nog voor dat Koos kon antwoorden, „daar merk je buiten niks van. Van ieder droog buitje profeteer je. Je mot denken, 't is dadelijk weer droog, heel wat anders as in dat smerige Rotterdam."
„Laat Rotterdam der nou maar buiten," zei Letje geraakt. „Wanneer zouen we dan gaan?"
„De vijftiende Juli, laat es kijken," rekende Koos uit, „dat 's nou 'n Dinsdag over veertien dagen."
„Dat 's al gauw, ik heb nog een boel te beredderen."
Maar nu begonnen ze alle drie te lachen en Anna vroeg: „Ach kom, juffrouw Stimme, wat heb je nou te doen?"
„Ja, dat weet jij zeker," antwoordde Let vrij snibbig, en toen dadelijk vriendelijker:
„Blijven jullie hier as wij weg zijn?"
„Ik wou dat 't waar was," zei Steven zacht, „hè meid!" en achter Koos om pakte hij Anna beet en drukte haar tegen zich aan. Let kreeg een kleur, maar deed alsof zij niets zag.
„Ik geloof dat je niet goed bent," antwoordde Koos op Let's laatste vraag. „Meneer en mevrouw gaan op reis en 't huis wordt gesloten, die twee hier zonder dat ik er bij ben, 't zou wat geven."
„Dat zou 't zeker," lachte Steven, „hè Anna?"
Anna werd vuurrood, maar Koos bestrafte:



19
„Hou je brutale bek, jongen, jullie mosten je allebei schamen."
Letje zei dat 't haar tijd werd. Koos verontschuldigde zich, ze bleef maar doordoppen. Anna ging mee om haar uit te laten.
„Hoe is 't kind ?" vroeg Letje gemoedelijk, toen zij nog even in de vestibule talmden, „wordt 't nou een eerlijke verkeering tusschen jou en Steven?" „Ach juffrouw Stimme, wel nee." „Maar Anna, je laat je toch aldoor zoenen, ik zag 't daarnet weer, dat geeft toch geen pas." „Zal u 't niet an Koos zeggen?" Letje had geen geheimen voor haar vriendin, aan Koos vertelde zij alles, die kende heel haar pover leventje, maar in haar onberedeneerde nieuwsgierigheid beloofde zij, zonder er over na te denken : „Wel nee."
„We zijn 't samen wel eens," bekende Anna, „got juffrouw Stimme, 't is een schat van een jongen."
„Maar waarom doen jullie dan zoo geheim? 't Is toch geen schande."
„Nee, maar as. we 't zeggen motte we een van beien weg. Mevrouw wil geen gevrij in de keuken en u weet hoe Koos is!"
„Mevrouw het gelijk en Koos ook," vond Let, ,,'t zou fesoenlijker zijn as Steven een andere dienst zocht."



20
„Zoo'n beste betrekking as ie hier heeft krijgt ie nergens."
„Kom, der benne een heeleboel goeie menschen. As ie van je houdt, mot ie 't doen. Liegen en draaien kind, en in stilte vrijen, dat 's niks gedaan. Nou, tot ziens, ik mot er van door."
Een oogenblik bleef Anna in gedachten in de vestibule staan. Een goed mensch wel, die vriendin van Koos, en gelijk had ze, al zoo dikwijls had zij 't zelf gedacht. Maar hij wilde niet van weggaan hooren, als ze met hem praatte dan zoende en gekscheerde hij al haar bezwaren weg, ze kon niet tegen hem op en ze was dol op hem. Bij haar ouders hoefde ze ook niet aan te komen; een eerlijke verkeering, waar ieder van weten mocht, zouden ze toestaan,
maar anders Ze zou 't toch wel gedaan krijgen,
als hij dan niet wilde, dan zocht zij wel een andere
betrekking. Als maar niet ze was al een aardig
eindje met Steven gegaan....
Plotseling brak het koude zweet haar uit. Neen, daaraan niet denken en haastig ging zij de trap naar het onderhuis af. Nog voor zij heelemaal beneden was voelde zij twee armen om zich heen, een oogenblik later stond zij met Steven in het stikdonkere gangetje tusschen de keuken en de provisiekamer.
„Laat me los," fluisterde zij hijgend, maar zij was



21
willoos in zijn omarming en slechts de stem van Koos vermocht dat ze elkaar loslieten.
Zij vluchtte in de provisiekamer om wat te bekomen.
Met een onschuldig gezicht trad Steven in de keuken.
„Waar is Anna?" vroeg Koos argwanend.
„Ik weet niet, ik ben maar even m'n handen in | bijkeukentje gaan wasschen." W§È
„Dat 's anders niet noodig, as je an 't zilverpoetsen bent," zei Koos scherp.
Maar Steven liet zich niet gauw uit het veld slaan.
„Ik ga nou uitwrijven," antwoordde hij bedaard, „en as je dat met zulke zwarte handen doet maak je jé schoone zilverdoek dadelijk vuil."
Nu 't dan eenmaal vaststond, vertelde Letje overal dat zij met haar vriendin, Koosje Stok, een paar weken naar buiten ging. De kennissen in haar verschillende naaihuizen stonden er van te kijken, maar iedereen zei dat ze groot gelijk had, men vond 't zoo heerlijk voor haar en gunde haar dat verzetje zoo van harte dat Let nu toch ook begon te denken dat het wel heel plezierig zou zijn,- zich met het denkbeeld verzoende en er zich wezenlijk op verheugde. Ieder vrij oogenblik wipte ze naar 't groote huis bij 't Park, er viel nog zooveel te «vragen en te bedisselen, de



22
vriendinnen praatten over niets anders. Steven stak er den gek mee en Anna werd er kriebelig door. Juffrouw Stimme was dan toch allemachtig zwaar op de hand. Wat beteekende 't nu om een veertien dagen uit te gaan? 't Mensch deed alsof ze minstens een reis om de wereld ging maken.
Letje zweeg dan maar en haalde de schouders op, niemand kon begrijpen wat 't voor haar was, wat al beslommeringen 't haar gaf. Ze dankte den hemel dat ze de laatste twee dagen niet meer uit naaien hoefde te gaan, want ze had thuis nog van alles te doen. Na veel tobben was ze dan maar besloten om den sleutel toch maar beneden in 't bakkerswinkeltje te geven, 't moest wel, je kon nooit weten, er kon brand komen of ingebroken worden; maar ze zou er uitdrukkelijk bij zeggen dat ze niet hoefden te gaan kijken als er niets bijzonders was. Toen dacht ze er over of ze de leuningen en de pooten van haar mahoniehouten stoelen niet met papier zou omwikkelen. Koos schaterde het uit, maar Let liet haar lachen. Koos had geen eigen meubels, die kon daar heelemaal niet voor voelen. Ze dekte alles zoo zorgvuldig mogelijk toe en leende nog een paar stoflakens. 't Zag er uit of zij verhuizen ging, maar 't maakte haar toch rustiger.
Lang verbeid en toch nog te gauw naar haar zin



23
kwam dan eindelijk de groote dag. Er was afgesproken dat Koosje haar 's morgens om acht uur zou komen halen. Op den hoek van de straat konden zij de tram nemen naar het Maas-station. Den laatsten avond, nadat ze eindelijk met alles klaar was, dacht Letje er over of zij wel naar bed zou durven gaan. Als ze zich eens versliep! Om zes uur moest ze op want er waren toch nog dingen, die op het allerlaatst moesten gedaan worden. Haar handkoffertje was gepakt, het schoone ondergoed,, dat ze wilde aandoen, hing over een stoel. Ze was erg zenuwachtig omdat ze op reis moest, maar ze voelde zich ook doodmoe. Ze zou 't toch maar probeeren om een beetje te gaan liggen, boven op bed, af en toe een hazenslaapje. Wel tienmaal keek ze op 't klokje. Maar toen het licht werd kon ze heelemaal niet meer indommelen en stond ze maar op. 't Was nog erg vroeg, maar ze dacht dat ze niet klaar zou komen en ze jachtte zich. Dan zuchtte ze, er was nog een zee van tijd, ze had best nog wat in bed kunnen blijven. Om zeven uur zat ze kant en klaar met haar hoed op en de nieuwe grijsgaren handschoenen aan, rood en doodop van de laatste krachtsmspanning om het handkoffertje, waar ze nog van alles ingestopt had, te doen sluiten. Haar oogleden waren zwaar door den slapeloozen nacht en toen zij zich nog te binnen trachtte te brengen of zij nu



24
wezenlijk niets vergeten had, vielen ze toe en dommelde ze in op haar stoel.
Een zware stap op de smalle trap, die van uit het bakkerswinkeltje naar boven voerde en daar stond Koosje hijgend, puffend, rood, want 't was al knapjes warm, in de kamer.
„Wel heb ik van me leven," lachte zij, toen Letje verschrikt opsprong, „slaap je nog, mensch?"
Giggelend verontschuldigde Letje zich, vroeg zenuwachtig of ze wel op tijd waren. Zoo'n trein wachtte niet.
„We hebben alle tijd," stelde Koos gerust en toen de kamer rondkijkend, „zeg, heb je wel wat gegeten ?"
Een paar uur geleden had Letje het cadetje verorberd en het glas melk gedronken dat zij den vorigen avond al had klaar gezet. Met een gerust geweten kon zij dus bevestigend antwoorden.
„Nou, veel zal 't niet geweest zijn," veronderstelde Koos, „maar ik heb nog wel wat in me tasch voor onderweg. Laten we dan nou maar gaan."
Gejaagd keek Letje nog gauw na of alles wel goed gesloten was, talmde beneden in 't winkeltje, had nog van alles te bedisselen met de juffrouw, totdat haar vriendin ongeduldig werd en haar tot meer spoed aanzette. Toen, doodsbang om te laat te komen, zei zij haastig goeden dag en draafde Koos vooruit naar de tram.



25
Toen ze aan 't station kwamen moest 't nog wel twintig minuten duren eer de trein vertrok en Let had spijt, er waren nog een boel dingen die zij aan de juffrouw had willen zeggen. Waarom hoefde die Koos zoo te jachten ? Enfin ze zat nu in het schuitje en moest meevaren. Ze was dankbaar dat ze niet aan de Beurs of de Delftsche Poort waren, daar was 't altijd zoo'n herrie. Koos had gelijk, ze mochten blij zijn dat ze nog wat tijd hadden, nu konden ze op hun gemak een plaatsje zoeken. Ze kregen een prachtplaats in een damescoupé derde klasse. Koos was voor een „niet rooken" geweest, maar toen de conducteur ze zoo vriendelijk en beleefd die plaatsen aanwees vond zij 't ook best. Eerst zaten ze met hun vieren, maar langzamerhand vulde het compartimentje zich en waren ze met acht juffrouwen, 't Was al heel warm. Koos maakte de linten van haar hoed los en veegde zich over het roode gezicht. Let had niet veel last van transpireeren en werd daardoor des te benauwder, maar 't je dadelijk zoo makkelijk maken tegenover die vreemde menschen zooals Koos deed, dat durfde zij toch niet.
Eindelijk zette de trein zich met langzame schokjes in beweging. Met een gevoel van verlichting leunde Letje tegen het houten beschot. Het was nu gebeurd, ze ging op reis, ver weg van haar dierbaar Rotterdam



26
Zij keek naar buiten, nog slechts enkele straten en huizengroepen, die weldra geheel door den steeds sneller rijdenden trein aan haar blikken werden onttrokken, toen, weiden, onafzienbare weiden overal, de slootjes, die ze van elkaar scheidden, leken door de weerspiegeling van de heldere lucht, op zacht golvende, blauwe linten. Hier en daar een huisje, waarvan de gekleurde luiken en het roode dak glinsterden in het oogverblindende zonnelicht. Een vroolijke, heerlijke en toch rustige weelde overal. Het geraas, het gebonk en het gedreun van Rotterdam lag ver achter haar, ze kon er zich nauwelijks meer indenken en zij wilde ook niet. Ze moest zich nu alleen bezighouden met het plezier, dat zij buiten zou hebben en niet tobben over wat zij achtergelaten had.
Maar 't was vreeselijk warm in de coupé. Let zat juist in 't hoekje, waar de zon 't onbarmhartigst brandde. De raampjes waren dicht. -
„Kan er niet wat open?" vroeg zij zacht aan Koos.
„Zeker." Koos stond bedrijvig op en voegde er, rondziende, bij:
„We zullen maar een raampie openzetten."
„Mensch, wat begin je?" vroeg een reisgenoote, toen Koos een der ramen wilde neerlaten. „As je dat openzet krijg je al die vieze rook en stof naar binnen."
,,'t Andere dan?"



27
„Dat 's an de zonkant, dan wordt 't nog warmer."
„Ja maar 't is toch versche lucht," meende Koos en met inspanning van al haar krachten trok zij het raampje, waarbij Let zat, omlaag.
Koeler werd 't niet, maar er kwam toch een zuchtje naar binnen en Let sloot even de brandende oogen. De stemmen gonsden om haar heen. 't Openzetten van 't raam was het sein geweest tot een algemeen gekakel. Koos had 't druk met een juffrouw naast haar en met een dikke boerin die over haar zat en haar groote hengselmand op den grond had gezet, zoodat Let haar knieën niet kon bewegen. Maar als zij de mand verschoof kreeg Koos er last van, dus bleef zij gelaten in haar ongemakkelijke houding zitten.
„Gaat uwe ook naar Utrecht?" vroeg de juffrouw.
„We gaan verder. Me vriendin en ik we gaan een paar weken naar buiten, in een pension."
Koos zei het zoo onverschillig weg, maar Let moest toegeven dat 't aardig klonk en 't maakte indruk. De dikke boerin knikte meesmuilend met het hoofd.
„Dat zit er an," meende zij, „maar gelijk heb je."
„Ik wou dat ik 't ook zeggen kon," zuchtte de juffrouw. „Maar ik ben alles behalve voor me plezier op reis."
„Niet?" Koos werd dadelijk deelnemend. „Heb ie narigheid, mensch?"



28
„Ach, narigheid en narigheid is twee. Ik ga name zuster. Die heeft een dochter, weet je? Een eenig kind. Nou ja, de meid is niet slecht, maar jong, jolig en me zuster wou dat ik es kwam. Wie weet wat er gebeurd is? Je beleeft tegenwoordig wat met die jonge meiden."
„Praat me daar niet van, % en Koos zette zich zooveel zij kon op haar gemak, als voor een lang verhaal. „Ik heb 't nou goddank niet in me famielje, maar in m'n. dienst. De tweede meid zie je, ook heelemaal geen kwaad kind, maar ik verwed er me hoofd onder dat 't niet heelemaal pluis is tusschen haar en onze huisknecht."
„Wel, wel dat 's ook wat te zeggen in één dienst," meende de juffrouw, dadelijk sterk geïnteresseerd.
Let had haar flacon met zilveren stop te voorschijn gebracht en presenteerde eau de cologne. De juffrouwen hadden het druk met de zakdoeken voor den dag te halen en zich over het gezicht te vegen. Let maakte van de gelegenheid gebruik en fluisterde Koos in :
„Wat hoeven die vreemde menschen dat nou te Weten? Wat kennen halie'nou Anna schelen?"
„Ach mensch, ik noem ommers geen namen," gaf Koos een beetje prikkelbaar terug. Zij kon 't nooit goed velen dat er aanmerking op haar werd gemaakt, maar zij begon tegen de boerin te praten over boter



29
en eieren. De juffrouw naast haar klaagde over de hitte, 't Was ook bijna ondragelijk, de weeïge geur van de opgedroogde eau de cologne maakte het nog erger en Koos verklaarde lachend dat 't om flauwte vallen was.
Eindelijk waren ze in Utrecht, toen werd 't beter. De dikke boerin met haar mand ging er uit en Let zuchtte van verlichting, nu ze haar beenen wat vrijer kon bewegen. De juffrouw, die moest gaan zien wat de dochter van haar zuster had uitgehaald, nam ook afscheid. Op 't perron was 't een herrie en een heen en weer geloop van belang. Let en Koos hadden pret om al die dravende menschen, zij genoten van 't schouwspel met de aangename gewaarwording dat zij zelf rustig konden blijven zitten en zich van al de drukte niets behoefden aan te trekken. Na een kleine tien minuten oponthoud bedaarde het lawaai en zette de trein zich weer in beweging. Er waren gelukkig geen nieuwe passagiers bijgekomen. Zij zaten nu met hun zessen. Een paar jonge meisjes die zich alleen met elkaar bemoeiden en nog twee juffrouwen, waarvan de eene de oogen steeds gesloten hield en de andere heel weinig spraakzaam was.
Let zat nu ook een beetje meer in de schaduw, de zon brandde niet meer vlak in haar gezicht. Ze trachtte 't zich zoo gemakkelijk mogelijk te maken en door



30
de warmte dommelde ze in. Maar dat lag niet in Koosje's bedoeling, zij porde Let in den rug en vroeg humeurig hoe 't in 's hemels naam mogelijk was dat zij dutte nu zij zoo prettig in den trein zaten.
Let verontschuldigde zich, v
„Verveel je je nu al?" zei Koos geërgerd. „Dat belooft."
„Wel nee," antwoordde Let. ,,'t Is alleen de warmte."
„Ach kom, 't is nou veel beter as straks, maar ik zal je wel helpen."
Koos herinnerde zich dat zij cadetjes met rookvleesch en krentenbroodjes bij zich had. Ijverig begon zij die te ontpakken en bood ze Let aan, haar tegelijk met de oogen ondervragend of ze dacht dat ze hun medereizigsters ook moest presenteeren. Let schudde van neen. Ze vond 't niet noodig, als 't nu die anderen geweest waren, daar hadden ze mee gepraat. Koos, altijd bereid om juist het tegenovergestelde te doen van wat Let haar aanraadde, was 't ditmaal met haar eens, omdat ze in haar hart de jonge meisjes al voor nuffen en de twee andere juffrouwen voor saaie portretten had uitgemaakt.
Let liet 't zich best smaken en Koos beweerde al kauwend, de dikke onderkin glimmend van de hitte:
„Wel mensch, je hadt geeuwhonger. Had 't maar eerder gezeid."



31
„Hoe lang denk ie dat we nog in den trein motten zitten?" waagde Let schuchter te vragen.
Koos keek op haar horloge, dat zij in een leeren riempje om haar vetten pols droeg. Let bewonderde er haar in stilte om. Zij zou nooit zoo iets gedurfd hebben. Zij had haar horloge aan een stemmig zwart koordje vastgemaakt aan haar broche. Voor haar zou zoo'n armband erg gek staan, maar Koos.... Ach die kon alles doen.
„We hebben nog een klein half uurtje," antwoordde Koos op de vraag van haar vriendin. „Maar dan motten we nog een endje met een stoomtram."
Toen ze uitstapten deed 't haar buiten toch weldadig aan, ofschoon 't 't warmste uur van den dag en in de zon zeker meer dan tachtig graden was. Let vroeg wat er met hun koffertjes moest gebeuren, maar Koos verklaarde met een onverschilligheid, alsof ze haar leven lang gereisd had:
„Voor de bagage hoeven wij niet te zorgen, die wordt opgelaaien in de tram. Ga maar mee."
Let was er niet volkomen gerust op. Ze vond Koos roekeloos, maar ze durfde niets zeggen en volgde haar vriendin.
Op 'tbalcon van de stoomtram, vlak achter de locomotief, waren twee zitplaatsen buiten. Tot hun verwondering bleven ze leeg ; elkaar gelukwenschend



32
met het heerlijk ritje in de open lucht dat hen wachtte, namen zij ze in bezit. Gedurende een vijf minuten was 't ook verrukkelijk. De tram reed door een breede laan, de boomen aan weerskanten van den weg vormden een prieel van groen, een lekker koeltje verfrischte hun brandende oogen. Let dacht dat ze heelemaal bekomen zou, toen plotseling de weg draaide en zij in 't open veld kwamen. Dat was 't ergste niet, maar nu kregen zij de vieze, zwarte rook van de locomotief in 't gezicht. Binnen een paar minuten zaten de vettige sintels op hun kleeren en in hun keel en waren zij genoodzaakt naar binnen te vluchten. De boeren en boerinnen in den wagen lachten. Let en Koos keken elkaar aan, ze zagen allebei zwart en vuil. Koos nam 't goedmoedig op en veegde met haar zakdoek met eau de cologne over haar bezweet gezicht. Let schaamde zich en had 't land, tot zelfs in den wagen woeien die vieze, zwarte dingen en als je er aan wreef maakte je 't nog veel erger.
Eindelijk werd de naam van het gehucht, waar ze wezen moesten, afgeroepen, en stapten ze uit. Het was een klein, stil stationnetje, eigenlijk slechts een stopplaats voor de stoomtram. Tot haar geruststelling zag Let dat hun koffertjes werden afgeladen. Zij schreef dit aan het doorzicht en het goede beleid van Koos toe en in haar bewondering voor haar vriendin schudde



33
zij het stof zooveel mogelijk van haar kleeren en kwam haar goed humeur terug.
Achter een paar boeren en een soldaat sjokten zij aan, ieder met een zwaren handkoffer en een tasch.
Maar aan den achterkant van het station stond een boerenjongen met een kruiwagen. Koosje sprak hem aan.
„Jij komt zeker om ons te halen. We bennen de logeergasten."
De jongen keek met een dom gezicht en mompelde wat. Let verstond er geen woord van, maar Koos scheen hem best te begrijpen. Terwijl de koffertjes en de tasschen op den wagen werden geladen, knikte ze Let toe:
„Best gezorgd, hij zal ons den weg wijzen naar 't pension." :>■'■, {
„Is 't ver?"
„Wel nee, ik denk een kwartiertje, hoogstens een half uur."
Letje zuchtte onhoorbaar. De jongen ging vooruit, daarachter kwam Koos, dan volgde zij. Ze keek met een bezorgd gezicht naar den onafzienbaar rechten weg. Boomen waren er niet, aan weerskanten een smal slootje, dat door de droogte der laatste weken tot een greppel was geworden, verder mooie weilanden met koeien. Het pad was zoo smal dat ze moeielijk naast elkaar konden loopen. De middagzon
Vriendinnen. 3



34
brandde onbarmhartig, er hing een waas van hitte, om hun hoofden gonsden zwermen vliegen en bij iederen voetstap op het mulle, zandige pad warrelden wolken stof omhoog.
Koos praatte onvermoeid. Zij scheen van niets last te hebben. Haar vuurrood gezicht stond stralend opgewekt. De keellinten van haar hoed had zij weer losgemaakt en ook de bovenste haak van haar japon stond open. Let vond dat je zoo iets niet doen kon, ofschoon er, behalve de boerenjongen, die heelemaal niet omkeek, geen sterveling in den omtrek te bespeuren was. Moeizaam sleepte zij zich verder, met open mond, de keel als dichtgeschroefd, de grijs bestoven voeten loom voortbewegend.
Koos zag om en lachte.
„Heb ie 't zoo te kwaad?" vroeg ze vroolijk.
„Ik stik," klaagde Let, „je eet stof."
„Kom mensch, wees blij dat 't zulk mooi weer en warm is. Wat geef je nou om zoo'n beetje stof ? Dat 's 't buiten zijn. Lekker, zoo frisch, kijk eres om je heen."
't Denkbeeld van frischheid was voor 't oogenblik bij Let volkomen buitengesloten. Ze voelde zich kleverig en vuil overal, maar zij kneep de oogen dicht voor het felle licht en beaamde:
„Ja, ja, maar ik zal god danken as we der benne."
„Hoe ver is 't nog?" vroeg Koos aan hun gids.



35
Zonder het hoofd om te wenden antwoordde de jongen':
„As we de kerk voorbij benne, nog een stijve tien minuten."
„Ja, maar die kerk, hoever is die nog?" riep Let half wanhopend.
De jongen scheen niet gehoord te hebben. Hij duwde den zwaren kruiwagen door het mulle zand, gelijkmatig als een machine, ongevoelig voor hitte of fel zonnelicht.
„Ik breng het nooit zoover," zuchtte Let in stilte. Zij dacht aan Rotterdam, 't mocht daar dan benauwd zijn. Zóó een beroerte nabij van de warmte was ze nooit geweest.
„Wat ben ik begonnen,? Wat ben ik begonnen?" klaagde 't in haar.
Maar eindelijk maakte de weg een bocht en daar zagen zij 't kerkje, 't Stond, door kastanjeboomen omringd, op een klein pleintje, waar eenige kinderen bezig waren met bikkelen.
„We zijn er," juichte Koos. „Dat 's 't dorp."
„Nog minstens tien minuten," kreunde Let.
„Dat 's minder dan niks. Nou loop ie niet meer in 't zand en hier is veel meer schaduw."
Daarin had Koos gelijk. De kerk was een goed eind buiten de gemeente gebouwd. Ze liepen door laantjes



36
of sloppen, al naar men.'t noemen wilde. De huisjes stonden meest verspreid. Overal was 't heel stil, de menschen waren waarschijnlijk allen op 't land, slechts hier en daar vertoonden zich een paar kinderen of zat een vrouwtje met haar breiwerk voor de deur en knikte de voorbijgaanden toe.
Nadat ze nog een tien minuten geloopen hadden kwamen ze aan het eigenlijke dorp. Hier was 't bestraat, maar met zulke puntige keien, dat ze zelfs Koos een zucht ontlokten omdat ze haar eksteroog telkens stootte. Let liep maar voort, bijna zonder te voelen, zoo moe en zoo warm dat ze niet meer denken kon. Toch ontsnapte ook haar een lang gerekte zucht, toen de jongen stilhield voor een huis, grooter dan de anderen. Er waren groen geverfde luiken voor de ramen, deze waren geopend en in houten rekjes prijkten witte en rose geraniums en fuchsias. Het huis stond alleen, 't was heelemaal aan 't eind van de straat en zelfs aan den voorkant keek je al in 't groen, aan den achterkant was een tuintje, dat onmiddellijk aan korenvelden en weilanden grensde.
De juffrouw stond aan de deur naar ze uit te kijken, 't Leek een vriendelijk, gezet mensch tusschen de veertig en vijftig, 't midden houdend tusschen een stadsjuffrouw en een boerin, ze droeg een grijze, wollen japon, maar een witte kap waaronder mat de gouden platen schemerden.



37
„Wel dames, dat 's warmpies, hè. Van harte welkom. Jaap, breng jij de koffers maar na boven op 't logeerkamertje."
„Hoeveel krijgt ie?" vroeg Koos. Zij was met Let overeengekomen dat zij de beurs zou houden en alles betalen, 't Was beter dat een van tweeën dat deed en ze vond 't zichzelf 't beste toevertrouwd.
„Dat reken ik wel met em af," zei de juffrouw, „dat komt terecht. Komt u nou es eerst effen binne om wat uit te rusten."
Zij opende de deur van een kamer in het smalle gangetje. De salon, maar die de logees als zitkamer mochten gebruiken, 't Was een laaggezolderd, vrij ruim vertrek. Op den vloer een bruin en wit geruit linoleum, door een grijs en rood gestreept karpet gedekt. Op het gebloemde behangsel, boven de met paardenhaar overtrokken ouderwetsche rustbank, een gekleurd portret van H. M. de koningin, verder veel photographieën, vooral van kinderen, die hun eerste communie deden en van bruidsparen. Op de mahoniehouten secretaire onder glazen stolpen een beeld van de heilige maagd met een blauwen mantel en een rood onderkleed, geflankeerd door Johannes en Petrus, de eerste met een lammetje in den arm in een groen gewaad met gouden sterren versierd, de laatste, eenvoudiger, met een bos sleutels in de hand, gehuld in een paars kleed



38
met bruinen mantel. Een houten klokje en wat steenen hondjes en . katjes versierden den schoorsteen. Een ronde mahoniehouten tafel met vier stoelen er omheen stond in het midden, 't Rook duf en een beetje vochtig in het vertrek alsof er in langen tijd niet gelucht was; de juffrouw opende dadelijk de tot aan den grond reikende glazen deur en maakte de gasten opmerkzaam op het mooie uitzicht, 't Was prachtig en Koos was een en al bewondering; Let, veel kleiner van postuur, moest op de teenen gaan staan om boven het reeds hoog opgaande koren uit te kijken; als ze op een stoel zat zag ze heelemaal niets, maar die opmerking hield ze voor zichzelf en ze zei dat ze 't heel mooi vond.
„U wilt zeker wel dadelijk wat gebruiken?" vroeg de pensionjuffrouw, ze heette Marretje van der Kolk, „een mensch is altijd hongerig as ie van de reis komt."
„Straks," zei Koos, „wijs ons eerst onze kamer, we motten ons eerst een beetje wasschen."
„Ik ben vies van me eigen," zuchtte Let,
„Dat 's best, dan zet ik de boel onderwijl hier voor u klaar. Wil u me dan maar volgen?"
Ze ging hen voor en opende een deur in het midden van de gang. Ze moesten een smal houten trapje op.
,,'t Lijkt wel een ladder," giggelde Koos. „Je krijgt hier gymnastiekles voor niks. Let, hou je vast.



39
„Der op gaat nog," meende Let, „maar der af, 't Is om je beenen te breken."
„Wel nee, der benne toch twee leuningen. Nou hijsch je je maar op en as je der af gaat laat je je maar glijen,"
De slaapkamer, ook laag van verdieping en niet al te ruim. Natuurlijk ook erg warm, maar de middagzon brandde er ten minste niet en toch was 't heel licht met twee ramen. Goed zien konden ze er zeker, want er hing alleen eert schuin neteldoeksch gordijntje voor de vensters en de muren waren wit gekalkt.
Op de donkerblauw geverfde deur stak geen sleutel. Let vond 't griezelig, in een vreemd huis kon je toch niet met een open deur slapen, gelukkig bevond zich aan den binnenkant een haakje, dat kon je 's nachts dicht doen. De kleine, ronde spiegel en de vensterruitjes leken niet bijzonder helder. Let veegde er, met een vies gezicht, even met haar vinger overheen.
„Dat komp van de vliegen," helderde Marretje op, „daar kan je niks an doen, zoo zeem ie de glazen en dadelijk zitten ze weer vol, maar kijk es wat een uitzicht, nog mooier dan beneden."
Dat moest ook Let toegeven, hier zag je, over de korenvelden heen, in een oneindigheid van bosschen, waaruit hier en daar een kerktorentje opspitste.
„Ik geloof dat we 't opperbest getroffen hebben,"



40
zei Koos toen de vriendinnen alleen waren. Zij hief
haar druipnat gezicht uit de kleine waschkom en wreef
zich met den harden handdoek.
„Ja," klonk 't benepen. Let schudde even aan haar
rok, een wolk van stof steeg omhoog. Ze had graag
al haar kleeren eerst flink uitgeborsteld, maar Koos
maande tot spoed aan.
„Zeg maak wat voort, as we dan een boterhammetje
gegeten hebben, gaan we der dadelijk op uit."
,,'t Is zoo warm. Zouen we niet wachten tot 't wat koeler is?"
„Wel nee, buiten moét je van ieder minuutje profeteeren, daar benne we voor bier."
Koos deed een schoone wit en zwart gestreepte blouse aan, nu ze haar glimmend gezicht gewasschen en het zwarte, kroezige haar netjes had opgemaakt, zag ze er weer zoo frisch uit alsof ze 's Zondagsmorgens naar de kerk ging. Let droeg bijna altijd stoffen japonnen, op aanraden van Koos had zij verleden zomer eens een donkerblauw satinetje genomen, maar ofschoon dat luchtiger was, begrootte 't haar om 't den eersten dag al dadelijk aan te trekken. Zoo'n dun, ongevoerd ding als haar vriendin droeg zou zij niet willen hebben maar zij keek toch een beetje wangunstig, toen zij het grijze, met dikkatoen gevoerde lijf van haar japon weer dicht maakte.



41
In de zitkamer teruggekomen verorberden zij hun boterhammen met hoofdkaas en koek. Let meende een verdacht smaakje aan de boter te proeven, maar Koos maakte geen aanmerking, dus dronk ze in stilte haar koffie, die heel lekker was. Ze zouden nu dadelijk gaan wandelen.
„Ben je mal, je hoeft geen mantel an te doen," zei Koos, toen zij zag dat Let haar paletot van den kapstok nam.
„Geen mantel? Ik kan toch niet in me lijf uitgaan."
„Jè kan wel zien dat jij niks gewend bent," minachtte Koos. „Je bent hier niet in Rotterdam, buiten hoef je je niet te geneeren."
„Nou, as jij 't zegt. Maar een hoed zet je toch op?"
„Natuurlijk, 't Is niet goed om met je bloote hoofd in de zon te loopen. Vooruit nou!"
Juffrouw van der Kolk wees ze den weg. Een kwartiertje moesten ze door de korenvelden loopen tot aan den molen, dan linksaf slaan, zoo kwamen ze in het bosch. 't Vond zich van zelf.
Let zuchtte diep. Weer zoo'n eind door de brandende zon, een herhaling van straks. Ze werd er bepaald kregelig van. Was ze maar in Rotterdam gebleven! Koos liep vlug en praatte altijd door, maar Let gaf geen antwoord en eindelijk merkte de andere toch dat er iets aan schortte.



42
„Kom mensch," troostte zij gemoedelijk, „zoo'n zonnetje doet je goed. We benne der dadelijk."
„Met zoo'n hitte ga ik overdag niet meer uit," pruttelde Let, „dat 's geen doen."
De kwelling duurde ditmaal echter kort. Even voorbij den molen kwamen ze in 't bosch. Na de brandende zonnegloed tusschen de korenvelden, leek het koel en heerlijk donker onder de hooge boomen. Let herademde en sloot de fel stekende oogen.
„Nou, wat zeg je nou ?" vroeg Koos. „We hadden 't niet beter kunnen uitkiezen. Net zooas me zuster gezeid heeft, 't Pension is geen tien minuten van 't bosch."
„Ja," gaf Let toe, „hier is 't lekker, maar ik wou dat we es konden zitten."
„Ik geloof niet dat er bankies benne," meende Koos rondspeurend, „maar we kenne best op den grond gaan zitten," en meteen liet zij zich neer op een bemost plekje in de schaduw van een statigen eik.
Let aarzelde. Ze begreep niet hoe de dikke Koos met die warmte zoo vlug in haar bewegingen was. 't Leek haar alles behalve gemakkelijk om zoo plat op den grond te gaan zitten, maar zij wilde niet altijd in alles onderdoen, en behoedzaam, moeielijk, bijna steunend, liet ook zij zich neer.
„Zit je goed?"
„Goed? 't Is niet makkelijk hoor, geen steuntje in



43
je rug en hoe/kom je weer op ? De bankies in 't Park zijn toch veel prettiger."
„Ach jij met je Park. Blijf me nou as je blieft met je eeuwige Rotterdam en je Park van me lijf, je maakt me tureluursch."
Let keek verschrikt. De warmte scheen toch ook een beetje op Koosje's humeur te werken. Ze haalde haar flacon voor den dag en reikte die aan haar vriendin.
„Hier, dat 's lekker frisch."
Een paar minuten zwegen beide. Let kwam bij. De weldadige schaduw van het donker gebladerte was als een koel bad voor haar oogen. 't Was toch wel mooi hier, je keek als door een dik prieel van groen en in de verte zag je de weilanden en de koeien en iets dat zilverig glinsterde, dat was 't riviertje. Behagelijk strekte zij haar beenen uit, zocht een steuntje tegen den boomstam.
Koos herinnerde zich dat ze suikerpepermuntjes bij zich had en presenteerde.
„Neem der een paar, dat 's goed voor de dorst."
„Dank je."
„Wat zitten we hier eenig. Zeg Let, vin je 'tnou niet prettig?"
„Ja, hier is 't lekker."
„En morgenochtend, as we ontbeten hebben, gaan we hier dadelijk na toe. We nemen de boterhammen



44
mee en blijven de heele dag hier. Nou ouwetje. dat zal je lijken, hè?"
Voor 't eerst dien dag lachte Let genoegelijk en tevreden. Ja, dat zou heerlijk zijn, den heelen dag iri 't groen en niet in die afschuwelijke, fel stekende zon. Koos was toch ook wel heel hartelijk, 't Ging nu echt prettig worden. Het ergste was voorbij, de reis, 't sprak van zelf dat die niet zoo plezierig was, van vandaag af zouden ze volop genieten.
„Zeg Koos," begon Let, „geloof jij niet dat de menschen, waar we in de kost benne, roomsch zijn ?"
„Wat zou dat?"
„Natuurlijk niks. Ik zei 't zoo maar." ,,'t Gaat ons toch niks an. Maar jij hebt altijd Wat tegen roomschen."
„Niet waar, verdedigde Let zich en ze voegde er
heel inconsequent bij: „Ik vind dat je ze nooit erg goed vertrouwen kan."
„Malligheid," meende Koos philosophisch, „menschen zijn menschen, protestant, roomsch of joden, allemaal 't zelfde. We leven in een vrijen tijd."
Die bewering leek Let wel heel kras, maar redeneeren met Koos kon zij niet, dat ging boven haar macht, haar vriendin wist steeds zóó te praten, dat zij, Let, altijd eindigde met toe te geven, ook al vond zij dat ze gelijk had. Dus veranderde zij liever het onderwerp van gesprek.



45
„Vertel es van Anna. Wat heb je gemerkt?"
Een diepe rimpel groefde zich in Koosjé's voorhoofd.
„Die meid is gek, ik heb ze al tweemaal betrapt dat ze zich in 't donker door Steven liet zoenen."
„Ze kenne toch same verkeering hebben."
„Waarom zegge ze 't dan niet?"
„Nou, dan zijn ze misschien bang dat ze een van beien uit hun dienst motten."
„Dat zal toch. Ik ben van plan om 't an mevrouw te zegge as ik terug kom."
„Zou je dat nou wel in eens doen? Anna is toch wel een lief meisje."
„Dat kan wel, maar van dat gemeene gevrij in 't donker mot ik niks hebben. As er geen luchie an is kan 't de dag zien. Ik ben een fesoenlijke meid en met een slet wil ik niks te maken hebben."
't Onderwerp scheen Koos warmer te maken dan de zonnehitte het had kunnen doen.
„Nou, nou, bedaarde Let, „jij ben zou gauw op je paardje, een slet dat 's toch wel wat heel erg."
„Ik weet wat ik weet. Dat lieve meissie ziet er me verdacht uit. Ze kan soms spierwit om der neus worden."
Let keek met groote, verschrikte oogen. „Dat meen je niet Koos," stamelde zij. ,,'t Zou verschrikkelijk zijn."
„Verschrikkelijk of niet, as ik gelijk heb, gaat ze der dadelijk uit, dat zeg ik."



46
„Ik geloof er niks van.... maar.... zou je dan geen medelijden met 't arme kind hebben?"
„Nee," antwoordde Koos hard, haar felle, zwarte oogjes flikkerden nijdig. „Met zoo iets heb ik heelemaal geen medelijden."
„Ze is nog zoo jong
„Wel ja, ik zou der om gaan grienen," smaalde Koos. „Jong, ik weet toch ook wat 't is, as je niet wil dan zorg je dat de jongens je niet te na kommen. Je bent fesoenlijk, of je bent 't niet."
Let zweeg, Koos zou wel gelijk hebben, maar, zij wist zelf niet hoe die gedachte in eens bij haar opkwam, zij had er toch nooit veel van gemerkt dat dé jongens haar vriendin erg naliepen, al was ze ook dik en in Let's oogen een knap slag van een mensch.
Gedurende eenigen tijd spraken zij niet. De zwoele, warme lucht, die onder de boomen bleef hangen, deed haar invloed gelden en maakte slaperig. Let trachtte zich te verzetten. Zij moest aan Anna denken, 't Kon niet waar zijn waarop Koos gezinspeeld had, toen troostte zij zich dat, als 't dan wél zoo was, Steven natuurlijk met haar zou trouwen. Voor 't oogenblik leek 't dan wel erg, maar Anna was een handige meid, hij een knappe jongen die overal zijn brood kon vinden, 't Kon dus terecht komen. En met die vertroostende gedachte bood Let geen weerstand meer en dommelde



47
zij in. Maar na een minuut of tien werd zij plotseling met een gilletje wakker en trok ze de beenen schichtig op.
„Wat heb je?" vroeg Koos opschrikkend.
„Ik weet 't niet, me voeten steken ineens zoo en ik verga van de jeuk."
„Och wat," bromde Koos, „een mier misschien of een mug, maak toch zoo'n drukte niet om niks. Ben jij nou een buitenmensen ?"
Neen, dat was Let zeker niet. Ze bedacht dat zij ook niet gevraagd had om naar buiten te gaan en ze keek angstig naar den grond en naar haar voeten. Tallooze mieren kropen over haar witte kousen. Met een gebaar van afgrijzen en een groote krachtsinspanning heesch zij zich aan een neerhangenden tak van den boom omhoog.
„Die smerige beesten," rildezij, „daar bedank ik voor."
„Allemachtig, wat ben je vervelend. We zatten nou net zoo lekker."
Maar Let wilde niet langer op den grond zitten en met een boos gezicht, zich steunend op de beide handen, werkte Koos zich omhoog.
Zonder te spreken liepen zij een eind over 't ongebaande pad. 't Was nu Koos, die pruttelde dat zij dreigde te vallen over een boomstronk, dat de grond glibberig was enz. De goede stemming scheen verstoord, gelukkig zagen zij, een eind verder, tusschen twee



48
boomen een bank, wel erg vermolmd en wankel, maar Koos ging er dadelijk op zitten. Let bekeek het geval eerst nauwkeurig, in de hoeken, aan den binnenkant zag zij dikke spinnewebben. Zij zuchtte, nam haar rokken bij elkaar met een gebaar alsof zij 't vies vond en nam plaats.
„Heb jij geen last van die beesten?" vroeg zij afgunstig, de voeten, die ondraaglijk jeukten, over elkaar wrijvend.
„Nee nooit, ik heb ook nooit een vloo."
„Dan heb je geen goed bloed; ze bijten me omdat 't mijne zoo zoet is."
„Daar ben je vet mee," lachte Koos en, kijkend naar Letje's voeten, die zichtbaar begonnen te zwellen: „Waarom heb je ook lage schoenen an?"
„Op die schoenen loop ik 's zomers in Rotterdam altijd."
„Ja, maar hier ben je niet in Rotterdam."
„Nee, waarachtig niet," zei Let heel weemoedig, „dat 's waar."
„Gooi wat oodeklonje op je kousen," raadde Koos, „daar houen ze niet van."
't Middel deed de jeuk bedaren, 't Gesprek vlotte niet erg meer. 't Zitten op die harde bank zonder leuning, die telkens een beetje scheen in te zakken onder hun gewicht was ook niet „je dat", vond Koos.



49
Zij wilde * het in den beginne niet bekennen, maar na een half uur werd zij erg stijf in haar beenen en stelde zij Let voor om zachtjes aan, op hun gemak, naar huis te wandelen.
Ze ontdekten een laan, die evenwijdig liep met het ongebaande pad, dat zij straks "gegaan waren en liepen er langzaam en rustig onder het hooge geboomte. Uit het bosch gekomen merkten zij dat er wat meer schaduw was, er woei heusch een koeltje en 'tleek veel minder stoffig. •
Koos, dadelijk in de wolken, was alle ergernis vergeten en ze vroeg onophoudelijk aan Let of ze 't niet heerlijk vond. Ja, Let moest bekennen dat 't wel lekker was, zoo kalm, zonder door de brandende zon te worden gekweld, tusschen de korenvelden te drentelen. Wat aardig stonden die blauwe en roode bloemetjes tusschen al dat geel, 'tleek wel gespikkeld.
Toen ze 't tuintje van het pension doorgingen zagen zij, op de groen geverfde bank tegen 't huis, een man, in 'zijn hemdsmouwen, zitten. Hij rookte een pijp en zag er uit alsof hij thuis was.
„Zouen er nog meer menschen lozeeren ?" fluisterde Let, een beetje angstig, want zij vond 't denkbeeld niet prettig.
Koos keek heel belangstellend naar den vreemde.
Vriendinnen. 4



50
Zij schatte hem zoo tegen de vijftig, een knap manspersoon. Hij zat niet heel goed in zijn haar, maar hij droeg een bruinen ringbaard, die van het eene oor tot het andere reikte. Zijn neus was groot en hij had een ingevallen mond, waarin de tanden zwart en brokkelig stonden. Zijn oogen puilden ook wel wat uit, dat alles werd echter ruimschoots vergoed door zijn nog frissche, roode kleur en door de vriendelijke uitdrukking van zijn gezicht.
Juffrouw v. d. Kolk kwam dadelijk te voorschijn. „Wel, heb u prettig gewandeld? 'tls warmpjes geweest vandaag, maar nou wordt 't goed. 't Zal een heerlijke avond geven, u treft 't toch bijzonder."
De man met de pijp kwam ook naderbij.
„De juffrouwen benne ommers uit Rotterdam?" vroeg hij.
„Dat 's me broer," lichtte Marretje in.
Uit het gesprek, dat nu volgde bleek, dat hij op het dorp woonde en er verschillende functies bekleedde. Hij was koster en woonde dicht bij de kerk in een aardig huisje met een lapje grond dat hij zelf in orde hield. Neen, niet bij de kerk die zij 's morgens waren langs gegaan, dat was de gereformeerde, de zijne, de katholieke, stond op 't dorpsplein. Marretje beweerde dat de burgemeester haar broer als zijn rechterhand beschouwde en hem in alles om raad



51
vroeg, welke bewering de broer met groote bescheidenheid te niet deed. Verder vertelde de zuster dat hem een jaar geleden een groot ongeluk had getroffen. Toen had hij zijn vrouw verloren waarmee hij meer dan twintig jaar gelukkig was getrouwd geweest. Letje keek heel meewarig, ook Koos schudde het hoofd, maar er kwam een tinteling in haar kleine, zwarte oogjes.
„Dat 's een ding," zei zij.
„Ja," beaamde juffrouw v. d. Kolk, ,,'t was een slag, iedereen had er mee te doen. Zoo'n juweel van een mensch, hè Gerrit!"
„Een bovenste beste," antwoordde Gerrit.
„Kinderen?" informeerde Koos.
„Een jongen in dienst."
„Wel man, dat 's ook niet prettig, zoo heelemaal alleen.
„Ach," zei Marretje. Er komt 's morgens soms een vrouw om zijn boeltje na te zien, en hij eet bijna alle middagen hier. Een mensch mot zich schikken."
„Natuurlijk," zei Letje, „maar een man alleen dat's eigenlijk niks gedaan, een vrouw gaat best, die heeft de gezelligheid om zich heen, maar voor u mot 't zielig zijn."
v. d. Kolk bromde iets in zijn baard. Koos keek haar vriendin van ter zijde aan, een gedachte vloog



52
haar door het hoofd, maar zij moest er dadelijk om lachen. Let, met haar magere, houten figuur en haar gezicht, zoo tanig en geel als perkament, neen, dat was onmogelijk. Zij zei 't ook maar uit pure goedigheid, Koos wist wel dat zij van 't manvolk niets hebben moest.
Marretje had in de zitkamer gedekt en zij bracht het eten. Varkenskarbonaden met capucijners en aardappelen, een griesmeeltje met bessennat toe.
„Ik begrijp niet hoe 't mensch 't er voor doet," meende Koos, terwijl zij de twee groote karbonaden monsterde.
„We betalen drie gulden met z'n beien, dat 's toch ook niet voor niks."
„Ach, wat weet jij er van? Jij eet alle dagen in je naaihuizen, ik zeg je 't is te geef."
Let at weinig, schoof gauw haar bord terzij.
„Smaakt 't niet?" vroeg Koos.
„Zoo vreeselijk machtig, de jus is enkel vet."
„Ja, maar zooas thuis, jij waar je naait en ik, in m'n dienst, kunnen we 't hier niet hebben. Dat ken je niet vergen."
„Waarom niet?" bromde Letje. „We bennen voor ons pleizier uit, dan mot alles ook lekkerder en beter zijn as thuis."
„Je bent niet goed. Heb ie thuis soms zoo n heer-



53
lijke lucht en zoo'n prachtig gezicht? Alles zoo vrij en zoo buiten, heelemaal uit, dat mot je ook betalen."
Letje voelde dat Koos wat kregel werd; voor geen schatten wilde ze kibbelen.
„Je hebt gelijk, 't Is misschien de vreemdigheid. We zullen an de juffrouw zeggen dat we niet van zoo erg vet houen."
„Doe jij dat dan maar, ik vind 't eten best."
Let bedacht bij zichzelf dat de bessensap dun en zuur was, heel anders dan Koos ze thuis klaar maakte, maar zij zweeg en ze zei ook niets toen Marretje kwam afnemen. Aanmerking maken en misschien een brutaal antwoord krijgen, daar hield ze niet van.
Juffrouw v. d. Kolk schikte het gehaakte, met roode lintjes doorgehaalde kleedje weer op de tafel.
„As uwe er niet op tegen hebt," begon zij een beetje aarzelend, „wou ik wel vragen of u voortaan om twaalf uur wilt eten, wij zijn 't zoo gewend en 't is zooveel makkelijker met me broer. U begrijpt, ik mot anders tweemaal per dag koken."
Letje keek bedenkelijk, maar Koos haastte zich toe te stemmen.
„Bestig, mensch, je mot 't maar doen zooas 't je 't best schikt."
„Allemachtig vrindelijk," grinnikte Marretje, „as je



54
't samen zoo vinden kan is 't nog eens prettig om lozees te hebben."
Let vond 't wel een beetje bar. Ze begreep Koos niet. Anders was die toch heelemaal niet zoo inschikkelijk.
„Wat hoefde je dat nou zoo maar ineens goed te vinden?" vroeg zij, toen zij weer alleen waren. „Ik hou er niks van om om twaalf uur middageten te hebben."
,,'t Is de gewoonte maar, vandaag eten we ook wel een uur later as anders. Heb jij daar nou wat van gemerkt?"
„Dat's maar voor eens. Maar 't brengt je heele dag toch in de war."
„Hier niet, alle menschen eten hier om twaalf uur. Wat kan 't ons ook schelen, as dat nou makkelijk voor de juffrouw is?"
„Makkelijk, ze mot doen wat voor ons makkelijk is. We betalen toch."
,,'n Schijntje. As die broer dat nou ook liever heeft. Zoo'n man heeft zijn werk, en 't was toch ook moeielijk om botweg nee te zeggen."
Dat laatste moest Let toestemmen, zij zou 't ten minste niet gedurfd hebben.
Zij schoof haar stoel voor de deur en zette zich. Het hooge, opgaande koren benam haar alle uitzicht



55
en toen zij de kamer rondkeek vond zij die somber. Al die heiligenbeelden en die roomsche plaatjes ergerden haar ook een beetje.
Koos stond voor de geopende deur. „Willen we nog een eindje omgaan?" vroeg zij. „'tls nou zoo heerlijk buiten."
Let was dadelijk bereid. Zij gingen achter om het huis. Onder een afdakje was een boerenmeid bezig vaten te wasschen. Noch Marretje, noch haar broer vertoonden zich.
„Waar zouen ze zitten?" zei Let nieuwsgierig. „Gaat 't jou an?" klonk 't snibbig. „Nou, ik vraag 't maar, daar misdoe ik toch niks an." „Nee, zeker niet," gaf Koos toe, zij voelde dadelijk spijt over haar onredelijken uitval.
'tWas altijd nog warm, maar nu de zon daalde en de milde avondschemering alles in een zachter licht hulde, hinderde 't niet meer. Ze gingen nog een eindje de velden in en keken naar de zon, die in kleurengloed onderging, de bosschen in brand zette en de golvende korenaren tot een gouden massa maakte. Langzaam daalde de bloedroode bol totdat het laatste stipje verdwenen was, toen vervaagden de rossige kleuren; over velden en akkers heerschte een wonderkalme rust. In groepjes of afzonderlijk kwamen de arbeiders en de daglooners, met de eetketeltjes en



56
kruikjes aan stokken over de schouders, van hun werk. Ze wisselden met allen een groet en het „goeien avond samen" klonk gemoedelijk en vredig in de gewijde stilte.
Daar sloeg de kerkklok acht welluidende, heldere slagen. Een wonderlijk gevoel maakte zich van Letje meester. Ze luisterde nog toen de laatste klank reeds was weggestorven. Vreemd, in Rotterdam ging zij niet dikwijls naar de kerk, hoe kwam ze nu ineens op den inval dat het wel stichtelijk zou zijn om hier, in het dorpskerkje, eens een preek te hooren?
„Wel mensch, heb je je tong verloren?" vroeg Koos, „zeg eres wat."
„Ja zeker," antwoordde Let, dadelijk tot de werkelijkheid teruggebracht en als verlegen voor haar eigen gedachten. „We mosten nou maar naar huis gaan. Vin je niet dat 'tvochtig wordt?"
„Wel nee," verontwaardigde Koos zich. „Je bekomt nou. Met dat weer kan je wel tot twaalf uur buiten blijven. We gaan es een kijkje nemen in 't dorp."
,,'t Is haast donker," pruttelde Let. Maar de lucht was zoo licht dat het den heelen nacht zeker niet donker zou worden. Voor de verspreide woningen zaten de menschen rustig op lage bankjes, de kinderen speelden, de vrouwen stonden in groepjes te praten. Ze liepen langs de boeren- en arbeidershuisjes, totdat



57
ze op het dorpsplein kwamen. Daar was de kerk, een aardig gebouwtje van grijzen steen met boogvormige gekleurde vensters. De met wingerd en klimrozen omrankte pastorie grensde er aan. Koos speurde naar alle kanten, maar er was niets anders te zien dan een klein, spiksplinternieuw gebouwtje aan den overkant.
„Waar zou die nou wonen?" vroeg zij.
„Wie bedoel je?"
„Wel de broer van de juffrouw. Hij zei toch dat 't dicht bij de kerk was."
„O," antwoordde Let onverschillig; ze was het heele bestaan van den man vergeten. Nu keek zij echter plichtmatig rond.
„Misschien daar," en zij wees op het gebouwtje.
„Ben je gek?" viel Koos snibbig uit. „Dat s't postkantoor, kan je dat niet eens zien?"
Maar Let gaf geen antwoord. Ze kon niet meer van moeheid en zuchtte diep.
„Wat heb je nu weer?" Koosje's stem klonk wrevelig.
„O, die steenen," klaagde Let, „ik kan niet meer en m'n voeten gloeien- toch al zoo en doen zoo'n pijn."
Inderdaad waren de steenen verschrikkelijk. Gladde maar meest puntige keitjes, zoo ongelijk naast elkaar gelegd dat een stadsmensen er haast niet op staan kon. Koos had er niet veel last van gehad, maar zij dacht aan de likdoorns van Let en zij, lachte.



58
„Je bent toch een stumperd. Geef me maar een arm. Ik geloof dat we wel langs een achterweggetje naar huis kunnen."
„Ja maar," angstigde Let, „jij ben hier toch ook vreemd. Je weet de weg niet. As we maar niet verdwalen."
„Verdwalen? 't Is gesnejen koek as je je oogen maar een beetje de kost geeft."
Koos bezat de gave van zich goed te kunnen orienteeren en Let was vol bewondering voor de knapheid van haar vriendin toen zij, na een klein kwartier loopens, langs een pad dat zij nog niet gegaan waren, weer voor hun kosthuis stonden.
In 't kleine tuintje aan den voorkant zaten juffrouw v. d. Kolk en haar broer. Hij, evenals straks in zijn hemdsmouwen, met de pijp in zijn mond. Op de groen geverfde tafel stond het theeblad, en het Verkade pitje in het ouderwetsche komfoortje verlichtte de transparante plaatjes. Let vond dat 't er bijzonder gezellig uitzag. Zoo n theelichtje had zij in geen jaren gezien.
Marretje stond op.
„Genavend dames, zeker wel trek in een kommetje ? Wilt u de thee binnen in uw eigen kamer of.... *t is nog zoo lekker buiten."
Let zag een gemakkelijken, rieten stoel, die v. d. Kolk



59
al aanschoof. Ze vond 't bepaald prettig toen Koos op de halve uitnoodiging antwoordde:
„Wel mensch, we kennen wel hier blijven voor de gezelligheid. Ja, een koppie thee zal smaken."
Knusjes zaten zij nu met hun vieren, 't Was een heerlijke avond, de lucht nog zoo licht en helder dat men de sterren nauwelijks zien kon, alleen de avondster schitterde zichtbaar. In de dorpstraat liepen nog enkele menschen, twee of drie vrijende paren, de armen om elkaar heen geslagen. Nu en dan wisselden Marretje en haar broer een groet. Let zat in den leunstoel naast v. d. Kolk. Zij had wel een beetje last van zijn pijp, want hij blies de dikke rookwolken juist naar haar kant, maar zij durfde er niets van zeggen. Zij voelde zich dankbaar dat zij nu ten minste niet meer hoefde te loopen en ze moest bekennen, je zat hier eenig en gezellig, zoo in gezelschap.
't Gesprek werd grootendeels gevoerd door Marretje en Koos, eigenlijk door de laatste alleen en voor de zooveelste keer wekte zij Letje's bewondering, 't Was toch wel prettig om zoo vrij met de menschen te kunnen omgaan en zoo aardig te vertellen. Zijzelf was een beetje verlegen van aard, met nieuwe kennissen voelde zij zich in den beginne niet zoo dadelijk Op haar gemak. Maar Koos, die deed alsof zij de



60
menschen jaren lang kende, die vertelde en lachte dat het een lieve lust was. Juffrouw v. d. Kolk kon er ternauwernood een woordje tusschen voegen, de broer luisterde kalm toe en blies steeds zwaarder rookwolken uit zijn pijp. Letje waagde het af en. toe eens benauwd te kuchen, maar hij scheen het niet te merken.
Koos vertelde van Rotterdam en van haar betrekking.
Zij en Marretje bespraken het dienstbodenvraagstuk.
Koos moest niets hebben van die tegenwoordige nieuwigheid. Vroeger, nu ja, toen waren de loonen wel schraalder en moest je harder vooruit, maar de tijden waren toen ook anders. Zij had 't altijd goed gehad en nu had ze 't „merakel best."
„Maar kan je nou in zoo'n betrekking nog wat overleggen voor je ouwen dag?" vroeg Gerrit.
„Dat zou ik denken. Ik heb een mooie duit op de spaarbank, je zou er van staan te kijken als ik zei hoeveel."
Letje kuchte harder, 't Brandde Koos waarschijnlijk om 't bedrag te noemen. Wat ging 't in 's hemelsnaam die vreemde menschen aan ? 't Scheen v. d. Kolk ook niet te kunnen schelen, want hij rookte rustig door en Marretje hernam:
„U heb dan altijd wel geboft, maar rijk wor je niet van 't dienen en een onbezorgde ouwen dag ken



61
je toch niet hebben al leg je ook iedere cent op zij. Ik heb ook gediend, maar een mensch wil ook wel eens heelemaal vrij zijn en daarom ben ik een pension begonnen."
„Noem je dat vrij?" vroeg Koos, „ik zou zeggen dat 't een slavenleven is en as je 't de lui heusch goed geeft dan zal je ook geen kousen vol rijksdaalders in je bed stoppen."
Gerrit lachte luid om die geestigheid en Koos keek met een glunder gezicht rond, toen zij haar vriendin in 't oog kreeg, die, gebruik makend van een oogenblik dat niemand op haar lette, zich voorover boog en de knellende veters van haar schoenen losmaakte.
„Wat voer jij uit?" riep zij. „Heb je wat laten vallen?"
Aller aandacht was op Letje gevestigd, die, verlegen, met een vuurrood gezicht opkeek en stamelde:
„Ach, me voeten doen me zoo'n pijn. Ik zou me schoenen graag uitdoen."
„Eksteroogen juffrouw?" informeerde v. d. Kolk belangstellend.
„Ja, ziet u, dat ook, maar ik heb zoo'n last van eelt onder de ballen van me voeten en dan die puntige keien hier, die hebben 't me gedaan."
„Wat doet u er an?"
„Ach, van alles, ik ga een enkelen keer na de pedikuur en ik leg der ook wel es een klimopblad tegen."



62
„Geeft allemaal niet," zei Gerrit vol overtuiging,
„Morgen zal ik je een zallefie meebrengen, dat doe je er op en as je gaat slapen een dun lappie er om heen. As je dat een avond of vier, vijf gedaan heb, kom dan es bij mijn, dan wip ik er met mijn mesje 't dorentje uit en klaar ben je."
„U is heusch veel te vrindelijk," meende Let, „maar as u me der af kan helpen."
„We mosten nou maar na boven gaan," viel Koosje haar in de rede. „We hebben een stoere dag gehad en je bent zeker doodop Let."
„Ik ben wel een beetje moe," bekende deze, „maar as jij nog een half uurtje wilt blijven zitten vin ik 't ook goed."
„Wel ja," vond v. d. Kolk. „Me zuster zal wel een paar pantoffels voor u hale, op je kouse mot u niet blijve zitten, dat 's niet goed."
„Dank u, maar we gaan naar boven," besliste Koos kort.
„Dan ga ik ook maar," zei Gerrit, „tot morgen samen." Hij knikte zijn zuster en de beide anderen goeden dag, en trok het hekje achter zich dicht.
De drie vrouwen staarden hem na, tot hij in 't duister verdwenen was.
,,'t Is goed voor me broer, as ie is in gezelschap s," meende Marretje. „Hij kan wel eens wat een-



63
zelvig zijn; zoo as van avond heb ik em in geen tijen gezien."
Koosje's gezicht, dat zoo even wat zuur had gestaan, helderde weer heelemaal op.
,,'t Is ook geen leven voor zoo'n man," zei zijr „altijd zoo alleen."
„Nee, dat is wel zoo, maar hij schikt zich danig goed. Wil ik nou de kaars maar ansteken?"
Juffrouw v. d. Kolk lichtte voor op de donkere, steile trap. Koos klauterde vrij vlug naar boven.
Letje hield zich krampachtig aan het touw en aan de leuning vast, zij zuchtte en vond 't halsbrekend werk, maar ze zei niets.
In de slaapkamer was 't nog heel benauwd en Let beweerde dat de kaars stonk, 't Was ook geen waskaars.
Maar Koos zei dat ze pietluttig was en overal aanmerking op maakte. Toen zweeg Let een beetje beschaamd en begon zich in stilte uit te kleeden. Plotseling bedacht zij echter met schrik dat er, behalve de neteldoeksche lappen, heelemaal geen gordijnen voor de vensters waren, en zij blies de kaars haastig uit.
„Wat mankeert je nou weer?" vroeg Koos.
„Wel, iedereen kan ons van buiten zien, zoo kunnen we ons toch niet uitkleeden."
Maar de andere begon te lachen.
„Je kan wel zien dat jij dikwijls buiten ben geweest.



64
„Je denkt zeker dat je in Rotterdam zit. Kom es hier bij het raam."
Inderdaad, in de wijde uitgestrektheid om 't huis was geen levend wezen te bespeuren. Heinde en verre de korenvelden, nu gehuld in zware sluiers van dauw. In de verte teekenden de bosschen zich scherp af tegen den lichten hemel.
„Hier zal niemand naar je kijken," zei Koos.
„Ik vind 't toch griezelig om je uit te kleedenas je de gordijnen niet dicht kan doen," zei Let. „En 't is licht genoeg van buiten, we kennen best in 't donker."
Maar Koos was voor de kaars, ze had nog van alles te doen. Haar vriendin antwoordde niets en schikte zich.
Eindelijk waren ze dan in bed. Let vond de matras hard, de lakens en de kussensloopen hadden een onaangename lucht van ongebleekt katoen. Ze keerde zich om en om, de lichte kamer met de witte muren en de kale ramen vond ze ook akelig. Ze kon niet in slaap komen en het ledikant kraakte bij iedere beweging alsof het uit elkaar zou vallen.
„Wat heb-ie toch?" klonk het humeurig uit het andere bed.
„Zoo warm," klaagde Letje, het laken en de wollen deken van zich afwerpend, „ik stik."
„Ja, 't is benauwd," beaamde Koos, „ik zal 't raam een beetje openzetten."



65
,,'t Raam? Nee, dat nou niet. Verbeeld je dat er es een kat na binnen komt."
„Jij bent zoo dom as 't achterend van een koe. Hoe kan dat nou? We benne hier toch een trap hoog, ik heb ook heelemaal geen katten gezien."
Met een open raam slapen leek Let iets verschrikkelijks en onveiligs. Enfin, ze was goddank niet alleen. Als ze Koos bij zich wist had ze geen angst. Ze dacht met weemoed aan haar kleine, knusse slaapkamer in Rotterdam waar zij heerlijk rustte, al donderden de vrachtwagens en al bonkten 's morgens heel vroeg de sleeperskarren. Toch moest ze toegeven dat het wel iets frisscher werd in het bedompte vertrek en eindelijk voelde ze de heerlijke gewaarwording, dat zij zou inslapen, over zich komen.
Koos lag nog wakker. Ze had het ook warm, maar op een andere manier dan Let. 't Waren haar gedachten die haar telkens gloeiend maakten, 't Plan woelde in haar hersens. Ze had het dadelijk vaag voelen opkomen, 't eerst verworpen, maar nu het tot meer klaarheid kwam, rijpte 't. 't Liet haar niet meer los. Ze zou met dien weduwnaar, dien v. d. Kolk, trouwen, 't Leek haar een eenige kans en hoe meer ze er over nadacht, hoe vaster 't besluit werd om die niet voorbij te laten gaan. Koos schimpte wel op de malle meiden die zich na lieten loopen door jongens,
Vriendinnen. ^



66
of, erger nog, zelf de jongens aanhaalden. Zij blies zich wel op van brave verontwaardiging als zij aan Anna dacht, maar toch, toen zij gemerkt had dat 't tusschen Anna en Steven niet was zooals 't behoorde, was 't een ongeweten gevoel van afgunst dat 't sterkst in haar sprak en haar zoo woedend maakte. Toen zij nog een jonge meid was, had zij 't nooit kunnen verzetten dat zij zoo weinig aftrek had. Ze zag er toch niet kwaad uit, was fleurig en vroolijk en ze mocht wel een grap, als 't in 't fatsoenlijke bleef. Maar toeval of niet, tot een verkeeririg was 't nooit gekomen. Dat griefde haar en deed haar haast stikken van jaloezie wanneer andere meiden pronkten met een vrijer. Zij haalde er wel den neus voor op, smaalde, beweerde dat zij er aan iederen vinger wel een kon krijgen, maar dat zij er voor bedankte om armoe te lijden, dat belette alles niet dat zij zich moest behelpen met een vriendin. Let was een best mensch, er zat geen haar kwaad in, zij zou voor Koos door een vuur gaan en in den loop der jaren was deze dan ook heel veel van haar gaan houden. Maar ze was en bleef toch maar een vriendin en al zou Koos 't nooit hebben willen bekennen, de vriendschap voldeed haar heelemaal niet, ze hunkerde naar een man. Ze had een te opgewekten aard en een te gezond gestel, om er over te kniezen, dus uitte 't zich bij haar in snibbig-



67
heid, in driftige, onredelijke uitvallen, in woedende, verbeten jaloezie soms, als zij bij anderen moest aanzien wat haar werd onthouden. Met Let kon zij 't goed vinden en had zij nooit ruzie, omdat haar vriendin inschikkelijk en zachtaardig was en zich geheel voegde naar 't geen zij wilde. De eigenlijke oorzaak van die goede verstandhouding zat echter dieper. Let was, zooals Koos beweerde, een droge boterham. Ze had haar nooit anders gekend, zelfs toen zij jong was keek zij nooit naar een man, de jongens lieten haar volmaakt onverschillig en zij kon de zon zoo goed in 't water zien schijnen dat 't Koos vaak ergerde. Let was volmaakt gelukkig als ze een avond in de mooie keuken van het groote huis bij 't Park doorbracht, als Koos 's Zondags om de veertien dagen bij haar kwam eten, als ze eens samen naar de bioskoop gingen of een enkelen keer naar de comedie. In Let's leven was nooit ook maar de allerkleinste roman geweest en zij had er ook heelemaal geen behoefte aan. De vriendschap met Koos, haar naaihuizen, haar meubeltjes en haar gezellige kamertjes, haar liefde en bewondering voor Rotterdam vulden geheel haar bestaan van kleinzielig, goedhartig vrouwtje. Als zij had kunnen vermoeden dat er in Koos nog een ander verlangen blaakte zou zij dat niet begrepen hebben, 't Zou haar een raadsel zijn geweest wat haar vriendin meer te



68
wenschen overbleef. In haar oogen was Koos een van de gelukkigste menschen die zij Zich denken kon en zij zou niet hebben kunnen gelooven dat deze haar makkelijk bestaan zou willen verruilen voor al de ergernis en den rompslomp van een man en een huwelijk.
Hoe vertrouwelijk ze anders ook waren, over dat ééne punt zweeg Koos altijd wijselijk en Let had veel te weinig menschenkennis om te bevroeden dat de druiven erg zuur waren wanneer haar vriendin schimpte op meiden, die zich niet schaamden om zich af te geven met manvolk.
Koos had altijd erg royale en voordeelige diensten gehad. Ze was in de gelegenheid geweest om aardig wat over te leggen en in den kring van haar kennissen was 't geen geheim dat zij een kleine f 1000 op de spaarbank had staan. Toen zij dus zoowat een dikke dertiger telde, had zich de gelegenheid tot een huwelijk een paar maal voorgedaan, maar zij kwamen op de duiten af, zooals iedereen beweerde en zooals zijzelf ook moest toegeven. Eens was het een weduwnaar geweest met zes kleine kinderen en een verdienste van nog geen twintig gulden in de week, die een voordeelige partij in haar zag. Maar Koos wees hem verontwaardigd af, zoo gek was ze niet. Den tweeden keer maakte zij kennis met een jongen, ruim tien jaar jonger dan, zij. Hij wist dat de dikke keukenmeid een



69
aardig stuivertje had en bedacht dat, als hij haar trouwde, hij er toch allicht een maand of vijf, zes plezier van kon maken. Koos, eerst erg gevleid, dat zoo'n jonge kerel notitie van haar nam, werd al heel gauw gewaar dat 't ook alweer enkel om 't geld te doen was. Nog vóór er sprake was van een verkeering vroeg hij haar een tientje te leen en toen ze dwaas genoeg was om het hem te geven, hoorde zij dat hij er een pretavond van had met een jonge meid en haar nog voor den gek hield op den koop toe.
Ze werd woedend en keek den kerel niet meer aan. Haar eenige troost was dat maar heel weinig menschen van 't geval wisten, want de geschiedenis speelde zich af in de vacantie toen zij bij haar zuster in Delft vertoefde. Sedert dien tijd was er geen sprake meer van eenige hofmakerij en had Koos getracht zich dan maar met de vriendschap van Let te behelpen. Maar nu.... was 't niet of de Voorzienigheid haar hier had gebracht om haar met v. d. Kolk in kennis te brengen ? In leeftijd kwam zij uitstekend overeen, hij was zeker nog geen vijftig. Een weduwnaar met een volwassen zoon, 't kon niet mooier. Zoo gauw ze gelegenheid had zou ze eens probeeren om bij hem te komen en zijn boeltje te monsteren, 't Zou al heel erg moeten zijn als dat een beletsel was. Maar dat zou wel niet, hij zag er zelf heel knap en degelijk uit, netjes in de kleeren. Marretje leek ook



70
een heel net mensch en hij woonde alleen in een huisje. Toen, als een groote wolk die het zonlicht verduisterde, kwam ineens het denkbeeld dat hij roomsch was. Nu, wat zou het dan nog? Roomsch of niet, wat deed het
er toe? Zij zou 't hem niet lastig maken. Kinderen
die zouden ze wel niet meer krijgen en daar verlangde ze ook niet naar. Wanneer hij de voorwaarde maakte dat zij roomsch moest worden, sommige menschen waren nu eenmaal erg op hun geloof gesteld, dan zou zij het daarvoor niet laten. Maar ze moest voort maken, veertien dagen waren gauw om en ze had al wel gezien, uit zijn eigen zou hij niet loskomen, hij leek een beetje schuw. Zij zou 't hem op een nette manier wel laten merken. Even bedacht zij dat hij misschien niet zou willen, zijn zuster had gezegd dat hij zich zoo best schikte, maar zij verwierp dat denkbeeld dadelijk. Zij zou willen, dat stond bij haar vast. Als ze 't maar handig aanlegde. Let zei immers ook altijd, dat wanneer Koos iets in haar kop had, dan dreef ze door, dan gebeurde het. Met die laatste vaste en zekere overtuiging sliep zij eindelijk in.
Een paar uur had Let rustig geslapen, toen droomde zij dat zij een zonderling gezoem en gegons om zich heen hoorde en dat ze een ondragelijken jeuk voelde op haar voorhoofd, haar wangen, haar heele gezicht. Slaapdronken zonder te weten waartegen zij zich ver-



71
weerde, sloeg zij van zich af, zij werd wakker en luisterde. Koos sliep, Let hoorde haar snurken, maar het gegons hield aan en die jeuk was geen droom. Zij betastte haar gezicht, overal bulten en ze had zoo'n raar gevoel aan haar bovenlip, alsof die wel tweemaal zoo dik was dan anders.
„Muggen," zei zij hardop, „dat komt van 't open raam. Zij sloeg links en rechts van zich af zonder dat 't gegons ophield. Opstaan en het raam sluiten, durfde zij niet uit vrees Koos wakker te maken en 't zou ook niet meer helpen, ze was nu toch overal gebeten. Zacht steunend trok zij het harde laken over zich heen, bijna over haar hoofd, zij maakte zich nu maar wijs dat het niet benauwd was en gelukkig, ze viel weer in slaap. Maar niet voor heel lang. 't Was nog geen half zes toen ze alweer wakker werd, ditmaal door het zonlicht dat, geheel ongetemperd, door de kale ramen en haar vlak in de oogen scheen.
Van slapen kwam niets meer. Koos snurkte nog steeds. Let werd er kregel onder. Haar gezicht was heelemaal strak en haar linkerooglid voelde pijnlijk en zwaar, 't Liet haar onverschillig of Koos er wakker van werd, in bed kon zij 't niet meer uithouden, zij stond op en keek in het kleine spiegeltje boven de waschtafel. Maar zij deinsde achteruit. Zij herkende zichzelf nauwelijks, een hevig opgezwollen lip, een scheef ge-



72
trokken oog en een dikke, roode punt aan haar neus.
„Wat voer je toch uit?" vroeg Koos, die nu ook wakker werd. „Ben je in de vroegte al bezig om het mooie van je eigen af te kijken.?"
Letje keerde zich om en de andere, die dadelijk begreep wat er gaande was, barstte in een onbedaarlijk lachen uit.
Maar dit was nu toch te veel voor de geduldige Let, ze vond 't gemeen van Koos om haar uit te lachen en zij huilde meer dan zij sprak:
„Jij hebt goed lachen. Jij slaapt en snurkt maar en van niks heb jij last. Ik heb geen oog dicht gedaan en ik vind hier alles even akelig en afschuwelijk. Maar jij wou naar buiten. Jij hebt je zin doorgedreven. Had mijn maar in Rotterdam gelaten
„Wel heb ik van m'n leven!" riep Koos gekrenkt.
„Is 't mijn schuld dat de muggen jou bijten en dat je niet slapen kan? Ga jij na je Rotterdam terug as't je niet bevalt. Mijn een zorg !"
Ze keerde zich om, nog een beetje in zichzelf brommend.
Let ging ook maar weer in bed. 't Was nog te vroeg om op te staan. Dat helle licht was onuitstaanbaar.
Als zij de oogen even sloot zag zij niets dan roode en groene vlekken. Haar eenige troost was dat Koos 't toch ook te kwaad scheen te hebben, ze kon ook



73
niet meer slapen en na zich ruim een uur om en om te hebben gegooid, stond ze op en begon zich aan te kleeden.
Terwijl zij naast elkaar stonden voor dewaschtafel zei Let geen woord. Koos keek haar eens van ter Zijde aan. Wat zag 't schepsel er uit. Ze had nu toch wel medelijden.
„Doet je gezicht pijn ?" vroeg zij.
„Pijn niet, maar 't trekt!"
„Je lip is al een beetje geslonken, je zult zien 't is gauw over. We zullen wat kruidnagelolie in 't dorp halen. Van nacht mot je een droppeltje op je kussen doen, dan blijven de muggen weg, want daar kennen ze niet tegen."
„Maar dat licht is ook niet uit te houden."
„Neen," gaf Koos toe, „dat kan ik ook niet hebben. Maar ik zal an juffrouw van der Kolk vragen of ze niet wat heeft om voor de ramen te hangen."
Let was alweer tevreden, ze maakten zoo gauw zij konden voort, want 't werd erg warm op 't slaapkamertje en in eendrachtige stemming gingen zij naar beneden.
Maar toen Marretje, vol medelijden met Letje s gestoken en gezwollen gezicht, verkondigde dat haar broer een erg best middel tegen de muggen had, werd Koos een beetje giftig.



74
„Wel mensch, je broer is toch geen dokter, gisterenavond kon hij mijn vriendin ook al helpen met haar eksteroogen," zei zij geringschattend.
„Geen dokter," herhaalde de juffrouw. „Er zijn er hier twee op 't dorp, maar ze kennen niet bij em halen, al heeft hij niet gestudeerd. Hij weet voor alles raad en as de juffrouw, as ze ontbeten heeft, es na ém toe wil gaan, zal hij zeker helpen."
,,'t Kan wel wachten," vond Let, „uw broer komt toch bij u eten, dan kan u 't misschien even vragen."
„Dat 's waar ook," hernam Marretje. „Ik wou vragen of u 't goed vindt as we samen eten. Dan hoef ik niet dubbel te dekken, de zitkamer blijft netjes en 't zou zoo gezellig zijn."
Let zei niets, maar Koos ging er dadelijk op in:
„Wel ja, waarom zou je je dubbele moeite op je hals halen. Hoe meer zielen, hoe meer vreugd."
„Dat zeg ik ook juffrouw, 't Is toch zoo heerlijk dat we zoo goed kennen opschieten."
„Nou, as dat dan zoo is, dan zou ik 't juffrouw maar achterwege laten, ik heet Koos en mijn vriendin Let, dat 's wel zoo makkelijk."
Marretje vond 't prachtig. Ze bleef nog een oogenblik praten, maar de zorg voor 't huishouden riep haar en de vriendinnen bleven alleen.
Koos schonk thee. Zij roemde alles uitbundig. Een



75
prachtig ontbijt, koek, zoetemelksche kaas en ieder een ei. Let was stil, ze at maar één cadetje want de boter was bepaald sterk. Maar ze zei niets, Koos zou het toch niet toegeven, die vond alles hier even mooi.
„Waarom zeg ie nou es niks ?" vroeg Koos. „Is 't nou weer niet goed ? Die muggebeten zallen wel overgaan."
„Die muggebeten kenne me niks schelen."
„Wat heb ie dan?"
„Ach niks."
„Vooruit. Je zet-'n gezicht as een oorwurm."
„Ik dacht dat we met z'n beien uitwaren, gezelligheid an mekaar zouen hebben en niet den heelen dag met vreemde menschen hoefden te wezen."
Koos zette groote oogen op.
„Wel heb ik van me leven. Vreemde menschen. Wat bedoel je?"
„Die juffrouw v. d. Kolk en der broer. Jij maakt je dadelijk zoo familiaar. Je doet as of je ze jaren kent. Samen eten, samen zitten, mekaar bij de naam noemen. Op zoo n manier heb ie mijn niet noodig. As jij zoo op je praatstoel bent zit ik er toch voor spek en boonen bij."
„Je lijkt wel gek. Je' zal zien hoe prettig 't is. We gaan toch samen uit, as we den heelen dag met z'n beien geweest zijn, zijn we eindelijk ook uitgepraat. Ik dacht dat jij 't gisterenavond gezellig vond."



76
„Voor één keertje ja, maar niet voor aldoor."
„Wie zeit nou dat 't aldoor zal zijn?"
„En dan al die roomsigheid, al die kruisbeelden en dat gedoe. Ik hou niet van roomsche menschen. Je kan ze niet vertrouwen."
„Kijk na je eigen," bitste Koos. ,,'t Staat je nog al mooi om zoo over je evenmensch te praten. Waarom ben jij beter as de menschen hier?"
„Dat zeg ik niet," antwoordde Let een beetje beschaamd. Zij kon haar door niets gerechtvaardigde antipathie niet uitleggen, 't Was ook meer haar jaloezie op die bevlieging van Koos voor menschen die zij vroeger nooit gezien had. WÊÈ
„We zullen nou maar uitgaan," besliste Koos. „In 't bosch zal 't lekker zijn."
Let ging voor 't raam staan en keek naar de lucht. ,,'t Weer betrekt," zei zij, „ik ben bang dat 't gaat regenen."
„Ach zeur niet, een buitje misschien, dat 's goed voor de stof."
Marretje kwam binnen. „Je mag wel een pareplu meenemen. We krijgen onweer, daar zitten donderkoppen."
„Die zijn nog ver af."
„O ja, ik denk ook niet vóór van middag."
Ze trokken er op uit, ieder met een parapluie gewapend.'
„Ik ga niet naar 't bosch," zei Let, „ik heb altijd



77
gehoord dat 't gevaarlijk is onder de boomen as 't gaat onweeren".
„Ach jij," begon Koos humeurig, maar plotseling kreeg zij een denkbeeld en zij eindigde vriendelijk: „Nu goed, dan gaan we den anderen kant op."'
Let had niet het minste besef van den weg. Zij herinnerde zich niet waar zij den vorigen avond geloopen hadden. Ze was alleen vervuld met een vagen angst dat het zou gaan regenen en zij dan doornat zou worden, want op Koosje's aanraden had zij geen mantel aangedaan en zooveel kleeren had zij niet bij zich.
Ze gingen 't dorpsplein weer over en de pastorie langs. Ze zagen den pastoor, een gezette man met een vriendelijk, blozend gezicht, in den tuin komen en stilstaan bij een perk weelderig bloeiende rozen. Toen keek hij naar de lucht en riep naar het keukenraam, waar de meid, in een katoenen jak en zwarten rok, bezig was groenten schoon te maken:
„We krijgen onweer Lene!"
De vriendinnen hoorden 't antwoord niet. Let trok Koos aan haar mouw.
„Zie je nou wel?" zei zij angstig. „Zouen we niet omkeeren ?"
Maar Koos was op goed geluk een zijweg ingeslagen. Een klein eind verder zagen zij een huisje met groen en wit geverfde muren en een rood dak. Dat moest het zijn.



78
Om het huisje was een lapje grond. Aan den voorkant prijkte een bed met geraniums en bloeiden een massa goudsbloemen en maandroosjes. Aan den achterkant een moestuintje, waarin wortelen, sla, aardappelen en kool.
De koster, op klompen en in een gestreept boezeroen kwam juist den hoek om,
„Goeie morgen, al zoo vroeg an den wandel ?"
Let, die heelemaal vergeten was dat v. d. Kolk dicht bij de kerk woonde, dacht aan een louter toeval.
„Ja,"zeize, „maar we bennen bang dat't gaat regenen."
Hij keek met een kennersgezicht naar de lucht.
„Nog niet," klonk het heel beslist, „misschien van middag of van avond. Willen jullie niet een oogenblikkie binnen kommen ?"
Maar Let vertrouwde ondanks zijn verzekering de lucht, waar de wolken zich al donkerder en dreigender samen pakten, niet.
„Ik geloof heusch dat we verstandig doen met naar huis te gaan," zei zij aarzelend.
„Wou jij 't beter weten as meneer v. d. Kolk ?" vroeg Koos, „die zal toch wel meer verstand van 't weer hebben as jij, zou ik denken."
En meteen volgde zij d*»n koster door het tuintje in het kleine gangetje waar hij zijn klompen uitdeed en op kousenvoeten zijn gasten voorging naar de



79
zitkamer. Let ging mee, wat kon ze anders doen ?
„Wat woon je hier lief." vond Koos. Zij keek bewonderend in de kleine kamer rond. 't Vertrek zag er vriendelijk uit met bloempotjes voor de vensters stijfgestreken neteldoeksche gordijntjes, een geboend kastje en stoelen en nog meer heiligenbeelden dan bij Marretje.
„Ja," antwoordde hij, „ik heb hier altijd gewoond van me trouwen af. Me zuster wou dat ik heelemaal bij haar kwam, maar ik ben an me boeltje gehecht."
„Waarom zou je 't ook doen? Een mensch kan nooit weten wat er nog gebeurt."
De koster gaf geen antwoord.
„Wat is 't hier netjes," zei Let. „Doet u dat nou allemaal alleen?"
„Af en toe komt er iemand om de boel na te zien. Ik eet niet thuis en vuil wordt 't niet. Maar wat heb u an je gezicht?"
„Dat 's waar ook," viel Koos Let in de rede. „Je zuster zeit je hebt zoo'n goed middel voor muggebeten."
„Mensch, ze hebben je leelijk te pakken gehad." zei Gerrit, „maar ik heb een flessie voor je. Smeer daar een beetje van op je gezicht, dan trekt de brand ineens weg."
In den hoek van het vertrek was een trapje dat



80
toegang gaf tot een opkamertje. Toen v. d. Kolk het trapje opklom liep Koos hem na.
„Dat 's allemachtig aardig," riep zij in volle bewondering voor het laaggezolderde hokje, waar, op planken aan den muur, allerlei fleschjes en potjes stonden.
„Ja," onderrichtte Gerrit vol trots. „Dat 's hier zooveel as me apotheek, daar heb ik liefhebberij in, de menschen kommen nog al es bij me."
Let vond wel dat Koos „astranterig" deed, maar ze was toch ook meegegaan.
„Wat zit hier allemaal in?" vroeg zij op verscheidene fleschjes wijzend die, netjes gerijd en van etiquetjes voorzien, op een afzonderlijke plank stonden.
„Dat bennen korrels," onderrichtte Gerrit, „ik ben homoeopaat mot je weten."
Let wist niet wat dat was. Koos had er wel van gehoord.
„Ik geloof dat jij een knappert bent," zei zij, met iets als ontzag.
„Ach nee," weerde Gerrit bescheiden af. „Maar ik zeg je, die korrels helpen voor alles, as de dokter geen raad meer weet, dan ben ik dikwijls de man."
„Maar mag dat?" informeerde Let. Zij vond'teen beetje griezelig. Zoo iets van een wonderdokter, daar moest zij niets van hebben.



81
Koos keek verontwaardigd, maar Gerrit antwoordde goedig:
„Ja natuurlijk, ik schrijf toch geen receppies. Die korrels kennen nooit kwaad."
„En waar slaap je nou?" vroeg Koos, die al had rondgekeken of zij nergens een bedstee of iets dergelijks ontwaarde.
„Hoe durft Koos?" dacht Let, „en wat kan't haat in s hemels naam schelen.
Maar v. d. Kolk nam 't heel rustig op en zei: „Ga maar mee, dan zal ik je alles laten kijken."
Aan den anderen kant van het gangetje was de slaapkamer. Een heel net vertrek met een, door geruite gordijntjes, afgesloten bedstee in den hoek. Koos bewonderde en bekeek alles nauwkeurig, toen prees zij:
,,'t Is keurig hoor, een kostelijk huisje."
,,'t Is alles nog krek zoo as toen m'n vrouw leefde," zei v. d. Kolk met een zucht.
„Dat zal een slag voor je geweest zijn," meende Let. ;,Zoo twintig jaar samen, 't is haast niet te o verkommen."
Koosje's zwarte oogjes schoten vonkjes in de richting van haar vriendin. „Nou ja," zei zij, „erg was't, dat's natuurlijk. Maar een mensch overkomt alles, een van de twee mot de eerste zijn, en je mot maar denken, met de doojen kan je niet leven."
Vriendinnen. 6



82
„Ik klaag ook niet," verdedigde zich de koster, die dit eenigszins als een verwijt opnam. „Me zuster is best en m'n boeltje wórdt goed onderhouden."
„Voorbeeldig," vond Let. „Je zou heelemaal niet zeggen dat hier geen vrouw over de vloer is."
„Jawel," hernam Koos, „dat kan je dadelijk zien. 't Is alles netjes, daar niet van, maar zie je, de gezelligheid, die is der niet, dat mot je toch toegeven v. d. Kolk?"
„Dat is wel zóó, 't was anders toen m'n vrouw leefde. Maar daar is niks an te doen."
„Weer trouwen," zei Koos beslist. „Dat is 't eenige voor een man in jou geval."
Let werd vuurrood. Ze vond Koos bepaald onkiesch en brutaal. Die man had nog veel weet van den dood van zijn vrouw. Hoe kon Koos zoo iets zeggen ? Maar v. d. Kolk scheen er geen aanstoot aan te nemen.
„Ik denk er niet an," zei hij bedaard. „Ik heb 't goed en ik zal wel wijzer zijn dan op mijn jaren nog een jonge meid te nemen."
„Een jonge hoeft ook niet."
„As jullie nou nog even blijft zitten krijg ie een glaasje boerenjongens," veranderde de koster het onderwerp van gesprek en Koos begreep, dat zij 't voor 't oogenblik bij dien eersten aanval moest laten.
Let bedankte voor de tractatie. 's Morgens al sterken



83
drank drinken, 't zou haar zóó in de beenen gaan zitten dat zij niet naar huis kon loopen en ze keek bezorgd naar de lucht die al zwarter en dreigender werd, ofschoon 't niet regende. Maar Koos lustte wel een glaasje en zij vond de boerenjongens zóó heerlijk, dat zij Let letterlijk dwong om er ook van te proeven.
't Was eigenlijk wel gezellig. Let zei niets en haar vriendin sprak heel veel, de koster had zich een pijpje gestopt en luisterde rustig naar Koos, die rammelde. Zij praatte over zichzelf en vertelde dat ze zoo heerlijk koken kon. Let kon 't getuigen. V. d. Kolk kwam er langzamerhand toe om de kostjes, waar hij 't meest van hield op te noemen en zij beloofde ze eens voor hem klaar te maken. Toen 't gesprek op tuinieren kwam, verklaarde zij van niets ter wereld meer te houden. Als ze maar in de gelegenheid was, nee, in haar dienst kon er natuurlijk niet van komen, maar zij hield dol van bloemen en een eigen lapje grond, dat was eerst je ware.
Of de koster iets snapte van die toespelingen liet hij niet merken. Let begreep ze zeker niet, zij nam de gelegenheid waar om, toen Koos even zweeg en met een vuurrood gezicht den laatsten druppel uit haar glaasje slurpte, haar aan te stooten en te vragen:
„Zouen we nou niet gaan?"
„Ja," antwoordde Koos vaardig, „maar," zij keek



84
ook naar de lucht, „jongens, 't ziet er nou wel gemeen uit. Zouen we de bui niet afwachten?"
V. d. Kolk bestudeerde met een gewichtig gezicht het uitspansel.
„De bui komt nog in geen uur," zei hij, „jullie kunt gerust gaan."
„Vooruit dan," porde Koos Let aan die al klaar stond, „tot strakkies en hartelijk bedankt voor de vriendelijke ontvangst."
Zij gingen het voortuintje uit en Koos keek nog eens om, maar v. d. Kolk was al bezig de glaasjes weg te bergen en zijn pronkkamer in orde te brengen. Sedert den dood van zijn vrouw gingen er weken voorbij dat hij daar nooit zat.
,,'n Aardige man," zei Koos, „en zoo gul. Zoo een ontmoet je ook niet alle dagen. Wat zeg jij?"
„Jawel," antwoordde Let. ,,'t Meest beviel me dat ie nog zoo om z'n vrouw denkt. Hoe kón jij nou zeggen dat ie maar weer trouwen mot ?"
„Wel, omdat 't waar is. Wat mot zoo'n man nou alleen ? 't Is ommers niks gedaan. Je ziet an alles dat ie door en door fesoenlijk en degelijk is. Over zoo een zou ik zelf nog kennen denken."
„Hou je gekheid v<for je," bromde Let „en laten we voortmaken. Hij het mooi praten van de bui nog in geen uur. Kijk even naar die lucht."



85
Zij waren nu de pastorie voorbij en bevonden zich in 't open veld. Geen sterveling was heinde en ver te zien, de wolken leken zwart en de donderkoppen stapelden zich als reusachtige granietblokken opeen. Plotseling stak een hevige dwarrelwind op, een lichtgele streep verdeelde de loodgrauwe lucht en een dof, onheilspellend gerommel deed zich hooren,
„Laten we omkeeren," ried Koos, nu ook angstig.
„We bennen altijd nog dichter bij v. d. Kolk as bij huis."
„Nee, nee, gauw maar," hijgde Let. Zij zette't zoo goed en zoo kwaad als 't ging op een loopen. Ze wist ineens dén weg, rechtuit door de korenvelden, dan den hoek om.
Enkele zware druppels begonnen te vallen, toen, ineens, kletterde de regen in dikke stralen neer, dof dreunden de eerste donderslagen.
„Daar heb je 't al," huilde Let. „Lieve god wat nou te beginnen ? 't Is jou schuld, wat hoefden we bij die vent boerenjongens te drinken ? We hadden lang thuis kennen zijn."
„Of je nou al jammert geeft niet," maande Koos, „doorloopen maar. We zijn er zoo."
Binnen een paar minuten waren ze doornat. De regen gutste in stroomen en hij scheen van voren, van achteren, op zij, overal tegelijk te vallen. Het koren aan



86
weerszijden van den weg was in een oogenblik plat geslagen, het pad in een sloot herschapen, zoodat zij bijna niet meer vooruit kwamen door den modder en het nat.
„Ik kan niet meer," steunde Let. Koos liep vlak achter haar en duwde haar vooruit.
,,'t Wordt al minder," wou zij zeggen om haar vriendin te bemoedigen, maar zij kon de woorden niet uitspreken. Een hevige bliksemschicht doorkliefde de lucht, zoo fel dat gedurende enkele seconden de heele omgeving als in vlammen gehuld was en onmiddellijk daarop knetterde een vreeselijke donderslag met een geraas als van een uit elkander springend vat buskruit.
„Ach god, ach god!" jammerde Let, in vertwijfeling stilstaande. „We gaan dood, we worden getroffen. Heere, heere."
't Zweet brak Koos aan alle kanten uit.
„Vooruit," riep zij, Let meesleepend. „Stel je nou niet an. Dadelijk bennen we thuis."
Een minder hevige slag herhaalde zich. Let het zich door Koos meetrekken, te ellendig om nog iets te zeggen. Ze miste zelfs de kracht om zich te verheugen toen ze 't pension in 't gezicht kreeg. Ze voelde alleen dat alles nat was, zwaar en hopeloos doorweekt nat. Als een verdronken kat sleepte ze zich door het tuintje.
Marretje stond aan de deur onder het portiekje. Ze



87
had zich angstig gemaakt over haar gasten en zij sloeg de handen ineen en schudde meewarig het hoofd toen zij ze eindelijk zag aankomen.
„Wel, wel!" riep ze, „goddank dat jullie er bent. Maar lieve menschen, wat ben je nat? Heb-ie de heele bui gehad, kon jullie niet schuilen?"
Zij sloot haastig de deur van de zijkamer, want overal waar Koos en Let de voeten neerzetten lieten zij zwarte modderplekken na, terwijl bruinachtige stralen water uit hun kleeren dropen.
„We zijn bij je broer geweest," lichtte Koos in „en we dachten dat we nog voor de bui thuis konden zijn." „Hij zei dat 't nog wel een uur kon duren eer 't ging regenen," klaagde Let, „en we waren gek genoeg om hem te gelooven. En dat wil dan nog zeggen dat ie verstand van 't weer heeft."
„Laten we nou maar na boven gaan en ons verkleejen," vond Koos, en zij duwde Let desmalletrap op naar hun slaapkamer.
„Zoo nat ben ik in m'n heele leven niet geweest," zuchtte Let. „Ach lieve God, had ik me maar niet over laten halen. Was ik maar in Rotterdam gebleven!" „Asof 't in Rotterdam ook niet regent." „Niet zoo."
„Je zou iemand tureluursch maken met je Rotterdam. Ga er na toe voor mijn part."



88
„Als ik maar kon, maar we hebben voor veertien dagen gehuurd, en vandaag is 't pas de tweede dag."
Als een toonbeeld van ellende zat Let op een stoel Ze wist niet waarmee ze moest beginnen. Al haar kleeren waren zwaar van 't nat. Haar doorweekte schoenen en kousen kon zij nauwelijks van de voeten krijgen. Koos, die 't veel luchtiger opnam, voelde behoefte om haar wat op te monteren.
„Kom, wat beteekent nou zoo'n buitje? Dat heb ie zoo dikwijls. We zullen 't natte boeltje bij Marretje in de keuken brengen, dan is 't binnen een uur droog. Je rok borstel ik netjes voor je uit en klaar is Kees."
„Je hebt goed praten. Wat moet ik nou aandoen ?"
„Wel je Zondagsche japon zoolang." ,
„Dat begroot me toch ook, zoo door de week."
„Je hebt ook zoo weinig goed meegenomen. Maar je kan een blousje van mij krijgen en as we na den eten uitgaan is je rok misschien al droog."
„Uitgaan?" herhaalde Let, „met geen stokken krijg je me deur meer uit, ja, ik zal daar gek zijn."
„Maar mensch 't weer klaart toch al op en na zoo'n onweer is 't heerlijk in de lucht, dat zal je straks zelf zien."
Toen ze eindelijk opgeknapt en met droge kleeren aan weer in de zitkamer waren, verklaarde Let dat de schrik van het onweer haar nog in de beenen zat. Zij



89
zette zich in 't hoekje van de paardenharen kanapé en tuurde naar buiten, 't Neergeslagen koren was toch nog hoog genoeg om haar alle uitzicht te benemen. De openslaande glazen deuren waren gesloten en alle ramen dicht. Ze vond bepaald dat het vochtig en duf was in de kamer. En Koos! Nu ja, die was machtig ongezellig. Zij hielp Marretje dekken en liep haar na in de keuken. Hoe was 't in godsnaam mogelijk? Koos deed alsof ze hier haar heele leven geweest was en 't was ineens zoo'n intimiteit met die Marretje. Plotseling voelde Let dat van al hetgeen ze reeds had uitgestaan dat haar 't meest stak. Ze kon het niet velen. Als Koos met haar uit was, dan moest ze zich ook met haar bemoeien, met haar alleen en haar niet links laten liggen voor een doodvreemd mensch. Ze waren meer dan twintig jaar vriendin en zij, Let, had niemand anders noodig, 't prettig vooruitzicht om veertien dagen met Koos alleen te zijn had haar voor geen gering deel doen besluiten om naar buiten te gaan. Maar nu Koos zoo akelig deed en zich dadelijk zoo afgaf met die vreemde menschen, kreeg Let meer en meer spijt en werd haar verlangen naar Rotterdam schier ondragelijk.
Daar hoorde zij Gerrit de gang inkomen. Koos liep hem te gemoet.
,,Nou, jij bent ook een mooie weerprofeet," riep zij lachend.



90
„Wel zeker," dacht Let, „maar dadelijk jijen en jouen ook." Ze begreep niet wat Koos bezielde.
,,'t Is wat te zeggen," antwoordde v. d. Kolk een beetje verlegen. „Hebben jullie de heele bui gehad?"
„Ja man, nou we der toch in waren mosten we der maar alles van hebben ook."
„Je hoeft er heusch geen gekheid over te maken Koos," zei Let verontwaardigd, „we hadden dood kennen zijn."
„Nou, nou," kwam v. d. Kolk bedarend. „Zoo'n vaart zou 't nou wel niet loopen."
„Niet?" Let voelde zich te kort gedaan omdat ze 't geval luchtig opnamen. Ze was niet alleen doornat geworden, maar ze had doodsangst uitgestaan op dat open veld. 't Was allemaal de schuld van dien v. d. Kolk. Nu ze dan toch eenmaal in zijn huis waren, hadden /ze best nog een half uur kunnen wachten, maar hij wou ze zeker weg hebben. „Ik heb dikwijls in de courant gelezen dat iemand door den bliksem is doodgeslagen, dat had ons toch ook kennen gebeuren."
„Ja, maar 't is niet gebeurd," lachte Koos. „Zanik er nou niet langer over en laten we gaan eten. Zal ik het schoteltje uit de oven halen, Marretje?"
„Heelemaal of ze hier thuis hoort," dacht Let weer. „Morgen zeit ze nog dat zij wel voor 't eten zal zorgen."
„Dat 's lekker," prees v. d. Kolk, die een enorme



91
portie van 't macaronischoteltje naar binnen had gewerkt.
„Niewaar?" Koos knikte hem toe. „Ik heb er de hand in gehad en precies an Marretje gezeid hoe ze doen most."
„Nou, jij ken het." Gerrit smakte hoorbaar. „Geef me nog maar wat, as niemand ten minste meer lust."
Koos schepte hem alles op wat nog over was. Zé deed het zorgvuldig, hij moest toch begrijpen dat zij 't hem van harte gunde.
„Ja," zei zij. „Koken ken ik. Ik kan kostjes voor je klaarmaken man, waarvan je nooit gedroomd heb."
„De weg na 't hart gaat door de maag," grinnikte Marretje.
Let, wier goed humeur op te zware proef was gesteld, vond de scherts ongepast. Gelukkig dat v. d. Kolk het niet eens scheen te begrijpen, hij schonk er niet de minste aandacht aan, zelfs niet toen Koos Marretje een por gaf en giggelde:
„Nou jij bent ook' een mooie."
Na 't eten ging Gerrit dadelijk weg. Het weer was opgeklaard. In de lucht dreven blauwe en witte wolken. De wegen waren overal weer droog, 't Leek heerlijk buiten.
,,'k Help je even de vaten wasschen, Mar," zei Koos. Maar daarvan wilde juffrouw v. d. Kolk niethooren.
,,'k Heb 't meisje, mensch. Jij» ben hier in pension en



92
dan zou je nog werken. Ga der maar gauw op uit met je vriendin. Om vijf uur drinken we koffie en eten we boterammen."
„Je lijkt wel gek," pruttelde Let, toen ze alleen waren. „Ik weet niet wat jou bezielt, 't is of die menschen je behekst hebben."
„Omdat ik nou es effen wil helpen. Ik begrijp jou niet, Let. Anders ben je toch ook niet zoo stuursch. 't Is heelemaal niet je wezen."
„Nee, daar heb ie gelijk in." Let voelde zich al zachter gestemd. „Maar jij overdrijft, en dan vind ik dat Marretje dingen zegt die niet te pas kommen. Die v. d. Kolk geeft nou geen weerwerk, maar hij zou zich waarachtig wat in z'n hoofd kennen halen."
„Wel nou, laat em," schaterde Koos. ,,'t Zou nog zoo'n kwaad ding niet zijn, as ie om me komt weet ik heelemaal niet of ik wel nee zeg."
Voor zoover Let s tanige gelaatskleur daartoe in staat was, werd zij vuurrood. Zij keek Koos zoo heftig verbolgen en verontwaardigd aan dat deze haar lachen staakte.
„As je gekheid wil maken doe 't dan over wat anders. Ik weet wel dat je der niks van meent, maar dat 's geen ding om mee te mallen. Die man heeft nog heel veel weet van de dood van z'n vrouw en dan is ie roomsch."
Koosje's kleine, zwarte oogjes verloren hun goed-



93
moedige uitdrukking, 't Flitste ineens door haar hersens of Let ook jaloersch kon zijn. Ze had wel haar heele leven gedaan alsof zij van een huwelijk niets wilde weten en Koos kon haar ook niet nageven dat zij zich gek aanstelde als zij met het manvolk in aanraking kwam, maar toch op dat punt was je nooit zeker, zelfs al waren ze nog zoo uitgedroogd en tanig.
Maar in ieder geval was 't nu beter om niet verder op het onderwerp in te gaan. Ze had er al vast een balletje van opgeworpen en ofschoon Let 't op een onaangename manier terug kaatste, kwaad kon het niet. Ze ging naar de keuken en kwam terug met de inmiddels gedroogde rokken.
„Nou gaan we d'r op uit."
Maar Let zette zich in 't hoekje van de kanapé met haar gezicht naar het raam.
„Ik denk er niet an," antwoordde zij. „Waarom niet ?"
„Ja, ik zal me daar weer nat laten regenen, mijn krijg je vandaag de deur niet uit."
„Ben je nou heelemaal van de wijs ? We bennen niet hier gekommen om in de kamer te zitten. Dat kan je in Rotterdam ook."
„Ik wou dat ik er zat."
„Schei toch uit. 't Weer is nou ommers goed Kijk maar, overal blauw in de lucht."



94
„Wel mogelijk, maar...."
„Geen maren als je blief. Als je niet wil, ga ik alleen. Ik mot zeggen, ik had 't me anders voorgesteld, je bent heelemaal niet gezellig om mee uit te gaan."
Dat laatste verwijt trof doel. Hoe kon Koos zoo iets zeggen ? De heerlijkste herinneringen uit Letje's leven waren juist de avonden dat zij met Koos was uitgeweest, meest naar de bioscoop, maar toch ook wel eens naar de comedie en 's zomers naar „de Bult" in 't Park of naar Kralingen. Maar dat was alles in Rotterdam en Let zuchtte diep.
,.As we dan niet te ver van huis gaan," zei zij aarzelend.
„Ach wel nee, we blijven in de buurt."
Ze maakten zich gereed voor een wandeling, Let gewapend met een parapluie en overschoenen. Koos lachte haar uit. Marretje zei dat ze gelijk had. De zon ging af en toe schuil en er waren nog wit grijze koppen in de lucht.
Ze liepen de dorpsstraat uit, maar Let klaagde weer gauw over de puntige keien en daar Koos niet weer den weg naar 't huis van Gerrit durfde inslaan, waren Nzij in 't dorp gauw uitgekeken. Dus bleef er niet veel over dan maar een eindje 't bosch in te gaan.
Verveeld liepen ze naast elkaar zonder oog te hebben voor de nieuwe schoonheid waarin het bosch, op-



95
gefrischt na de regens van dien morgen, prijkte. Koos was te zeer vervuld met haar toekomstplannen en Let vond dat je in 't nat liep. Onder het hooge, dichte lommer was de grond niet dadelijk droog geworden en de enkele banken, waar zij langs kwamen, waren veel te vochtig om op te gaan zitten. Ook meende zij telkens, als een zacht briesje de druppels van de zware takken schudde, dat het weer begon te regenen.
„Onder de boomen regent 't tweemaal," zei Koos. „Je zal toch niet smelten van zoo'n enkel droppeltje."
„Smelten of niet, ik wil niet weer nat worden en we kennen toch niet altijd blijven loopen. Zitten kennen we nergens. Laten we as je blief naar huis gaan."
Koos gaf toe. Ze bedacht dat het misschien gezelliger zou zijn om thuis wat met Marretje te babbelen en in de keuken te snuffelen, dan hier met Let, die toch niet in een goed humeur was, rond te drentelen. Bovendien werd de lucht weer egaal grijs. Ze wou om den dood niet dat ze nogmaals een bui kregen.
Dus gingen ze naar huis. De zitkamer zag er triestig uit nu de zon heelemaal niet scheen. Let haalde haar breikous. Koos nam een haakwerkje, maar na vijf minuten gooide zij 't neer en verdween zij naar de achterkamer waar zij Marretje hoorde heen en weer scharrelen. Spoedig zaten zij, ieder op de punt van een stoel, heerlijk te babbelen. Juffrouw v. d. Kolk



96
was veel spraakzamer dan haar broer en Koos kwam gauw van alles te weten. Dat ze maar met hun beidjes waren en geen andere broers of zusters meer hadden. Dat Gerrit's zoon niet heelemaal had willen deugen, zijn moeder veel verdriet had gedaan, maar, sedert hij in dienst was, beter oppaste, ofschoon hij slechts weinig van zich liet hooren. 't Scheen Gerrit niet heel veel te kunnen schelen. Hij was wel wat eenzelvig, als je er hem niet met geweld uithaalde bleef hij maar in zijn huisje, las in een boek over al die korrels, die ze in fleschjes hadden zien staan, of prutste in zijn tuintje.
„Toch een ongezellig leven," vond Koos.
„Ja, maar hij is tevreden."
„Zoo'n man moest maar weer trouwen."
„Dat heb ik ook wel es gedacht. Maar ik geloof niet dat hij er veel genieigheid in heeft."
„As der maar es een goeie voor den dag komt.'
„Misschien Lene," zei Marretje peinzend, „maar die zou niet willen."
Koos kreeg een schok. Ze werd vuurrood.
„Wie is dat?"
„Weet je dat niet? Ach ja, je bent hier vreemd, 't Is ook net of ik je jaren gekend heb. Lene, wel dat is de meid van onze pastoor."
„En die doet zeker der best bij je broer!" vroeg Koos kwaadaardig.



97
Nee, dat heelemaal niet. Ik zeg ommers dat ze niet zou willen. Ze heeft 't meer as goed bij Zijn Eerwaarde."
„En je broer? Zou die dan zin in der hebben?"
„Dat kan ik niet zeggen. Gerrit is zoo'n snijboon. Je weet nooit hoe je 't met hem hebt. Lene zit er warmpies in, Gerrit heeft ook wel wat, 't zou zoo kwaad niet zijn."
„Misschien een jonge meid?"
„Nee, ze is een jaar of vier ouwer."
„Dan is ze veel te oud. Een vrouw mot toch jonger zijn as een man."
,,'t Zou er niet toe doen. Je begrijpt, Gerrit is meer as twintig jaar getrouwd geweest. As ie 't nou nog eres doet dan is 't alleen voor de gezelligheid. Maar as je 't mijn vraagt, geloof ik niet dat ie er over denkt."
Koos sprong op van haar stoel.
„Ik zit hier m'n tijd maar te verpraten en ik laat , Let heelemaal alleen."
„Ik mot ook voor de koffie en de boterhammen gaan zorgen," zei Marretje. ,,'t Is waarachtig a] weer half vijf."
Toen Koos in de zitkamer kwam vond zij Let in tranen.
„Wat heb ik nou an de hand ?" vroeg zij verwonderd.
Vriendinnen. -



98
Met horten en stooten, zichzelf af en toe onderbrekend om haar neus te snuiten of het uit te snikken, gaf Let haar overkropt gemoed lucht.
„As je heelemaal niet meer om me geeft Koos, en altijd na dat vreemde mensch loopt, mot je 't maar zeggen. Je laat me hier heel alleen zitten. Jij hebt er op getamboereerd dat ik mee na buiten zou gaan, ik heb er spijt van as hare op me hoofd, want 't is niks as narigheid, maar as je me nou nog de heele dag an m'n lot overlaat, ga ik net zoo lief weg."
„Wees toch wijzer," zei Koos. „De heele dag ! Omdat ik nou es een kwartiertje met Marretje praat. Was der dan ook bij gekommen. Maar jij bent altijd zoo schuw."
„As ik met jou ben heb ik geen vreemde menschen noodig. Wij zijn vriendinnen, maar dat vergeet jij heelemaal."
„Je bent jaloersch."
„Dat s niet waar. Maar as we samen uit zijn wil ik niet achteraf gezet worden."
„Bedaar nou maar, van achteraf zetten is geen sprake. Dat weet je toch ook wel."
De goedmoedige hartelijkheid, waarmee Koos 't laatste zei, was alweer genoeg om de waterlanders opnieuw bij Let te voorschijn te roepen, maar zij hoorde Marretje uit de keuken komen en vluchtte naar boven om



99
haar behuild gezicht af te wasschen. Koos liep haar na en toen ze samen beneden kwamen om koffie te drinken was de vrede geheel hersteld.
„Motten we niet op je broer wachten ?" vroeg Koos terwijl ze zich om de tafel schikten en Let met eenig welgevallen keek naar de krentenbroodjes en het schaaltje cadetjes met rookvleesch die het koffieblad aan weerskanten flankeerden.
„O, dat 's waar ook," vertelde Marretje, „die drinkt 's Woensdags altijd koffie in de pastorie, hij blijft er dan de heele avond."
Koosje's gezicht betrok. Ze had moeite met zichzelf, maar Let helderde heelemaal op. Zij vond 't gezelliger met z'n drieën, zonder zoo'n man er bij.
't Begon weer te regenen, maar 't kon haar nu niet veel schelen, dan hoefde zij tenminste niet meer uit. Gemoedelijk zaten zij met hun drieën om de tafel, slurpten ettelijke kopjes koffie en deden zich te goed aan de krentenbroodjes en cadetjes.
Koos was niet zoo op haar praatstoel. Veel bedaarder, zij had niet telkens het hoogste woord en datvond Let prettig. Zij kon nu ook eens wat in het midden brengen en ze moest toegeven dat die Marretje geen kwaad mensch was.
De avond verliep verder vredig, 't Bleef regenen en zij moesten binnen blijven en tamelijk vroeg licht



100
aansteken. Koos pruttelde. Zij had bij zichzelf het plan gemaakt om een avondwandelingtje te doen en zoo, als bij toeval, eens langs de pastorie te drentelen, maar toen zij er van gewaagde, zei zelfs Marretje dat er nu heelemaal geen aardigheid aan was om uit te gaan.
„As 't weer maar niet van streek is," zei Koos. „Je ziet 't wel meer na zoo'n donderbui."
Maar nu was 't Let die haar op trachtte te monteren.
„Ach kom, geen zorgen voor den tijd. Laat 'tnou maar fiks regenen, dan is 't morgen weer klaar."
Koos bleef in zichzelf gekeerd den heelen avond.
Ze dacht aan den koster en aan haar kansen van slagen. Met die Lene moest ze kennis maken, dat stond vast. Ze moest weten wat voor vleesch ze in de kuip had. 't Leek een gevaarlijke mededingster, al zei Marretje dat ze niet zou willen. Ze had geld, en ze was van Gerrit's geloof. Maar, nu zij zich goed herinnerde had ze haar gezienr 's morgens toen ze langs de pastorie gingen. Voor 't keukenraam had een boerenmensch gestaan in een paarsch jak. Dat moest ze zijn. Koos voelde haar onrust bedaren. Met zoo iemand was zij toch niet te vergelijken. Dat zou Gerrit ook moeten toegeven, 't Voornaamste voor 't oogenblik was om hem aan 't verstand te brengen dat zij wel zin in hem had. Uit zichzelf zou hij er niet licht toekomen, hij leek te bescheiden en te verlegen, maar als hij be-



101
greep dat hij een knappe persoon, zooals zij dan toch zeker was, krijgen kon, dan zou hij naar die boerentrien niet meer omkijken.
Dat alles overwoog Koos, terwijl Let zat te breien in de zitkamer die haar bij avond, als 't licht op was, gezelliger leek dan overdag. Koos was lang zoo uitbundig niet. Zij praatte net zooveel met haar als met juffrouw v. d. Kolk en Let voelde zich niet achteruitgezet.
Tijdig gingen zij ter ruste. Door Marretje's zorg waren de ramen van de slaapkamer met donker katoenen overgordijntjes voorzien.
„Je zal morgenochtend wel geen last van de zon hebben," zei Koos die even naar buiten keek. „De lucht is nog dik."
,,'t Is zóó toch prettiger," vond Let. Ze smeerde een beetje van de nagelolie, die Gerrit haar gegeven had op haar gezicht en daar 't nu ook niet bijzonder warm was, sliep ze veel beter en rustiger.
Koos had gelijk gehad. De volgende morgen vertoonde een effen, grijzen hemel, waaruit de regen in fijne straaltjes neerdruppelde. Terwijl ze zich aankleedden, bedacht ze of er niet iets was waardoor ze 't binnenshuis gezellig kon maken. Haar stemming was alweer omgeslagen, zij had goede hoop, vandaag zou Gerrit wel niet in de pastorie bij Lene zijn.



102
Zuchtend en geeuwend vlocht Let haar haar en wikkelde het in een stijf knotje om haar hoofd. „Wat heb je?"
„Ach niks. Maar wat motten we bier als 't aldoor regent? We kennen niks beginnen. De heele dag in die vervelende kamer zitten. Dan ben ik toch honderdmaal liever in Rotterdam."
„Ja, dat weten we. Maar niemand kan 't helpen als 't regent, en 't is niet gezeid dat 't de heele dag anhoudt."
„We hadden 't niet motten doen. Jij met je buiten."
Maar Koosje's vroolijke aard, opgewekter weer in 't vooruitzicht van haar huwelijks plannen, liet zich niet ontmoedigen door Let's gezeur.
„In ieder geval ben je der es uit," zei ze „en.. . wie weet waar 't goed voor is."
„Nergens voor," antwoordde Let, „waar mot 't heen? 't Is geld in armoe verteren."
De morgen verliep saai en vervelend. Koos had het, gewapend met overschoenen en een parapluie, geprobeerd om er op uit te gaan, maar zij kwam druipnat thuis en Let beklaagde haar niet. Zij zat in 't hoekje van de kanapé en zuchtte en verveelde zich.
Tegen etenstijd daagde Gerrit op. Hij liet zijn klompen buiten staan en kwam op kousenvoeten in de kamer.



103
„Slecht weertje," bromde hij. „Als 't nog lang«r regent gaat 't mis met het koren."
Koos, die tot Letjes verwondering haar mooiste, blauwe blouse had aangetrokken, hielp Marretje met dekken.
„Heb ie gisteren een prettig dagje gehad?" vroeg zij, Gerrit aanstootend.
„Hoe dat ?" ^Wel in de pastorie, met Lene."
V. d. Kolk keek verbaasd, onnoozel. Zijn zuster zette een verwonderd gezicht.
„Net as alle andere Woensdagen. Dat 's een ge^ woonte van jaren."
„Toch niet toen je vrouw leefde."
„Natuurlijk, toen ging ze mee."
Koos herademde. Gerrit ging na de pastorie uit gewoonte, heelemaal niet omdat hij zin had in Lene.
Zij lachte.
,,Zou je niet denken dat 't weer opknapt?" vroeg zij aan Gerrit.
De koster bestudeerde de lucht. ,,'t Kan en 't kan niet."
„Zoo wijs bennen wij. ook," pruttelde Let, ,,'t is wat moois as je voor je plezier buiten bent en je mot de heele dag in de kamer zitten."
„Nou, hou je maar stil," hernam Koos opgewekt.



104
We zullen wat prettigs bedenken. Kom van middag een beetje vroeg, dan trakteer ik op een avecaatje."
,,'k Heb vanmiddag wat in de pastorie te doen," zei Gerrit droog.
„Kan dat niet morgen?" vroeg Marretje.
„Nee, ik heb 't Zijn Eerwaarde beloofd."
Juffrouw v. d. Kolk schudde het hoofd en keek Koos aan. „Dan gaat 't niet. 't Is allemachtig vriendelijk van je. Maar je begrijpt, Zijn Eerwaarde
Gerrit is zijn rechterhand."
Koos was heel rood geworden, maar zij gaf 't nog niet op. r; ,t •
„Van avond ben je toch thuis ?" vroeg zij aan Gerrit.
„Ja, wat zou dat ?"
„Dan komme we bij jou," antwoordde zij triomfantelijk. „Let en ik maken van middag de avecaat en we brengen ze mee. Wat zeggen jullie daarvan?"
Juffrouw v. d. Kolk vond 't een kostelijk idee. Let verwonderde zich meer en meer over Koos, van zooveel brutaliteit stond zij paf, maar 't idee om niet den heelen dag in die muffe, benauwde kamer te zitten lokte haar wel aan, 't was ten minste een verzetje.
Gerrit blies een dikke rookwolk uit zijn pijp.
„Mijn goed," zei hij onverschillig. „As jullie de spullen meebrengen."
„Lene mag ook kommen," lachte Koos.



105
,,'t Zou me verwonderen of ze zou willen," veronderstelde Marretje.
„Waarom niet ?" vroeg Koos scherp.
Maar juffrouw v. d. Kolk had 't druk met 't opdoen van 'teten, eerst later, toen zij na Gerrit's vertrek even met Koos alleen was en deze op het geval terugkwam, zei zij ietwat verlegen:
„Ach weet je, Lene gaat niet graag met menschen om, die niet van haar geloof zijn."
„Is ze zoo'n femel?" vroeg Koos verontwaardigd.
„Al na je 't noemen wilt, ze woont al meer dan twintig jaar in de pastorie. Lene is een best mensch."
,,'k Geloof 't graag, maar dat's toch kleinzielig. „En je broer?"
„O, Gerrit is zoo niet, dat hè je wel gemerkt." Koos aarzelde.
„Was z'n vrouw ook roomsch?" vroeg zij zacht. „Natuurlijk," beaamde Marretje. ,,'t Spreekt toch van zelf."
Dat zal het struikelblok zijn dacht Koos, toen zij later in de keuken zat met een kom tusschen haar knieën, waarin zij het eiwit met twee vorken letterlijk tot schuim ranselde. Let klopte de eierdooijers.
„Wat bezielt je toch om 't zoo verschrikkelijk intiem met die v. d. Kolk te maken?" vroeg zij.



106
Koos gaf geen antwoord. Zij was er met haar gedachten niet bij.
„Als 't niet anders kan wor ik roomsch," prevelde zij half luid.
„Wat zeg je, ik versta je niet."
„Ik zeg niks." Zij kwam tot zichzelf. „Waarom ik 't wat intiem maak ? Vin jij ze dan niet aardig ?"
„Marretje lijkt me wel geschikt, maar die broer vin ik een dooie diender."
„Ach jij. Wat weet jij nou van mannen ? Ik zeg je dat hij heel aardig is. Geen jonge spring-in-'t-veld, maar hij heeft ook z'n leeftijd."
„En hij heeft verdriet gehad,'' vulde Let aan. „Ach, ik geloof ook wel dat 't een goed soort is, maar om der nou ineens zoo mee weg te loopen."
„Dat doe ik niet. As 't zoo'n regendag is kennen we de heele dag niet over mekaar zitten koekeloeren. Ik heb 't plannetje bedacht, eigenlijk alleen voor jou, omdat je zoo urmt en je zoo verveelt. Maar nou is 't alweer niet goed."
„Wie zeit dat, ik vin 't heel aardig," zei Let, getroffen omdat Koos er zoo op uitscheen dat zij zich amuseerde en zich daarvoor zelfs extra onkosten getroostte. „En omdat jij nou voor de avecaat zorgt, ga ik naar 't dorp om koekkies te koopen, ik wil ook wat doen."



107
Tegen den avond klaarde 't weer op. Groote vlakken blauw dreven in de lucht, de zon kwam door en schitterde in de duizenden droppels aan twijgen en boomen.
Het neergeslagen en verregende koren scheen zich op te richten, de vogels begonnen weer te zingenen overal was geur en kleur.
In opgeruimde stemming liepen zij met hun drieën door de velden. Koos in hét midden, de groote flesch met advocatenborrel, in bruin papier gewikkeld, droeg zij voorzichtig in haar beide handen. Haar rood, vroolijk gezicht glom. Zij had haar zwarte kroeshaar nog eens netjes opgemaakt. Let, die haar reeds grijzende vlechtjes maar heel eenvoudig in een knoetje op het achterhoofd en langs de slapen gescheiden droeg, begreep niet hoe Koos zich zoo mooi kon kappen. Van haar vriendin vond zij alles prachtig. Zij bewonderde de hel blauwe blouse die Koosje s dikke, korte figuur niet slanker maakte. Met trots, zonder een zweem van afgunst, keek zij naar de bruine rok met een rand fluweel afgezet. Zij had die, evenals de blouse zelf gemaakt, maar toen Koos er op aandrong dat zij zich nu ook eens iets mooiers en fleurigers zou aanschaffen dan de eeuwige zwarte of grijze japonnen die zij altijd droeg, had zij geantwoord dat het haar niet stond. De menschen



108
zouden haar uitlachen, zij wilde niet anders en zij zou ook haar haar niet anders durven dragen, dat zouden haar kennissen gek vinden. Dus liep zij naast Koos, recht en stijf van het hoofd tot de voeten, alles grauw en grijs en dor, alleen de helderwit toegeknoopte doek waarin zij de kom met het stijfgeklopte eiwit droeg bracht eenige afwisseling.
Verder was er geen licht plekje aan haar heele verschijning te bespeuren, behalve de oogen die soms even oplichtten uit hun rimpelige omlijsting en dan vriendelijk en blijmoedig rondblikten.
Marretje droeg de trommel met koekjes. Zij had alleen haar bonten boezelaar afgedaan, maar zich verder niet mooi gemaakt. Dat hoefde ook niet als je bij je eigen broer op visite ging.
Toen zij de pastorie voorbijgingen keek Koos nieuwsgierig in den tuin. Voor een opengeschoven raam zagen zij den pastoor zitten, zijn lange, goudschepijp in den mond en een uitgespreide courant in de opgeheven handen. Ofschoon Marretje opvallend hard begon te praten als om zijn aandacht te trekken bleef hij in zijn lectuur verdiept,
In zijn tuintje was Gerrit bezig zijn rozen, die door de regens waren neergeslagen, op te binden. Hij scheen 't niet noodig geoordeeld te hebben zich voor de feestelijke gelegenheid wat op te knappen en was op



109
klompen en in zijn hemdsmouwen; erg boersch en ongemanierd zooals Let bij zichzelf opmerkte.
Maar hij nam zijn kort pijpje toch uit den mond en groette zijn gasten vriendelijk.
„Ga maar vast naar binnen, Lene is der, ik kom dadelijk."
Koos voelde een schok. In de zitkamer vonden zij de pastoorsmeid. Zij had de stoelen om de tafel gerijd en op het mahoniehouten blad een kleedje uitgespreid. Nu was zij bezig in de kast te rommelen, glaasjes, een blad en lepeltjes te krijgen, net alsof zij thuis was dacht Koos wier lippen zich samenpersten en wier kleine, zwarte oogjes onheilspellend begonnen teflikkeren.
Marretje stelde voor. Koos en Lene namen elkaar nauwkeurig op, alsof beiden reeds iets als een instinctmatige antipathie voelden. De pastoorsche was dik, niet gezond, stevig gezet zooals Koos, maar uitgezakt. Van haar hals tot aan haar voeten was er geen vorm aan haar figuur, overal even breed. Ze had een bolbleek, goedig gezicht met groote, groengrijze oogen en een massa haar van een onbestemde bruine kleur. Ze was nu blootshoofds en had haar jak en rok verwisseld voor een zwarte japon. Een rozenkrans bengelde aan een haak op haar linkerheup, om den hals droeg zij een zwart kralen ketting waaraan een kruisje van gesneden bruin hout.



110
Ze voelde dat ze iets zeggen moest en begon over het weer, de juffrouwen hadden 't niet erg getroffen en als je voor je plezier buiten was en je hadt regen, dan was er niet veel aan.
„Juist daarom," zei Koos, die haar wilde doen voelen dat de tractatie van haar en niet van Gerrit uitging, „heb ik dat aardigheidje met de avecaat bedacht."
Marretje schikte de flesch, de kom met schuim en de koekjes op de tafel.
„Ja en juffrouw Stimme trakteert op moppen. Erg aardig."
„As 't zoo gelegen is durf ik niet blijven," zei Lene die den wenk wel begrepen en, een beetje prikkelbaar, verkeerd had uitgelegd.
Maar Koos protesteerde ijverig : „Geen denken an mensch, 't is je gegund. Hoe meer zielen, hoe meer vreugd."
Gerrit kwam binnen. Hij had over z'n blauwe boezeroen een jasje aangetrokken en zijn voeten staken in pantoffels.
,,'t Zit er an," meesmuilde hij, de tafel monsterend.
Koos wist met een hendige beweging haar stoel naast den zijnen te schuiven. Uit den zak van haar japon haalde zij een pakje te voorschijn.
„Kijk eres wat ik hier heb," fluisterde zij.
V. d. Kolk toonde zich niet erg nieuwsgierig,



111
maar toen zij het pakje openmaakte en hem een klein kistje toonde dat tien sigaren, nog wel met bandjes er om heen, bevatte, keek hij toch verbouwereerd.
„Dat's voor jou," grinnikte Koos en voor 't eerst waagde zij het, als bij toeval, haar knie wat tegen de zijne te drukken.
Op dat laatste reageerde v. d. Kolk heelemaal niet, maar hij mompelde:
„Mensch hoe heb ik 't met je?" Ze beaaoeiden er zich nu allemaal mee. Marretje geloofde dat zij lont begon te ruiken en keek Lene eens aan, maar uit dat bolWeeke gezicht kon zij niet wijs worden. Let echter kon zich niet meer inhouden en zij zei spijtig tegen haar vriendin:
„Nou, 't zit er bij jou an. 'tls of 't niet op kan." Maar Koos was over alles heen. „Ach," grinnikte zij. „De avecaat en de koekkies die benne toch meer voor ons, een man heeft graag wat anders. Wat zeg jij ?"
En zij gaf Gerrit familiaar een duw. „Ik lust ook wel avecaat," zei Gerrit nuchter, „maar de sigaren zijn fijn, ik zal ze bewaren voor als Zijn Eerwaarde es hier komt, he Lene?"
Koos keek zuur. „Voor de pastoor heb ik ze niet gegeven," wilde zij zeggen, maar zij beet zich op de lippen, en wendde zich tot Let:



112
„Toe, schenk jij er es in."
De goedgevulde glazen met advocatenborrel, van groote koppen wit schuim voorzien, waarin zij -nu allen zaten te lepelen, misten hun uitwerking niet.
Gerrit was als altijd stil, maar hij genoot op zijn manier. Toen niemand op haar lette schonk Koos zijn glas nog eens bij en legde twee van de grootste, en lekkerste koekjes op zijn schoteltje. Hij liet 't zich alles welgevallen, zette alleen zijn stoel een beetje achteruit toen Koosje den haren wel wat al te dicht aanschoof.
Lene's groengrijze oogen, die overal rondblikten, zagen het wel, haar breeden mond vertrok zich tot een glimlach, maar zij deed alsof zij niets zag en sprak door met Let.
„En heb u altijd in zoo'n groote stad gewoond? Ik zou er niet aarden."
„En ik hier niet. Ik verlang nou al weer verschrikkelijk naar Rotterdam."
„Begin je weer?" vroeg Koos. „Ik vin 't hier heerlijk. Ik zou niks liever willen as m'n heele leven buiten wonen."
„Wat belet 't je?" vroeg Marretje grinnekend.
Koos vond hierin een aanmoediging. Haar heele gezicht klaarde op.
„Wie weet?" giggelde zij hoogrood en Gerrit aankijkend voegde zij er bij: „Wat zeg jij?"



113
„Een mensch z'n zin is een mensch z'n leven," antwoordde hij wijsgeerig. „Geef me nog een druppie, en dan ga ik weer na me tuintje, ik heb nog van alles te doen."
„Denk je an ons kippenhok?" vroeg Lene. ,,'t Komt in orde, ik heb 't Zijn Eerwaarde toch beloofd."
„Nee," begon de pastoorsmeid opnieuw, „in een stad zou ik niet kennen leven. Ik ben eens in Amsterdam geweest, maar wat ik dankbaar was toen ik weer thuis kwam. Nu ben ik al meer as twintig jaar inde pastorie."
„Daar zal je dan wel blijven ook," meende Koos.
„Ik zou 't wel denken," zei Marretje. „Verbeel je Zijn Eerwaarde zonder jou, Lene. Wat zou de goeie man motten beginnen?"
Lene's oogen blikten uitdrukkingsloos voor zich heen. „Je kan nooit vooruit zeggen wat er over je beschoren is," zei zij lijzig, „en niemand is onmisbaar, dat zegt Zijn Eerwaarde zelf altijd."
Koos had dolgraag willen vragen wat zij eigenlijk bedoelde, maar dat durfde zij toch niet. Toen trachtte zij haar onrust tot zwijgen te brengen door het denkbeeld, dat zoo'n pastoorsmeid in de gelegenheid was om een goed potje te maken. Lene zinspeelde er waarschijnlijk op dat de mogelijkheid om van haar op-
Vriendinnen. g



114
gespaarde duitjes te gaan leven niet was buitengesloten.
Gerrit was met een hoofdknik in de rondte al verdwenen. Lene verklaarde naar de pastorie terug te moeten. Ze praatte nog wat met Let, op wie ze 't, zooals Marretje dadelijk had opgemerkt, meer begrepen had dan op Koos, en beloofde ook eens in 't pension te komen.
De vriendinnen waschten de glazen en schoteltjes af en ruimden alles weg. Koos vond het prettig om eens in v. d. Kolk's kasten te neuzen, 't Was alles best in orde, dat moest zij toegeven en dat voor een man die al een jaar weduwnaar was. Hoe was 't in godsnaam mogelijk? Marretje had 't druk genoeg in
haar eigen gedoe. Lene dan! Koos wilde 't maar
niet verder uitdenken. Tif^
De lucht was wel weer wat betrokken maar 't bleef toch droog. Let en Koos zouden nog maar wat gaan wandelen. Zwijgend liepen ze naast elkaar. De prettige stemming van straks was verdwenen. Koos trachtte er wel wat aan tegemoet te komen en merkte op dat Let een zwaarmoedige dronk had, maar deze ging er niet' op in. Zij had het wezenlijk erg te kwaad. Er was een gedachte in haar opgekomen, zoo verschrikkelijk, dat het haar heelemaal in de war bracht, 't Leek onmogelijk, maar Koos deed opdringerig tegen dien weduwnaar, 't feit viel niet weg te cijferen. Zou



115
Koos op haar leeftijd zóó dolzinnig zijn om nog te willen trouwen? En dan nog wel met een man die blijkbaar niet om haar gaf, want 't kwam alles van haar kant, Gerrit v. d. Kolk gaf niet de minste aanleiding. Letje kon er zich niet indenken, Koos, haar vriendin, waarmee ze altijd samen was, zonder wie ze zich haar leven niet kon voorstellen, trouwen, hier in een dorp, ver van Rotterdam en dan, dat was wel het verschrikkelijkst van alles, met een roomschen man! Let kreeg het benauwd, zij maakte de keellinten van haar hoed los, en zuchtte diep.
„Wat is der nou weer?" vroeg Koos kregel.
„Niks," antwoordde Let. Een oogenblik had zij op 't punt gestaan om rechtstreeks te vragen wat Koos vóór had met haar aanhaligheid tegen dien koster en zijn zuster, maar ze bedacht dat het beter was van niet. Als ze zich maar eens alles inbeeldde, dan zou ze misschien slapende honden wakker maken, of Koos zou vreeselijk boos worden dat zij zoo iets durfde veronderstellen. Eigenlijk deed ze ook gek met zich zoo angstig te maken. Koos was nu eenmaal anders dan zij, veel vrijer in den omgang, vooral met mannen, waarschijnlijk bedoelde zij wel niets.
„Ik hoop dat het nou morgen ook mooi weer is," zei zij zoo opgewekt als ze kon. „Veertien dagen zijn gauw om en we motten toch zooveel mogelijk profeteeren."



116
„Veertien dagen," herhaalde Koos, „ik ben van plan om aan Marretje te vragen of ik niet wat langer kan blijven. Ik zit hier wel zoo lief as in Delft bij me zuster."
„Maar daar heb je nooit van gesproken," zei Let verschrikt. „Je heb gezeid veertien dagen en dan zou ik toch weer naar Rotterdam gaan."
„Wie belet 't je? Ik zeg toch niks van jou. Maar ik denk hier me heele vacantie te blijven."
„Zou je me dan alleen naar huis laten gaan?" Let stond midden op den weg stil en stikte bijna in haar woorden.
„Ach mensch, stel je toch niet zoo an, 't is geen reis na Amerika."
„Nee, maar ik had gedacht samen uit, samen thuis."
„Na huis ga ik toch niet en 't zal je toch niet kennen schelen of ik in Delft of hier zit."
„Meer dan je denkt. Maar ik begrijp niet wat jou bezielt."
,,'t Hoeft ook niet," bromde Koos. Ze was uit haar humeur omdat ze nog niet met meer zekerheid durfde praten. „Laan we maar na huis gaan."
Let volgde, kampend met haar tranen, verontwaardigd en bedroefd, vol angstige voorgevoelens en meer dan ooit het denkbeeld verwenschend dat Koos er toe gebracht had om naar buiten te gaan.



117
Er volgden een paar vervelende, sombere dagen. Het weer, na het Onweer geheel van streek, wilde zich niet herstellen. Het regende veel en 't was koud geworden. Een trieste grijsheid hing over velden en akkers. In de zitkamer van het pension was 't bepaald kil. Let had den heelen dag ijskoude voeten, ze ging af en toe maar een eindje wandelen om zich warm te loopen en kwam soms nog kouder thuis dan ze was uitgegaan. Maar ze klaagde niet, Koos deed toch al zoo akelig raar. Ze smoezelde veel met Marretje in de keuken. Let had er wel bij kunnen gaan, maar daarvoor had ze dan toch te veel gevoel van eigenwaarde. Als ze t zonder haar konden stellen zou ze zich ,nie£ opdringen. En dus zat ze urenlang in het hoekje van de ongemakkelijke paardenharen Canapé en vroeg zich af waarom ze hier in 's hemelsnaam haar f 1,50 daags in armoe en ellende verteerde, terwijl ze in Rotterdam in haar lieve woning ....
Maar zelfs Rotterdam, haar knusse kamertjes en haar aangebeden meubeltjes raakten ietwat op den achtergrond en verloren wat van hun aantrekkelijkheid door het angstige denkbeeld dat Koos zou willen trouwen met een katholieken man.
v. d. Kolk liej zich heel weinig zien. Hij maakte een nieuw kippenhok voor den pastoor en dan was 't makkelijk, vertelde Marretje, als hij maar in de pastorie



118
bleef eten, met heen en weer loopen ging toch altijd veel tijd verloren. Koosje's humeur begon er beslist onder te lijden, zij . hoorde Marretje uit zooveel zij kon, maar deze hield zich van de onnoozelen en deed alsof ze heelemaal niet begreep waar haar gast heen wilde en Koos durfde niet verder gaan. Zij had in Let's bijzijn gevraagd of zij niet nog wat langer kon blijven dan de afgesproken veertien dagen en Marretje, gevleid omdat 't pension zoo goed scheen te bevallen, had geantwoord, dat zij dezen zomer vóór September geen andere logees wachtte en zij dus kon blijven zoolang zij wilde. Maar toen juffrouw v. d. Kolk veronderstelde dat Let dan zeker ook wel bleef, had deze ontkennend het hoofd geschud en er met moeite uitgebracht dat zij, als haar veertien dagen om waren, beslist naar Rotterdam terugging.
Tienmaal op een dag nam Let zich vóór om eens ernstig met Koos te spreken en iederen keer ontbrak haar de moed. De angst dat er dan een verklaring zou komen die alles te niet deed weerhield haar. De toestand was onaangenaam genoeg, maar toch, 't kon nog dat Koos tot inkeer kwam, zij kon v. d. Kolk toch niet botweg vragen of hij haar trouwen wilde.
Neen, 't beste was om maar af te wachten, als ze er met Koos over begon, zouden ze misschien ruzie krijgen, kwaad samen worden en dat denkbeeld was



119
genoeg om Let alles in stilte te doen verdragen.
,,'t Is of dat kippenhok nooit klaar komt," zei Koos knorrig op een morgen dat de lucht voor 't eerst weer helder blauw zag en 't weer beloofde zich te beteren.
,,'t Is een heel werk om 't netjes in elkaar te maken," antwoordde Marretje.
„Is er hier op 't dorp dan geen timmerman ?"
„Zeker, maar Gerrit is der op gesteld zulke dingen zelf voor Zijn Eerwaarde te doen. En hij doet 't keurig, ik zeg je, hij is van alle markten thuis."
„Ik vin 't toch wel wat erg dat die goeie man daar al zijn tijd an mot geven."
,,'t Leit 'em geen windeieren. Hij heeft tijd zat."
„Hij is toch koster ook."
„Ja, maar zoo heel druk heeft hij 't niet. Zoo'n karreweitje voor Zijn Eerwaarde kan hij er best bij waarnemen."
„Nou hij mot''t weten," vond Koos, „hoe is't Let, gaan we der es uit ?"
„Van morgen liever niet," zei Let, ,,'t is overal nog zoo vochtig en ik ben bang voor koude voeten want ik heb 't in m'n ingewanden."
,,'t Zou wel wonder zijn als jij niet wat mankeerde; nou, dan ga ik alleen, ik heb je niet noodig."
Nijdig liep zij de deur uit. Let zuchtte en kreeg de tranen in de oogen. Dat heette nu voor je plezier,



120
uit zijn. 't Speet haar al dat ze maar niet mee was gegaan. Ze trachtte over 't koren heen te kijken of zij Koos nog zag, maar zij was verdwenen. Droevig zette Let zich in 't hoekje van de kanapé, 't hoekje waarin zij al zooveel onaangename gedachten had verwerkt, waarin zij al zooveel getobd had en waarvan zij onafscheidelijk was geworden.
Inmiddels liep Koos gejaagd door de velden. Zij had het te kwaad met zichzelf en met iedereen. Eerst was zij geneigd woedend te zijn op Let omdat die zoo ondragelijk zeurig was, toen vond ze 't maar goed dat ze niet was meegegaan, in Rotterdam was Let goed en wel, maar hier bleek ze onmogelijk. Koos begon langzamer te loopen, ze voelde ineens dat 't erg warm was, de zon scheen helder, de vochtige dampen waren geheel opgetrokken, de grond voor een uur nog week en modderig was weer droog, t zou een heete dag worden. Met dat mooie weer, nu de lucht weer blauw zag en de zonnestralen alles vervroolijkten, sloeg ook Koosje's stemming om. Ze voelde zich tevreden omdat zij alleen was, want ze wilde 't nu eens uitdenken, zich afvragen wat ze eigenlijk doen moest. Op die manier ging 't niet, ze moest een middel vinden om Gerrit meer te zien, wat intiemer met hem te worden, hem te doen merken waar ze heen wilde en 't hem als hij 't dan niet begrijpen wilde, ronduit te vragen.



121
't Zweet brak Koos plotseling aan alle kanten uit. Ze had het ondragelijk warm en ze ging zitten onder de schaduw van een hoogen eik, wiens bemoste wortels een veilige schuilplaats tegen de brandende zonnestralen bood. Nu kon ze rustig prakkezeeren. Het denkbeeld dat Gerrit niet zou willen was nooit bij haar opgekomen. Zij stond op een te goeden voet met zich zelf, vond zich een veel te knap en aantrekkelijk vrouwspersoon dan dat zij die mogelijkheid kon veronderstellen. Als hij Lene, die opgeblazen, ongare poffer, boven haar stelde dan was 't alleen om 't geloof. Koos sloot de oogen en mijmerde. Zou zij wezenlijk roomsch willen worden wanneer Gerrit, en daarvan was zij na al haar gesprekken met Marretje wel zeker, anders niet wilde ? 't Zou een storm doen opsteken. Haar. zuster in Delft, die nog al kerksch was, zou • haar niet meer willen zien, haar kennissen zouden er schande van spreken en Let... ja Let zou 't verschrikkelijk vinden. Maar wat kon het haar allemaal schelen ? . Zijzelf was niet zoo kleingeestig om daaraan te hechten. Roomsch of protestant, een goed, fatsoenlijk mensch kon je altijd blijven en dat was toch maar 't voornaamste. Wanneer ze daardoor een man kon krijgen die haar aanstond, als ze kon trouwen! De eerzame, oude vrijster van haast vijf en veertig jaar begreep niet dat de warmte haar vandaag zoo hinderde. Zij



122
had er anders weinig last van, maar nu was 't of haar bloed brandde en of zij met duizend venijnige, kleine speldjes geprikt werd. Als zij bedacht wat zij al met zichzelf had uitgevochten, hoe woedend zij dikwijls geweest was op de lammelingen van jongens die niet wilden toehappen. Deze kans zou zij zich niet laten ontglippen, duizendmaal neen!
Met een energieke beweging stond zij op. 't Was nog een heel eind, maar zij zou naar Gerrit's huis gaan, wel een voorwendsel vinden waarom zij hem kwam opzoeken. Ze voelde zich weer heelemaal opgelucht en onder het maken van allerlei plannen voor de toekomst kwam zij aan het kosterhuisje vóór zij 't wist.
Opmerkzaam speurde zij rond. Alles was doodstil, de luiken waren niet gesloten, maar toen Koos naar binnen keek sprak alles van zoo rustige, onberoerde eenzaamheid dat zij niet twijfelen kon of er was niemand aanwezig. Voor alle zekerheid schelde zij nog aan. De zwakke klank van het belletje verstierf, geen enkel gerucht volgde en Koos gaf het op.
Telkens nog omkijkend liep zij het kleine tuintje door, toen, den weg op, langs' de pastorie. Ook daar geen spoor van leven. Het keukenraam stond open maar Lene was niet te zien. In den tuin geurden de mooie rozen, alles bloeide en schitterde in heerlijke kleurenpracht, maar Koosje had er geen oog voor.



123
Haar stemming was alweer omgeslagen, zij was boos op Gerrit. Hij zou wel ergens met die Lene in huis of achter in den tuin bij dat vervloekte kippenhok zitten. Ondanks al haar brutaliteit durfde zij het openstaande hek toch niet binnengaan om zich van de waarheid te vergewissen. Landerig besloot zij maar naar huis te gaan, zij was ook moe geworden.
Zij liep door de korenvelden en. kwam aan den achterkant van het pension uit, zoodat zij de zitkamer meteen kon binnengaan. De glazen deuren stonden wijd open, maar toen Koos van achter het weer hoog opgolvende graan te voorschijn kwam, kon zij haar oogen niet gelooven. Daar aan de tafel toch zat Gerrit, de handen steunend op het blad, een blaadje met glaasjes en een likeurkaraf je voor zich'en tegenover hem Let, zoowaar lepelend in een glas boerenjongens, terwijl Marretje aan het buffet scharrelde.
Ineens stond Koos met haar volle, zware figuur in de deur. Let zag haar 't eerst.
„Je zou iemand doen schrikken," zei zij, haar stoel achteruitschuivend.
„Heere ja mensch," giggelde Marretje, „waarom kom je zoo geheimzinnig door de achterdeur ?"
Koosje's gezicht stond strak van spijt omdat zij alleen had rond geloopen terwijl Gerrit hier zat.
Je moest maar pech hebben. Heel haar goed humeur



124
was weg. Ze kon 't plotseling niet uitstaan dat Let er zoo opgewekt uitzag en ze antwoordde nijdig:
„Ik kom niet geheimzinnig en ik begrijp niet waarom jij van me schrikt, Let."
„Nou," lachte Marretje „ze zat net een aardig deuntje te vrijen met Gerrit."
Zij verwachtte dat de anderen het zouden uitproesten om haar schertsende worden, maar de uitwerking maakte haar bijna verlegen. Let keek ineens strak en gegeneerd. Koos werd nog rooder dan zij was en haar oogjes flikkerden kwaadaardig. Gerrit deed alsof hij niets gehoord had en stond op:
„Ik ga nou maar," zei hij loom.
Koos'klemde haar lippen stijf op elkaar. Nu zij thuis kwam ging hij weg. Wat beteekende dat ? Een kwartier geleden zóu zij eerder verondersteld hebben dat de wereld verging dan dat Let onder haar duiven wilde schieten. Nu ? .... Die ingetogenen, die stijven .... ze hadden 't achter de mouwen.
„Blijf je niet eten?" vroeg Marretje aan haar broer.
„Nee, vandaag niet, misschien morgen. Goeiendag samen."
Hij slofte de deur uit, zonder Koos zelfs met een blik te verwaardigen.
Juffrouw v. d. Kolk ruimde de tafel op. Koos stond



125
een oogenblik als verwezen, toen keek ze Let woedend aan en ging de kamer uit.
De arme Let, die eigenlijk volstrekt niet begreep wat er gaande was, zuchtte en wilde maar weer in haar hoekje gaan zitten. Maar ze had geen rust. Koos was boos op haar, ze was zich wel niet bewust iets gedaan te hebben om die boosheid op te wekken, maar het denkbeeld kon zij toch niet uitstaan, plotseling gooide zij haar breiwerk neer en stommelde de trap op, naar hun slaapkamer.
Koos had haar blouse uitgegooid want ze dacht te stikken van ergernis. Ze waschte haar gezicht en armen, maar zóó driftig dat het water overal rondspatte en de waschtafel dreef van het nat.
„Wat bezielt je toch?" vroeg Let bekommerd.
„Dat mot jij nog vragen met een onnoozel gezicht" beet Koos haar toe. „Je moest je schamen, as ik dat van jou had kunnen denken."
Let opende haar oogen onnatuurlijk wijd. „Wat bedoel je?" vroeg zij ontzet. „Wat heb ik misdaan ?"
„Dat weet jij zoo goed as ik. 't Staat je mooi om met zulke slenters om te gaan en stilletjes afspraakies te maken met een man waarop je weet dat ik een goed oogie heb. Ba, 't is misselijk!"
Koos kon haast niet uit haar woorden komen van



126
woede, maar ook Let voelde dat zij driftig werd en hakkelde bevend van verontwaarding:
„Wat, ik afspraakies maken? Ben je gek?"
„Wou jij soms zeggen dat je niet wist dat Gerrit van morgen hier zou kommen en dat je daarom niet mee uit wou?"
„Natuurlijk wist ik dat niet? Hoe zou ik?"
Koos keek haar oude vriendin in het gezicht. Dat sprak zoo duidelijk de waarheid, dat zij haar eigen drift voelde zakken en begon te begrijpen dat zij onrechtvaardig was, maar dat bekennen wilde zij nog niet.
„Je kon het toch van Marretje gehoord en 't voor mijn stilgehouen hebben," veronderstelde zij.
„Ik foezel niet met Marretje over zulke dingen. Denk jij dat 't mijn wat kan schelen of die vent wèl hier komt of niet?"
„Nou, dan heb ik me vergist," zei Koos droog.
Maar Letje was niet tevreden gesteld. Ze voelde zich diep beleedigd en heesch van opgewondenheid en verdriet stamelde zij:
„Jij mag je schamen, jij mijn ouwe Vriendin. Dat jij zoo wat van mij durft denken. Kijk na je eigen."
„Dat doe ik," gaf Koos niet minder heftig terug. „En ik zou je raden je mond te houen, wat ik doen wil, gaat jou niet an."
Let s boosheid loste zich op in tranen. „Zoover is



127
't gekommen," snikte zij. „Jij zoekt ruzie, ik ga maar liever weg, 't geld kan me niet schelen. Ik pak me boeltje in en ik ga naar Rotterdam."
„Doe wat je niet laten kan," onverschilligde Koos.
„Nee, jou kan 't niet meer schelen, dat weet ik wel, maar vóór ik ga zal ik je eens wat zeggen. Jij stelt je gek an, jij loopt een man na die niet om je geeft en dat vin ik voor een mensch van jou jaren misselijk, nou weet je 't."
Let had zich opgewonden tot een paroxisme van drift, als waartoe ze zichzelf nooit in staat had geacht. Maar nu ze 't gezegd had werd ze bang, ze verwachtte niet minder dan dat Koos haar te lijf zou gaan, want ze wist dat ze haar vriendin op de meest kwetsbare plek had aangevallen. Maar Koos begon smadelijk te lachen, wierp het hoofd in den nek en zei tartend:
„De druiven bennen toch zuur. Je denkt zeker dat ie om jou zal kommen."
„Ik!" Let lachte nu ook verachtelijk. „Ik zou me zelf niet weggooien an een roomsche man."
„Roomsch of niet, je zou wat graag toehappen. Zet 't maar gerust uit je hoofd. Zoo'n tanig, uitgedroogd schepsel as jij! Na jou heeft nog nooit een man gekeken."
„En na jou ook niet. Al doe je nog zoo je best,



128
hij neemt je in der eeuwigheid niet, al was 't maar alleen omdat je niet van „zijn geloof bent."
„Dan wor ik ook maar roomsch."
Dat laatste schot trof Let midden in 't hart. Zij staarde Koos aan alsof deze een geheel vreemd mensch voor haar was geworden en hernam bijna smeekend:
„Dat meen je niet, Koos, toe, zeg dat je 't niet meent."
,,Niet meenen, dat zal je es zien. As Gerrit daarom niet zou willen, ga ik dadelijk na de pastoor."
Ze stonden tegenover elkaar als nooit in hun leven. Bij Koos hadden alle zachte aandoeningen van vriendschap en jarenlange trouw tegenover Let zich voor 't oogenblik opgelost in onberedeneerde woede om wat deze had durven zeggen. Let voelde allerlei tegenstrijdige gewaarwordingen in zich opstormen, maar 't sterkst sprak haar verontwaardiging, haar stem werd diep van verachting toen zij met moeite uitbracht :
„Voor zoo iets mins heb ik geen woorden."
„Jou woorden heb ik ook niet noodig," schreeuwde Koos „Ga jij na Rotterdam hoe eer hoe liever, dan zie ik je vervelende gezicht niet meer. Je hebt me toch de laatste dagen al buiten mezelf gebracht door je gelamenteer. Ik zal God danken as ik je voor goed kwijt ben."



129
En Koos, die haar blouse weer had aangetrokken, liep de deur uit en sloeg die met een slag achter zich dicht.
Als verwezen stond Let alleen in de kamer. Toen veegde zij zich over het gezicht en deed alle moeite om te begrijpen wat er gebeurd was. Ze was kwaad met Koos, onherstelbaar kwaad, ze hadden dingen tegen elkaar gezeid die nooit te vergeven waren. De laatste woorden van haar vriendin boorden zich in haar hersens en ze voelde dat er niets aan te doen was. En al zou zij willen goedmaken, iets waartoe ze de lust al vaag bij zich voelde opkomen, ze mocht het niet doen, na hetgeen Koos nü gezegd had mocht ze zich niet zoo vernederen.
Zij trachtte zich vast te klampen aan die laatste overweging en haar gesmade fierheid te hulp te roepen, maar fierheid en trots waren vreemd aan Letjes meegaand karakter en terwijl zij haar kleeren in haar handkoffertje pakte, moest zij telkens ophouden om haar tranen af te wisschen. Toen ze klaar was keek zij hulpeloos rond, zij wilde nu maar liefst dadelijk gaan, heel stilletjes, zonder iemand te zien. Zij snakte naar de vertrouwelijke, troostrijke rust van haar kamertjes in Rotterdam waar zij zou kunnen uithuilen en tot zichzelf komen, maar reeds voelde zij haar afhankelijkheid van Koos. Die bedisselde altijd alles voor haar,
Vriendinnen. g



130
Let wist niets van treinen, het leek haar een niet te overkomen zwarigheid om de reis alleen te doen. Moedeloos ging zij op haar koffertje zitten toen er geklopt werd. Even doorflitste haar een straal van hoop, maar neen, Koos zou niet kloppen en onverschillig riep zij: „Binnen."
Met een meewarig gezicht kwam Marretje in de kamer.
„Wel, wel hoe heb ik 't nou met jullie?" zei zij hoofdschuddend. „Ruzie gehad? Zulke ouwe vriendinnen."
Ineens kon Let het niet uitstaan dat dat vreemde mensch er zich mee bemoeide. Koos had haar diep beleedigd en gegriefd, maar ze zou zich toch geschaamd hebben om iets kwaads van haar te zeggen. Dus trok ze haar gezicht in de plooi en antwoordde zoo opgeruimd mogelijk:
„Zoo erg is 't niet. We hebben wat gekibbeld, 't Is maar beter dat ik na Rotterdam ga. 't Bevalt me toch niet erg hier..."
„Wou je zeggen dat je 't hier niet goed hebt?" vroeg Marretje, dadelijk beleedigd.
„De hemel beware me," zei Let, verschrikt door die gevolgtrekking. „Zoo opperbest heb ik 't bij je gehad dat ik niet weten zou wat meer te verlangen. Maar zie je Marretje, ik hou niet erg van buiten. Ik ben er geen mensch voor. Koos heeft me overgehaald



131
om mee te gaan, maar ik heb dadelijk na Rotterdam verlangd."
„En wanneer wou je dan gaan?" Marretje bezat menschenkennis genoeg om te begrijpen dat zij uit Let niet veel krijgen zou. Ze was heel nieuwsgierig naar de oorzaak van den twist, maar zij zou maar wachten totdat Koos, die kwaad het huis was uitgeloopen, terugkwam.
„Je mot maar zeggen wat ik betalen mot voor de dagen die nog over zijn," hernam Let.
„Dat zal zoo'n vaart niet loopen," stelde Marretje haar goedig gerust. „Kom mensch, ruzie met je vriendin, onverwachts na huis gaan, en dan nog betalen ook. 't Is alles al naar genoeg voor je."
De medelijdende toon hinderde Let. „Je mag er niet bij te kort kommen, we motten dadelijk afrekenen. Weet je ook hoe laat er een trein gaat?"
„Over anderhalf uur, de jongen die jullie gehaald heeft kan je koffertje ook weer wegbrengen. Maar ik vin 't zielig dat je zoo alleen mot gaan. As ik van me eten weg kon zou ik je zelf brengen."
Let voelde een groot brok in haar keel. „Dat hoeft niet" zei ze schor, „as de jongen meegaat zal ik 't best vinden."
„Je mot eerst wat eten."
„Ik heb geen honger."



132
„Nee dat begrijp ik. Arme ziel, ik zal je wat meegeven, anders ga je onderweg nog van je stokkie. Je ziet er heelemaal ontdaan uit. Die Koos lijkt een kwaje as ze begint."
Let vertrouwde zichzelf niet om een enkel woord meer te zeggen. De tranen zaten zoo hoog.
Een half uur later was zij klaar met alles. Dezelfde jongen die haar tien dagen geleden had afgehaald stond weer met zijn kruiwagen voor de deur. Marretje deed haar uitgeleide.
„Koos is thuisgekommen," fluisterde zij. „Ze weet dat je weggaat. Wil je der niet gedag zeggen?"
Maar Let schudde het hoofd. Ze reikte Marretje de hand en stamelde heesch:
„Ik dank je wel hoor, voor alles."
„Zal ik Gerrit voor je groeten?"
Zij knikte. Op 't oogenblik voelde zij maar één verlangen, weg zijn. En zonder om te zien, het hoofd recht, ofschoon de tranen, die zij niet langer kon inhouden, haar langs de wangen lekten, volgde zij den jongen.
Koos keek haar niet na. Ze. was wel verwonderd geweest toen zij, thuis komende, hoorde dat Let wezenlijk wegging. Zoo iets had zij van haar altijd meegaande en inschikkelijke vriendin xniet gedacht, Maar in plaats dat zij er zachter door gestemd werd maakte



133
't haar woedend. Als Let zóó was, goed, dan moest ze maar gaan, dan wilde zij ook in alle eeuwigheid niets meer met haar te maken hebben, dan was 't uit, voor altijd uit. En in die stemming verborg zij zich in Marretje's slaapkamer en luchtte haar overvol gemoed bij juffrouw v. d. Kolk toen deze, na Let zoolang zij kon te hebben nagekeken, weer in huis kwam.
Onophoudelijk haar tranen afwisschend liep Let achter den suffigen boerenjongen. Ze merkte niet dat de menschen haar aankeken. Ze verkeerde in een onwezenlijken toestand als kon zij het niet begrijpen dat zij, Letje Stimme, het zelf was die alleen naar het station ging, kwaad met Koos. Gedurende het laatste half uur, toen zij^ nog in het pension was, had zij onbewust gehoopt, het als iets onmogelijks voelend dat Koos haar zóó kon laten weggaan. En nu was het gebeurd. Nu waren zij onverzoend van elkaar gegaan en het kon nooit meer goed worden. Zij had haar vriendin verloren. Zij sukkelde voort, zonder om zich heen te zien, niet gewaar wordend dat zij moe en warm werd en toen de jongen eindelijk stil hield, haar aanstootte en zei: „We bennen der," keek zij hulpeloos rond. Maar de boerenkinkel wist haar toch te beduiden dat zij hem betalen moest, en toen zag zij hem langs denzelfden weg, achter zijn kruiwagen, terugkeeren naar het pension, naar Koos!



134
Het kleine stationnetje lag in de brandende zon en het was heel warm. Let bemerkte dat zij de eenige reizigster was. Zij zette zich op een houten bankje en wachtte. Toen het een minuut of tien geduurd had maakte zij zich angstig dat de tram al weg was, haar horloge ging misschien na, 't kon toch dat Marretje niet goed had nagekeken. Wat moest ze beginnen als ze eens te laat was gekomen? Al de beklemmende, zenuwachtige ongerustheid van een bedeesd burgerjuffrouwtje dat nooit op reis is geweest, maakte zich van haar meester. O, dat Koos haar zoo iets had aangedaan! Zij keek rond of zij niemand zag die zij kon vragen en werd den stationschef gewaar die verveeld op het kleine perronnetje heen en weer draaide. Moeizaam sleepte Let zich naar hem toe.
„Meneer, kan u me ook zeggen of de stoomtram nog kommen mot?" vroeg zij verlegen.
„Komt direct," antwoordde de man kort.
„Hier meneer?"
„Ja natuurlijk, waar anders?" ongeduldigde hij en ging haar zonder groet of haar aan te zien voorbij.
Ze hoorde een gerommel en zag de tram komen. In doodsangst keek zij naar haar koffertje.
Hoe moest dat nu? De stationschef was buiten haar bereik. Maar haast scheen er niet te zijn, de stoomtram stond wel een kwartier stil en een vrij goedige



135
man in een blauwe kiel hielp haar terecht, gaf haar een papiertje, daarop moest zij haar koffertje te Rotterdam in ontvangst nemen, tot zoolang had zij er geen omzien na.
Ze stapte in, 't was goddank goed gegaan. De tram zette zich in beweging, Let keek achter zich. In de verte zag zij den kerktoren erf het dorp. Het was prachtig, stralend zomerweer. Een frisch, heerlijk koeltje woei over de velden en de zon wierp gouden stralen op de donkere bosschen die de akkers omzoomden. De lucht welfde zich in smetteloos blauw, de vogels kweelden hun hoogste lied, de wind schudde de glinsterende droppels van bloemen en twijgen, alles juichte in zomerweelde.
Let zuchtte, 't Werd nu eerst echt mooi en Koos zou zeker van alles genieten. Wat zou ze nu doen? Ten minste bedroefd zijn. Nee, zelfs die illusie moest Let opgeven. Koos had het immers zelf gezegd. Ze dankte den hemel dat ze haar vriendin kwijt was.
Er volgden nog een paar zenuwachtige momenten toen zij moest overstappen in den trein, maar zij kwam er toch en eindelijk zat zij rustig in een niet volle dames coupé derde klasse. Let maakte zich zoo klein mogelijk in haar hoekje en hield zich slapend om niet genoodzaakt te zijn te praten. Ze voelde



136
zich wel _ flauw, want ze had sedert 's morgens niet gegeten, maar ze was te verlegen om haar valiesje open te maken en te zien wat Marretje er vóórhaar had ingestopt. Hier, bij die twee vreemde juffrouwen durfde zij niet. Ze zou maar wachten tot zij thuis was.
Het duurde eindeloos lang. Hoeveel moeite Let zich ook gaf om in te dommelen, het was haar onmogelijk. Ze moest denken, altijd maar denken aan het verschrikkelijke dat gebeurd was en nu ook begon zij te overleggen wat zij zeggen zou, wanneer de menschen haar naar de reden van haar onverwachte thuiskomst zouden vragen. De bakkersjuffrouw, die toch zoo nieuwsgierig was, zou er natuurlijk dadelijk alles van willen weten en Let was niet doorkneed in de kunst van jokken en uitvluchten zoeken. Maar vertellen dat zij kwaad was met Koos, dat haar vriendin wou gaan trouwen met een roomschen man, dat in der eeuwigheid niet. Kwaadspreken zou zij niet, ook al was ze nog zoo gemeen behandeld. Bij die laatste overweging kwamen de tranen weer. Let snoot haar neus en deed al haar best om zich stil te houden, zoodat de menschen het niet zouden merken.
Naarmate zij Rotterdam naderde doemden nieuwe schrikbeelden voor haar verbeelding op. Eerst dat recu, dat ze geven moest om haar koffertje te krijgen. Bij 't gaan had Koos voor dat alles gezorgd en Let had



137
er niet eens op gelet, maar nu, 't angstzweet brak haar uit als ze aan dat drukke station en al die menschen dacht. Dan .... haar huismenschen wisten niets van haar komst, als ze eens uit waren en zij 't huis gesloten vond. 't Was wel een dag in de week, maar je kon toch niet weten. O, als ze maar op haar kamers was, de deur op slot kon doen en heelemaal alleen zijn! Ze verlangde er zoo vreeselijk naar, dat haar hart angstig klopte. Zij keek uit het raampje; toen zij naar buiten gingen waren zij een heel anderen weg gegaan. Ze herinnerde zich niets van al die kleine huisjes, van dat breede water, van die twee kerken vlak achter elkaar. Vragen of zij wel wezenlijk naar Rotterdam ging, durfde zij niet. In 's hemelsnaam maar afwachten.
Maar eindelijk, een lang gerekt, schril gefluit, de trein stoomde het Maasstation binnen. Krampachtig klemde zij het recu in de hand, nam haar valiesje en stapte uit. Eerst zag zij hulpeloos rond, toen gaf het idéé dat zij in haar dierbaar Rotterdam was, dat zij op bekenden grond stond, haar moed. Voor dat gewoel en die drukte om zich heen, was zij toch eigenlijk niet bang, daaraan was zij gewend.
Een witkiel wilde haar voorbij loopen, zij riep hem,, de man nam het regu en tot Let's onuitsprekelijke verlichting zag ze hem een paar oogenblikken later met haar koffertje aankomen.



139
„Zoo ineens? Je zou toch veertien dagen wegblijven?"
Let had de trapdeur al opengezet en duwde haar koffertje vooruit.
„Is der wat gebeurd?" vroeg de juffrouw weer.
„Wel nee, maar ach, ik vond 't buiten niet prettig, 't is me niet meegevallen, ik kon van 't pension af en toen dacht ik most ik maar na huis gaan."
„En juffrouw Stok, is die ook terug?"
„Nee, die blijft de week uit en gaat dan naar Delft."
Let zei 't met een stem die haar zelf vreemd klonk.
„Wel, wel," zei de juffrouw. „Dat is van een kouwe kermis thuiskommen. Mensch, scharrel toch zoo niet met je koffer. Ik zal den sleutel krijgen en je helpen. Heb je gegeten?"
„Ja zeker."
„Nou, een bakkie koffie wil je toch wel? Ik heb net gezet."
„Erg vrindelijk. Maar ik ben wel moe en wou nou maar een beetje uitpakken en dan tijdig naar bed gaan. Misschien zet ik een koppie thee. Ik vind toch alles boven."
„Dan zal ik je wat melk kommen brengen."
Maar Let vreesde de gedienstigheid van hare praatgrage hospita.
„Geef me maar wat mee in een kannetje, morgen ochtend breng ik 'twel terug."



140
De bakkersjuffrouw ontsloot de zitkamer. In de avondschemering die begon te vallen, zag het vertrek met de ingepakte en omwonden meubels er ongezellig uit.
„Zal ik je niet wat helpen?" hield zij aan. „As je nou moe bent kan je toch niet alleen." - „Ik doe van avond niks meer," zei Let en in haar zenuwachtigheid duwde zij de juffrouw bijna de deur uit zonder te bedenken dat deze iets vreemds moest vinden in haar blijkbare angst om alleen te willen blijven.
Het mensch stond dan ook even op de trap stil toen zij Let den sleutel hoorde omdraaien en prevelde in zichzelf:
„Nou, me kop af as daar niks gebeurd is."
Let keek in 't ontredderde vertrek rond, deed haar hoed en mantel af en ging zitten. Ze had een onwezenlijk gevoel en van de blijdschap om haar dierbare meubeltjes en haar eigen omgeving terug te zien, die zij zich buiten zoo dikwijls had voorgesteld, merkte zij niets. Ze schoof het raam op. De avondhemel spiegelde zich in lichtblauwe en gulden tinten in het troebele grachtje tusschen de naar elkaar overhellende pakhuizen. Dat schemeruurtje 's avonds was haar altijd lief geweest. Ze zat dan zoo prettig voor 't open raam en ze vond 't frisch al steeg er dikwijls een



Hl
vunze lucht uit het water omhoog. Nu zei het haar allemaal niets. Waarom had ze straks in den trein toch zoo verlangd om thuis te zijn? Nu was ze thuis en 't kon haar niet schelen. Ze voelde zich doodmoe, te ontzenuwd om haar koffertje uit te pakken. Ze bedacht dat het zeker kwam omdat ze niets gegeten had, hongerig was ze niet, maar wel flauw, ellendig flauw en dus haalde ze de cadetjes te voorschijn die Marretje nog voor haar had ingepakt. Ze probeerde te eten, maar 't was of de cadetjes haar het pension en de kamer, waar Koos en Marretje nu zeker samen zaten, voor oogen tooverden. Zij kon niets doorkrijgen en dronk slechts een glas water. Ze moest maar naar bed gaan, morgen, als zij haar boeltje in orde had gebracht, zou 't misschien beter gaan. Maar toen zij met groote moeite haar bed had opgemaakt en rust zocht voor haar kloppend hoofd, wilden de akelige gedachten niet wijken. Als ze even meende in te dommelen kwam het denkbeeld dat ze ruzie had met Koos, zoo'n erge ruzie dat ze misschien nooit meer goed konden worden, haar benauwen en verdreef den slaap. Vruchteloos keerde zij zich om en om en beproefde er niet aan te denken. Eindelijk gaf ze 't op, dan maar niet slapen en overleggen. Ze overwoog de kans dat Gerrit v. d. Kolk misschien niet met Koos wilde trouwen en alles dan toch nog wel in 't reine



142
kon komen; haar gedachten verwarden zich en ze zonk van uitputting en droefheid in een vasten slaap. Ze droomde dat ze met Koos in het Park wandelde en toen ze wakker werd viel 't haar in 't eerst moeielijk werkelijkheid en droom van elkaar te onderscheiden. Maar ofschoon ze zich spoedig genoeg al de akeligheid te binnen bracht, de slaap had haar verkwikt en met den nieuwen dag sloop de hoop haar hart binnen dat Koos spijt zou hebben en wel iets van zich zou laten hooren. 't Was toch onmogelijk dat een vriendschap van zooveel jaren zoo ineens uit kon zijn. Terwijl ze alles in orde bracht, haar meubels opwreef, de ornamentjes, die zorgvuldig waren weggeborgen, weer voor den dag haalde, maakte zij haar plan. Niemand hoefde te weten dat zij vroeger dan haar plan was geweest was thuisgekomen, de bakkersjuffrouw nu ja, maar die had zij gisterenavond een voldoende reden opgegeven en toen deze nu, onder het voorwendsel of zij ook iets voor haar doen kon, boven kwam, vertelde Let heel rustig dat ze buiten slecht weer had gehad, dat 't huis vochtig was en ze bang was voor rhumatiek. De hospita, die den vorigen avond wonder wat gedacht had, vond 't nu heel natuurlijk en viel haar niet verder met vragen lastig.
Koos bleef altijd haar heele vacantie, volle zes weken, weg. In dien tijd kon er nog zooveel gebeuren. Let



143
zelf had nog ruim een week voor zich, eer ze weer uit naaien hoefde te gaan. Ze zou de eerste dagen maar niet veel uitgaan, dan hoefde ze later, als ze toevallig een kennis tegenkwam, geen uitsluitsel te geven. Maar toen ze gereed was, ieder stuk op zijn plaats stond en alles gepoetst en geboend was alsof 't een groote schoonmaak gold, kon zij de knusse gezelligheid van haar kamertjes niet terugvinden. Alles was precies eender, maar het onvoldane gevoel van den vorigen avond kwam terug, zij kon niet genieten van het eerste rustige kopje thee, het smaakte bitter. De geluiden van Rotterdam waren dezelfde niet meer, aan den voorkant hinderde haar 't lawaai, waarnaar ze altijd graag had geluisterd en voor 'teerst in haar leven merkte ze dat de pakhuizen aan den achterkant er vuil en bouwvallig uitzagen en ergerde zij zich over de broeken, hemden en boezeroenen die de menschen aan touwtjes buiten de vensters te drogen hingen* Gedurende de eerste week ging het niet beter. Overdag maakte zij 't zich druk in huis, haalde zooveel zij kon onderst boven en besteedde veel meer tijd dan noodig was aan het bereiden van haar eten. Tegen den laten namiddag ging zij voor een verzetje wat wandelen. Soms een eindje met den tram. Eens was ze naar het Park gegaan. Eerst langs het mooie huis waar Koos diende.



145
onmogelijk in die roomsche omgeving kunnen voegen. Haar eenige hoop was dat de koster zich niet zou laten bepraten, maar zij kende Koos en zij wist dat deze niet gauw kamp gaf, als zij zich eenmaal wat in 't hoofd had gezet. Zij dacht aan Anna en Steven. Zou het waar zijn wat Koos had gezegd? Zij hadden er bijna niet meer over gesproken. Toen zij samen buiten waren had de keukenmeid toch maar alleen oogen en ooren voor wat v. d. Kolk betrof. De rest liet haar heelemaal onverschillig. Let haatte alles wat haar aan dat buiten zijn herinnerde. Natuurlijk was zij eenzijdig op dat punt, want zij kwam er toe om zelfs Marretje, die haar toch niets dan vriendelijkheid had bewezen, te haten. Maar Marretje en Gerrit hadden haar Koos onttrocheld, als zij er niet geweest waren zou alles nog bij het oude zijn, zij droegen toch eigenlijk de schuld. Wanneer Anna maar in Rotterdam had gewoond, zou zij haar zeker hebben opgezocht, maar zij was bij haar ouders in Hilversum, Let wist niet eens haar adres en dan nog... schrijven, wat moest zij schrijven ? Haar hart vloeide over van medelijden als zij aan het arme kind dacht. Zou die jongen haar trouwen ?, 't Was zijn plicht, maar ach, wat gaven de menschen tegenwoordig om hun plicht ? Daar had je nu Koos!
Als ze Steven of Anna maar eens te spreken kon
Vriendinnen. 10
1 ' I



146
krijgen. Zij voelde zich zoo tot hen aangetrokken, want zij behoorden daar, in het huis, waaraan Let niets dan lieve herinneringen had, en zij behoorden in een tijd toen zij van haar huidige ellende nog niet wist.
Zij ging nu weer naar haar naaihuizen en haar leven werd daardoor dragelijker. Wel hinderde 't haar als de menschen opmerkten dat zij er slecht uitzag en haar uitstapje haar niet zoo heel veel goed scheen gedaan te hebben. Ze zei altijd maar 't zelfde. Ach ja, 't was wel aardig geweest, maar zij was nu eenmaal geen buitenmensch, enz ....
Op een avond had zij iets willen afmaken en was over haar tijd gebleven. Vroeger deed zij dat niet, dan ging zij öf naar Koos öf naar haar eigen kamers, waar zij 't altijd heerlijk had gevonden, nu kwam het er niet op aan, thuis zat zij toch maar te.piekeren.
't Was al bijna donker, de lantarens brandden overal, er was veel volk op de been en in de drukke «straten slenterden de menschen in den warmen Augustusavond heen en weer. Langzaam liep Let achter de menigte aan. Nu en dan keek ze eens voor een uitstalkast, maar zonder belangstelling, zonder eigenlijk te weten wat zij zag. Zoo stond ze ook stil voor een heeren-hoeden-winkel en daar zag ze ineens een jong mensch, die alle aandacht aan de tentoongestelde



147
stroohoeden wijdde. Dat was Steven, in zijn koffiebruin colbertpak met een vuurroode das, het kaasbolletje wat schuin op de geplakte haren, een sigaar in zijn hoofd en een wandelstokje in de hand. Let voelde hoe zij rood werd van voldoening over de onverwachte ontmoeting en tikte hem zachtjes op den schouder.
Met een lach keek hij om, maar hij had blijkbaar heel iemand anders denken te zien dan de tanige, oude juffrouw die hem vriendelijk toeknikte. Ontkomen was er echter niet aan. Hij tikte even aan zijn hoed.
„Heere, juffrouw Stimme, hoe komt u zoo ineens uit de lucht vallen ? Ik dacht u goed en wel buiten."
„De veertien dagen zijn toch al lang om. Hoe gaat 't met je ?"
„Goed natuurlijk, is Koos ook weer hier ?"
„Nee, die is in Delft bij der zuster," loog Let met afgewend gezicht.
„En hoe heb u 't gehad ?"
„Best. Dat zal ik je wel es vertellen. Vertel jij nou es eerst."
„Nee maar, 'k heb geen tijd hoor. Een anderen keer."
Meteen keerde hij zich om. Maar 't lag niet in Let's plan om hem dadelijk te laten gaan. Zij hield hem vast.



150
dikwijls aardigheid in om een oud mensch voor den gek te houden. Zoo gemeen, om Anna te laten zitten, geloofde zij toch niet dat Steven zijn kon en dan, 't meisje had fatsoenlijke ouders en zoo'n doetje was ze ook niet. 't Zou misschien wel terecht komen.
Ze was nu aan 't eind van de straat en wilde oversteken, toen zij voor een hel verlicht dertigcents magazijn Steven weer gewaar werd. Nu]was hij niet alleen, een meisje in een lichtblauwe jurk, met een strooien matelot op het blonde haar, hing aan zijn arm. Zij keken samen naar de prullen die waren uitgestald, toen gingen zij den winkel binnen.
Let staarde ze na, ze kon haar oogen niet gelooven, maar het feit drong tot haar door en zij voelde zich diep verontwaardigd. Als 't waar was, waarop Koos gedoeld had, dan had Anna van zoo'n gemeenen jongen, die nu alweer met een ander üep, niets te hopen, 't Was een schande, wanneer mevrouw uit het mooie huis bij 't Park dat wist, dan, Let was er bijna zeker van, zou ze Steven niet meer in haar dienst willen hebben. En dat gunde Let hem van harte! Maar wat kon zij doen? Ja, als Koos er was, Koos durfde alles en zou dat zaakje wel opknappen, zif had ook recht van spreken, zij diende er zelf. Ach wat, wie wist of Koos nog wel in haar betrekking terug kwam? Als zij trouwde met Gerrit liet zij haar mevrouw misschien wel in den steek, ze scheen nu tot



153
vond en dus maar liever naar huis was gegaan.
,,'n Mensch z'n lust is 'n mensch z'n leven," zei Gerrit wijsgeerig, en verder liet hij er zich niet meer over uit en vroeg er niet meer naar. 't Kon hem, tot Koosje's niet geringe voldoening, volstrekt niet schelen.
„Mocht Gerrif niet weten dat jullie ruzie hebben ?" informeerde Marretje.
„Ach waarom? Met jou praat ik wel es intiem, dat's wat anders, maar tegen zoo'n man wil ik toch niks kwaads van Let zeggen. Ze was toch m'n vriendin."
„Nou, dat's mooi van je," zei Marretje maar zij lachte. Koos wist niet of juffrouw v. d. Kolk begreep waar zij het op aanstuurde, er rechtuit over praten durfde zij nog niet, dan moest ze toch eerst een beetje meer zekerheid hebben.
En dus ging ze voort met zich zoo aangenaam te maken als ze maar kon. Ze verzon allerlei lekkere kostjes voor Gerrit en wanneer Marretje bezwaar maakte om ze klaar te maken, trakteerde zij. Ze bedacht allerlei voorwendsels om den koster in zijn woning te bezoeken. Meestal ging zij de pastorie niet voorbij, want Lene was dikwijls in den tuin of stond voor het geopende keukenvenster en Koos vermeed het liever haar te ontmoeten. Van de pastoorsmeid merkte zij weinig, Lene had het beloofde bezoek in het pension niet gebracht en wanneer zij en Koos



154
elkaar een enkele maal toevallig zagen was er een onuitgesproken wederzijdsche tegenzin tusschen hen.
„Ik begrijp niet wat 't mensch tegen me heeft," zei Koos tegen Marretje na een van die ontmoetingen, „je komt geen haarbreed verder met er.".
„Iedereen is niet even toeschietelijk," vond juffrouw v. d. Kolk.
„Nee, maar van zoo'n stuursch portret mot ik niks hebben." * •'* /
„Lene is een best mensch, maar je mot der kennen," zei Marretje heel beslist en Koos merkte dat zij verstandiger deed met op dat onderwerp niet door te gaan.
Ze werd er soms knorrig om, want je wist toch eigenlijk nooit hoe je 't met die v. d. Kolken hadt. Marretje deed dikwijls uitbundig lief, maar ze waren toch altijd onder elkaar, zooals nu weer. Zooveel had ze niet van die Lene miszegd. Marretje hoefde waarachtig zoo'n gezicht niet te trekken.
Maar ze ging toch voort de menschen met vriendelijkheden te overladen. Eens toen zij Marretje hielp met omwasschen had zij het ongeluk een kop te breken waaruit Gerrit altijd dronk. Zij was er heelemaal van ontdaan, ofschoon juffrouw v. d. Kolk beweerde dat 't niets te beteekenen had, 't was geen eens een mooie kop en Gerrit gaf niets om die dingen. Hij merkte



155
het niet eens, toen zijn zuster hem zijn koffie in een anderen kop gaf.
Den volgenden dag ging Koos naar een winkeltje üv het dorp, waar behalve galanterieën, garen en band enkele lekkernijen en pepermunt, ook porselein verkocht werd. Zij keek en zocht en vond een kop en schotel die haar wel aanstond. Wit aardewerk met vergulde randen en bloemetjes versierd. Op den buikigronden kop prijkte een verguld hart en daaronder stond in sierlijke letters : Uit liefde en vriendschap. Koos aarzelde, niet omdat 't een te duur stuk was, hij kostte f 1,50, maar 't geld kon haar niet schelen. Dat opschrift... Was 't niet al te duidelijk ? Aan den anderen kant was 't een eenige gelegenheid om Gerrit iets aan zijn verstand te brengen en zij kocht het pronkstuk.
Ze zou het hem dadelijk brengen. Ze lachte er zichzelf om uit, maar haar hart klopte hoorbaar toen zij 't huisje naderde. Zou zij 't wel doen ? Was 't niet gek? Allons, malligheid, zij had wel voor heeter vuren gestaan.
Gerrit was thuis, Koos zag hem uit het opkamertje komen waar hij bezig was met zijn fleschjes en zijn korrels. Hij scheen 't niet prettig te vinden dat hij gestoord werd en vroeg niet bepaald aanmoedigend:
„Heb ie wat bijzonders?"



156
Koos verkende het terrein. Hij was alleen, zij ging zitten en veegde haar gezicht af. De gedachte, dat zij nu maar eens een poging zou wagen, maakte haar warm.
„Wel nee," zei zij, „maar ik heb gisteren je kop gebroken, nou breng ik je een andere."
Zij schoof hem het pak over de tafel toe, hij keek er met verwondering naar.
„Dat had nou toch waarachtig niet gehoefd."
„Nou, maak ie niet eres open?" , Hij knipte het touwtje door en wikkelde het geschenk uit de vloeipapiertjes, verrukt scheen hij niet.
Koos had hem wel een por willen geven: „Nou zeg eres wat," animeerde zij.
„Een mooi stuk," prees Gerrit lijzig, „maar wat mot ik daar nou mee?" f
„Wel man, je thee en je koffie uit drinken."
„Die smaakt net zoo goed uit een gewone kom."
„Jawel, maar 't is toch prettig om wat moois te hebben. Ik vind zoo'n kop met een opschrift altijd zoo lief."
Gerrit zag nu pas de vergulde krulletters. „Uit Liefde en Vriendschap", spelde hij langzaam, „ja, dat staat ook dikwijls op de kermiskoeken."
Koos wist niet hoe ze 't had. Hield hij haar voor den gek? Neen, daar was hij tóch te onbenullig voor en de mogelijkheid dat men zich zoo iets omtrent



138
„Wil ik 't voor u naar de tram brengen?" vroeg bij gedienstig.
Zij knikte dankbaar. Toen zij in de tram zat, voelde zij voor 't eerst dien dag eenige verademing. Ze had de reis alleen gemaakt, en 't was goed gegaan, ze zou nooit gedacht hebben dat ze zoo iets durfde zonder Koos, maar zóó erg onbeholpen was ze dan toch niet. En ze reed weer door de bekende straten, maar toen ze zich daarover verheugen wilde, bedacht ze hoe hemelsbreed verschillend alles ineens was geworden van vroeger, en aan de halte, waar zij moest uitstappen gekomen, sleepte zij zich met een loodzwaar hart voort. Ze moest nu en dan even stilstaan en het koffertje neerzetten, want 't was warm en zij beefde over haar heele lichaam.
Het winkeltje was niet gesloten en geheel verlaten. Een oogenblik werd de hoop in Let levendig, dat zij stilletjes, zondér dat iemand het merkte naar boven zou kunnen gaan, maar nog vóór zij het onmogelijke daarvan, want haar huismenschen hadden immers den sleutel van haar kamers, kon inzien, kwam de bakkersjuffrouw uit het achterkamertje. Zij slóeg de handen ineen en keek met open mond.
„Wat, juffrouw Stimme! Mensch ben je 't, of ben je 't niet ? Je doet me schrikken. Waar kom je vandaan ?"
„Van buiten, van L ...."



144
Let bleef stilstaan. De jaloezieën waren overal neergelaten en toen ze naar de lage ramen van het sousterrain keek kreeg zij de tranen in de oogen. Zou zij ooit weer hier binnenkomen ? Ze voelde al de akeligheid van haar tegenwoordig bestaan ineens zóó sterk dat ze zich weghaastte, zoo gauw, als haar trillende beenen haar konden dragen.
In het Park was het ook niet als vroeger. Hoe vaak had zij hier niet gewandeld, ook wel alleen en altijd in een tevreden stemming. Nu herinnerde alles haar aan Koos. Zelfs het geliefkoosde zitje aan den vijver, waar zij Zondag 's middags naar de muziek luisterden was anders geworden. Let voelde ineens dat het er trok. Droevig ging zij naar huis. In de schemering voor haar raam gezeten bedacht ze dat er nu zes dagen verloopen waren. Koos had niets van zich laten hooren, de treurige zekerheid dat alles voor goed uit was drong zich meer en meer aan haar op. Let was niet te koppig om zelf een poging tot toenadering te doen. Maar hoe en wat? Zij pijnigde vruchteloos haar hersens. Als Koos roomsch werd en met Gerrit trouwde nu, dan zouden zij, na verloop van tijd misschien wel eens iets van elkaar hooren, maar met de vriendschap was 't gedaan. Koos zou daar ginds wonen en Let zou er toch nooit overheen komen «dat haar vriendin zoo afvallig was geworden en zich



148
„Hoor nou es Steven. Ik mot je wat vragen. Loop nou even een grachie met me om."
„Foei juffrouw Stimme," lachte Steven, „en dat op jou jaren. Dat had ik niet van je gedacht."
„Ja, ja," antwoordde Let, de scherts maar half begrijpend, „ik zal je geen tien minuten ophouwen, maar laan we even uit de drukte gaan."
Zij trok hem mee in een steegje den hoek om.
„Wat hadt je dan?" vroeg Steven, heel onwillig.
Let begreep dat ze maar met de deur in huis moest vallen, als ze wat weten wilde.
„Hoe is 't met Anna ?" ze wist zelf niet waarom ze ineens zoo zacht sprak. „Koos heeft me dingen van der verteld waar ik versteld van sta."
„Ik weet van niks en met leuterpraatjes hou ik me niet op."
„Jongen," zei Let heel gemoedelijk, „doe nou niet of 't je niet angaat. As jij dat meisje ongelukkig heb gemaakt, dan zal je ze toch trouwen, hè?"
Steven keerde zich om en keek Let brutaal aan. „Waar bemoei je je mee, juffrouw Stimme en wat gaat jou Anna an?"
Let was altijd gauw uit het veld geslagen, wanneer men haar hard aanpakte.
„Je mot niet boos worden," hernam zij schuchter, „maar ik heb zoo te doen met Anna, ik dacht altijd



149
dat 't tusschen jullie tot een eerlijke verkeering zou komen."
„Wie zeit van niet?"
„Is 't dan niet waar?" vroeg Let gretig.
„Wat?" Nu begon hij te fluiten en sloeg met zijn stok tegen de steenen.
„Nou datte... ach, je begrijpt me heel goed."
„Sla me dood as ik 't snap. Maar ik mot er van door. Ik dacht dat je heel wat bijzonders hadt."
„Zeg me dan maar of Anna in der dienst terug komt."
„Zal je wel zien. Ajuusjes," weg was hij, het steegje uit.
Let trachtte nog hem terug te roepen, maar zij zag hem al niet meer. Zuchtend, met een zwaar hart, met voeten die haar na sleepten, ging zij de straat weer in, liep tusschen de menschenmassa.
Steven had gelijk. Waar bemoeide zij zich mee? Zoo buitengewoon veel had zij ook niet van Anna gehouden, nu ja, zij mocht haar graag omdat ze een aardig, jong ding en vriendelijk en voorkomend was. Als zoo'n meid nu, tegen beter weten in, in haar ongeluk liep, dan hoefde zij er zich toch zoo naar nier over te maken. Zij piekerde tegenwoordig ook over alles en waarachtig ze had genoeg te doen met zichzelf. Ze was zoo blij geweest dat ze Steven tegen kwam. Wat had ze dan gehoopt? Ach, misschien meende hij 't zoo kwaad niet. Jongelui hebben er



151
alles in staat. En Let verbeeldde zich de keuken, de vroolijke, lichte, mooie keuken die haar even dierbaar was geweest als haar eigen kamers, met vreemde, nieuwe gezichten. Sterker dan ooit voelde zij haar eenzaamheid, haar onherstelbaar verlies, de treurige zekerheid dat alles voor goed en voor altijd uit was.
Moeizaam sleepte zij zich, thuisgekomen, de trap op. Zij stak geen licht aan, zij voelde geen behoefte om 't zich gezellig te maken, een kopje thee te zetten, of wat te gaan zitten uitblazen voor 't open raam. Dat was vroeger goed, toen waren er prettige dingen om aan te denken, 't Vooruitzicht van iets plezierigs met Koos.
Nu dacht ze maar liever niet, ze zou maar naar bed gaan en probeeren te rusten, dan was je de narigheid ten minste kwijt, dan kon je vergeten, maar denken moest ze toch, lang en droevig totdat ze eindelijk, heelemaal overstuur, zichzelf in slaap snikte.
Koos had wel tienmaal haar blijdschap en haar opluchting aan Marretje te kennen gegeven omdat Let weg was. 't Stond haar niet mooi, dat voelde ze soms vaag, als ze op haar oude vriendin zat te smalen, maar ze werd telkens opnieuw woedend door te bedenken, wat Let had durven zeggen, en dan...



152
toegeven zou zij 't nooit, 't niet eens aan zichzelf bekennen, maar Let had den spijker op den kop geslagen door te beweren dat Gerrit toch niets om haar, Koos, gaf.
Nu, zij zou haar toonen dat zij buiten haar kon. 't Was voor Let erger dan voor haar. Zij kon overal terecht, ze was vroolijk en opgeruimd en iedereen mocht haar graag, maar de meeste menschen vonden Let toch saai en pietluttig, eigenlijk was er niets aan. 't Zou natuurlijk beter geweest zijn, wanneer ze geen ruzie hadden gekregen, maar nu 't geval er eenmaal toe lag, kon 't haar niet zoo heel veel schelen. Koos voelde zich veel vrijer, ze hoefde nu geen uitsluitsel te geven, ze was alleen, kon gaan en blijven waar zij verkoos en op alle mogelijke manieren probeeren haar plan ten uitvoer te brengen.
Maar al was Koos voor geen kleintjevervaard.de vesting viel moeielijk te bestormen, 't Kippenhok op de pastorie scheen klaar te zijn en Gerrit kwam nu weer geregeld alle dagen eten. Maar hij merkte niets of deed alsof hij niets merkte, hij zat er zoo bot en onverschillig bij dat Koos soms lust had hem op zijn gezicht te slaan. Hij had gevraagd waar Let was en de keukenmeid, met een knipoogje tegen Marretje, had geantwoord dat haar vriendin zich niet zoo heel lekker voelde, 't buiten toch niet zoo erg prettig



157
haar kon veroorloven wilde er ook niet in. Ze voelde zich' ook kribbig worden.
„Je kon ten minste nog wel dankje zeggen."
„Natuurlijk, je hadt 't niet motten doen, maar je meent 't goed."
Zij was ineens verteederd. Ze vatte de hand die haar aarzelend over de tafel werd toegestoken. „Dat zou ik ook denken," zei zij en zij keek hem lachend aan, knipoogend als een oude, verliefde poes.
Maar de kater gaf altijd nog geen weerwerk.
„Wezullen 't ding maar wegzetten," zei hij, opstaande en de kast openend.
Koos stond ook op en hield hem terug. „Neen, dat mot je nou niet doen v. d. Kolk. Uit die kop mot je alle dagen drinken en als je dat niet wil, dan mot je hem te pronk zetten."
„Waarom ?"
„Wel, dan denk je nog eres an me as ik weg ben."
„Ga je gauw?" vroeg Gerrit.
„Dat weet ik niet, 't bevalt me hier best, ik heb an Marretje gezeid dat ik nog veertien dagen langer blijf as we waren overeengekomen."
Er volgde geen antwoord, v. d. Kolk keek onrustig rond. Plotseling werd hij zijn pijp en zijn komfoortje gewaar. Alsof 't een uitkomst gold begon hij zich een pijp te stoppen. Maa-



158
„Vin je't prettig dat ik nog wat langer blijf ?" vroeg Koos, terwijl zij hem de lucifers aanreikte.
„Ach ja, mijn zit je niet in de weg," antwoordde hij en hij begon hevig te dampen.
Koos werd vuurrood. Zij keek hem scherp aan, maar de uitdrukking van zijn gezicht was als altijd bot en stomp. De gedachte dat hij den spot met haar dreef, verflauwde. Wel neen, de bloed begreep alleen maar niet, waar zij heen wildé. Hij was er te onnoozel voor. Als zij hem trouwde zou zij niet veel moeite met hem hebben, zoo'n hals kon zij op den kop zitten, zooveel zij wilde. Maar trouwen, daar was zij nog niet aan toe, dat moest zij bekennen, zij kon hem toch niet rechtstreeks vragen of hij wilde. Ten minste, eerst zou zij 't nog eens langs een anderen weg probeeren.
Ze ging weer zitten ofschoon ze duidelijk zag dat Gerrit naar de deur keek.
„Jij hebt geen prettig leven v. d. Kolk," begon ze weer ietwat aarzelend, want ze vond 't toch moeielijk omdat 't allemaal van haar kant moest komen.
„Ik heb 't best."
„Jawel, maar zie je, altijd zoo alleen, dat deugt voor niemand en heelemaal niet voor een man als jij, die de gezelligheid en 't huiselijke met een vrouw toch gehad heeft."



159
„Dat's wel zoo, maar tegen de dood kan niemand.' „Nee, maar je zou je zelf toch nog wel een plezierig leven kennen bezorgen."
Gerrit hulde zich in een dikke tabakswolk. „Wat zou ik dan motten?"
„Weer trouwen man, dat's voor jou broodnoodig." „'k Denk er niet an. Ik heb genoeg an Lene." De uitroep van verbazing en verontwaardiging stikte in Koosje's keel. Ze geloofde haar ooren niet. Durfde hij brutaalweg, zonder schaamte, bekennen dat hij met de pastoorsmeid ... Neen, zoo iets was onmogelijk. „Wat bedoel je?" vroeg zij schor. „Wel, as der hier in huis wat noodig is zorgt Lene der voor. Gezelligheid en anspraak heb ik in de pastorie en me zuster houdt me goed heel. Wat zou ik nog met een vrouw doen ?"
Koos herademde. Ze begon zelfs te lachen. „Ja, ja, maar der komt toch nog wat anders kijken ook. Je mot er es ernstig over denken. Ik weet een goeie vrouw voor je. Juist iemand die bij jou past. Ze heeft een stuivertje en 't geloof, dat komt ook terecht, as 't mot."
Maar 't was of v. d. Kolk haar niet verstaan had. Hij wijdde al zijn aandacht aan 't perkje geraniums in zijn tuintje en legde, voor zijn doen driftig, zijn pijp neer. „Daar heb je waarachtig, die kat van de overkant,"



160
riep hij verbolgen, „ik zal "je leeren, satansbeest!"
Meteen was hij de deur uit en stoof op de kat, die zich tusschen de geraniums wentelde; los; blazend en verschrikt sloeg poes op de vlucht.
Gerrit keerde zich om en wendde zich tot Koos.
„Ik mot er op uit," zei hij, „tot ziens."
Meteen slofte hij het hekje uit, den kant op van de pastorie.
Koos stond midden in de kamer. Voor het oogenblik machteloos van woede. Met dien vent was niets aan te vangen. Wilde hij niet, of begreep hij inderdaad haar bedoeling niet? Dan was hij een idioot, duidelijker kon zij toch niet worden. Er bleef haar nu niets over dan naar huis te gaan, naar huis, met hangende pooten, als een geslagen hond. Zij dacht er even over of zij den kop maar weer inpakken en meenemen zou, maar zij zette hem op den schoorsteenmantel, midden tusschen een paar gekleurde heiligenbeeldjes.
„Toch zal je," prevelde zij, toen ging ze vastberaden
de deur uit.
Onderweg overlegde zij of zij Marretje niet in den arm zou nemen. Deze was haar niet kwaad gezind, dat had ze wel gemerkt. Als zij haar broer aan het verstand kon brengen dat een huwelijk met Koos voor hem een gewenscht en voordeelig iets was, zou hij misschien tot andere gedachten komen. In ieder



161
geval tegen twee vrouwen was de hals niet opgewassen.
Ze liep nog een eindje om, met zichzelf overleggend. Waarom eigenlijk gaf zij zich zooveel moeite en offerde zij haar kostelijken dienst, met al de daaraan verbonden voordeeltjes op, om zoo'n botterik te trouwen ? Ach kom, malligheid! Dienstbaar bleef dienstbaar. Een mensch was zóó niet, of je wilde eigenlijk wel eens je eigen baas zijn. Daar badt je zelfs Let.'t Bloed steeg Koosje weer in golven naar 't hoofd. Let was nu al acht dagen weg en ze had niets van zich laten hooren. Zou ze soms denken dat zij, Koos, de eerste zou zijn? Nou, dan kon ze lang wachten.
„Jij bent ook niet in je knollentuin," zei Marretje toen Koos op de kanapé ging zitten en op Marretje's opmerking dat 't toch zulk eenig zomerweer was, bits vroeg of zij niets beters te vertellen had.
„Ik ben bij je broer geweest," zei zij een oogenblik later.
„Zoo."
„Ja, ik heb hem een nieuwe kop gebracht. Gisteren heb ik de zijne toch gebroken."
„Nou dat hoefde waarachtig niet. Was ie niet blij ?" „Ik weet niet, je broer is een rare Chinees." „Maar een bovenste beste."
„Ja, dat weet ik. Maar je mot em detwoorden uit zijn keel halen en hij is dood verlegen."
Vriendinnen. J J



162
„Een beetje bedeesd is die wel." „Hij durft heelemaal niet te zeggen wat ie denkt, al kom je em ook te gemoet." „Hoe bedoel je?"
Koos voelde dat haar gezicht meer en meer ging branden.
„Ik geloof dat ie zin in me heeft," bracht zij er zacht en haperend uit.
Juffrouw v. d. Kolk sloeg de handen in elkaar.
„Mensch, hoe komt 't in je hoofd? Gerrit een gereformeerde vrouw trouwen, nooit in der eeuwigheid."
Er ging Koosje een licht op en zij voelde zich ineens weer opgeruimd. Hoe had ze zoo dom kunnen zijn! V. d. Kolk's weinige toenadering, zijn onverschilligheid, het sproot allemaal voort uit het verschil in beider geloof. Zij had er vanmorgen wel even op gezinspeeld en hij had .kunnen begrijpen dat dit geen bezwaar behoefde te zijn, maar vlug van begrip was hij nu eenmaal niet.
„Daarom zou ie 't niet hoeven te laten," antwoordde zij op Marretje's laatste verzekering. „As 't niet anders kan, wor ik wel roomsch."
„Wel heb ik van me leven, ben jij zoo verkikkerd op Gerrit?"
„Verkikkerd," herhaalde Koos eenigszins verontwaardigd. „Ik mag je broer graag en ik hou veel van



163
buiten en dan zoo'n man alleen heeft toch een ellendig leven. Ik heb medelijden met em."
„Nou, je mot nou niet denken dat niemand na em omkijkt. Je ziet hoe hij hier an huis is en dan heeft ie Lene."
„Ja en die spikkeleert op 'em." „Nee," antwoordde Marretje beslist. „Lene wil em niet, al zou hij willen. Lene blijft bij Zijn Eerwaarde, dat's zoo zeker as een huis."
„Maar misschien wil ze toch niet dat ie trouwt." „Wat kan 't haar schelen? Dus jij wilt van ons geloof worden, want anders is der niet an te denken."
„As je 't goedvindt, ga ik zoo meteen met je na de pastoor om der over te spreken."
Marretje lachte. „Nou zoo'n haast heeft 't niet. Eerst mot Gerrit..,."
„Ja," zei Koos, een beetje beschaamd over haar ijver. „Gerrit is niet makkelijk, praat jij es met em. Ik ken 't em toch niet zeivers an 't verstand brengen."
„Wat zeg je, me broer niet makkelijk? 't Is een lobbes, as wij 't samen willen, dan komt 't in orde."
,,'k Mot nou gauw weten hoe ik met em sta," zei Koos. „Je begrijpt, ik ben acht jaar in m'n laatste dienst geweest en ik wil de menschen niet ineens laten zitten. Mevrouw mot lang van te voren gewaarschuwd en voor November zou ik niet kennen trouwen."



164
„Dat's ook gauw genoeg. Nou ik zal der es over prakkiseeren. Laat me nou strakkies, as we gegeten hebben, maar es met em alleen."
„Dus jij ben der ook vóór?" vroeg Koos gretig.
,,'k Zou 't niet kwaad vinden," antwoordde Marretje bedaard.
Meer kon Koos niet uit haar krijgen en inwendig brommend over de onverschillige kalmte van broer en zuster, maar toch opgelucht omdat zij thans zulk een bondgenoote had, ging zij naar boven.
Gerrit kwam niet, zij wachtten wel een half uur totdat al het eten koud was geworden, hij daagde niet op. Marretje bleef er kalm onder, Koos maakte zich zenuwachtig.
„Zou hem wat overkommen zijn?"
„Wel nee."
„Maar hij heeft niet laten afzeggen."
„Dat hoeft toch niet. Hij komt of hij komt niet. 't Gebeurt wel meer. Misschien most ie wat in de pastorie doen en dan eet ie daar."
„Bij Lene," zei Koos met verbeten woede.
„Ja, bij Lene. Dat kan geen kwaad. Laten we nou de boel maar weer een beetje opwarmen en as jij dan zoo vrindelijk wilt zijn om met Pleuntje de vaten te wasschen dan ga ik es kijken wat er an mankeert."
„Zou ik niet meegaan?"



165
„Wel natuurlijk niet, ik mot alleen met em zijn om em te polsen,"
Voor 'teerst, zoolang zij zich herinneren kon, was het Koos bijna onmogelijk om te eten. Ze wilde 't niet weten voor Marretje, ze trachtte de brokken door te krijgen, en vroolijk te praten, natuurlijk over 't geen haar nu alleen vervulde. De hospita antwoordde er niet veel op, maar toen zij zich na het eten, gereed maakte om op weg te gaan en Koos, voor haar doen erg deemoedig en bijna schuw, fluisterde: „Nou, doe je zaakies nou maar es knap," zei ze rustig: „Maak je maar niet zenuwachtig, 't komt terecht." Koos zag haar na, zoolang ze kon. Langzaam zag zei de schommelende figuur in de blauwgrijze japon en de witte kap, tusschen het hoog opgaande koren verdwijnen, 't Was warm en de namiddagzon brandde. Marretje liep voetje voor voetje, 't geen Koos alweer ergerde. „Zenuwen hebben ze niet," prevelde zij. Toen ging zij achter het huis om, waar Pleuntje, onder het afdakje, al bezig was met de vaten. Het boerenkind, verlegen voor de stadsjuffrouw, zei geen woord, en ook Koos was de stilte thans lief. Ongestoord gaf zij zich over aan haar toekomstdroomen, zij overlegde alles wat zij te regelen en te bedisselen zou hebben voor het November zou zijn. Aan Let dacht zij niet.



166
Inmiddels ging Marretje heel langzaam om ook nog eens rustig over het geval te kunnen denken.
Zij had natuurlijk reeds lang begrepen waar Koos het óp~ aanstuurde. Ze vermoedde ook wel dat de oneenigheid van de vriendinnen er mee in verband stond, ofschoon Koos in haar afgeven op Let dat punt toch vermeden had.
Juffrouw v. d. Kolk had eigenlijk niets tegen de huwelijksplannen. Ze begreep dat de keukenmeid een aardig sommetje had overgespaard en zij mocht haar graag; ze zou een opgewekte, vroolijke schoonzuster aan haar hebben. Gerrit toonde zich zeker wel niet trouwlustig, maar zijn vrouw was pas een jaar dood en je kon nooit vooruit weten waartoe zoo'n man nog komen kon. 't Was veel beter dat hij nu Koos nam dan dat hij later misschien een dwaasheid deed: door met een jongere te trouwen. Dan konden er nog kinders komen èn dat was maar misère, dat hadt je aan Gerrit's zoon gezien, die toch eigenlijk niet had willen oppassen en die zijn moeder veel verdriet had gedaan. Hoe meer Marretje over 't geval nadacht hoe meer ze er mee werd ingenomen; dat Koos zoo makkelijk over 't punt van 't geloof heen stapte, was haar ook meegevallen. Als Gerrit maar Wilde, zij had er nooit met hem over gesproken, ze moest bekennen dat hij zich tot nog toe niet heel voorkomend jegens



167
haar gast had gedragen, maar hij kon ook niet weten dat Koos er zóóveel voor over had. In ieder geval, 't was goed voor hem, als hij koppig bleek dan zou ze hem tegen wil en dank overhalen. Koos wilde het, en zij wilde het nu ook. Tegen haar beiden was Gerrit niet opgewassen, dat wist ze wel.
Hij zat op het groen geverfde bankje voor zijn huis rustig een pijp te rooken. Hij genoot van de kalmte en de stilte om hem heen, van zijn tuintje met het perkje bloeiende geraniums, van het gezicht op den landweg en daarachter de weiden, waarin het vee graasde.
Maar toen hij een vrouwspersoon den hoek om zag draaien, sprong hij schichtig op en smoorde een vloek. Goddank, *t was zijn zuster maar en kalm ging hij weer zitten, liet haar zonder groet nader komen en zich naast hem op de bank zetten.
„Der is toch" niks met je Gerrit?" vroeg Marretje.
„Nee, wat zou der zijn?" IgÉI
„Waarom ben je niet kommen eten?"
„Daarom niet."
„Daarom is geen reden."
Er volgde geen antwoord.
„Wat zijn dat nou voor kuren van je? Is dat een manier om me te laten wachten en me met al m'n eten te laten zitten?"
Nog altijd antwoordde v. d. Kolk niets, maar toen Mar-



168
tetje hem nu aanstootte en min of meer kribbig zei: „Komaan, zeg nou als je blief wat je mankeert," bracht hij er haperend en toch norsch uit:
„Ik wil heelemaal niet meer kommen eten zoolang dat vrouwmensch bij je is.
Juffrouw v. d. Kolk sloeg de handen ineen. „Wel heb ik van me leven I Wat heeft dat mensch je gedaan?"
„Ik ben bang voor der," fluisterde Gerrit.
,',Bang!" herhaalde Marretje, die haar ooreïi niet gelóoven kon. „Waarvan in.'shemels naam?"
„Ze komt hier en ze doet zoo anhalerig. Ze maakt
me benauwd."
„Benauwd? Waarvoor ben je benauwd?"
„Dat ze met me trouwen wil."
„We zijn er, dacht Marretje, maar een paar oogenblikken zweeg ze en haar broer vervolgde:
„Je begrijpt toch dat ik er niks van hebben mot.
„Nee, dat begrijp ik niet."
Hij stikte haast in de rookwolk die hij uitblies.
„Mensch," kuchte hij. „Hoe heb ik 't met je? Ze is niet van ons geloof."
„O, as 't anders niet is, ik weet zeker dat ze na Zijn Eerwaarde zal gaan en zich bekeeren wil."
„Wat zeg je?" Gerrit staarde zijn zuster met open mond aan.
„Ja, ze is dol op je. Ze heeft *t zich in der hoofd



169
gezet om je te trouwen en je zal een goeie vrouw an der hebben."
Hij kon zelfs niet meer rooken en veegde zich 't gezicht met zijn geruiten zakdoek.
,,'k Doe 't niet," zei hij, maar hij keek angstig naar Marretje.
DeZe ging op haar gemak zitten, maakte eenbreeden schoot en legde de hand gemoedelijk op zijn schouder.
„Wees ■ nou niet koppig Gerrit. As Koos van ons geloof wordt kan je der onmogelijk wat tegen hebben." ,,'k WÜ niet trouwen.
„Dat's onzin. Dat je der eerst niet over dacht begrijp ik. Mina was een bovenste beste, maar ze is nou dood. Met de dooien kan je niet leven en 't is voor alles veel beter dat je trouwt."
,,'k Mag dat vrouwmensch niet."
„Waarom niet ?"
,,'k Weet niet. Ze had zoo'n praats. Dan had ik liever die kleine, magere gehad die nou weg is."
„Juffrouw Stimme," zei Marretje verwonderd, ,,'t Was een goed mensch, maar toch niet te vergelijken bij Koos."
Gerrit zweeg.
„Ze zal zoo goed voor je zorgen," ging de zuster ijverig voort. „Ze heeft me verteld wat ze op de



170
spaarbank heeft, wel f 1000 en zit ze best in der spullen. Op en top degelijk. Je verbeeld je nou dat je der niet mag, maar dat komp natuurlijk van zelf want ze is een knap mensch, en hartelijk. Ze zal voor je koken zooas je 't nooit bent gewend geweest, bij haar vergeleken, ken ik niks. Dat je op jou leeftijd zoo'n vrouw kunt krijgen is een kans uit duizenden, dat mot je toch toegeven."
„Ik wil er ten minste eerst met Lene over spreken." hakkelde de in 't nauw gebrachte koster.
„Dat zou ik niet doen, Lene raadt 't je af, dat zal je zien."
„ja," antwoordde hij hoopvol, „en Lene weet ook best wat ik doen en laten mot. Ze heeft me, toen Mina dood was, in een heeleboel geholpen, ze doet nog veel voor me en niet omdat ik der trouwen zal, dat zou ze niet eens willen."
„Ik zeg ook niks tegen Lene," zei Marretje heel vriendelijk, „ze is een best mensch, daar niet voor. Ze wil je ook niet trouwen, dat's allemaal waar. Maar ze wil je ook niet missen. Je komt nou zoo dikwijls in de pastorie en ze heeft een heele gezelligheid an je. Ze is je vraagbaak, nog meer dan ik. Beken 't maar."
„Nou, wat zou dat?"
„O, niet dat ik er jaloersch van ben. Maar as je



171
trouwt zou 't toch allemaal anders worden, ze zou 't in der eeuwigheid niet kennen velen, dat's eigenbelang, zie je. Daarom mot je der met haar niet over praten voor 't tusschen jou en Koos beklonken is."
„Maar ik mot toch eerst raad vragen aan Zijn Eerwaarde," riep Gerrit wanhopig.
„Hoeft ook niet," antwoordde Marretje beslist. „Zijn Eerwaarde zal 't je niet afraden, die weet te best dat 't niet goed voor een man is om alleen te blijven, en je mot bedenken dat je nog een heel goed werk ook doet. Je wint een ziel voor onze kerk, want as jij niet met der trouwt, blijft Koos natuurlijk gereformeerd."
Gerrit zat doodstil, zijn laatste troef was uitgespeeld, hij stak zijn pijp opnieuw aan en trachtte te rooken.
„Nou," vroeg Marretje, „denk je der nou niet heel anders over as daarnet?"
„As 't mot, dan mot 't," antwoordde hij dof.
„Zoo mot ik je hebben," zei juffrouw v. d. Kolk opgeruimd, „en nou motten we der ook geen gras over laten groeien. Kleed je nou an en ga met me mee."
„Waar na toe ?"
„Wel na Koos. Je begrijpt toch dat 't schepsel na je verlangt, nou de zaak in orde is."
„Vertel jij haar dat dan maar. Dan kom ik morgen



172
wel. 'k Zou toch niet weten wat ik zeggen mot."
„Nee, dat gaat niet. Kom, je staat of je geen tien kan tellen. Klee je maar eerst an."
„Ik kan zóó wel," zei Gerrit koppig.
„In je boezeroen? Waar denk je an? Doe ten minste een jas an."
Brommend voldeed de koster aan 't bevel. Een paar minuten later liep hij naast Marretje met een verwezen gezicht. Zijn zuster keek hem eens van terzijde aan.
„Je mag wel wat vroolijker kijken," ried zij.
,,'k Ben niet vroolijk."
„Malligheid, as je maar eerst met Koos gepraat hebt. Je zal zien, 't is een best mensch en je krijgt een goed leven."
Geen antwoord, slechts een diepe zucht. Gerrit slofte naast Marretje voort, zoo langzaam en zwaar alsof zijn voeten hein met iederen stap meer terug dan voorwaarts trokken.
Zij kwamen in 't gezicht van 't pension.
„Weet je nou al wat je zeggen zal?" vroeg zij. „Doet niet. Ik zal je wel helpen. As ik niet zeker wist dat 't best voor je is, zou ik niet zoo doordrijven, dat begrijp je toch?"
Hij knikte. Hij begreep slechts, dat verzet niet baten zou. Tegen Koos alleen had hij nog wel gedurfd. Nu Marretje het met haar eens was, kon hij



173
er niet tegen op. Zijn Eerwaarde zou het ook goed vinden had zij gezegd, 't Moest dan maar.
Koos had op den uitkijk gestaan. Toen zij ze in'de verte samen zag aankomen kreeg zij een hartklopping. Dat was een goed teeken. Maar zij wilde zich inhouden. Zij ging bedaard in 't hoekje van de kanapé zitten, Let's hoekje, en zij wachtte af.
„Daar benne we," riep Marretje druk.
„Zoo met z'n beien?" vroeg Koosonnoozel. „Wel v. d. Kolk, ik dacht niet dat we je vandaag nog zien zouen."
,,'k Kon niet kommen eten," stamelde Gerrit.
„Hij had zooveel om over te denken," viel Marretje lachend in. „Nou Koos, as jij der bij blijft, is 't zaakie in orde, hij heeft dan maar machtig veel zin in je, niet Gerrit?"
Zij duwde het slachtoffer vooruit. Daar stond Koos, vuurrood met een stralend gezicht, maar 't zijne ontspande zich niet.
„Als 't mot, dan mot et, dat heb ik al tegen me zuster gezeid," zei hij.
't Viel Koos toch tegen. Maar Marretje redde den toestand. „Ziezoo," riep zij, „geef mekaar nou maar een flinke pakkerd, dan is de zaak gezond."
Koos liet 't zich geen tweemaal zeggen. Ze sloeg haar armen om den hals van den koster en zoende hem.



174
Hij liet het lijdelijk toe zonder terug te zoenen. Maar zij scheen het niet te merken. In haar triomf van eindelijk overwonnen te hebben maakte een stemming van weeke goedigheid zich van haar meester. De man was niet uitbundig in zijn betuigingen, dat was zeker. Maar ach, hij dacht natuurlijk aan zijn eerste vrouw, en dat pleitte toch eigenlijk voor hem.
,,'t Zal best gaan Gerrit," fluisterde zij bemoedigend, „en ik zal goed voor je zorgen, hoor."
„Ja," zei v. d. Kolk en hij keek naar de deur. Maar als hij gehoopt had gauw weg [te kunnen gaan, dan had hij 't mis. Marretje begon met veel drukte koffie te zetten en er kwam ook een likeurtje voor den dag. Weldra zat het drietal om de tafel. Koos met haar arm door dien van haar aanstaande en haar dikke, roode hand in zijn bruine, vereelte vuist. Hij rookte, dat bracht hem eenigszins tot zichzelf. De twee vrouwen ratelden. Koos vertelde van haar spaarboekje, duizend gutden, 't was een mooie duit en zij konden 't heelemaal uitzetten. Gerrit zat best in z'n spullen, hij had toch zeker nog alles van zijn eerste vrouw.
„Geen poppensletje is de deur uitgedragen," bromde de koster.
Koos was niet voor een opzichtige trouw, maar de zoon moest toch overkomen, die hoorde er bij. ,,'t Zal de vraag zijn of ie weg kan," zei Marretje.



175
„Maar dat hindert niet, dan komt hij wel es later. Je zal niet veel last van em hebben. Je vriendin, Koos, die mot er toch bijzijn ?"
„Ja ja," beaamde Koos. „Maar jullie praten of 't morgen an den dag is. Ik kan niet voor November trouwen. Nee vent, dat gaat niet," vervolgde zij, alsof Gerrit getoond had, dat hij teleurgesteld was. „Ik kan niet ineens uit me dienst loopen, drie maanden van te voren mot ik mevrouw waarschuwen, dat's toch al niet lang as je ergens acht jaar gediend hebt."
„Maar mot je dan die drie maanden weer naar Rotterdam, in je dienst ?" vroeg Marretje.
„'k Weet niet, as mevrouw 't niet anders schikken kon, ja."
Gerrit herademde.
„Dat's niks gedaan." vond Marretje. Zij keek eens naar Gerrit en gaf Koosje een veelbeteekenenden wenk.
„Je mot zien dat je eerder vrijkomt. Dat gaat toch niet met de leering ook, as je zoolang weg gaat.
„In Rotterdam bennen ook pastoors. Ik zou dolgraag eerder willen, maar ik kan mevrouw niet onfesoenlijk behandelen, wat zeg jij Gerrit?"
„Wat niet kan, dat kan niet," zei v. d. Kolk met een diepen haal aan zijn pijp.
„Nee." Marretje keek heel beslist. „Je mot niet drie maanden weggaan, Koos. Je schrijft an je mevrouw.



176
Een huwelijk, dat 's toch wat bijzonders. As 't nou om een andere dienst was, 't mensch mot dat toch zeivers inzien. Je gaat een veertien dagen en in die tijd bezorg je haar een andere keukenmeid en ik maak hier alles voor je in orde."
„Nou," antwoordde Koos peinzend, ,,'t zou misschien kennen, ik zal morgen an mevrouw schrijven."
„Juist," zei Marretje. „En dan trouwen jullie in September. Waarom zou je der gras over laten groeien ?" En, voor Koos alleen verstaanbaar, voegde zij er bij: „Je mot 't zaakie warm houden, meid, dat zie je toch ook wel."
Ja, Koos zag het wel, maar zij wilde het liever niet zien. Ze dronk nog een glaasje likeur en zette de bovenste haakjes van haar blouse open. Toen aaide zij Gerrit over zijn gezicht. „Hou jij je maar stil vent. Ik zal 't wel in orde maken. Je krijgt je zin. Morgen kom ik bij je om alles goed na te zien, ik mot precies weten wat je alzoo hebt en as er wat an ontbreekt, nou, dan kan ik 't wel anvullen ook."
,,'t Zal je meevallen," veronderstelde Marretje. „Mina hield de boel allemachies knap bij mekaar."
,,'t Is allemaal nog krek zoo as van de eerste dag dat ze gestorven is," kreunde Gerrit.
„En't zal zoo blijven," troostte Koos gemoedelijk, „maak je geen zorg, maar nazien mot ik t.



177
„En Gerrit," ijverde Marretje, „morgen mot je ook dadelijk met Zijn Eerwaarde praten, dat 's nou van 't grootste belang."
,,'k Weet niet of 't zoo gauw gaan zal," zei v. d. Kolk. „Der valt een heeleboel te leeren. Je gaat maar niet een, twee, drie in een ander geloof."
„Nee, maar dat komp terecht. As Koos nou maar gedoopt is en jullie benne getrouwd, dan kan jij der toch een heeleboel helpen."
Ook dat bezwaar gold niet, de mazen van het net, waarin de arme koster gevangen zat, werden al dichter en dichter toegehaald.
„Je mot zeker wat nieuws hebben voor de trouw ?" informeerde Marretje, zich tot Koos overbuigend.
„Ja mensch. 't Mot degeüjk en netjes, 'k Neem 'n mooi mantelpak, daar heb ik tijen an."
„Vooral hier op 't dorp, waar je je goeie goed toch alleen maar Zondags draagt. Gerrit z'n zwarte pak is nog best in orde."
„Ik zal 't es nazien," zei Koos en toen tot v. d. Kolk: „laat dat maar an mijn over, vent."
Hij knikte.
„As ik 'tnou met mevrouw in orde kan brengen, bepalen we dadelijk de trouwdag."
„Je trouwt hier uit huis, Koos," zei Marretje.
„Jij weet nog es wat hartelijkheid is," zei dekeuken-
Vriendinnen. ] ?



178
meid. Haar stem sloeg bijna om van emotie en zij veegde haar oogen af. „Zeg Mar, is hier op 't dorp een goeie winkel waar we ringen kenne koopen ? Daar motten we morgen dadelijk werk van maken, niet Gerrit ?"
Gerrit slikte een rookwolk in en kreeg een geweldige hoestbui. Hij dacht er in te stikken. Marretje kwam met een glas water en Koos klopte hem op den rug.
Eindelijk bedaarde hij.
„Ik most nou maar gaan," stamelde hij.
„Nou al, 'tis nog zoo laat niet."
„Ja, maar ik ben moe."
„Geen wonder, 't is ook een stoere dag voor je geweest. Ga dan maar. Morgen ochtend mot je bij tijds kommen, of zal ik jou kommen halen ?"
„Nee, nee, ik kom wel hier. Nou, genavend samen."
Hij wilde gaan, maar zoo gemakkelijk ging dat niet.
„Krijg ik nou niks?" vroeg Koos, hem vasthoudend. Met den moed der wanhoop plakte hij een zoen op haar lokkend vooruitgestoken lippen, toen rukte hij zich los en liep haastig het tuintje door.
Koos keek hem na.
„Hij is danig in zijn schik," zei Marretje.
„Ja," ... het klonk een beetje aarzelend, „maar ..."
„Mensch, geen maren. Wat wil je? Hij is geen



179
jonge vrijer van twintig jaar en jij bent toch ook geen achttien. Je kan toch waarachtig zoo mal niet samen doen."
Koos voelde hierin iets als een verwijt en zij was op het punt om zich beleedigd te toonen. Maar zij bedacht dat zij zonder Marretje zeker niet zoo ver zou zijn gekomen en zij onderdrukte die gewaarwording evenals het vage gevoel van teleurstelling, dat haar ondanks alles, nu en dan bekroop.
„Dat verlang ik ook niet," antwoordde zij op Marretje's laatste gezegde. „Vertel es, wat zei die? Waarom was ie niet uit zijn eigen losgekommen ?"
„Dat zei ik je ommers. Verlegenheid, niet weten wat ie zeggen most. Maar hij wil graag. Ik ken em, nou 't eenmaal z'n bekomst heeft, is ie tevreden. Je mot em nemen zooas die is. Een bovenste beste, maar een beetje in z'n eigen, wat eenzelvig."
„Dat zal ik er wel uitbrengen," zei Koos. „De man is ook een heele tijd an z'n eigen overgelaten geweest, ik zal wel maken dat ie een gezellige prater wordt."
Tot laat in den avond zaten de aanstaande schoonzusters bij elkaar. Er viel nog van alles te overleggen, van alles te bespreken. En in haar nu weer zielsgelukkige stemming bedacht Koos dat zij grootmoedig zou zijn en Let een briefje schrijven dat zijrvan haar kant, alles wilde vergeven en vergeten. Als 't jezelf zoo voor den wind ging en je hadt alles wat je



180
wenschen kon, nu, dan kon je wel een beetje medelijden hebben met een stakker, die nu letterlijk niets niemendal in de wereld had, en daardoor natuurlijk wel wat jaloersch was.
Inmiddels liep Gerrit door de korenvelden. Nooit in zijn heele leven had hij zich zoo ongelukkig en onwezenlijk gevoeld. Hij begreep eigenlijk niet wat hem overkomen was. Dien eigen morgen nog was hij opgestaan als een vrij man die er niet aan dacht om te trouwen en nu, zonder dat hij goed wist hoe, zonder dat hij eigenlijk iets gezegd had, was 't beklonken, leek 't een uitgemaakte zaak, dat hij Koos Stok ten huwelijk gevraagd had. 't Kon niet. Hij had niets gezegd en hij wilde niet. Toch voelde hij dat hij tegen die twee niet opkon, dat het gebeuren zou als hij niet... Ja, als hij wat... Gerrit had een veel te trage, gemakzuchtige natuur om zelf handelend op te treden. Zijn vrouw was de baas geweest in alles, maar hij had nooit gevoeld dat hij onder de plak zat. Hij vond het makkelijk om haar te laten begaan en wat zij deed was altijd goed. Ook dat huwelijk had Marretje indertijd voor hem in orde gebracht, maar Mina had hem aangestaan van 'teerste oogenblik af, terwijl die Koos... Inden laatsten tijd was 't hem wel duidelijk geworden waar zij heen wilde, maar hij had maar geen weerwerk gegeven, als hij deed alsof hij 't heelemaal niet snapte,



181
dan zou ze wel ophouden. Maar nu was Marretje er zich mee gaan bemoeien en dus, hij voelde het, ondanks een koppig verzet, waarvan hij zich, diep innerlijk, bewust was, zou hij het doen, zou hij zich willenloos laten gaan.
Half versuft door het gebeurde, liep hij voort totdat hij langs dé~ pastorie kwam. Instinctmatig keek hij op, in de keuken was nog licht en met dat licht was 't alsof hij plotseling een straal van hoop zag. Lene... Van haar kon misschien de redding komen. Hij liep den tuin door en klopte tegen 't luik van 't keukenraam.
„Ik ben 't, Gerrit," riep hij tegelijk. „Ik wou nog even binnen."
„Je doet me schrikken," zei Lene, toen zij hem de voordeur opendeed. „Wat mot je nog zoo laat?"
Gerrit keek schuw rond.
„Z'n Eerwaarde?" stamelde hij.
„Die is uit, bij de dokter op visite." *
Hij ging naar de keuken en liet zich op een stoel neervallen. Daar zat hij, de handen op de knieën en keek Lene zoo bete en tegelijk zoo hulpeloos aan dat zij uitriep:
„Wat is er met je gebeurd? Hoe kom je zoo van de wijs?"
,,'t Is er door," zei hij dof, zonder van houding te veranderen.



182
„Wat?"
„Ik mot trouwen met Koos Stok." De pastoorsmeid keek hem aan. 't Lag niet in haar aard om driftig te worden of uit te valllen. Haar bolbleeke wangen werden lichtrood en de grauwgrijze oogen kregen een eigenaardige uitdrukking. „Motte?" herhaalde zij. „Wie zeit dat?" „Marretje, ze is van middag bij me gekommen. Die Koos wil van ons geloof worden en me zuster is der vóór. Ze zeit dat 't goed voor me is." „Maar jij zelf, heb je der dan zin in?" „Zin ... ikke ... 'k mag dat vrouwmensch heelemaal niet. Ik ben bang van der ..."
„Dan ben je gek," zei Lene heel beslist. Maar Gerrit was veel te ver weg om zich beleedigd te voelen. „Je heb goed praten," zei hij. „Je weet hoe Marretje is. Ze kwam bij me, en ik most me jas antrekke en meegaan. Ik weet zeivers niet hoe 't zoo gekomme is, maar ze hebbe met der beien tege me gepraat, gepraat dat me ooren der van suisden en in 't laatst van September mot ik trouwen." „As je wilt." ,,'k Heb niks te willen."
Dat was te veel, zelfs voor Lene's lijzigheid. „Ba," zei zij verontwaardigd, „ben jij nou een man ?" ,,'k Weet niet."



183
„Praat es met z'n Eerwaarde," ried Lene die niet hoorde wat hij zei.
„Dat hoef ik niet te doen. Marretje zeit dat z'n Eerwaarde 't goed zal vinden omdat Koos van ons geloof wil worden."
„Staat nog te bezien."
,,'k Mot morgen ochtend kommen en dan wil ze ringen met me gaan koopen," zei Gerrit, ,,'n trouwring."
„Morgen ochtend ga je der heen. Je zegt dat je je der nog es op beslapen hebt, maar dat je 't toch liever niet doet."
Gerrit schudde mismoedig 't hoofd. „Geeft niks. Ze praten me met der beien om en dan mot ik toch."
„Maar wat wil je dan? Ik kan 'ttoch niet voor je gaan zeggen."
Dat was een lichtstraal in Gerrit's moede, trage hersens.
„Ja, as jij wilt gaan of liever nog Zijn Eerwaarde, daar durven ze niet tegen op."
„Zijn Eerwaarde zal je zien ankommen. Die zou toch eerst veel meer van de zaak motten weten. En dan... ik geloof niet dat hij 't voor jou zoo kwaad zou vinden as je weer trouwde."
De koster steunde het hoofd in beide handen, 't Was hem of 't kleine lichtplekje, dat hij had meenen te bespeuren weer verduisterde. Maar plotseling kreeg hij een inval.



184
„Lene," hakkelde hij: „as ik dan trouwen mot, waarom dan niet met jou? Dat zou Marretje ook best vinden, dan was ik geholpen."
„Hm," zei Lene, heelemaal niet van haar stuk gebracht, want geheel nieuw was 't denkbeeld niet voor haar. „Ik zou Zijn Eerwaarde niet alleen kennen laten. 'kBen over de vijften jaar bij em geweest."
„Ja, dan kan 't weer niet," zuchtte de koster.
„Nou, we kennen wel es prakkiseeren. De pastorie is groot en je weet 't bijgebouwtje. Als Zijn Eerwaarde 't goed zou vinden, konden wij daar wonen, dan blijft alles zoo'n beetje zooas 't is."
„En mijn huisje dan?"
„Dat zou je motten verkoopen."
,,'k Heb der twee en twintig jaar in gewoond, maar as 't mot, mot et."
„Misschien is der nog wel een mouw an te passen. Ik heb een nichie, kwaad zou ze niet zijn voor Zijn Eerwaarde. As ik zoo dicht bij hem ben, kan ik toch nog een oogje in 't zeil houwen, haast hebben we niet.
„Nee, as jij nou maar na die Koos gaat en zegt dat ik met jou wil trouwen."
,,'t Is toch beter dat je 't zelf zegt."
Maar de koster verzette zich koppig:
„Nee, dat doe ik niet. Ik ben bang van der. Ze heeft zulke felle, zwarte oogen."



185
„Een flauwerd ben je. Bang? Nou, ik zal der wel staan."
„Dus je maakt 't voor me uit ?" „Jawel, as ze dan weg is, kennen we altijd nog zien."
Gerrit's bot gezicht helderde op en een glimlach verbreedde zijn grooten mond.
„Ja maar Lene," grinnikte hij. „Eens gezeid, blijft gezeid. Met jou wil ik wel trouwen."
„Waarom ?"
„Weet ik zoo niet. Jou ken ik, dat 's gezellig. En as 't dan beter is."
„Nou 't komt in orde. Ik zal der morgen ochtend op af gaan."
„Hoef ik ze dan niet meer te zien ? Zou ze niet bij me kommen ?"
„Je houdt je schuil. Of beter nog, je gaat morgen vroeg naar stad. Der zijn genoeg boodschappen te doen voor Zijn Eerwaarde."
Gerrit stond op. ,,'k Voel me honderd pond lichter: Tusschen ons is 't beklonken."
„Ik denk 't wel, maar dat is van later zorg. Ga nou maar gerust slapen. Zijn Eerwaarde komt dadelijk thuis, morgen ochtend vroeg zal ik je wel zeggen wat je te doen hebt."
Met een handdruk scheidden zij. Opgeruimd slofte



186
Gerrit naar huis. Nu het gevaar voorbij was, dacht hij er niet meer aan.
Tegen het denkbeeld om met Lene te trouwen had hij niets, 't Was vroeger niet in hem opgekomen, omdat ze hem met rust hadden gelaten, maar nu leek 't hem ' een veilige haven, waartegen alle nieuwe pogingen van zijn zuster schipbreuk zouden lijden. En hij hoefde er zich niet meer mee te bemoeien. Hij sliep dadelijk in en snorkte tot den morgen.
Koos was in de beste stemming naar bed gegaan. Zij had met Marretje 't fleschje likeur maar leeggedronken en zij viel dadelijk in slaap. Maar na een paar uurtjes werd zij wakker en zij kon niet meer inslapen. Nu, 't deed er niet toe, zij had nu zooveel prettigs om aan te denken. Wat zou ze een heerlijk leven krijgen, 't Begon vandaag al. Als ze hier op 't dorp niet konden slagen met een ring, dan zou ze Gerrit voorstellen om naar de stad te gaan, er een tochtje van te maken, eenig, zoo met zijn tweeën. Dan, in zijn huisje alles door haar handen laten gaan. Dat had ze toch nog niet durven doen. Nu was 't haar werk, 't was zoo goed als haar boeltje. Toch, te midden van al die overdenkingen, stak 't haar dat Gerrit eigenlijk zoo weinig gezegd had, zoo heelemaal niet getoond had blij of gelukkig te zijn. Zij kon 't denkbeeld niet van zich afzetten, 't maakte haar gloeiend



187
warm, 't was haar of zij overal tegelijk met kleine, nijdige speldenprikjes gestoken werd. Ba ... gekheid ... 't Kwam best terecht. Als zij maar getrouwd was. Marretje had gelijk, 't moest maar gauw gebeuren, er geen gras over laten groeien.
Zij stond vroeg op, maakte veel werk van haar kapsel en overlegde wat zij zou aantrekken. Eindelijk was ze klaar, daar stond ze, in al de glorie van een witte neteldoeksche blouse met groote, paarsche boeketten en smalle lintjes van dezelfde kleur. De laatste die Let voor haar gemaakt had. Let... Ze had haar nu heelemaal niet meer noodig, ze kon best buiten haar, maar 't briefje zou zij toch schrijven, je mocht niet al te haatdragend zijn.
Ze bekeek zich in den spiegel en was erg tevreden. Ze mocht er zijn, een knap vrouwspersoon, dat moest Gerrit toch zien.
Ze ging naar beneden in de vage hoop dat hij er al zou zijn. Marretje was bezig met het ontbijt.
„Goed geslapen?"
,,'t Gaat nog al, je begrijpt ik most wel es prakkiseeren."
Marretje lachte: „Nou, ga maar zitten, neem een broodje."
„Zouen we niet op Gerrit wachten?" „Wel nee, die komt zoo vroeg niet."



188
„Hoe laat denk je?"
„Om een uur of tien, hij heeft toch thuis ook nog wat te beredderen."
„Hij kan best om negen uur hier zijn."
„O jij," plaagde Marretje, „jij ben zoo verliefd as een jonge meid."
„Heelemaal niet," weerde Koos, een beetje verlegen af, „maar we hebben nog zooveel te overleggen."
„Kan je de heele dag doen. Kom nou, de thee wordt koud."
De stemming was niet zoo opgewekt als den vorigen avond. Koos deed wat zij kon, maar zij kon 't niet verbergen dat zij ongedurig was en ook Marretje keek meer dan eens naar de klok.
Eindelijk, 't was kwart over tienen, zei Koos benauwd:
„Vin je niet dat ik maar es moest gaan kijken?"
„Mensch, wacht nog even. Je hoeft niet bang te zijn, der is niks."
„Ik ben niet bang, maar hij is de afspraak misschien vergeten en denkt toch dat ik hem kom halen."
„Dat kan," dacht Marretje, „maar ik zou nog even wachten."
Zij stonden samen voor de geopende deur en tuurden in de verte. Neen, Gerrit kwam niet, maar daar, nauwelijks zichtbaar tusschen het koren, naderde de plompe gestalte van de pastoorsmeid.



189
Koos zag haar 'teerst. Haar adem stokte en voor zoover haar glimmend, rood gezicht daartoe in staat was, werd zij bleek. „Wat mot die hier?" stanfelde zij.
,,'k Weet niet," zei Marretje, „we zullen 't wel hooren," en tot de afgezante, die nu in de deur verscheen:
„Wel Lene, mensch, al zoo vroeg hier?"
Lene hijgde, ze was heel gauw kortademig * zij zette zich.
Koos keek haar met uitpuilende oogen aan. „Goeien morgen samen."
Geen antwoord. Lene wendde zich tot Marretje: „Ik kom met een boodschap van je broer."
„Dat dacht ik al, er is toch niks met em ?"
„Nee, maar hij kan niet hier kommen. Hij is voor Zijn Eerwaarde naar de stad."
„Naar de stad?" herhaalde Koos, „heeft hij dan niks verteld ?"
Marretje stootte haar aan. „As 't nou noodig is voor Zijn Eerwaarde, 't komt er op een paar uur toch niet op- an, dan komt hij van middag."
,,'k Zou 'tniet denken," zei Lene lijzig.
„Ze heeft 'm omgepraat," hakkelde Koos, bijna stikkend in haar woorden. „Ik heb 't wel gedacht, maar zoo makkelijk gaat 't niet, ik ben der ook nog."
Marretje keek de een na de ander aan. „Hoor es Lene", zei zij, „ik weet niet wat Gerrit gezeid heeft,



190
maar gisteren zijn hij en mijn vriendin, Koos Stok 't samen eens geworden. Ze trouwen in September."
,,'k Zou 'tniet denken," herhaalde Lene even lijzig.
Koos begon schamper te lachen.
„Wat weet jij daarvan ? 'n Fesoenlijk man mag zijn trouwbelofte niet breken. Ik heb getuigen, Marretje was der bij. Trouwen mot die. We zullen em wel dwingen. Wat zeg jij ?"
„Ja Lene," begon Marretje, „dat gaat zoo maar niet. Gerrit heeft beloofd. Koos wordt van ons geloof. Ik ben der erg vóór. 'tls een goed ding."
,,'t Is geen goed ding, want hij het er geen zin in."
„Omdat jij, met je valsche, uitgeslapen bakkes em tegen me opstookt."
Koos sprak heel luid en dreigend, maar Lene deed alsof zij 't niet hoorde. Zij nam geen notitie van haar en wendde zich weer uitsluitend tot juffrouw v. d. Kolk.
„Ik had van jou zoo iets rriet verwacht Marretje, je hadt 't niet motten doen. Je kent Gerrit, doodgoed, maar een bloed. Z'n leven lang heeft hij er onder gezeten. Eerst onder zijn vrouw, nou onder jou, misschien een beetje onder mij, maar daar heeft ie geen last van. Die vriendin van je," zij deed steeds alsof Koos niet in de kamer was, „heeft em nageloopen van de eerste dag af. Hij wou niet, dat zag je net zoo goed as ik. Waarom heb je de stakker niet met



191
rust gelaten? Je heb em gedwongen en hij kon der niet tegen op. Gister avond kwam ie as een halfgek mensch bij mijn."
Koos had tevergeefs getracht Lene in de rede te vallen, maar tegen de bedaarde, overtuigende manier van spreken, die de pastoorsmeid er op nahield, was zelfs zij niet opgewassen. Zij vermocht slechts te stampvoeten en binnensmonds eenige onsamenhangende woprden te prevelen.
,,'k Heb toch gedacht dat 'tvoor zijn bestwil was," antwoordde Marretje een beetje deemoedig.
„Ja, dat zal wel, maar 't was heel verkeerd. Ik heb er van morgen met Zijn Eerwaarde over gesproken, en die zal je ook nog wel es onder handen nemen, 't Is zondig om een mensch te willen dwingen tot een huwelijk, waar die heelemaal geen zin in heeft."
„'k Verbeeldde me dat Zijn Eeerwaarde 't goed zou vinden omdat ze zich bekeeren wou."
„Heelemaal niet, die bekeering komt niet uit 't hart en die is waardeloos."
„Maar Zijn Eerwaarde is er toch ook niet tegen dat Gerrit weer trouwt."
„Nee, as we alles op ons gemak goed geregeld hebben, dan trouwt hij met mij, dat wil die graag."
Er kwam een geluid uit Koosje's keel dat 't midden hield tusschen lachen en gillen. Ze deed een paar ver-



192
geefsche pogingen om te spreken, toen krijschte zij: „Tuig ben je allemaal. Gemeen valschtuig. Let het
gelijk. Die broer van jou, ba, wat een vent! 'k Spuug
der van. As ik em ooit nog onder m'n handen krijg
krab ik em de oogen uit zijn leelijke, slappe bakkes.
Of nee, dat is die niet eens waard, hij kan stikken
voor mijn part!..."
„Nou," antwoordde Marretje, ,,'k laat me door jou
niet beleedigen in m'n eigen huis. Je kon ten minste
-dankbaar zijn dat ik zoo me best voor je gedaan heb.
Kan ik 't helpen dat m'n broer van zoo'n malloot as
jij bent niet gediend is?"
Koos voelde zich werkelijk een beroerte nabij. Haar
gezicht was opgezwollen en zij zag heelemaal blauw
en rood.
„Geef der een glas water," ried Lene, maar toen Marretje dien raad opvolgde, smeet Koos haar het glas in 't gezicht en ijlde zij de kamer uit, de steile trap op, naar haar eigen vertrek.
Juffrouw v. d. Kolk keek haar na, nog wel verbolgen over haar uitval, maar toch ook wel met iets als medelijden.
,,'t Is een hard ding," zei zij, „zij had er haar zinnen zoo op gezet."
Lene stond op.
,,'n Ordinair, schelderig vrouwmensch! Je zult haar nou wel gauw kwijt raken."



193
„Ga je al weg: Vertel nou es eerst hoe dat zoo ineens tusschen jou en Gerrit..."
„Later," antwoordde Lene, ,,'k mot nou na huis, ik ben maar even angekommen omdat ik je broer beloofd heb dat zaakie voor hem in orde te maken. Zie nou maar dat je logée der zoo gauw mogelijk van door gaat..."
„Ik kan der de deur niet uitzetten!" bromde Marretje terwijl zij Lene nakeek die, even bedaard en rustig als, zij gekomen was, tusschen het koren verdween.
Inmiddels wierp Koos haar kleeren en alles wat zij bij zich had in haar koffertje. Zij gunde zich den tijd niet om behoorlijk te pakken en stampvoette van drift toen zij het ding niet dicht kon krijgen. Haar woede concentreerde zich voor 't oogenblik alleen op den onnoozelen koffer en zij drukte en perste zóó, dat het slot er bijna afsprong. Eindelijk lukte het. Zij zette haar hoed op, zonder in den spiegel te kijken en deed haar mantel aan. Met den handkoffer en haar valies wilde zij het steile trapje afstrompelen toen zij gelukkig bedacht dat zij haar bagage niet zelf naar het station kon brengen en ook nog met Marretje moest afrekenen.
Voor zoover zij er toe in staat was overlegde zij of zij naar beneden zou gaan. Maar als zij dat serpent, die Lene, nog aantrof stond zij niet voor zich-
Vriendinnen. , -



194
zelf in. Dan gebeurden er ongelukken. Zij hoorde niet dat er aan haar deur werd getikt, toen stond haar hospita voor haar.
In een oogwenk zag deze dat Koos reisvaardig was. Zij vond het een opluchting.
„Ga je weg V vroeg zij.
„Denk je dat ik nog een oogenblik hier in die gemeene boel blijven wil?"
„Je mot nou niet zoo schelden. Ik kan 't niet helpen. Ik heb voor je gedaan wat ik kon."
„Hoeveel geld mot je hebben ?" beet Koos haar toe.
„Ik hoef niks, je hebt me eergisteren nog betaald. De nieuwe week is pas ingegaan."
„Je rekent 't uit tot de laatste cent, versta je? Ik wil aan zulk volk geen verplichting hebben."
Marretje voelde zich wel weer driftig worden, maar ze hield zich in.
„Ikkannietmetjepraten,jij wiltnietnaarreden luisteren."
„Geef me de rekening en zorg voor de jongen die me koffer na 't station brengt, de grond brandt me hier, 'k wil dadelijk weg."
„Zet tenminste je hoed recht, je ziet er uit of je dronken bent," riep Marretje en meteen verdween zij want zij was niet zeker dat Koos haar in haar woede niet weer het een of andere voorwerp naar het hoofd zou werpen.



195
Een goed half uur later stapte Koos, achter den jongen aan, de dorpsstraat door. Zij keek rechts noch links, maar zij liep trotsch als een pauw, het hoofd in den nek met een uitdagende uitdrukking op haar nog wel heel rood, maar overigens weer gewoon gezicht. Ze was al bezig haar vernedering met kleine beetjes te gelijk te verwerken en troost te putten uit het denkbeeld dat niemand in Rotterdam ten minste
iets van het gebeurde wist. Alleen Let Maar ook
die mocht niet weten hoe ellendig haar huwelijksplannen schipbreuk hadden geleden; het moest alles begraven blijven, hier op dat afschuwelijk dorp, waar haar laatste hoop was vervlogen en zij eigenlijk nooit een gelukkig oogenblik had gekend.
In de groote, mooie keuken, Let's verloren paradijs, zat Koos aan de uitgeslagen klaptafel. Tusschen haar knieën hield zij een witte kom, waarin een groote rasp overeind stond, daarlangs schuurde zij een stuk kaas. In haar bewegingen was iets energieks en beslists, iets dat duidelijk te kennen gaf hoe zij haar heerschappij had hernomen.
Bij de rechtbank stond Steven, hij moest messen slijpen maar hij deed niets, af en toe keek hij kwaadaardig naar Koos; zijn anders zoo jolig gezicht stond strak. Tusschen beiden hing een drukkend zwijgen.



196
Maar het luie hangen van den huisknecht ergerde Koos eindelijk te hevig.
„Zou je je messen niet slijpen ?"
„Raakt 't jou?"
„Ja, want der is meer voor je te doen." „Je kan stikken."
Koos haalde de schouders op. Zijn brutaal antwoord maakte haar niet kwaad want zij voelde haar overmacht, met iets als gemoedelijkheid in haar toon hernam zij:
,,'t Zou toch zijn uitgekommen. Denk jij dat je je gemeenigheid altijd in 't geniep kan uithalen?"
„Wat weet jij der van om tegen mevrouw te kwebbelen en kwaad te spreken?"
,,'k Heb niet gekwebbeld. Mevrouw zei me dat ze een brief van Anna had gekregen om te zeggen dat ze niet terug kwam en ze vroeg me of ik wist wat daar achter zat."
„Dan hadt je kennen zeggen dat je 't niet wist."
„Ja, ik zal daar liegen om jou. Ik heb er toch meer van gezien dan me lief is. Anna deugt niet, met een fatsoenlijke meid zou 't niet gebeurd zijn, maar dat neemt niet weg dat jij een door en door gemeene vent bent."
„En jij een valsch serpent!"
Kort en scherp klonk tweemaal achter elkaar de electrische schel.



197
„Dat's voor jou," zei Koos, „ga nou maar naar boven en wasch je schoon, als je ken."
Schoorvoetend beklom Steven den trap van het onderhuis. Hij was een brutale rakker, voor geen kleintje vervaard, maar tegenover meneer en mevrouw, die toch zoo buitengewoon goed en vriendelijk waren, voelde hij zich verlegen, al wilde hij 't niet bekennen. Hij begreep hun sfeer van voornaamheid niet, maar hij werd er instinctmatig door geïntimideerd.
En dan, 't was een dienst zooals hij er nooit een zou terugkrijgen, nu zou hem wel worden aangezegd dat hij vertrekken kon. Dat had hij aan Koos te danken, zijn laatste gedachte, voor hij aan de kamerdeur klopte, was, dat hij de keukenmeid wel den nek kon omdraaien.
Inmiddels raspte Koos haar kaas. In geen dagen had zij zich zoo opgewekt gevoeld. Haar verblijf in Delft, bij haar getrouwde zuster, was ditmaal ook lang niet aangenaam geweest. De kinderen vonden tante humeurig en ongemakkelijk en hun moeder maakte Koos woedend door haar onophoudelijk te vragen wat zij toch mankeerde, of der wat was, of zij zich niet wel voelde enz.
't Was voor allen een verademing geweest toen er een brief van mevrouw kwam. Koos moest thuiskomen, door toevallige omstandigheden een paar dagen



198
vroeger dan anders. Ze was dadelijk gegaan en had het huis in orde gemaakt met behulp van de schoonmaakster want Anna was er niet. Of ze ook lont geroken had! Den vorigen dag tegen het eten waren meneer en mevrouw thuisgekomen en dien eigen avond had mevrouw haar verteld van Anna's brief. Nu, toen was ze los getrokken, ze had op die twee afgegeven en dat niet malsch. 't Had haar goed gedaan, ze was er van opgekikkerd, haar eigen, grievende teleurstelling woog er minder zwaar door. Mevrouw had stil naar den woordenstroom geluisterd en alleen, toen Koos ophield om even adem te scheppen, zacht en beslist gezegd:
„Nu, 't is goed Koosje. Ga nu maar naar beneden, als Steven morgen komt zal ik de zaak onderzoeken."
En nu werd Steven onder handen genomen en kreeg hij zijn vet. 't Duurde lang, heel lang, Koos begon ongeduldig op haar stoel heen en weer te schuiven. Zooveel woorden hoefden meneer en mevrouw er niet over vuil te maken, de jongen, noch die meid waren 't waard.
Eindelijk hoorde zij hem komen, zij veinsde bij de kachel bezig te zijn. Nieuwsgierig wilde zij zich niet toonen, dan zou hij, om haar te treiteren, geen woord loslaten.
Fluitend kwam Steven in de keuken. Snel keek



199
Koos hem even van terzijde aan. Zijn gezicht stond niet vroolijk, maar hij zag er toch ook niet uit of hij een erge strafpredicatie had ondergaan.
Hij ging naar de rechtbank en begon de messen te slijpen. Koos hield zich nog een minuut of tien in, toen kon zij 't niet meer uithouden:
„Kras zoo niet," zei zij, „je doet me pijn an me ziel." Tot alle antwoord maakte Steven een oorverscheurend geluid langs de slijpplank.
„Wanneer mot je hier weg?" vroeg zij met een vuurrood gezicht.
„Dat zou je wel willen weten, hè grootmoeder?" „Ja. Voor mijn part, hoe eer hoe liever." Hij begon te lachen. „Lieve grootmoeder," zei hij tergend beleefd, „dat spijt me voor je, want ik hoop nog tal van jaren het voorrecht te hebben van je liefelijk gezelschap te genieten."
Koos liet de pan met macaronie bijna uit haar handen vallen. „Wat! Hebben ze je de dienst niet opgezeid ?"
Langzaam schudde Steven zijn hoofd en liet al zijn witte tanden zien. „Nee schat, ik mag bij je blijven."
,,Meneer en mevrouw zijn veel te goed," zei Koos haar ergernis verbijtend.
„Vaderlijk en moederlijk voor me bezorgd. Ze willen dat ik trouw."
„Trouwen jij, met..."



200
„Ja, met Anna."
„Armoe troef," zei Koos verachtelijk. „Jullie heb geen van tweeën gespaard."
„Nee, maar meneer en mevrouw helpen ons. Ik blijf hier overdag huisknecht en meneer weet nog een prachtig baantje voor me. Mevrouw is zoo dol op Anna."
Koos wist niet of hij haar voor den gek hield. Zij bedacht dat mevrouw geen enkel hard woord noch over Anna, noch over Steven gezegd had. Maar zij voelde hoe de ergernis haar aan alle kanten stak, het bloed steeg haar in golven naar het hoofd, ze dacht dat ze stikken zou en toen ze de grinnikende, tergende tronie van den knecht zag, liep ze de keuken uit.
Steven zag haar na. Zijn brutaal gezicht kreeg een jolige uitdrukking. Hij was niet voorbereid geweest op 't geen meneer en mevrouw van hem doen wilden en in zijn hart had hij maling aan al de brave, mooie woorden, waarmee ze hem vermaand hadden. Hij had er nooit aan gedacht om Anna te trouwen, al was hij gek genoeg geweest op de meid. Maar nu zij er zich mee bemoeiden, nu die rijke menschen zoo bereid waren om hem te helpen, begreep hij wel dat hij een groote stommeling zou zijn als hij 'tniet deed.
En waarom ook niet? Zijn luchthartige natuur dacht nooit over iets na, hij liet zich gaan. Als meneer en



201
mevrouw en Anna's ouders, die 't goed hadden, 't zaakje in orde maakten, had hij er niets op tegen. Voor 't oogenblik had hij er zelfs pret in, want hij wist wel hoe hij er Koos mee kon treiteren. { De keukenmeid had haar toevlucht op haar slaapkamertje gezocht. Zij zat op den rand van haar bed en droogde haar gezicht, dat zij even, om wat te bekoelen, in de lampetkom gestoken had. De wereld stond beslist op zijn kop en Koosje kon het niet begrijpen. Waren meneer en mevrouw gek en deden zulke menschen niet verkeerd door de ontucht en de gemeenigheid op die manier in de hand te werken? Er met mevrouw over spreken durfde zij niet. 't Zou ook niets geven. Mevrouw zou haar misschien aanhooren, maar haar dan aankijken op een manier, waarvoor zij altijd de zwarte, felle oogjes neersloeg, en dan heel zacht, maar heel beslist een paar woorden zeggen waar tegen Koos niets, heelemaal niets, had in te brengen.
Zij dacht aan Anna en de vlammen sloegen uit haar gezicht. In plaats dat die meid in schande onderging, zooals zij verdiende, zou zij trouwen, door mevrouw geholpen worden en in een nette huishouding gezet. Zij zou haar neus in den wind steken en wanneer zij Koos zag een air aannemen, haar uitlachen, zich doen gelden als getrouwde vrouw. En Steven, ze zou genoodzaakt zijn het brutale snuit van



202
dien jongen dag aan dag te verdragen en maar doen alsof zij zijn plagerijen niet begreep. Zou ze naar mevrouw gaan, haar dienst opzeggen en haar meesteres aan het verstand brengen dat zij te fatsoenlijk was om ergens te blijven waar de gemeenigheid vrij spel had ? Onzin... Zij wist wel dat zij dat niet durfde en ook niet wilde. Ja, ze zou daar gek zijn en zoo'n prachtdienst weggooien om misschien aan 't sukkelen te gaan want 't liep haar alles tegen in den laatsten tijd. Neen, ze moest haar spijt verbijten en zelfs trachten op een redelijken voet met Steven te komen, anders had zij geen leven.
„Wanneer komt het nieuwe exemplaar?" vroeg hij, toen zij dien middag samen zaten te eten. „Overmorgen."
„Wel, mot jij 't zoolang nog alleen doen? Wat is 't voor een portret?"
„Ik weet 't niet. Mevrouw zeit een keurig meisje zoowat van mijn leeftijd."
Steven grinnikte : „Dus twee otepoe's in de keuken. Nou 't is goed dat ik maar alleen overdag hier ben."
„Je bent een onbeschaamde vlerk," zei Koos „en je verdient niet dat ik je bij meneer en mevrouw zoo heb voorgesproken."
•Jij."
„Ja, ik natuurlijk. Denk je dat je der anders zoo



203
mooi was afgekomen? Mevrouw was verontwaardigd maar ik heb een goed woord voor je gedaan..."
,,'k Geloof der geen bl van. Je gaf nog al niet
op Anna af."
't Is ook niet mooi wat jullie hebt uitgehaald, en ik heb er 't mijne van gezeid. Maar tegen meneer en mevrouw heb ik jullie partij genomen, tegen ons volk val ik jullie niet af, dat begrijp je toch."
„Nou, dan mot ik je nog dankbaar zijn, maar of je me nou zoo'n grooten dienst hebt gedaan weet ik niet," zei Steven opstaande, want er werd boven gebeld.
Hij wist niet of hij Koos gelooven moest, 't Was mogelijk, mevrouw had heelemaal niet gezeid dat de keukenmeid tegen hem en Anna was te keer gegaan. Goedhartig was Koos wel, maar als 't op 't punt van vrijen en wat daaraan vast was, kwam, dan werd zij giftig. Enfin, 't kon hem niet schelen. Nu hij toch als huisknecht bleef, was 't beter geen ruzie met Koos te maken, dan viel er voor hem veel meer te halen.
Heel alleen zat Koos dien avond in de keuken en zij had het te kwaad met zichzelf, 't Liep haar allemaal tegen, nu weer met Anna en Steven. Ze had er vast op gerekend dat hij met schande zou worden weggejaagd en nu moest zij nog zoete broodjes bakken.



204
Als ze aan Gerrit v. d. Kolk, aan Marretje en aan Lene dacht voelde zij soms geen grond onder zich. Goddank, daarvan wist ten minste niemand, behalve Let.
Ja Let.... kwebbelen zou zij niet, daarvoor kende Koos haar te goed. Maar toch!.... Steven had nog niet naar juffrouw Stimme gevraagd, als hij weg was gegaan had Koos niets hoeven te zeggen, de nieuwe, tweede meid wist niets van haar vriendschap. Maar nu zou die rakker natuurüjk informeeren waarom of Letje niet meer kwam, hij zou willen weten wat er gebeurd was, Let, als hij haar toevallig eens tegenkwam, uithooren. En al zou de stakkerd geen kwaad zeggen, tegen de listen van Steven was zij niet bestand. Neen, 't was beter dat zij goed met Let werd en haar op die manier den mond snoerde. Een bittere pil te meer, want Let had haar beleedigd, maar Koos trachtte de pil te vergulden door zich voor te houden dat Let moeielijk de eerste kon zijn, de stumper wist immers niet eens dat haar vriendin weer in de stad was en Koos zou het wel zóó aanleggen dat het er heelemaal niet naar uitzag of zij de minste was.
Kalm en eentonig waren de dagen voor Letje voorbijgegaan. Ze had altijd nog gehoopt iets van Koos te vernemen maar naarmate de weken elkaar opvolg-



205
den en zij niets hoorde moest zij het onvermijdelijke wel aannemen en zich trachten te schikken in het denkbeeld dat haar vriendin voor haar verloren was. Haar stille, berustende natuur had zich aangepast, zij voelde niet meer de wanhopige droefheid der eerste dagen, maar met Koos was alle kleur, alle vroolijkheid uit haar leven verdwenen. Andere intieme kennissen bezat zij niet, de arme Let had alles op een kaart gezet en nu die inzet was verdwenen stond zij met leege handen. Plichtgetrouw, zooals zij altijd geweest was, ging zij naar haar naaihuizen en deed er haar werk zoo goed zij kon. Maar de opgewektheid ontbrak, er was ook geen prettig vooruitzicht van een gezellig, vroolijk avondje met Koos, of een fleurig uitgangetje. Ze ging ook niet meer wandelen in 't Park, want dan moest ze „het huis" voorbij en de angst dat zij vreemde gezichten zou zien voor de lage raampjes van het sous-terrain, was voldoende om haar de deftige buurt te doen mijden.
Zelfs in haar kamertjes had zij geen plezier meer. Zi, hield wel alles netjes in orde, maar zij smaakte niet meer het genot om Vrijdags, den eenigen dag dat zij vrij had, alles een extra beurt te geven, dan naar de bloemmarkt te gaan en een bouquetje te koopen, opdat het er feestelijk en vroolijk zou uitzien als Koos s Zondags kwam eten. Ook Rotterdam had



206
zijn aantrekkelijkheid verloren, het geraas op straat kon haar soms hinderen en zij sloot meestal dadelijk het raam als zij thuis kwam.
Sombere, saaie dagen, 's morgens naar haar werk, 's avonds thuis komen, moe en pijnlijk in haar rug van Tiet uren lang gebogen zitten en toch meestal te lusteloos om een kopje thee te zetten en 't zich wat gezellig te maken, dan maar vroeg naar bed en slapen en droomen van Koos, die nu zeker getrouwd was met een roomschen man en die haar vergeten had alsof zij nooit voor haar had bestaan.
't Was in de eerste weken van September. Let had haar vrijen Vrijdag. Tegenwoordig zag zij er altijd tegen op, want zij wist niet hoe de dag zou omkomen. Meestal stond zij laat op, maakte langzaam haar boeltje aan kant en was toch veel te vroeg klaar, dan ging ze uit om haar inkoopen te doen, dikwijls voor de heele volgende week, maar ook dat had niet veel te beteekenen want van het eten 's Zondags maakte zij, nu Koos niet meer kwam, al heel weinig werk.
't Was nu alles klaar en zij zat voor het raam te breien, 't Werd al vroeg donker, zij kon niet goed meer zien, misschien ook kwam het omdat ze er zoo weinig met haar gedachten bij was dat zij telkens de steken het vallen. Zij stond op om het licht aan te steken, toen zij het winkelschelletje hoorde. Dat was



207
niets bijzonders, maar ineens liet Let de lucifers op den grond vallen. Haar hart begon hevig te kloppen. Onwillekeurig strekte zij de handen uit om steun te zoeken en klemde zich aan de tafel vast. 't Was niet mogelijk, en toch.... dat was Koosje's stem die zij beneden in den winkel hoorde. Met wijd opengesperde oogen, bevend over haar heele lichaam, staarde zonaar de deur. Op den trap een zwaren voetstap, dien zij ook wel heel goed kende, en toen ja, daar stond Koos, Koos zooals Let al dien tijd aan haar gedacht had, met haar rood, welgedaan gezicht, waarin de zwarte oogjes nu niet fel schitterden, maar bijna vriendelijk keken, Koos in haar zwarte japon, haar laken mantel en hoed met roode rozen, zóó gelijk aan wat zij altijd geweest was, alsof alles wat in den laatsten tijd Letjes leven vergald had, slechts een booze droom was geweest en zij nu eerst klaar wakker werd.
„Zoo," zei Koos, „daar ben ik. Waarom ben jij niet es na mijn toe gekommen?"
Letje trachtte iets te zeggen, maar zij vermocht geen woord uit te brengen. Toen Koos echter vlak bij haar stond, sloeg zij de armen om haar hals en begon zij te snikken, zoo zenuwachtig, hevig te snikken, dat de keukenmeid haar eigen oogen vochtig voelde worden.
„Nou, nou," zei zij haar vriendin op den schouder



208
kloppend, „mensch, maak je niet zoo overstuur, de sop is de kool niet waard."
De tranen hadden Let verlichting gegeven, zij zat nu in een stoel, maar zij hield Koosje's hand nog stevig vast.
„Ben je niet meer boos?" stamelde zij.
„Wel nee, 'n mensch mot vergeven en vergeten. Ik wist niet dat jij zoo koppig kon zijn Let."
„Ik koppig! 'k Ben der kapot van geweest. Maar hoe kon ik weten? Ik dacht je toch ginder."
Er volgde geen antwoord.
„En ... ga je niet trouwen met Gerrit v. d. Kolk?" vroeg Let schuchter.
Koos had haar hoed afgezet en haar mantel afgedaan. Zij stond nu met haar rug gekeerd naar Let.
„Ach, wel nee," zei zij onverschillig, „ernstig heb ik er nooit over gedacht."
„Maar je zei toch," stotterde Let.
„Nou ja, een mensch kan wel es een idee hebben. De vent liep me" vreeselijk na en had dolgraag gewild, maar dat jij Let, me vriendin van jaren, me ineens zulke leelijke dingen na me hoofd gooide en wegging, zie je, dat had ik nooit van je gedacht, dat heeft me verdriet gedaan."
Het duizelde Let. Zij had altijd gedacht dat Koos haar leelijk behandeld had, maar nu deze de rollen



209
omkeerde en zelf de beleedigde partij speelde wist zij niet meer wat de waarheid geweest was. Eén ding begreep zij echter, Koos was weer hier, zij waren niet meer kwaad op elkaar, al de ellende van den laatsten tijd was voorbij. Zij had een gewaarwording alsof zij blind was geweest en weer ziende werd, maar zij moest weer wennen aan het licht.
„En ben je nou weer in Rotterdam?"
„Natuurlijk."
„In je dienst?"
„Waar anders? Je bent heelemaal van je stukken. Zet je een bakkie thee?"
„Dolgraag." De tranen kwamen weer. „O Koos, je weet niet hoe naar ik geweest ben, ik ging der onder door."
„Maar je liet toch maar niks van je hooren."
„Hoe kon ik ?"
„Je hadt toch wel es na Delft, na me zuster kennen schrijven. Daar ben ik bijna drie weken geweest."
„Maar ik wist toch niet," Let voelde ineens wezenlijk schuld, „ik ... ik dacht niet dat je 't prettig zou vinden, as ik geweten had Koos..."
„Nou, nou ben ik de minste geweest, is 't nou goed ?"
„Of 't goed is ! Maar jij de minste, dat weet je beter. As ik wat gedaan heb dat niet goed is, Koos, dan vraag ik je wel duizendmaal om excuus. Ik kan
Vriendinnen. j ^



210
't zoo niet zeggen maar ik ben zoo innig dankbaar dat je gekommen bent."
„Zooas ik zei," antwoordde Koos grootmoedig ,,'t is vergeten."
Ijverig begon Let thee te zetten. Wat speet 't haar nu dat zij dien middag haar inkoopen zoo vereenvoudigd had, maar wat er ih huis was werd voor den dag gehaald. Alsof een goede fee was binnengekomen en alles met haar tooverroede had aangeraakt, zoo schenen de voorwerpen om haar heen veranderd. Alles had ineens de oude gezelligheid teruggekregen en toen zij Koos het eerste, geurige kopje thee toereikte beefde haar stem weer van aandoening.
„Nou Koos, nog honderd, honderd keer na deze."
„Dat smaakt", zei Koos, „en vertel nou es, hoe heb je 't gehad?"
„Ellendig, verschrikkelijk, maar goddank 't is voorbij. Vertel jij liever es. Je bent toch niet kwaad met de v. d. Kolken?"
„Waarom zou ik kwaad zijn ?" vroeg Koos, ineens vinnig. /
„Nou, ik weet niet, ik vraag 't maar zoo."
„Geef me nog een koppie. We benne heelemaal niet kwaad van mekaar gegaan. Gerrit was gek op me en eerlijk gezeid, heb ik er dan ook wel over gedacht. Maar zie je, dat roomsch worden zat me



211
toch dwars, toen 't er op ankwam vond ik 't te bezwaarlijk, 't Speet Marretje ook heel erg, we hebben 't Gerrit samen an 't verstand gebracht, de stakkerd had er wel weet van." Let knikte.
„En... die Lene," vroeg ze, „heb je daar nog wel es iets van gemerkt?" Koos keek haar scherp aan.
„Nee," antwoordde zij, gerustgesteld door Let's onschuldig gezicht. „Ik ben der nog wel es tegengekommen, maar ze komt heel weinig bij de v. d. Kolken. Zooals ik zei, we hebben mekaar een hand gegeven en we zijn goed van mekaar gegaan, maar as er zoo iets gebeurd is, nou ja, dan spreekt 't vanzelf dat je niet meer samen omgaat. Ik denk niet dat we mekaar ooit meer zien."
„Natuurlijk," beaamde Let, heel gelukkig in dat vooruitzicht. Ze geloofde alles wat Koos zei en zij zou zeker graag aannemen dat zij zich vroeger vergist had. 't Sprak toch ook eigenlijk vanzelf dat een man zin had in zoo'n aardig, knap vrouwmensch, maar goddank Koos was de wijste geweest. Weer drukte zij de hand harer vriendin.
„Ik ben innig gelukkig dat 't zoo geloopen is," zei zij, „wat m'n leven geweest is, kan je niet begrijpen."
„Nou," antwoordde Koos, „ik zie nou ook wel dat



212
je der verdriet van heb gehad. We spreken der niet meer over. Kom Zondag maar, dan ken je kennis maken met de nieuwe, tweede meid. Ze is gisteren gekommen."
„Is Anne dan ..." Let kon niets meer zeggen.
„Anne gaat trouwen met Steven..."
„Wat... daar ben ik blij om, hoe is dat zoo ineens gebeurd?"
„Ach," antwoordde Koos een beetje onverschillig. „Anne had an mevrouw geschreven dat ze niet terug kon kommen. Nou, toen vroeg mevrouw mijn natuurlijk wat daar achter zat. Je weet hoe ik over 't zaakie denk. Maar bij mevrouw heb ik toch maar een goed woord voor ze gedaan en nou blijft Steven overdag bij ons en meneer en mevrouw zetten ze in hun boeltje. Ze trouwen al heel gauw."
Let keek haar vrienden ontroerd aan. De tranen kwamen weer, maar eindelijk stamelde zij:
„Koos, ik geloof nou dat ik eigenlijk nooit geweten heb hoe goed jij bent. Zooas jij bestaat er geen tweede ..."
„Kom mensch, ben je mal," lachte Koos luchtig, maar zeer gevleid en over zichzelf voldaan. „Maar nou mot ik gaan. Zet je hoed op en loop een eindje mee, 't is lekker weer."
Toen Let dien avond al vrij laat thuiskwam, zette



213
zij haar raam hoog open en ging zij er voor zitten. Zij stak geen licht aan, stif, met een ontroerd dankbaar gemoed zat zij te denken aan het heerlijke dat gebeurd was, aan het prettige, gezellige leven dat nu weer beginnen ging.
De dampen die omhoog stegen uit het vette, troebele grachtje prikkelden haar neusgaten en deden haar weldadig aan. In de halve duisternis onderscheidde zij met innig welgevallen de zwarte, brokkelige pakhuizen die naar elkaar overhelden en in de verte hoorde zij het geraas en het levenbrengend lawaai van Rotterdam, haar dierbaar Rotterdam.
Dien nacht lag zij lang wakker. Het was heerlijk te denken en te overleggen en toen zij eindelijk insliep droomde zij van Koos, die zooveel beter was dan zij en die het uit zichzelf tusschen haar beide weer zoo mooi en goed had gemaakt.
Boven Letje's bed hing een oude merklap uit haar kinderjaren. Daarop waren, in thans geheel verschoten kleuren, op stramien de bijbelwoorden geborduurd: Zalig zijn de armen van geest



Van
S. LA CHAPELLE ROOBOL
verschenen:
WEELDEDRANG
ROMAN IN 2 DEELEN. Ingenaaid f4,90 Gebonden f5,50
IN TWEESTRIJD
ROMAN IN 2 DEELEN. Ingenaaid f4,50 :: Gebonden f4,90
:: uitgaven van ::
VAN HOLKEMA 6 WARENDORF- AMSTERDAM



DE BESTE BOEKEN VINDT MEN IN DE
95 CENTS UITGAVEN
VAN
VAN HOLKEMA & WARENDORF - AMSTERDAM
MODERN BIBLIOTHEEK
Serie van hedendaagsche Romans; ieder deel gebonden in fraai omslag.
Van Werken van F. DE SINCLAIR:
Om Papa's Principe — Het Loon der Braven — Baron Selderie — De Krach van Renswoud — De Driedubbele Vrouw. Humoristische Romans.
Mevr. MINCA VERSTER—BOSCH REITZ.
Olga Warnate's Schoentjes van Slangenhuid — De Drie Dames
Cnussewinckel. LOUIS COUPERUS, De Zwaluwen neergestreken. MARCELLUS EMANTS, Een nagelaten Bekentenis. BERNARD CANTER. Een Droomer ter Haringvangst. LOUISE B. B., Janneke de Pionierster. JAAK BOONEN, Geldjan. G. VAN HULZEN, De Witte Vallei. JEAN STAPELVELD, Het Hoogste Huwelijk.
MEESTERWERKEN VAN GUSTAV FRENSSEN. •fc 400 pagina's.
De Drie Getrouwen — De Zandgravin.
MEESTERWERKEN VAN GUY DE MAUPASSANT.
Bel-Aml — Machtig als De Dood — Badplaats Mont-Orlol - Een
Leven — Ons Hart — Piet en Jan. F. M. DOSTOJEWSKY.
De Gebroeders Karamazow. Roman in 2 deelen. ± 600 pagina's druk. JUSTUS VAN MAURIK Jr.
Toen ik nog jong was. Goedkoope uitgaven,- geïllustreerd.
Elk deel gebonden in fraai omslag 95 cent.
:: UITGAVEN VAN ::
VAN HOLKEMA & WARENDORF - AMSTERDAM



.4.25
F. DE SINCLAIR, Een Prijsvraag in de
Hel. Imitaties f2.90 ƒ3.75
Bandteekening van Is. van Mens. Een allergeestigst boek, deze imitaties van den populairen schrijver.
HERMAN SALOMONSON, Menschen van
hun Tijd . . . • • "3 40
Bandteekening van Lambert Jansen, een moderne, goed geschreven roman.
KARL GJELLERUP, De Pelgrim Kamanita „ 3.25 „ 3.90 Vertaald uit het Zweedsch door Jhr. Op ten Noort. Deze roman werd met den Nobelprijs 1917 bekroond.
GUSTAV FRENSSEN, De Broeders ...» 3.90 „ 4.90 Geautoriseerde, vertaling van Dr. C. D. Sax. Het nieuwste boek van dezen bekenden schrijver van „Jörn Uhl".
RUDYARD KIPLING, Dieren in deWildernis „ 1.50 „ 1.90 Bandteekening van Is. van Mens. De vertaling van Kipling's „Jungle Book".
HUGO PENNING, Herman Wendel's Te-
rugkeer 3'25 -
Een nieuwe roman van den schrijver van „Goudland".
FRITS VAN RAALTE, Romantiek uit het
Kinderleven • • • • 240 »
Bandteekening van Chris van Geel. Een bundel zeer lezenswaardige schetsen van den bekenden paedagoog. §BKi
De prezen zi|n tydelük met 5 % crisistoeslag verhoogd.
| UITGAVEN VAN «
VAN HOLKEMA 6 WARENDORF - AMSTERDAM