WAAROM NIET?



INLEIDING.
VII
Het was een groot genot voor hem, dat in de secretaire van oma een spaarpotje stond, waarin hij van tijd tot tijd een klein geldstukje mocht laten vallen. Hij liet zich van mijn schoot glijden en trok me mee naar den hoek van de kamer, waar de secretaire staat. Ik haalde den sleutel uit mijn sleutelmandje en liet den klep neer, terwijl Jannie een stoel aansleepte. Hij klom er op, en met den elleboog op het blad leunende, keek hij met verlangende blikken naar al de geheimenissen van de overvolleplankjes. Zijn spaarpotje, een aapje, dat, als men een geldstukje in zijn hand legde, over zijn kop buitelde en het muntje in een gleuf wierp, staat in een binnenkastje en nauwelijks had ik het deurtje geopend, of handje-gauw greep het en trok het naar zich toe. Het haakte ergens achter en toen hij er hard aan rukte, schoot het los, trok een klein laadje, dat boven het kastje op weinig in het oog loopende wijze was aangebracht, mee en hij buitelde met stoel en aap op den grond.
Ik dacht in mijn schrik niet anders, dan dat hij minstens armen en beenen had gebroken; maar kinderen en katten komen bijna altijd op hun pootjes terecht, en inplaats van al die verwachte narigheid zat hij met een triomfantelijk gezicht op den grond, zijn geldaapje teeder in zijn armpjes geklemd.
„Kijk, Oma! ik heb mijn dubbeltje niet eens losgelaten!"
Hij krabbelde overeind, zette het aapje op tafel en wijdde zich met al zijn verstand aan het doen verdwijnen van zijn dubbeltje. Maar reeds dwaalden zijn altijd rustelooze oogen weer door de kamer; met een sprong was hij bij den omgevallen stoel en raapte iets op.
„Een portret, Oma! Kijk eens!"
Toen hij viel, had ik door mijn ontsteltenis niet bemerkt, wat er >met het-kleine laadje was gebeurd. Nu hij me evenwel het portret liet zien, dat hij in zijn handje hield geklemd, ontstelde ik hevig. Mijn knieën knikten en het was me, alsof mijn hart door een ijskoude hand werd aangeraakt. Eén oogenblik van benauwdheid — toen vloeide het bloed weer jagend door mijn aderen en viel ik snikkend op een stoel neer. De kleine vent zag me eerst verbaasd, toen verschrikt aan. Eindelijk kwam hij bij me staan.
„Oma, zoete Oma, niet huilen!"
Zijn eigen lipje begon te beven, terwijl hij mijn handen weg trachtte te trekken, waarmee ik mijn gezicht hield bedekt. Terwille van mijn kleinen lieveling trachtte ik me te beheerschen



VIII
INLEIDING.
en slaagde ik er zelfs in hem geruststellend toe te lachen. Maar toen bracht ik hem toch zoo gauw mogelijk naar Betje in de keuken, die hem nog een oogenblik bezig hield en hem daarna naar huis bracht.
Toen ik weer in mijn huiskamer was teruggekeerd, deed ik de kamerdeur op slot, en knielde op den grond neer bij het portret, dat jannie bij mijn uitbarsting van droefheid weer had laten vallen. Ik nam het op en zag toen eerst het laadje liggen en een dun — ach, zoo dun — pakje brieven. Met bevende handen verzamelde ik alles en liet mij in mijn stoel neervallen.
In hoeveel jaren was dat laadje niet open geweest en had ik den lust weerstaan, of had de moed mij ontbroken, me in zijn inhoud te verdiepen, en nu kreeg ik dien zoo onverwachts onder de oogen. Met hongerige blikken bestaarde ik de beeltenis van hem, aan wien ik nacht en dag dacht en dien ik nooit meer zou terugzien. Het kleurlooze beeld kreeg voor mij leven en ik zag hem vóór mij, zo'oals ik hem in zijn volle kracht voor het laatst had aanschouwd — zijn hooge, lenige gestalte, het donker-blonde haar, de groote, donkere, sprekende oogen, den krachtigen, ietwat te grooten neus, den beweeglijken mond — en toen begaf me opnieuw alle kalmte. Ik snikte het uit en kuste het portret — ik riep hem bij zijn naam, die me zoo vertrouwd en dierbaar was.
„Hans, mijn Hans 1.... het is niet waar, je bent niet heengegaan, zonder dat ik je nog éénmaal heb gezien!... Je hadt me beloofd, me bij je te zullen roepen, als de dood naderde en ik je overleefde ... Je hieldt altijd je woord — waarom nu niet ?... O, Hans I wat zal mijn leven voortaan voor me zijn, zal ik het kunnen dragen ?"....
Of ik zoo hardop riep om mijn gestorven vriend, of dat het slechts in mijn binnenste weerklonk — ik weet het niet. Hoe lang ik zoo weende en worstelde — ik weet het niet.
Maar toen ik door de hevige aandoening was afgemat, schijn ik in een soort verdooving te zijn geraakt. Ik was me tenminste van niets bewust, totdat er eenige geluiden als van geheel uit de verte tot me doordrongen en het bewustzijn langzaam terugkeerde. Er werd op de deur gebonsd, en een stem, die ik als die van mijn zoon herkende, riep' angstig telkens weer opnieuw:
„Moeder, moeder, doe toch open! Moeder, wat is er toch!.
Met moeite kwam ik overeind om de deur open te maken. Mijn oog viel op de brieven en het portret in mijn schoot, en haastig verborg ik ze in een doos, die op den schoorsteenmantel



INLEIDING.
IX
stond. Toen ik met wankelende schreden de deur was genaderd en het slot had omgedraaid, kwam Willem haastig binnen, en sloeg den arm om mij heen. Achter hem ontdekte ik Betje, die met vreesachtigen blik naar binnen keek.
„God dank, dat u eindelijk hebt open gemaakt! Ik dacht niet anders, dan dat er een ongeluk was gebeurd," zeide hij. „Betje kwam me halen, omdat zij de deur gesloten vond, en Jannie vertelde, dat Oma zoo akelig had gedaan. Wat is er toch eigenlijk gebeurd ?"
Hij liet me op de canapé plaats nemen, en greep mijn hand. Ik was evenwel niet in staat om te antwoorden. Betjes tegenwoordigheid hinderde mij en ik beduidde haar met de hand, dat zij de kamer moest verlaten. Na nog een nieuwsgierigen blik op me te hebben geworpen, ging zij schoorvoetend de kamer uit.
Een oogenblik zaten wij zwijgend bij elkaar; eindelijk begon mijn zoon te spreken, terwijl hij zacht mijn vingers streelde.
„Moeder, zeg me nu, wat er aan scheelt. Vroeger kwam ik met al mijn kinderleed en jongenssmart bij u, en dan wist u me altijd te troosten en op den goeden weg te brengen. Laat ons de rollen nu eens omkeeren. Zeg mij, wat er is gebeurd, dat u zoo geheel van streek heeft gebracht. Ik heb het al een paar dagen gemerkt, dat u er slecht uitzag, en dat u zich alle moeite moest geven, om opgeruimd te schijnen. Maar ik ken mijn moedertje, en ik weet, dat zij het niet prettig vindt, als er van elke stemming notitie wordt genomen. Maar nu ben ik ongerust geworden. Waarom had u de deur op slot gedaan, en waarom gaf u geen antwoord op mijn kloppen en roepen, en zien uw oogen zoo rood en uw wangen zoo bleek?"
De teedere bezorgdheid van mijn zoon deed me goed, maar maakte me ook week, zoodat ik, in plaats vante antwoorden, in tranen uitbarstte. En toen die tranen eenrrtaal een uitweg hadden gevonden, waren ze niet meer terug te dringen; ik weende en weende, zooals nooit te voren. Doch het was, alsof iedere druppel, die aan mijn oog ontvlood, in vuur veranderde, en op mijn arm, gekweld hart neerviel en het verzengde, totdat het geheel ineenkromp. Mijn adem ging steeds moeielijker en een hevige, beangstigende benauwdheid deed mij, hijgend naar lucht, achterover op de canapé vallen.
Mijn arme jongen was doodelijk ontsteld, en trachtte op onhandige mannenmanier mijn japon los te maken, om mij luchtte verschaffen; en toen hij hierin eindelijk was geslaagd, goot hij



X
INLEIDING.
den halven inhoud van een flacon, die met eau de cologne gevuld op tafel stond, over zijn zakdoek uit, en hield dien zóó dicht onder mijn neus, dat ik ervan hoesten moest en nog benauwder werd. Maar eindelijk kwam ik toch weer door — of misschien ondanks — zijn zorgen tot bedaren, en kon ik, rustig achterover liggend, weer tot kalmte komen. Mijn jongen was zoo geschrikt over de uitwerking van zijn woorden, dat hij niets meer durfde te zeggen, en zonder te spreken naast mij bleef zitten. Mij deed het oneindig goed, zoo rustig te kunnen blijven liggen, terwijl ik hem, die me nu nog het dierbaarste was, wat ik bezat, bij mij had. En onderwijl verzamelde ik krachten, om te kunnen spreken, zonder dat er weer een uitbarsting kwam.
Mijn stem klonk dof en vermoeid, toen ik eindelijk begon.
„Je moet wat geduld met me hebben, Willem Je hebt goed
gezien, ik heb een grooten schok ondergaan, en er is iets gebeurd, wat me erg veel verdriet veroorzaakt. Maar vraag mij niet, wat het is, beste jongen, zelfs jou kan ik het niet zeggen. Er zijn dingen in een vrouwenhart, die te diep verborgen en te heilig zijn, om ze te openbaren. En ik heb het gevoel, alsof ik, indien ik de wond, die mij is toegebracht, aan iemand toonde, aan die wond zou verbloeden. Heb dus maar wat geduld met je arme moeder, en laat haar maar een beetje aan haarzelf over, dan komt zij misschien het eerst weer tot kalmte."
Willem keek me met zijn trouwe oogen vol liefde aan, en knielde bij mij neer.
„Moeder, hoe graag zou ik in uw leed deelen, en het u helpen dragen. Maar indien u meent, dat u er niet over spreken kunt, dan zal ik mij er bij neerleggen. U bent altijd mijn sterk, flink moedertje geweest, en zult ook dit overwinnen. Maar mocht u ooit naar een hart verlangen, om het uwe bij uit te storten, kom dan bij mij. Ik zal gelukkig zijn, u te kunnen troosten of helpen. Maar 'nu laat ik u alleen. Ik zal aan Betje zeggen, dat zij goed voor u moet zorgen en kom straks nog eens bij u kijken; of anders komt Jeanne nog wel eens."
Hij trok mijn hoofd een oogenblik aan zijn borst, en gaf me een teederen kus. Toen stond hij op en verliet met bezorgd gezicht de kamer.
Mijn goede zoon 1 Altijd even lief en vol zorgen voor zijn moeder! Nooit heeft hij mij kommer bereid en ook na zijn huwelijk is hij altijd dezelfde gebleven! Jeanne, mijn schoondochter, beweert wel eens, dat zij jaloersch op mij is, want dat Willem zijn



INLEIDING.
XI
moeder meer bewondert, dan zijn vrouw! Dit is natuurlijk maar gekheid, maar dat hij hoog van zijn moeder denkt, is een zekere
waarheid. Als hij eens wist! Als hij het geheim van mijn
leven kende — dat geheim — dat mijn grootste geluk en mijn
grootste ellende tevens heeft uitgemaakt! Dat veel oogen-
blikken van zaligheid, en veel jaren van eenzaamheid en ontbering over mij heeft gebracht! Als hij dat kende, zou hij mij
dan nog zoo hoog kunnen schatten ? Zou hij me dan nog
met die zelfde liefde aanzien, en mij nog zijn sterk, flink moedertje noemen ?.... Ik — die zoo zwak ben, zoo'n echte vrouw, dat ik, nu ik mijn liefste heb verloren, ook allen moed om te leven kwijt ben ? ....
Of zou hij mij begrijpen, als ik hem alles vertelde? Zou
hij zijn moeder kunnen vergeven, dat er een tijd is geweest, waarin zij op het punt was den naam van zijn vader — en dus
ook zijn naam — oneer aan te doen? Of zou zij zijn
liefde verbeuren ?
Deze gedachte deed mij sidderen van angst. En toch — hoe wonderlijk is toch een menschenhart — toch zou ik willen, dat hij eenmaal zal weten, wie zijn moeder was; dat hij zal kennen al de geheime wenschen van mijn arm, gebroken hart.
Het hem vertellen dat kan ik niet. Ik zou hem onmogelijk
alles kunnen openbaren, wat mijn leven gemaakt heeft tot wat het is. Maar als mijn krachten mij niet begeven, en ik nog eenigen tijd moet wachten, totdat de dood mij wegroept — en ik misschien in een ander leven eindelijk vereenigd word met hem, dien ik
zóó liefheb — dan wil ik voor hem alles opschrijven mijn
leven als een open boek voor hem uitbreiden. Misschien, als hij alles weet, als hij den honger naar liefde leert kennen van een eenzaam vrouwenhart, dat in alles alleen moet staan in den strijd van het leven, misschien, dat hij mij dan vergeeft, waar ik uit liefde heb gedwaald 1
O — mijn jongen, mijn jongen! — oordeel niet te hard over je arme moeder!






MIJN KINDER- EN SCHOOLJAREN.
HOOFDSTUK I.
Van mijn eerste kinderjaren kan ik mij nog maar- weinig herinneren. Wij woonden in een dorp in Gelderland, waar mijn vader, die wegens ziekte zijn ontslag uit den militairen dienst had moeten nemen, hoopte, zijn geschokte gezondheid weer te zien herstellen. Het mocht evenwel niet baten, en de eenige herinnering, die ik nog van hem heb, is het beeld van een langen, uitgeteerden man, die altijd in een ziekenstoel bij het raam zat. Mijn twee broers, Gerard en Frits, en ik werden iederen dag een oogenblik bij hem binnen gelaten en dan stonden we stil om hem heen, om hem niet te vermoeien. Eigenlijk waren het alleen mijn broers, die zich rustig hielden; zij waren enkele jaren ouder dan ik en hadden reeds eenig begrip van papa's ziekte; maar ik, klein, onnoozel ding van nog geen vijf jaar oud en bovendien met een echte kwikzilvernatuur begiftigd, kon me nooit stil houden, maar stond te dansen en te springen, of maakte het hem met allerlei domme vragen lastig, zoodat ik na enkele minuten weer moest verwijderd worden, wat meestal alleen onder heftig protest kon geschieden.
Op eën morgen liep ik, zooals ik gewoon was te doen, naar zijn kamer, om hem een morgenkusje te brengen; de deur was evenwel gesloten en nauwelijks had ik met mijn vuistjes een' paar driftige slagen op de deur gegeven, of ik werd zonder vorm van proces opgepakt en naar de keuken gedragen.
„Dom kind, hou-je toch stil! Heb je dan niet gezien, dat je moes van morgen zoo heeft gehuild? Je pa is dood en nu mag je niet meer in zijn kamer."
Hoe wist ik — arm schaap — wat dood-zijn beteekent! Ik hield het misschien voor een andere ziekte en verdiepte mij er niet verder in. Ik heb van die dagen dan ook geen andere herinneringen behouden, dan een verwarden indruk van treurigheid en donkere kamers.



15
kon hebben, en ik nam mij vast voor, er nooit meer een voet te zetten. Maar ach — ik moest nog meer levenswijsheid opdoen! Toen ik om twee uur hardnekkig weigerde met de broers mee te gaan, en me met handen, voeten en tanden verzette, kwam moes hun te hulp, en onder het uitspreken van de classieke regels: „Kinderen, die niet willen, krijgen voor hun b..." werd mij voor den eersten keer in mijn leven de maat van mijn broekje genomen. Het gehuil, dat nu door huis weerklonk, leek sprekend op dat van het kogelronde boertje; maar toen de strafoefening was afgeloopen, was ik zoo kneedbaar als zachte was, en liet me als een lam naar school brengen.
Alle begin is moeilijk; maar na eenigen tijd, waarin mijn wil nog telkens met de schoolwetten in botsing kwam, gewende ik mij geheel aan mijn nieuwe omgeving, en werd ik, over het geheel genomen, een vlijtige, leergierige scholier.
Ik was een eigenaardig kind. Meestal vroolijk en geheel opgaand in elk pretje, dat zich aanbood, leefde ik toch een eigen, apart leventje, waaraan niemand deel had en dat ik, klein als ik was, zorgvuldig voor iedereen verborgen hield.
Onze goede moeder was een stille vrouw; haar leven was moeilijk geweest, en haar zwaartillende aard had het haar niet gemakkelijker gemaakt. De voortdurende zorg voor een zieken man en de moeite om met een klein traktement en eindelijk met een geheel ontoereikend pensioen rond te komen, hadden haar vóór den tijd oud en -vreugdeloos gemaakt.
Maar zij zorgde en zwoegde voor ons zooveel zij kon en trachtte in onze zieltjes reeds vroeg de liefde op te wekken tot Jezus, den kindervriend, en tot God, zijn Vader, dien zij als haar God liefhad, en tot Wien zij gewoon was, zich met al haar zorgen te wenden. lederen avond, vóór wij gingen slapen, knielde zij bij onze bedden neer. Meestal sliep ik al, als de jongens naar bed gingen in de aangrenzende kamer, maar soms hoorde ik nog, hoe zij met hen sprak en bad, en dan trachtte ik dit met mijn jonge hersentjes te verwerken. Mij scheen zij nog te klein te vinden, om veel met me te praten en ik behoefde, als ik in mijnbedje lag, dus slechts de oogen te sluiten en de handen te vouwen, terwijl ik prevelde: „Lieve Jezus, houd de wacht! Ik ga slapen. Goeden nacht!" Dan kuste ze mij en verliet de kamer.
Maar voor mij was de dag d^n nog niet ten einde. Ten eerste kwam dan nog hèt moment, waarin ik haar mijn nachtgroet nariep. Ik zette mij daarvoor in postuur — begon zachtjes — maar



16
zette mijn stem dan hoe langer hoe meer uit, om het laatste woord zoo luid en zoo langgerekt mogelijk uit te galmen.
„Nacht, Moes 1 Slaap op rozen, zonder doornen, beter op rozenbloe...sem!" Als ik dan gedempt van buiten de gesloten kamerdeur moeders wedergroet hoorde: „Nacht, Suusje, slaap wel!" was ik gerust en kroop onder de dekens. Van inslapen was den eersten tijd meestal geen sprake. Mijn dartele geest was nog veel te wakker en begon zich dan eerst in zijn volle kracht te vertoonen. In mijn verbeelding stelde ik mij mijzelf in de meest verschillende toestanden voor. Soms trok ik als Roodkapje door het bosch en maakte alle angsten door, die deze ongehoorzame kleine gevoeld moet hebben, toen zij den wolf in grootmoeders bed vond. Dan weer sliep ik als Doornroosje mijn honderdjarigen slaap, en verbeidde ik in angstige spanning de komst van den prins; of ik was de prinses, die met het monster moest trouwen, dat zich op het juiste oogenblik als een schoonen, betooverden prins ontpopte. Ik bracht mijzelf door al die voorstellingen soms in zulk een opgewondenheid, dat ik allerlei dingen meende te zien, die me den grootsten angst aanjoegen. Dan kroop ik bevend naar het voeteneind van mijn bed, waar een stuk van het ledikant was afgeschoten, en waar al mijn poppenkinderen sliepen. In den blinde greep ik dan één van mijn lievelingen, en deze stijf tegen mij aandrukkend, kroop ik zoo diep mogelijk weg in het warme holletje. En dan duurde het meestal niet lang meer, of Klaas Vaak kwam, en breidde zijn mantel over mij uit.
Bij het krieken van den dag was ik gewoonlijk al klaar wakker. Een blik in het groote ledikant, waar moes nog rustig sliep, zeide mij, dat het nog geen tijd was om op te staan. Maar — daarom kon ik wel vast aan den arbeid gaan! Want o, ik had het 's morgens zoo druk, eer ik al mijn kinderen weer had aangekleed, die ik trouw iederen avond uitkleedde. Poppen met vastgenaaide kleeren kon ik niet uitstaan. Ik haalde dus al mijn kinderen in bed — Ellen, en Alice, en Lucie, en Emma — ik kan ze me niet allemaal meer hèrinneren, maar zij droegen meestal de namen van de heldinnen uit het kinderboek, dat mij dan het meest interesseerde. En dan begon de aankleedpartij, terwijl ik mij fluisterend met ze onderhield, ze bestrafte en prees, op dezelfde manier, waarop moes het mij deed.
Waren ze eindelijk klaar, dan nam ik mijn breikous, waaraan ik iederen dag vier naadjes moest breien, en dan klapperden de naalden er lustig op los. Dit was meestal het sein, dat er be-



17
weging kwam in het groote bed, en ondanks al mijn wijsheid van klein poppenmoedertje was het mijn grootste plezier, om dan nog eens even in moeders arm te kruipen vóór zij opstond. In die dagen was moes mijn toevlucht. Bij haar zocht ik bescherming, als de jongens het mij te benauwd maakten. Aan haar vertrouwde ik al mijn schatten toe, die ik bang was, dat anders zouden verloren gaan. Maar van mijn innerlijk leven, als men dat bij een kind zoo kan noemen, maakte ik haar geen deelgenoot. Was ik ondeugend geweest, en had moes mij bestraft, terwijl zij er bijvoegde, dat ik niet alleen haar, maar ook den lieven Heer Jezus verdriet had gedaan, dan kon ik niets zeggen, maar zoo gauw ik me ongemerkt kon verwijderen, kroop ik in het een of andere hoekje weg en vroeg ik in den grootsten ernst den Heiland om vergiffenis en beloofde ik Hem beterschap. Bemerkte moes evenwel, dat ik weg was geweest en vroeg ze mij, waar ik mij zoo lang had opgehouden, en wat ik had gedaan, dan was er geen woord uit mij te krijgen, en werd ik hierdoor soms ten onrechte van ondeugendheid verdacht.
Bij al mijn liefde tot mijn moeder is dit altijd zoo gebleven; mijn hart is voor haar altijd een gesloten boek geweest, en in latere jaren, als het eene of andere ware of denkbeeldige meisjesleed mij drukte, ging ik nooit tot haar om geraden of getroost te worden.
HOOFDSTUK II.
Ik schreef daar, dat ik nooit tot mijn moeder ging om raad en troost. Maar toch moest ook ik iemand hebben, bij wien ik, zoo klein als ik was, mijn hart kon uitstorten. Een mensch — ook een klein menschje — die geen vriend, broeder, vader of moeder heeft, om in moeilijke tijden zijn hart bij uit te storten, is een rampzalige, verarmde ziel, en diep te beklagen. Maar ik was gelukkiger. Toen ik zeven jaar was, stierf mijn grootmoeder, van wie ik me zoo goed als niets kan herinneren. Zij woonde in Zutfen, en slechts zeer zelden had ik haar gezien. Grootvader, die alleen met zijn vrouw had gewoond, kon niet alleen blijven, zonder iemand bij zich te hebben, die hem in al die kleine dingen ver-
Waarom niet? 2



18
zorgde waarvoor slechts een vrouw oog heeft, en zoo werd er besloten, dat hij in het huis van zijn dochter — mijn moeder — zijn intrek zou nemen. Hierdoor werden ook haar zorgen verlicht, omdat zijn inkomen nu gedeeltelijk in de huishoudkas werd gestort, en zij hierdoor niet meer zoo angstvallig ieder dubbeltje behoefde om te draaien.
Den dag, waarop grootvader komen zou, waren wij dol van opwinding. De jongens hadden zich met bonte kippenveeren getooid, en hadden hun blanke sabels tusschen hun riem gestoken, om een heldhaftigen indruk te maken. Daar grootvader in Indië officier was geweest, meenden zij hem hiermee een bizondere eer te bewijzen. Zij hadden zelfs gewild, dat ik mijn haren op de kruin van mijn hoofd bijeen zou binden en er kammen en spelden van moes in zou steken, terwijl ik een oude, bonte sjaal om me heen moest drapeeren. Ik was er evenwel niet toe te bewegen ; mijn vrouwelijke coquetterie was al genoeg ontwikkeld, om me te doen inzien, dat ik met mijn keurig gekamden krullebol en schoon, katoenen jurkje een beteren indruk op den met zooveel spanning verbeiden gast zou maken, dan als Indianenvrouw.
Spoortreinen waren er nog niet in de nabijheid van ons dorp en grootvader moest dus van de diligence gebruik maken, die van het naburige dorp éénmaal per dag heen en weer reed. Een half uur te vroeg stonden wij popelend van verlangen achter het gele hek van onzen tuin te wachten. Ieder geluid van een voertuig op de hobbelige steenen van de dorpsstraat deed ons juichend roepen: „Daar is hij Y' Maar het was telkens voor niets. Men moet dan ook nog een kind zijn om te denken, dat een diligence ooit vóór den aangegeven tijd zal verschijnen!
Eindelijk hoorden wij geheel in de verte het geschal van een horen, waarmee de postiljon zijn nadering aankondigde. Nu waren wij bijna niet meer te houden. Maar moeder had gezegd, dat wij het hek niet uit mochten gaan; wij konden aan ons ongeduld dan ook niet anders uiting geven dan door heen en weer te springen, alsof wij door een tarantella waren gestoken.
Gelukkig! — daar boog de groote, logge, gele kast om den hoek van de straat en al spoedig zagen wij grootvaders vriendelijk, oud gezicht uit het portierraampje naar ons kijken. Hij had nog pas zijn voet op straat gezet, of wij vlogen naar hem toe en besprongen en bestormden hem van alle kanten, zoodat hij bijna niet op de been kon blijven; en al het gezag van moeder was nauwelijks in staat, om ons tenminste weer eenigszins te doen bedaren.



19
Hoe wij ons dien dag nog verder gedroegen om aan onze vreugde over grootvaders komst uiting te geven, zal ik maar stilzwijgend voorbij gaan. Maar dit is ontegenzeggelijk waar, met hem was een goede geest in ons huis gekomen. Alles scheen opeens veel prettiger en zonniger door de opgeruimdheid en den vrede, die van hem uitgingen. Evenals moeder had hij een vast geloof in God, en wankelde hij niet in zijn vertrouwen, dat God zijn leven tot in de kleinste voorvallen bestuurde. Maar terwijl moeders godsvertrouwen niet in staat was haar met opgewektheid haar weg te doen gaan en zij meer den indruk maakte, gebukt te gaan onder de wederwaardigheden van het leven, behoefde men op grootvaders lief, vredig gezicht -maar een enkelen blik te werpen om te zien, dat hij als een kind aan Vaders hand zijn pad bewandelde, en nooit met zijn God twistte, als zijn weg in het donker was. Moeder heeft mij later verteld, hoe hij, toen men hem kwam beklagen, omdat hij door den dood van zijn vrouw zoo eenzaam was achtergebleven, met een ernstigen, vredigen blik had gezegd:
„Zou ik het goede van God ontvangen, en het kwade niet ontvangen ?"
En dat was het juist: hij ontving het kwade, niet als iets, dat hij liever niet aannam, maar als een zegening — zij het dan ook een onbegrepen zegening — van zijn God.
Met zijn kleinkinderen was hij een kind mee. Hij deelde in al onze spelen, leerde de jongens exerceeren, ja, liet zich zelfs door mij gebruiken, om bij mijn poppenkinderen als dokter op te treden; hun bedorven magen genas hij met allerlei lekkere dingen, die dan bij ongeluk altijd in de maag van het poppenmoedertje terecht kwamen. Hij hield dolveel van zijn kleinzoons, maar toch was ik zijn lieveling. Dit was zeker voor een groot deel daaraan toe te schrijven, dat ik het petekind van zijn vrouw was, maar ook wel, omdat ik, hoe onbesuisd en wild ik gewoonlijk ook was, toch soms heele tijden rustig bij hem kon zitten en nooit moe werd, hem uit te vragen over het „hoe" en „waarom" der dingen.
Ik kan mij nog zoo duidelijk voor den geest halen, hoe de kleine, magere gestalte achterover in den leuningstoel bij het vuur zat. Een straal der zon speelde soms op den krans van sneeuwwitte haren, die zijn kaal hoofd omgaven en deed ze glinsteren als zilver. Uit de lange, Goudsche pijp zoog hij kleine rookwolkjes, die ijl en vluchtig door de kamer zweefden en onderwijl



20
luisterde hij geduldig naar mijn dwazen kinderpraat. Ik zat dan meestal op een stoof met de ellebogen op de knieën en het eigenwijze gezichtje op de handen gesteund. Dan vroeg ik hem naar alles, wat maar in mijn nog ongeordende kinderhersentjes opkwam. Wat het allemaal voor vraagstukken waren, die ik met hem beproefde op te lossen, is me niet bijgebleven, doch als resultaat daarvan kan ik alleen zeggen, hoe mij uit dien tijd de naam van „juffertje Waarom" is blijven aankleven, een naam, dien mijn lieve grootvader mij schertsend had gegeven. En die wensch, om van alles het „waarom" te weten, is mij steeds bijgebleven, helaas! niet ter bevordering van mijn geluk. Hoe dikwijls drong zich die vraag naar mijn lippen, als in latere jaren het eene na het andere mij ontviel, de eene smart volgde op de andere. Hoe vaak heb ik hen benijd, die evenals mijn geloovige grootvader nooit vroegen: „waarom moet mij dit overkomen, waarom is deze beproeving noodig ?" — maar stil en onderworpen alles op zich namen, wat het lot — of God — over hen beschikte. Nu — aan het einde van mijn leven — weet ik, dat vragen naar het „waarom" doelloos is, en men er hier op aarde zelden een antwoord op ontvangt. Zullen wij in een hiernamaals dat antwoord krijgen ? Wie zal het ons zeggen ?
Mijn grootvader was ook degene, die ons liefde inboezemde voor de Natuur in haar ruimste beteekenis. Voor bloemen en planten, voor alles, wat loopt, kruipt, vliegt of zwemt, boezemde hij ons belangstelling en liefde in, en wee ons, als wij, zonder het dikwijls te beseffen, ons wreed jegens een dier gedroegen. Wie dacht er ook aan, dat het wreed was sponzedoos of griffelkoker vol te stoppen met meikevers, of ze aan een draad door de kamer te laten vliegen? Alle schoolkinderen deden het, waarom wij dus niet ? Maar grootvader leerde het ons anders! Op een keer, dat wij, ondanks zijn verzoek het te laten, ons toch amuseerden met die arme, hulpeloos rondkruipende en rondfladderende stumperds, kwam hij met dik touw aangeloopen en bond hij ons ieder in een aparte kamer stevig vast, op zulk een manier, dat wij ons onmogelijk los konden maken, al konden wij ook een paar schreden heen en weer loopen. Zoo liet hij ons, ondanks alle protest, dat vooral van de zijde der jongens nogal luidruchtig was, een paar uur opgesloten zitten. Op deze wijze leerde hij ons, hoe onaangenaam het voor meikevers is, in handen van de lieve schooljeugd te vallen!
Zaterdagsmiddags, als wij geen school hadden en Zondags-



21
middags trok hij bij goed weer er met ons op uit, liefst naar het bosch of naar de hei, en dan leerde hij ons, hoe wij onze oogen moesten gebruiken, om overal het schoone te zien. Elk vogelgefluit leerde hij ons kennen, ieder insekt, dat om ons heen zwierde, of voor onze voeten kroop, noemde hij ons bij name. ik geloof, dat er geen boomsoort een uur in den omtrek was, die wij niet wisten te onderscheiden, en het kleinste, onbeteekenendste plantje, dat diep-verborgen onder heideplanten of aan den rand van een sloot groeide, ontsnapte niet aan onze speurende blikken.
De jongens wilden altijd het bosch in, dat scheen hun voor hun wilde spelen een waar Dorado toe, vooral daar, waar het akkermaalshout dichte, bijna ondoordringbare boschjes vormde, die zich uitmuntend leenden voor hun rooverspelen.
Mij daarentegen trok de wijde, zonnige heide aan, waar mijn droomerige kinderblik zich onbeperkt en vrij in den helderen aether kon verliezen. Tijden lang kon ik haast onbewust naast grootvader voortloopen, den blik naar boven gericht, en den leeuwerik volgend, die jubelend omhoog steeg, of in de verte starend tot daar, waar hemel en aarde elkaar schenen te ontmoeten, of waar een met dennen begroeide heuvel den horizon beperkte. Dan vergat ik soms geheel, waar ik mij bevond, tot mijn voet in aanraking kwam met een hooger uitstekend heidepolletje, en ik met mijn geheele lengte den grond mat. Dan bukte grootvader zich en terwijl hij mij hielp opstaan, zei hij met een glimlach:
„Ja, kind, zoo gaat het meestal in de wereld! Menschen, die te hoog kijken, zien niet, wat er vlak voor hun voeten te zien is, en vallen op hun neus!"
Het is mij een genot, me weer in die herinneringen aan mijn onbezorgde jeugd te verdiepen, maar, hoewel noode, moet ik me beperken en de jaren slechts vluchtig herdenken, die rustig en aangenaam voorbij gingen. In mijn herinnering is het ten minste zoo; maar mijn moeder zal er zeker anders over hebben gedacht Want genoten de broers over het algemeen een uitmuntende gezondheid, ik scheen mij geroepen te gevoelen, aan alle ziekten als aan een spel mee te doen. Er kon geen kinderziekte of wat ook in het dorp heerschen, of ik werd er door aangetast. Mazelen, roodvonk, kinkhoest, keelziekte en wat al meer, van alles kreeg ik mijn deel. Het gaf telkens een heele zorg aan moeder, maar ik scheen in zoo'n tijd niet bizonder lastig te zijn;moeder beweerde tenminste dikwijls: „Zij is het liefst, als zij ziek is,



22
dan is ze tenminste eens een poosje rustig!" Ik heb van al die ongesteldheden geen andere herinnering meer, dan van den vriendelijken huisdokter, die zijn zakken altijd vol had met witte drop en pepermuntjes — van heerlijke vermicellisoep — „pierensoep" noemden wij die — èn nieuwe prentenboeken.
Zoo bereikte ik ongemerkt mijn elfde jaar, en daarmee was de tijd aangebroken, dat ik de openbare school moest verlaten, en ingeschreven werd als leerlinge van de zoogenaamde Fransche school. Dat ging in dien tijd nog zeer gemakkelijk. Examens waren bij ons onbekend; geen toelatingsexamens noch overgangsexamens werden er geëischt. Was de tijd daar, dat men van school of klasse moest veranderen, dan gebeurde dit zonder eenige drukte, en moesten de kinderen maar zien, of ze mee konden komen of niet. Voor de vluggen was dit geen bezwaar, maar of de minder vluggen of de bepaald dommen op deze wijze veel van het onderwijs konden opsteken, is de vraag. Daar ik gelukkig niet tot de dommen behoorde, kan ik niet anders zeggen, dan dat ik veel heb geprofiteerd tot het tijdstip daar was, waarop mijn schooljaren voor geëindigd werden verklaard. Toch geloof ik niet, dat dit systeem van onderwijs — of liever, dit onderwijs zonder systeem — den toets zou kunnen doorstaan in dezen tijd van toelatings- en overgangsexamens, schoolcommissies, en wat er thans nog verder bij behoort. '
HOOFDSTUK III.
Was mijn leven tot nu toe als één reeks van gelukkige, onbezorgde dagen voorbij gegaan, nu trad ik een tijdperk in, dat naast veel goeds mij ook veel onaangename uren bracht. Op onze volksschool, waar meisjes en jongens, arm en rijk, kinderen van dorpsnotabelen en kinderen van boeren naast elkander in de banken zaten, heerschte een tamelijk communistische geest, en het devies: Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap had misschien nergens met meer recht aangebracht kunnen worden dan boven onze schooldeur. Dit werd nu anders. De Fransche school was bevolkt door de kinderen van de élite van het dorp, bestaande uit burgemeester, dokters, dominees, notaris, ontvanger en nog



23
enkele renteniers en gepensionneerden, die, aangetrokken door het goedkoope en voor dien tijd goede onderwijs, hun tenten daar hadden opgeslagen. .
Nu had mijn goede moeder - ik zeg dit niet om haar te beschuldigen, want ik geloof niet, dat ze ooit heeft beseft, hoeveel ze mii er door heeft doen lijden — de gewoonte, om zoolang het ging van oud nieuw te maken. Toen mijn arme vader stierf en zij met drie- kinderen en een niet-toereikend pensioen achterbleef, was zij niertoe wel gedwongen en'moest zij dankbaar zijn, als haar meer-gegoede familie haar de half-afgedragen kleeren zond om die voor haar kinderen te vermaken. Maar sinds grootvaders komst was dit niet meer noodig en konden wi], zonder nu juist buitensporigheden te kunnen begaan, toch netjes en eenvoudig leven. Het sparen en rekenen was haar evenwe zóó tot een tweede natuur geworden, dat zij het niet meer kon laten, en dus aan ieder oud lapje nog zoolang knutselde, tot er nog een iurk voor mij uit groeide. De jongens waren dezen tijd gelukkig al te boven en jongens zijn in dit opzicht veel minder scherpziend dan meisjes; maar voor mij was het een ware beproeving.^ ^ ^ ^ ^ ^ njet ^ Qm gegeyen _ er warert
op de oude school zooveel slecht-gekieede kinderen - en zonder eenigszins te kunnen vermoeden, wat mij boven t hoofd hing, ging ik den eersten morgen opgewekt en goedsmoeds naar de nieuwe school in gezelschap van mijn vriendinnetje Manetje van der Mandele, een echte robbedoes, die, hoewel zelf altijd goed gekleed, daar niets om gaf en haar nette jurkjes en geborduurde Schorten in minder dan geen tijd vol scheuren en vlekken maakte.
Wii waren nauwelijks het schoollokaal binnengegaan, of ik merkte al heel gauw, dat mijn uiterlijk den lachlust der anderen opwekte; ze giegelden en stootten elkaar aan, en wezen tersluiks naar mijn lange, op-den-groei-gemaakte, donker-gnjze jurk die, hoog aan den hals en met lange mouwen, een groot contrast vormde met de aardige, korte jurkjes met vierkant-uitgesneden fifties en kleine pofmouwtjes, die toen in de mode waren, ten lang-opgeschoten sproetig meisje trok minachtend haar wipneua op en zei smalend: , .ƒ*.
„Wat een bespottelijk kind! Ze ziet er uit, of ze uit een wees-
hUOp allerlei manier en toon ging het woord «weeskind" door de rijen der mij bespottende meisjes en langen tijd bleef dit de



24
naam, waarmee ik werd aangesproken. !k kreeg een gloeiende kleur en het huilen stond me nader dan het lachen. Marietje gaf me een por in de zijde en fluisterde me toe:
„Huil toch niet, domme meid, dan hebben die schapen er nog plezier van. Je moet net doen, of je 't niet hoort I"
Deze raad was zeker heel verstandig en goed, maar had geen andere uitwerking op mij, die tot nu toe door moeder, grootvader en broers — als de jongste — was vertroeteld en verwend, dan dat ik geheel van streek raakte, en mijn tranenbeken nu eerst recht buiten de oevers traden. Ik snikte het uit, en wekte daardoor den spotlust nog meer op. Een der oudere meisjes noemde me „TrSnenliese," en ook deze naam dook telkens weer op, zoodra zij met hun gesar me weer eens aan het huilen hadden gebracht. De komst van de directrice maakte eindelijk een einde aan dit onverkwikkelijke tooneel.
Was er maar voorgoed een einde gekomen aan de plagerijen en spotternijen, waaraan ik op school bloot stond! Met hoeveel genoegen zou ik dan aan dien tijd terugdenken! Maar aan hoeveel ellende heeft mijn arme kinderziel blootgestaan, alleen omdat mijn moeder niet begrijpen kon — of begrijpen wilde — hoe xeer kinderen — en vooral aankomende meisjes — aan het uiterlijk der dingen hechten! Niet dat ik doorloopend aan spot was blootgesteld; langzamerhand wenden mijn medescholieren aan den leelijksten hoed, de antiekste jurk en dan had ik voor een korten tijd rust. O, hoe wenschte ik in dien tijd, dat mijn kleeren nooit versleten en dat er nooit wisseling van jaargetijden plaats vond, waardoor er andere kleeren noodig werden, die aan nieuwe kritiek zouden onderworpen worden! Ik ging dan als door een vagevuur! En het ergste van alles was, dat ik er mijn vertrouwende blijmoedigheid door verloor. Tot mijn elfde jaar toe had ik bijna nooit verlegenheid gekend, maar na al dien spot, na al die onvriendelijkheid, waarmee ik door mijn nieuwe schoolmakkertjes was ontvangen, werd ik schuw en verlegen en onbeholpen in mijn optreden. Als er een paar meisjes de hoofden bij elkaar staken en fluisterden en lachten, meende ik, dat zij het over mij hadden en dan had ik me wel in een muizengaatje willen verstoppen.
Maar waartoe me nog langer in dit kinderverdriet te verdiepen? Ik wil allerminst den indruk maken, alsof ik toen treurige jaren heb doorleefd. Integendeel, in mijn eigen familiekring voelde ik me gelukkig en ook bij Marietje van der Mandele aan huis



25
heb ik menig onvergetelijk uurtje gesleten. Burgemeester van der Mandele was niet alleen het hoofd van een flinke gemeente, maar ook van een talrijk gezin, dat hij met vaste en toch niet te strenge hand regeerde. Zijn klein, zacht vrouwtje zou nooit in staat zijn geweest haar zeven wilde rakkers in toom te houden, als haar man haar niet trouw ter zijde had gestaan.
Het burgemeestershuis was een groot, vierkant gebouw, dat midden in een uitgestrekten tuin stond. Aan den eenen kant werd de tuin door een groote weide begrensd, waar de twee paarden van den burgemeester en de ezel van zijn kinderen in de grootste eendracht graasden. Achter in den tuin voerde een houten brug over een beek naar een boschje van beuken en eiken, een plaats van gelukzaligheid voor ons, kinderen, die daar het liefst speelden, en onder de wijd-uitgespreide takken in de koele schaduw menig avontuurlijk -plan uitbroedden. Daar sloegen de jongens hun lndianenkampen op, waarvoor zij hutten bouwden van takken en van plaggen, die zij op de heide gingen steken. Van oude planken timmerden zij houtvlotten en voeren daarmee de beek af, waarbij ze menig nat pak ophaalden, terwijl wij meisjes in hun afwezigheid koken moesten. Een vuur was gauw genoeg aangemaakt van de dorre takken, die overal verspreid lagen en daarop maakten wij onverteerbare gerechten klaar van knollen en bieten, die wij bij den buurman op den akker „veroverden". „Stelen" was een woord, dat in ons woordenboek niet voorkwam. Evenals de Indianen gingen wij op roof uit, en onze buit kwam ons van rechtswege toe, meenden wij. Dat wij bij onze vuren nooit verbrand zijn, is werkelijk een wonder. De volksmond zegt: „God beschermt kinderen en dronkaards!" en hierin ligt veel waarheid. Want er moet werkelijk een hoogere hand geweest zijn, die ons beschermde, anders was er stellig meer dan een van ons clubje verongelukt bij onze soms wezenlijk zeer gevaarlijke ondernemingen.
Doch al bleven wij voor ongelukken gespaard, ons kringetje zou toch een wreed verlies moeten lijden. Doch vóór ik er toe overga, deze treurige gebeurtenis mee te deelen, moet ik de kinderen van onzen burgemeester eerst eens nader beschrijven. Ernst, de oudste, was toen reeds op het Instituut te Willemsoord, waar hij zijn opleiding tot zee-officier hoopte te voltooien. Wel zelden was er minder overeenkomst tusschen een persoon en zijn naam, als het bij hem het geval was. Van ernst was er in zijn karakter niet veel te bespeuren. Altijd vroolijk en hulpvaardig en



26
de dingen van den besten kant bekijkend, was hij door iedereen bemind. Zijn moeder hing hem met bijna afgodische liefde aan, die hij met een soort van beschermende teederheid beantwoordde; en tusschen vader en zoon bestond er een verhouding van kameraadschap, die den heer van der Mandele soms veel van zijn gewone ernstige deftigheid deed op zij zetten.
Anton, die in leeftijd op Ernst volgde, en de intieme vriend van mijn broer Gerard was, had een geheel anderen aard. Hij was kalm gelijk zijn vader, en hoewel hij met hart en ziel deelnam aan de excursies en spelen van de anderen, deed hij alles met een zekere beredeneerdheid, die onze soms wel wat al te wilde genoegens binnen een zekere grens hield.
Dan kwam Jan, een gezellige, dikke, blozende jongen, onbesuisd en vol wilde streken. Aan leeren had hij een hekel, hoewel hij een flink en helder verstand had. „Er is geen zit in dien jongen," zeiden zijn onderwijzers. „Hij moet ook maar naar zee, dan kan hij de geheele wereld dóórzwerven." Hij ging met Anton en Gerard op een school in de naburige stad, waar zij 's morgens reeds vroeg per diligence heen reden en 's avonds tegen half zes van terug&erden. Soms gingen wij hen tegemoet en dan wandelden zij het laatste eind met ons naar huis.
Op hem volgde Marietje, mijn onafscheidelijk vriendinnetje. „De parkietjes" werden wij genoemd, omdat wij niets zonder elkaar konden doen. Haar onbesuisde vroolijkheid en mijn soms droomerige aard vulden elkaar aan, te beter, omdat ik mij al gauw door haar levendigheid liet meesleepen, en dan even goed kon meedollen als zij.
De tweelingen, Nettie en Jaapie, vormden een grappig spannetje. Zij waren precies even groot, hadden de zelfde lichtblonde kleur van haar, en de zelfde porcelein-blauwe oogen en balanceerden beiden hun kogelronde lijfjes op precies de zelfde dikke beenen. Als Nettie niet jurken en lang haar had gedragen, zou men haar niet van Jaapie hebben kunnen onderscheiden, die met een parmantig kuifje en in matrozenpak zijn pad bewandelde.
Als heksluitertje kwam dan nog het kleine Noortje, ons aller lieveling. Zij werd door iedereen vertroeteld en aangehaald en van alles, wat wij kregen, bewaarden wij altijd het beste stukje voor haar. Maar ondanks dat het gevaar groot was door al die dingen bedorven te worden, schenen vleierij noch vóórtrekken vat op haar te hebben. Zij bleef het zelfde zonnige, opgewekte,



27
hartelijke kind, dat met haar lief stemmetje en helder lachen het groote burgemeestershuis vervroolijkte.
Toen zij zeven jaar oud was, gebeurde het vreeselijke, dat ik nu ga vertellen. Er brak roodvonk in het dorp uit. Eerst waren het-maar enkele gevallen, die een gunstig verloop hadden, en men maakte zich nog niet ongerust. Maar de epidemie wilde niet wijken en toen het eerste slachtoffer was gevallen, begon men zich ernstig bezorgd te maken. In dien tijd werd er nog niet zoo'n werk gemaakt van ontsmetten, en vooral in een dorp.werd het niet zoo nauw genomen met de maatregelen, om het voortwoekeren der ziekte tegen te gaan. Het gebeurde wel, dat de broertjes en zusjes van de aangetasten kalm naar school gingen en hierdoor kreeg de ziekte, vooral onder de kinderen, zulk een uitbreiding. Menig huis, waarin tot nu toe geluk en vreugde hadden geheerscht, veranderde thafls in een klaaghuis en telkens kon men weereen kleine kist door zwartgekleede mannen naar het kerkhof zien dragen.
Op een druiligen Novembermiddag kwam Noortje niet zoo opgewekt als gewoonlijk het huis binnen springen. Zij leunde hangerig tegen haar moeder aan en klaagde over keelpijn en hoofdpijn. In groote onrust stuurden de ouders om dokter Vermeulen, die na een kort onderzoek zeide, dat hij op het oogenblik nog niet kon zeggen, wat het zou worden, maar dat Noortje onmiddellijk naar bed moest. Hij raadde aan, de kinderen zoo gauw mogelijk het huis uit te brengen, voor het geval, dat het werkelijk de gevreesde ziekte zou blijken te zijn. Voor Anton en Jan werd pension gevonden bij een leeraar van hun school en de tweelingen en Marietje kwamen zoolang bij ons. Ik was dol van vreugde, mijn vriendinnetje en de aardige dikkertjes een poos bij me te hebben. Mijn poppen, die ik nog altijd adoreerde, al leerde ik nu al Fransch, en die ten gevolge daarvan nu Eugénie, Jeanne, Jacqueline, enz. waren verdoopt, lagen vergeten in haar ledikant en ik wijdde al mijn zorgen aan onze kleine gasten, die ik naar hartelust „bemoederde". Het speet me wel, dat het lieve Noortje ziek was, maar aan gevaar dacht ik niet en ik was dan ook zeer verbaasd, toen ik een paar dagen na haar komst Marietje hartbrekend snikkend in een hoekje van den tuin vond. Ik sloeg mijn arm om haar heen.
„Marietje, wat scheelt er aan ? Toe, huil met zoo 1 Is er wat gebeurd ?" . .
Ze begon nog harder te snikken en kon eerst geen woord uitbrengen. Eindelijk stamelde ze:



28
„Noortje-heeft-r-roodvonk. En de dokter-zegt, dat-het-erg slechtmet haar is. O-Noortje-mag-niet-doodgaan 1"
Een oogenblik stond ik als verpletterd. Al kon mijn kinderziel niet geheel beseffen de volheid van smart en wee, die in het woord „dood" ligt opgesloten, iets daarvan werd in dat uur voor het eerst aan mij geopenbaard en onwillekeurig kwam er een soort van verzet in mij op tegen het vreeselijke, dat te verwachten was. Een kort poosje stond ik verschrikt en verslagen bij haar, met haar hoofd tegen mijn schouder geleund. Toen kwam er opeens een verlossende gedachte bij me op.
„Marietje, toe, huil nu niet meer. Noortje zal niet doodgaan, heusch niet!"
Marietje beurde haar hoofd op en zag me met haar betraande oogen ietwat verbaasd aan.
„Gaat Noortje niet dood? Hoe weet je dat?"
„Dat weet ik Moes zegt altijd, dat als er iets is, dat we
erg graag willen hebben en als we God er dan ernstig om vragen, dan zal God het ons zeker geven, als het iets goeds is. En dit is toch iets goeds, nietwaar? Als Noortje ging sterven, zou dat iets akeligs zijn. Maar als we er nu eens erg mooi om bidden, dat God haar beter zal maken, dan wordt ze ook beter. Wij behoeven er heusch niet bang voor te zijn."
Twijfelend keek Marietje me aan.
„Maar, Suus, er zijn toch al zooveel kinderen gestorven. Zou voor hun herstel dan niemand gebeden hebben?"
Een oogenblik was ik uit het veld geslagen. Maar een kindergeloof is niet zoo gauw te niet te doen.
„Misschien hebben ze niet genoeg gebeden, of het misschien vergeten, omdat ze zooveel voor de zieke kinderen te doen hadden. Maar 't is heusch zoo... het staat in den bijbel. Toen het kind van de weduwe, bij wie Elia woonde, stierf, heeft hij ook gebeden, en toen is het kind weer levend geworden. En Noortje is nog niet eens dood. Zullen we nu eens samen tot onzen lieven Heer bidden, en Hem vragen, of Hij Noortje beter wil maken ?"
Geheel overtuigd was Marietje niet, maar zij vond het toch goed.
„Maar dan moet jij hard-op bidden," zei ze.
Hierop had ik niet gerekend. Bij moes of grootvader had ik dikwijls hard-op mijn gebed opgezegd, dat beteekende niets. Maar nu ... dat meende ik niet te kunnen doen.
„Nee, dat moet jij doen. Het is jouw zusje! Maar ik zal het zachtjes meebidden, dat hoort God ook wel."



29
„Maar ik kan 't niet! — Ik weet niet, wat ik zeggen moet! — En jij hebt het 't eerst gezegd!" Zij begon weer bijna te schreien van opwinding. „Och toe, lieve, beste Suus, toe, doe jij het maar! Wacht er niet langer mee, anders gaat Noortje misschien al vóór dien tijd dood!"....
Ik kon niet langer weerstand bieden. Met vuurroode kleur en bevende van opwinding knielde ik bij de tuinbank neer, en Marietje naast me. Eerst haperend — daarna rustiger — bad ik:
„Lieve hemelsche Vader!... We zijn zoo bang ... dat onze
lieve Noortje ... moet sterven.... De dokter heeft gezegd
dat het zoo slecht met haar gaat en nu kon het wel gebeuren,
dat zij dood moet gaan.... Maar.... als U het niet hebben wilt, dan gebeurt het niet, want U bent toch veel sterker dan de Dood. Dit heeft moes me geleerd, en ze zegt ook, dat als men U iets heel ernstig vraagt, U het doen zult. — En nu vragen wij, of U onze Noortje niet wilt laten sterven. Och toe, lieve Heer! Laat ze bij ons blijven! We houden zooveel van haar, en haar pa en ma en broers en zusjes ook. Och, maak haar toch gauw weer beter! Dan zullen we o zoo veel van U houden! Verhoor ons, om Jezus' wil! Amen."
Marietje sloeg haar armen stijf om mijn hals en kuste me herhaaldelijk.
„Wat kun je mooi bidden, Suus 1 God zal je zeker verhooren, en dan blijft Noortje bij ons," fluisterde zij.
Wij stonden van onze knieën op en liepen getroost en vol vertrouwen naar huis terug, waar wij door de tweelingen als een verloren gewaande schat werden verwelkomd.
Helaas! Ons geloof kreeg al spoedig een hevigen schok. Hoe lang daarna het was, weet ik niet, maar op een morgen kwam het bericht, dat het lieve Noortje was gestorven en haar zonnig lachen nooit meer in het burgemeestershuis zou weerklinken. Marietje was ontroostbaar. Zij had zoo vast geloofd, dat God ons gebed zou verhooren, en dat haar zusje niet zou sterven. Allen hadden diep medelijden met het arme kind, en ieder trachtte haar op zijn eigen wijze te troosten. Grootvader had nog den meesten invloed op haar, al bleef haar gezichtje ook wanhopig treurig. Als hij haar bij zich nam en haar met zachtheid toesprak, bleef zij tenminste rustig, terwijl alle opbeurende woorden, die moeder en ik tot haar spraken, haar tranen slechts te overvloediger deden vloeien. Nettie en Jaapie waren eerst wel bedroefd, maar zij waren nog te jong, om het diep te voelen, en de zoo onver-



30
wachts gekregen vacantiedagen brachten hen al weer gauw in een opgewekter stemming.
Moes had goed gevonden, dat ik ook van school thuis bleef, en zoo liepen Marietje en ik 's middags door den tuin, terwijl ik weer tevergeefs poogde, haar eenige afleiding te bezorgen. Heel overtuigd klonken mijn troostwoorden niet, want ik wist maar al te goed, dat ik door mijn gebed gemaakt had, dat Marietje zoo zeker was geweest van Noortjes herstel. Ik zelf begreep er niets van. Ik had het toch zoo ernstig gemeend, — waarom was ik dan niet verhoord ? Of hadden grootvader en moes ongelijk, en hielp het niet, om God om iets te vragen ? Kón God Noortje niet beter maken — of wilde Hij niet?
Ook Marietje scheen met 't onverhoorde gebed bezig te zijn geweest. Opeens bleef ze staan en zeide:
„Zeg, Suus, je zei, dat toen Elia voor het kind van de weduwe bad, dit reeds gestorven was. Is dat waar?"
„Ja zeker, dat staat in den bijbel."
„Misschien hadden wij dan moeten wachten tot Noortje dood was. En dan zou God haar weer levend maken!"
„Ik geloof niet, dat zoo iets nu nog gebeurt," zei ik aarzelend. „Ik heb er tenminste nog nooit iets van gehoord. Jezus heeft ook wel doode menschen weer levend gemaakt — het dochtertje van Jaïrus en den jongeling van Naïn en nog meer anderen. — Maar toen was Jezus op aarde, maar nu zal hij ons niet meer kunnen helpen."
Een oogenblik stond Marietje in gedachten verzonken.
„Suus," begon ze weer, „weet je precies de woorden, die Elia bad ?"
„Precies niet, maar ik kan het wel opzoeken; ik weet wel zoo wat, waar het staat."
„Gauw!" en Marietje trok me haastig mee, „laten we het eens gauw opzoeken!"
Zonder me tijd te laten nog verder iets in het midden te brengen, holde zij met me den tuin door en naar mijn kamertje, en al spoedig zat ik in mijn bijbeltje te zoeken naar de beschrijving van Elia's gebed.
„Hier staat het in 1 Kon. 17."
Ik begon te lezen.
„En het geschiedde in die dagen, dat de zoon dezer vrouw,
de waardin van het huis krank werd "
„En hij mat zich driemaal uit over dat kind, en riep den Heer



31
aan, en zeide: Heere, mijn God! laat toch de ziel van dit kind in hem wederkeeren." .
En de Heer 'verhoorde de stem van Elia; en de ziel van het kind kwam weder in hem, dat het weder levend werd "
Ik hield op. Marietje keek een oogenblik in gedachten verzonken voor zich. Toen vroeg ze:
„Wat beteekent dat — hij mat zich driemaal over het kind?"
„Moes zegt, dat het beteekent, dat Elia zich driemaal over het kind uitstrekte."
Marietje liet een onderdrukten vreugdekreet hooren.
„Nu weet ik het, o, nu weet ik het! Elia strekte zich driemaal uit over het kind! Dat moet ik ook doen! Ik zal me ook driemaal over Noortje uitstrekken, en die zelfde woorden bidden 1"
Opgewonden en als verheerlijkt keek ze me aan. Bij mi[ kwam er nog een bedenking op.
„Maar je mag niet bij haar komen, omdat roodvonk besmettelijk is."
„O, ik zal 't heel stil doen, dat niemand 't merkt, en als Noortje dan weer levend is, zullen ze zoo blij zijn, dat ze niet boos op me kunnen zijn. Kom 1"
Voorzichtig sloop ze de trap af, en trok me bij de hand mee. Ongezien verlieten wij het huis en snelden door een laantje van beukenheggen achter de tuinen om naar het boschje bij het burgemeestershuis. Ons telkens verschuilend tusschen boomen en planten, naderden wij het huis, en wipten den stal binnen, die om dezen tijd van den dag meestal verlaten lag. Hier was een deur aangebracht, die toegang gaf tot het huis, en vlak bij de achtertrap was, welke naar de zolders en de bovenverdieping voerde. Op de teenen slopen we naar boven, en bij iedere plank, die kraakte, hielden we verschrikt stil. Maar het huis was als uitgestorven, alleen in de keuken hoorden wij stemmen en het gerammel van aardewerk.
i Wij kwamen boven en stonden met kloppende harten voor de deur van de kamer, waar Noortje altijd sliep. Angstig keken we elkaar aan en slechts aarzelend stak Marietje de hand uit, om
den knop om te draaien De deur week en wij blikten in
een half-donkere kamer. De gordijnen van Noortjes ledikant waren teruggeslagen, en slechts flauw konden wij den omtrek van het door donker-blond haar omgeven gezichtje op het kussen onderscheiden. Ach, hoe angstig was het ons te moede! Onze kinderzielen kwamen onbewust onder den indruk van den majesteit van den dood, en wij bleven als vastgenageld staan.



32
„Ik durf niet," beefde Marietjes stem bijna onhoorbaar in de stilte. Ik zeide niets, maar mijn hart klopte me in de keel en ik hield Marietjes hand krampachtig vast. Zoo stonden we een
oogenblik doodstil Toen trok Marietje haar hand uit de mijne
en hoewel alle kleur uit haar gezicht was geweken, liep zij vastberaden naar het bedje. Zij wierp zich voorover op haar gestorven zusje en zacht en bevend klonk het:
„Heere, mijn God, laat toch de ziel van dit kind "
Een snijdende gil klonk door de kamer.... Door de bruuske beweging, waarmee zij zich voorover had geworpen, was een der handjes, die gevouwen op Noortjes borstje lagen, losgeraakt en had Marietjes wang aangeroerd. Die ijskoude aanraking was te veel voor het reeds overspannen kind en bewusteloos gleed zij van het bedje op den grond.
Doodelijk verschrikt gaf ook ik een gil en stormde als door furiën vervolgd de trap af. Het volgende oogenblik was er een druk geloop en geroep door het huis, en wilde men van mij weten, waarom ik zoo had gegild en hoe ik daar kwam. Maar ik kon niet spreken en trilde als een riet en wees slechts naar boven. „Marietje!" was alles, wat ik kon uitbrengen.
Meneer en mevrouw van der Mandele zagen elkaar ontsteld aan, en als door één gedachte gedreven, vlogen zij naar boven, al spoedig door het dienstpersoneel gevolgd* Toen ik zag, dat ik alleen achter bleef, sloop ik de deur uit en keerde geheel ontdaan naar huis terug.
Wat er in de volgende dagen is voorgevallen, heb ik eerst later vernomen. Ik was door den schrik geheel van streek en moest een paar dagen in bed blijven. Marietje kwam niet meer bij ons terug. Daar zij met het gestorven kind in onmiddellijke aanraking was geweest, vreesden haar ouders, dat zij de besmetting toch reeds beet had. En die vrees werd maar al te spoedig bewaarheid. Ook zij werd in hevige mate door de ziekte aangegrepen. In haar koortsfantasieën was zij voortdurend met Elia bezig en beproefde zij telkens zich zijn gebed te herinneren. Maar altijd hield zij bij hetzelfde woord op, en gaf opnieuw dien vreeselijken gil, die me zoo had doen ontstellen. Rusteloos woelde haar hoofd dag en nacht over het kussen, en eindelijk brak de dag aan, waarop de wanhopige ouders ook hun tweede kind de oogen moesten sluiten.
Hoe het mij gedurende die bange dagen te moede was, kan ik mij niet duidelijk meer voor den geest halen; ik leefde als in



33
een benauwden droom, en voortdurend had ik het gevoel, dat ik schuld had aan het gebeurde, en dat de ouders van Marietje me voortaan moesten haten. Het heeft lang geduurd, voordat ik den moed had, hen onder de oogen te komen, en als ik hen, of zelfs maar een van de jongens zag, sloop ik zoo gauw mogelijk weg. Toen ik mevrouw van der Mandele eens onverwachts tegenkwam, en niet meer weg kon loopen, stond ik bevend vóór haar en durfde ik de oogen niet opslaan. Maar de goede vrouw, die van moes gehoord had, wat aanleiding tot ons bezoek aan de sterfkamer had gegeven, sloeg den arm om mij heen, en fluisterde mij met een door tranen verstikte stem toe, dat ik voortaan weer bij hen moest komen, om met haar over haar lief dochtertje te spreken. Hoewel nog eenigszins angstig, beloofde ik te komen en sinds dien tijd is het burgemeestershuis steeds een tehuis voor mij- gebleven.
Onder al die verwarde herinneringen staat mij de dag helder voor den geest, toen ik voor het eerst weer naar school ging. Moes en grootvader hadden me een paar weken bij zich gehouden, om ' mijn geschokte zenuwen eerst weer tot kalmte te laten komen. Doch op een goeden morgen pakte ik mijn boeken weer in mijn tasch en ging alléén den bekenden weg, dien ik vroeger altijd met Marietje was gegaan. Mijn hart klopte zenuwachtig, en toen ik het schoollokaal binnenging, en het bankje zag, waarin ik altijd met mijn vriendinnetje had gezeten, barstte ik in tranen uit.
De meeste7 meisjes keken naar me zonder iets te zeggen, maar er waren er bij, die elkaar spottend aanstootten, en het woord „Tranenliese", dat ik altijd zoo haatte, bereikte mijn oor. Ik geraakte hoe langer hoe meer van streek en lag met het hoofd op den lessenaar te snikken. Daar werd een zachte arm om mijn hals geslagen, en een bizonder welluidend stemmetje zei:
„Huil toch niet zoo, Suze, dat vind ik zoo naar. Mag ik je vriendinnetje zijn, nu Marietje er niet meer is?"
Ik lichtte mijn hoofd op en keek in de vochtige, groote, bruine oogen van Jeanne Rahusen, een meisje, dat nog niet lang in ons dorp woonde, en stil en bedaard, en meestal alleen haar weg ging. De welsprekende, vriendelijke blik, die den mijne ontmoette, gaf me reeds eenigen troost, en wat bedaarder knikte ik toestemmend. Dit was het begin van een trouwe vriendschap, die düurde tot aan den dood van het edele schepseltje, met wie men niet kon omgaan, zonder door den reinen invloed, die van haar
Waarom niet? 3



34
uitging, een beter mensch te worden. Het duurde niet lang, of ik was in het kleine huisje, dat zij met haar moeder bewoonde, een dagelijksche gast, en ook in onze woning was Jeanne ten allen tijde welkom.
HOOFDSTUK IV.
De volgende jaren gingen voorbij, zonder dat er iets bizonders in mijn leven voorviel. Ik leerde nu ook Duitsch en maakte op school goede vorderingen. Mijn beide broers waren op de militaire academie in Breda. Gerard hoopte bij de genie te komen, terwijl Frits, die geen lust had om veel te blokken, voor de infanterie werd opgeleid. Ik was dus nu het eenige kuikentje, dat nog onder moeders vleugelen werd gekoesterd, en in dartele onbezorgdheid bracht ik mijn dagen door, zonder dat ook maar een oogenblik de gedachte bij mij opkwam, dat ik die koesterende moederliefde ooit zou moeten missen. Nu ik op die dagen terug zie, kan ik mij niet begrijpen, dat ik zoo geheel blind heb kunnen zijn voor het feit, dat mijn Moes, zooals ik haar nog altijd noemde, steeds met meer moeite haar huishouding bestuurde. Er kwamen dagen, waarop zij stil en bleek op haar bed lag, en zij de zorg voor grootvader en mij moest overlaten aan onze trouwe, maar steeds brommerige dienstbode. Ik hoor nog, hoe onze Heintje in haar lange, paarsch-katoenen jak en zwarte rok, en met de groote Veluwsche muts op 't hoofd, mij reeds aan de voordeur bits het zwijgen oplegde, als ik zingende het huis binnen wilde gaan.
„Hoofdpijn" heette moes' ongesteldheid altijd, en daar ik zelf ook wel eens hoofdpijn had — vooral als er een vervelende geschiedenisles moest geleerd worden — telde ik het niet zwaar en kon ik niet begrijpen, waarom grootvader zoo bedrukt kon kijken.
Maar eindelijk — ik was toen veertien jaar geworden — werd het mij toch duidelijk, dat moes ziek, erg ziek was. Haar bewegingen werden steeds kwijnender, haar wangen bleeker, haar handen magerder, en eindelijk was zij niet meer in staat het bed te verlaten. Toen riep grootvader zijn ongetrouwde dochter Louise, die in Gouda de huishouding van een weduwnaar met twee



35
kinderen bestierde, tot zich; en hoewel het mijn goede tante moeite kostte, de haar lief geworden taak op te geven, aarzelde zij toch geen oogenblik en kwam zij haar ouden vader en zieke zuster te hulp.
Zij vormde met mijn moeder een groot contrast. Zooals ik reeds schreef, ging moeder altijd als met gebogen hoofd haar weg, stil en onderworpen onder alles, wat haar wedervoer. Nooit in opstand, nooit morrend, als het leed haar drukte; maar ook zonder bizondere opgewektheid, als het leven haar zonnige dagen bracht. Tante Louise evenwel was altijd vol frisschen moed;om de kleine, dagelijksche onaangenaamheden bekommerde zij zich weinig of niet en kwamen er werkelijk groote zorgen, dan verloor zij den moed niet, maar zette haar schouders met haast mannelijke vastberadenheid onder de zwaarste lasten, en wist alle zwarigheden te overwinnen. En bij dit alles had zij een echt vrouwelijk hart. Niemand kon met zachtere hand de kussens van mijn arme moeder schudden en recht leggen, dan zij, en als zij het moede, uitgeteerde lichaam op haar sterke armen optilde en op den ziekestoel neervlijde, deed zij dit zóó voorzichtig, dat het mijn móeder geen oogenblik pijn veroorzaakte. Tegenover mijn soms nog erg kinderachtige invallen was zij zeer toegevend, en voor alles, wat ik haar in diepst vertrouwen van mijn meisjes-lief en leed kwam vertellen, vond ik bij haar steeds een open oor. Zij had het tevredene, opgewekte karakter van haar vader, vereenigd met den practischen zin en de vastheid van karakter, die haar moeder hadden gekenmerkt. Ik had mijn moeder hartelijk lief — hoe kon het anders, die stille, zachte vrouw! Maar bij tante vond ik het werkelijke meeleven in alles, wat me interesseerde. Er ontstond tusschen ons dan ook spoedig een innige band van liefde en vertrouwelijkheid, die niet kon breken, ook als tante mij wel eens flink onder handen moest nemen. Ik was thans op een leeftijd, waarin het kind langzaam overgaat tot vrouw. In veel was ik werkelijk nog een echt kind, maar er werden toch reeds gevoelens in mij geboren, waarvan ik mij zelf wel niet bewust was, maar die aan mijn geheele zijn toch een andere plooi gaven.
Van de wilde spelen in den burgemeesterstuin moest ik niets meer hebben; zelfs het onbegrijpelijke had plaats: ik ging niet meer zoo graag met grootvader op de heide wandelen. Daarentegen was ik haast onafscheidelijk van Jeanne Rahusen, en kon uren lang met haar zitten te dwepen over het eene of andere



36
boek, dat wij samen lazen. De helden en heldinnen werden voor ons levende wezens, en wij vereenzelvigden ons soms zóó met het eene of andere karakter, dat wij ons werkelijk 'bijna inbeeldden, onze eigen lotgevallen te bespreken.
Het boek, dat in dien tijd het meest op onze fantasie werkte, was „de erfgenaam van Redclyffe." Wij dweepten met de zachte, kinderlijke Amy en den edelen, zwaar vervolgden sir Guy. Filip vonden we een monster en wij konden Laura niet uitstaan, omdat zij van dien „bedrieger" hield. Bittere tranen weenden wij aan het sterfbed van Guy, doch toen we van Filips berouw lazen, werden wij, ondanks ons zelf, weer eenigszins met hem verzoend.
„Ik zou toch niet van hem kunnen houden," zei ik, „al heeft hij nog zoo'n berouw gehad. Hij is de oorzaak van Guy's dood,' dat vergeef ik hem nooit."
(Ik vergat geheel, dat hij slechts in de fantasie van de schrijfster bestond.)
„O, Suus," en de dwepende, bruine oogen van jeanne vestigden zich verwijtend op mijn van opwinding gloeiend gezicht, „hoe kun je zóó spreken! Is hij niet edel in zijn berouw? En al was hij ook op een verkeerden weg, er was toch wel eenige verontschuldiging voor zijn gedrag. Als Guy er niet was geweest, zou hij eigenaar van Redclyffe zijn geworden, en bovendien dacht hij, dat Guy op Laura verliefd was, en hij hield zelf zoo veel van,haar. Zoo'n liefde moet heerlijk zijn I"
„Och wat!" riep ik met een overtuiging, alsof ik reeds heel wat ervaring op dat gebied had opgedaan, „zoo'n liefde is niet heerlijk, want zij heeft hem slecht gemaakt. Ik zou hem in Laura's plaats niet meer tot man hebben willen nemen, en zou gedacht hebben: ik kan nog wel een man krijgen, die niet zooveel op zijn geweten heeft! En dan zoo'n man, die gedurig hoofdpijn heeft — wat heeft men daaraan ? Nee, hoor! ik blijf er bij — ik zou hem niet willen hebben!"
„En ik dan wel!" riep Jeanne nu met gloeiende wangen uit. „Ik zou hem ook trouw blijven, net als Laura, al deed hij mij ook nog zoo'n verdriet. En ik zou het heerlijk vinden, zijn voorhoofd te mogen verkoelen en hem te mogen verzorgen, totdat zijn gezondheid weer was teruggekeerd!"
O, tijd van zoete droomen en heerlijke geestdrift! Hoe spoedig is hij voorbij, voor altijd voorbij!
Hoe dikwijls heb ik in latere dagen aan mijn hard oordeel gedacht, ik, die toen zooveel behoefte had aan vergeving en aan



37
een zachte beoordeeling. En hoe heeft Jeanne bewezen, dat de door haar gesproken woorden niet onbedachtzaam waren geuit, maar dat zij voortkwamen uit het diepst van haar liefdevol hart, dat ook bij ontbering en versmading bleef liefhebben.
Toen moeder steeds zwakker werd, en steeds meer leed door de moordende kwaal, die haar levenssappen verteerde, nam ik de gewoonte aan, 's avonds mijn lessen in moeders slaapkamer te leeren.
Moeder was een geduldige zieke, die meestal stil en zonder 7 veel te eischen neerlag, zoodat ik bijna nooit in mijn werk werd I. gestoord, terwijl ik toch in geval van nood bij de hand was.
Op een avond in September zat ik weer met mijn boeken aan een tafel, die vóór het openstaande raam was geschoven. Het was een warme, zonnige dag geweest, alsof hei nog midden in den zomer was, en nog hing er een zwoele, drukkende atmosfeer in de kamer. Ik moest een les over oude geschiedenis leeren, die me absoluut niet interesseerde. Wat gingen mij die oude, Romeinsche keizers aan! Voor mijn part hadden ze nooit bestaan! De een was wreed, de ander gek, een derde moordde er maar op los — bah!.... Ik geeuwde, en knipperde met de oogleden tegen een fel-glanzenden lichtstraal, die van een glasruit aan den overkant juist in mijn oogen werd teruggekaatst. De oogen, die reeds zwaar waren van de afmattende warmte, gingen geheel toe, en al spoedig lag ik voorover op mijn Romeinsche keizers te slapen. Zij vervolgden mij ook nog in het rijk der droomen, en juist had Nero mij uit het raam gegooid, terwijl hij er bij op de citer speelde, toen ik door eenig geluid werd gewekt.
Slaapdronken keek ik om mij heen.
Op dit oogenblik klonk het weer zacht:
„Suze, kind, ben je daar?'
Pijlsnel vloog ik overeind en naderde het bed.
„Ja, Moes, hebt u iets noodig?"
Ik keek bezorgd naar het smalle gezicht, dat doodsbleek op het kussen rustte. Moeder vestigde haar doffen blik met groote teederheid op mij.
„Nee, kind, niets. Maar ik wilde eens met mijn meisje spreken. i Kom dicht bij me zitten, want ik kan niet hard, praten. Zóó — nog wat dichterbij."
Zij ademde een oogenblik moeilijk.
„Weet je wel, Suze, dat ik erg ziek ben?"
„Ja, Moes."



38
Gedrukt en met moeite bracht ik het uit. Ik voelde iets naderen — wat, besefte ik niet — maar iets, dat als een dreigende onweers*wolk steeds dichterbij kwam.
„En niet alleen erg ziek, maar ik zal niet lang meer bij mijn dochtertje zijn, want ik ga sterven "
„Moeder!!"
Als een angstkreet klonk het door de kamer. Ma^r toen kwam mijn rebelsch bloed in beweging. Ik wierp mij op mijn knieën naast haar neer.
„U mag niet sterven en u zült niet sterven I U kunt best beter worden, als u maar wat meer versterkende middelen gebruikt! Maar u eet ook niets en blijft maar stil in bed liggen — daar moet u wel zwak van worden! Ik zal eens aan dokter Vermeulen zeggen, dat hij u staal moet geven; en als hij niet wil, dan laten' we dokter Pelman komen. Als u werkelijk zóó zwak was, als u denkt, zou u wel meer over pijn klagen; maar dat doet u bijna nooit!"
Ik toonde me opgewonden en boos, maar innerlijk was ik door een hevige angst aangegrepen voor die onoverwinnelijke Macht, die mij na Marietjes dood bij tijden met ontzetting vervulde. Ik voelde, dat die onverbiddelijke Hand naderde, die moeder van ons weg zou rukken, maar ik wilde mij verzetten, zoo lang ik kon.
Moeder begreep niet, wat er in me omging en hoorde alleen mijn ongeduldige, hartstochtelijke woorden. Een mat glimlachje speelde om haar mond; toen zuchtte zij.
„Kind, kind, oordeel toch niet altijd zoo voorbarig. Wat moet er toch van die heethoofd worden! Onze beste dokter kan mij niet helpen, al gaf hij mij staal, of wat al meer. Ik heb een kwaal, die me inwendig verteert; en pijn heb ik ook, al maak ik er niet zooveel misbaar bij, als mijn dochtertje doet, als zij zich eens in den vinger snijdt. Ik zou je het verdriet niet aandoen, om over mijn dood te praten; maar ik voel, dat mijn dagen geteld zijn en ik wilde nog eens met je spreken, nu ik de kracht er nog toe heb."
Ik barstte in tranen uit.
„O, moeder, spreek toch zoo niet, u moogt niet sterven, u moet
bij ons blijven ! Wij leven toch zoo prettig samen wij kunnen
u niet missen! Waarom zou God u niet laten leven ? Als er dan iemand moet sterven, waarom dan niet die vervelende ouwe juffrouw Kutell, of die meneer Prudon, die altijd roept, dat hij liever dood zou willen zijn? Niemand zou ze'missen! Laat die dan doodgaan IV



39
.Suze!!" -
Een innig-bedroefde, bekommerde blik trof mij. Door berouw aangegrepen, bukte ik me en kuste moeders uitgeteerde handen.
„O, Moes, vergeef me, ik meende het zoo niet! Maar ik begrijp niet, waarom juist diè menschen moeten sterven, die nog het meest noodig zijn. Waarom is dat toch zoo?"
„Vraag toch niet altijd „waarom"! Hoe zouden wij dat weten? Laten wij dat liever aan den hemelschen Vader overlaten, zonder Wiens wil geen muschje op aarde valt."
„Wil Hij dan, dat Moes lijdt en dat zij sterft? Wil Hij dan, dat de broers en ik weezen worden? Is dat liefde van een Vader?" klonk het in mijn binnenste. Maar ik sprak het niet uit.
„Maar luister nu liever eens naar me. Je bent al zoo'n groot meisje, al veertien jaar oud en je kunt dus best begrijpen, wat
ik met je heb te bespreken Als ik weg ben, mijn kind,
wordt het leven van je grootvader nog eenzamer. Hij heeft tante Louise wel en die zal minstens even goed voor hem zorgen, als ik steeds heb gedaan. Maar hij is zoo lange jaren aan mij gewend geweest en, waarom weet ik zelf niet, doch ik was altijd zijn liefste kind, al was Louise veel mooier en begaafder. Nu heb ik den laatsten tijd tot mijn spijt bemerkt, dat jij je er zoo dikwijls met een Jantje van Leijden afmaakt, als hij met je wil gaan wandelen. Ik heb er natuurlijk niets tegen, dat je veel bij jeanne Rahusen bent; zij is een lief, degelijk meisje en je zujt alleen goede dingen bij haar hooren. Maar nu wilde ik, vóór ik heenga, je belofte hebben, dat je zooveel mogelijk mijn plaats bij grootvader zult innemen. Hij houdt zooveel van je en als je lief. en hartelijk voor hem bent, zal dit hem den besten troost geven, als ik er niet meer ben. Beloof me, dat je weer met hem zult gaan wandelen en hem lief zult hebben, zooals ik hem heb liefgehad. Je hebt zoo'n goed hartje, mijn lieveling, maar je bent soms zoo oppervlakkig en gedachteloos. Beloof het me, Suze, beloof het me vast!"
Moeders stem had zoo ernstig en plechtig geklonken, dat ik tot in het diepst van mijn hart was getroffen. Luid snikkend stamelde ik:
„Ik beloof het u, Moes... Ik zal altijd lief voor grootvader zijn ... Ik zal nog meer van hem houden, dan tot nu toe 1"
Moeders krachtlooze handen trokken mijn gezicht zachtjes naar beneden, en een innige kus bezegelde mijn belofte. Nog nooit was mijn hart zoo vol geweest van liefde tot mijn lieve, zachte moeder.



Zij ging voort:
„En, kind, dan is er nog iets, waarover ik mij soms zoo bezorgd maak. Er is altijd een geest van tegenspraak in je geweest, en een zucht, om van alles het „waarom" te willen weten. Dit was al zoo, toen je als kleine dreumes niet kon of wilde begrijpen, dat jij niet alles mocht doen, wat de groote broers deden. Dan barstte je in woedende drift los, en stampte op den grond, en was niet voor rede vatbaar. En hoewel je je in dit opzicht nu beter weet te beheerschen, in den grond ben je precies dezelfde gebleven, en brengt alles, wat je| niet begrijpt, je in opstand."
„Ja maar, Moes, er is ook zoovéél, dat ik niet begrijpen kan. Waarom, bijvoorbeeld, moet u nu van ons weggenomen worden, en moest pa zoo vroeg sterven, terwijl andere kinderen hun ouders mogen behouden ? En zoo is er zooveel.... U zegt altijd, dat God onze gebeden hoort, maar ik merk er niets van. Ik bid soms zoo ernstig om iets, maar het helpt niets."
„Ik heb nooit gezegd, dat God alle gebeden verhoort, dat zou dwaas en slecht zijn. Wij menschen bidden soms om dingen, die ons ten vloek zouden worden, als wij ze ontvingen. Maar je bent nog te jong, om dit te begrijpen."
„Maar als ik er nu om bid, dat u gezond zult worden, kan dit toch niet anders dan goed zijn! En toch zegt u zelf, dat u gaat sterven "
Een snik maakte mijn stem onvast en onduidelijk.
„Liefste kind, geloof toch, dat God het 't beste kan beoordeelen, wat goed voor je is. Anders zou Hij mij immers nog een poosje hier laten? Ach," ging ze met een eenigszins droevigen toon in haar stem voort, „misschien is het voor jou en de jongens wel een zegen, dat je zwakke, neerslachtige moeder heengaat, en jullie opvoeding verder aan de krachtige, verstandige leiding van tante Louise moet overlaten."
„Hoe kunt u toch zoo spreken," riep ik verontwaardigd uit. „Ik houd erg veel van tante Louise, maar u mag niet zeggen, dat zij ons beter kan opvoeden, dan u hebt gedaan! — Dat wil ik niet nooren!"
Ik stampte van drift op den grond.
„Heethoofd! Zul je dan nooit eens kalm kunnen blijven?" zei moeder, terwijl een zwak, liefdevol lachje om haar lippen speelde.
Een beetje beschaamd sloeg ik de oogen neer en ging wat kalmer voort:
40



41
„Nee, Moes, ik kan het niet helpen, maar ik vind het hard van God, dat Hij u van ons wegneemt. Wat voor goeds kan daaruit voortkomen ? Waarom Iaat Hij u tenminste niet zoo lang bij ons, tot we volwassen zijn 7"
„Kind, wie zijn wij, dat wij Gods leidingen met ons zouden beoordeelen ? En wat is ons klein menschenverstand, dat wij den Ondoorgrondelijke zouden kunnen begrijpen ? O, leer toch in het onbegrijpelijke te berusten! Ik maak me zoo bezorgd, dat, indien je nu reeds, nu je nog zoo jong bent, God zou willen bedillen in Zijn leidingen, je op lateren leeftijd er toe zult komen, Hem geheel los te laten. En — vergeet het nooit — een mensch zonder God is een mensch zonder hoop."
Nog lang sprak moeder op deze wijze tot mij. Haar ernst en de toestand, waarin zij verkeerde, maakten, dat haar woorden diep in mijn ziel doordrongen,. en daarin als met een zilveren grift werden ingeprent. Onder tranen deed ik mijn tweede belofte, namelijk, dat ik God mijn leven lang zou blijven liefhebben. Had moeder kunnen voorzien, hoe slecht ik deze belofte zou volbrengen, dan zou dit haar sterven zeker nog verzwaard hebben.
Zij was thans uitgeput van het vele spreken, en zonk achterover in haar kussens terug.
„Ga nu naar beneden, kindje. Ik wil probeeren wat te rusten.'^
Vol teederheid en eerbied boog ik mij over haar heen, en drukte zacht een kus op het bleeke voorhoofd. Toen schoof ik de groen-damasten bedgordijnen dicht, en verliet, opmijnteenen loopend, de kamer.
HOOFDSTUK V.
Het meegedeelde gesprek had te veel van moeders krachten gevergd, en van dat oogenblik af aan konden wij haar voortdurend achteruit zien gaan. Zij lag meestal zonder te spreken, alsof zij reeds geheel los was van alles, wat haar omringde. Wij dachten, dat zij zoo langzamerhand zou verminderen en als een kaarsje zou uitgaan.
Maar op zekeren avond werd zij door een ontzettende benauwdheid aangegrepen. In doodsangst klemde zij zich aan tante Louise vast. Haar adem kwam kort en gejaagd uit haar als toe-



42
gesnoerde borst, en wild rolden haar oogen in-de kassen. Doodelijk verschrikt rende ik het huis uit naar dokter Vermeulen, die gelukkig thuis was en met me mee ging. Hij deed alles, wat in zijn vermogen was, om moeder verlichting te geven, en eindelijk viel ze in een onrustige sluimering. Zonder ons haast te durven bewegen, bleven wij om haar heen staan. Reeds na eenige minuten sloeg zij de oogen weer op.
„De jongens laat de jongens komen " hijgde ze.
De dokter boog zich over haar heen.
„Als u dat rust geeft, mevrouwtje, zal het gebeuren. Maar dan moet u zich rustig houden, anders zou de benauwdheid terugkomen."
Hij wenkte mijn grootvader en mij de kamer te verlaten, en gaf tante Louise nog eenige wenken omtrent de verpleging, daar hij het noodzakelijk oordeelde, dat er gewaakt zou worden. Toen hij zich in de huiskamer bij ons voegde, verheelde hij ons niet, dat de toestand hoogst ernstig was, en dat er den volgenden morgen onmiddellijk om de jongens moest worden getelegrafeerd.
Grootvader was bitter bedroefd. Reeds lang had hij den slag zien aankomen, maar nog altijd had hij tegen beter weten in gehoopt, dat hij zijn lievelingsdochter nog een poosje bij zich zou mogen houden. Maar ook nu kwam geen woord van opstand over zijn lippen. Terwijl de tranen langzaam over de gerimpelde wangen rolden, hoorde ik hem fluisteren: „Heer! niet mijn wil, maar Uw wil geschiede !"
Het zien van de onderworpenheid van mijn lieven grootvader bracht mijn luidruchtige droefheid eenigszins tot bedaren. Terwijl ik mijn armen om hem heen sloeg, legde ik mijn hoofd tegen zijn schouder. Zoo bleven wij geruimen tijd zonder te spreken, dicht tegen elkaar aangeleund, zitten.
Van den geheelen volgenden dag is mij slechts een verwarde indruk overgebleven. Moeder leed veel door benauwdheid, en als zij nog een enkel woord sprak, vroeg zij telkens naar de jongens. Het verlangen hen vóór haar dood nog te zien, scheen haar. nog alleen in het leven te houden. Maar toen de avond naderde, begonnen de krachten haar meer en meer te begeven. De reis van Breda naar ons dorp duurde toen heel wat langer dan nu; er waren nog lang niet overal spoorwegen. Ons dorp lag nog geheel geïsoleerd, en het laatste gedeelte van de reis moest per rijtuig worden afgelegd. )



43
Het was reeds negen uur geworden, en nog steeds waren de jongens niet gekomen. Tante Louise deed alles om moeders lijden te verzachten en haar krachten op te wekken. Grootvader en ik zaten onbeweeglijk en bedrukt naast het ledikant.
Opeens deed het geratel van wielen ons verschrikt uit onze apathie, waarin wij langzamerhand waren verzonken, ontwaken. Tante wenkte me, dat ik zachtjes naar beneden moest gaan, om de reizigers te ontvangen, en na een snellen blik op moeder, die zonder eenig teeken van bewustzijn nederlag, verliet ik onhoorbaar de kamer.
Toen ik beneden kwam, had Heintje de deur al open gemaakt, en kwamen de jongens mij geheel ontdaan tegemoet. Gerard hield zich kalm, hoewel ik heel goed zag, dat hij met zijn tranen kampte; maar Frits barstte in huilen uit, zoodat ik hem zoo spoedig mogelijk de huiskamer binnen duwde, uit angst, dat moeder het zou hooren. Dit maakte, dat ik zelf bedaard bleef, en tamelijk kalm kon vertellen, hoe moeders toestand was.
Een oogenblik later trad grootvader binnen. Na de eerste begroeting zeide hij:
„Beste jongens, moeder heeft gemerkt, dat jullie thuis bent gekomen, en verlangt jullie te zien. Gaat dus dadelijk naar boven, maar houdt jullie om 's hemels wil zoo kalm mogelijk, om haar het afscheid niet te verzwaren."
Zij beloofden het, en drongen moedig hun tranen terug, terwijl zij voorzichtig de trap opgingen. Op de teenen traden zij de ziekekamer binnen en naderden bijna onhoorbaar het ledikant. Doodelijk zwak, en niet in staat hun haar hand toe te steken, kwam er toch een trek van blijdschap op haar uitgeteerd gezicht, en in haar oogen blonk hun een licht van innige liefde tegen. Toen zij zich over haar heen bogen om haar te kussen, klonk het nauwelijks hoorbaar van haar lippen:
„Gerard Frits goed oppassen Weest lief
voor Suze en grootvader God zegene jullie
. allen "
Haar oogen vielen dicht. — Zij zag er uit alsof zij al was heengegaan. Opeens sloeg zij ze weer op. Een glimlach speelde zwak om haar mond. Toen zag zij ons allen nog eens aan, en met een paar benauwde zuchten was zij voor altijd van ons heengegaan.
Trillend over al mijn leden had ik dit alles gezien. Toen de doodstrek zich over het uitgeteerde gezicht verspreidde, kon ik



44
nog altijd niet gelooven, dat zij werkelijk was gestorven. Onbeweeglijk bleven wij een poos om haar heen staan; wij hielden onzen adem in, als waren wij bang, de rust van onze lieve moeder te verstoren.
Eindelijk deed grootvader een stap vooruit, kuste het voorhoofd van zijn dochter en streek met zachte hand over de halfgeopende oogen. Toen vouwde hij de handen, blikte eerbiedig naar boven en sprak:
„Gestreden en overwonnen! Dood, waar is uw prikkel? Graf, waar is uw overwinning? Gode zij dank, Die ons de overwinning geeft door Jezus Christus, onzen Heer!,..."
De begrafenisdag was voorbij, en mijn broers waren weer naar Breda teruggekeerd. Het huis was als uitgestorven. Grootvader zat meestal stil en in-zich-zelf-gekeerd in zijn leuningstoel, met zijn geliefde, lange, Goudsche pijp in de hand, maar zonder te bemerken, dat die reeds lang was uitgegaan. Tante Louise was bedrijvig zooals altijd, maar haar gewone opgewektheid had haar verlaten; en onze oude, trouwe Heintje wist niet beter aan haar droefheid over haar lieve mevrouw, van wie zij zooveel had gehouden, lucht te geven, dan door een voortdurend luid neusgesnuif en een woedend hanteeren van haar potten en pannen in de keuken, — bijna de eenige geluiden, die de doodelijke stilte in huis verbraken.
Ik kwam mij zelf voor als een schip zonder roer. Lust om iets te doen, had ik niet, en niemand zette mij er toe aan. Zelfs lezen had voor mij alle bekoring verloren, en de piano durfde ik niet te openen uit vrees, dat de anderen mij voor ongevoelig zouden houden. En toch — hoe reikhalsde ik er naar, mij weer eens in de muziek te kunnen verdiepen, die, hoe jong ik ook nog was, in goede en kwade uren mij steeds een trouwe vriendin was geweest, met wie het mij een verkwikking was, me in allen eenvoud te onderhouden.
Dagelijks sloop ik een keer naar moeders kamer, en zette ik mij naast het ledige ledikant neer, om mij telkens weer opnieuw voor den geest te halen, wat zij op dien September-avond tot mij had gezegd. De beloften, die ik aan haar had gedaan, wogen mij zwaar, en ik had het vaste voornemen ze te houden. Het viel mij voor het oogenblik nog niet zoo erg moeielijk te berusten in hetgeen moeder mij als „Gods wil" had aangeduid; de ernstige vermaningen van de lieve stem, die nu voor altijd zweeg, hadden



45
mij tenminste voor eenigen tijd overtuigd, dat wij geen recht hadden bij alles te vragen: „Waarom?"
Mijn andere belofte was moeilijker te vervullen. Wel verlangde ik er naar, weer als vroeger met mijn lieven grootvader te kunnen spreken, maar ik had een gevoel, alsof er een onzichtbare slagboom tusschen ons was gevallen, die mij belette tot hem te gaan. Hij was me zoo vreemd geworden. Die oude, vermoeide grijsaard, die daar zoo zwijgend en in elkaar gedoken zat, was voor mij geheel iemand anders, dan de steeds opgewekte man, die in ieders vreugde zoo hartelijk deelde, en ook voor de bedroefde harten, die zich zoo graag om deelneming tot hem keerden, steeds een woord van troost en bemoediging wist te vinden. Nu scheen hij zelf zoo'n behoefte aan een trooster te hebben; maar niemand scheen het rechte woord te kunnen uitspreken, dat door het pantser van rouw kon heendringen, dat zijn hart hield omsloten.
Hoe dikwijls nam ik me voor, mijn arm om zijn hals te slaan en te zeggen: „Grootvader, laten wij samen om moeder treuren. Ik houd toch ook zooveel van haar en mis haar even erg als u." Dan sloop ik zachtjes naar de voorkamer en trad langzaam op hem toe. Maar als ik dan zijn als versteend gelaat zag, durfde ik niets te zeggen en ging ik weer weg, zoo stil mogelijk, om in mijn eigen klein slaapkamertje aan mijn droefheid uiting te geven.
De dagen kropen voor me voorbij; ik begon me hoe langer hoe verlatener te gevoelen en mijn jonge hart haakte naar vertrouwelijkheid en liefde. Het gaf me een gevoel van verademing, toen er besloten werd, dat ik den volgenden Maandag weer naar school zou gaan; dit zou me tenminste wat afleiding bezorgen.
Maar vóór dien tijd kwam er toch nog een geheele verandering in de verhouding tusschen grootvader en mij.
Het was een sombere Zondag in het begin van November. Dikke, laaghangende wolken lieten slechts een mat, twijfelachtig licht door. Nu en dan stortten hevige regenbuien naar omlaag, afgewisseld door loeiende stormvlagen, die de boomen om ons huis deden zwiepen en kraken. Wij waren 's morgens naar del kerk geweest en zouden 's middags te zamen naar moeders graf gaan. Maar tante Louise had een van haar ergste hoofdpijnaanvallen, die haar zoo nu en dan voor alles ongeschikt maakten» zoodat grootvader en ik alleen moesten gaan. Weer nam ik me voor, grootvader een woord van troost toe te spreken; maar hoe ik mij ook inspande, hoe ik mij ook pijnigde, om iets te vinden, het was me onmogelijk en onder een gedwongen, hinderlijk stil-



46
zwijgen liepen wij de dorpsstraat door naar den stillen doodenakker. Wij traden het hek binnen en het verwaarloosde kerkhof lag in al zijn naaktheid en troosteloosheid vóór ons. De wind loeide door de toppen van de hooge populieren, die het aan alle kanten omringden en deed de dorre bladeren als in een somberen doodendans ronddwarrelen over de grafheuvels en over de weinige grafzerken, of sloeg de verroeste ijzeren kransen met knarsend geluid tegen de afgebrokkelde kruisen. Moeders graf was nog bedekt met bloemen, maar ze lagen verregend en door den storm aan flarden gescheurd op den doorweekten grond.
Grootvader stond met ontbloot hoofd bij het graf. De wind deed zijn sneeuwwitte haren om zijn hoofd fladderen, en deed de tengere gebogen gedaante wankelen. Hij zag er zoo oud en zoo gebroken uit. Zijn lippen bewogen zich — ik wist, dat hij bad — maar ik kon geen enkel woord verstaan. Het werd me ellendig te moede. In- en uitwendig werd ik als door koude bevangen en zonder haast te weten, wat ik deed, trok ik grootvader bij de hand naar den uitgang. Gewillig liet hij zich wegleiden en even zwijgend, als wij gekomen waren, keerden we naar huis terug.
Tante lag te bed en zoo zaten grootvader en ik dan weer alleen in de donkere huiskamer. Grootvader had zijn leuningstoel vlak bij den haard geschoven, want ook hij was geheel verkleumd en ik zat op een stoof vlak bij hem. O, wat voelde ik me verlaten ! Mijn hart hunkerde naar liefde, naar een liefkoozende hand,
die mijn haar streelde, zooals moeder placht te doen O,
Moeder — waarom bent u heengegaan ? Uw kind voelt zich zoo ongelukkig en eenzaam!
Een snik ontsnapte aan mijn lippen, toen nog een — nog een — en eindelijk barstte de lang ingehouden droefheid in groote heftigheid los. Verschrikt stond grootvader op.
„Kind, wat is er — wat scheelt er aan ? Suze, toe, huil niet
zoo! Arm kind! Natuurlijk ben je bedroefd om moeder Hoe
kon ik daar zoo weinig aan denken! Toe, liefje! wees bedaard en zeg me, waarom je opeens zoo huilt."
Hij ging weer zitten en trok me op zijn schoot.
„Mis je je moeder ook zoo erg? Ach, kind, hoe zullen
we het dragen!"
Gedrukt en moedeloos klonk zijn stem. Maar ik sloeg nu de armen om zijn hals en met mijn gezicht tegen het zijne, zeide ik, terwijl ik nog bijna niet spreken kon door mijn zenuwachtig snikken:



47
„Grootvader! ik voel me zoo alleen Niemand
denkt meer aan me .... en niemand schijnt iets om me te geven...
Moes heeft me gezegd dat ik u moest troosten....
als zij er niet meer was maar ik weet niet, hoe En ik
moest haar plaats bij u vervullen maar dat kan ik niet,
al zou ik het nog zoo graag doen .... Want.... o, grootvader.... ik houd toch zooveel van u,.... maar u.... schijnt niet meer om mij te geven "
Nu voelde ik, hoe een bevende hand mijn hoofd omvatte, en het teeder tegen grootvaders wang drukte. Een oogenblik bleef het stil. Toen sprak grootvader met zijn besten Vriend.
„Heer, vergeef me, dat ik U miskende, dat ik dacht, dat Gij mij alles hadt ontnomen! En ik zag den schat niet, dien Gij mij in haar plaats hadt gegeven! Nooit zal ik meer aan Uw liefde twijfelen, Vader in den hemel! Uw wil is altijd recht — Uw doen is enkel majesteit! Amen!"
Nog een oogenblik hield hij mij zwijgend omvat. Toen beurde hij mijn hoofd op, en zag me vol liefde in mijn door het schreien gezwollen oogen.
„Mijn lieveling, denk toch niet, dat je oude grootvader niet om je geeft! Ik was zelfzuchtig in mijn verdriet en dacht alleen aan mij zelf. Ik meende, dat God me alles had ontnomen en zag den troost niet, die me in jou was overgebleven. Ik verdiepte me in eigen leed en onderwijl ging jij gebukt onder het gevoel, dat ik niet meer om je gaf. Hoe kon ik zoo wreed zijn, arm, verlaten lam!" /
Diep bedroefd zag hij op me neer. Maar ik trok zijn lief, oud gezicht naar me toe en fluisterde met een gevoel van groote vreugde en dankbaarheid:
„Zeg nu maar niets meer, liefste grootje! Nu ik maar weet, dat u nog evenveel van me houdt, ben ik tevreden. Want dan mag ik hopen, dat ik voor u zijn kan en zijn mag, wat moeder wenschte, dat ik voor u zou worden."
„Dat mag je zeker, beste meid! Je hebt me nu al getroost, doordien ik uit je woorden heb kunnen merken, hoeveel je van me houdt. En dat je moeder je deze taak opdroeg en me hierdoor ook na haar heengaan nog zoo'n bewijs van haar liefdevolle zorg gaf, heeft mijn smart oneindig verlicht. Vertel me eens precies, kind, zeg me eens, wanneer zij dit met je heeft besproken."
Tot in de kleinste bizonderheden deelde ik hem alles mee en het gaf mij een gelukkig gevoel, toen ik de uitdrukking van



48
hopelooze treurigheid, die al die dagen op zijn gelaat had gelegen weer meer en meer door de gewone blijmoedigheid zag vervangen. Het was voor ons een kostelijk uurtje. Wij waren niet langer als degenen, die treuren zonder hoop, maar wij voelden, dat we weer met nieuwen moed onzen weg konden vervolgen.
Toen tante Louise later beneden kwam, zag zij met verbazing naar onze opgeklaarde gezichten en was hartelijk blijde, toen zij van ons had gehoord, wat er was voorgevallen.
Van dat oogenblik af aan heeft er tusschen mijn grootvader en ziin lieve Pop", zooals hij mij bij voorkeur noemde, een band bestaan, die door niets was te verbreken. Wij waren eikaars vertrouwden in ieder opzicht en zelfs mijn liefste vriendin, Jeanne Rahusen, moest het goed vinden, dat de eerste plaats in mijn hart voor mijn lief grootje werd gereserveerd.
Tante Louise beweerde wel eens, dat zij jaloersch was, want dat de eerste plaats in grootvaders hart eigenlijk aan haar toekwam, maar in werkelijkheid verheugde de goede, onzelfzuchtige ziel er zich van harte in, dat de laatste levensjaren van haar vader door dezen zonnestraal werden verhelderd.
MIJN EERSTE LIEFDE. HOOFDSTUK VI.
Mijn laatste schooljaren wil ik maar vluchtig herdenken. Zij kenmerkten zich door niets bizonders. Toen de eerste smart over moeders dood eenigszins bedaard was, keerden wij tot ons gewone leven terug. Met tante Louise was er een gezellige, opgewekte geest in onze woning gekomen, die ook op grootvader een goeden invloed had. Hij hervond langzamerhand geheel zijn oude blijmoedigheid en hechtte zich meer en meer aan zijn jongste dochter, die zoo bereidwillig haar werkkring in den steek had gelaten, toen hij en moeder hulp noodig hadden.
De jongens waren tot hun bestemming gekomen, Uerard lag nu in Utrecht in garnizoen en als het hem maar eenigszins mogelijk was, kwam hij iedere week over om den Zondag bij ons door te brengen. Van Frits, die te Roermond lag, kwamen opgewekte brieven ; hij kon zich uitstekend voegen in het vroohjke



49
leventje van zijn nieuwe woonplaats; de dienst nam hem met al te veel in beslag en door zijn opgewekten, vrij zorgeloozen aard was hij al spoedig het middelpunt van "een kring van jonge lieden, die maar al te vaak door hun dolle grappen de rüst der kalme burgerij verstoorden. Grootvader schudde vaak bezorgd zijn hoofd, maar tante Louise trok zijn partij. ' „Kom, Vader, laat de jeugd toch uitrazen! Hij doet niets slechts en zal ook wel kalmer worden, als de ernst van het leven tot hem komt. U zult in uw jeugd ook wel niet altijd even bedaard geweest zijn; de jongen heeft zijn vroolijken aard misschien wel van u, die zelfs nu nog wel eens van een grapje houdt."
Dan kwam er een stil lachje op grootvaders gezicht en kon ik zien, dat er bij hem recht genoegelijke jeugdherinneringen opkwamen.
Ik zat nu in de hoogste klas en al spoedig zou het oogenblik déér zijn, dat ik alles had doorloopen, wat op den onderwijsrooster van onze school stond aangegeven. In Fransch en Duitsch kon ik mij tamelijk goed verstaanbaar maken, maar met het Engelsch had ik altijd op gespannen voet gestaan. En alle moeite, die Jeanne Rahusen zich gaf, om me er vanie overtuigen» dat het toch zoo'n prettige taal was om te bestudeeren, was tevergeefs.
De Engelsche taal was en bleef mij onsympathiek en al wat Engelsch was, deelde in die antipathie. Het Engelsche volk beschouwde ik van den kant van onze geschiedenis en dan vond ik, dat het niet te vertrouwen was. Dus, basta! — Weg met de Engelschen! — Alleen wilde ik nog wel grootmoedig toegeven, dat er in de Engelsche literatuur heel veel goeds was!
Ondanks mijn zeer beslist oordeel over deze en dergelijke zaken, dat ik steeds met den grootsten ernst en vurigsten ijver ten beste gaf, was ik in andere opzichten nog een echt kind gebleven. Voor verliefdheidjes, zooals de andere meisjes bijna allen koesterden, was ik onverschillig. Geen jongmensch kon er zich op beroemen, mijn hart ooit sneller te hebben doen kloppen; ik beschouwde ze allen als kameraden, met wie het prettig was verre wandeltochten te ondernemen, of mee te praten en te redetwisten. Een meisje, dat altijd met Heine's Buch der Lieder in den zak liep, en in den maneschijn met een vriend liep te dwepen, was voor altijd mijn vijandin geworden, omdat ik haar voor een driedubbel-overgehaald-mal spook had uitgemaakt; en toen ik op een muziekavondje een jonge dame met ten hemel ge-
Waarom niet? 4



50
slagen blikken „Er, der Herrlichste von Allen" hoorde kweelen, verviel ik in een lachkramp, die het geheele gezelschap ontsteld deed opspringen.
Maar anders hield ik dol van muziek en zang. Met dwepende vereering hing ik aan de oude meesters, en als ik 's avonds mijn schoolwerk af had, zette ik mij onmiddellijk aan onze Bernardt, en vergat dan soms alles om mij heen. Eerst studeerde ik de mij opgegeven oefeningen en salonstukken, en dan speelde en zong ik voor mijn eigen genoegen. Ik had een zuivere, maar ongeschoolde sopraanstem, en Jeanne Rahusen een zachte alt, en als wij samen onze eenvoudige duetten zongen, klonken die werkelijk lief en welluidend. Dan zat grootvader te genieten, en soms zong hij met zijn een weinig bevende stem met ons mee.
Op een avond, dat Jeanne en ik weer samen zongen — het was het Hernhutter Avondlied — hoorden wij grootvader opeens snikken. Tante en ik liepen op hem toe, en sloegen de armen om hem heen, en kusten hem, niet wetende, wat hem zoo had ontroerd. Toen hij weer bedaard was, zei hij:
Kinderen, toen ik jullie daar zoo lief hoorde zingen, en de stemmen zoo zuiver en melodieus door de kamer klonken, kwam ineens de gedachte bij mij op: Als dit zingen hier op aarde al zoo heerlijk klinkt, wat zal het dan overweldigend zijn, als wij eenmaal de engelen voor Gods troon hun jubellied hooren aanheffen 1 Deze gedachte greep me zoo aan, en wekte zoo'n verlangen naar de hemelsche heerlijkheid in me op, dat het me een oogenblik te machtig werd."
Er lag zoo'n verheven uitdrukking op zijn gelaat, en hij zag er zoo teer uit, dat de vrees mij bekroop, dat hij reeds meer tot den hemel dan tot de aarde behoorde, en wij hem niet lang meer bij ons zouden mogen houden. Dit bracht in mijn liefde tot hem, ondanks mijn jeugd, een zekere moederlijke teederheid, die me deed wenschen, hem zooveel mogelijk voor aardsche zorgen en moeiten te beschutten. Gelukkig werd mijn vrees met bewaarheid, en mocht ik hem behouden, totdat ik reeds een eigen tehuis had bekomen.
Ik was zeventien jaar geworden, en op 't punt de school te verlaten, toen wij een bezoek kregen, dat een geheelen ommekeer in mijn leven zou veroorzaken. Vader had een eenigen broer, die zeeofficier was. Wij hadden nooit veel omgang met hem gehad. Als hij in het land was, dwaalde hij maar zeer zelden naar het stille heidedorp af, waar wij woonden; doch de enkele kee-



51
ren, die hij ons bezocht, waren voor ons zooveel dagen van genot, en hij stal onze harten door de vreemdsoortige, buitenlandsche schatten, die hij voor ons meebracht. Qrillig-gevormde schelpen, koralen, wit en rood en prachtig vertakt, chineesche waaiers en poppen, Indische doozen van welriekend hout, ja, te veel om op-te noemen. Hij was pas op lateren leeftijd getrouwd en had geen kinderen; tante kenden wij in het geheel niet. Oom was thans kapitein ter zee, en pas uit Indië weergekeerd; over korten tijd zou hij tot schout-bij-nacht worden bevorderd, en nu besteedde hij den tijd van zijn non-activiteit, om de familie eens te gaan bezoeken.
Hij was een echt zeeman. Het leven nam hij zoo gemakkelijk mogelijk op; hij genoot wat er te genieten viel, en maakte zich geen zorgen voor de toekomst. Hoezeer hij ook in karakter en levensbeschouwing van grootvader verschilde, konden beiden het uitstekend met elkaar vinden. Grootvader vond het dan ook zeer aangenaam, toen oom hem schreef, dat hij de dochter van zijn broer graag weer eens zou komen zien, en dan zijn vrouw wenschte mede te brengen. Mijn hart klopte van verwachting. Wat voor moois zou oom nu weer voor me meebrengen ? En zou die onbekende tante even aardig zijn als haar man ? Deze en dergelijke vragen vervulden mijn dwaas hoofdje gedurende de dagen, die aan ooms komst vooraf gingen.
Tot mijn groote spijt kwamen zij onder schooltijd, zoodat ik niet mee kon rijden naar het station, dat we sinds een paar jaren rijk waren, om ze af te halen. Erg oplettend zal ik dien middag wel niet geweest zijn, en nauwelijks was de schooltijd voorbij, of ik stoof de deur uit en rende naar huis.
Niet zoo kalm* als een welopgevoede jonge dame paste, trok ik aan de bel. Denkende, dat Heintje zou open maken, duwde ik de deur ongeduldig open, maar bonsde op het zelfde oogenblik met volle kracht tegen oom Jan aan. Deze sloeg onmiddellijk zijn armen om me heen, en kuste me op beide wangen.
„Kijk me nu zoo'n kleine stoombarkas eens aan! Die wou me daar probeeren, zoo'n oud fregat als ik ben, uit den koers te slaan! Nee, juffertje, daar is je boeg niet sterk genoeg voor 1 Maar laat me je nu eens bekijken 1.... Hm, niet kwaad, alleen een beetje onder de maatl En hoe vin-je het nu, dat oom Jan weer eens in het land is, jou kleine landkrab?"
„Heerlijk, Oom! zalig! Hebt u weer wat moois voor me meegebracht ?"



52
„O jé! is dat de heele zaligheid ? Ik dacht, dat al die haast enkel verlangen naar je ouwen oom was! Dat valt me niet mee 1"
Een beetje beschaamd over mijn vraag, die me nu erg hebzuchtig toescheen, vleide ik me tegen hem aan.
„Lieve, beste oom, zoo meende ik het niet. Ik ben zoo blij, zoo vreeselijk blij, dat u weer eens bij ons bent, en al had u ook niets meegebracht, dat zou me heelemaal niets kunnen schelen."
„Dat is maar goed ook," zei oom, een quasi-beteuterd gezicht zettend, „want ik heb er dezen keer heelemaal niet aan gedacht, iets mee te brengen. Het spijt me erg."
Ik kan niet anders zeggen, dan dat ik toch een lichte teleurstelling voelde; maar ik verborg het moedig, en danste aan ooms arm naar het salon, waarvan wij alleen bij hooge uitzondering gebruik maakten.
De eerste blik, dien ik op mijn onbekende tante wierp, was reeds voldoende mijn tred in een rustiger tempo te doen overgaan. Naast tante Louise op de kanapee zat — neen, troonde — mevrouw Charlotte Eleonore Ludink geboren van Elinhoven in haar volle schoonheid. Want mooi was ze, dat viel niet te ontkennen. Veel jonger dan haar man, had zij den goeden takt, zich niet te jeugdig, maar toch met uitgezochten smaak, te kleeden. Op een blauw-zijden met fijne kant gegarneerde japon droeg zij een prachtige juweelen broche en .een fijne horlogeketting. Haar armbanden, ringen en haarkammen waren kostbaar, maar toch niet te veel in het oog springend, en deden haar schoonheid nog meer uitkomen, waarvan zij zich volkomen bewust scheen. Al haar bewegingen waren bestudeerd rustig, en haar geheele uiterlijk vormde een groot contrast met dat van haar man, den echten zeeman, met zijn verweerd, bruin gezicht en vrije, joviale manieren.
„Daar heb je nu onze jongste, Lotje, de kleine Suus, van wie ik je zooveel heb verteld," zei oom, mij vóór zich uit naar zijn vrouw duwend.
„Lotje" stond op en stak mij uiterst vriendelijk, maar zeer koel de hand toe, terwijl zij mij met kritischen blik van het hoofd tot de voeten opnam, een blik, die mij op hinderlijke wijze bewust deed worden van mijn twijfelachtig-schoone schoolhanden en een inktvlak op mijn mouw. Ik voelde me zonderling bedremmeld, zoodra ik een korte begroeting had gestameld, sloop ik naar mijn kamer, om mijn toilet een nauwkeurige revisie te doen ondergaan. Ik was er nog niet lang mee bezig, of ik hoorde een soort van gekrabbel aan mijn deur en ooms gedempte stem, die fluisterde;



53
„Kleintje, mag ik binnen komen?"
Ik had juist mijn haar losgemaakt, om er nog eens den gladdenden kam door te halen, maar liep toch naar de deur om oom binnen te laten. Deze wrong zijn korte, gezette gestalte door de kleinst mogelijke opening, en deed de deur zorgvuldig achter zich dicht. Hij zag mijn loshangende haren en barstte in lachen uit.
„Ha, ha, ha I dacht ik het niet, dat je dadelijk het dek
was gaan zwabberen ? Ja — als die commandant zijn oogen den kost geeft, dan ziet de netste matroos nog vlekken op de planken 1 — Wil je wel gelooven kind, dat ze mij zoo lang bewerkt, tot ik er uitzie als een communiekind zoo fijn ? Ach ja — waar komt een mensch al niet toe 1"
Hij zuchtte met een half sportenden trek op zijn gezicht. Toen bracht hij zijn linkerhand naar voren, die hij nog steeds achter zijn rug had gehouden.
„Hier — pak aan 1 en kijk eens, of het naar je zin is. Maar zeg er niets van aan tante, die behoeft niet alles te weten. Straks krijg je nog ons officiëele cadeau uit haar eigen schoone hand; maar dit is een onder-onsje."
Voorzichtig maakte ik het pakje open en was één en al verrukking, toen ik de fijnste, rose Indische zijde zag, die zich een jong meisje maar voor een uitgaansjaponnetje kan denken. Hierbij waren eenige ellen prachtige kant tot garneering gevoegd.
„O, Oom! " Ik was sprakeloos en sloeg de handen verrukt inéén. Toen stormde ik op oom los en smoorde hem bijna onder mijn kussen.
„Hei, wildzang I je doet me stikken," hijgde oom en rukte zich los. „Het is dus naar je zin ? Dat is goed. En nu moet ik gauw weer naar binnen. Maar zie eerst eens na, of mijn kleeren ook averij hebben gekregen. Want als tante dat ziet.... o weh mir!"
Lachend trok ik zijn das recht, die wat scheef zat en bracht een paar haartjes, die jolig overeind stonden, weer op hun plaats, en toen was oom even onhoorbaar verdwenen, als hij was gekomen.
Ik maakte nu haastig verder toilet, en legde de zijde zorgvuldig in mijn kast, uit vrees, dat tante mijn kamertje zou willen zien, en ons geheim zou ontdekken.
Dezen keer kwam ik netjes en bedaard de kamer binnen. Oom zat heel kalm met grootvader te redeneeren en nam schijnbaar geen notitie van me. Ik schoof een stoel naast dien van grootvader, en luisterde in stilte naar de gesprekken. Mijn be-



54
scheiden optreden scheen bizonder in tantes smaak te vallen, want het duurde niet lang, of ze zeide met haar zachte, steeds welluidende stem tegen oom:
„Man, zou je me dat pakje eens willen aanreiken, dat je in je zak hebt ? Dan wilde ik Suze ons cadeautje geven, in de hoop, dat zij het mooi zal vinden, en het altijd voorzichtig en zorgvuldig zal behandelen."
Bereidwillig tastte oom in zijn zak, en gaf het pakje met een deftig gezicht aan zijn vrouw. Een bijna onmerkbaar knipoogje, dat hij mij toewierp, terwijl hij zich omdraaide, bracht me bijna aan het lachen. Maar gelukkig riep tante me op het zelfde oogenblik tot zich.
„Suze," zei tante, terwijl ze mij het pakje overhandigde, „hoewel ik je tot nog toe niet kende, had ik toch al genoeg van je gehoord, en wist ik reeds voldoende, hoe je grootvader en je moeder, en later je tante Louise, alles in het werk hebben gesteld, om je een degelijke opvoeding te geven. Nu meenden oom en ik niets geschikters voor je te kunnen meebrengen, dan wat je daar in je hand hebt, Als je over enkele maanden van school bent, komt de tijd aan, waarin je je tante zult gaan helpen met naaien en verstellen; dat is het werk, dat in het bizonder voor de vrouw is bestemd. Het behoedt de meisjes er voor, zich te veel met nuttelooze beuzelarijen den tijd te verdrijven, en heeft voor een meisje zonder geld nog dubbele waarde, omdat daardoor heel wat onkosten worden gespaard. Ik hoop dus, dat ons cadeau in je smaak zal vallen, en je er een druk gebruik van zult maken."
Tantes op deftigen toon uitgesproken tirade maakte een zonderlingen indruk op mij. Toen ik het keurige pakje in handen kreeg, stond er een oogenblik een verrukkelijk visioen voor mijn oogen, een visioen van een mooi gouden horlogetje met ketting, zooals een paar van mijn schoolvriendinnen hadden — of een armband — of een ander sieraad, waarvan ik nog zoo weinig in mijn bezit had. Maar tantes woorden duidden op iets van practischen aard;
aarzelend vouwde ik het omhulsel open Een étui! — Dus
toch misschien iets van al die verlangde heerlijkheden 1 —
Het étui knipte open. Een gouden naaigarnituur — keurig
mooi — er ontbrak niets aan. — Maar ach wat was mijn
dwaze jongemeisjes-verwachting teleurgesteld! Naaigerei — zooals ik het tamelijk vlegelachtig in mijn binnenste noemde — naaigerei — en dat voor mij, die het al vreeselijk vond, een knoopje



55
aan een handschoen te moeten naaien! Naaigerei — en dat voor mij, die er van droomde, mijn studie van piano en zang voort
tC Maa^het was waar — tante had het met den noodigen nadruk gezegd — voor een „meisje zonder geld" was het naaien een goed middel, om haar van nuttelooze beuzelarijen terug te houden, en om geld te besparen. Ik moest er dus wel dankbaar voor zijn met een gouden vingerhoed aan den vinger en met een naald uit een gouden naaldenkoker mijn hemden en kousen te mogen verstellen !.... ...
Dit alles vloog me met bliksemsnelheid door de gedachte; maar hoe snel ook, het duurde toch een oogenblik, vóór dat ik tot het bewustzijn kwam, dat ik oom en tante moest bedanken, zooals zulk een kostbaar geschenk van mij eischte. Ik verborg dus zoo goed mogelijk mijn teleurstelling en dankte tante zoo hartelijk, als ik maar eenigszins kon. Gelukkig kende ze mij nog te weinig, om te bemerken, hoe gedwongen de woorden mij over de lippen kwamen. Maar toen ik mij omkeerde en oom in zijn een weinig spotachtig gezicht keek, dacht ik aan ons „apartje , en toen kwam alles mij opeens zóó grappig voor, dat ik in lachen uitbarstte en geen woord kon uitbrengen, toen ik hem omhelsde. De anderen begrepen niets van die onverwachte vroolijkheid, maar oom kneep me in de wang en fluisterde me toe: „Wij weten 't wel samen, hé, kleine rakker?" Ons bezoek bleef drie dagen bij ons. Oom kwam bij mij steeds meer in blakende gunst. Met tante stond ik wel op tamelijk vriendschappelijken, maar toch nog vrij koelen voet; hoewel zij altijd erg vriendelijk was en vooral tegenover grootvader een bizondere beminnelijkheid aan den dag legde, bleef zij ons vreemd. Vóór hun vertrek maakten zij met grootvader een afspraak, die me in een toestand van verrukking bracht, waardoor ik een geheelen nacht bijna niet kon slapen — iets geheel ongekends voor me. < ,
Meneer Bergsma," zei oom, „nu moet u ons beloven, dat u ons Suusje eenigen tijd af zult staan, als wij in onze aanstaande woonplaats zijn ingericht. Ik heb er zoo iets van hooren verluiden, dat het waarschijnlijk wel Nieuwediep zal zijn. Maar zekerheid heb ik niet, en ik weet ook nog niet, wanneer mijn bevordering tot Schout-bij-nacht af zal komen. Wij weten allen wel, dat het ministerie meestal pas op het uiterste nippertje de benoemingen publiceert en er van schijnt te houden, de arme



59
Iederen avond na het middageten, dat toen reeds om vier uur werd gebruikt, kwam ons troepje bijeen, soms bij ons, maar meestal in den burgemeesterstuin, die met zijn beschaduwde plekjes en gezellige zitjes ons onweerstaanbaar tot zich trok. En dan was daar nog iets, dat ons lokte. Anton had uit Utrecht een croquet-spel meegebracht, en nu werden wij enthousiastische croquetspelers. Ik was er zoo op verzot, dat het een ware hartstocht van me werd, en ik er soms zelfs mijn geliefde Vrouw Musica voor zou vergeten hebben, als grootvader er niet een stokje voor had gestoken, en me had verboden uit te gaan, voor ik mijn uren van studie achter den rug had.
Ook mijn vriendin Jeanne Rahusen was meestal van de partij. Jeanne was tot een over-slank, maar knap meisje opgegroeid. Haar sprekende, bruine oogen, hadden een schitterenden glans, maar een glans, waarover menschen van ervaring hun hoofd schudden, evenals over den mooien, frisschen blos, die haar wangen kleurde. Maar wij, die voor deze teekenen geen oog hadden, zagen slechts haar mooi, uitdrukkingsvol gezichtje, en hielden van haar om haar lief karakter, en om de oprechtheid, die uit al haar handelingen sprak. Als ik nu aan haar terugdenk, is het me duidelijk, dat er toen reeds een schijnsel van het eeuwigheidslicht op haar gelaat lag, door ons niet begrepen, maar toch als bij intuïtie door ons waargenomen. Want — hoe weinig zij zich zelf ook op den voorgrond plaatste — zoo was zij toch degene, om wie wij ons schaarden, en als haar kalme, zachte stem een plan opperde, voegden wij er ons meestal naar. Onze jongens behandelden haar met een soort van ridderlijke beleefdheid, die zij jegens mij nooit in acht namen. Zelfs de wilde Jan, die er van genoot, als hij iemand beet kon nemen, zou haar nooit tot het mikpunt van zijn uitgelatenheid maken, en ook Ernst hield zijn immer-gekscherende en spottende tong in toom, als zij hem met haar weisprekenden blik aanzag..
Waardoor zij dezen invloed op ons uitoefende, zou ik niet kunnen zeggen. Zij was, hoewel zelden uitgelaten, toch altijd vroolijk en opgewekt en deed van ganscher harte mee aan alles, wat wij ondernamen. Bij het croquetten was zij even verlangend als de anderen, het eerst den eindpaal te bereiken, en kon met even groot genoegen de ballen van de tegenpartij wegslaan, zoover haar krachten het haar toelieten. Maar terwijl wij met het egoïsme der jeugd geheel opgingen in al de genoegens, die voor ons dien heerlijken zomer tot één langen vreugdedag maakten,



60
vergat zij nooit, dat in het kleine, met rozen begroeide huisje een eenzame moeder met verlangen naar haar thuiskomst uitzag; en ik kan mij niet herinneren, dat zij ooit één oogenblik na den bepaalden tijd bij .ons bleef. Dikwijls gebeurde het ookj dat zij den tijd, dien zij zoo graag met ons doorbracht, aan een zieke of bedroefde onder de dorpsbewoners ten offer bracht. Dan kon men haar de huizen zien binnengaan, waar zij wist, dat ziekte of droefheid intrek had genomen, een mandje met vruchten of andere versnaperingen aan den arm, of haar bijbeltje in de hand; en als zij de woningen weer verliet, was er steeds een glimp van hoop of een weinig troost voor het benauwde hart in achter gebleven.
Haar oprechtheid, die van geen schipperen wist, was één harer meest aan het licht komende eigenschappen. Van draaien en knoeien had zij den grootsten afkeer en hoe zacht zij ook gewoonlijk in haar oordeel was, iemand, die zich daaraan schuldig maakte, kon zij ongezouten en zonder eenige verschooning de waarheid zeggen.
Nu ik dit neerschrijf, denk ik aan een voorval, dat op één der laatste avonden van dien zomer plaats vond. Het was een buitengewoon prachtige avond en wij meenden daar niet beter van te kunnen genieten, dan door dien te zamen op de heide te gaan doorbrengen, n.1. Jeanne, Ernst, Anton, Gerard en ik. Jan en Frits verkozen Jiever in een hangmat te liggen luieren. Onze weg voerde eerst door een klein beukenbosch, waar de basterd-nachtegalen hun afgebroken trillers lieten hooren en de eekhoorntjes onder het vroolijk springen van tak op tak ons guitig met hun mooie, roode pluimstaarten toewuifden. Kleine, onschadelijke slangen schoten schichtig door het gras langs den berm van het pad en onafzienbare mieren-optochten haastten zich met groote bedrijvigheid voort op hun voor den mensch vaak zoo geheimzinnige sluipwegen. Overal vond ons oog iets, dat onze belangstelling opwekte, zoodat het tamelijk lang duurde, eer we het bosch achter ons lieten. Maar eindelijk gingen we over het smalle, vermolmde vlondertje, en daar lag de wijde, uitgestrekte heide vóór ons. De zon stond reeds laag aan den hemel en deed de bloeiende heide schitteren in gloeiend purper. Kleine, bijna onzichtbare wolkjes zweefden hier en ginds aan den goudkleurigen hemel, die aan den horizon was omgeven door een diep-violetten rand. Het was een ontroerend schoon tooneel en zelfs de luchthartige Ernst kwam er van onder den indruk.



61
„God, was is dat mooi!" zei hij. „Ik heb op mijn zeereis zooveel heerlijks gezien, de kusten van Spanje en Portugal, de Cóte d' Azur met haar stralende zon en onovertroffen bloemenweelde; ik was te Napels en bezocht de steden aan Afrika's noordkust. Met volle teugen heb ik genoten van al het vreemde en nooitgeziene, dat natuur en kunst mij daar boden. En toch — niets heeft me zóó ontroerd, als het gezicht van deze onafzienbare purperen vlakte, mij van mijn vroegste jeugd^zoo vertrouwd, en toch telkens weer nieuw. Ik weet er geen verklaring van te geven, en toch is dat zoo — mij — die met mijn gansche hart zeeman ben — gaat de geheele ziel open, alleen bij het zien van een vlakte, die bedekt is met de eenvoudigste van Flora's kinderen."
„Heeft dit nog een verklaring noodig?" liet Jeanne's weeke stem zich hooren. „Dat is toch zoo eenvoudig. Het is de „Heimatluft", die deze uitwerking heeft, de heerlijke lucht, die ons steeds omwaaid heeft van het eerste oogenblik af aan, dat onze kinderziel tot bewustzijn kwam. In de volle beteekenis van het woord ben ik geen kind der heide, daar ik eerst later in deze streek ben komen wonen, en toch oefent de heide ook op mij een bekoring uit, die me doet wenschen, tot mijn dood toe in haar nabijheid te kunnen blijven. Wie eenmaal geluisterd heeft naar hetgeen deze ongerepte, nog niet door menschenhand misvormde natuur tot zijn ziel heeft gesproken, kan nooit meer van dezen invloed vrij komen; die blijft zich één met haar gevoelen, al wordt hij door de levensomstandigheden ook naar andere streken gevoerd."
„Juist," zei Ernst, „dat is het. Zoo voelde ik het ook, al kon ik het ook niet met zooveel mooie woorden uiten. Waar wij als kind gespeeld hebben en onze eerste bewuste indrukken hebben beleefd, daar blijft altijd een stukje hart achter, onverschillig of we op den wijden oceaan zwalken, of binnen een begrensde stad onze plichten vervullen."
Langzaam waren we rondgeslenterd, en kwamen nu bij een kleine verhooging, waar enkele knoestige dennen bijeen stonden. Hier gingen we op den grond zitten, en zagen droomerig naar de ondergaande zon, die als een groote, vuurroode bol in de avondnevelen onderdook.
Anton had zich tot nu toe niet in ons gesprek gemengd; hij hield er niet van zich in allerlei bespiegelingen te verdiepen, en zag meerden practischen en reëelen kant der dingen. Onze poëtische stemming verveelde hem en met een knorrig gezicht peuterde hij



63
„God!" klonk het spottend van Antons lippen.
Ik schrok op. Dien klank was ik niet gewend, als Godsnaam werd genoemd. Ik keek Anton ontsteld aan. Maar nu kwam Gerard tusschenbeide.
„Wat mankeert je toch, Anton! Wat heb je er toch aan, met je cynisme onzen mooien avond te bederven. Mijn arm zusje is heelemaal verschrikt. Zij is tot nu tae nog bevrijd gebleven van den invloed van de moderne levensbeschouwing, die in meerdere of mindere mate op ons allen, die meer van het leven hebben gezien, heeft ingewerkt. Wie of daarom gelukkiger is, wij, die van den boom der kennis gegeten hebben, of zij, die zonder aarzeling aanneemt, wat de dominee haar iederen Zondag van den kansel predikt?"
„En grootvader dan ? Hij heeft toch nooit zoo met mij gesproken, zooals jullie nu doen."
„Ik heb allen eerbied voor hetgeen meneer Bergsma zegt," zei Anton, „doch ik ben het niet met hem eens. Maar blijft me van mijn lijf met jullie dominees! Huichelaars zijn 't, anders niets I"
„Maar Anton ! "
,Ja — maar Anton! Wat ik zeg, kan ik waar maken Een
paar dagen geleden moest pa naar B. om den burgemeester te spreken, en ik reed met hem mee. Terwijl pa naar het gemeentehuis ging, stapte ik aan de pastorie af, om Jansen te bezoeken, dien ik van vroeger kende en graag mocht lijden. Hij zat in de huiskamer, en was verdiept in de lectuur van „de roos van Dekema" van van Lennep, zooals ik op het roode bandje las. Nadat we een poosje hadden zitten praten, kwam de huishoudster binnen, die zei, dat ouderling Teunissen er was om hem te spreken. Jullie kennen hem wel, zoo'n echte keurmeester, die 's Zondags in de ouderlingenbank ieder woord wikt en weegt, dat dominee zegt, en met ja-en-neen-knikken al dan niet zijn goedkeuring daaraan hecht. Zoodra Jansen hoort, wie er is, springt hij haastig op, zet van Lennep op het boekenrekje, en grijpt een ander boek, — preeken van Oosterzee. Nu gaat hij weer kalm zitten, en als Teunissen binnenkomt, wordt deze vriendelijk, maar toch met een zekeren deftjgen ernst begroet. Deze was door mijn bijzijn zeker een beetje van 'de wijs gebracht, tenminste het gesprek vlotte niet erg. Toen nam Jansen het boek ter hand, sloeg het open op een plaats, waar een papiertje tusschen de bladen lag en zei:
„Toen mijn vriend, meneer van der Mandele kwam, zat ik juist een preek van Oosterzee te lezen. Wat een kostelijke taal! Die



64
kon beter preeken, dan jullie onervaren, eenvoudige predikant! God had zijn lippen aangeraakt met een gloeiende kool van Zijn heilig vuur! Kom, laat ik u eens een plaats voorlezen, die mij bizonder heeft getroffen."
Met zalvende stem begon hij voor te lezen. Maar die huichelarij werd me te machtig, ik sprong op, en stoorde hem midden in een zin, voorgevende, dat ik geen tijd meer had. 't Liefst had ik hem met het boek om de ooren geslagen, dien laffen menschenbehager ! Doch ik bedacht me nog juist bij tijds, dat ik het recht niet had, hem in het oog van zijn ouderling te vernederen. Ik ga nooit meer naar hem toe, dien misselijken huichelaar!"
Wij waren allen diep verontwaardigd, en onze zachte Jeanne uitte zich in voor haar ongekend scherpe bewoordingen.
„Ik had nooit zoo iets van dominee jansen gedacht. Hij ziet er zoo onschuldig uit met zijn blonde krulharen en groote blauwe oogen. Foei, ik kan hem niet meer achten! Het is spotten met het heilige. En dat niet alleen, maar hij bezoedelt de zaak van Hem, Wiens dienstknecht hij zegt te zijn. De ongeloovige zal al licht oordeelen, dat alle godsdienst huichelarij is, als hij ziet, hoe een predikant zich gedraagt."
„Daar heeft hij dan ook gelijk in," zei Anton.
„Nee, daar heeft hij geen gelijk in. Kan de tuinman het helpen, als een boom, ondanks al zijn zorg, scheef groeit ? Nu, evenmin kan het aan God geweten worden, als één Zijner schepselen, die Hij allen met gelijke zorg omringt, zijn eigen weg gaat en op zedelijk gebied krom groeit. En toch zou de ongeloovige hiertoe komen, als hij de huichelarijen van sommigen ziet, die zich Christenen noemen."
„Hm, tegen die argumenten zou heel wat in te brengen zijn, en wij zouden nog uren lang kunnen redeneeren, eer we het eens werden," hernam Anton. „Doch ik geloof, dat we onzen woordenstrijd voor vandaag moeten eindigen. De zon is al lang verdwenen. We mogen dus wel maken, dat we naar huis komen, anders is het in 't bosch pik-donker."
En waarlijk, van den mooien vuurbal was geen spoor meer te bekennen. Een kleurlooze schemering was over de heide neergedaald, die zich thans somber en zwart voor ons uitstrekte. Wij sprongen haastig op, en schudden de dorre dennenaalden uit onze kleeren, en begaven ons onmiddellijk op den terugweg. Er werd niet veel meer gesproken. Wat er in de anderen om-



65
ging, weet ik niet; maar in mijn hoofd verdrongen zich allerlei gedachten. Waar was de waarheid ? Bij grootvader en Jeanne, of bij de drie jonge mannen, die een voor mij tot dusver onbekende taal hadden gesproken ? Ik kon niet tot klaarheid komen, maar mijn geloof, dat eigenlijk slechts bestond uit het voor waarheid aannemen van wat bijbel, grootvader en predikant mij geleerd hadden, had den eersten schok gekregen.
Enkele dagen na deze wandeling stoof ons groepje naar alle richtingen uitéén, en keerde ik tot mijn gewone kalme leventje met grootvader en tante Louise terug.
HOOFDSTUK VIII.
De zomer was voorbijgegaan en ook de herfst was reeds verdwenen, vóórdat de langverwachte en door mij met ware „sehnsucht" verbeide tijding kwam, dat oom Jan zijn bevordering tot schoutbij-nacht had gekregen en zich nu zoo spoedig mogelijk naar Nieuwediep moest begeven. De uitnoodiging, om tegen den 19den Februari te komen feestvieren, was herhaald en nu scheen de tijd, die me nog van dien datum scheidde, mij een onafzienbare rij van eindeloos lange dagen. Ik had tot nu toe nog nooit een groote-menschen-bal bijgewoond en mijn dansgrage voeten konden den tijd bijna niet afwachten, dat ze over den spiegelgladden dansvloer mochten glijden. En voor die gelegenheid zou mijn rose zijde tot een baljaponnetje verwerkt worden. Bovendien had tante Louise me beloofd nog een wit neteldoeksch japonnetje te maken. Was het wonder, dat het hart van een zeventienjarige van verwachting klopte bij de gedachte aan al die heerlijkheden? Grootvader schudde wel eens zijn lief, grijs hoofd, en zocht mijn opgewondenheid met zachte woorden te doen bedaren; doch tante Louise was haar eigen jeugd nog niet vergeten. Zij kon er zich zoo echt in verkneuteren, dat ik in mijn twee nieuwe kleedjes niet zou afsteken bij de andere meisjes, al kwam ik dan ook uit een dorp, en zij spaarde geen moeite en tijd, om met zoo weinig mogelijk kosten alles keurig in orde te maken. Die goede tante Louise! Eerst later leerde ik beseffen, hoe groot zij was in haar leven vol zelfopoffering. Zoo eenvoudig ging zij haar weg, altijd opgewekt en voor anderen bezig, zonder er ooit over te
Waarom niet? 5



66
tobben, dat het leven voor haar zoo geheel anders had kunnen zijn.
Er was nog iets, waarop ik mij in stilte en haast onbewust verheugde : ik zou te Nieuwediep een oud vriend ontmoeten. Ernst van der Mandele was aan boord van de Adolf van Nassau, het wachtschip, geplaatst, en ik vond het heerlijk, dat ik onder al die vreemde menschen, met wie ik, het eenvoudige heidebloempje, zou moeten kennis maken, één van kindsheid af bekend gezicht zou zien. Bovendien hadden wij het altijd zoo goed kunnen vinden. Zijn onverstoorbare vroolijkheid en het optimisme, dat hij steeds aan den dag legde, vonden weerklank in mijn dwaas, jong hoofdje. Niet, dat ik in mij zelve ook zoo'n onuitputtelijke bron van opgewektheid bezat — daarvoor was ik te veel voor allerlei indrukken vatbaar — maar als Ernst met zijn lachende oogen en vroolijke stem zich tot mij wendde, kwam ik onmiddellijk onder zijn invloed.
Eindelijk was dan toch de tijd van wachten voorbij. De koffer stond gepakt, mijn afscheidsbezoeken waren gebracht, en wij zaten den laatsten avond nog rustig bijeen. Eigenlijk was ik allesbehalve rustig, ik kon haast niet stil op mijn stoel blijven zitten, en ik zou het liefst den tijd maar hebben verslapen, die nog moest voorbijgaan, vóór ik kon vertrekken. Maar grootvader was wat droevig gestemd; het naderend afscheid viel hem moeielijk, want het was voor het eerst, dat ik zoo ver en zoo lang van hem weg zou gaan. Dus zat ik stil naast hem en hield zijn oude, gerimpelde hand vast.
„We zullen ons zonnestraaltje missen. Je zult je ouden grootvader en je tante toch niet vergeten, mijn kind?"
„Wel nee/ grootvader, natuurlijk niet!" zei ik lachend. „Hoe kunt u zoo iets vragen?"
Er klonk een weemoedige toon in grootvaders stem, toen hij antwoordde:
„Kind, je bent nog zoo jong, en het leven ligt nog zoo vol bekoring vóór je. Je komt in zoo'n geheel andere omgeving, in kringen, waarin je nooit hebt verkeerd. De hooge positie, die oom Jan nu inneemt, maken hem en zijn vrouw tot het middelpunt, waar omheen zich die heele, kleine marinewereld draait, en jij zult nu ook te midden van dien kring leven. O, ik ben zoo bang, dat mijn lieveling de wereld te veel zal lief krijgen, en datgene zal vergeten, wat haar van haar prilste jeugd af is geleerd."
„O nee, grootvader, heusch niet. Ik zal niets vergeten, daar behoeft u werkelijk niet bang voor te zijn."
„Je weet nog niet, hoe de wereld lokt en vleit, pop. Als je



67
dat maar eenigszins vermoedde, zou je niet zoo luchthartig deze verzekering geven. Maar beloof me één ding, Suze, vergeet nooit je morgen- en avondgebed. En ga trouw naar de kerk. Bij oom en tante zal je wel niet veel hooren, wat je oog op de onzienlijke dingen zal gevestigd houden. Laat dus de gelegenheid niet voorbijgaan 's Zondags Gods Woord van den kansel te hooren prediken."
Door zijn vermanende stem eenigszins ernstiger gestemd, vlijde ik mijn hoofd tegen hem aan, en verzekerde ik met nadruk, dat ik zou doen wat hij me vroeg. Toen sloeg grootvader den huisbijbel open bij den 121sten psalm, en begon plechtig te lezen. Toen hij aan de woorden kwam:
„„De Heer zal u~~bewaren van alle kwaad; uw ziel zal Hij bewaren,"" beefde zijn stem en diep ontroerd klonk het:
„„De Heer zal uwen uitgang en uwen ingang bewaren, van nu aan tot in der eeuwigheid.""
Daarna legde hij zijn hand zegenend op mijn hoofd en liet me gaan. Met tranen in de oogen sloop ik de trap op naar mijn kamer.
Den volgenden morgen waren alle ernstige indrukken bij mij vervlogen, en ik kon nauwelijks het oogenblik afwachten, waarin het j^tuig vóór zou komen, dat grootvader en mij naar den trein zou brengen. Op het imperiaal stond de reusachtige koffer, die al mijn schatten bevatte, en dien ik het liefst gedurende de reis voortdurend bij mij zou gehouden hebben, uit angst hem kwijt te zullen raken. Grootvader bracht me naar Amsterdam; daar moest ik de boot naar Nieuwediep nemen, en hij durfde, onervaren als ik op het gebied van reizen was, mij niet alleen laten gaan. Bovendien wilde hij op de terugreis professor Snellen gaan consulteeren over zijn oogen.
Al zag ik van eigenlijk Amsterdam niet veel — de drukte aan het station, waaraan ik zoo volstrekt niet gewoon was, imponeerde me geweldig, en met een angstig kloppend hart zag ik het oogenblik tegemoet, waarop ik zonder grootvader mijn reis zou moeten vervolgen. En dat oogenblik kwam maar al te gauw. Nauwelijks waren wij aan boord, en had grootvader er zich van overtuigd, dat ik in de eerste klasse-kajuit een goede plaats had gevonden, of het sein van vertrek werd gegeven. De angst sloeg me om het hart; het was me te moede, alsof ik na grootvaders weggaan, doodalleen in een groote wereld vol onbekende gevaren zou achterblijven. Alle moeite, die ik aanwendde, om mijn tranen terug te houden, leed schipbreuk, en snikkend klemde ik mij aan



68
hem vast. Grootvader zelf was nu heel kalm, ja, hij lachte me zelfs uit om mijn dwazen angst, hoewel hij mij vol liefde vaarwel kuste. Eindelijk maakte hij zacht mijn handen los en verliet de kajuit. Voor een der raampjes geknield liggend, zag ik hem na, zoolang ik zijn tengere gestalte kon onderscheiden. Toen kroop ik in het uiterste hoekje van de kajuit en liet mijn tranen weer den vrijen loop. Opeens keek ik verschrikt op.
„Zoo bedroefd, jonge dame ?" hoorde ik een prettig-klinkende mannestem vragen, en ik keek in een paar levendige blauwe oogen, waarboven zich donkere wenkbrauwen welfden.
Een beetje verlegen knikte ik van ja.
„En waarom dat? Of is het onbescheiden dit te vragen? Moet u soms naar een kostschool ?" Verontwaardigd keek ik hem aan.
„Ik ben al van school af, en ben al bijna achttien jaar," zei ik tamelijk kortaf.
Een ondeugend lachje speelde om zijn mond.
„Neem me niet kwalijk, jonge dame, dat ik zoo iets doms heb gevraagd. Dan is er toch zeker een ernstige reden voor uw droefheid. Is er een sterfgeval of ziekte in uw familie?"
„Nee."
„Zou u dan soms in een betrekking moeten gaan en ziet u er tegen op ?" „Nee."
Hij scheen te bemerken, dat zijn uitvragen me onaangenaam was.
„Neem me niet kwalijk," zei hij beleefd; „u zult me wel onbescheiden vinden; maar u scheen zoo bedroefd te zijn, en ik dacht u misschien te kunnen helpen."
Hij boog even en ging heen.
„Meneer!" riep ik hem terug.
Verwonderd draaide hij zich om. Toen ik zijn mooie oogen evenwel op mij gevestigd zag, werd ik verlegen en stamelde:
„Meneer — wees niet boos! Ik ben een ondankbaar nöst,
en u bent zoo vriendelijk. Ik ik wou u maar zeggen, dat ik
niet in een betrekking ga, maar in Nieuwediep bij een oom en tante ga logeeren."
„En bent u daarover zoo verdrietig? Arm kleintje! Zijn dat dan zulke nare menschen ? Ga er dan niet heen!"
„Maar het zijn geen nare menschen! Oom is een schat! Hij is altijd even lief voor me ! En tante ...."
„Nu, tante....?"



69
„Tante is ook wel goed, maar zoo vreeselijk deftig en precies» en ik ben zoo nonchalant." Hij barstte in een vroolijk lachen uit. „En daarom huilde u zoo wanhopig?" Ik schaamde me wel een beetje.
„Nee, daarom niet. Maar ik voelde me zoo verlaten, en ik vond het zoo akelig al die uren alleen op de boot te moeten doorbrengen. Ik heb nog nooit zoo ver gereisd, en vond het zoo ellendig, toen grootvader weg ging, en ik niemand bij me had om voor me te zorgen."
„Mag ik dan voor grootvader spelen ?"
Ik zag hem een beetje twijfelachtig aan. Men had me nog zóó op het hart gedrukt, vooral niét met vreemde heeren te praten op reis, omdat dit niet netjes was. Nu had ik dit toch gedaan, en werd me zelfs door een jongen man aangeboden voor me te zorgen. Dat kon ik toch niet aannemen. Onwillekeurig nam ik hem eens flink op. Hij was ontegenzeggelijk knap, elegant en slank. De sprekende, schitterende oogen stonden in een aangenaam gelaat en de vriendelijke mond werd door een donkere snor overschaduwd. Het kon niet verkeerd zijn, zijn hulp aan te nemen, dacht ik; grootvader zelf zou het goedkeuren.
„Top 1".... riep ik vroolijk, en stak hem de hand toe. Toen begon ik te lachen. „Maar om voor grootvader te spelen — daarvoor bent u toch eigenlijk wel wat te jong!"
„Daar hebt u gelijk in," antwoordde hij eveneens lachend. „Dan moet u me maar eenvoudig als een goed vriend beschouwen."
„Graag! Maar dan moet ik toch eerst weten, hoe mijn
goede vriend heet."
„Dat is waar ook, ik heb me niet eens voorgesteld. Wat moet u wel van zoo'n ongelikten beer denken! Mijn naam is Henri van den Bosch."
„En ik heet Suze Ludink."
Het ijs was nu gebroken, en ik begon met meneer van den Bosch te praten en te babbelen, alsof ik hem al jaren kende. Samen aten wij onze boterhammen en dronken wij chocolade, en hij trakteerde mij op een paar gebakjes, die ik mij uitstekend liet smaken. De uren, waartegen ik zoo had opgezien, waren voorbij, voordat ik het wist, en toen meneer van den Bosch me zeide, dat wij de aanlegplaats te Nieuwediep naderden, en wij tusschen de vele houtschepen in de Binnenhaven doorstoom-



70
den, kon ik een spijtig „Nu al?" niet onderdrukken. Hij hielp mij mijn handbagage naar boven brengen, en bleef bij mij, totdat wij de loopplank over waren en ik hem den persoon van oom Jan aanwees, die nu met driftige pasjes op mij aan kwam. Oom keek mijn metgezel een beetje achterdochtig aan, terwijl hij mij een klinkenden zoen gaf.
„Oom, dit is meneer van den Bosch. Hij is op de boot erg vriendelijk voor mij geweest, en heeft mij op taartjes getrakteerd."
Mijn aanbeveling had op oom geen andere uitwerking, dan dat hij nog donkerder keek. Doch nu kwam meneer van den Bosch naar hem toe, nam beleefd zijn hoed af, en zeide: '
s,Ik kan wel nagaan, wat er in u omgaat, Schout-bij-nacht. Maar wees onbezorgd. Ik ben wel tamelijk jong om als chaperon van een jonge dame op te treden, maar ik ben een man van eer. Ik heb mij alleen over uw nichtje ontfermd, omdat zij zoo bedroefd was en ik haar wat afleiding wilde brengen. Bovendien ben ik een getrouwd man."
Ooms gezicht klaarde op. Met zijn gewone jovialiteit stak hij meneer van den Bosch de hand toe.
„Dan kan ik niet anders doen, dan u hartelijk voor uw vriendelijkheid bedanken, waarde heer! En als u mij het genoegen wilt doen, ons eens te komen bezoeken, zult u ons van harte welkom zijn. Niet waar, nichtje?"
Ik knikte verheugd van ja.
„Het spijt me zeer, dat ik van uw vriendelijke uitnoodiging geen gebruik kan maken," gaf meneer van den Bosch op beleefden toon ten antwoord, „doch ik kom maar even een vriend bezoeken, die pas uit Indië is teruggekeerd, en ga dan dadelijk terug."
Met een enkel woord betuigde oom zijn spijt, en toen nam meneer van den Bosch hartelijk afscheid van ons. Oom en ik vervolgden samen onzen weg. Het was mij, alsof ik in een andere wereld was gekomen.
Toen wij het Ankerpark waren doorgegaan, en de Buitenhaven zich voor ons uitstrekte, hield ik oom onwillekeurig bij zijn arm terug. Mij, het kind der heide, scheen het als een sprookje toe, toen ik daar die oorlogsschepen zoo rustig zag liggen op het door de dalende winterzon beschenen glinsterende, kabbelende water. Oom liet me een oogenblik stil genieten, terwijl hij me glimlachend gadesloeg; toen gingen wij verder. Hij wees mij de verschillende schepen, noemde hun namen en toonde mij de verschillende marinegebouwen. Met onverholen bewondering keek ik naar het



80
„Nee, Suze," zei hij eindehj'k, „ik had nooit gedacht, dat je zóó hardvochtig zou zijn, en zoo rustig zou slapen, nadat je zooveel gebroken harten hebt veroorzaakt. Meidlief, wat zul je toch beginnen! Je kunt er toch maar één gelukkig maken. De anderen plegen onherroepelijk zelfmoord!"
„Och, onzin, Oom!" riep ik afwerend en hartelijk lachend, hoewel ik me innerlijk wel eenigszins gevleid voelde over ooms onderstelling. Wat een dwaashoofd was ik toen toch! „Onzin! Niemand denkt meer aan me, nu het bal voorbij is!"
„Nu, Suze, daar zou ik maar niet zoo zeker van zijn," zei tante op haar gewone zekere manier van spreken. „Wat oom zegt, is natuurlijk onzin "
„Dank je!" kwam oom er tusschen.
„Maar ik heb heel goed gezien, dat die meneer van der Mandele geen oog van je afwendde. Hij verslond je met zijn blikken, en heeft bijna met niemand anders gedanst, dan met jou."
„Och kom, Tante," zei ik blozend, terwijl mijn hart sneller begon te kloppen. Ik dacht opeens aan alles, wat hij tegen me had gezegd en voelde weer zijn bewonderenden blik.
„Je behoeft niet te kleuren, want het is heusch de waarheid. En het zou nog zoo gek niet zijn, alsQdaar iets uit ontstond. De van der Mandeles zijn van goede familie en bekleeden een eerste plaats in de maatschappij. Heeft hij geld ?"
„Zijn vader is rijk, en heeft een prachtig eigen huis."
„Des te beter. Een zeeofficier zonder geld zou je niet licht tot vrouw nemen, vooral niet, zoolang hij jong is, want dan zouden jullie honger moeten lijden. Hij maakte al een bizonder goeden indruk op me. Maar nu ik weet, dat hij een geschikte partij voor je zou zijn, ben ik dubbel blij, dat ik hem van middag te dineeren heb gevraagd."
Het werd me recht onbehaaglijk te moede. Met gedachten aan trouwen had ik me nooit opgehouden en dus nog minder in Ernst een mogelijken huwelijkscandidaat gezien. Maar als het waar was, wat tante zeide, en hij me niet onaardig vond, zou hij het dan niet gek gevonden hebben, toen ik gisteren zoo op hem toe was komen vliegen? Had het niet den schijn, alsof ik me aan hem had willen opdringen ? Ik had er werkelijk niets bizonders bij gedacht, al vond ik hem ook erg aardig. Hij was zoo vroolijk en we konden vroeger altijd zoo heerlijk samen dwaasheden uithalen. O, hoe schaamde ik me nu! Zou hij misschien vinden, dat ik me te toeschietelijk had getoond? Die



81
gedachte kwelde me onbeschrijfelijk. Ik had er me zoo op verheugd, dat hij zou komen dineeren, doch nu begon ik er tegen op te zien. Voor het eerst besefte ik, dat een jong meisje niet alles mag doen, wat in het kind aardig werd gevonden, en dat zij in haar gedrag tegenover jonge mannen voorzichtig moet zijn. Tante, die niets van mijn ontstemming bemerkte, gingtatusschen voort:
„Je moet je mooie, blauwe japon van middag aantrekken; die staat je zoo goed bij je blonde krullen en blanke teint. En je haar zal ik nog wat hooger opmaken, dan lijk je wat grooter."
Ik sprong op, terwijl ik mijn vork driftig op tafel wierp.
„Dat doe ik niet. Ik wil me niet optuigen als een arrepaardl
Ik wil niets doen om Ernst te behagen ik zou medenamen!
Als u er nog meer over zegt, kom ik van middag in het geheel niet binnen, en kan Ernst naar u kijken!"
Tante had eerst verbaasd, toen geërgerd naar me geluisterd.
„Ik moet zeggen, de Ludinksche drift verloochent zich niet bij je, evenmin als de „fijne" Ludinksche manieren. Je moest je schamen, zoo uit te varen. Wat ik zeg, zeg ik voor je bestwil. Een ander meisje zou zelf zoo verslandig zijn alles in het werk te stellen, om een goede partij te kunnen doen. Denk je soms dat een arm meisje veel kans heeft op een huwelijk in den tegenwoordigen tijd, laat staan, een goed huwelijk te doen?"
„Schei nu uit over die vrijers," viel oom bruusk in. „Het kind is nog jong genoeg, en met haar aardige snuitje zal ze er nog best een te pakken krijgen, al is het nu juist niet deze van der Mandele. Wat donderdag! laat Suze toch natuurlijk blijven! Met al jouw kunsten ontneem je haar alle ongedwongenheid."
„Als jij met je fijne taal begint, strijk ik de vlag, dat weet je wel," zei tante, geërgerd opstaand. „Ik ben eigenlijk dwaas, me met jouw familieaangelegenheden te willen bemoeien, en zal dus niets meer zeggen."
Met een boos gezicht liep zij de kamer uit.
Ik voelde me erg ongelukkig, omdat ik al weer aanleiding tot onaangenaamheden tusschen oom en tante had gegeven. Maar oqm trok me troostend naar zich toe en zei vriendelijk:
„Kom, krullebol, laat je kopje niet hangen. Tante zal wel weer bakzeil halen. En laat door het voorgevallene je de komst van je vriend nu maar niet bederven. Wees maar net als altijd tegen hem, dan komt alles van zelf terecht. Tante meent het niet kwaad, kind, maar zij is in een groote stad te midden van het mondaine
Waarom niet? 6



82
leven opgegroeid, en kan zich in het eenvoudige leven niet indenken, dat jij in je dorpsomgeving hebt geleid. Als tante straks weer voor den dag komt, moet je haar maar eens flink mokkelen, dan is ze het weer vergeten.
Ik volgde den raad van mijn goedhartigen oom op, en toen de tijd daar was, dat wij Ernst konden verwachten, was de ontstemming dan ook gelukkig weer geheel geweken.
Toch begon mijn hart onrustig te kloppen, toen ik de huisbel hoorde overgaan, ik voelde me beklemd; en toen. Jan — het getrouwe factotum van het huis — de deur van de kamer opende, en Ernst binnen liet, voelde ik, hoe het bloed me naar de wangen steeg. Ik liep hem ook niet tegemoet, maar bleef stil naast tante staan, en begroette hem het laatst van allen. Gelukkig bemerkte Ernst niets van mijn terughouding, die hem zeker zou verwonderd hebben. Hij was even opgewekt en ongedwongen als altijd, en was al spoedig zóó op zijn gemak tegenover oom en tante, alsof hij ze al jaren had gekend. Het werd een allergezelligst samenzijn, en de vroolijkheid van Ernst werkte aanstekelijk op ons allen. Oom vertelde allerlei aardige en interessante episoden uit zijn zeemansleven, en zelfs tante vergat soms voor een oogenblik haar deftigheid en lachte hartelijk mee. Was het wonder, dat ik mijn gewonen vrijen toon jegens hem terugvond, en niet meer dacht aan hetgeen dien middag was voorgevallen?
's Avonds maakten wij muziek. Ernst had een mooie bariton en zong het liefst de Balladen van Loewe, die hij met diep gevoel voordroeg. Ook zongen wij duetten van Abt en Mendelgsohn en speelden quatre-mains. Hij ging reeds bij tijds weer weg, omdat hij beweerde, dat ik 's morgens veel te vroeg was opgestaan en kleine meisjes veel slaap noodig hebben. Maar hij beloofde spoedig terug te zullen komen, en dan zijn viool mee te brengen, om met mij enkele stukken in te studeeren, die wij dan eens op de ontvangavonden voor de gasten konden spelen. Ik voelde me dien avond zeer gelukkig en ging opgewekt naar bed.



83
HOOFDSTUK X.
Den volgenden dag schreef ik. een opgewonden brief naar huis. Ik geloof, dat ik wel veertien kantjes vol pende met opgetogen verhalen over alles, wat ik op het assaut gezien en beleefd had. Iedere danser werd als het ware ten voeten uit geschilderd en van eiken kwinkslag werd verslag gegeven. Het zal zeker wel een echt dwaze meisjesbrief zijn geweest, waarin de naam van Ernst van der Mandele een groote plaats zal hebben ingenomen. Want nu ik op dien tijd terug zie, bespeur ik, hoe de gedachte aan dien knappen, steeds opgewekten jongenman hoe langer hoe meer de overhand kreeg in mijn hart. Tantes woorden hadden iets in mij wakker geroepen, dat tot nu toe nog had gesluimerd, en ik had leeren inzien, dat mijn oude kennis nog iets meer voor me zou kunnen worden. En die gedachte was mij verre van onaangenaam. Integendeel — het scheen me heerlijk toe, altijd bij hem te zijn en met hem een vroolijk leven tegemoet te gaan. Verder dacht ik nog niet. Dat het huwelijksleven nog iets anders is dan een reeks prettige dagen, die men zoo opgewekt mogelijk met elkander moet doorbrengen, kwam niet bij mij op. Het onbezorgde leventje van uitgaan en pretmaken, dat ik tegenwoordig bij oom en tante leidde, beviel me best, en zou ik maar al te graag samen met Ernst voortzetten. Het was, of alle meer ernstige indrukken, die ik thuis had gekregen, totaal w^ren vergeten en ik verlangde voorloopig volstrekt niet naar mijn gewone omgeving terug, hoeveel ik ook van grootvader en tante Louise hield.
Een paar dagen later evenwel ontving ik een brief van grootvader, dien ik steeds heb bewaard, en die nu geheel geel en op de vouwen doorgesleten voor mij ligt. Grootvader schreef in zijn eigenaardig stijve, keurig nette handschrift het volgende:
„Mijn lieve kind!
„Zooeven ontving ik uw brief en nu ben ik maar hals over „kop aan het werk getogen, om dien te beantwoorden. Allereerst, „om op dreef te komen, wil ik voldoen aan uw verzoek, en u „mededeelen, hoe mijn bezoek aan prof. Snellen op de terugreis „van Amsterdam is afgeloopen.
„Nu, prof. Snellen heeft eenvoudig mijn linkeroog op pensioen „gesteld, en mij verdubbelde zorg aanbevolen voor het andere. „Dat is alles. En zoolang mijn rechteroog mij, zoo goed als thans, „ter beschikking blijft, is alles in orde.



86
la zeker, oom," zei ik een beetje verward. Ik was in het geheel niet gewoon, op zulk een lichtvaardige manier over kerk en predikanten te hooren spreken, zoodat èn tantes opvatting omtrent het gaan naar de kerk, èn ooms afkeurend oordeel over de dominees mij zeer vreemd in de ooren klonken.
De Zondag kwam, en tante en ik begaven ons naar de kerk, zooals wij ons hadden voorgenomen. Ik was in ons dorp zoo gewend dat wij met een groot aantal andere menschen naar Gods huis opgingen, en vond het zoo vreemd hiervan nu zoo weinig te bespeuren, toen wij den tamelijk langen weg langs Hoofdgracht en Kanaalweg naar de kerk in Den Helder gingen. Wel waren er veel menschen op de been, die aangetrokken werden door de muziek, waarmee adelborsten en matrozen naar de godsdienstoefeningen werden geleid, maar men zag duidelijk, dat het grootendeels nieuwsgierigen en wandelaars waren, die wel voorbij — maar niet in de kerk gingen. En daar binnen — wat een leege banken, welk een holle ruimte! g „Wij zijn zeker nog veel te vroeg, tante. „Wel nee, Suze, het is op slag van tienen, de dominee zal wel dadelijk verschijnen."
Ik wist niet, hoe ik het had. Alles kwam me zoo vreemd, zoo onbehaaglijk voor in die half-leege kerk. De voorlezer ratelde iets af waarvan ik niets verstond, en toen werd er gezongen. Daarna nam de predikant, die inmiddels den stoel had beklommen, het woord. Hij preekte over het kruiswoord: „Vader, vergeef het hun, want zij weten niet, wat zij doen."
Het meeste van hetgeen hij zeide, is mij in den loop der jaren natuurlijk ontgaan, maar de indruk, dien de preek op mij maakte, is me bijgebleven. Het was mij, of ik een onbekende sprake hoorde. Werd daar op den kansel gesproken over Jezus Christus, Gods Zoon, die ons zoo lief had gehad, dat Hij den hemel had verlaten, en op de aarde was neergedaald, en zich daar aan den dood aan het kruis had overgegeven, om voor arme verloren menschen de eeuwige zaligheid te verwerven? Hier hoorde ik over Hem spreken als den grooten Lijder, den edelen Menschenvriend, die gekomen was om de volkeren nieuwe waarheden te leeren' die ze gelukkiger zouden kunnen maken. Doch Zijn bedoelingen waren miskend, Zijn idealen had Hij te hoog gesteld. Men had hem niet begrepen, en nu boette Hij Zijn idealisme met den dood aan het kruis. Maar uit de leer, die Hij aan het volk had willen geven, om



92
wel voor een oogenblik, maar al gauw zat ik toch weer druk pratend bij tante, om ons in de meest-uiteenloopende vraagstukken van invitaties en toiletzaken te verdiepen. Want dan was tante in haar element als een vischje in het water, en een mugje in den warmen zonnegloed. Ik zal me nu evenwel niet in al die dingen verdiepen, die me toen zoo belangrijk toeschenen, en na.... ach — zoo nietig l
De Maart kwam. Ik werd wakker met het gevoel, dat mij iets aangenaams te wachten stond, en richtte mij in bed op. Kijk, het kacheltje brandde reeds, en op mijn beddetafeltje lagen een pakje en een stapeltje brieven! Ik telde er niet minder dan zes! In één greep had ik alles beet. Het pakje kwam van huis; wat het bevatte, weet ik niet meer, maar den brief van grootvader heb ik bewaard, omdat die een der laatste was, eigenhandig door hem geschreven. Het ontging mij geheel, hoe ongeregeld zijn gewoonlijk zoo nette, ietwat stijve schrift was; ik had meer aandacht voor den aardigen, humoristischen en toch ernstigen toon van grootvaders brief.
„Lieve Suze!
„Ofschoon ik het op mijn wijze meer dan druk heb, wil ik „toch gaarne eenige oogenblikken afzonderen, om u mijn feest„groete over te zenden.
„Bij ontvangst toch van deze regelen zijt gij aangeland bij een „mijlpaal op uwen levensweg, die waarlijk wel van buitengewoon „belang mag worden beschouwd.
„Hebt gij er b.v. gisterenavond, toen gij u te rusten legdet, „wel aan gedacht, dat gij even te voren iets zeer belangrijks hadt „verrigt? Iets, dat gij in uw leven niet ten tweeden male kunt „doen? Denk hierover een oogenblik na, alvorens deze pagina „om te slaan; misschien raadt gij dan mijn gedachte — — —
„Misschien ook niet; — voor welke mogelijkheid ik mij nader „zal verklaren. Gij hebt n.I. uw kinderschoenen uitgetrokken, en „ze vóór uw bed laten staan, om ze nimmer weder aan te trekken; „ze zijn u te klein geworden, en zouden u dus voortaan knellen.
„Maar nu mag ik toch wel met de vraag tot u komen, of gij „reeds voorzien zijt van andere schoenen, die u goed passen — „die n.1. voor u niet te klein — maar vooral ook niet te groot „zijn ? Denk er wel om, dat te kleine schoenen wel eksteroogen „kunnen veroorzaken, maar overigens toch geen gevaar opleveren —



99
rustig tot schrijven te zetten, en toen 's avonds het oogenblik van scheiden voor Ernst en mij kwam, had ik nog geen letter op het papier gebracht. Ik beloofde toen vast, dat ik het dadelijk den volgenden morgen zou doen, en ging opgewekt slapen, zonder een oogenblik te vreezen, dat er een schaduw op mijn geluk zou kunnen vallen.
Toen ik den volgenden morgen in dezelfde opgewekte stemming beneden kwam om te ontbijten, lag er een brief van tante Louise naast mijn bordje. Een beetje verwonderd, omdat ik met mijn verjaardag pas een brief van haar had gehad, maakte ik dien open, en was spoedig geheel in zijn inhoud verdiept, die opeens al mijn opgewektheid op de vlucht dreef en mij met ongerustheid en angst vervulde. Tante schreef mij, dat zij mij niet eerder had willen verontrusten, en dat grootvader ook niet had gewild, dat de viering van mijn verjaardag zou worden verstoord, maar dat zij zich niet verantwoord gevoelde, als zij nog langer voor mij verborg, wat voor haar den laatsten tijd een bron van onrust en verdriet was. Het eenige nog bruikbare oog van grootvader was na het bezoek bij den professor hollend achteruit gegaan, zoodat hij de laatste dagen zelfs niet meer in staal was, de courant te ontcijferen. Met de grootste moeite was hij er nog in geslaagd, mij een verjaarsbrief te schrijven ; doch dit had zijn oogen zóó ingespannen, dat hij alles nog slechts in een waas zag, en maar liefst achter de kachel met gesloten oogen bleef zitten.
„Hij klaagt niet," schreef tante, „maar hij ziet er gedrukt uit, „en spreekt telkens over den tijd, dat zijn kleine meid weer thuis „zal zijn. Ik geloof, dat hij erg naar je verlangt."
Ik barstte in hevig snikken uit, toen ik dit las. Oom en tante vroegen verschrikt, wat er aan scheelde.
„Ik wil naar huis!" snikte ik, terwijl ik hun den brief overhandigde. Alles wat mij de laatste dagen zoo gelukkig had gemaakt, verdween uit mijn gedachte. Ik was er mij alleen van bewust, hoe innig ik mijn grootvader liefhad, en dat ik bij hem behoorde te zijn, nu hij in leed verkeerde. Ja — ik wist het,
hoe hij naair mij moest verlangen! Ik was immers zijn liefste
kind, zijn kleine pop, die hem steeds het meest tot troost was
geweest! Mijn binnenste was geheel in oproer, omdat tante
Louise mij niet eerder had geschreven; en ik vergat geheel,. dat men mij alleen uit overgroot* liefde in onwetendheid had gelaten.
Ik drong er bij oom en tante op aan, mij dadelijk te laten ver-



103
te onderbreken. Maar toen ik eindelijk ademloos zweeg, en er r<og steeds geen woord over haar lippen kwam, vatte ik ongeduldig haar handen, die saamgevouwen in haar schoot lagen, en terwijl ik die heftig heen en weer schudde, riep ik geërgerd uit:
„Maar zeg dan toch eens iets, Jeanne! Kan het je dan heelemaal niet schelen, dat ik zoo gelukkig ben ?"
Jeanne keerde haar gezicht naar mij toe. Hoe bleek zag zij nu! Was er zoo'n diep-treurige blik in haar oogen, toen zij ze op mij vestigde ? Maar neen, ik had het mij zeker verbeeld!... Want nu speelde het gewone, stille lachje om haar lippen, en terwijl zij haar handen uit mijn greep losmaakte, om ze meteen vriendelijk gebaar weer naar mij uit te strekken, zei ze zacht:
„Zeker kan mij dat schelen! Maar ik was zoo verrast! Ik had er niéts geen vermoeden van, je had er in de paar brieven, die je me schreef, er in het geheel niet op gezinspeeld. Van harte geluk, hoor! Je krijgt een besten man!"....
Toen zij. daarop de armen om mijn hals sloeg en mij kuste, stonden er tranen in haar oogen. Zij moest toch wel innig veel van mij houden, en in mijn geluk deelen, dat zij er zoo door ontroerde, zij, die anders altijd zoo kalm en rustig onder alles bleef!
En verder ratelde mijn rustelooze tong, totdat ik Jeanne tot in de kleinste bizonderheden alles had verteld, wat er gedurende mijn verblijf bij oom en tante was gebeurd, echte jongemeisjespraat, vol dwaasheid en ijdelheid. En Jeanne luisterde met belangstelling en geduld.
Vóór zij heenging, raadde zij mij aan, alles zoo spoedig mogelijk aan grootvader te vertellen. Zij oordeelde, dat zijn belangstelling in mijn geluk hem misschien zou helpen, zijn eigen ongeluk gemakkelijker te dragen. Wel vreesde zij, dat hij niet onverdeeld zijn goedkeuring aan ons engagement zou geven, omdat de levensbeschouwing van Ernst zoo geheel anders was dan de zijne. Hieraan had ik geen oogenblik gedacht. Ik was er zoo vast van overtuigd geweest, dat Ernst als aanstaande man van zijn lieveling met open armen door grootvader zou worden ontvangen. Grootvader mocht hem immers altijd zoo bizonder graag lijden! En Ernst had altijd met eerbiedige bewondering tot den man opgezien, die voor ons — jongeren — zoo graag uit den rijken schat van zijn levenservaring placht te putten, en ons door zijn raad zoo dikwijls een weg uit onze kleine moeilijkheden had gewezen. Waarom zou hij Ernst niet met vreugde als zijn kleinzoon begroeten ?



104
Maar Jeanne's woorden hadden mij tot nadenken gestemd en mijn vertrouwen aan het wankelen gebracht. Het maakte mij dien avond stil en gedrukt, maar niemand nam er notitie van; het werd eenvoudig op rekening geschoven van mijn medegevoel in grootvaders lijden. Misschien voor het eerst in mijn leven bracht ik den nacht slapeloos en tobbend door. Zou ik dan toch nog afstand moeten doen van mijn lieven, knappen jongen ? Zou grootvader zijn toestemming weigeren? Want om tegen zijn zin mijn verloving door te drijven, — hieraan dacht ik zelfs niet. Wij waren door onze opvoeding te zeer gewoon ons in alles te onderwerpen aan den wil van hem, die steeds de plaats van vader — ja, later ook van moeder — bij ons had vervuld.
Eindelijk viel ik tegen den morgen schreiend in slaap.
De heldere zon, die mij bij mijn ontwaken begroette, deed mij alles wel wat hoopvoller inzien, maar ik was toch zenuwachtig. En toen ik grootvader na het ontbijt zijn geliefden Standaard voorlas, waren mijn gedachten zóó weinig bij hetgeen ik deed, dat ik voortdurend hakkelde en over mijn woorden struikelde. Opeens strekte grootvader zijn hand uit en trok de courant zachtjes weg.
„Kom eens heel dicht bij me, Pop," zei hij vriendelijk, „en vertel me eens, wat er aan scheelt. Je bent niet met je gedachten bij de lectuur — dat kan ik wel hooren. Is er iets, dat je hindert?"
Ik barstte in tranen uit, en het duurde een heele poos, voordat ik in staat was stotterend en verlegen te zeggen, wat het was, dat mij zóó van streek maakte. Ik durfde grootvader niet aan te zien, en hij maakte geen enkele opmerking, vóór ik geheel had uitgesproken. Ook toen sprak hij nog niet, en toen ik hem aanzag, trof het mij, hoe bezorgd zijn gezicht stond.
Toch liep alles beter af, dan ik had verwacht. Wel zeide hij, dat het hem speet, dat ik juist Ernst had liefgekregen. Niet, dat hij iets op Ernst — als mensch — had aan te merken, maar zijn gebrek aan geloof, of liever volslagen ongeloof, vervulde hem met zorg, en hij vreesde, dat Ernst op mijn geloof een noodlottigen invloed zou uitoefenen. Lang en ernstig sprak hij met mij, maar ten slotte gaf hij mij toestemming om aan Ernst te schrijven, dat hij eens mocht overkomen om zelf zijn zaak te bepleiten.
Kind van het oogenblik als ik was, voelde ik mij nu weer als op het toppunt van geluk. Ik danste letterlijk om mijn lief oudje heen, en smoorde hem haast door mijn liefkoozingen. Toen snelde



105
ik juichend naar mijn eigen kamertje, om onmiddellijk mijn brief aan Ernst te gaan schrijven, en vergat in mijn jong egoïsme geheel, dat ik grootvader had zullen voorlezen. Gelukkig voor hem dacht tante Louise wat minder aan zich zelf. Zij liet dadelijk haar huiselijke bezigheden in den steek, om mijn plaats in te nemen.
Als ik nu op deze gebeurtenis terugzie, verwondert het mij nog steeds, hoe grootvader, wien toch het geloof in — en de liefde tot God boven alles dierbaar was, zich in deze zaak zoo zwak toonde. Bij zijn zienswijze was het zoo natuurlijk, dat hij in mijn verbintenis met Ernst niets dan gevaar kon zien voor het leven mijner ziel — voor mijn nog zoo weinig beproefd geloof, en even natuurlijk zou het geweest zijn, als hij om deze reden geen toestemming tot ons engagement had gegeven. Wat zou hem tot deze toegevendheid hebben gebracht ? Had het lijden van den laatsten tijd zijn kracht gebroken ? Of gaf de gedachte, dat hij zijn kleine meid met haar vaak zoo onbeteugeld temperament aan een goed en braaf man kon toevertrouwen, hem rust, nu zijn hulpbehoevendheid hem hoe langer hoe meer belette, haar gade te slaan en haar te leiden ? Zag hij in het aanzoek van Ernst juist in dezen tijd misschien toch de leidende hand Gods, die ieder menschenlot bestiert, en ook dit ten beste kon keeren ? Ik weet het niet. Maar ongetwijfeld heeft hij gehandeld, zooals hij meende, dat zijn plicht was.
Ernst kwam. Na de eerste onstuimige begroeting liet ik hem met grootvader alleen. Lang, zeer lang voor mijn ongeduld, duurde hun gesprek; maar eindelijk toch hoorde ik Ernst uit grootvaders kamer komen. In spanning liep ik hem tegemoet. Zijn gezicht stond ernstig en ontroerd. Hij trok mij teeder tot zich, en keek mij diep in de oogen.
„Grootvader heeft zijn toestemming gegeven, liefste! Hij is een heilige! Kom, laten wij nu samen naar hem toegaan."
Geheel onder den indruk van den ongewonen ernst, die op zijn gezicht lag, volgde ik hem zonder iets te zeggen, en was geheel verbaasd, toen Ernst met mij aan grootvaders stoel neerknielde en hem vroeg, ons zijn zegen te geven. Grootvader sloeg zijn doffe oogen omhoog, en terwijl hij zijn oude, bevende handen op onze hoofden legde, sprak hij:
„De Heer zegene je verbintenis, mijn lieve kinderen! Hij zij je nabij in leed en in droefenis, in vreugde en in geluk, en voere je beider levensweg opwaarts, tot je eenmaal opgenomen wordt in ons aller Vaderhuis hier boven!"....



106
Eerst veel later, toen wij reeds getrouwd waren, vertelde Ernst mij, wat op dien middag tusschen hen was besproken, en hoe grootvader de belofte van hem had gevorderd, nooit iets te zullen doen of te zeggen, om mijn geloof, dat in zijn oog nog ongeschokt was, aan het wankelen te brengen.
Had hij geweten, hoe ik, zoo jong als ik was, reeds door twijfelingen werd geslingerd, en van den weg, dien hij mij had gewezen, begon af te wijken, hoe vol zorg had hij dan de toekomst tegemoet gezien.
HOOFDSTUK XIII.
Nadat Ernst weer naar Nieuwediep was teruggekeerd, brak er voor ons een kalme en stille tijd aan. Grootvaders ongeluk maakte mij in de eerste dagen dikwijls nog erg bedroefd; maar toen ik dag aan dag de vredige rust zag, waarmee hij zijn lot aanvaardde en droeg, bracht dit ook mij tot kalmte, ja, gewende ik mij in korten tijd aan de verandering, die zijn hulpbehoevendheid in onze huishouding te weeg bracht. Tante Louise vond het bovendien met het oog op mijn huwelijk noodig, mij in al de verborgenheden van een goed geregelde huishouding in te leiden, en die bevatten heel wat zaken. Kelder, zolder, schoonmaak, keuken, wasch, verstelwerk, kippenhok! Op alle plaatsen, waar zij haar scepter zwaaide, moest ik met haar mee en duchtig de helpende hand uitsteken. Ik vond het in het begin verschrikkelijk! Ik hield niets van al die in mijn oog zoo laag-brj-degrondsche dingen! Maar tante was onverbiddelijk. Als ik tegenspartelde, hield zij mij het schrikbeeld voor oogen van een wanordelijk huis, slordige dienstboden, bedorven eten, en — als laatste troef — een ontevreden, boos echtgenoot, die liever bij anderen zijn heil zocht, dan bij zijn onordelijke vrouw. Of dit alles er toe bijdroeg kan ik nauwelijks gelooven, maar in ieder geval kreeg ik langzamerhand meer lust in mijn werk, en kon ik mij soms in mijn eigen knapheid verheugen, als het mij niet al te slecht gelukte, een lapje in te zetten, of een stop te leggen in een verschroeiden keukendoek. Nu kwam het vroeger zoo verachte gouden naai-garnituur tot zijn recht, en begon ik er zelfs trotsch op te Worden, als ik zag, hoe mijn vriendinnen mij die sierlijke dingen benijdden.



107
Toch behoefde ik niet bang te zijn, dat ik op den duur gehéél in deze betrekkelijk nietige dingen zou opgaan — hiervoor zorgde grootvader wel. Ik had als mijn vaste taak op mij genomen hem voor te lezen, zijn brieven te schrijven en met hem te wandelen. Het was mij een zoete plicht hem in alles te helpen en ter wille te zijn, zooals mijn moeder zou gedaan hebben, als zij nog bij ons geweest was. Ook was grootvader er bizonder op gesteld, dat ik mijn piano- en zangstudiën geregeld zou blijven bijhouden, en daarom waren mijn lessen weer begonnen. Toch waren mijn hooge aspiraties, om eenmaal als een ster te schitteren aan den muzikalen hemel, reeds lang vergeten; het kwam me nu veel heerlijker voor, later met mijn man samen in ons eigen huis te zingen en te spelen, dan op het podium voor honderden vreemde menschen mijn „kunsten te vertoonen". Zoo noemde ik het nu in mijn dwaze verachting voor het onbereikbare. — Voor het oogenblik was het mij ruim voldoende, als ik eens voordehuisgenooten en enkele goede kennissen mijn talenten, als ik het zoo eens noemen mag, mocht ten toon spreiden.
Dit stille, huiselijke leven werd alleen onderbroken door de bezoeken van Ernst. Dan lag het naaiwerk in een hoek en dacht ik er niet aan tante Louise te helpen in keuken of tuin, maar ik genoot met volle teugen van zijn nabijheid en van zijn zonnige vroolijkheid. Hij had zoo echt de gave, overal waar hij kwam een opgewekte stemming te doen ontstaan en er was niemand, die zich hieraan kon onttrekken. Al was grootvader ook altijd blijmoedig ondanks zijn nu volslagen blindheid, toch klonken zijn stem en ziin 4ach dubbel helder, als Ernst bij ons was. Ons huis was in dien tijd het middelpunt van onze verschillende kennissen en met de familie van der Mandele vormden wij dan als het ware één gezin.
De eenige, die dikwijls ontbrak en die ik toch zoo graag in mijn geluk liet deelen, was Jeanne Rahusen. Zij voelde zich moe en krachteloos en werd voortdurend door een kuchje geplaagd, waarover wij ons erg ongerust maakten. Als wij een vrij oogenblikje hadden, gingen Ernst en ik haar bezoeken en brachten een prettig, rustig uurtje bij haar door. Men merkte bijna niet, hoe zij door zwakte gekweld werd, als zij met opgewekt gezicht en liggende op haar ruststoel met ons babbelde en zoo echt deelde in alles, wat ons belang inboezemde.
Soms voegde haar moeder zich bij ons — een stille, alledaagsche vrouw, maar die met haast afgodische, jaloersche liefde aan haar eenig kind was gehecht. Dan kwam de rechte stemming er niet



108
in. Zij behandelde Ernst met een soort van brommerige koelheid en gaf ons al gauw het gevoel, dat onze tegenwoordigheid ongewenscht was. Als wij dan gauwer dan gewoonlijk opstonden, kon Jeanne ons met zoo'n roerend hulpeloozen en smeekenden blik aanzien, als wilde zij ons geduld inroepen voor de eigenaardigheden harer moeder.
Ernst was op het wachtschip te Nieuwediep geplaatst en hoopte daar minstens een paar jaar te blijven, vóórdat hij voor drie jaren naar Indië moest vertrekken. Het werd daarom goed gevonden, dat ons huwelijk niet zou worden uitgesteld. Ik was nog wel erg jong maar Ernst en ik kenden elkaar al van onze kindsheid af; wij behoefden eikaars karakter dus niet meer te bestudeeren om te weten te komen, of wij bij elkaar zouden passen. En leert men elkaar wel ooit kennen in den engagementstijd, als alles er toe meewerkt, dat wij onzen besten, zonnigsten kant naar buiten brengen ?
Er brak een drukke, roerige tijd voor ons aan, toen het besluit was genomen, dat wij nog vóór den winter zouden trouwen. Het was nog niet de gewoonte, alles kant en klaar in den winkel te koopen, en het kostte hoofdbrekens te over, eer mijn uitzet in orde was. Weken aan één stuk zaten tante en ik met onze huisnaaister te meten en te berekenen, te knippen en te naaien. En toen kwam aan de beurt, wat mij het gewichtigste toescheen .. mijn trouwjapon !...
Kan wel iemand, die op ouderen leeftijd trouwt, begrijpen, wat het bruidstoilet beteekent voor een achttienjarige ?....
De samenvoeging van alles, wat de trouwdag moet maken tot dat, wat hij eigenlijk is: een symbool van het wachtende, verrassende, onbekende huwelijksgeluk!... Smetteloos, een bekoring voor het oog, zonder rimpel of plooitje, zich als liefkoozend heenvlijend om het lichaam van het kind-bruidje, dat, even rein en teer, er zich mee tooit voor den geliefden man... En als ooit de werkelijkheid het ideaal nabij kwam, geloof ik, dat dit het geval was met het bruidskleedje, dat zijn ontstaan had te danken aan den fijnen smaak van tante Louise. Maar wat verdiep ik — oude vrouw — mij nog in de dwaasheden, die mijn jong hoofdje vervulden, en er geen plaats overlieten voor ernstige gedachten ?..
Slechts als ik bij grootvader zat of met hem wandelde, legde ik mijn opgewondenheid en oppervlakkigheid den teugel aan, en kostte het mij geen, of ten minste weinig, inspanning, te luisteren naar de ernstige woorden, die hem soms over de lippen kwamen, en waarmee hij er telkens weer opnieuw op aandrong, dat ik toch Gods wegen zou blijven bewandelen en Hem zou blijven lief-



118
geheel vergeten had mijn huishoudelijke bezigheden te vervullen. Hij beweerde, dat ik hem alleen had genomen, omdat ik op de zee verliefd was geworden, en — daar ik toch niet met de zee kon trouwen — faute de mieux toen maar den eersten den besten zeeman had gehuwd!...
„Maar wacht maar, klein vrouwtje 1" zei hij, terwijl zijn vroolijke oogen van onschuldigen spot tintelden, „wacht maar! Die ontrouw aan je wettigen man zal je nog wel ingepeperd worden !... Als de winterstormen komen, en de opgezweepte golven de kust , beuken, — als de wind giert en raast en huilt, en de vlokken zilt schuim tegen de ramen worden gejaagd — dan zul je nog wel genoeg krijgen van je dierbare zee, en dan misschien met hangende pootjes bij je man terugkomen!"
„Hè, Ernst," pruilde ik, „ik vind je niets lief! Je doet net of ik je heelemaal veronachtzaam. Ben ik dan zoo'n slecht vrouwtje voor je ?"
„Nu," zei hij, en trok mij teeder tot zich, „een beetje lief ben je nog wel, maar toch ook nog wel eens erg ondeugend 1 Wat was het anders dan heel, heel stout, toen je van morgen zoo stilletjes was opgestaan voor dag en voor dauw ?... En toen ik wakker werd, en je goeden morgen wou zeggen, waar was je toen ?... Niet op je plaatsje naast me 1 O nee — mijn vrouw had mij verlaten!" declameerde hij theatraal. „En waar was zij ? De nabijheid van haar echtgenoot was zij ontvlucht, en zij stond in haar witte négligé voor het zolderraam te „liebaugeln" tegen haar onbetrouwbaren vriend! Was dat huwelijkstrouw ?... Was dat huwelijksmin ?..."
Op een onweerstaanbaar koddige manier liet hij zich — als door leed overmand — in zijn stoel vallen. En ik — ik lachte, en zette mij op zijn knie om hem te troosten, en — nu ja — wij waren pas getrouwd — wij stoeiden, en waren zoo heerlijk -jong en dwaas, tot wij verschrikt uit elkaar stoven door een kloppen op de kamerdeur.... Toen de meid het volgende oogenblik binnenkwam, zaten wij quasi-verdiept in boek en krant. Maar de stoeipartij had onze wangen verdacht-hoog gekleurd, en Pietje, een reeds oudachtig meisje, keek met een soort van minachting naar haar meneer en mevrouw, die eigenlijk nog wel erg kinderachtig waren.
De najaarsstormen kwamen, deden ons huisje, dat vlak achter den zeedijk lag, schudden op zijn grondvesten, en bedekten de ramen met een vlies van zout, dat het opgejaagde schuim er op



120
voorbij. Zoo nu en dan fluisterde er nog wel eens een stem in mijn binnenste van andere tijden, tijden — die nu zoo ver verwijderd schenen, en zoo ongelijk aan die, welke ik nu doorleefde, en die toch ook zoo vol bekoring waren geweest. Onder de grootste vroolijkheid was het mij soms opeens, als zag ik het dierbare gelaat van grootvader, gebogen over zijn bijbel, of ik hoorde in den geest zijn oude, ietwat bevende stem, waarmee hij bij ons laatste bezoek mij zoo ernstig had vermaand, God toch niet te vergeten, en niet te veel op te gaan in de liefde tot mijn man en in de genoegens dezer aarde.... Dan sloop er een gevoel van onrust in mijn hart, en kwam er een onweerstaanbaar verlangen in mij op, om — evenals toen ik nog een kind was — neer te knielen en tot God te bidden.
Maar in tegenwoordigheid van Ernst zou ik nooit aan dat verlangen toegeven. Ik durfde niet. Ik was te zeer overtuigd, dat Ernst — al zeide hij het niet — in zijn hart lachte om alles, wat godsvereering was. De belofte, aan grootvader gedaan, was hij trouw nagekomen. Nooit had hij met een enkel woord iets gezegd, om mij van den godsdienst afkeerig te maken. Zelfs had hij mij een paar keer naar de kerk vergezeld. Doch wat wij daar hoorden, kon mij even weinig bekoren als hem en zoo bleven wij er van lieverlede geheel weg. En langzamerhand ging ik geheel op in het leven van ons kleine wereldje.
Zelfs de brieven van grootvader, die hij tante Louise dicteerde, hoe ernstig en vol liefderijke vermaningen die ook waren, konden mij niet meer doen ontroeren. Ik las er over heen en zij maakten geen indruk meer op mij.
Toch was mijn liefde voor hem nog onverzwakt en ik verheugde mij innig op den tijd, dat Ernst eenige dagen verlof zou kunnen krijgen. Dit zou gebeuren, als het Assaut en de gewone winterfeesten voorbij waren. Misschien kon ik mijn verjaardag wel bij mijn lief oudje vieren.
Het verlangen naar huis begon mij eindelijk haast te sterk te worden, toen ik uit tantes brieven bemerkte, dat grootvaders krachten den laatsten tijd zeer achteruit waren gegaan. Hij kwam bijna nooit meer buiten en zat haast den geheelen dag stil en met gesloten oogen in zijn gewone hoekje bij de kachel. Zelfs zijn geliefde Goudsche pijp smaakte hem niet meer. Hij verheugde zich erg op onze komst en maakte met tante Louise daarvoor reeds allerlei plannen.
Zoo kwam de dag vóór het Assaut. Ik was weer vol verwach-



122
Mijn hart stond stil van schrik; alles draaide met mij rond en ik staarde oom sprakeloos aan. Eindelijk bracht ik met moeite uit:
„Zeg het maar dadelijk, oom — grootvader is dood "
„Nee, nee, nee," riep oom, „heusch niet! Kind, wat haal je nu
toch in je hoofd! Wat Jben ik toch een onhandige stumperd.
Ik zou het haar voorzichtig vertellen, en nu denkt ze, dat het ergste is gebeurd! Grootvader is ziek — vrij erg. Hij heeft een beroerte gehad. En nu schreef tante Louise het aan tante en mij
met het verzoek, het je voorzichtig te vertellen Och, kind,
wat spijt me dat...."
Hij stond nu naast me, en klopte me bemoedigend tegen de wang. Maar ik liet me geen moed inspreken, ik was er zeker van, dat grootvader — al leefde hij dan nog — toch stervende was. Ik barstte in tranen uit, en was onvatbaar voor alle lieve, hartelijke woorden, waarmee oom en Ernst me tot kalmte poogden te brengen. Eindelijk drong het tot mij door, dat oom zeide:
„Tante Louise schrijft, dat grootvader zoo erg naar Suze verlangt. Telkens fluistert hij haar naam."
Ik vloog overeind.
„Ik nioet naar huis toe! Gauw, Ernst, kijk eens na, wanneer de trein vertrekt."
„We kunnen van avond niet meer gaan, vrouwtje, er is geen aansluiting in Amsterdam meer."
„Dan gaan we maar tot Amsterdam, en logeeren daar in het eene of andere hötel. Wij kunnen dan morgen met de eerste gelegenheid verder gaan. Maak maar geen tegenwerpingen — ik moet gaan. Ik zou hier onmogelijk tot morgen kunnen blijven, terwijl ik weet, dat grootvader naar mij ligt te verlangen."
Na eenig beraad werd hiertoe besloten, en met koortsachtige haast pakte ik het noodige voor de reis in een koffertje. Oom en tante brachten ons naar den trein. Oom was nog geheel onder den indruk van zijn onhandig optreden, zooals hij het noemde, en was zoo mogelijk nog liefdevoller voor mij dan gewoonlijk.
Al onze haast baatte ons helaas niet. Wij kwamen te laat. Toen wij het huis naderden, zag ik aan de gesloten gordijnen, dat grootvader reeds was gestorven. Op het geluid van het naderende rijtuig was tante Louise naar de voordeur geloopen. Zij zag er bleek en vermoeid uit in haar zwarte japon, en sloot mij schreiend in haar armen. Mijn keel was als dichtgeknepen, en met moeite bracht ik uit:
„Is grootvader dood ?"



123
Tante keek mij verschrikt aan.
„Kind, weet je dat dan nog niet? Heb je mijn telegram niet ontvangen ? Hij is gisterenmiddag reeds gestorven."
Gisterenmiddag terwijl Ernst en ik ons in de voorpret van
het komende Assaut hadden verdiept en ik geen enkele gedachte had overgehad voor mijn toch zoo innig-geliefden grootvader,
die ver van mij zijn doodsstrijd streed! Sprakeloos volgde
ik tante naar de huiskamer, waar grootvaders stoel nog op zijn gewone plaats bij de kachel stond. De lange Goudsche pijp leunde nog in het hoekje van den schoorsteenmantel naast den mahoniehouten tabakspot alles zoo doodgewoon Maar zijn vriendelijk, vredig gezicht was er niet, om mij te verwelkomen, en geen bekende stem noemde mij zijn „lieve pop"
Ik nam dit alles waar, maar het had geen vat op mij; alles was nog zoo onwezenlijk. De schok scheen al mijn gevoel verstompt te hebben. Bedaard, maar zonder te spreken, deed ik mijn goed af, en legde het op een stoel. Ik zag, dat Ernst mij met een ongerusten blik aankeek; hij was zóó gewoon, dat ik aan al mijn gevoelens op hartstochtelijke wijze uiting gaf, en begreep nu deze kalmte niet.
Neen — hij begreep die niet, mijn goede, beste Ernst. — Hij wist niet, in welke mate ik met al de vezelen van mijn hart gehecht was aan den man, die van mijn zevende jaar af meer dan een vader voor mij was geweest. En daarom kon hij niet bevroeden, hoe ik nu door diens heengaan te diep geschokt was, om aan mijn droefheid uiting te kunnen geven.
Ernst vroeg tante nu naar de omstandigheden van grootvaders sterven; ongetwijfeld hoopte hij, dat dan die starheid bij mij zou verdwijnen. Maar, al hoorde ik alles, wat tante vertelde — terwijl bij haar de tranen over de wangen liepen — mijn oogen bleven droog.
Grootvader was reeds eenige weken sukkelend geweest; hij was erg zwak en voelde zich soms zóó mat, dat hij slechts met moeite op kon staan. En als hij dan eindelijk met tantes hulp gekleed was, en in zijn stoel zat, viel hij meestal weer dadelijk in Slaap. Twee dagen geleden vond tante hem weer zoo ineengedoken zitten; maar zijn ademhaling klonk zóó benauwd, dat tante naar hem toe ging, om hem in een andere houding te brengen. Toen zag zij, dat zijn gezicht vertrokken was en zijn oogen glazig stonden. Onmiddellijk zond zij Heintje naar den dokter, die al spoedig kwam. Hij behoefde grootvader niet lang



124
te onderzoeken om te constateeren, dat hij door een beroerte was getroffen. Hij hielp tante hem te bed te brengen, en verheelde haar niet, dat hij den toestand ernstig inzag, en dat, als er niet gauw verandering in kwam, de familie moest gewaarschuwd worden. Misschien zou de patiënt weer tot bewustzijn komen, maar het kon ook zijn, dat een nieuwe aanval den dood zou veroorzaken.
Uren van angstige spanning bracht tante aan zijn bed door, zonder dat er eenige verandering viel waar te nemen. Toen opeens was het haar, of zij de lippen zag bewegen; en toen zij zich over hem heen boog, om te luisteren of hij iets zeide, sloeg
hij de oogen op en bracht er met moeite uit: „Suze " en
nog eens weer: „Suze " f
„Wilt u, dat ik om Suze schrijf, Vader?" had tante gevraagd.
„Ja " fluisterde hij en scheen in een nieuwe verdooving te
vervallen. Toen had tante onmiddellijk een briefje aan oom en tante geschreven, met het verzoek, mij voorzichtig vóór te bereiden, niet vermoedende, dat er zóó weinig tijd te verliezen was. Ook aan Gerard en Frits had zij geschreven, maar zij had nog niets van hen gehoord.
Zoo was de nacht voortgekropen. Grootvader lag meestal stil, maar hij haalde met moeite adem, en zij wist soms niet, of hij bewusteloos was of niet. Ook de morgen was voorbij gegaan, zonder schijnbaar verandering te brengen. Toen hoorde zij hem opeens een paar maal zacht mijn naam fluisteren, daarna den
naam van mijn moeder, en toen niets meer De adem ging
al langzamer en flauwer, hokte nu en dan, toen de eeuwige
stilte
„Ik had zoo graag ook nog een woordje van hem gehad," zei tante snikkend. „Als hij nog maar ééns mijn naam had genoemd.... Ik heb hem toch ook zoo liefgehad, zeker evenveel als je moeder — en toch waren zijn laatste gedachten alleen bij haar en bij jou "
Een gevoel van innig medelijden en groote teederheid maakte zich van mij meester. Ik wist, hoe zeer zij haar vader had liefgehad, hoe veel zij voor hem en voor ons had opgeofferd, tot zelfs de hoop op een eigen tehuis en een eigen gezin, en ik voelde, wat het voor haar moest zijn, geen woord van liefde meer van zijn stervende lippen te hebben mogen hooren. Ik ging naar haar toe, kuste haar en zei fluisterend:
„Wees niet zoo bedroefd, Tantelief! Denk toch niet, dat groot-



125
vader minder van u hield, omdat hij alleen ónze namen noemde. U had hij immers altijd bij zich, en mij niet! En toen hij moeders naam noemde, wie weet, wat hij in het oogenblik van zijn sterven
waarnam Misschien meende hij wel haar te zien Kom,
lieve Tante, u behoeft hierover heusch niet zoo droevig te zijn. Het kan niet anders, of grootvader hield juist van u bizonder veel, van u — die uw leven geheel aan hem hebt gewijd."
Ook Ernst sprak haar opbeurend toe, en langzamerhand scheen zij wat getroost te zijn.
Toen kwam haar vraag, waarnaar ik verlangde, maar die ik nog meer vreesde.
„Zullen wij nu eens naar hem toe gaan ?"
Mijn hart begon te bónzen, of het moest breken; met moeite stond ik op. Zonder iets te zien van de mij zoo bekende dingen, liep ik met tante en Ernst de trap op. Toen stond ik in grootvaders kamer, waar ik door hem op mijn trouwdag was gezegend —
Op dien dag baadde het vertrek zich in helderen zonneschijn — nu kroop er slechts traag een enkele lichtstraal door de gesloten luiken. — Tante stootte een blind open, en ik zag hem liggen, rustig — glimlachend — met de handen op de borst saamgevouwen, alsof hij sliep....
Toen overviel mij opeens al de weedom over zijn heengaan. Kermend als van lichamelijke pijn viel ik op mijn knieën bij hem neer en verborg mijn gezicht in het laken, en toen begonnen mijn tranen te vloeien. Ik snikte zóó hevig en zóó aanhoudend, dat tante en Ernst geen raad meer met mij wisten. Zij wilden mij zachtjes doen opstaan, om mij uit de kamer te brengen; maar ik stiet ze van mij, en wond mij zóó op, dat ik er niet ver van af was, een zenuwtoeval te krijgen. Eindelijk tilde Ernst mij vastberaden op, en droeg mij naar de logeerkamer, waar hij mij op het bed neerlegde. Met onuitputtelijk geduld zorgde hij voor me, totdat ik bedaarder werd, en uitgeput door het schreienjstil neerlag. Hij kuste mij en zeide, dat ik nu moest probeeren te slapen, dan ging hij in dien tijd naar zijn ouders, om ze goedendag te zeggen.
Ik bleef eenigen tijd rustig liggen, te afgemat om mij zelfs te bewegen. Ik hoorde Ernst de voordeur zacht dicht trekken, en toen was alles doodstil in huis. Nu kwam er een'groot verlangen in mij op, om bij grootvader te zijn — ongestoord en alleen. Het was mij, of reeds het zien van zijn vredig gezicht mij zou kunnen troosten Met trillende knieën sloop ik naar de deur,



126
opende die, en keek behoedzaam rond, of er niemand op den overloop was. Niemand. —
Op de teenen liep ik naar grootvaders kamer en even later stond ik weer naast zijn bed, en blikte ik neder op zijn dierbaar gelaat. Ik bukte mij en kuste zijn mond. De ijzige koude deed mij verschrikt terugdeinzen, maar ik dwong mij kalm te blijven en zette mij op den stoel neer, die voor het ledikant stond* En terwijl ik zijn geliefde trekken met aandoening beschouwde, trof mij weer de uitdrukking van reinheid en vrede, die op zijn gelaat lag — nog meer — nog intenser — dan toen hij nog leefde.
Duizenden gedachten dwarrelden door mijn hoofd. Had hij nu verkregen, wat hij gedurende zijn geheele leven met zoo'n niette-schokken overtuiging had verwacht ?.... Was hij nu in het huis met vele woningen aangekomen, waarin zijn Heiland hem een plaats had bereid ?.... Zag hij nu zijn God van aangezicht tot aangezicht ?.... Was nu alle zonde en schuld van hem afgevallen, en kon hij — gereinigd en gewasschen in Jezus' bloed — vrij en ongebonden voor den oppersten Rechter verschijnen ?....
Of — was dit alles slechts een hersenschim geweest ?
Was de bijbel, waarop hij zijn geloof grondde, Gods Woord — onaantastbaar en hoogverheven boven alle menschelijke wijsheid — of was hij dit niet ? Zweefde grootvaders geest,
losgemaakt van het aardsche omhulsel, nu ergens in een plaats — niemand kan zeggen waar — met een onbekend doel, een onzekere bestemming ?.... Of had die geest opgehouden te bestaan, en was dit koude lichaam, dat nog de trekken toonde van hem, die ons zoo lief was, alles, wat van hem was overgebleven, om na eenigen tijd, tot stof verteerd, aan de vernietiging te zijn overgegeven ?....
Mijn bedroefd hart werd door deze vragen overstelpt, en wist er geen antwoord op te vinden.
„O God!" prevelde ik, „waarom moeten wij menschen toch altijd in onzekerheid blijven verkeeren ? Waarom hebt Gij U niet zóó aan den mensch geopenbaard, dat wij weten — zeker weten kunnen, dat Gij bestaat ? Waarom moet onze ziel altijd geslingerd blijven, den éénen dag hierheen — den anderen dag daarheen? En indien er geen God is, welk doel heeft dan toch dit leven ?"
Op dit oogenblik scheen mij mijn eigen bestaan zoo hol en ledig toe, zoo geheel doelloos, en vergat ik het vele goede, alle zegeningen die ik bezat. Mijn man, die zoo innig goed voor mij was en mij zoo liefhad; mijn goede tante Louise, mijn beste



131
Hij verliet met Ernst de kamer, en had nog een langdurig gesprek met hem, vóór hij het huis verliet. Ik was hier blijde om, want ik had er behoefte aan, eens even tot mij zelf te komen. De tijding, die ik van den dokter had gekregen, had mij geheel overstelpt, en ik moest er me eerst eens indenken, wat mij te wachten stond. Soms had ik wel eens een vaag verlangen naar een kind gehad, doch het vroolijke leventje, dat Ernst en ik leidden, en dat mij zoo wonder-goed was bevallen, liet mij niet veel tijd, om aan dit verlangen toe te geven. Ernst en ik waren
bovendien zoo In-gelukkig met ons beiden wat behoefde er
al zoo'n klein handenbindertje te komen, dat zooveel zorg zou vereischen ? Wij konden nog best een poosje met ons beidjes blijven
Maar toen ik zooeven de uitbundige vreugde van Ernst zag, zijn woorden van overbruisend geluk hoorde, zijn innige kussen op mijn lippen voelde branden, toen begreep ik, dat er toch nog iets had ontbroken, om ons geluk te volmaken. En ik voelde een ongekende gewaarwording van warme liefde mijn hart vervullen voor dat nieuwe, wondere leven, dat in mij sluimerde. Het werd mij haast te machtig, en ik drukte mijn handen op mijn borst, als moest ik het wilde, jubelende kloppen van mijn hart bedwingen...
Ernst kwam weer binnen en ontstelde, toen hij zag, dat er groote tranen over mijn wangen rolden. Doch de gelukkige glimlach, die om mijn lippen speelde, stelde hem gerust. Innig gelukkig lag ik in zijn armen, en wij bouwden heerlijke luchtkasteelen voor onzen zoon. Want een zoon zou het zijn! Geen van beiden twijfelden wij hieraan! En wij sierden hem reeds met alle mogelijke gaven van geest en lichaam.... Waren wij wel ooit zoo gelukkig geweest? Hadden er ooit zulke gelukkige menschen bestaan, als wij waren ?....
Volmaakt geluk kan er evenwel niet zijn in dit aardsche tranendal. Reeds kwam de eerste wolk onze zalighed verdonkeren, toen de gedachte: wat zou grootvader gelukkig geweest zijn, als hij dit had mogen beleven! bij mij opkwam. Het maakte mij een oogenblik erg bedroefd. Hoe heerlijk zou het geweest zijn, als ik hem zijn achterkleinzoon in de armen had kunnen leggen, om dien door hem te laten zegenen 1 Maar God had het niet gewild. God ?.... Er ging mij een steek door het hart, toen ik die oproerige gedachten weer bij mij voelde opkomen, en ik streed er met alle kracht tegen om ze te onderdrukken, nu, in dit oogenblik van onuitsprekelijk geluk. Zelfs het verlies van grootvader



132
kon ik nu beter dragen, als ik dacht aan het kleine, mollige lichaampje, dat ik over eenigen tijd zou mogen verzorgen en koesteren.
De heerlijke verwachting had op geen beter oogenblik in mijn leven kunnen komen. De verslapte levensveer werd er door gespannen en de opgewektheid keerde weder in mijn neergebogen geest terug. Niet dat ik opeens als met één slag bevrijd was van elke droefgeestige gedachte, en dat mijn treuren om mijn lieven grootvader ineens voorbij was, o neen, dat zou onnatuurlijk zijn geweest. Maar het was niet meer in staat, mij geheel terneer te drukken; en boven alles uit klonk in mijn hart het jubellied der ontluikende moederliefde !...
Mijn goede Ernst was over-gelukkig, en stelde zich zoo jongensachtig dwaas aan, dat ik mij niet* kon begrijpen, hoe hij ooit vaderlijk gezag zou kunnen uitoefenen. Eigenlijk waren wij beiden nog onwetende kinderen, die zich dartel verheugden op ons aanstaande oudergeluk, zonder er ons nog in te verdiepen, dat het ons ook zorgen en plichten zou opleggen.
De maanden gingen voorbij, de zomer was verdwenen, en weer beukten de door de najaarsstormen opgejaagde golven den zeedijk achter ons huis. Maar thans had ik niet zoo'n behoefte om te droomen, en te staren naar de altijd wisselende baren. Mijn handen waren nu te bezig om alles klaar te maken voor het warme nestje van ons kind.
* * *
Het Kerstfeest kwam, en stad en land lag diep onder een sneeuwkleed bedolven. Vrede en rust schenen neergedaald op de aarde, die de komst van den Vredevorst herdacht. En toen het avond was, was er ook in mijn hart een ongekende overvloed van vrede en geluk gekomen. Wel lag ik zwak en afgetobd terneer, maar in het rose wiegje naast mijn ledikant lag ons heerlijk Kerstgeschenk, ons kind, onze zoon, rustig te sluimeren. Allen hadden de kamer verlaten behalve de welgedane, deftige baker, die met de voeten op een warme stoof bij de tafel zat te knikkebollen. De jonge kraamvrouw moest slapen ...
Maar, hoe moede, hoe afgetobd ik ook was, ik kón niet slapen. Het was een zware strijd geweest — twee etmalen lang — en soms dacht ik, dat ik het moest opgeven, dat het boven mijn kracht ging. Maar als ik den wanhopigen blik zag, den blik van onuitsprekelijk lijden in de anders zoo vroolijke oogen van mijn



134
mij niet lang — ik sliep veel. En daartusschen kwam telkens het oogenblik van intens geluk, als ik mijn zoon in mijn armen mocht houden en als zijn met donkere, donzen haartjes bedekt kopje rustte aan mijn borst. Dan luisterde ik met verrukking naar de zachtklokkende geluidjes, waarmee hij zijn voedsel tot zich nam, dat ik — gelukkige — hem kon geven en kuste de roode garnalen-vingertjes, die zich om mijn vinger sloten....
Zoodra de dokter het toestond, kwamen oom en tante den nieuwen wereldburger bewonderen. Eerst kwam tante, die op haar statige, koele manier den kleine gadesloeg, die in zijn wiegje lag te slapen en mij daarna vriendelijk gelukwenschte met mijn toenemend herstel. Ik was nu al aan tantes manier van doen gewend en wist, dat zij er de persoon niet voor was, om met veel woorden aan haar gevoel uiting te geven, al meende zij het ook niet kwaad. Maar dat zij geen enkel woord van bewondering voor onzen zoon over had, kwetste mij toch in mijn moederliefde en moedertrots.
Met des te meer verlangen zag ik nu naar het oogenblik uit, dat ik het kind aan oom kon toonen. Hij kwam 's middags met Ernst samen de kamer binnen, op de teenen loopend, als kwam hij een ernstige zieke bezoeken. Toen hij mij evenwel met een gelukkig, lachend gezicht in bed zag liggen, veranderde zijn houding als met één tooverslag. Hij liep haast op een drafje op mij toe en kuste mij, dat het klapte.
„Wel, Suus, meid, dat heb je er maar kranig afgebracht! En wat zie je er weer goed uit! Wat een blozende wangen en heldere
oogen! Dien dokter kunnen ze voor mijn part op sterk water
zetten! Ben jij nu iemand, om zoo lang in bed te houden?
Maar — waar is de kroonprins? In dat kanten dingetje daar?" Hij stapte naar de wieg. „Baker, neem dat kleine manneke er eens uit, dat ik het eens goed kan bekijken."
Hij zette zijn gouden lorgnet op en bekeek het kind met aandacht.
„Toch aardig dat kleine goedje. Het is zoo fijn en zoo teer, zoo'n miniatuur menschje. Hoe is het mogelijk, dat daar zoo'n
groote kerel van kan groeien, als zijn vader is! En Willem
zul je heeten, kleine man, naar je grootvader ? Nu, als je dan ook al de deugden van je peet krijgt, zal er een edel mensch uit je groeien. — Zeg, kinderen," en hij wendde zich tot Ernst en mij, die half lachend en toch eenigszins geroerd dit tooneeltje gadesloegen, „wat moet hij worden ? Zeeman ?... Admiraal van der Mandele klinkt niet kwaad!...."



140
Een sjako, die goed blinkt, En een houten geweer,
En een sabel, die klinkt
Wat wil men nog meer?
Hier heb ik het al: Ik stap op de maat, Houd pas, als een man! Ben ik nu geen soldaat?
Ik leg aan — en geef vuur!
„Pief-paf!" kraaide Willem er tusschen door.
En al ben ik ook blij, Toch kijk ik heel zuur;
Vader en zoon keken elkander met bitter-booze blikken aan.
Want dat hoort er zoo bij.
Zoo voort-gemarcheerd, Totdat 's avonds laat Mij de slaap kommandeert: „Naar bed ! kameraad !"
De kleine en de groote voeten maakten halt vlak voor mijn stoel, en met één zwaai werd Wim op mijn schoot getild.
„En nu één, twee, drie, maatje goeden nacht gezegd, en dan gaat de soldaat slapen! En paatje brengt hem naar boven, omdat maatje zoo moe is."
Nog een kort oogenblikje, waarin ik hem naar hartelust knuffelde, en toen verdween hij in huis, triomfantelijk op den schouder van zijn vader gezeten.
Hoe staat mij elke bizonderheid van dit eenvoudige voorval nog zoo duidelijk voor den geest na zooveel lange, lange jaren. Ik voel nog dat groote, intense geluk, dat mij vervulde, toen ik ze nazag, terwijl zij de huiskamer doorgingen, en toen ik nog op de trap Wims vleistemmetje hoorde zeggen:
„Zoete Paatie! Daat bed — daat slapen r
Ernst bleef een poosje weg, doch ik bemerkte het niet. Ik was in mijn gedachten verdiept en genoot van de rust om mij heen. De avondzon scheen over den tuinmuur en vergulde boomen en huis. Duizenden mugjes dansten in onvermoeid, dartel spel in



141
haar stralen, en de zee zong haar zachtste, vredigste zangen. Ik kon haar niet zien, maar tegen den bazalten dijk hoorde ik de kleine, speelsche golven breken, en heur zachte stemmen vereenigden zich in het onovertroffen Lied-der-zee. Zij zongen van komen en van gaan, van scheiden en van hereeniging, en van een vaarwel voor altijd !.... Ik beluisterde dat Lied, maar, ach — ik verstond het niet!....
Ernst plaagde mij, toen hij. mij zoo in gedachten verdiept vond. Hij meende, dat ik aan de naaste toekomst dacht, en bezig was met datgene, dat over eenige weken zou gebeuren, en begon zóó ijverig luchtkasteelen te bouwen, dat hij geheel scheen te vergeten, hoe spoedig hij misschien zou moeten vertrekken.
Opeens ging de huisbel zóó hard over, dat ik verschrikt opvloog, en van zenuwachtigheid trilde. Maar ik was gauw weer bedaard, toen ik oom Jans stem in de gang hoorde. Ernst stond op en ging hem tegemoet. Tot mijn verwondering kwamen zij niet binnen, maar hoorde ik hen de voorkamer binnen gaan. Zij zullen dienstzaken te behandelen hebben, dacht ik, en ging rustig met mijn handwerkje door. Het duurde vrij lang, voordat oom vertrok, en ik Ernst met langzame schreden de kamerdeur hoorde naderen. Ik schrikte, toen ik zijn gezicht zag. Hij was bleek èn zijn oogen waren rood, alsof hij had gehuild.
„Wat is er, Ernst?" vroeg ik angstig, terwijl ik mijn werk wegwierp en opstond.
Onstuimig trok hij mij naar zich toe, en terwijl hij mij vast in zijn armen drukte, zei hij met trillende, gesmoorde stem:
„Oom is komen vertellen, dat ik weg moet. Ik ben aan boord van de Bali geplaatst, die over vier weken naar Indië vertrekt. Mijn arm vrouwtje 1.... Nu kan ik niet eens bij je zijn, als ons meisje geboren wordt!"....
Hij snikte het opeens uit, en ook ik was buiten mijzelf van ^verdriet en angst Maar waartoe dit alles nog nader te beschrijven ? Ons lot was dat van zoo velen, die telkens weer moeten scheiden van alles, dat hun lief is, om hun roeping te volgen, of hun plicht tegenover hun vaderland te vervullen.
De dagen, de weken vlogen om met al hun drukte en beslommeringen, die aan een verblijf in Indië vooraf gaan. Ik deed mijn best, Ernst niet te veel mijn verdriet te laten bemerken, omdat hij zelf zoo ontzettend leed onder de op-handen-zijnde scheiding; maar ik kon het bijna niet uithouden. Als hij tenminste nog tot na mijn bevalling had kunnen blijven Maar dat ik in die



142
ure van lijden alleen moest zijn, terwijl de vader van mijn kind
op zee zwalkte, leek mij te wreed, te zwaar
De Bali zou van uit Amsterdam vertrekken. Oom bracht Ernst weg, terwijl tante mij gezelschap zou houden. Ons afscheid was hartverscheurend. Telkens nam Ernst Wim weer in zijn armen en kuste het kind zóó wild, dat het begon te huilen. Dan knielde hij weer neer bij den stoel, waarin ik was neergevallen, en fluisterde mij teedere woorden van liefde en afscheid toe, terwijl hij'mij hartstochtelijk aan zijn borst drukte. O, hoe vreeselijk was dat 1
Eindelijk trok oom hem met geweld mee, en duwde hem de deur uit. Het was mij haast een verlichting, toen ik de deur in het slot hoorde vallen, en ik wist, dat de scheiding onherroepelijk was. Ik had een gevoel, of ik het geen oogenblik langer had kunnen uithouden.
In dit moeielijke uur had ik aan tante Lotje werkelijk een grooten steun. Haar bedaardheid, waaraan ik mij anders dikwijls ergerde, had nu een kalmeerenden invloed op mij. Zij haalde mij óver, naar bed te gaan, en terwijl zij mij hielp, wist zij de drie jaren, die verloopen moesten, eer wij eikaar terug zouden zien, mij als zoo kort van duur voor te stellen, dat ik mij werkelijk een weinig getroost voelde, en in een paar uren van slaap mijn bedaardheid weer eenigszins herwon.
Toch waren het moeilijke dagen voor mij, vooral omdat al die -zenuwachtige opwinding aan mijn gezondheid geen goed had gedaan. Maar ik had tot tweemaal toe bericht van Ernst gehad, eerst uit Ijmuiden, toen uit Southampton, en ik herlas telkens die woorden vol liefde, die hij mij had geschreven, en putte er hoop en kracht uit gedurende de volgende dagen, waarin ik niets van hem kon hooren. Met mijn gedachten volgde ik den koers van het schip, terwijl ik stil op mijn divan lag, en zag met verlangen naar den volgenden brief uit.
Het najaar had zich al vroeg laten bemerken. Het was einde September, en koud en guur, en de boomen begonnen er kaal en verschrompeld uit te zien. De zee was grauw en somber, en de onrustige golven sloegen met eentonig geluid tegen den dijk. Het maakte mij onrustig en ik was bezorgd over de veiligheid van mijn man. Doch oom lachte mij uit.
„Zottinnetje 1 Maak je je nu ongerust over zoo'n stijven bries? Het moet heel wat erger spoken, eer dat de „Bali" in gevaar is. Het is een nieuw schip met een flinken commandant."



143
„Maar, Oom — die golf van Biskaje 1 Daar stormt het
immers bijna altijd? "
„Onzin 1 Zelfs de duivel is niet zoo zwart, als hij afgeschilderd wordt! Ik heb zoo ontelbare malen de golf gepasseerd, en heb er meestal het prachtigste weer gehad. Nu ja — het stormt er wel eens, maar het is heusch zoo erg niet, als het wel wordt gezegd."
Die goede oom — hij deed alles, wat hij kon, om mij gerust te stellen; maar ik kreeg toch soms den indruk, dat hij zelf niet heel gerust was.
- Het was Zondag-avond. De wind was nu tot een storm aangewakkerd, en loeide om het huis, en de vlokken zeeschuim geeselden de ruiten van de huiskamer. Oom en tante waren bij mij. Ik lag op den divan, en oom las ons uit de krant voor. Wim lag al in zijn bedje en Pietje was uit.
Daar werd gebeld. Tante ging open doen en riep haar man toe, dat er telegrammen van het ministerie van marine waren gekomen, en of hij dadelijk op het bureau wilde komen, waar zijn adjudant hem wachtte.
„Wat kan dat zijn?" vroeg oom verbaasd, terwijl hij haastig opstond. „Op Zondag-avond kon de minister mij toch wel met rust laten. Het land is toch niet in nood! "
Tante en ik bleven zwijgend bij elkaar zitten. Ik was beklemd en een vaag gevoel van onrust maakte zich van mij. meester en ook tante scheen alle lust tot spreken verloren te hebben. Oom bleef lang weg; het moest wel een belangrijke zaak zijn, die hem zoo lang in beslag nam. Eindelijk werd de bel zacht overgehaald, en tante haastte zich om de deur open te maken. Ik luisterde of ik ooms stem hoorde, maar het was een vreemde stem, die op gesmoorden toon met tante sprak. Ik stond op en liep naar de deur om beter te kunnen luisteren. Daar hoorde ik tante een zachten kreet slaken, alsof zij ontstelde. Daarna vroeg zij:
„Maar waarom zendt hij ü hierheen?"
„Omdat Zijne Excellentie geheel kapot is door het bericht. Hij had den moed niet, het zelf te gaan zeggen."
Een oogenblik was het, of mijn hart stil stond toen rukte
ik de kamerdeur open. Tante keerde zich verschrikt om, en ik zag haar ontdaan gezicht, en achter haar het bleeke, ontroerde gelaat van ooms adjudant. Bevend hield ik mij aan den deurpost vast — alles draaide om mij heen en met moeite stamelde ik:
„Hijpis doodl Mijn man is dood! Zeg het mij maar
in eens ."



155
mij weer toe, en ik voelde, dat ik er weer van kon genieten. Mijn huis en mijn kind, — en dan mijn tuin, vlak aan het bosch gelegen, dat hem voor koude winden beschutte, en waarin alles één bloemenweelde was, waarheen men ook zag!.... Daarbij mijn piano, die ik zoo lang had ontbeerd — bij mijn schoonouders waagde ik het niet te spelen, om hun gevoel niet te kwetsen — mijn zang, mijn boeken, mijn kennissen! — O, het leven was nog mooi, ondanks het verlies van mijn man, en ik gevoelde, dat ik nog gelukkig zou kunnen worden! —
En dan mijn jongen — moest ik hem niet opvoeden? Moest ik niet leven, om hem zóó te doen opgroeien, dat hij mij, dat hij zijn vaders naam eer zou aandoen ? Was dat alleen niet reeds een taak, die het leven waard maakte om geleefd te worden ?...
Zóó peinsde — zóó droomde ik, en mijn optimistische aard en mijn jeugd hielpen mij, om geleden verlies en geleden smart te overwinnen, en met nieuwen moed de toekomst tegen te gaan.
HOOFDSTUK XIX.
Nog niet lang had ik mijn eigen woning betrokken, of ik kreeg een bezoek van mijn broer Gerard; hij kwam evenwel niet alleen. Hij was zoo gelukkig geweest de liefde te verwerven van een lief en beschaafd meisje uit Utrecht, en bracht haar nu mee, om mij met haar in kennis te brengen. Het lieve persoontje trok mij bizonder aan. Zij was niet buitengewoon mooi, maar zag er frisch en gezond uit, en was vroolijk, zonder ooit uitgelaten te zijn. In haar spreken toonde zij een helder verstand, maar zij drong haar oordeel nooit op, en zag met roerende aanhankelijkheid tot mijn emstigen broeder op. Ik had mij geen geschikter vrouwtje voor hem kunnen wenschen, en van het eerste oogenblik af aan, dat ik haar zag, beschouwde ik Hélène van Andel als mijn zuster.
Daar zij wees en niet onbemiddeld was, bestond er geen reden voor een langdurig engagement. Zij zou uit het huis van haar voogd trouwen, en er zouden geen groote feestelijkheden bij haar huwelijk plaats vinden.
Toen de datum was vastgesteld in September, kreeg ik van Hélène een hartelijken brief, waarin zij er zeer op aandrong, dat ik het huwelijk zou komen bijwonen. Ik had er erg veel



156
lust in; er zou slechts een eenvoudig familie-diner gegeven worden, en het scheen mij een onmogelijkheid toe, dat mijn oudste broer zou trouwen, zonder dat ik er bij zou zijn.
Doch mijn schoonouders dachten er anders over. Het was hun onbegrijpelijk, hoe ik binnen het jaar na het overlijden van mijn man er lust in kon hebben, om naar een bruiloft te gaan. Ik moest toch begrijpen, dat mijn somber weduwenkleed een wanklank zou zijn onder al die vroolijke, lichte kleuren, die de andere dames zouden dragen. Zij gaven mij te kennen, dat ik hen diep zou grieven, als ik door mijn gaan bewees, dat ik het verlies van hun lieven Ernst reeds zoo ver te boven was gekomen, dat ik behagen kon scheppen in de vroolijkheid, die een bruiloft met zich brengt.
In het diepst van mijn hart moest ik hun wel eenigszins gelijk geven. Mijn man was nog geen jaar dood, en reeds verlangde ik weer naar vroolijkheid en afleiding. Ik kon het zelf niet begrijpen, maar het was niet weg te cijferen. En de tegenstand van mijn schoonouders deed de lust om te gaan nog grooter worden. Ik wilde mijn plan dan ook niet opgeven, en voor het eerst verliet ik hen ontstemd en boos.
Nog in dezen opgewonden toestand ging ik mijn dagelijksche bezoek bij jeanne brengen. Ik nam Wim den laatsten tijd niet meer mee. Jeanne had verscheidene keeren bloed opgegeven, en lag nu voortdurend te bed. Zij werd langzamerhand zwakker, en wij vreesden, dat zij den winter niet meer zou kunnen doorkomen.
Nauwelijks zat ik bij haar, of ik begon haar met een vloed van woorden te vertellen, wat er tusschen mijn schoonouders en mij was voorgevallen. Ik ratelde aan één stuk door en bemerkte niet eens, dat Jeanne mij met geen enkel woord in de rede viel. Ook toen ik uitgesproken had, bleef zij zwijgen.
„Zeg nu eens, hoe je dat vindt, Jeanne," riep ik ongeduldig uit. „Vin-je er nu iets in, dat ik naar de bruiloft van mijn eigen broer ga? Als mijn rouwkleeding te somber is, kan ik er voor die gelegenheid een lichter tintje aan geven, een witte ruche of kanten kraagje. Heel bescheiden natuurlijk, maar dat het toch niet zoo doodsch lijkt."
Ik zag, hoe een gloeiende kleur Jeanne's bleeke, smalle wangen overdekte. Toen werd zij doodsbleek.
„Hoe kun je..." bracht zij haperend en heesch uit, „hoe durf je zóó te spreken, terwijl je man nog maar zoo kort dood is!"
Zij haalde gejaagd en hijgend adem.



157
lk zag wel, hoe opgewonden zij was, maar begreep niet waarom, en zag er slechts een nieuwe tegenkanting in tegen mijn plan.
„Begin jij nu ook al, Jeanne ?" vroeg ik geërgerd. „Is het nu heusch zóó erg, dat ik graag naar de bruiloft van Gerard ga? Ik heb werkelijk genoeg geleden onder den dood van mijn man, maar ik ben nog veel te jong, om mijn leven te blijven vertreuren."
Met ongewone scherpte in haar stem voegde Jeanne mij toe:
„Noem je dat lijden onder den dood van hem, die je liever had moeten zijn dan je leven? Maar je kunt Ernst niet echt liefgehad hebben, anders was hij nu nog niet vergeten!"
„Maak je niet belachelijk, Jeanne! Wat weet jij er over te oordeelen, wat ik heb doorgemaakt? Jij, die nooit iemand hebt liefgehad, nog minder getrouwd bent geweest? Jij kent al die dingen alleen door wat je in romans er over gelezen hebt, waarin ze met de noodige overdrijving worden afgeschilderd, om de verbeeldingskracht van de lezers te boeien en te prikkelen. Maar &ls het Ernst betreft, ben je altijd zoo overgevoelig! Men zou haast zeggen, dat je verliefd op hem was geweest!"
Ik zag Jeanne ineenkrimpen. Zij beproefde te spreken, maar bracht geen geluid over haar lippen.
Op dit oogenblik werd de deur opengerukt, en vloog mevrouw Rahusen als een wervelwind binnen. Zonder een woord te zeggen, pakte zij mij bij den arm en trok zij mij buiten de kamer. Ik was te verbluft, om mij te verzetten, en liet mij willoos een klein zijvertrekje binnen duwen. ' Als tot het uiterste geprikkeld, stond mevrouw Rahusen tegenover mij. Woeste drift stond op haar gezicht te lezen, en hijgend beet ze mij toe.
„Zal het nu uit zijn, jou harteloos schepsel? — Is het niet genoeg, dat jou het geluk is ten deel gevallen, dat ik voor Jeanne had gewenscht? — Is het niet genoeg, dat je de liefde hebt gehad
van hem, aan wien zij haar geheele hart had gegeven dat
trouwe, onzelfzuchtige hart, dat onder het leed over zijn dood bezweken is? — En is ook dit nog niet genoeg? — Moet er nu nog op getrapt worden door jou, die zich haar vriendin noemt, en die nooit haar gevoel hebt ontzien ?"
Ontsteld staarde ik haar aan.
Het was mij, of alles om mij heen begon te draaien.
„Maar " stamelde ik, „ik wist niet.... leanne heeft me
nooit gezegd "



158
„Je wist niet! " smaalde zij. „Neen natuurlijk niet!
Hoe zou je ook weten! Je denkt altijd aan je zelf, maar wat een ander lijdt, daarvan bemerk je nooit iets. En had Jeanne je het soms moeten vertellen? Zou je hem aan haar hebben afgestaan ?...."
Dit was te erg.
„Natuurlijk niet, Mevrouw," zei ik kond. „Ernst had mij lief, maar Jeanne niet!"
Mevrouw opende reeds haar" mond om te antwoorden, toen de bel in Jeanne's kamer weerklonk.
„Ik heb geen tijd, om langer te praten," zei ze gejaagd, „Jeanne heeft me noodig."
En zij liet me alleen.
Woedend en vernederd liep ik de deur uit. Mevrouw Rahusen was mij de laatste jaren nooit erg genegen geweest, maar zóó had zij mij nog nimmer bejegend. Nu begreep ik, waarom zij altijd zoo koel jegens mij was geweest — waarom zij nooit een vriendelijk woord voor mijn lieven, kleinen jongen had overgehad. Zij zag in mij slechts degene, die aan haar dochter het geluk ontstolen had, en wreekte dit in haar kleinzieligheid op het kind, dat er toch waarlijk geen schuld aan had.
Ik voelde in dit oogenblik een onuitsprekelijken afkeer van de vrouw, die me met verwijtingen had overstelpt, alsof ik met opzet mij de liefde van Ernst had toegeëigend, alleen met het plan, om Jeanne verdriet te doen. Wat zeide zij ook ?.... Jeanne's hart was onder het verdriet bezweken — en ik had er op getrapt!...
Een leugen.... een ellendige leugen! Ik zou op het hart
trappen van mijn liefste vriendin ?
Mijn verwarde gedachten vestigden zich op Jeanne, en opeens zag ik haar vóór mij; zooals zij onder mijn spottende woorden inéén kromp — hoe zij moeite deed om te spreken, en niet kon. En alles begon mij duidelijk te worden.... Ik begon iets te begrijpen van dat stille leed, zooveel jaren door haar gedragen, waarvan zij mij nooit iets had laten vermoeden. Wat moest et in haar zijn omgegaan, toen zij bemerkte, dat Ernst haar voorbijging en mij zijn liefde schonk Als zij ons te zamea zag,
die er nooit aan gedacht hadden, ook maar eenigszins vóórhaar het jonge geluk te verbergen, dat ons doorgloeide. Toen zij ons in de kerk de handen inéén zag leggen als een symbool voor onze levenslange vereeniging....
Hoe moest haar ziel verscheurd zijn geworden op den dag, toen



159
zij de tijding van het vergaan van de Bali vernam, en zij zelfs de verlichting moest missen, die het openlijk treuren om een geliefden doode ons geeft. Alles had zij in zich zelf moeten opsluiten ... haar hart had slechts inwendig gebloed ... En ondanks dit alles, had zij vol medelijden die koude reis naar Nieuwediep gemaakt, en was zij als een engel der vertroosting aan mijn ziekbed verschenen, om mij op te beuren en te helpen. In volkomen zelfverloochening had zij haar eigen leed verborgen, om het mijne met alle troostwoorden, die zij slechts kon bedenken, te verzachten. Reeds toen had ik moeten bemerken, hoe lief Ernst haar was geweest, maar in mijn zelfzuchtige smart had ik in die dagen haar ook reeds verweten, dat zij niet wist, wat liefde was. En zij — zij had gezwegen, en in stilte geleden...
O, dat groote, dat moedige hart! Hoe vaak had ik het gepijnigd, zonder het te weten! En zelfs straks nog had ik haar gehoond, de arme, geduldige lijderes!...
Doch nu kwam de herinnering weer bij mij boven aan het bittere verwijt, dat zij mij had toegevoegd. Zij zeide, dat ik niet wist, wat het was — te lijden om een geliefde, die gestorven was, en dat ik Ernst niet oprecht kon hebben liefgehad, daar ik hem reeds zóó gauw begon te vergeten. Een dof gevoel van boosheid deed mij het bloed naar het hoofd stijgen. Ik zou niet weten, wat lijden was? Had de schok, dien mij het bericht van zijn dood had gegeven, mij niet bijna het leven gekost ?... Was het jonge leven, dat in mij groeide, er niet door vernietigd, mij niets latende dan een klein grafje op het kale, koude kerkhof ?... Was mij het hooren van het ruischen der golven, die braken tegen den dijk, niet te zwaar geworden, omdat zq mij spraken van het groote, zilte graf, waarin mijn echtgenoot was weggezonken, zoodat ik gevlucht was, buiten het bereik van den klank van het Lied der Zee, dat voor mij slechts zong van rouw en droefenis?... Was dit alles dan niets?... O, neen, Jeanne had ongelijk, — zij deed mij groot onrecht....
Terwijl deze gedachten mij door het hoofd vlogen, was ik voortgestormd, zonder besef en zonder doel. Nu bemerkte ik, dat ik het kerkhof was genaderd, en opeens ontwaakte de begeerte in mijn ziel, aan het graf van mijn grootvader rust te zoeken. Het was mij, of ik daar de nabijheid van grootvader zou bespeuren, of hij mij. zou geruststellen en mij tegenover Jeanne's beschuldiging in het gelijk stellen. Ik opende het hek en volgde het pad, dat mij bij de grijze zerk bracht, waaronder mijn groot-



160
vader rustte. Een enkele late bloem hing nog aan de treurroos, die haar overschaduwde. Ik stak mijn hand uit om ze te plukken, maar de blaadjes lieten los, en dwarrelden op den steen neer. Eén er van viel juist op het eerste der woorden, die er in gebeiteld waren, één van grootvaders meest-geliefde teksten:
Ik heb u liefgehad met een eeuwige liefde, daarom heb Ik u getrokken met goedertierenheid.
Onwillekeurig las ik die mij zoo bekende woorden. Er ging een schok door mijn hersenen. Ik bleef niet stilstaan bij de werkelijke beteekenis en bij het verband, waarin zij in den bijbel voorkomen. Het kwam niet bij mij op, dat zij zagen op Gods liefde voor Zijn kind, dat Hij door zegeningen tot Zich trekken wil. Ik zag slechts dat ééne woord „eeuwig". Een eeuwige liefde. — Bestond die ?.... Mijn liefde tot Ernst was niet eeuwig.
— Ik hoorde weer Jeanne's stem: „Je kunt Ernst niet echt liefgehad hebben, anders was hij nu nog niet vergeten " Maar
— ik had hem niet vergeten — dagelijks dacht ik aan mijn man, en er waren oogenblikken, dat ik met onuitsprekelijk verlangen naar zijn aanraking hunkerde. — Doch — o, nu bekende ik het mij — de scherpte van mijn droefheid was al lang verdwenen, en — ik had het dien dag zelf uitgesproken — ik voelde, dat ik geen lust had mijn jonge leven nog langer te vertreuren.
Maar was Jeanne's liefde dan eeuwig ? Ik kon hierop geen antwoord geven. Kan men op iets menschelijks wel ooit den stempel der eeuwigheid drukken? Toch zag ik in — en het gaf mij een gevoel van bittere schaamte — dat haar liefde, haar onbeantwoorde, verborgen liefde, grooter en edeler was dan de mijne.
De mijne begon nu reeds te verbleeken, de hare was nog onveranderd en ongebroken, en zou duren tot haren dood
Een nieuwe, pijnlijke gedachte kwam mij verontrusten. Wie weet, hoe spoedig de dood reeds tot haar zou komen, tot mijn arme, zieke vriendin, en nu had ik haar op het laatst nog zóó gegriefd! Een kwellend berouw over mijn hardheid deed mij in snikken uitbarsten. Hoe slecht, hoe zelfzuchtig was ik geweest! O, kon ik het nog maar goedmaken !... Zou Jeanne mij vergeven, of had ik haar te veel pijn veroorzaakt ?...
Opeens had ik geen rust meer. Ik moest naar haar toe — onmiddellijk! Met haastige schreden spoedde ik mij naar den uitgang, en repte mij, om het dorp weer te bereiken. Een blik op de torenklok zeide mij evenwel, dat het te laat was geworden, en dat ik mijn kleinen jongen reeds veel te lang alleen had



161
gelaten. Ik moest naar huis terug. Doch dien zelfden avond, zoo gauw hij sliep, zou ik naar haar toe gaan, al moest ik ook den tegenstand van haar moeder trotseeren
Het middageten was voorbij, en zoo gauw ik kon, had ik Wim in zijn bedje gelegd. Ik wilde juist de trap afgaan, toen de bel met een ruk overging. Onwillekeurig bleef ik staan, om te hooren, wie er was. Ik hoorde een angstige, gejaagde stem zeggen:
„Mevrouw Rahusen laat vragen, of mevrouw onmiddellijk wil komen. De juffrouw heeft een bloedspuwing gehad, en heeft naar mevrouw gevraagd."
Eén oogenblik was het me, of zich een ijskoude hand op mijn hart legde; duizelig greep ik mij aan de trapleuning vast. Toen liep ik gejaagd, met trillende beenen, naar beneden.
„Ik kom!" riep ik, en vloog naar den kapstok, om er een mantel te krijgen. Het volgende oogenblik holde ik de straat op, zonder op de verbaasde gezichten der voorbijgangers te letten...
Ik stond voor de deur van Jeanne's kamer. Mijn hart bonsde, of het breken moest, en ik had nauwelijks den moed binnen te gaan. Eindelijk vermande ik mij en deed de deur open. Mevrouw Rahusen stond aan het voeteneinde van het ledikant. Zij zag doodsbleek, en haar gezicht was als versteend door smart. Met een blik vol afkeer zag zij mij aan, doch zij sprak geen woord. Onze goede, oude dokter Vermeulen zat met een bekommerd gezicht voor het bed. In de ééne hand hield hij zijn horloge, de andere rustte op Jeanne's pols. Jeanne zelf lag onbeweeglijk met gesloten oogen, alsof zij reeds was gestorven.
In één oogenblik nam ik dit alles in mij op, en het benam mij den moed, het ledikant te naderen. Maar dokter Vermeulen had mijn komst bemerkt. Hij liet Jeanne's pols los, en stond op.
In het zelfde oogenblik sloeg Jeanne haar oogen op, en zag mij aan. Een flauwe blos kleurde haar wangen en uit haar blik straalde mij weer haar volle liefde tegemoet. Toen brak de droefheid zich bij mij baan, en ik snelde op haar toe. Schreiend wierp ik mij op de knieën en verborg mijn gezicht in de dekens.
„Jeanne, o Jeanne! vergeef me!" snikte ik. „Ik heb het niet zoo bedoeld! O, wees niet boos op me!...."
Ik voelde haar hand op mijn haar, die beproefde, mijn hoofd te streelen; doch de kracht ontbrak.
„Lieve Suze...."
Haast onhoorbaar klonk de fluisterende stem. Voorzichtig beurde ik mijn hoofd op; Jeanne's hand, die er nog op rustte, gleed
Waarom niet?
11



162
krachteloos neer. Een benauwd geluid steeg uit Jeanne's keel op, en deed me van schrik verstijven. Ik zag bloedig schuim op de bleeke lippen komen....
Daar rukte een harde hand mij overeind, en mevrouw Rahusen stootte mij van het ledikant weg, terwijl zij zich met een kreet van smart over haar dochter boog. Verwilderd én trillend van schrik keek ik dokter Vermeulen aan.
„Ga naar huis, mijn kind," zei hij vriendelijk. „Ik kom straks nog even* bij je."
Bevende over mijn geheele lichaam sloop ik het huis uit.
Een uur later was dokter Vermeulen reeds bij mij. Alles was reeds voorbij. Jeanne was dood. Ik was radeloos van verdriet, en ik deed mij zelf de bitterste verwijtingen, en spaarde mij niet, toen ik den ouden vriend van mijn grootvader alles vertelde, wat er tusschen Jeanne en mij was voorgevallen. Hij luisterde aandachtig, zonder mij in de rede te vallen. Toen ik zweeg, nam hij mijn hand vriendelijk in de zijne, en terwijl hij die streelde, zei hij:
„Kindlief, ik behoef je niet te zeggen, hoe verkeerd je hebt gedaan, dat voel je reeds genoeg. Maar één ding wil ik je toch zeggen, om de grootste scherpte van het zelf verwijt weg te nemen. De gedachte, dat je Jeanne's dood op je geweten hebt, behoeft je niet te kwellen. Hoogstens is die een weinig verhaast. Haar longen waren zóó ver verteerd, en haar krachten zóó gering, dat ik reeds dagen lang voorbereid was, op hetgeen nu is gebeurd. Ik herhaal nog eens — het is niet, omdat ik, hetgeen je gedaan hebt, niet afkeur, dat ik je dit zeg, maar om te voorkomen, dat je er te veel over zou gaan tobben."
Dankbaar zag ik hem aan, en drukte mijn lippen op zijn gerimpelde hand. Maar ik was nog te veel van streek, om veel te zeggen, en ondanks zijn troostende woorden bleef het zelfverwijt als een zware last op mijn ziel drukken.
Nog lang, nadat dokter Vermeulen mij had verlaten, zat ik in kwellende gedachten verzonken. In dit uur van inkeer tot mijzelf wierp ik voor het eerst een diepen blik in mijn hart, en zag ik het in al zijn onnadenkendheid en zelfzucht. Ik besefte, hoe ik steeds voor mij zelf had geleefd, slechts naar mijn genoegen — naar mijn welzijn had gevraagd, en het als een vanzelfheid had aangezien, toen het geluk tot mij was gekomen, zonder mij ooit in een anders leed te verdiepen.
Had ik het wel ooit beseft, hoe het mijn schoonouders te



163
moede was geweest, toen zij hun zoon moesten verliezen — hun oudste — hun oogappel ? Had ik het ooit op prijs gesteld, wat zij voor mij gedaan hadden, sinds ik weduwe werd? Alle moeielijkheden hadden zij uit den weg geruimd, mij met liefde omringd en mij als een eigen kind behandeld. Toch waren hun zorgen mij spoedig lastig geworden, en had ik mij, zoo gauw als ik maar kon, van hen losgemaakt en een eigen woning betrokken. Ook hierin hadden zij toegestemd, hoewel ik heel goed had bemerkt, hoe ongaarne zij hun kleinkind van zich lieten gaan. En toen zij zich voor den eersten keer met klem tegen een plan van mij hadden verzet, dat hun als een gebrek aan liefde tot hun gestorven zoon moest voorkomen, was ik boos geworden en had hun onredelijke woorden toegevoegd.
Maar nu nam ik mij voor, dat dit anders zou worden. Mijn leven zou niet meer alleen bestaan in een voldoen aan mijn eigen verlangen naar genot en geluk. Hun zou ik mijn liefde wijden — hun tot een dochter zijn!
Ben ik aan mijn voornemen getrouw gebleven?....
HOOFDSTUK XX.
Heb ik misschien te veel tijd gewijd aan het verhaal van een voorval in mijn leven, dat eigenlijk in geen betrekking staat tot datgene, wat ik mij voorgenomen heb te beschrijven, zoo deed ik dit alleen, omdat ik wilde doen zien, hoe bitter de lessen waren, die ik in de School des Levens moest leeren, en hoe moeielijk en zwaar het voor mij was, om het geleerde ook in praktijk te brengen. Helaas! de moeielijkste les zou ik nog moeten leeren ten koste van onnoemelijk veel strijd en leed!...
Langen tijd ging ik nog gebukt onder het zelfverwijt over mijn gedrag jegens Jeanne. Hoe gaarne zou ik mij voor haar moeder vernederd hebben, en haar om vergiffenis hebben willen smeeken. Doch deze wilde mij niet in de gelegenheid stellen ; na den dood van haar dochter bleef de deur van het kleine huisje onherroepelijk voor mij gesloten. Op zich zelf zou dit voor mij een verlichting zijn geweest, want ik heb nooit van mevrouw Rahusen gehouden, maar ik hield nu het gevoel, alsof ik steeds bij haar in de schuld bleef, zonder iets te kunnen doen om die schuld te delgen.



164
Mijn voornemen, om een dochter voor mijn schoonouders te zijn, bleef ik in den daaropvolgenden tijd getrouw. Na alles, wat er was gebeurd, behoef ik wel niet te zeggen, dat ik niet naar de bruiloft van Gerard en Hélèna ging; de lust er toe was geheel verdwenen. Minstens een paar uur bracht ik dagelijks bij mijn schoonouders door en ik liet hen zooveel mogelijk van het bijzijn van hun kleinkind genieten.
De tijd ging kalm voorbij. Het ééne jaargetijde volgde op het andere, zonder dat er iets belangrijks gebeurde. Soms kwam mij mijn leven wel wat eentonig voor in ons stille dorp, maar ik voelde mij niet ongelukkig, en leefde voor mijn kind.
Willem was nu vier jaar geworden. Hij was de zonneschijn in mijn leven, en heerlijker kind bestond er niet in de heele wereld voor mijn trotsch moederhart. Met zijn blonde krulhaar en lachende oogen, die groot en blauw, de menschen vol vertrouwen aanzagen, was hij de lieveling van ieder, die hem leerde kennen; en van zijn kant was hij nooit karig met zijn lachjes en groetjes.
Het was een drukkend warme dag in het laatst van Augustus. Mijn huis was doorgloeid van de zonnestralen, die er den geheelen morgen reeds op hadden gebrand en ik was het met mijn jongen ontvlucht. Eerst hadden wij de schaduw van het bosch opgezocht, maar daar was het benauwd en duf. Wij waren langzaam voortgewandeld door het bosch, tot daar, waar het eindigde en de wijde heidevlakte zich voor ons uitstrekte. Hè, dat deed goed! Een flauw zuchtje streek over de heide en verkoelde onze gloeiende wangen. Met een zucht van verademing liet ik mij in de schaduw aan den zoom van het bosch neervallen en Wim vlijde zich naast mij in het droge, witte zand. Bijna onmiddellijk viel hij in slaap, vermoeid als hij was van de verre, warme wandeling.
Nu kon ik in stilte genieten van het ruime vergezicht, dat zich aan mijn oogen vertoonde. Als een purperen kleed strekte de heide zich voor mij uit — één tapijt van milliarden bloesems, die geurden in den warmen zonnegloed. Donker stonden de bosschen aan den gezichtseinder, als een schoone omlijsting van een kleurig schilderij. Kleine, witte wolkjes dreven aan den blauwen, tintelenden hemel en duizenden bijen tuimelden rond in de gouden zonnestralen. Zij zogen zich dronken aan den nectar, dien zij uit de kleine, purperkleurige bloemen haalden en het gezoem van haar glanzende vleugels verbrak de stilte, die rondom mij heerschte. Op korten afstand deed een kudde schapen



165
zich aan het geurige kruid te goed. De oude herder — gebogen en wit van haren — zat op een heuveltje de wacht te houden; ijverig breiden zijn knokelige vingers aan een grijze kous en naast hem lag zijn langstelig herdersschopje, waarnaar hij van tijd tot tijd greep, om een schaap, dat wilde afdwalen, met een wei-gemikt kluitje aarde tot de orde terug te roepen. De herdershond, evenals zijn baas stram en oud, lag hijgend, met ver uit den bek hangende tong, naast hem uitgestrekt. Hij vond het blijkbaar te warm, om zijn plicht bij de schapen te doen en knipperde slaperig met de oogleden tegen het felle zonlicht.
Of ik lang van dit voor mij zoo bekende en toch altijd opnieuw bewonderde schouwspel heb genoten, weet ik niet. Ik schijn ook in slaap te zijn geraakt. Opeens werd ik wakker door een luid geblaf en door het angstige huilen van Wim. Toen ik verschrikt de oogen opende, zag ik een grooten New-Foundlander, die vroolijk blaffend om ons heen sprong. In een oogenblik stond ik op mijn voeten met Wim op mijn arm, en verweerde ik mij zoo goed mogelijk tegen de wilde sprongen van den grooten hond.
„Hektor! Kom hier! Onmiddellijk 1" klonk nu een krachtige stem achter mij, en toen ik mij omkeerde, om te zien, wie daar geroepen had, stond ik opeens tegenover een heer en een aardigen jongen van een jaar of acht. De heer nam zijn hoed af en wilde iets zeggen; maar opeens gleed er een trek van herkennen over zijn gelaat, en stak hij mij spontaan en hartelijk de hand toe.
„Mevrouw van der Mandele, bent u het? Hoe gaat het u?"
Ook ik had hem herkend. Het was meneer van den Bosch, mijn vriend van de boot, dien ik ook op mijn huwelijksreis had ontmoet.
„Kijk," zei meneer van den Bosch, toen wij elkaar begroet • hadden, „dat mijn jonge, wilde hond nu de aanleiding moet zijn, dat wij elkaar herkenden! Anders was ik u misschien voorbij geloopen. En dit is mijn jongen. Rudi, neem je pet af, en maak je kompliment eens voor mevrouw."
Rudi, een stevige, blozende jongen, deed, wat hem gezegd was, en begon toen al zijn best te doen, met Willem goede vrienden te worden, die eenigszins bedeesd tot den zooveel grooteren jongen opzag.
„Wat ziet u er patent uit, Mevrouw! U bent iets dikker geworden — dat staat u uitstekend! Maar u bent ook mamaatje geworden, van dien leuken, kleinen baas daar! En hoe maakt meneer uw echtgenoot het?"



166
Ik ontroerde. Opeens stond ik in den geest weer bij de balustrade op den Drachenfelds, waar wij elkander de laatste maal hadden gesproken. Toen was ik nog slechts een paar dagen de vrouw van Ernst, en in de volheid van mijn jong geluk — en nu....
„Ik ben weduwe. Mijn man is reeds bijna drie jaren dood," zei ik zacht, en ik hoorde, hoe mijn stem trilde.
Een medelijdende blik trof mij uit zijn schitterende oogen.
„Vergeef mij, dat ik u pijn deed. Hoe kon ik zóó iets ook vermoeden. Zoo jong nog, en dan al weduwe Zoo jong — en
dan reeds alleen in het leven te staan, dat zooveel moeite en verdriet brengt 1"
Er was een moede klank in zijn stem, en ook op zijn gelaat lag een uitdrukking van matheid, die ik er eerst niet op had bespeurd. Nu viel zijn oog op de beide kinderen, die bij den hond stonden, Wim met een eenigszins angstig gezichtje nog, hoewel hij toch reeds aarzelend zijn handje op den grooten, zwarten kop had gelegd om dien te streelen. De droeve trek verdween van zijn gezicht; hij vatte mijn hand en zeide:
„Neen, toch niet — u bent niet alleen. Wie zoo'n heerlijk kind heeft, als het uwe is, is niet geheel te beklagen, die heeft een doel om voor te leven, die is gelukkig! "
Ik knikte. — Ik voelde mij wonderlijk beklemd, en toch gelukkig, alsof ik een lieven vriend had teruggevonden.^
Zwijgend gingen wij samen het bosch in, en de kinderen volgden met den hond. Langzamerhand week de beklemdheid van mij; ik verhaalde hem alles, wat zoo'n groote verandering in mijn lot had gebracht, en hij deelde mij mee, hoe het kwam, dat ik hem hier ontmoette. Zijn vrouw was wat sukkelend, en mén meende, dat verandering van lucht haar goed zóu doen. Hij had nu voor enkele maanden pension genomen in een villa, die gedeeltelijk werd verhuurd. Ik kende het huis — Villa Weltevreden — een somber, groot gebouw, onder zwaar geboomte verborgen. Het had voor mij niets aantrekkelijks, voor mij, die zóo van zon en licht hield, en ik kon niet laten, hem dit te zeggen. Weer vloog er een schaduw over zijn gezicht, maar het volgende oogenblik glimlachte hij.
„Over den smaak valt niet te twisten, Mevrouwtje! De één houdt van licht en leven, de ander van schaduw en stilte."
Hij begeleidde mij tot aan het tuinhek, en sprak de hoop uit, dat wij elkander nog eens zouden ontmoeten.
„Dat hoop ik ook, Meneer van den Bosch," zei ik, „en dat



167
zal ook wel, want ik kom uw vrouw bepaald eens opzoeken, om kennis te maken. Zij is toch niet zóó ziek, dat zij niet ontvangt ?"
„O, nee, dat niet. Het zal ons genoegen doen, als u ons wilt komen bezoeken. Maar —" en het was, of hij een oogenblik aarzelde, „mijn vrouw heeft wel eens minder goede dagen. Dan zou het kunnen gebeuren, dat u tevergeefs kwam."
„Dat is niets. Mijn gang is geen doktersgang I — Dan kom ik wel eens terug."
Met een handdruk namen wij afscheid. Wim was verrukt over zijn nieuwen vriend, en babbelde honderd uit over Rudi en dien lieven Hektor.
Eenige dagen daarna, op een zwoelen, regenachtigen middag, bracht ik met Wim het beloofde bezoek aan mevrouw van den Bosch. De slordige pension-dienstbode, wier piekerige, Stroogele haren als zoovele wegwijzers om het hoofd uitstaken, bracht ons in een achterkamer. De boomen in den tuin lieten wel nooit één enkel zonnestraaltje in dit vertrek doordringen. Nu, bij bewolkte lucht, heerschte er midden op den dag reeds schemerduister. Het was een echte pensionkamer, waarin men in geen énkel opzicht getracht had, eenige gezelligheid aan te brengen. Fatsoenlijk en stijf stonden de met groen trijp overtrokken zwarte stoelen langs de muren gerangschikt; een rood kleed met wingerd-patroon bedekte de ronde tafel, en droeg de bronzen tafelbel, die op een geknoopt garen kleedje stond. In de eene hoek van de kamer stond een schrijftafel, overdekt met papieren, en een leeren bureaustoel, waarvan meneer van den Bosch opstond, toen ik binnentrad. Bij het openslaand raam stond een kleinere ronde tafel, geflankeerd door twee armstoelen met rechte leuning. Op den eenen stoel zat mevrouw, in den anderen hing Rudi landerig met een boek.
Het was kil in de kamer en het rook er duf. Niet zonder nieuwsgierigheid bleef mijn oog op mevrouw rusten; ik was verlangend te zien, hoe de vrouw was, die het hart van den schrijver had gewonnen. Een slanke dame trad mij tegemoet, en ik zag met bewondering een buitengewoon mooi, blank gezicht. Blauwe oogen, groot en glanzend, keken mij aan, doch er sprak geen vriendelijke begroeting uit — zij waren koud als ijs. Het overvloedige, mat-blonde haar was strak langs de slapen getrokken, en in een stijve vlecht om het hoofd gelegd. De onberispelijke gestalte was gekleed in een groene japon van zware zijde,



168
zeer kostbaar, maar stijf en smakeloos. Hals en polsen waren omsloten door een wit geborduurd kraagje en dito manchetten.
Met een paar vriendelijke woorden maakte meneer van den Bosch mij met zijn vrouw bekend. Rudi had zich van Wim meester gemaakt, en liep met hem den tuin in.
Ik was niets op mijn gemak. Die kille kamer, de trotsche, stijve houding van mevrouw van den Bosch benamen mij alle vrijmoedigheid, en ook tegenover meneer van den Bosch voelde ik mij veel minder vrij, dan bij onze eerste ontmoeting. Het gesprek bleef bij algemeenheden en sleepte zich traag voort. Het was mij als een bevrijding, toen de jongens binnen kwamen loopen. Rudi fluisterde zijn vader iets in het oor. Deze knikte toestemmend.
„Wat vraag je aan Papa, Rudi?" vroeg zijn moeder.
„Of ik Wim mijn spoortreinen eens mag laten zien," zei het kind een weinig vreesachtig. „Papa vindt het goed."
„Maar ik vind het niet goed," zei zijn moeder scherp. „Je weet wel, dat ik dien rommel hier niet in de kamer wil hebben. Ik kan mij niet begrijpen, Henri," wendde zij zich tot haar man, „hoe jij je toestemming kunt geven. Je weet, dat ik dat gerij en gedoe van die wagens niet kan verdragen. Mijn zenuwen kunnen er niet tegen, dat weet je heel goed. Maar je denkt er nooit aan, me te ontzien."
Teleurgesteld keek Rudi zijn vader aan. Deze bleef uiterlijk bedaard, hoewel zijn kleur hooger was, dan even te voren. Hij sloeg zijn arm om het kind heen.
„Weet je, wat je doen moest, mijn vent ? Haal die nieuwe plaat om uit te knippen; dan kunnen jullie die samen opplakken. En als je hulp noodig hebt, kom dan maar bij vader, dan zal ik je helpen."
Getroost sprong Rudi de kamer uit. Wim stond vertrouwelijk tegen de knie van meneer van den Bosch geleund, die hem zacht over zijn krullen streek.
„Waar is Hektor, Meneer?"
„In zijn hok, Wim. Hij houdt de wacht bij het huis."
„Moet hij daar dan maar alleen blijven? Is hij dan niet bang?"
„Wel nee, mijn jongen, zoo'n groote hond is nooit bang."
„Mag hij niet eens binnen komen?"
„Nee, Wim, dat gaat niet. Hij mag nooit in huis komen."
„Waarom niet? Waarom wilt u dat niet hebben? Hij doet toch geen kwaad?"
„Nee, maar hij maakt den boel zoo vuil, en dat vindt Mevrouw niet prettig "



169
....Natuurlijk — dacht ik geërgerd. Het zou ook wel verschrikkelijk zijn, als er eens een vuile poot in die kille, akelig netjes opgeruimde kamer werd gezet! — ik verlangde, om weer weg te komen, maar ik wilde het plezier van de jongens niet bederven, nu zij pas met hun knipwerk begonnen waren. Ik voelde een soort van antipathie tegen de vrouw opkomen, die zonder geldige reden het plezier van haar eenig kind verstoorde. Want dat het rijden van een paar wagentjes over miniatuur-rails te veel voor haar zenuwen zou zijn, kon ik niet aannemen; zij zag er volstrekt niet zoo zwak uit. Ook voor den hond scheen zij niets te voelen. Wat was zij toch voor een vrouw! Zou iets in staat zijn die koude trekken te verwarmen en te verlevendigen?
Doch ook meneer van den Bosch viel mij tegen. Hoe weinig flink trad hij op. Al zou de beleefdheid tegenover de bezoekster hem ook beletten, om op zijn recht te staan tegenover zijn kind, de manier, waarop hij, zonder een spier in zijn gezicht te vertrekken, het verwijt van zijn vrouw aannam, kwam mij weinig mannelijk voor. Zou hij zóó onder den pantoffel zitten, dat hij niets durfde te zeggen? Hij had bij onze vorige ontmoetingen zoo'n veel fermeren indruk op mij gemaakt, dat ik mij nu teleurgesteld voelde.
Eindelijk stond ik op, om te vertrekken. Wel noodigde ik hen uit, mij eens spoedig te komen opzoeken, maar ik geloof, dat er niet veel warmte in mijn stem lag, toen ik hun deze uitnoodiging deed. Met een zucht van verlichting verliet ik met mijn jongen de sombere villa Weltevreden.
Er verliepen eenige dagen, zonder dat ik iemand van de familie van den Bosch zag. Ook op mijn dagelijksche wandelingen ontmoette ik den schrijver niet, en ik dacht reeds, dat het bij onze vluchtige ontmoetingen zou blijven, toen ik Zondags-middags het tuinhek hoorde piepen, en opziende, van den Bosch met Rudi den voortuin zag binnen komen. Het deed mij eigenlijk plezier, toen ik zag, dat mevrouw niet mee was gekomen, en ik geloof, dat hierdoor mijn welkom veel hartelijker klonk, dan het anders gedaan zou hebben.
Van den Bosch verontschuldigde zijn vrouw, omdat zij niet mee gekomen was; haar zwakke zenuwen deden haar er tegen op zien, om vreemde menschen te ontmoeten, en hij vond het dan ook beter, dat zij maar kalm tehuis bleef. Het kwam mij voor, dat dit niet de ware reden van haar wegblijven was, maar het interesseerde mij te weinig, om er veel over na te denken"



170
Het was een aangenaam uurtje, dat ik met van den Bosch doorbracht. Terwijl de jongens samen in den tuin ravotten, spraken wij over lectuur en muziek, en al heel spoedig zaten wij wee? als oude vrienden bijeen. Tot mijn spijt moest ik hem bekennen, dat ik nog bijna niets van zijn boeken had gelezen, en toen beloofde hij mij, dat hij mij zijn laatste werk eens zou sturen. Hij wilde er zoo graag mijn oordeel eens over hooren.
Mijn hart klopte van vreugde en verwachting, en ik gevoelde mij gestreeld bij de gedachte, dat ik nader bekend had mogen worden met een beroemd schrijver, en dat deze zelfs iets om mijn oordeel scheen te geven. Ik nam mij vóór met aandacht zijn boek te lezen.
HOOFDSTUK XXI.
Een paar dagen later liep ik 's avonds in den tuin. Het schemerde reeds, maar ik wilde nog eenige dahlia's en asters plukken, om de vazen in de huiskamer te vullen, en liep van perk tot perk, om de mooiste uit te zoeken. Het begon al frisch te worden, en een dunne herfstnevel hing tusschen de reeds geel wordende boomen. 't Was doodstil in de natuur, er bewoog geen blaadje en onnatuurlijk groot keek de bloedroode maan door den nevelsluier heen. Ik haastte mij om klaar te komen, want ik rilde, ondanks het wollen doekje, dat ik had omgeslagen.
Daar klonk in de verte opeens een vaste stap, en eenigszins nieuwsgierig, wie daar op den stillen straatweg aankwam, talmde ik een oogenblik, eer ik de huisdeur weer binnenging. Tot mijn verrassing was het van den Bosch, die het tuinhek binnenstapte.
^Goeden avond, Mevrouw van der Mandele!" klonk het opgewekt. „Ik wilde even het bewuste boek aanreiken, en nu doet het me genoegen, dat ik het u zelf kan geven."
Hij overhandigde mij het boek, dat ik met een woord van hartelijken dank aannam.
„Maar u mag zóó niet weggaan, Meneer van den Bosch," zei ik, en maakte de voordeur open. „U moet even mijn jongen zien en een kopje thee bij me drinken."
„Als ik u niet ophoud, heel graag, Mevrouw."
Een oogenblik later zat hij in een gemakkelijken stoel met Wim



171
op zijn knie, die vertrouwelijk met hem babbelde, terwijl ik bij de theetafel bezig was, om thee te zetten.
„Wat is het hier gezellig!" zei van den Bosch, terwijl hij met een opgewekt gezicht om zich heen keek. „Dat apprecieert men dubbel, als men eenige weken in een pension heeft doorgebracht !"
Zonder eigenlijk te weten waarom, voelde ik medelijden met hem, en kwam de wensch in mij op, hem tenminste voor een enkel uur wat warme hartelijkheid te doen genieten, die hij in zijn kille omgeving zeker miste.
„Kom, Wim, zeg meneer goeden nacht, dan zal Gerretje je van avond naar bed brengen."
Wim pruilde even, maar na mijn belofte, dat ik hem nog zou komen toestoppen, ging hij gehoorzaam met het dienstmeisje mee. Toen ik even later mijn belofte had vervuld, en de kamer weer binnentrad, stond van den Bosch voor het portret van mijn man. Bij mijn nadering keerde hij zich naar mij toe, en er lag een wereld van medelijden in den blik, waarmee hij mij aanzag.
„Het moet een ontzettende slag voor u geweest zijn, Mevrouw, toen u uw man reeds zoo jong moest verliezen, en dubbel zwaar te dragen door de wijze, waarop hij den dood vond."
„Ja, dat was het ook. Ik kón het ook bijna niet dragen! En wat alles nog vreeselijker maakte, was, dat door al die gemoedsaandoeningen ook het leven verloren ging van het dochtertje, waarnaar hij zoo vurig had verlangd. Dit deed den beker overvloeien."
In droevige herinneringen verdiept staarde ik droomerig op mijn handen, die gevouwen in mijn schoot lagen. Alles wat mij in dien tijd van beproeving was overkomen, en mij toen bijna had verpletterd, stond mij weer voor den geest, en weer kwam dat gevoel van bitterheid tegen God bij mij op, dat mij toen zoo dikwijls overmeesterd had. Van den Bosch sprak niet en na een korte aarzeling ging ik voort:
„Ik weet nog niet, hoe ik dien tijd te boven ben gekomen. Mijn man was zoo goed, en wij hielden zooveel van elkaar. Toen hij weg moest naar dat ellendige Indië konden wij de scheiding bijna niet dragen, en toch dachten wij toen, dat we slechts voor drie jaren zouden gescheiden blijven. Dan kwam de scheiding voor eeuwig... en... ik wenschte te sterven. Mijn leven had geen waarde meer voor me, en zelfs voor mijn jongen had ik bijna geen gedachte meer over. En toch — het is onver-



172
klaaibaar — maar nu, na twee en een half jaar, leef ik reeds lang het gewone leven weer mee, en maak plannen voor de toekomst, en ben opgewekt en tevreden. Ik begrijp mijzelf niet... maar het is de waarheid."
Wat ik nog minder begreep, was, dat ik zóó sprak tot een man, die mij betrekkelijk vreemd was, terwijl ik anders toch niet gewend was, zoo met mijn gevoelens te koop te loopen. Maar hij had iets over zich, dat een onbeperkt vertrouwen inboezemde. Dit had hij mij reeds indertijd op de boot gedaan, toen hij door zijn vriendelijke, opgewekte woorden bij mij, onbedreven kind, den dwazen angst voor de reis naar Nieuwediep op de vlucht joeg. En ook nu kon ik de verzoeking niet weerstaan, mijn hart zonder terughouding bij hem uit te storten. Ik voelde, dat hij mij zou begrijpen, of althans geduld met mij zou hebben, ook al kon hij in mijn gedachtengang niet inkomen. Dit alles vloog me door het hoofd, terwijl ik wachtte, of hij iets zou zeggen; maar hij zat voorover gebogen met zijn armen op zijn knieën geleund, en zag niet op.
Toen ging ik voort:
„Komt u het leven ook zoo raadselachtig voor? Ik begrijp er zoo weinig van. Waarom moest ik Ernst liefkrijgen en trouwen, als ik hem na zóó korten tijd van geluk toch weer moest verliezen ? Het was nergens goed voor, mij heeft het althans geen goed gedaan. Want vroeger, vóór dat dit gebeurde, kon ik meestal nog gelooven, dat God ons leven bestiert; mijn moeder en mijn grootvader hadden mij dit ingeprent, en' zij zelf geloofden er aan. Maar ik kan het onmogelijk meer gelooven."
„Waren uw moeder en uw grootvader godsdienstige menschen?" vroeg van den Bosch. „Hebt u een strenge opvoeding gehad?"
„Wat bedoelt u met streng? Zij waren heel, heel goed voor me, eigenlijk verwenden ze mij. Maar in hun godsdienstige begrippen, ja, daarin waren zij streng. Grootvader vooral was zeer orthodox en hield ieder woord, dat in den bijbel staat, vooreen woord van God. Hij geloofde vast aan de uitverkiezing en aan al die moeilijke dingen, waarover Paulus in zijn brieven geschreven heeft en hij heeft alle moeite gedaan, om ze mij te doen gelooven. Maar ik kon niet.... met den besten wil van de wereld kon ik nietl Ik kon er me geen duidelijk begrip van maken, hoe het mogelijk kon zijn, dat reeds vóór hun geboorte was bepaald, of de menschen verloren of behouden waren en dat het toch hun eigen schuld was, wanneer zij verloren gingen.



173
En dan zei grootvader ook altijd, dat God liefde is. Maar, hoe Hij dan zooveel kwaad en zooveel rampen toelaten kan, is mij altijd duister gebleven. En toch — grootvader was de liefste, zachtste man, dien ik gekend heb; — hoe kon hij toch troost en kracht putten uit al die harde leerstellingen, of ze ook maar rijmen met de daden van een liefderijk God ?"....
„Hoe oud was u, toen uw grootvader u deze dingen leerde ?"
„Dat weet ik niet. Ik ben er mee opgegroeid en reeds als schoolkind kende ik een groot deel van den cathechismus en van de drie formulieren van eenheid van buiten."
„Geen wonder, dat u gevaar loopt, alles los te laten! Arm vrouwtje! Dat was toch veel te zware kost voor kinderhersens! Ergens in den bijbel staat zoo iets van het geven van melk of lichte spijzen aan de kinderen in het geloof, maar u hebben zij den maag overladen met kost, die zelfs voor velen van de sterksten in het geloof onverteerbaar is gebleken. Ik zou door uw grootvader misschien wel onder de ongeloovigen en verlorenen zijn gerekend geworden, maar ik ben blij, dat ik nooit een voorstander ben geweest van die harde leer, al reken ik mijzelven wel onder de geloovigen."
„U mag mijn lieven grootvader niet miskennen," zei ik zacht. „Hij was nooit hard in zijn oordeel over anderen en veroordeelde niemand."
„Dat geloof ik graag, Mevrouw. Doch dat bewijst alleen, dat hij beter en zachter was dan de leer, die-hij aanhing. Ik heb ook enkelen gekend, zooals uw grootvader schijnt geweest te zijn. Maar de meesten worden er toch hard door in hun oordeel en in hun omgang met andere menschen."
Wij zwegen een oogenblik. Toen zeide ik eenigszins schuchter i
„Maar, Meneer van den Bosch, u zeide zooeven, dat u zich onder de geloovigen rekende. Is het erg onbescheiden van me, als
ik u vraag, wat u dan gelooft ? Ik vind het zelf zoo ellendig,
dat ik zoo los van alles ben geworden, en er soms heele tijden voorbij gaan, zonder dat er een gedachte aan God bij me opkomt. Doch ik weet niet, wat ik moet gelooven, ik heb nergens meer een houvast aan."
„Dat is heel natuurlijk, Mevrouw. Het geloof, zooals uw grootvader het beleed, is als het ware een gebouw van dogma's en stellingen, dat, ik moet het eerlijk bekennen, prachtig in elkaar zit. Maar zoodra de twijfel aan de waarachtigheid van een dezer dogma's in ons opkomt, tast deze ook het volgende dogma aan



174
en in korten tijd begint het gebouw te wankelen, en stort inéén.
Dan staat de arme ziel daar, handenwringend en radeloos, en heeft geen enkele schuilplaats meer om met haar zorgen en ellende heen te vluchten. Gelukkig hij, die dan door Gods hulp in staat is, om uit of door middel van enkele dier puinhoopen zich een toevluchtsoord te bouwen, waarheen hij voortaan vluchten kan met al de nooden en smarten zijner ziel!..."
Hij zweeg een oogenblik, en ik zag met verwondering, hoe op zijn sprekend gelaat een glans van bezieling lag, zooals ik er nog niet op had waargenomen. Het was mij onmogelijk iets te zeggen, en ik wachtte in spanning af, of hij verder zou spreken. Na een oogenblik keek hij mij met'rustigen blik aan en hervatte:
„U vroeg mij, wat ik geloof ?.... Ik geloof, dat er een God
is, Die ons liefheeft, en Die alles bestuurt Een God, Die
medelijden heeft met Zijn kinderen, als zij in leed verkeeren, of als zij uit onkunde, — ja zelfs, als zij willens en wetens — zich tegen Zijn heilige wetten verzetten Een God, Die de verdoolden terecht brengt en de treurenden troost.... In één woord — ik geloof in een God van liefde 1...."
„O!" riep ik hartstochtelijk uit, „kon ik dat ook maar gelooven ! Wat klinkt dat heerlijk! wat ligt daarin een troost!
Maar ik kan in alles, wat er gebeurt, Gods liefde niet zien. Ik begrijp God niet I "
Een zweem van een glimlach vloog over zijn gelaat.
„Ik begrijp God ook niet. Doch wat doet dat er toe ? Zou er ooit een mensch zijn, of geweest zijn, die Hem zou kunnen begrijpen ? Een eindig, bekrompen wezen, dat den Oneindige zou kunnen doorzien ? Waar bleef dan het goddelijke, het verhevene, waarheen wij onze oogen en harten kunnen verheffen, indien Hij niet stond boven het beste en grootste, wat in een gewoon mensch kan gevonden worden? Neen — juist dat ondoorgrondelijke, dat raadselachtige in ons leven, geeft me de overtuiging, dat er een Hoogere Macht bestaat, die dat leven bestuurt, en dat alles, wat ons wedervaart, zelfs dat, waarin wij gedwaald en gezondigd hebben, tot ons welzijn zal strekken, al beseffen wij het nu nog niet. Want als ons geheele zijn van het toeval afhankelijk was, en ons bestaan hier op aarde niet gericht was' op een hooger doel, dan zou het voor de meeste, zoo niet voor alle menschen gelukkiger zijn, indien zij niet waren geboren "
Weer zweeg hij en bleef in gedachten verzonken zitten. Toen ging hij voort:



175
„Ik zal u eens wat vertellen, Mevrouw. Ik heb een vriend, die ingenieur is. Sedert eenige jaren is hij in een groote machinefabriek in Duitschland werkzaam, en toen ik den vorigen zomer eens in zijn buurt kwam, ging ik hem opzoeken. Hij leidde me door de verschillende reuzengebouwen rond, waarin de machines werden vervaardigd. Het maakte een overweldigenden indruk al die machines te zien, waarvan sommige in werking waren. Ik zag raderen zoo groot, als ik niet wist, dat er bestonden; dikke, blinkende stangen en assen schoten bliksemsnel heen en weer. Drijfriemen, waarvan men het einde niet kon zien, liepen onhoorbaar door het geheele gebouw, en waren aan groote motoren verbonden, die weer andere machines in beweging brachten. Het was een gegons en een gezoem als in een werkplaats van reuzenbijen, en toch liep alles zoo gemakkelijk, dat het scheen, alsof een kind het zou kunnen besturen. Mijn vriend legde mij verschillende constructies uit, met veel geleerde en technische uitdrukkingen, en ik deed mijn uiterste best hem te begrijpen, maar het hoofd duizelde me. „Houd op!" riep ik, „doe maar geen moeite, om me meer te vertellen, want ik kan je toch niet volgen ! Ik vind alles interessant en prachtig, en bewonder het menschelijke vernuft, dat zoo iets tot stand kan brengen, maar het gaat boven mijn begrip."
„Zie, lieve mevrouw, zooals het mij daar in de fabriek ging, gaat het ook in het menschenleven. Wij zien er slechts dien kant van, die zich naar buiten openbaart, maar het „hoe" en „waarom" gaat ons verstand te boven...
„Maar daar was nog iets, dat een diepen indruk op me maakte. Mijn vriend bracht me in een ander gebouw. Daar stond, wat ik een ontzaglijk groot aambeeld zou willen noemen, waarboven een hamer hing, of liever een blok ijzer — ik weet niet, hoe ik het moet betitelen, — welks zwaarte ik niet weet te schatten. Op dit aambeeld werden stalen platen geplet, totdat zij de gewenschte dikte hadden. Mijn vriend legde me uit, hoe de hamer op iedere hoogte, die men wenschte, tot stilstand kon gebracht worden, naarmate er meerdere of mindere druk noodig was. Hij wenkte een werkman, om de machinerie in beweging te brengen, ten einde zijn uitlegging te demonstreeren. „Kijk," zei hij, „ik leg mijn hand gerust onder het blok; ik behoef geen oogenblik bang te zijn, dat ze verpletterd zal worden." — Hij riep den man een getal toe, en deze strekte den arm uit, om iets aan de machine te verrichten. Doch dit was te veel voor mijn zenuwen.



176
Woest trok ik den arm van mijn vriend terug „Ben je gek, Jan? Dat is God verzoeken!" schreeuwde ik ontsteld. Hij lachte zorgeloos. „Als ik niet zeker van mijn zaak was, zou ik het immers niet doen? Maar als je angstig bent, leg dan je wandelstok eronder,-dien kun je er licht aan wagen." Ik deed het, en weer riep hij den man iets toe. — Het volgende oogenblik stortte het reuzenblok omlaag. In spanning wachtte ik af, wat er gebeuren zou.... Doch er gebeurde niets.... Zonder den donderenden slag, dien ik verwachtte, viel het blok schijnbaar op den wandelstok, maar toen ik dien terugtrok, kwam hij er ongeschonden onder uit
„Ook in dit voorval zie ik het beeld van Gods leidingen met den mensch. Dreigend hangt een ramp, een leed, boven ons hoofd; wij zien het naderen, wij meenen, dat het ons treffen zal, en — wij blijven ongedeerd. Of wel — het treft ons, het treft ons zwaar, het drukt ons smartelijk ter neer, — doch wij worden niet vernietigd. — Gelijk het staal harder wordt en beter, naar mate het onder zwaarderen druk komt, zoo wordt ook onze geest
gestaald door de beproevingen, die God ons zendt al valt
het ons ontzettend zwaar, ze te dragen," voegde hij er op zachten. toon bij.
Met spanning en diepe ontroering had ik naar hem geluisterd. Het was mij niet mogelijk om iets te zeggen en ook van den Bosch bleef een poos in gedachten verzonken zitten. Toen stond hij op.
„Het wordt tijd, dat ik naar huis ga," zei hij, terwijl hij mij met een flauwen glimlach aanzag. „Vergeef me, als ik u verveeld heb. Ik ben soms wat zwaar op de hand. Den volgenden keer zal ik eens niet zoo preeken 1"
Impulsief greep ik zijn hand.
„Zeg dat toch niet! Ik hoor u juist zoo graag over deze dingen spreken. Ik heb het zoo noodig en ik voel,' dat u gelijk moet hebben. Vroeger dacht ik zoo dikwijls over dit alles na, maar den laatsten tijd ben ik zoo oppervlakkig geweest. Ik dacht bijna nooit meer aan God. Maar nu begint er weer een verlangen in mijn hart te komen, om in Hem te gelooven en Hem lief te hebben. Denk dus niet, dat uw woorden mij verveeld hebben en kom nog eens terug, als u er tenminste lust in hebt!"
„Heel graag," zei hij hartelijk, „zoodra ik mijn vrouw eens alleen kan laten."
Toen hij weg was, zat ik nog lang te peinzen over alles, wat



177
hij gezegd had, en vurig wenschte ik, dat zijn eenvoudig en toch zoo vast geloof eenmaal het mijne zou worden. Het moest een onschatbaren troost geven, te gelooven, dat alles, wat ons treft zoowe voor- als tegenspoed, alleen dient om ons te sterken en té volmaken. Zou dit voorrecht me ooit te beurt vallen ? Zou mijn hart dat nu wars was van alles, wat godsdienst heette, ooit nog vervuld worden van liefde tot dien God, over Wien van den Bosch met zooveel vuur had gesproken,? - Ik kon hierop geen antwoord geven, maar ik haakte er naar met al de kracht mijner ziel
Dit was het eerste van een kleine reeks van bezoeken, die van den Bosch mij bracht, en bij iedere ontmoeting nam de vertrouwelijkheid toe, die van het begin af tusschen ons had geheerscht Niet alleen over godsdienst liepen onze gesprekken • de meest uiteenloopende onderwerpen werden door ons behandeld' Kunst en literatuur maakten dikwijls het onderwerp van ons gesprek uit, evenals alle mogelijke vragen op maatschappelijk enstaatkundig gebied, die de menschheid in dien tijd bezig hielden Een nieuwe wereld opende zich voor mijn verbaasde oogen een wereld, waarvan ik tot nu toe ternauwernood het bestaan kende Mijn opvoeding, hoe zorgvuldig ook, was uitteraard eenzijdig en bekrompen geweest onder de leiding van mijn vromen grootvader in het stille dorp. De korte tijd van mijn huwelijk met mijn vroohjken en niet-diep-denkenden Ernst was ook niet geschikt geweest, om mijn geestelijken horizont te verwijden Wii waren als kinderen door het leven gegaan, zonder ons te' verdiepen in dingen, die niet direct betrekking op ons eigen bestaan hadden, en wij hadden er zelfs niet aan gedacht; dat er nog hoogere idealen na te jagen waren. Doch nu opende zich een onuitputtelijke rijkdom van geestelijke schatten voor miin hongerige ziel, en ik begon iets te vermoeden van een hoogere roeping, die voor eiken mensch bereikbaar is.
Slechts al te kort kon ik van deze bezoeken genieten. Onze heerlijke heide had reeds lang haar purperen kleed afgelegd • bruin en doodsch strekte zij zich uit, tot waar het bladerloozé bosch haar omsloot. De eerste nachtvorst had de laatste bloemen in den tuin doen verwelken, en slechts een enkel vuurrood blad van den wilden wingerd kon in de verte misschien nog een kleine ïllussie wekken van kleurige zomer-bloemenweelde Toen kwam de dag, waarop van den Bosch met Rudi afscheid kwam nemen, vóór hij met vrouw en kind weer naar den Haag vertrok. Het was een kort bezoek, dat door de tegenwoordigheid
Waarom niet?



178
van de jongens geen vertrouwelijk gesprek meer toeliet. Maar toen wij elkaar voor het laatst de hand reikten, en hij mij met zijn aangename, sonore stem vaarwel en tot weerziens toewenschte, sloop er een diep gevoel van weemoed in mijn hart, en besefte ik, dat ik zijn heengaan smartelijk zou gevoelen. Alleen de hoop op een weerzien in den volgenden zomer was voor mij een lichtpunt om op te staren. Toch begreep ik toen nog niet, hoe grooten invloed hij op mijn leven begon uit te oefenen.
HOOFDSTUK XXII.
Weer naderde het Kerstfeest. Tot nu toe had ik nog altijd de herhaalde uitnoodigingen van oom en tante Ludink afgeslagen, om met hen van de Haagsche winteramusementen te komen genieten. Ik had den afschuw nog niet kunnen overwinnen, dien de nabijheid van de meedoogenlooze zee me inboezemde, en was er daardoor van teruggeschrikt, in de nabijheid van Scheveningen te komen en daardoor de kans te loopen, die vernielster van mijn geluk weer te zien. Doch in den laatsten tijd was dat gevoel van afkeer langzamerhand afgestompt, en toen er dus weer een brief kwam, waarin oom en tante opnieuw op mijn komst aandrongen nam ik de invitatie aan. Wim vond het heerlijk, naar zoo'n groote stad te gaan, die hij zich op kinderlijke wijze vol van nooit geziene wonderen voorstelde. ....
Oom en tante waren geen vreemden voor hem; zij hadden mij reeds een paar keeren in mijn kleine villa bezocht, en waren er dan steeds op uit geweest, het kind op ongehoorde wijze te bederven. Ieder op zijn wijs natuurlijk. Bij al haar werkelijke vriendelijkheid kon tante het toch niet laten, reeds bij het jonge kind pogingen aan te wenden, hem de fijne beschaving bij te brengen, waarvan zij meende het monopolie te bezitten. Ik moet evenwel zeggen, dat haar pogingen meestal jammerlijk faalden. Wim hield wel van haar, en nam met opgetogen gezichtje het lekkers aan, dat zij hem gaf, (omkoopings-pogingen noemde oom dit) maar voor al haar op- en aanmerkingen bleef hij ongevoelig. Of, hij begreep ze niet, óf wel vond hij steun bij zijn vroolijken, luidruchtigen oom, die vrij-uit met de wijze lessen van zijn vrouw spotte. Wim was dol op oom Jan, die met hem stoeide, en hem



179
?L n lte"sP°"gste rooververhalen opdfschte. Hij wond den iongen ™Jft A h m me uWel e,ens te *»* werd' en « tusschenbeiden
S? iinHdenh- *Maar -008 kon ik °P mijn besten oom niet worden, nij meende het zoo mnig-goed.
v?Ve^mii" Ve/1?.,ijf in den HaaS Ml ik niet veel uitwijden s Avonds genoot ik van prachtige concerten, opera's en comedies, en hoorde ik enkele mooie lezingen over interessante onderwerper? SnTaag zien e" °°m ^ me 31 het bezienswa^dige van • Op zekeren middag waren wij de stad ingegaan, en slenterden langs de winkels De tijd van mijn vertrek naderde, en ik zocht in de verschillende étalages naar iets, dat mij geschikt voorkwam om voor mijn schoonouders mee te nemen. Daar viel miin ooé op een portret, dat in de uitstalkast van een boekwinkel stond.
H* was het portret van van den Bosch, en het stond midden tusschen eenige van zijn werken. Ik maakte oom en tante er 00 opmerfcaam maar zij herinnerden zich nauwelijks meer, wat ik hun indertijd van mijn reisgenoot had verteld, hoewel zijn naam als auteur hun wel bekend was. Ik kreeg een groot verlangen het portret te bezitten, en ging den winkel biïnen, om het te koppen, en meteen het adres van van den Bosch te vragen Tot mijn groote vreugde kon de boekverkooper het me geven en toen ik weer met oom en tante verder wandelde, zeide ik hun dat ik hem eens wilde gaan opzoeken, vóór ik weer vertrok! lante vond het eerst niet erg comme-il-faüt, maar toen zij hoorde dat hij gehuwd was, vond zij het goed. Oom bood me onmiddellijk aan, mij er heen te brengen.
Reeds den volgenden dag bracht hij mij naar de Prinsegracht en het kostte ons geen moeite het opgegeven nummer te vinden Het was een ouderwetsch, deftig patriciërshuis, dat mijn vriend bewoonde; beneden vier, boven vijf groote ramen. Een trap met bewerkt-ijzeren leuning voerde naar de met leeuwenkoppen versierde deur. Een kleinere leeuwenkop, die een koperen ring in den bek droeg, toonde mij de plaats, waar de bel was; bij den eersten lichten ruk klonk de volle, mooie klank door de gesloten deur. Een oogenblik later werd die open gemaakt door een bejaarde dienstbode, gekleed in een ritselende, paarsch-katoenen japon, en een stijf-geplooid kornet op het hoofd. Argwanend nam zij Wim en mij van het hoofd tot de voeten op „Is de famiiie thuis?" vroeg ik.
„Nee, Meneer is niet thuis, en Mevrouw ontvangt niet!" snib-



180
bigde haar krakende oude-vrouwenstem, en zij maakte aanstalten, mij de deur voor den neus dicht te doen. Maar in mijn teleurstelling ging ik een stap vooruit, en vroeg ik snel: Blijft Meneer lang weg ? Wanneer komt hij terug 7
„Weet ik 't ?" klonk het norsch. „Hij komt en gaat, als 't hem befieft. Daar bemoei ik me niet mee."
Ik gaf haar mijn visitekaartje, en keerde den rug toe aan de onvriendelijke meid, die als een vrouwelijke Cerberus haar meesters huis bewaakte. , ±
Aan het scherpe gevoel van teleurstelling bemerkte ik eerst, hoe zeer ik me er op verheugd had, van den Bosch weer te zien. Langzaam daalde ik met Wim de trap af, en kon niet nalaten nog eens een blik op het huis van mijn vriend te slaan. — Deftig — maar o zoo koud!... Dezen indruk maakte het op mij met zon twee rijen hooge ramen, waarvoor de linnen ringetjes-gordijnen alle op de zelfde hoogte waren opgetrokken, en de stijfneerhangende franje geen enkel schuin lijntje vertoonde, dat de geestelooze eenvormigheid verbrak. Ik kon mij niet voorstellen, dat dit- het tehuis kon zijn van iemand met zoo hooge idealen en zooveel gevoel voor schoonheid, als van den Bosch getoond had te bezitten. Doch toen rees voor mijn verbeelding de kille pensionskamer op, waar ik hem en zijn vrouw had bezocht, en waar geen enkele poging was aangewend, om ook maar een schijntje van gezelligheid aan te brengen, en ik begon iets te begrijpen van de nuchterheid, die in de ziel zijner vrouw wonen moest.
Veel tijd tot bespiegelingen had ik evenwel niet, want oom, die even gewacht had, of ik ontvangen kon worden, voegde zich weer bij mij.
„Waren je vrienden niet thuis, kindlief? „Meneer was niet thuis, en mevrouw kon me niet ontvangen," zei ik kortaf.
„Dat is jammer. — Je vindt het zeker wel interessant, zoo n bekend schrijver persoonlijk te kennen. Ik hoor hier tenminste veel over hem en zijn boeken spreken. En over het algemeen mag men hem graag lijden. Ik kan me nu ook nog wel flauw voor den geest brengen, dat hij indertijd geen onaangenamen indruk op me maakte." .
„Toch keek u hem eerst als een echte ijzerwreter aan, zei ik lachend. „U hield hem, geloof ik, voor iemand, die van mijn overvarenheid misbruik had gemaakt. Beken het maar eerlijk, Oompje!" plaagde ik hem.



181
„Nu ja, dat kan wel zijn. Ik kon me niet begrijpen, hoe hij etui geslaagd was, zoo gauw je vertrouwen te winnen, en hield hem voor een kaperkapitein, die jou — klein verdwaald scheepje dat je was — door list had geënterd!"
Als oom in zijn zeemanstaal verviel, was het altijd een teeken dat hij m zijn schik was, en nooit vond ik hem aantrekkelijker' dan als hij zich zoo ongedwongen in zijn ware gedaante gaf'
ZüïSer dtn druk' die zii" defti8e vrouw bii oogenblikken nog altijd op hem uitoefende. Het zien van zijn opgewekt, verweerd gezicht deed mij mijn teleurstelling spoedig vergeten, envroolHk mengden wij ons onder het drukke stadsgewoel?
Enkele dagen later was ik met mijn jongen weer terug in miin eigen vriendelijk huis. De hartelijke ontvangst van mijn schoonouders deed mij goed, en ondanks alles, wat ik in de laatste weken genoten had, voelde ik mij weer In-behaaglijk in het stille dorp, dat nog onder een dik sneeuwkleed lag te sluimeren De meestal ongebaande wegen beletten mij, mijn gewone wandelingen te maken; doch ik miste ze nauwelijks. De dag was tóch reeds te kort voor alles, wat ik me voorgenomen had, te doen. Daar was ten eerste mijn kleine Wim. Hij zou met Mei naar school gaan en nu wilde ik hem vóór dien tijd zelf in de geheimen van het a, b, c inwijden. Iederen morgen gaf ik hem een uur es en ik vond er een heerlijk genot in, als ik zag, hoe vlug het kind de dingen begreep, die ik hem wilde bijbrengen.
Dan was er mijn muziek! De heerlijke concerten, die ik in den Haag gehoord had, hadden mijn liefde voor muziek en zang weer aangewakkerd, en ik had mij het nieuwste op dat gebied aangeschaft. Iederen dag studeerde ik ijverig en ik bemerkte met vreugde, dat mijn voordracht aan warmte en uitdrukking won, en dat mijn stem nooit zoo vol en toch zoo week had geklonken. Ik voelde een levensblijheid en een levensmoed in mij zooals ik in lang niet bespeurd had, en jubelde dit uit in spel en zang.
En als dan de avond was gekomen, en ik mijn jongen in zijn bedje had gelegd, dan had ik nog een paar uurtjes van intens genot vóór mij. In een laag stoeltje bij den gezellig-vlammenden haard gezeten, verdiepte ik mij in de studie van de werken van die verheven Geesten, die als starren blinken aan den litterairen hemel, en met wie van den Bosch mij voor het eerst in kennis had gebracht. Vooral de groote Duitsche dichters maakten een diepen indruk op mij, en ik begon iets te verstaan van de heer-



182
lijke idealen, die ieder op zijn wijze had nagestreefd, en zijnen tijdgenooten verkondigd.
Met de Engelsche schrijvers en dichters was ik minder gelukkig. Nu betreurde ik het, dat ik in mijn schooljaren zoo weinig van mijn Engelsche lessen had geprofiteerd, waardoor ik die taal slechts gebrekkig kon verstaan en het moeilijke, maar schoone Engelsche van een Bulwer of een Walther Scott slechts met de grootste inspanning kon ontcijferen. Ik moest me meestal met vertalingen tevreden stellen, die me soms maar half voldeden. ||É . .,, ,
Ook op godsdienstig gebied beproefde ik mij te ontwikkelen, doch dit was veel moeilijker voor mij. Wie was daar in ons orthodoxe dorp, die mij eenigszins helpen kon en voorlichten ? Ik wist niet, welke boeken ik hiervoor moest bestudeeren. Ik snuffelde tusschen de boeken, die ik uit grootvaders nalatenschap had gekregen, maar de oude schrijvers, die hem zoo lief waren geweest, hadden mij niets te zeggen: ik vond ze vervelend en begreep ze niet. En ook de jongeren trokken mij niet aan, daar zij toch ook in denzelfden geest waren geschreven. Er waren verschillende boeken van Abraham Kuyper bij. Grootvader had zich de meeste van zijn boeken aangeschaft, vooral ten tijde van de doleantie, waarvoor hij veel sympathie had gevoeld, al was hij er niet in mee gegaan. Ik kon niet nalaten, den pittigen, flinken stijl te bewonderen, al stond mij aan den anderen kant het heerschzuchtige, het opdringerige, dat ik er in bespeurde, zóó tegen, dat ik zijn boeken al weer gauw op zijde wiep. Zoo hadden mijn pogingen op dit gebied niet veel succes en gaf ik ze spoedig geheel op. Doch de woorden, die van den Bosch tot mij had gesproken, waren niet verloren gegaan, en ik overdacht ze, en beproefde er kracht uit te putten voor mijn zieleleven. Ernstig poogde ik alle dogma's en vraagstukken op zijde te stellen, en in het Opperwezen dien God van liefde te zien, in Wien zoowel grootvader als van den Bosch geloofden, zij het dan ook ieder op zijn eigen wijze.
Zoo waren de wintermaanden voorbij gegaan en hadden de sneeuwklokjes de lente reeds weer ingeluid, toen er op een morgen een postpakket uit Den Haag werd bezorgd. Bij opening bleek het een nieuw boek van van den Bosch te bevattenj het heette: „Een Kind der Heide". Vóórin lag een gedrukt kaartje met de woorden „van den schrijver." Verrukt bladerde ik het door en had wel dadelijk met de lezing willen beginnen. Maar



183
dat mocht niet. Mijn jongen mocht er niet onder lijden. Ik legde het dus op zijde; maar 's avonds....
Nauwelijks was Wim naar bed, of ik vleide mij in mijn stoeltje neer en ik las — ik las — neen, ik verslond het boek. Dat was de taal, die ik verstond, de stem, die ik van kind-af beluisterd en begrepen had — de stem van mijn eigen groote, heerlijke heide en die nu ook tot van den Bosch gesproken had en door hem was verstaan en in zijn boek vertolkt.
Het was een eenvoudig verhaal — een verhaal van liefde en van lijden, van ontbering en van geluk. Maar men bespeurde er de krachtige, kruidige atmosfeer in, die boven het ruime, schoone Geldersche bosch- en heideland zweeft.
Noode legde ik het boek weg, toen de torenklok in de verte haar middernachtelijke slagen deed hooren; en den geheelen volgenden dag zag ik met koortsachtig ongeduld naar den avond uit, om het einde van de geschiedenis te lezen. Toen greep ik naar de pen, om aan van den Bosch te schrijven. Ik moést hem zeggen, hoe zijn boek weerklank had gevonden in mijn ziel en hoe ik er de liefde voor de heide in bespeurde, die ook zoo sterk in mijn hart leefde.
Met verlangen zag ik een antwoord tegemoet. Doch de eene dag na den anderen ging voorbij, zonder dat ik iets hoorde. Ik begon er al spijt van te krijgen; dat ik zoo zonder terughouding mijn ziel voor hem had blootgelegd en ik vreesde, dat hij mij overdreven of kinderachtig had gevonden. En die gedachte was mij pijnlijk.
Doch eindelijk, daar kwam een dikke brief met het postmerk Bern. Ik heb dien steeds bewaard en kan niet nalaten dien in zijn geheel hier uit te schrijven.
Bern, 28 Maart 18...
„Waarde Mevrouw van der Mandele,
„Uw brief, waarmee u mij een bizonder groot genoegen hebt „gedaan, heeft mij na veel omzwervingen eindelijk hier bereikt. „Heeft mijn boek u werkelijk zooveel genot verschaft? En ben „ik er in geslaagd, den machtigen indruk weer te geven, die de „heerlijke landstreek rondom E. op mij heeft gemaakt ? Heeft de „wind, die spelend de heidebloempjes deed heen en weer wiegelen „en ruischte door de toppen der boomen, niet tevergeefs zijn „lied doen hooren en is er waarlijk een vonk van het stralende



184
„warme, leven-wekkende zonlicht in mijn binnenste gedaald, om „de woorden die ik schreef te bezielen en te verwarmen? Dan „heb ik mijn doel bereikt en zal door mij de stem der heide „nog door velen gehoord en misschien — begrepen worden. !
„Maar er zijn in de wereld nog zooveel stemmen te beluisteren „en het is mijn levenswerk mijn oor geopend te houden voor die „verschillende klanken, die daar uit het hart der menschheid oprijzen. Om die reden ben ik nu ook op reis.
„Pas kom ik uit het groote Parijs, de „ville lumière", die toch „ook zooveel schaduwen kent. Doch is dit hier op aarde niet „altijd zoo ? Waar veel licht is, is de schaduw des te donkerder.
„Ik heb getracht, Parijs te leeren kennen, doch ik geloof, dat „ik er niet veel meer dan den buitenkant van heb gezien. De „schittering van zijn weelde en pronk, de schatten van kunsten „en wetenschappen, de heerlijke bouwwonderen — van al deze „dingen heb ik een grootschen indruk gekregen. Maar ook armoede „heb ik gezien, ellende, leed, zonde, verdierlijking door absynth „en ontucht — en ik ben die plaatsen ontvlucht vol ontzetting
„en walging Maar ken ik nu Parijs? Ken ik het Fransche
„volk, omdat ik de beide uitersten van het volksleven heb gezien? „Immers neen! — Er waren te veel stemmen te beluisteren, en „ik was niet in staat in den korten tijd, dien ik er aan wijden „kon, er een harmonisch geheel van te maken.
„Nu ben ik sinds enkele dagen in Bern, en ook hier heb ik „mijn oor te luisteren gelegd. Deze echt Zwitsersche stad heeft „een bizondere bekoring voor me, met haar eigenaardige Lauben „en de kleurige sprookjesbronnen in het midden der straten, „waaruit het frissche, kristalheldere water zonder ophouden te „voorschijn komt. De oude sombere huizen en de vroegere stadspoort met haar kunstig uurwerk — hoe spreken zij nog van een „vèr-verwijderd, schoon verleden.
„In het hotel heb ik met een stoeren Zwitser kennis gemaakt, „die voor zijn zaken in Bern moest zijn. Grieb, zoo heet hij, „woont te Burgdorf, doch is Berner van geboorte, en hangt met „buitengewone liefde aan zijn vaderstad. Hoewel hij anders niet „veel voor kunst gevoelt, is hij er toch trotsch op, voor zoover „het zijn land betreft. Hij bracht mij naar de prachtige Münster, „de hoofdkerk van Bern, om den rijken, met beelden versierden „bouw te bewonderen. Met groot geduld leidde hij mij ook in „het groote kerkgebouw rond. Wat mij daarin wel het meest trof „was een in wit marmer uitgehouwen gedenkteeken, voorstellende



185
„Maria, weenende bij het lijk van haar Zoon. In haar wijde klee„ding knielt zij bij het in doodsrust uitgestrekte lichaam van Jezus, „en de handen als in gebed samengevouwen, slaat zij haar droe„ven blik ten hemel, alsof zij vandaar slechts troost voor haar „verscheurd moederhart verwacht. Op het voetstuk.staat gebeiteld: „Allen im Kampfe von 1798 für's Vaterland gefallenen Bernern „sei dieses Bild des grössten aller Opfer als ewiges Denkmal „gewidmet."
„Graag had ik met mijn metgezel over den indruk gesproken, „dien dit prachtig gedenkteeken op mij maakte; maar hij had meer „oog voor de groote borden aan den muur, waarop de namen „der gevallenen waren vermeld, en waarop ook zijn familienaam „voorkwam.
„Op onze verdere wandeling bracht hij mij op het terras van „het Bundes-Palast, om mij het heerlijke panorama te laten bewonderen. Het was merkwaardig helder, en de geheele Alpenketen, „die hier maar zelden te zien is, breidde zich voor ons uit. Een „betooverend schoon schouwspel!
„Daarna bracht hij mij naar een der groote bruggen, die de „Aare overspannen. Achter ons lag het hooge stadsgedeelte met „het parlementsgebouw en den hoogen, sierlijken munster-toren. „Vóór ons het landschap, dat reeds in het groene waas, dat er „over lag uitgespreid, de kenteekenen van de komende lente droeg, „en dat aan den gezichtseinder was afgesloten door den keten „van machtige bergreuzen met hun eeuwig-besneeuwden kop. En „onder ons stuwde de Aare haar grauw-groene golven bruischend „en schuimend in toomelooze vaart voort, gezwollen als zij was „door de wateren, die van de lagere bergen, waar de kracht der „voorjaarszon de sneeuw reeds deed smelten, afvloeiden.
„Doch — ik moet ophouden. Ik vrees, lieve Mevrouw van der „Mandele, dat ik reeds te veel van uw geduld heb gevergd. Zoo „zijn wij — schrijvers! Wij weten onze pen niet in toom te „houden! — Maar de gedachte, dat u iets gevoelen zult van al „datgene, wat mijn naar schoonheid hunkerende ziel hier heeft „ontroerd, geeft mij moed, dit epistel te verzenden. Een enkel „woord van uw hand zal mij een teeken zijn, dat u den zondaar „vergeeft!
„Maakt de kleine baas het goed ?
„Met de meeste hoogachting teeken ik mij
„Uw dienstwilligen dienaar
H. van den Bosch."



186
Ik behoef wel niet te zeggen, dat er niet veel dagen verloopen waren, voordat ik aan zijn verzoek voldeed. Ik voelde mij trotsch en gelukkig; niet alleen, omdat een bekend schrijver met mij, een vrouw, wilde correspondeeren, maar misschien nog meer, omdat ik voelde, dat er een zielsverwantschap tusschen ons bestond, zooals men zelden in zijn leven aantreft. En ik wist mij zóó zeer zijn mindere, dat het mij als iets ongelooflijks vóórkwam, dat hij er een genoegen in kon scheppen, zijn innerlijk geestesleven voor mij bloot te leggen. Doch het feit bestond, en ik aanvaardde het met blijdschap. Het leven had mij nog nooit zoo mooi toegeschenen, en alle moeite scheen er uit weggevaagd.
Zoo gingen de dagen voorbij, verdeeld tusschen het genot van hem te kunnen schrijven, en het verwachtingsvol verlangen naar zijn antwoord. Toch had ik nog altijd in het minst geen vermoeden van het in mij ontluikend gevoel, dat mij zoo gelukkig maakte.
Den eersten Mei ging Willem naar school, en zat op de zelfde schoolbanken, waarop ik mijn eerste lessen had geleerd. Het was wel erg stil voor mij, nu ik mijn jongen zooveel uren van den dag moest missen; maar ik wist, dat het voor het kind noodig was, en dat hielp mij er over heen. En bovendien kwam tante Louise haar vacantie bij mij doorbrengen, een voorrecht, dat mij nog niet te beurt was gevallen. Tante stond sedert eenigen tijd aan het hoofd van een stichting, waarin aan onbemiddelde dames uit den beschaafden stand een tehuis werd bezorgd. Het was soms een allesbehalve gemakkelijke taak om te zorgen, dat er tusschen zooveel verschillend besnaarde vrouwen een aangename verhouding bleef heerschen; maar tante Louise's eigen onverwoestelijke opgewektheid en de takt, waarmee zij zich altijd buiten en boven de grootere en kleinere kibbelarijen hield, maakten, dat er over het algemeen een prettige geest in haar groote huishouding heerschte.
Zij was nog de zelfde hartelijke, onzelfzuchtige vrouw van vroeger, aan wie ik zoo graag mijn kinder-lief en leed vertelde; het was mij dan ook een ongekende weelde, haar bij mij te hebben, en zonder terughouding alles met haar te bespreken. Ook van mijn mooie vriendschap met van den Bosch vertelde ik haar; maar tot mijn verwondering vond ik in dit opzicht niet die belangstelling, die ik bij haar had verwacht. Als ik er over begon, maakte zij er zich zoo gauw mogelijk met een onverschillig woord van af.



187
„Ja, zulke schrijvers hebben altijd behoefte aan een „verwante ziel"," zeide zij eens op sportenden toon. „Maar vandaag heet zij Trijntje, en morgen Marianne, net zooals het uitkomt I"
Ik voelde mij door dit gezegde zóó verkild, dat ik besloot, den naam van van den Bosch tegenover tante niet meer te noemen; maar daarom dacht ik toch niet minder aan hem.
Na drie gezellige weken vertrok tante weer, en ik zag haar met spijt heengaan. Zij was toch zoo In-goed!
En onderwijl was de zomer in het land gekomen. De vogels zongen — de rozen bloeiden — en ik — ik voelde mij jong en gelukkig!....
HOOFDSTUK XXIII.
Willem was naar school. Het was warm, maar in de serre, die in den tuin uitzag, was het best uit te houden, als men, in een luchtig japonnetje gekleed, rustig zat te lezen. Ik was zóó verdiept in Ekkehard van von Scheffel, dat ik niet had gehoord, dat de huisbel was overgegaan, en eerst opkeek, toen Gerretje de kamerdeur opende, om een bezoeker binnen te laten. Met een uitroep van vreugde sprong ik overeind, en in het volgende oogenblik had van den Bosch mijn beide handen in vasten greep in de zijne geklemd.
„Ben ik welkom ?" vroeg zijn prettige stem, en zijn glanzende oogen zagen mij stralend aan.
„Natuurlijk, dat weet u wel! Waar komt u zoo opeens vandaan?"
„Uit den Haag. Ik ben van morgen gekomen."
„Blijft u een poos hier, of is het maar een wippertje?".
„Nee, ik denk enkele weken te blijven."
„Weer in hetzelfde pension? Zijn Mevrouw en Rudi er ook?"
Even werd zijn gelaat bewolkt.
„Nee, Mevrouw, ik ben dezen keer alleen. Mijn vrouw bleef liever in de stad, en Rudi kon nog niet van school wegblijven. De vacantie begint pas den 15den. Maar ik kon het in mijn stadshuis niet uithouden. Ik verlangde naar de dennengeur en dë wijde luchten van Gelderland. Voorloopig heb ik mijn intrek in Hótel Station genomen; als het me daar bevalt, blijf ik er, maar als het me daar te woelig wordt, zal ik zien een ander onderdak



188
te vinden. In dat sombere Weltevreden krijgen ze me niet meer."
„Dat dacht ik wel," flapte ik er uit, „dat kon üw keus niet zijn !'*
Hij kleurde even, maar antwoordde hier niet op.
Als twee oude vrienden brachten wij een prettig uur door, tot Wim uit school thuis kwam. Hij herkende van den Bosch onmiddellijk, en vroeg, of Rudi ook meegekomen was.
„Nee, mijn beste vent! Hij heeft nog school, net als jij, en mag niet verzuimen, anders wordt hij nooit een knappe jongen."
„Komt hij later ook niet?"
„Zou je dat prettig vinden?"
„O ja!"
Wims oogen glinsterden.
„Nu, misschien komt hij nog wel een paar weekjes. Dan kunnen jullie ravotten naar hartelust." Wim danste.
„Wat leuk! Is Hektor er ook niet?"
„Hektor? — lawel. Die is in het hötel."
„Waarom hebt u hem dan niet meegebracht ? Ik wou zoo graag met hem spelen."
„Dat gaat niet, Wim! Hektor is veel te groot, om mee op visitie te nemen. Hij zou Mama's mooie kamers vuil maken met zijn groote pooten."
„Dat hindert niet," besliste Wim. „Is 't wel, Maatje? Ik
breng ook wel eens vuile voeten binnen, maar dan wordt Maatje toch niet boos."
„Wel nee, Meneer van den Bosch," zei ik lachend. „Breng het goede dier gerust mee, als u weer komt. Het is zoo saai voor zoo'n beest, in het hötel opgesloten te zitten. En het is misschien niet met de beroemde Hollandsche netheid overeen te brengen, maar ik moet ronduit zeggen, dat een paar vuile pooten of wat hondeharen op mijn kleed mij absoluut koud laten. Ik heb gelukkig nog wel een stoffer, om den boel weer schoon te vegen."
Van den Bosch lachte.
„Nu dan — als dat zoo is, zal ik Hektor graag, meenemen. En —" voegde hij er met een grappigen blik bij, terwijl hij opstond, „nu weet ik meteen, dat ik nog eens terug mag komen!"
„Twijfelde u daaraan?"
„Eigenlijk niet," zei hij glimlachend, en stak mij de hand ten afscheid toe.
Hij werd een dagelijksche gast bij ons; óf 'smiddags, öf



189
's avonds kon ik er op rekenen, dat hij, van Hektor vergezeld, het tuinhek binnen stapte. Dan hervatten wij onze oude gesprekken, of soms maakte ik muziek, of zong mijn liefste liederen van Mozart, Schubert of Loewe. Een enkele keer zong hij ook wel eens. Zijn stem was niet geschoold, maar had van nature een frisschen, vollen klank, en hij wist gevoel te leggen in wat hij zong.
Ook ontmoetten wij elkander wel eens op onze wandelingen, en dan liepen wij samen het bosch in, of over de zonnige heide. Hij vertelde mij dan veel van zijn jongen, aan wien hij met zijn geheele hart hing. Doch over zijn vrouw sprak hij nooit, en ik voelde een onbehaaglijken schroom, om naar haar te vragen, alhoewel ik er dikwijls over peinsde, hoe toch de verhouding tusschen die twee zoo verschillend aangelegde menschen zijn zou.
Toen de vacantie aanbrak, kwam Rudi. Ik had hem gezegd, dat hij, zooveel hij wilde, bij Wim mocht zijn, en hij maakte hiervan een druk gebruik. Als zijn vader werkte, was hij altijd bij ons te vinden, en hoewel hij vier jaren ouder dan Wim was, konden zij uitstekend met elkaar overweg. Hij was veel kalmer dan mijn woelwater, en soms wat wijs voor zijn leeftijd; maar hij had een goed, open karakter, en was bizonder gevoelig voor een hartelijk woord. En hartelijkheid vond hij bij ons, niet alleen bij Wim, die met bewondering tot zijn grooten vriend opzag, maar ook bij mij. Ik hield van den jongen, met zijn lief, oprecht gezicht.
De dagen vlogen ongemerkt en prettig voor ons allen voorbij. Zonder dat er iets bizonders in voorviel, gevoelden wij ons gelukkig en opgewekt, tenminste voor zoover ik het kon beoordeelen. Al te gauw was dan ook de tijd daar, waarop Rudi weer naar huis terug zou keeren. Zijn vader zou hem wegbrengen.
Toen hij afscheid kwam nemen, was hij stil en gedrukt, en ook het gezicht van zijn vader stond ernstig en betrokken. De gewone, ongedwongen toon wilde niet komen, en zij bleven niet lang. Wim huilde half, toen zijn vriendje de kamer uit ging.
Toen Rudi reeds bij de deur was, keek hij nog eens om, en ik zag in zijn oogen zoo'n droeven — ja hongerigen blik, dat ik onwillekeurig de armen naar hem uit stak. De jongen liep naar mij toe, sloeg zijn armen om mijn hals en fluisterde:
„Ik houd zooveel van u ! U bent zoo lief!..."
Toen liet hij mij even plotseling weer los en holde zijn vader achterna. Ik was zeldzaam getroffen door dit blijk van aanhankelijkheid van een jongen, die zich betrekkelijk weinig uitte en



190
ik begreep, dat er in het kind een hunkering was naar een liefde, die hij bij zijn eigen moeder niet vond.
Den volgenden avond zat ik alleen in de serre. Ik was doodmoe. Wim was dien dag lastig geweest. Hij miste zijn speelkameraad en de warmte plaagde hem. Om hem afleiding te bezorgen, was ik het bosch met hem ingegaan, om boschbessen te plukken en in den ijver van het zoeken hadden wij niet gemerkt, dat er een onweersbui was opgekomen, totdat het rommelen van den donder ons deed opschrikken. Wij haastten ons zooveel mogelijk om thuis te komen, maar wij waren toch door-nat en verhit, toen wij het huis bereikten. En nu — nu ik tot rust kwam — voelde ik eerst, hoe moe ik was.
Hieraan schreef ik het dan ook toe, dat ik mij in het geheel niet opgewekt voelde en geen lust had, iets uit te voeren. De regen had opgehouden en de tuin zag er fleurig en frisch uit. De viooltjes beurden hun gezichtjes omhoog, om de laatste zonnestralen op te vangen en de kamperfoelie zond haar sterkste geuren uit op het verkwikkende avondkoeltje. Droomerig zat ik naar buiten te staren en ongemerkt vielen mij de oogen toe.
Opeens schrikte ik wakker. Iets vochtigs had mijn hand aangeraakt; en toen ik, nog nauwelijks tot mij zelf gekomen, mijn oogen opende, zag ik den grooten kop van Hektor, die op mijn knieën rustte. Snel stond ik op, want ik begreep, dat zijn baas in de buurt zou zijn.
Ik had van den Bosch niet verwacht, daar hij gezegd had, eerst met den laatsten trein terug te komen. Maar hij was het — reeds kwam hij den hoek van het huis om. Een oogenblik later zat hij op zijn gewone plaats tegenover mij. Het gesprek wilde evenwel niet vlotten, ondanks alle pogingen, die ik aanwendde om hem op dreef te brengen. Toen stond ik op en stak de schemerlamp aan, om het nog wat gezelliger te maken, en bracht weer allerlei onderwerpen te berde; doch, hoewel ik zag, dat hij zijn best deed, om te praten, er scheen iets op hem te drukken, dat hij niet van zich af kon schudden.
Ten einde raad bracht ik het gesprek op Rudi, en vertelde ik hem wat er bij het afscheid was voorgevallen.
„Het kind schijnt veel behoefte aan liefde te hebben, al zou men dit oppervlakkig niet zoo aan hem bemerken," zeide ik. „Er gaat meer in hem om, dan hij laat blijken."
„Dat weet God!" antwoordde van den Bosch, en er.klonk verdriet in zijn stem. Hij zat voorover gebogen en bedekte zijn



191
gezicht een oogenhlik met beide handen. „En kon ik het kind maar meer liefde schenken. — Ik doe, wat ik kan, maar hij komt toch te kort, o, veel en veel te kort!"
Somber zat hij voor zich uit te staren, en ik wist niet, wat ik zeggen moest. Een oogenblik later ging hij op hartstochtelijken, gejaagden toon voort:
„Ik moet mijn hart eens uitstorten.... Ik houd het niet langer uit.... het wordt me te zwaar! Mag ik spreken, Mevrouw?"
Tot eenig antwoord stak ik hem de hand toe, die hij een oogenblik in de zijne hield. Toen begon hij te spreken, eerst eenigszins aarzelend, daarna vastbesloten.
„Ik ben niet gelukkig met mijn vrouw... dit hebt u zeker wel reeds vermoed. Wij behooren niet bij elkaar. Onze karakters stooten elkaar af. Ik ben enthousiast, heftig en spontaan in mijn gevoelens, heb behoefte aan warmte en liefde, en zij, zij is zoo koud als ijs, en zou alle warmte en leven in mij willen dooden."
Zijn stem was vol bitterheid.
„Maar waarom hebt u haar dan getrouwd r flapte ik er uit. Toen voelde ik het ongepaste van mijn vraag, en ik kleurde.
„Ja — waarom ?... Waarom worden er zooveel huwelijken gesloten, die later op teleurstelling uitloopen ?... Ik meende gelukkig met haar te zullen worden."
„rjieldt u van haar?" vroeg ik bedeesd.
„Ik dacht, dat ik haar liefhad, doch nu weet ik, dat het een waan is geweest. Ik ontmoette haar somtijds bij kennissen. Er heerschte daar een tamelijk frivole toon, vooraNÓnder de jonge meisjes, die me soms tegenstond, en dan viel het me op, dat Clara, zoo heet mijn vrouw, zoo geheel anders was dan de anderen. Nooit hoorde ik een ruw of ongepast woord over haar lippen komen, en haar teruggetrokkenheid zag ik aan voor afkeer van al wat plat of onrein is. Daarbij was zij buitengewoon mooi, en had daardoor een massa aanbidders, en ook omdat zij de eenige dochter van zeer bemiddelde ouders was. Maar zij sloeg alle aanzoeken van de hand, en niemand kon er op bogen, dat zij hem boven een ander de voorkeur gaf.
Toen begon er opeens een verandering in haar gedrag te komen. Zij legde een soort van voorliefde voor mij aan den dag, die al gauw opviel. Mijn vrienden begonnen me er mee te plagen, dat ik de onvermurwbare had overwonnen en dit — ik moet het eerlijk bekennen — streelde mijn ijdelheid. Ik, van mijn kant, deed ook moeite haar te naderen en meende werkelijk, dat ik



192
verliefd op haar was. Na eenigen tijd vroeg ik haar ten huwelijk en zij nam me aan. Het was, wat de wereld noemt, een goede partij, — mooi, rijk en van goede familie — en ik voelde me den koning te rijk. Lang duurde ons engagement niet. Waarvoor zouden we wachten ?....
„De eerste weken van ons huwelijk was ik in één tuimel van geluk. Ik droeg haar, als het ware, op de handen, en meende de beste, de liefste onder de vrouwen de mijne te mogen noemen! Was zij ook wel wat koel tegenover mijn vurige liefdesbetuigingen, dan zag ik dat aan voor een teeken van reinheid, van meisjesachtige bedeesdheid tegenover mijn hartstochtelijkheid, en ik bewonderde haar er des te meer om. Doch toen wij van onze huwelijksreis waren teruggekeerd, en de tijd verliep, zonder dat er meer warmte in haar gedrag jegens mij kwam, toen begon ik in te zien, dat datgene, wat ik voor reinheid en ingetogenheid had gehouden, niets anders was dan een totaal gemis aan warmte en gevoel. Zij was niet vatbaar voor liefde, en bleef onder alles koud.... koud gelijk marmer."
Hij zweeg, en staarde in gedachten verloren den donkeren tuin in.
„Maar" — waagde ik eindelijk te zeggen — „waarom had zij dan moeite gedaan, om u tot zich te trekken, als ze u dan niet liefhad ?"
„Eerzucht, grenzenlooze eerzucht! De wensch, om de vrouw te worden van iemand, die als schrijver naam begon te maken. Ik had juist mijn tweeden roman in het licht gegeven, en deze had grooteren opgang gemaakt, dan ik had durven verwachten, zoodat mijn naam als in één slag bekendheid had gekregen. Toen kwam het in haar hoofd op, mij te vangen, en ik — jonge, dwaas — ik liet me vangen! U zult wel denken, dat ik harteloos over mijn vrouw spreek, doch u weet niet, wat ik geleden heb....
„Toen onze jongen moest geboren worden, hoopte ik, dat de gemeenschappelijke liefde tot ons kind ons tot elkaar zou brengen; maar ook die verwachting liep op teleurstelling uit. Misschien houdt zij op haar wijze wel van Rudi, doch het blijft een koele liefde, die niet meer warmte verspreid, dan die de zon geeft, als zij in het najaar door dunne nevelsluiers moet heenbreken. En dat voelt de jongen met zijn naar liefde hunkerend, trouw hartje. Dat deed hem gisteren de armen om uw hals slaan, want hij voelde, dat er bij u ook voor hem een schat van liefde te vinden is."



193
Zijn stem klonk ontroerd, en mij was de keel als dichtgesnoerd. Ik was tot in mijn binnenste bewogen, door al hetgeen ik had vernomen. Van den Bosch vervolgde:
„Eindelijk kwam het zóó ver, dat ik ook den laatsten zweem van hoop op een betere toekomst verloor. Mijn vrouw en ik vervreemden hoe langer hoe meer van elkaar, en het kind, dat ons weer tot elkander had moeten brengen, was een nieuwe oorzaak van verwijdering. Mijn vrouw duldde geen inmenging in haar systeem van opvoeding, en al mijn pogingen, om wat flcht en vroolijkheid rondom mijn lieven jongen te doen ontstaan, leden schipbreuk door haar humeurigheid en onvriendelijkheid, waardoor ieder pleziertje voor het kind werd vergald.
„Toen — ik kan het slechts met tegenzin erkennen — kreeg ik een afkeer van haar, en ik besloot te scheiden. Doch ook dit kon niet in vervulling komen, het stuitte af op haar onwrikbaar besluit. — Zij wilde niet scheiden. — Niet, omdat ze nog van me hield, — hieromtrent ontnam ze mij ook de laatste illusie — maar eenvoudig, omdat zij niet verkoos, dat haar naam in een echtscheidingsproces werd genoemd. En bovendien had zij een machtigen bondgenoot in mijn liefde tot Rudi, van wien zij in geen geval afstand zou doen. En ik — ik kon hem ook niet missen. Zoo dwong zij mij in naam haar echtgenoot te blijven. Maar mij dwingen één huis met haar te bewonen, dat kon zij nietl
„Ik ging reizen. Zooals het heette, om mijn gezichtskring te verruimen en nieuwe stof voor mijn boeken op te doen; doch In werkelijkheid om den keten minder te gevoelen, dien ik gedoemd was, mijn geheele leven lang voort te slepen. Doch, als ik dan in verre landen was, in Zwitserland, Frankrijk, Griekenland, of waar dan ook, dan kon het opeens gebeuren, dat het heimwee me pakte, het heimwee naar mijn kind, dat zonder de zorgen van zijn vader opgroeide. Dan voelde ik me diep rampzalig en schuldig En o, dan die weelde, als ik, naar huis
gesneld, zijn armen weer om mijn hals voelde, en ik zag, dat
ondanks alles zijn kinderhart me trouw bleef! En toch —
na korter of langer tijd ging ik weer heen, en weer opnieuw rondzwerven. Ik hield het in die omgeving niet uit!"...
Een droge snik belette hem verder te spreken. Hij stond op en ging naar de open serre-deur. De afhangende takken der clematis vormden met hun groote, blauwe bloemen als het ware een poort, waaronder hij stond, en de opkomende maan bescheen zijn bleek, vertrokken gezicht.
Waarom niet?



194
Ik ging naar hem toe.
„Arme vriend!" zei ik medelijdend en legde zacht mijn hand op zijn a^m.
Hij greep mijn hand, en keerde me zijn gezicht toe. Ik kon zien, dat zijn oogen vochtig waren. Ik voelde zijn vingers mijn hand vaster omklemmen, — hij schoof mijn gouden armband wat
hooger, en drukte een zachten kus op mijn pols Eer ik goed
wist, wat er was gebeurd, had hij zich van mij afgewend, en was het volgende oogenblik in den tuin verdwenen. Hektor was hem stil gevolgd.
Geheel verward bleef ik achter. Mijn hart bonsde, alsof het uit elkaar moest springen. Ik voelde, dat er iets beslissends was
gebeurd, zonder duidelijk te beseffen, wat Een oogenblik
bleef ik onbeweeglijk staan. Toen opeens liep ik naar den hoek van de kamer, waar de schemerlamp stond te branden en bekeek met aandacht mijn pols! Moest daar niet het teeken staan als een vurige plek, waar zijn lippen op hadden gerust?... Droomerig hield ik er een oogenblik mijn oogen op gevestigd, en toen — o dwaze, kinderachtige vrouw, die ik was — toen bracht ik mijn hand aan mijn mond, en kuste — kuste meermalen de plek waarop zijn kus had gebrand....
In dit oogenblik was het mij, als werden mijn oogen door een helder licht verblind, dat mij deed duizelen en ik begreep alles.
Mijn slapende ziel was ontwaakt!...
Ik wist dat ik hem liefhad!
HOOFDSTUK XXIV.
Dien nacht week de slaap van mijn oogen. Het licht, dat zoo plotseling voor mij was opgegaan, had mij geheel verblind en ik zocht tevergeefs een weg door al de op mij aanstormende gewaarwordingen. Aan den éénen kant voelde ik een onuitsprekelijk, oneindig geluk mij doortintelen, als ik aan hem dacht, die — nu begreep ik het — reeds lang den inhoud en de vreugde van mijn leven had uitgemaakt. Zijn superieure geest was het geweest," die mij had bezield, en in mij de lust had gewekt, om mij boven het alledaagsche sleurleven te verheffen, waarin ik langzamerhand was vervallen. Hij had weer nieuwe idealen bij



195
mij gewekt en heerlijke vergezichten geopend voor mijn naar schoonheid verlangende ziel. Zijn boeken, zijn brieven hadden bij mij nog verder den lust opgewekt, mijn geest te beschaven en te ontwikkelen Oneindig veel had ik hem te danken
Doch dan weer kwelde mij de gedachte: waarop moet dit alles
uitloopen ? Ik had hem lief — ja — oneindig lief — maar hij ?
Kon hij iets voelen voor iemand, die bij hem vergeleken nog een kind, een onwetend kind was?.... Vriendschap voelde hij voor mij, dat wist ik; anders zou hij mij niet in vertrouwen genomen, mij niet het leed zijner ziel hebben geklaagd
En toch — als, hij mij als een kind had beschouwd, zou hij _dan zóó tot mij gesproken hebben, als hij had gedaan? Zóó spreekt men toch slechts tot iemand, van wien men weet, dat hij ons begrijpen, met ons meevoelen kan.
Hoe trotsch en gelukkig maakte mij deze gedachte 1 — En o — misschien had hij mij ook lief! Misschien was dat de reden, waarom hij mij van zijn vreugdeloos, ellendig leven had verteld! Misschien wilde hij mij doen begrijpen, dat er niets tusschen ons bestaan
kón, omdat zijn vrouw hem nooit zijn vrijheid hergeven zou
Wilde hij mij waarschuwen? Wilde hij mij behoeden voor het leed, dat een hopelooze liefde mij zou brengen? O, mijn God! was het dat soms ?....
Zoo tobde ik den geheelen nacht door — het ééne oogenblik jubelend van geluk — het volgende oogenblik neergestort in zwarte duisternis van wanhoop en ellende....
Als gebroken stond ik den volgenden dag op. Ik schrok van mijn bleek gezicht, en Gerretje gaf mij den raad, weer naar bed té gaan; zij dacht, dat ik ziek was. Doch ik was te onrustig, ik moest in beweging zijn. Ik moest de uren zien door te worstelen, totdat hij evenals iederen dag, bij mij zou komen. Maar uur na uur verstreek, en hij kwam niet — Ik had Willem naar zijne grootouders gestuurd, onder het voorwendsel, hoofdpijn te hebben.
Toen hij evenwel weg was, berouwde het mij weer; zijn vroolijk gesnap zou mij afleiding gegeven hebben. Zoo kroop de dag om. Willem kwam thuis, ik bracht hem naar bed, en opnieuw zat ik te wachten. Tevergeefs. — Eindelijk gaf ik den moed op en ging naar bed — afgemat naar ziel en lichaam.
Door vermoeidheid sliep ik in. Wel was mijn slaap onrustig en door droomen verstoord, maar toch had ik mij den volgenden morgen weer eenigszins hersteld. Doch toen opnieuw uur na uur verliep en hij nog niet vërscheen, begon de oude onrust mij



196
weer te kwellen. Wat zou er gebeurd zijn ? Was hij ziek ? Was hij vertrokken?.... O, die martelende onzekerheid! En geen middel, om te weten te komen, wat de reden van zijn wegblijven was!... Zou ik Wim eens met een verzonnen boodschap naar het hötel sturen? Maar neen — onder de gegeven omstandigheden kon ik hiertoe toch niet besluiten....
Later op den dag kwam mijn schoonmoeder, om eens te hooren, of mijn hoofdpijn over was.
„Je ziet er nog betrokken uit, lieve kind," zei ze hartelijk, en streelde mijn wang. Je zit toch niet te veel in huis ? Of studeer je soms te veel in al die geleerde boeken, waarin je tegenwoordig altijd zit te lezen ? Dat moet je niet doen. Dat is geen bezigheid voor vrouwen."
„Waarom niet, Mama? Moeten wij, vrouwen, dan maar dom blijven ?"
„Dom? — Wel nee, kind. En je bent ook niet dom. Dat ben je nooit geweest. Onze beste Ernst zei immers altijd, dat hij zoo'n knap wijfje had ?"
„Nu ja!... Ernst vond een vrouw al gauw knap genoeg. Hij vond het al kranig, als ik zoo'n beetje over alles mee kon praten."
„Meer is er dan ook niet noodig." Hoor eens, kind, ik ben nog een mensch van den ouden tijd, en ik heb naar mijn beste weten voor mijn man en kinderen gezorgd, en ben daarin zoo gelukkig geweest, als een vrouw slechts verlangen kan. En papa heeft ook niet meer gevraagd; hij was volkomen met mij tevreden, zooals ik nu eenmaal was. En onze kinderen, die ons nog overgebleven zijn, houden toch ook wel van hun oud, dom moedertje!"...
Zij zag er zoo vriendelijk en zoo goed uit, toen zij dit zeide, dat ik niet kon nalaten haar een zoen te geven en eens even te knuffelen.
„Dat wil ik wel gelooven, zoo'n lief, best mensch, als u bent,"" zei ik hartelijk, „Maar, Mama, de tijden beginnen te veranderen en de vrouwen ook."
„Och, kind! Ik ben maar zoo bang, dat die schrijver, die meneer van den Bosch, die zooveel bij je komt, je hoofd vol praat met allerlei dingen, die te moeilijk voor je zijn, en dat daardoor je wangen zoo bleek zijn. Je ziet er bepaald niet goed uit. — O ja, dat is waar ook! Ik kwam hem zooeven tegen. Wat kan die man somber uit zijn oogen kijken! Ik vond hem altijd zoo opgewekt, maar nu zag hij er uit, of hij de wereld te lijf wilde, en hij was zóó in gedachten verdiept, dat hij al bijna voorbij; was, eer hij mij zag en groette."



197
Het was gelukkig, dat ik juist bij het buffet stond, om een glaasje morellen op brandewijn in te schenken, waarvan mijn schoonmoeder zooveel hield, want ik bemerkte, hoe het bloed mij met geweld naar het hoofd steeg; daarna vloeide het weer weg, en ik voelde, dat mijn handen ijskoud werden; ze beefden zóó, dat de glaasjes tegen elkaar rinkelden. sHij was dus niet ziek en ook niet op reis! Hij liep door het dorp te wandelen, maar kwam niet bij mij 1 Wat had dit alles toch te beduiden ?....
Ik deed, of ik nog het een en ander bij het buffet te bedisselen had, totdat ik voelde, dat ik mij ten minste uiterlijk weer kon beheerschen; maar ik hoorde ternauwernood wat mama zeide en het was mij bijna niet mogelijk het gesprek gaande te houden. Mama zag, hoe betrokken ik er uitzag, doch giste de oorzaak niet.
„Kom, Suuske," zei ze, terwijl zij opstond, „ik zie dat je doodmoe bent. Ik ga dus maar naar huis en neem Wim mee. Dan moet je eens kalm een uurtje gaan liggen, dat zal je goed doeih En stuur Wim morgen ook maar naar ons toe. Ik zal de jongens van dominee Homan ook vragen, dan kunnen zij samen in den tuin spelen."
Ik was blij, toen ik alleen was en ging in de koel gehouden, donkere voorkamer op de canapé liggen, Waar ik in een soort van geestelijke dofheid verviel, zeker de reactie op de verschillende gemoedsbewegingen, die ik had ondergaan
Toen Wim den volgenden dag naar de grootouders was gegaan, kon ik het niet langer in huis uithouden. De tuin lag te stoven in den warmen middagzonnegloed, en alles tintelde van licht en kleuren. Doch voor mij had dit alles nu geen bekoring. Ik wilde nu geen gouden licht — geen vroolijk gekleurde bloemen! Mij lokte nu het bosch, met zijn diepe, sombere schaduwen.
Langs den kortsten weg liep ik het bosch in, en zocht daar een eenzame plek op, waar bijna nooit iemand kwam maar die mij altijd bizonder had aangetrokken. Het was het zoogenaamde „Paradijs", een tamelijk woest en slecht onderhouden gedeelte van het bosch, maar waar prachtige, oude boomgroepen bijeen stonden. Hemelhooge dennen, knoestige, eeuwenoude eiken, reusachtige, zilverstammige beuken, en in het midden een ceder zóó oud en verwrongen, alsof hij nog een tijdgenoot was van de cederen van den Libanon, die Salomo bij den tempelbouw gebruikte. Grillig-gewonden, dikke takken staken als de armen van een poliep naar alle zijden uit, en de kruin was reeds afgestorven. Doch de oude stam diende toch nog tot steun aan een wrakke



198
bank, waarin reeds veel geslachten van jonge paartjes hun namen hadden gesneden. In dit verborgen, romantische hoekje zette ik mij neder.
De stilte om mij heen — slechts verbroken door het suizen van den wind door de hooge boomtoppen en het gonzen van een enkel verdwaald insect — deed mij oneindig goed, en voor het eerst sinds dien bewogen avond kwam ik weer wat tot rust. Langen tijd bleef ik onbeweeglijk zitten — half droomend, half wakend — mij onbewust van alles om mij heen.
Opeens schrok ik op. Ik hoorde achter mij de takken van het lage kreupelhout kraken, en toen ik mij omkeerde, om te zien, wat dat geluid veroorzaakte, zag ik een groote, zwarte hond te voorschijn komen, die met vroolijke, wilde sprongen op mij af kwam. Mijn hart begon onstuimig te kloppen. Ik herkende Hektor, en waar die was, moest ook zijn meester wezen.
Het dier zette zijn voorpooten op de bank, en terwijl hij zijn wuivende staart in blij herkennen heen en weer zwaaide, trachtte hij mij in het gezicht te likken. Ik sloeg den arm om hem heen, en drukte zijn kop tegen mij aan, om mij een houding te geven, want ik zag nu ook van den Bosch te voorschijn treden, en ik trilde zóó, dat het mij onmogelijk was om op te staan.
Van den Bosch riep Hektor terug en vatte mijn hand. Hij had zeker mijn ontdaan gezicht opgemerkt, want hij vroeg:
„Heeft de hond u doen schrikken? Hij is ook zoo wild!" .
„Och nee," stamelde ik, „niet erg..."
„U ziet er toch betrokken uit. Van Willem, dien ik aan het hek van den burgemeesterstuin sprak, hoorde ik, dat u niet al te wel was. Toen ben ik naar uw huis gegaan, maar de meid zei, dat u in het bosch was. Op goed geluk ben ik toen dit pad ingeslagen, om u te zoeken, want ik weet, dat dit een lievelingsplekje van u is. Mag ik even naast u komen zitten?"
Ik knikte.
Hij keek me onderzoekend aan.
„Bent u ziek?"
„Och nee — wat hoofdpijn."
„Alleen hoofdpijn ? Is het heusch waar ? U ziet zoo bleek."
Zijn bezorgde toon joeg mij nu het bloed naar de wangen. Ik kon geen woord uiten."
„Is er iets gebeurd? Of mag ik het niet weten? Hebt u verdriet ? Of" hier aarzelde hij, „heb ik u verdriet gedaan ?..."
Het was met mijn zelfbeheersching gedaan. Groote tranen liepen



199
mij over de wangen. En.... hoe het gebeurde, kan ik niet zeggen — het volgende oogenblik lag zijn arm om mij heen en snikte ik mijn verdriet uit aan zijn borst....
„Mijn liefste," zei hij eindelijk zacht, terwijl hij mij vol teederheid kuste, „wees niet zoo bedroefd.... Zeg me nu, waarom je
huilt Was het, omdat ik weg ben gebleven? Kan je niet
begrijpen, waarom dat was? Ik voelde, dat ik niet langer
over mijn liefde tot jou zou kunnen zwijgen en ik wilde je gemoedsrust jiiet verstoren. Daarom — daarom alleen — bleef ik weg, hoewel ik den moed miste, het dorp geheel te verlaten. Ik hoopte, dat ik mij na een paar dagen weer zoo ver zou kunnen bedwingen, dat ik je weer zooals altijd kon ontmoeten; Maar toen hoorde ik van Willem, dat je ziek was en toen be* greep ik, dat het tevergeefs was, langer te strijden, dat het reeds
te laat was Je houdt ook van mij, is het niet ? Zeg t
me, vrouwtje"....
Ik wist zelf niet, hoe het mij te moede was. Alleen voelde ik, dat ik uit een diepen put van ellende opgeheven werd in een hemel van gelukzaligheid — en ik kon slechts stamelen:
„Ja.... ik heb je lief! O, wat heb ik je lief 1"
Toen wij na den eersten roes van geluk weer tot ons zelf kwamen, vroeg van den Bosch:
„Heb je al lang van me gehouden, Suzie?"
„Ik weet het niet Nu geloof ik, dat ik je van het eerste
oogenblik af heb liefgehad, toen we elkaar daarginds op de heide weer ontmoetten.... Doch ik was er me niet van bewust. Eerst verleden avond — toen je mijn hand kuste — wist ik opeens, dat je mijn alles bent, dat ik je zelfs meer lief heb dan mijn jongen"
Weer vonden onze lippen elkaar.
„En jij van den Bosch?" Aarzelend kwam zijn naam
nog over mijn lippen. „Je weet toch mijn naam, Suzie ?" „Henri!"
„Zeg Hans, liefste! Zoo werd ik thuis door mijn ouders genoemd. Den naam Henri haat ik!"....
Er kwam een sombere uitdrukking in zijn oogen. Haastig streek ik er met mijn vingers overheen en vroeg weer:
„En jij, Hans ? Hoe lang houdt jij reeds van mij ?"
„Ik heb je altijd een aardig wijfje gevonden, mijn lief! Ik weet ook niet, wanneer de liefde gekomen is. Maar ik heb je hooit



200
vergeten, sinds ik op de boot me aanbood, om de plaats van grootvader bij je te vervullen."
Een guitige lach speelde om zijn mond en ik begon opeens ook hartelijk te lachen. Hektor, die zich vóór ons op den grond had uitgestrekt en met den kop op zijn voorpooten lag te suffen, keek op, en nam aan onze vroolijkheid deel, door zijn staart zachtjes heen en weer te bewegen.
„O, Hans! weet je dat nog? Wat was ik toen toch nog
een kind!"....
Toen wij eindelijk opstonden, om naar huis terug te keeren, was het reeds zóó laat, dat ik bang was, dat Gerretje ongerust zou zijn geworden. Bij het dorp namen wij afscheid. Toen ik eenige schreden was voortgeloopen, keerde ik mij nog eens om. Ook Hans zag mij na. Nog één gelukkige blik — toen groette Hans mij nog eens met wijden armzwaai en wij gingen verder.
Het was mij zoo licht en vroolijk te moede, als nooit te voren. Was ik de zelfde vrouw, die een paar uren geleden met loome schreden het duister van het bosch had opgezocht, omdat zij den vroolijken zonneschijn niet kon verdragen ?.... En nu — alles jubelde binnen in mij! Ik had wel kunnen dansen van geluk!
Hij had mij dus toch lief — hij — dien ik beminde met een hartstocht, zooals ik nooit geweten had, dat er bestond! Hij was van mij — van mij! en ik behoorde hem toe — geheel en al — met- ziel en lichaam!...
Ik dacht er niet aan, hoe daar in den Haag een vrouw woonde, die, met de wet op haar hand, aanspraken op hem kon laten gelden.... Ik dacht aan geen beletselen — geen moeilijkheden. Ik dacht evenmin aan zonde of schuld. Ik wist alleen, dat ik liefhad, zooals ik nog nooit had bemind!....
HOOFDSTUK XXV.
In dit geluksgevoel doorleefde ik de daarop volgende dagen. Of eigenlijk —ik leefde slechts in die uren als Hans bij me was. De overige uren verkeerde ik als in een droom, en zocht ik zooveel mogelijk afleiding, om de uren maar door te komen, tot wij weer bij elkaar waren. In bijzijn van anderen, ook van Willem, wist ik mij tamelijk goed te beheerschen, maar elke blik in den



201
spiegel toonde mij zulk een stralend gezicht, dat het mijzelf soms vreemd vóórkwam. Het moest iedereen opvallen, maar toch scheen niemand te bevroeden, wat er de oorzaak van was. Wim vooral genoot van de opgewektheid van zijn moeder, die nog nooit zooveel met hem gespeeld en gestoeid had, als nu, en als oom Hans, zooals hij nu mocht zeggen, aan het spel deelnam, kende zijn uitgelatenheid geen grenzen.
Ook Hans toonde een opgewektheid, zooals ik ze van hem niet kende. Nu geen boekengeleerdheid en lange gesprekken, maar zoete, gefluisterde liefdewoorden en teedere liefkoozingen, waarin wij steeds weer opnieuw aan ons geluk uiting gaven... Soms met Wirri^ soms wij beiden alleen, maakten wij heerlijke wandelingen door bosschen en over heidevelden, en genoten wij met volle teugen van den ongekend mooien zomer.
Ik ging zóó geheel op in mijn liefde, dat ik er in die dagen nooit aan dacht, wat de toekomst zou brengen, nog minder aan wat in het verleden was geweest. Mijn eerste huwelijk was als het ware uit mijn herinnering weggevaagd; zelfs het zien van mijn kind, het evenbeeld van zijn vader, bracht het mij niet voor
den geest. En de toekomst? Ik leefde voor het heden!
En dat heden bracht mij een onuitsprekelijk geluk! Wat kon mij de toekomst schelen!....
Nu komt deze gemoedsgesteldheid mij onbegrijpelijk voor, doch het was de naakte waarheid.
En gedurende de eerste dagen moet Hans dit ook zoo gevoeld hebben. Ook hij scheen volmaakt gelukkig te wezen, en gaf zich ook geheel aan dit gevoel over. Geen van beiden dachten wij er ook maar één oogenblik aan, dat wij de wet van God overtraden, die onze verhouding met een naam bestempelde, die mij niet over de lippen wil komen.
Doch toen er eenige dagen op deze wijze voorbij waren gegaan, kon er soms een zekere onrust over hem komen. Dan zag ik een lichte schaduw op zijn gezicht, zooals er vroeger ook dikwijls op had gelegen. Doch als ik hem vroeg, wat hem hinderde, lachte 'hij en zeide, dat ik een klein zottinnetje was, dat spoken zag bij klaar-lichten dag. En dan ontgaf ik het me weer.
Tot op een avond
Daar kwam de eerste wolk boven den helderen gezichtseinder, de wolk, die het onweder voorafging, dat mij bijna zou vernietigen



202
Wij waren 's avonds gaan wandelen. Wim was, zooals tegenwoordig dikwijls het geval was, bij zijn grootouders. Ook voor hem was hun groote tuin het Dorado geworden, dat die in mijn kindertijd ook voor mij en de broers was geweest. Met zijn schoolmakkertjes mocht hij er even vrij in ravotten, als wij het 'indertijd hadden gedaan; alleen met dit verschil, dat zijn grootouders hem met veel meer angstige zorg bewaakten, dan zij ooit hun eigen kinderen hadden gedaan. Ik behoefde dus nooit een oogenblik ongerust over hem te zijn.
Hoewel de zon reeds aan het dalen was, was de hitte nog drukkend. Wij gingen daarom niet ver, en zetten ons al gauw op een bank neer, die op een heuvel aan den rand van het bosch stond. Boven onze hoofden welfde zich de lucht als een groote, blauwe koepel, die naar de zijde, waar de zon ter ruste ging, zich langzamerhand kleurde in de heerlijkste tinten van zeegroen, overgaande in oranje en eindigende in een zee van schitterend goud. Tegen dezen verblindenden achtergrond teekende zich het dorp als een grillige silhouette scherp af, met zijn spitse toren en hooge en lage daken. Het was onbeschrijfelijk mooi, en wij zaten er zwijgend van te genieten.
Er zijn van die oogenblikken in een menschenleven, waarin men als het ware los is gemaakt van al wat stoffelijk en aardsch is, waarin het lichaam als niets is; en waarin slechts de geest leeft, en zich boven de zienlijke dingen verheft. Zoo ging het mij, terwijl wij daar zaten. Ik was mij van niets meer bewust, dan van een onbeschrijfelijk gevoel van vrede en geluk.
Maar aan ons, arme menschen kinderen, vallen zulke oogenblikken van extase bijna nooit, en dan nog slechts voor korten tijd ten deel
Een pijnlijke zucht bracht mij weer op de aarde terug. Verschrikt keek ik Hans aan. Een diepe rimpel groefde zich in zijn voorhoofd, en er lag een smartelijke trek om zijn saamgeknepen lippen. Ik schoof mijn hand vaster in de zijne.
„Hans, wat is er? Scheelt er wat aan?"
„Niets, vrouwtje."
„Jawel, er is wel iets. Ik zie het aan je gezicht. En waarom zuchtte je zooeven?"
„Nee, heusch kind, er is niets Slechts een gedachte, die
bij me opkwam." -
„Zeg het me, Hans! Ben ik niet van jou, en mag ik dan niet weten, als er iets is, dat je hindert?"



203
Nog een oogenblik bleef hij zwijgend voor zich uitstaren. Toen sprak hij, terwijl zijn stem van ingehouden hartstocht trilde:
„Dat is het juist!.... Je zegt, dat je van mij bent, maar is
dat zoo? Je houdt van me, dat weet ik, — daarvan ben ik
even zeker, als van mijn eigen liefde tot jou.... Maar dat is me niet genoeg!... Ik wil je geheel bezitten!... Ik wil je den geheelen dag om en bij mij hebben!... Wat is dit voor een toestand? — Altijd oppassen voor glurende oogen — luisterende ooren!... Slechts steelsgewijze van onze liefde genieten!... Ik kan het niet uithouden, Suzie! Er moet verandering komen! Ik móet los komen van de keten, die me nog bindt aan die andere vrouw, die mijn leven heeft vergald, en mij iedere levensvreugde misgunt. — Suzie, liefste!" en hij klemde mij dicht tegen zich aan, „ik moet je een paar dagen verlaten. Ik moet strijden voor ons geluk.... Ik zal naar haar toe gaan — ik zal eischen, dat zij in onze scheiding toestemt. Ik zal haar ronduit zeggen, dat ik een andere vrouw liefheb — dat ik niets meer met haar te doen wil hebben. Ik zal in al haar eischen toestemmen, zelfs in de
scheiding van mijn kind Want ook van hem zal ik afstand
doen — ter wille van jou, mijn grootste schat!.... En dan zal ze toegeven!... Misschien zal ze me verachten, — maar toegeven zal ze — moet ze!" ...
Half verschrikt had ik naar zijn hartstochtelijke woorden geluisterd, en toch voelde ik mij zalig onder het hooren naar deze betuigingen van zijn liefde. Wat moest ik hem dierbaar zijn, dat hij alles voor mij wilde opgeven — ja zelfs van het kind wilde scheiden, dat tot nu toe al zijn geluk had uitgemaakt!... Zijn groote liefde maakte mij haast angstig. Zou ik die ooit waard worden?... Zou ik hem ooit kunnen vergoeden, wat hij voor mij wilde opgeven!...
Ik sloeg mijn arm om zijn hals, en keek hem in zijn anders zoo heldere oogen, die mij nu zoo dof toeschenen. Of kwam dat enkel door de grauwe schemering, die ons nu omhulde? — De gouden hemel was reeds lang verbleekt, en aan de thans kleurlooze lucht schitterde hier en ginds een enkele ster.
Een groote teederheid, een haast moederlijke liefde sloop in mijn hart, — een behoefte, om hem te troosten — om hem gelukkig te maken.
„Mijn liefste — alles wat je doet, vind ik goed. Hoe graag ik je ook tenminste nog eenige dagen bij me had gehouden, als jou de toestand, zooals die nu is, onhoudbaar toeschijnt en als



204
je het noodzakelijk vindt, om naar den Haag te vertrekken, ga dan. Ik zal er me niet tegen verzetten!... En misschien behoef je niet geheel van Rudi afstand te doen. Misschien vindt zij het goed, dat hij een gedeelte van het jaar bij zijn vader is; — dat is toch heel goed mogelijk."
Een moedeloos gebaar deed mij zien, hoe klein zijn verwachting op dit punt was.
„Denk je het niet ?... Arme lieveling! — Dan moeten Wim en ik ons dubbel inspannen, om je zooveel mogelijk voor je groote gemis schadeloos te stellen ... En — misschien" ... nauw hoorbaar sprak ik het uit... „misschien later — mijn Hans, zul
je er in leeren berusten, als wij samen een kind van ons
samen..."
Ik kwam niet verder... Wilde kussen werden op mijn mond gedrukt en benamen mij den adem ...
„Vrouwtje, lieveling!" zijn stem klonk heesch en gedempt, „als dat nog eens gebeurde!... Dat geluk... dat geluk..."
Toen wij opstonden om naar huis terug te keeren, was het reeds bijna geheel donker. Terwijl wij langzaam den terugweg aanvaardden, bespraken wij onze verdere plannen. Hans zou den volgenden dag naar den Haag gaan, om met zijn vrouw te spreken en verdere maatregelen te nemen. Dan zou hij nog eens overkomen, om mij alles te vertellen, en daarna zouden wij elkaar niet meer zien, totdat de scheiding zou zijn uitgesproken. Onze weg, dien wij te gaan hadden, lag klaar en duidelijk vóór ons. Nog een tijd van gescheiden-zijn en van onaangename beslommeringen, en dan — dan wachtte ons het geluk — het ongestoorde geluk!...
Het afscheid viel ons moeilijk. Doch het zou slechts een paar dagen duren — dan zagen wij elkaar weerl En het was noodzakelijk, — de eerste stap op den weg, die ons tot onze vereeniging moest leiden, waaraan slechts de dood een einde zou kunnen maken.
Deze gedachte gaf mij moed en troost, en deed mij opgeruimd en zingende door het huis loopen, terwijl ik mijn huiselijke bezigheden verrichtte. Geen oogenblik twijfelde ik aan den uitslag van Hans' bezoek aan den Haag. Dat zijn vrouw onder de scheiding zou leiden, — deze gedachte kwam geen oogenblik bij mij op. Hans had mij te duidelijk gezegd, hoe volslagen onverschillig zij elkaar waren geworden, ja, hoe zij zelfs een afkeer van elkan-



205
der hadden. En als zij nu hoorde, dat hij een andere vrouw liefhad, zou zij immers geen oogenblik aarzelen, hem zijn vrijheid terug te geven ? Zij zou dan immers niets meer met hem te doen willen hebben ?... Dan kwam er wel-is-waar een tijd, waarin wij elkaar niet zouden zien; maar wij konden elkaar schrijven — en daarna...
Verder wilde ik niet denken, want dan was het mij of ik bezwijken moest onder mijn onbegrijpelijk, heerlijk geluk!
Wat was dat toch, dat gevoel, dat mij zoo bedwelmde en overstelpte? Ik was toch reeds getrouwd geweest. Ik wist wat het huwelijk was en was geen jong meisje meer, dat onervaren en met onmogelijke voorstellingen omtrent geluk het leven inging. En ik had toch mijn man — mijn goeden Ernst — liefgehad en was gelukkig met hem geweest. Doch dit gevóél van onuitsprekelijke zaligheid, dat mij overstelpte, als Hans mij in zijn armen hield, en mij kuste, had ik vroeger nooit ondervonden.
Ja — nu begon ik te begrijpen! — Ernst had de genegenheid bezeten van een kind, dat haar eigen hart nog niet kende, en nog niet wist, wat liefde was. Nu was het kind tot vrouw gerijpt en was hij tot haar gekomen, die alleen in staat zou zijn, haar het volle liefdegeluk te leeren kennen
Tijdens de afwezigheid van Hans beproefde ik mij weer in mijn boeken te verdiepen, doch ik kon er mijn gedachten niet bij bepalen. Al waren mijn blikken op de bladzijden gevestigd, toch zag ik geen letters, maar wel een paar geliefde oogen, die mij tegenlachten, en mij schenen te zeggen: denk nu niet aan andere dingen, maar denk aan ons — aan ons! — Dan sloeg ik het boek dicht, en zette mij aan de piano, en jubelde mijn zaligheid uit in liederen van hen, die evenals ik de liefde hadden gekend en in hun zang verheerlijkt!
Ik kon Hans niet schrijven, en slechts éénmaal kreeg ik een kort briefje van hem, vol woorden van liefde en teederheid, doch waarin hij de zaak, waarvoor hij van mij was weggegaan, niet aanroerde. Dit verwonderde mij wel eenigszins, maar ik zag er geen ongunstig teeken in en meende, dat hij me liever zeifalies wilde vertellen.



206
HOOFDSTUK XXVI.
Het was Zondagavond. Gerretje was naar haar ouders gegaan, en Wim, die zich moe gespeeld en geloopen had, was reeds in de diepe rust. Ik had het mij in de serre gezellig gemaakt De schemerlamp brandde, het water zong in den nikkelen bouilloire en om mij heen was de diepe stilte van den Zondagavond.
Ik zat voor de open serre-deuren, en staarde droomend in den tuin, waar de bloemen haar kopjes bewegingloos naar den hemel hielden geheven en waar nu en dan een vleermuis, geluidloos en geheimzinnig, in snelle vlucht voorbij fladderde op zoek naar buit. Mijn gedachten verwijlden zooals gewoonlijk bij hem, die nu reeds drie dagen weg was en er kwam een bijna onbedwingbaar verlangen bij mij op, hem bij mij te hebben, en zijn geliefde stem te hooren.
Zóó diep was ik in allerlei toekomstbeelden verzonken, dat ik, toen de bel overging, met tegenzin opstond om de deur open te maken. Wie kon daar nu nog zijn? Misschien mijn schoonouders ? Hoe vervelend! Ik was veel liever alleen gebleven.
Doch toen ik zag, wie daar voor de deur stond, jubelde ik het uit van vreugde. Het was Hans. — Hij trad snel binnen en drukte mij krampachtig en zwijgend in zijn armen.
„Hans, liefste, ben jij het? Ik had je vanavond niet verwacht I Kom gauw binnen 1"
Nog altijd zonder een woord te spreken, hing hij zijn hoed op den kapstok, en met de armen om elkaar geslagen, gingen wij de kamer binnen. Bij het licht van de schemerlamp zag ik, dat hij er bleek en vermoeid uitzag.
„Je bent moe, schat," zei ik. „Ga nu eens in dezen gemakkelijken stoel zitten, dan schenk ik je gauw een kopje thee in, dat zal je verkwikken. — Kom je van den trein? Het was zeker ontzettend warm in de coupé."
„Ja, het was er om te stikken. Ik ben dan ook óp van de warmte. Maar ik heb me toch geen tijd gegund, om me in het hötel te gaan verkleeden. Ik verlangde veel te erg naar je, mijn vrouwtje 1 Geloof je dat wel ?"....
Ik zag, dat hij zich moeite gaf om opgewekt te spreken, doch zijn stem klonk gedempt en gejaagd. Ik bracht hem de thee en ging op zijn knie zitten. Hij sloeg zijn arm vast om mij heen •en leunde zijn hoofd als vermoeid tegen mijn borst. Ik bemerkte,



207
dat er iets was, waarover hij verdriet had en mijn keel werd als toegesnoerd door een gevoel van grooten angst.
„Wat is er, liefste? Heb je moeilijkheden ontmoet, die je niet
had voorzien ? Toe, Hans, zeg het me liever dadelijk, laat
me niet langer in ongerustheid 1"
Hij antwoordde niet. Een kreunend geluid kwam over zijn lippen. Toen, opeens, sloeg hij zijn hand voor zijn gezicht en barstte in huilen uit.
Doodelijk ontsteld sprong ik op! Mijn God, klonk het in mij,
wat heeft dat te beteekenen? Het volgende oogenblik zonk
ik naast hem op de knieën en sloeg mijn armen om zijn hals.
„Hans, o Hans, wat is er ? Waarom huil je zoo ?"...
Ik kon zelf bijna geen geluid uitbrengen, zóó angstig snel klopte mijn hart, dat het me benauwde. Wat kon er toch gebeurd zijn, dat Hans zóó van streek kon brengen ? Wat kon er toch
zijn, dat hem zóó had geschokt? Toen hij nog altijd niet
sprak, smeekte ik weer:
„Hans — mijn lieve man l zeg toch, wat er is 1 Zie je dan niet, hoe angstig ik ben ? Toe, lieveling, spreek dan toch!"..;.
Eindelijk kreeg hij eenigszins zijn zelfbeheersching terug. Ik lag nog altijd bij hem neergeknield en keek angstig in zijn verwrongen gezicht. Nu trok hij mijn hoofd tegen zijn borst en ik voelde de wilde slagen van zijn hart.
„Blijf zóó liggen, Suzie!" zei hij eindelijk. „Want als ik in je lieve oogen zie, mis ik den moed om je te zeggen, wat ik toch
niet verzwijgen kan Het is alles tevergeefs.... Die vrouw
daarginds wil me niet vrij laten. Ze wil in geen geval in een scheiding toestemmen. Ik heb alles geprobeerd.... Ik heb haar alle mogelijke argumenten vóórgehouden, die ik maar kon bijbrengen, om haar aan het verstand te brengen, dat het ook voor haar beter was, om vrij te zijn Ik heb gezegd, dat ik onvoorwaardelijk afstand van Rudi zou doen, hoewel mijn hart inéénkromp van smart, toen ik deze toezegging deed.... Geld kon niet veel invloed op haar hebben, want zij zal rijker zijn dan ik, zoodra haar vader gestorven zal zijn en hij is oud en ziekelijk. Toch heb ik het geprobeerd en haar mijn geheele fortuin beloofd. Ik kan altijd voor ons brood werken — mijn boeken worden goed betaald. — Doch ik kon niets te berde brengen, dat eenigen invloed op haar ijskoude weigering had. Ze maakte geen scènes, deed me geen verwijtingen, maar zei eenvoudig: „Nee, ik laat je niet vrij. Ik draag je naam en wil



208
dien blijven dragen. Je hebt me eenmaal getrouwd en ik ga-van den stelregel uit: Wat God heeft samengevoegd, zal de mensch niet scheiden. Geen andere vrouw zal dus ooit in de rechten treden, die ik door ons huwelijk heb gekregen."
„God, Suzie, toen ik haar zoo hoorde spreken, had ik haar kunnen slaan! Wat heeft zij Gods naam te mengen in deze zaak, die zoo absoluut menschelijk is?.... Doch ik bedwong me ter wille van jou, mijn lieveling 1 Ik heb me zelfs zoo vernederd, dat ik haar eindelijk gesmeekt heb, me vrij te laten!.... Maar tot antwoord lachte zij spottend en keerde me den rug toe
„Dit gebeurde van morgen. Toen was het genoeg. Ik kon me niet nog dieper vernederen, het zou trouwens ook niets gegeven hebben. — Ik heb mijn koffers gepakt, heb afscheid van mijn jongen genomen, en ben weggegaan, zonder haar nog eens gezien te hebben...."
Hij zweeg, en staarde met somberen blik voor zich uit.
Wat er in mij was omgegaan, terwijl hij sprak, kan ik onmogelijk beschrijven. Mijn hart werd verscheurd door verdriet en wanhoop, en schreide van medelijden met mijn liefste, die in den strijd om ons geluk zoo bitter had moeten lijden. De tranen Stroomden mij over de wangen. Ik trok zijn hoofd naar me toe en terwijl ik hem vurig kuste, snikte ik:
„Mijn lieve man! Kijk niet zoo wanhopig! Ik ben nu toch bij je — je eigen Suzie!... Ik heb je toch lief, en jij hebt mij lief!... Laten wij die andere vrouw vergeten! Wat gaat zij ons aan ?!..."
Hij maakte zich uit mijn armen los, en hielp me overeind te komen, want ik lag nog altijd naast hem geknield. Toen stond hij op en liep de kamer rusteloos eenige malen op en neer. Er lag zóó'n uitdrukking van zielekwelling op zijn gezicht, dat ik niet naar hem toe durfde te gaan, maar hem met angst bleef gade slaan.
Na enkele oogenblikken kwam hij weer naar mij toe.
„Die andere vrouw gaat ons alles aan. Als zij niet wil scheiden, spreekt zij daarmee ook onze scheiding uit. Begrijp je dat niet, Suzie ? Zie je niet in, dat ik dan voor goed weg moet gaan ?... Of hoe stel jij je dan ons verdere leven voor ?... Zooals het deze laatste weken is geweest?... Maar dat gaat boven mijn krachten!... En dat zou op den duur ook niet mogelijk zijn. Tot nu toe geloof ik niet, dat er iemand is, die iets anders dan vriendschap tusschen ons vermoedt. Je woont hier niet aan de



209
dorpstraat, er komen niet zooveel menschen hier voorbij, en op onze wandelingen kwamen wij ook zelden iemand tegen. Maar op den duur zou het toch opvallen, als ik hier bleef wonen, en men ons samen bleef zien. Tusschen een jonge, mooie vrouw en een man, die ook nog niet oud is, en die eikaars gezelschap zoeken, wordt al gauw iets anders verondersteld dan een platonische vriendschap. Mij, als man, zou het nog wel vergeven worden, maar voor jou zou het leven in dit stijve, bekrompen dorp onmogelijk worden. En hoe zou je verhouding tegenover je
schoonouders zijn? Zie je niet, kind, dat we moeten
scheiden?....
„Wanhoop maakte zich van mij meester. Ik wierp mij voorover op de kanapee en snikte krampachtig.
„Maar wat dan, Hans!... wat dan?! "
Hans zette zich naast me, beurde mijn hoofd op, en vlijde het tegen zich aan.
„Ik weet het niet, Suzie!"
Er klonk wanhoop in zijn stem.
Zonder te spreken zaten wij tegen elkaar aangeleund. Mijn tranen vloeiden zonder ophouden. Ik zag nergens meer licht. Eindelijk stamelde ik:
„Ik kan zonder jou niet leven, Hans, als je me alleen laat, ga ik zeker dood!"
„Denk je dan, dat mijn leven me iets waard is zonder jou? Kon ik je maar bij me houden, kind!"
Weer zwegen we, verdiept in onze martelende gedachten.
„Suzie," klonk het zóó zacht, dat ik het nauwelijks kon verstaan, „ik zou misschien een uitweg weten maar dien
zul je niet willen gaan ...."
Vol hoop en trillend van verwachting keek ik hem aan. Hij zag rood en opgewonden.
„Welke uitweg, Hans?"
„Willen wij samen weg gaan, Suzie — ver weg — naar een land, waar niemand ons kent - jij, en Wim en ik? Zullen we daar, verborgen en onbekend, ons nestje bouwen, lieveling... en
samen gelukkig zijn? Zou je den moed hebben, om met alle
conventies te breken, en alles achter te laten, om alleen met mij te gaan wonen onder een vreemd volk, en een nieuw leven te
beginnen? Het is veel, ontzettend veel, dat ik van je vraag
Bedenk je goed — ik dwing je niet!... Maar, o mijn vrouwtje, dan behoeven wij niet te scheiden! "
Waarom niet?
14



210
Met klimmende ontzetting had ik hem aangehoord. Wat hij me voorstelde, kwam me zóó vreeselijk voor, dat ik geen woord over de lippen kon brengen.
Deze uitweg scheen mij onmogelijk toe.... Mijn geheele levensbeschouwing, een uitvloeisel van de ernstige opvoeding, die mij te beurt was gevallen, deed mij terugschrikken voor het samenleven met een man, buiten het gesanctioneerde huwelijk. En dan nog wel een man, die nog aan een andere vrouw was verbonden. Vrije liefde — hoe dikwijls had ik daar in de moderne lectuur
over gelezen — en hoe streng had ik ze steeds veroordeeld
En nu, nu stond ik zelf voor de keuze, en al mijn geluk en dat van Hans hing van mijn antwoord af.
Tot nu toe had ik — verblind door mijn allesoverheerschende liefde — mij onnadenkend aan mijn hartstocht overgegeven; doch nu zag ik opeens, waar dit alles op uit moest loopen, en ik deinsde terug voor datgene, wat voor mij zonde was.
Mijn eerste aandrift was dan ook, om uit te roepen: «Nee, Hans! alles — alles wil ik doen, maar dat niet!" Doch toen ik een blik sloeg op zijn in hoogste zenuwspanning vertrokken gezicht, toen ik zijn roode, gezwollen oogen zag, en er aan dacht wat er dan zou gebeuren, zijn smart — zijn wanhoop — en eindelijk algeheele scheiding van hem, dien ik boven alles liefhad — levenslange eenzaamheid — toen begon ik te wankelen. Toen dacht ik er niet meer aan, of ik zonde begaan zou of niet, doch ik voelde alleen, dat ik nog liever alles zou willen verzaken, al mijn vroegere denkbeelden over plicht en welvoegelijkheid over boord werpen, dan dat ik den moed zou hebben hèm van mij weg te zenden, wiens smeekende oogen nu met verteerenden angst op mijn gelaat waren gevestigd.
„Is er geen andere weg, Hans?" vroeg ik.
„Ik weet er geen," klonk het zacht en heesch.
Toen viel alle aarzeling van mij weg. Ik ging overeind zitten, en terwijl ik hem vast in de oogen keek, zei ik:
„Doe dan, zooals het jou het beste toeschijnt, mijn liefste. Ik geef me geheel aan je over, en zal je volgen, al is het ook tot aan het uiterste einde van de aarde "
Het volgende oogenblik lag Hans bij me neergeknield met het hoofd in mijn schoot. Hartstochtelijk kuste hij me de handen telkens en telkens weer, en afgebroken stamelde hij:
„Heb je dat heusch voor me over ? — O, Suzie, kind, dank — dank voor je besluit Ik kan het niet gelooven!... Suzie,



211
wil je heusch alles voor me verlaten? Zeg hé,t nog eens Suzie... dat ik het gelooven kan l"....
Zacht streek ik over zijn in wanorde geraakte haar. Ik was nu volmaakt kalm, en er was niet de minste aarzeling bij mij overgebleven. Ik was mij van niets meer bewust, dan van een onbeschrijfelijke gewaarwording van intense vreugde, dat ik alles, waaraan mijn hart gehangen had, voor hem zou mogen opofferen.
Ja, Hans, mijn liefste, ik meen het! Twijfel niet langer. Zeg maar, wanneer je wilt vertrekken, en ik zal gereed zijn...."
Toen Hans me verliet, waren onze plannen vastgesteld. Den volgenden dag reeds zou ik mijn maatregelen voor ons vertrek nemen. Ik zou het noodigste in een valies pakken, alsof ik slechts een paar dagen van huis ging, maar zoodra Willem 's avonds sliep, en ik Gerretje voor het doen van boodschappen had uitgezonden, zou ik alles, wat ik mee wilde nemen, in een grooten koffer pakken, dien men dan slechts had na te zenden, zoodra ik er om vroeg. Mijn schoonouders zou ik vertellen, dat ik met Wim een paar dagen in Utrecht bij mijn broer Gerard ging logeeren. Hans en ik ^zouden ieder op onze eigen gelegenheid vertrekken, om ons te Rotterdam bij elkaar te voegen en dan onmiddelijk door te reizen naar Brussel. Van daar uit zouden wij over Parijs en Zwitserland naar Italië vertrekken. Voorloopig zouden wij in'dat land van zon en kleuren een. mooi, rustig plekje uitzoeken, waar wij ons ongestoord aan elkander zouden kunnen wijden.
En op dit weefsel van bedrog en misleiding wilden wij ons geluk grondvesten!....
HOOFDSTUK XXVII.
Veel rust vond ik niet in den daaropvolgenden nacht. De heftige gemoedsbeweging, waarin ik de laatste uren had verkeerd, had mijn zenuwen tot het uiterste gespannen, en bovendien was er nog zooveel te bedenken en te beschikken, vóór ik kon vertrekken. Vóór alles moest ik mijzelf den grootsten dwang opleggen, •opdat ik door geen enkele onvoorzichtigheid argwaan wekken zou. Want ik wenschte niet, dat er iets zou gebeuren, dat mfjn



212
plannen zou kunnen dwarsboomen. Niet, dat ik er een oogenblik aan dacht, dat ik mij door iets of iemand zou laten terughouden, doch ik wenschte zooveel mogelijk alle moeielijkheden te vermijden, en tot het laatst toe den schijn te bewaren.
Voor het oog geheel kalm deelde ik Gerretje mee, dat ik den volgenden dag met Willem voor enkele dagen naar Utrecht dacht te gaan, en dat zij dan zoolang vrij-af kon krijgen. Hetzelfde vertelde ik aan mijn schoonouders, toen ik er met Wim heenging, om afscheid te nemen. Zij waren wel eenigszins verwonderd, dat dit plan zoo plotseling was opgekomen; doch Willems vacantie liep ten einde, en ik beweerde, dat ik reeds lang beloofd had hen weer eens te komen bezoeken, dus dat ik het nu nog waarnam, om den jongen mee te kunnen nemen.
Toch kwam er voor het eerst iets van wroeging bij mij op, toen ik zag, hoe die goede menschen, die als ouders voor mij geweest waren, argeloos hun kleinkind goeden dag kusten, in de overtuiging hem over een paar dagen terug te zien, terwijl ik wist, dat het een jarenlange, misschien wel een scheiding voor altijd zou zijn. Doch ik was zóó in de kluisters van liefde en hartstocht gevangen, dat ik ook deze gewaarwording met kracht van mij afschudde. Het kon nu eenmaal niet anders en ik verhardde mijn hart tegen elke opwelling van berouw.
De dag ging langzaam voorbij. Mijn kleine koffer stond gepakt, en verder had ik alles bij elkaar gezocht, wat ik 's avonds nog dacht in te pakken. Hans zou dien dag niet komen; wij zouden elkaar eerst in Rotterdam terugzien. Wij hadden dit na lang overleg beter gevonden, maar ach — ik verlangde zoo naar hem! —
Zoo dichtbij was mijn geluk doch ik zou niet gerust zijn»
vóórdat het voor altijd in mijn bezit was!....
Maar ook de langste dag gaat eindelijk voorbij. — Ik was met Wim op mijn slaapkamer en terwijl ik hem uitkleedde, had hij honderd-uit over ons uitstapje naar Utrecht te babbelen.
„Vind-je het dan zóó heerlijk, Wim, om naar oom Gerard en tante Hélène te gaan?"
„Natuurlijk, Maatje! — En ik verlang er zoo naar dat lieve, kleine kindje te zien, dat oom en tante van den ooievaar hebben gekregen. Is dat heel klein, Maatje? Kan ik er mee spelen? En heeft het net zulk lang haar als het zusje van Piet van den bakker?"'
„Ze is nog klein, vent, maar of ze kort of lang haar heeft, weet ik heusch niet.... Maar wat zou je er wel van zeggen» als we eens niet naar Utrecht gingen?"



213
„Niet naar Utrecht ?" Wims gezicht betrok. „Maar u hebt het toch beloofd! We zouden dien hoogen, hoogen toren beklimmen,
heb u gezegd — dat gaan we toch doen ? Maar we gaan, hé
Maatje? U maakt maar gekheid? U meent het niet, is 't wel, Maatje ?"
Half angstig, half hoopvol keek Wim mij aan.
Eerst nu — na Wims vraag, en toen ik zijn teleurgesteld gezichtje zag, drong het tot mij door, wat ik had gezegd. Het was volstrekt niet mijn plan geweest, Wim iets van onze eigenlijke reis te vertellen. Wat had er mij dan toegebracht, om dit toch te doen ? En wat dreef er mij toe, er verder op door te gaan, in plaats van hem met een geruststellend woord op andere gedachten
te brengen ? Ik kan er geen verklaring van geven, maar nu
komt de gedachte wel eens bij mij op, dat iets buiten mijn bewustzijn mij gedwongen heeft, deze woorden te uiten, was het de geest van mijn moeder, die mij omzweefde — het gebed van mijn grootvader, dat mij terughield van het plegen van een onuit-
wischbaar kwaad ? De eeuwigheid zal misschien de verklaring
brengen
Ik ging op een laag stoeltje bij het open raam zitten.
„Kom eens bij Maatje, lieveling!" zei ik. „Ik heb je iets heel prettigs te vertellen, maar het is nog een geheimpje. Je mag er dus met niemand over praten; zul je dat niet doen?"
„Nee, Maatje, heusch niet! Hoe leuk — een geheimpje tusschen ons beidjes! Wat is het ?"
In zijn witte hanssop liep hij huppelend naar mij toe, en had hij zich het volgende oogenblik op mijn schoot genesteld. Vol verwachting waren zijn oogen op mij gevestigd.
„Als we nu eens niet naar Utrecht gingen, maar wij gingen met oom Hans eens een verre, heel verre reis maken naar een land, waar het nog veel mooier is dan hier, — zou je dat dan niet prettig vinden?"
„Met oom Hans, Maatje? — En waar gaan we dan heen?"
„Morgen reizen wij beidjes eerst samen naar Rotterdam. Daar vinden we dan oom Hans, en dan sporen we dadelijk verder naar een groote stad, die Brussel heet. Daar blijven we dan 's nachts in een mooi hötel slapen, en gaan den volgenden dag weer verder. We moeten dan heel lang in den trein zitten, en in den trein eten, en misschien ook wel slapen, en zien dan allerlei mooie dingen — groote steden, en breede rivieren, en heel hooge bergen, waar altijd sneeuw op ligt. — Zou je dat niet prettig vinden, Wim?"



214
Zijn oogen schitterden.
„Nou!".... klonk het verrukt.
Een oogenblik keek hij nadenkend naar buiten, alsof hij het gehoorde eerst moest verwerken. Toen vroeg hij:
„En waar gaan we dan naar toe, Maatje ?"
„Dan komen we eindelijk in een heel mooi land, dat heet Italië, tn daar blijven we dan wonen."
„Altijd, Maatje ? Komen we dan nooit meer hier terug ?"
„Later misschien. Maar we blijven er'in ieder geval heel, heel lang. En het is daar zóó heerlijk! Het is er altijd warm, en de zon schijnt er veel helderder dan hier. De bloemen zijn er veel mooier, en er zijn prachtige meren, waarin het water veel blauwer ziet, dan bij ons de lucht. Misschien gaan we daar wel in een aardige, kleine, witte villa wonen, en dan huren we een bootje, en gaan op het meer varen!"
Wims oogen begonnen hoe langer hoe meer te glinsteren in het vooruitzicht van zooveel heerlijkheden. Hij klapte in de handen van genot.
„Leuk — Maatje 1 En dan mag ik ook gaan visschen, hé Maatje? En dan laten we Hektor zwemmen !.... Hektor gaat toch ook mee?"
„Ik weet het niet, mijn jongen, maar ik denk het wel."
„Natuurlijk gaat Hektor mee," besliste Wim. „Hij )am toch niet alleen hier blijven! En Rudi gaat zeker ook mee — niet ?"
„Nee, Wim, Rudi gaat niet mee."
„Gaat Rudi niet mee ?"....
Vol teleurstelling keek het kind me aan.
„En hij heeft me verteld, dat zijn pa hem beloofd had, dat hij met hem mee mocht, den eersten keer, als hij weer eens op reis ging Waarom mag hij dan nu niet mee, Maatje ?..."
„Het kan nu eenmaal niet, Wim. — Oom kan hem nu niet meenemen."
„Maar waarom niet, Maatje ?... Waarom niet ?... Ik zou het ook zoo prettig vinden. En oom heeft het toch beloofd! Waarom dan toch niet ? Hij neemt ons toch ook mee 1 Waarom mag Rudi dan niet meegaan ?"
Vragend en teleurgesteld keek Wim mij aan. Bruusk zette ik hem van mijn schoot af en stond op.
„Schei nu toch eens uit met dat eeuwige gevraag van „waarom niet!" Ik kan de reden niet zeggen, maar Rudi kan niet meegaan. En nu moet je er over ophouden. Kom — het is hoog tijd om naar bed te gaan."



215
Verschrikt keek Wim mij aan. Hij was het niet gewoon, dat ik hem zoo kort-af toesprak, en durfde niet meer tegen te spreken. Hij ging gedwee naar zijn bedje, en na hem vluchtig goeden nacht gezoend te hebben, liep ik de kamer af naar beneden.
Als in een droom ging ik de huiskamer binnen. Onophoudelijk klonk mij Wims teleurgestelde stemmetje in de ooren, waarmee hij vroeg i „Waarom niet, Maatje ? Waarom mag Rudi niet mee ? Oom heeft het toch beloofd 1"...
En toen was het mij opeens, alsof ik Rudi weer voor mij zag staan, zooals hij een paar weken nog pas geleden zich aarzelend bij de deur omkeerde, en terugkwam om zijn armen om mijn hals te slaan.
„Ik houd zooveel van u — u bent zoo lief!" fluisterde weer de bedeesde jongensstem.
Zooveel liefde en vertrouwen had in die woorden weerklonken — zoo'n hunkering naar genegenheid. — „Het kind komt zooveel te kort" had zijn vader gezegd.
Een benauwend gevoel steeg naar mijn keel, het was, of ik stikken moest. Ik liet mij op de kanapee neervallen, waarop ik den vorigen avond met Hans had gezeten, en hem beloofd had, hem te volgen, waarheen hij wilde. Bij die herinnering werd ik opeens door ontzetting aangegrepen...
Wat was ik op het punt te doen ? Een vader en een kind van elkander te scheiden, die tot voor korten tijd alles voor elkaar waren geweest!... Had Hans mij niet zelf gezegd, dat hij, hoe ellendig hij zich in zijn eigen huis ook voelde, er toch telkens weer in terugkeerde, gedreven door zijn verlangen naar zijn kind, dat zonder hem zoo weinig vreugde in zijn jonge leventje genoot ?.. En nu zou ik die twee voor altijd van elkander scheiden, het arme kind, dat toch reeds zoo weinig genegenheid ontving nog berooven van de weinige vreugde, die de liefde van zijn vader hem wist te bereiden?
„O, God!" snikte ik, „dat kan toch niet! dat mag toch
niet!"....
Maar Hans heeft er mij toch zelf om gesmeekt... Wat was hij gelukkig, toen ik hem zeide, dat ik hem overal zou volgen I Wij zouden het zonder elkander toch ook niet uit kunnen houden, want wij hadden elkaar zoo lief — zoo boven alles lief!.... Wat zou mijn leven zijn zonder hem — zijn leven zonder mij ?... O, Hans, mijn liefste! Ik kan je niet opgeven!
Doch nu hoorde ik weer den droevigen toon in zijn stem, toen



216
hij zeide: „Als ik soms in verre landen was, kon mij opeens het heimwee te pakken krijgen — het heimwee naar mijn kind En dan voelde ik mij zoo schuldig!..."
Opnieuw werd ik in mijn diepste wezen geschokt, toen ik bedacht, hoe het ook in de toekomst zou gebeuren, dat dat heimwee over hem kwam, en hem nacht en dag zou kwellen, en dan zou hij niet meer in de mogelijkheid zijn naar zijn kind toe te snellen ... Hoe zou dan zijn leven worden ?...
Zou ik — de oorzaak van deze zielekwelling — in staat zijn door mijn liefde en toewijding die stem des bloeds in hem te doen zwijgen, en zou ik hem schadeloos kunnen stellen voor hetgeen hij voor mij had opgeofferd ?... In zijn angst mij anders voor altijd te zullen verliezen, had het hem mogelijk toegeschenen maar zou dit op den duur zoo blijven ? Zou zijn liefde voor mij sterk genoeg blijken te zijn, om zijn geheele verleden te vergeten, — ook datgene, wat hem in dat verleden het dierbaarst was geweest ?...
Mijn hart kromp ineen bij de gedachte, dat de tijd misschien eens zou komen, dat hij den stap zou betreuren, dien wij op het punt stonden te doen. Ik voelde, dat ik het niet zou kunnen verdragen, j als ik moest zien, hoe mijn lieveling van berouw en verlangen zou verteren, en ik in mijn hart zou moeten erkennen, dat ik hem hiertoe gebracht had, of zoo al niet er toe gebracht toch in zijn wensch had toegestemd... En toch — kón ik nog terug?... Was het nu nog mogelijk tot hem te zeggen: „Hans, ik heb beloofd, met je mee te gaan, maar nu het er op aan komt, heb ik er den moed niet toe ?!"...
O, ik kan niet — ik kan niet, kermde ik. Ik kan niet meer zonder je, mijn liefste, mijn Hans! Wat moet er dan van mij
worden? Ik kan immers niet leven, als ik jou moet missen?
God! is er dan geen uitkomst?.... O, God, help me toch! — help me toch!
Wanhopig wrong ik de handen. Ik zag nergens licht, waarheen ik ook blikte Ging ik met hem mee, dan beging ik een onrecht tegenover hem en zijn kind.... Ging ik niet — dan werden wij beiden toch grenzenloos ongelukkig
Als gebroken stond ik van de kanapee op, en liep rusteloos de kamer op en neer. Mijn hoofd deed pijn van het denken en tobben, doch de beweging gaf eenige afleiding en bracht mij een weinig tot bedaren. Nu viel mijn oog onwillekeurig op het groote portret van Ernst, dat boven mijn schrijftafeltje hing. Zijn vrien-



217
delijke, heldere oogen zagen op mij neer, dezelfde oogen, waarmee mijn lieve Willem mij nog kort te voren had aangezien. En voor het eerst kwam de gedachte bij mij op, dat ik ook tegenover den vader van mijn jongen, tegenover mijn besten Ernst, dien ik toch ook lief had gehad, en die mij zoo. gelukkig had gemaakt, een onrecht wilde begaan. Had hij het verdiend, mijn goede man, dat ik zijn nagedachtenis zoo zou ontheiligen en op zijn eerlijken, vlekkeloozen naam een smet zou werpen?...
En zou er eenige verontschuldiging voor zijn, dat ik iets deed, dat ook den naam van zijn zoon zou bezoedelen, en misschien
ook diens leven zou bederven? En als hf grooter werd, zou
hij begrijpen, wat zijn moeder had gedaan. — Zou hij dan die moeder niet leeren verachten, die — terwille van een vreemden man — alle wetten van fatsoen en eerbaarheid had vertreden, zonder te denken, aan wat zij aan zijn en zijns vaders naam
misdeed ? En zou ik dat dan kunnen verdragen, dat hij zich
met schaamte en minachting van mij — zijn moeder — zou afkeeren?
O, was ik maar dood — was ik maar dood! kreunde ik
Ik was als lamgeslagen. Mijn hoofd was als leeg, ik kon niet meer denken. Half bewusteloos viel ik op een stoel neer
Hoe lang ik zoo gezeten heb, mij van niets meer bewust, dan van een ondraaglijk gevoel van ellende, weet ik niet. Ik werd er eindelijk uit opgewekt door het geluid van het dichtslaan van het buitenhek, en ik begreep, dat Gerretje thuis kwam. Snel draaide ik het gas uit, en sloop de trap op naar mijn slaapkamer. Toen Gerretje de voordeur had gegrendeld, riep ik haar toe, met een stem, die ik zoo gewoon mogelijk liet klinken, dat zij wel naar bed kon gaan, want dat ik niets meer noodig had. Daarna sloot ik de kamerdeur en viel gekleed op mijn ledikant neer.
Uren lang lag ik onbeweeglijk met open oogen, starende in de schemering van den korten zomernacht. Rusteloos gingen de gedachten door mijn hoofd — onafgebroken voerden de wenschen van mijn hart en van mijn geweten strijd op leven en dood. Soms was het mij, of ik eronder bezwijken moest. Doch toen het daglicht weer in de kamer scheen, was mijn besluit genomen, mijn geweten had de overwinning behaald!
Ik stond op, en ging zoo zacht mogelijk naar beneden. In de nog grijze morgenschemering ging ik aan mijn schrijftafeltje zitten. Aan den muur er boven hing het portret van Ernst, op het bureautje stond dat van Wim, en als het ware onder den blik van die vier oogen, die zoo aan elkaar gelijk waren en mij eens het



218
liefste op aarde waren geweest, zette ik mij neer om te schrijven. Zij gaven mij den moed en de kracht den brief te schrijven, die in één slag een einde zou maken aan alle verwachtingen van geluk....
Wat ik schreef, zal eeuwig een geheim blijven tusschen Hans en mij. Mijn geheele ziel legde ik voor hem bloot, met al haar liefde, strijd en wanhoop en hartstochtelijk smeekte ik hem geen moeite te doen, mij weer te zien. Het zou alles nog slechts smartelijker voor ons maken en ik zou het niet kunnen dragen.
Toen ik den brief eindelijk had geëindigd en het adres er op had geschreven, was ik geheel uitgeput. Ik beefde van overspanning en moest een oogenblik op de kanapée gaan liggen, om tot mijzelve te komen. Doch lang kon ik niet blijven liggen, een onbedwingbare onrust deed mij al weer gauw opstaan. Er was nog zooveel te doen, vóór ik weg kon. Want ik moest weg — ik moest vluchten — liefst met den eersten trein, vóórdat Hans vertrok- Gejaagd keek ik in het spoorboekje; de eerste trein ging om even over zeven en nu was het ruim vijf uur. Een koortsachtige haast greep mij aan.... Eerst naar den zolder om Gerretje te wekken en haar te zeggen, dat ik reeds vroeger vertrekken wilde, dan ik gezegd had.... Enkele dingen nog inpakken, mijn verkreukelde kleeren voor andere verwisselen, Wim aankleeden, voor het ontbijt zorgen.... Dit alles deed ik als in een droom, doch zonder eenige aarzeling.... Op mijn wangen brandden twee vurige plekken, mijn oogen gloeiden, mijn handen waren klam en soms draaide alles voor mijn oogen.... Maar ik móest sterk wezen — ik móest mij staande houden — ik
móest — ik móest I Was ik maar eenmaal bij tante Louise,
bij wie ik vooreerst een toevlucht wilde zoeken! Wat er verder met mij gebeurde, liet mij totaal onverschillig
Vóór ik het huis verliet, droeg ik«. Gerretje op, den brief aan zijn adres te bezorgen. Met een gevoel, alsof ik versteend was, stapte ik met Willem in het rijtuig en zonder nog één blik terug te werpen op het huis, waarin ik zóó gelukkig en ook zóó rampzalig was geweest, reed ik weg.
God zij dank! Eindelijk zaten wij in den trein, zonder dat iemand mijn vertrek had bemerkt! Nog één oogenblik van vreeselijke ellende en angst had ik moeten doormaken, toen wij het hötel voorbij reden, waar Hans zijn kamers had. Met kloppend hart spiedden mijn oogen langs de ramen, doch de gordijnen



219
waren dicht — hij sliep zeker nog. O, mijn liefste, hoe zal je ontwaken zijn !....
Willem wist niet anders, dan dat wij naar Rotterdam gingen; ik had hem niets gezegd. Nu praatte hij aldoor, terwijl hij met zijn knieën op de bank lag en naar het voorbijsnellende landschap keek. Eerst was hij zóó verdiept in alles, wat hij zag, dat hij niet scheen te bemerken, dat ik hem geen antwoord gaf, doch eindelijk zocht hij op allerlei manier mijn aandacht te trekken. Het was mij evenwel niet mogelijk een woord uit te brengen. Na de overspanning begon de reactie te komen. Mijn hoofd bonsde, alsof het barsten moest, ik zag alles als door een nevel en Wims stem klonk me, als heel uit de verte komend. De reis duurde eindeloos.
In Utrecht moesten wij overstappen; werktuigelijk volgde ik de aanwijzingen van den conducteur. Nog een lang uur vol foltering — eindelijk Den Haag. — Een rit door de stad — weer een poos in den trein — Leiden.
Toen ik een half uur later uit de vigilante stapte voor het groote huis, waar tante Louise directrice was, konden mijn beenen mij haast niet meer dragen. Blindelings volgde ik het dienstmeisje, dat mij naar tantes kamer bracht. Willem hield mij stevig bij de hand vast. Het arme kind wist niet meer, wat hij van zijn moeder moest denken, die hem op geen zijner vragen antwoord had gegeven, en maar voortdurend voor zich uit had zitten staren.
Het volgende oogenblik lag ik stuipachtig snikkend in de armen van tante Louise. Onthutst hield tante mij vast.
«Kind, kind, wat is er toch? Wat is er gebeurd? Waar
kom je zoo opeens van daan? Houd je toch wat kalm, Suze,
en antwoord me toch eens. 1 Je maakt mij zoo ongerust I
Willem — wat scheelt je moeder toch? Vertel jij me eens, wat er gebeurd is 1"....
„Ik weet 't niet, Tante .... Maatje zei, dat ze hoofdpijn had, en heeft geen woord tegen me gesproken, en ze zat maar aldoor voor zich uit te staren."
«Maar hse komen jullie zoo plotseling hier? Heeft ma niets gezegd?"
Wim haalde zijn schouders op.
„Wij zouden met den trein naar Rotterdam gaan, en daar zou oom Hans bij ons komen, om met ons naar Brussel te vertrekken, en ...."
„Wie is oom Hans, Willem?"



220
„Oom van den Bosch, Tante." „Dus toch! Arm kind!..."
Óndanks de geheele ontreddering van mijn zenuwen, hoorde ik toch de angst en de droefheid, die uit tantes stem spraken. Ik richtte mij in haar armen op en wilde iets zeggen; doch de grond begon onder mijn voeten te golven, de meubels schenen te wankelen en op mij neer te storten, ik hoorde een geruisch als van neerkletterend water in mijn ooren — toen — niets meer
Dagen lang lag ik in ijlende koortsen. Tante Louise waakte met onvermoeibare liefde aan mijn ziekbed, en luisterde met toenemende onrust en droefheid naar mijn woeste koortsfantasieën, waarvan zij maar al te goed den oorsprong begreep.
Zij had onmiddelijk aan mijn schoonouders geschreven, dat ik bij haar ziek was geworden, en gevraagd, of er iemand kon komen, om Wim af te halen, daar het kind op den duur niet blijven kon in dat huis vol oude dames, die wel erg aardig voor hem waren, maar bij wie de levendige jongen toch niet erg op zijn gemak was. Reeds den volgenden dag was mijn schoonvader gekomen, die er niets van had begrepen, hoe ik in Leiden kwam, terwijl ik gezegd had naar Utrecht te zullen gaan. Zoo verschoonend mogelijk deèkle zij hem mee, wat ze had kunnen opmaken uit mijn in het ijlen gesproken woorden, en uit het verwarde verhaal van Willem. Ver verwijderd van de waarheid waren haar mededeelingen niet, en mijn schoonvader was er diep door geschokt. Doch de overweging, dat ik voor de uitvoering van de daad teruggeschrikt was, en toen hij zag, hoezeer ikzelf er onder leed, deden hem zijn smart en zijn verontvaardiging bedwingen, en hij had Willem mee naar huis genomen. Zoolang ik ziek was, was zijn plaats bij zijn grootouders; later kon men verder zien.
Dit alles vernam ik eerst veel later. Want toen de koorts was verdwenen en mijn bewustzijn weer teruggekeerd, bleef ik langen tijd in een toestand van ingezonkenheid en lusteloosheid verzonken, waaruit niets me kon opwekken. Onbeweeglijk en onverschillig bleef ik zonder te spreken in mijn bed liggen. Alleen om van tantes aanhouden af te komen nam ik wat voedsel, maar mijn krachten namen niet toe, ik bleef even zwak en in half-droomenden toestand neerliggen. Het was mij, alsof er iets in mij gedood was, waardoor alle energie was geweken en ik bang was weer beter te worden en het leven weer in te moeten gaan. Tante had mfl verteld, dat Willem weg was, en dit vond ik goed. Alleen kreeg



221
ik een schok, toen ik hoorde, dat tante hem door mijn schoonvader had laten halen. O, hoe moesten die wel over mij denken, mijn goede schoonouders, nu zij wisten, wat er was gebeurd! Zouden zij het mij ooit kunnen vergeven ?
Weken lang bleef ik in dezen toestand van apathie verkeeren. Tante Louise zag er vermoeid uit door zorg en angst en de dokter schudde zijn hoofd, als hij haar zag, maar ik merkte het ternauwernood^ op. Eindelijk begon tante me ernstig te vermanen. Zij wees mij op mijne plichten jegens mijn kind, op het lange leven, dat nog vóór mij lag en waarin toch nog zooveel goeds voor mij verborgen kon liggen. Maar ook dat had geen uitwerking op mijn verbrijzelden geest; alles wat zij zeide liet mij onverschillig en had geen vat op mij.
Met een pijnlijke zucht gaf tante verdere pogingen op, en liet mij enkele dagen aan mijn eigen gedachten over.
Op een middag lag ik in de donkergemaakte kamer weer in droevige herinneringen verzonken. Toch scheen ik een oogenblik in slaap geraakt te zijn, want opeens schrikte ik door een geluid, alsof de kamerdeur zacht werd toegetrokken. Ik sloeg mijn oogen op en zag, dat er op het tafeltje bij mijn bed een brief lag. Onverschillig en werktuigelijk stak ik mijn hand er naar uit, doch toen ik het schrift zag, drong zich al mijn bloed naar mijn hart te zamen en viel ik krachteloos op mijn kussen terug. Ik had het
schrift van Hans herkend Met bevende vingers maakte ik den
brief open en las:
„Mijn eenige, eigen lieveling 1
„Laat ik je nog eenmaal zoo noemen, het zal misschien de „laatste maal zijn. Want je wilt, dat onze wegen zich voortaan „scheiden zullen en ik zie in, dat het niet anders kan. Ja —
„eindelijk zie ik het in Doch toen ik je wreeden en toch
„zoo liefdevollen brief ontving, mijn Suzie, dacht ik er anders „over. Ik kon en wilde niet gelooven, dat het je ernst was, en „ik vloog naar je huis, om met je te spreken. Maar daar moest „ik hooren, dat je was vertrokken, zonder te zeggen waarheen. „Zoo heb ik een paar dagen rondgezworven, wanhopig en moede„loos en toch nog altijd uitziende naar eenig bericht, tot ik eindelijk „Wim eens tegen kwam op weg naar school. Van hem hoorde „ik, waar je was, en dat je ziek was geworden. Toen had ik
„geen rust meer, ik moest naar je toe — ik moest je zien
„Doch al mijn pogingen waren tevergeefsch, ik werd niet toege-



222
„laten en kon ook je tante niet te spreken krijgen. Dagen lang „zwierf ik als een verlorene door de stad, die ik niet kon verBlaten, vóór ik wist, dat je leven niet meer in gevaar was. Eindelijk „besloot ik een briefje aan je tante te schrijven, met het dringende „verzoek mij een keer te woord te willen staan. Zij willigde mijn „verzoek in en den volgenden dag was ik bij haar.
„Wij hebben lang met elkaar gesproken. Ik heb haar alles vergeld van mijn verwoest huwelijksleven en van onze groote liefde. „Wat er zooal tusschen ons verhandeld is, zal je tante je misschien „eenmaal vertellen, als zij meent, dat je het verdragen kunt; ook „dezen brief zal zij je dan eerst geven. Die vrouw is een engel „van goedheid 1 Je weet niet, wat zij in dat uur voor me is ge„weest, toen de wanhoop mij van alle zijden besprong ... Ik dank „God, dat je bij haar een toevluchtsoord hebt gevonden
„Door haar woorden heb ik leeren begrijpen, welk een ellendeling ik was, toen ik je vroeg, mij naar een vreemd land te „volgen, en je leven aan het mijne te verbinden. Ik dacht er niet „aan — of wilde er misschien niet aan denken — wat je voor me „moest opofferen — je land, je familie, den onbevlekten naam
„van jou en je kind, je zielerust In mijn onvergeeflijk egoïsme
„dacht ik aan niets, dan hoe ik je zou kunnen bezitten, hoe ik „je altijd bij mij zou kunnen houden, en ik meende, dat als je „maar eenmaal met me mee zou gegaan zijn, dit voldoende zou „zijn om ons geluk te verzekeren....
„Doch nu zie ik in, dat je gelijk hebt, — dat er eenmaal een „tijd zou komen, waarin het verleden weer zou ontwaken, en „wij berouwen zouden, wat wij hadden gedaan. Dan zou het „evenwel te laat zijn — de maatschappij zou voor ons gesloten „zijn, en het grootste deel van haar verachting zou op jouw
„hoofd neerkomen, mijn liefste! Want de vrouw is altijd de-
„gene, die het meest moet lijden Dit mag niet zijn. — Ik
«moet afstand van je doen — ik heb reeds afstand van je gedaan — „hoe zwaar het mij ook is geworden....
„Vergeef mij, mijn eenige liefde, het leed, dat ik over je heb
„gebracht! Kon ik het van je afnemen, door mijnhartebloed
«voor je te storten, dan zou dit een verlichting voor mij zijn. „Doch helaas! ik kan niets doen! Ik moet je alleen laten in je „verdriet! Slechts de hoop, dat ik niet je geheele leven heb verhoest, en dat je krachtig en moedig zult zijn, om alleen het „leven weer in te gaan, kan mij kracht verleenen, om ook mijn „taak weer op te vatten.



223
„Vergeef me, o, vergeef me! Uit liefde heb ik tegen je gezondigd! Tot in den dood
je getrouwe
HANS."
„P.S. Ik kan nog niet eindigen — ik moet je nog even iets „zeggen. Nog enkele dagen blijf ik in mijn hötel, dan neem ik „den reisstaf weer in de hand, en zal ik trachten in een vreemde „omgeving rust en vergetelheid te zoeken en te vinden. Ik besef, „dat wij elkaar niet weer mogen zien. Deze keer ben je sterk, „troüw en moedig geweest, — mijn Suzie, maar je bent er bijna „onder bezweken. Aan een verniewden strijd mag ik je niet „blootstellen. Maar zend mij nog slechts éénmaal een woord van „afscheid toe, om me moed en troost te geven voor mijn verderen „levensweg. En als eenmaal de ure nadert, dat een van ons uit „dit leven scheiden gaat, late die dan den andere het weten, „opdat wij, vdór onzen dood, elkaar nog éénmaal mogen wederzien.
„En nu, voor het laatst, vaarwel mijn liefste!... God behoede „je en zegene je, en doe je in de liefde van je kind de belooning „vinden voor je trouw en moed!
HANS."
HOOFDSTUK XXVIII.
Wat er onder het lezen van dezen brief bij mij omging, kan ik niet onder woorden brengen. Schrijnende smart vervulde mijn ziel en een onuitsprekelijk verlangen naar hem, die mij in dit schrijven zoo'n groot bewijs van zijn liefde had gegeven, en van wien ik toch afstand had gedaan. O, dat verlangen, dat onduldbaar verlangen, dat nooit meer vervuld zou kunnen worden —• hoe kon ik het dragen ?!...
Maar dan gevoelde ik me toch ook weer gelukkig en trotsch, als ik er aan dacht, hoe er geen zweem van misverstand tusschen ons was gekomen, — hoe volkomen hij de reden van mijn vlucht had begrepen, en alles wilde vermijden, wat mijn strijd zwaarder zou kunnen maken. Hoe dankbaar was ik hem daarvoor, en hoe lief had ik hem, mijn edelmoedigen Hans, die nu nog alle schuld op zich nam, en mij nog om vergiffenis vroeg! Wij hadden elkaar' niets te vergeven, en was er kwaad gedaan, dan waren wij even



224
schuldig, en was onze alles-overheerschende liefde onze eenige verontschuldiging.
Groote tranen liepen mij zonder ophouden over de wangen. Doch hoe groot mijn smart ook was, de bitterheid was er uit weggenomen. — Mijn liefste begreep mijn drijfveeren. en hij billijkte ze Naar het lichaam moesten wij voortaan gescheiden
blijven, maar onze zielen bleven vereend, al waren wij ook duizenden mijlen van elkaar verwijderd. —
Hoe moedig nam hij zijn lot op zich, dat nog moeilijker zou zijn dan het mijne, nu door het gebeurde de verwijdering tusschen hem en zijn vrouw nog grooter was geworden, en zij hem het bijzijn van zijn kind zeker niet gemakkelijker zou maken. En had ik niet de onverdeelde liefde van mijn jongen mogen behouden ?...
Hans wenschte, dat ik krachtig en moedig mijn levensweg zou vervolgen, — en zou ik mij dan zwak toonen, en blijven liggen in het slijk, waar de storm mij had neergeworpen ? Moest ik niet al mijn geestkracht bijeen nemen, en beproeven hem waard te zijn, die mij zoo hoog had geschat? Kon ik dat vertrouwen teleurstellen ?
Met zijn brief tegen mijn borst geklemd lag ik langen tijd in diep nadenken verzonken. Ik doorleefde nog eens al de gelukzaligheid en al den strijd van de laatste weken. Soms schreide ik — dan weer voelde ik mij boven alle leed verheven en irt staat mijn kruis op mij te nemen. Ik legde voor God de gelofte af, niet langer moedeloos neer te liggen, maar het leven weer te aanvaarden, -zooals het in de toekomst vóór mij lag. De herinnering aan onze liefde zou mij hiertoe de kracht verleenen.
Reeds het nemen van dit besluit scheen mij goed gedaan te 'hebben, en zich op mijn gezicht te weerspiegelen, want toen tante Louise eindelijk zacht de deur open deed en met een bezorgd gelaat naar mij toe kwam, zag ik, hoe er een trek van verlichting op te voorschijn kwam. Zij sloeg den arm om mij heen.
„Hoe gaat het, kind ? Heeft het lezen van den brief je geen kwaad gedaan ?"
Wel schoten de tranen mij weer in de oogen, maar ik kon toch met een flauwen glimlach zeggen:
„Nee, Tantelief! In tegendeel. — Ik ben zoo blij, dat u me dien gegeven hebt. Het doet me zoo goed, nu ik weet, hoe Hans over me denkt... En ik weet nu ook, hoe lief u voor Hans geweest bent.... Vertel me nu alles, wat er tusschen u beiden gesproken is "



225
Langzamerhand kwamen mijn krachten nu terug; ik deed eerlijk mijn best weer beter te worden. Ik had eens ergens de spreuk gelezen; Waar wilskracht is, daar is leven I Deze spreuk wilde ik nu tot het richtsnoer van mijn bestaan maken, en ik heb er mij* gedurende mijn verdere leven ook zooveel mogelijk aan gehouden.
Nog éénmaal schreef ik aan Hans. Mijn geheele hart met ai zijn liefde en smart stortte ik voor hem uit, wetende, dat dit de
laatste maal zou zijn Onze wegen moesten voortaan altijd
gescheiden blijven.... -
Toch heb ik hem nog eens, jaren daarna, gezien — nog eens zijn geliefde stem gehoord. Ik logeerde bij Gerard en Hélène en las toevallig het bericht in de courant, dat de gevierde auteur Henri van den Bosch een lezing zou houden over zijn reizen door China en Japan. Onmiddelijk besloot ik naar die lezing toe te gaan. 6
In het uiterste hoekje van de zaal verborgen, weggedoken achter de ruggen van de menschen, die vóór mij zaten, heb ik hem hooren spreken. En toen ik die geliefde trekken aanschouwde die klankvolle stem hoorde, werd het verlangen, hem nog éénmaal' te ontmoeten, mij bijna te sterk. Mijn handen krampachtig samengevouwen, mijn oogen neergeslagen, om de telkens opkomende tranen te bedwingen, zat ik daar, zonder iets te begrijpen van hetgeen Hans sprak, alleen dronk ik als een versmachtende, den klank van de dierbare stem in, die ik in zóó langen langen tijd niet had gehoord. Met alle kracht moest ik het verlangen bestrijden, naar hem toe te gaan, en mij in ziin armen te werpen. '
Maar juist de ontzettende zelfoverwinning, die het me kostte, rustig te blijven zitten, was mij een teeken, dat ik hem niet mocht ontmoeten, wilde ik al onzen strijd niet tevergeefsch doen zijn.... Vóór dat de lezing was afgeloopen, sloop ik voorzichtig de zaal uit. b Ik heb Hans nooit weergezien....
Doch daarom was hij nog niet uit mijn leven verdwenen. Van tijd tot tijd kwam er een pakje aan mijn adres, dat zijn laatste boek bevatte. Als ik dan alleen met mijn boek in mijn kamer zat, en las van al datgene, dat hij gezien en ondervonden had, dan was het mij weer, alsof hij bij mij zat en met mij sprak, gelijk m lang-vervlogen, zalige uren. Ja,.... dan sprak hij tot mij — ik hoorde zijn stem — ik zag zijn gelaat — en — ik was gelukkig....
Waarom niet?
15



226
Hier zou ik kunnen eindigen Mijn biecht is volbracht, —
mijn biecht, begonnen voor mijn zoon, maar die geworden is een biecht aan mijzelf en aan God....
Ik weet, dat ik weldra aan den anderen kant van het gordijn zal zijn, dat geen levend mensch op zijde kan schuiven. Mijn dokter heeft mij op mijn dringend verzoek geopenbaard, dat mijn hart ziek is, en ik voel zelf heel goed, dat het over korten tijd
ophouden zal te kloppen — het heeft reeds te veel geleden
Doch dit baart mij geen zorg, en maakt mij niet bedroefd. Sinds ik weet, dat Hans is heengegaan, wensch ik nog slechts van dit moede lichaam verlost te worden, opdat onze zielen elkander weer kunnen vinden
Toch heeft het laatste gedeelte van mijn leven mij nog veel meer geluk geschonken door het bezit van mijn kinderen en kleinkinderen, dan ik in de donkerste ure van mijn bestaan had kunnen vermoeden. Doch ondanks al die onverdiende zegeningen
zal het mij goed zijn, als God mij oproept. Ik ben moede
Vertrouwend leg ik mijn lot in Zijn hand 1
Ja, ik vertrouw Hem nu volkomen en heb Hem leeren beschouwen, zooals Hans Hem mij toonde: als een God van liefde. Ongemerkt ben ik tot die overtuiging gekomen, gedurende de lange, eenzame jaren, die achter mij liggen, en dat alleen heeft mij mijn gemoedsrust weergegeven.
Veel heb ik moeten tijden, vóórdat ik verleerd had bij alles,
wat mij wedervoer, te vragen: Waarom ?.... waarom ? En
heb ik nu het waarom van al die lotswisselingen en beproevingen leeren begrijpen? Misschien gedeeltelijk. Harde lessen had ik noodig om mij te leeren, dat het leven ons niet alleen is geschonken ter wille van onszelf, maar ook om voor anderen te leven. Die bittere les heb ik begrepen. Ik moest door verzoeking, zonde en strijd heen, om ter wille van Hans, van Rudi en van Willem mij zelf te vergeten, en ik heb er geen berouw over gehad. Doch waarom ik juist door déze harde leerschool moest gaan ?... Ik weet het niet. — God weet het!... Ik heb leeren berusten, en als me dit soms moeilijk werd, dan dacht ik aan hetgeen Hans mij eenmaal over zijn bezoek aan de machinefabriek vertelde. Ook ik zie de werking van de verborgen macht, die de groote wereld, — die ook ons kleine menschenlot bestuurt, en hoewel ik niet begrijpen kan, hoe en waarom alles zóó geschiedt, zwijg ik en — bewonder...
Mijn Willem 1 voor jou is dit geschrift begonnen. Het is anders



227
geworden, dan ik wilde. Dikwijls heb ik geheel vergeten, voor wien ik mijn levensboek openlegde; doch het moet nu zoo blijven. — Kun-je, nu je alles weet, je moeder vergeven, dat zij op het punt is geweest, haar plichten jegens jou, haar eenig kind, te verzaken ?... Kun-je voortaan met dezelfde liefde blijven denken aan de vrouw, die er een oogenblik aan gedacht heeft een vlek te werpen op den smetteloozen naam van je jonggestorven vader, doch waarvoor zij zoo zwaar heeft moeten boeten ?...
Mijn zoon! Hoe yurig dank ik je, dat je door je kinderlijke vraag mijn geweten hebt wakker geschud! Wat zou van mij, wat van jou, wat van mijn Hans geworden zijn, als die korte vraag: „Waarom niet, Maatje?" mij den blinddoek niet van de oogen had gescheurd, waardoor ik mijn weg, den moeilijken weg
van den plicht, vóór mij zag liggen, dien ik had te gaan ?
God zegene je daarvoor, mijn lieve jongen, in je eigen kinderen!...
/
NASCHRIFT.
Mijn lieve Moeder is heengegaan. Wij hebben haar gevonden, de handen gevouwen, vredig ingeslapen, als een kind, dat, moe van het spelen, is ingesluimerd. Alle droefheid, die den laatsten tijd als een lichte wolk op haar gezicht had gelegen, was weggevaagd, en een gelukkige glimlach speelde om haar lippen, alsof zij hem had mogen aanschouwen, wien zij zoo innig liefhad.
Enkele dagen daarna vond ik haar „biecht", en diep geroerd hebben mijn vrouw en ik gelezen wat haar hand heeft geschreven.
Mijn edel, sterk Moedertje! Dacht je heusch, dat er ook maar één gedachte van veroordeeling bij mij op zou komen? Bewondering en kinderlijke liefde alleen vervullen mij bij de gedachte aan de vrouw, die na zooveel strijd en leed het leven weer aanvaard heeft met een moed, zooals men zelden aanschouwt.
Ik kan me nog flauw iets herinneren van die ongelukkige reis naar Leiden. Ik weet nog heel goed, met welk een gespannen verwachting ik die reis begon, maar hoe ik me hoe langer hoe minder op mijn gemak begon te gevoelen, toen ik bemerkte hoe ziek en ontsteld mijn moeder er uit zag. Dan heb ik nog een verwarde herinnering van onze aankomst bij tante Louise,



228
en zie ik mij staan in het midden van een kring dames, die in mijn kinderoog al vreeselijk oud waren, en die me allen wilden kussen en liefkoozen, wat ik verschrikkelijk vond. Wanneer ik moeder weer terug zag, weet ik niet meer; doch zij kwam niet meer in ons oude huis terug, en wij gingen in Leiden wonen, omdat zij graag in de buurt van tante Louise wilde blijven. Hoe haar weerzien met mijn grootouders is geweest, is mij onbekend gebleven; alleen ben ik ervan verzekerd, dat zij haar vergeven nebben, want tot hun dood toe heeft er altijd een innige verhouding tusschen hen bestaan.
Moeder schreef in haar „biecht", dat zij het noodig had gehad, beproefd en bedroefd te zijn geworden. Het kan zijn — ik kan daar niet over oordeelen. Maar één ding weet ik: dat de levensles dan niet tevergeefs door haar is geleerd. Moedig en zonder te klagen heeft zij haar eenzamen weg bewandeld, een voorbeeld voor allen, en een Moeder, zooals er geen tweede bestaat, voor mij — haar Willem!
Nu eerst besef ik ten volle, welk een schat ik in haar heb bezeten, nu — nu ik haar verloren heb. Maar mijn vrouw en ik — wij hebben elkaar plechtig beloofd, dat wij onze kinderen zulien opvoeden in denzelfden geest, als waarin zij ons is voorgegaan.
En haar offer is niet tevergeefs geweest Al heeft zij zelf
hiervan niets geweten, ik — haar zoon — kan dit getuigen.
Na het lezen van haar levensgeschiedenis werd er een groot verlangen in mij geboren, om te weten, hoe het leven van den door mijn moeder zoo geliefden man was geworden, nadat hij van haar was gescheiden. Hij zelf rustte in het graf, en kon geen getuigenis meer geven, doch Rudi moest toch nog in leven zijn, anders had moeder het wel geweten. Toen herinnerde ik mij, dat ik een boek over botanie had, dat door een zekeren Dr. van den Bosch was geschreven. Kon hij dat zijn? — Het volgende oogenblik had ik het reeds uit mijn boekenkast genomen. „De Flora van het Oosten", las ik op den band, „door Dr. R. van den Bosch". Ook de voorletter kwam dus uit. Zonder het een oogenblik uit te stellen schreef ik aan den uitgever, of hij mij kon zeggen, of deze Dr. van den Bosch de zoon van den bekenden auteur was, en waar hij woonde. — En uit het antwoord bleek, dat het werkelijk de vriend uit mijn kinderjaren was, en dat hij te Nijmegen woonde.
Den volgenden dag reeds zat ik in den trein, en 's middags



229
belde ik reeds aan het huis aan, dat men mij als zijn woning had aangewezen. Hij was thuis, en even later stonden wij in zijn studeerkamer tegenover elkaar. Hij had een beter geheugen dan ik, of misschien kwam het, doordien hij vier jaren ouder was, dat hij zich mijn naam nog zoo goed herinnerde. Met uitgestrekte handen kwam hij mij tegemoet.
„Wel, van der Mandele, dat doet me genoegen, dat we elkaar nog eens weerzien! Wel, kerel, ik had je heelemaal uit het oog verloren! Hoe gaat het je? En hoe ben je zoo hierheen verzeild?"
Ik vertelde hem de aanleiding tot mijn bezoek niet; het geheim van mijn moeder moest mij heilig blijven. Doch ik zeide hem, dat ik er onlangs achter was gekomen, waar hij woonde, en nu de kennismaking eens kwam hernieuwen. Al spoedig zaten wij als oude vrienden met elkaar te praten, en ongemerkt bracht ik hem er toe, over zijn leven en dat van zijn vader te spreken.
Ik kon zoo aan alles merken, hoe hij zijn vader had vereerd, en hoe diep hij diens heengaan betreurde.
„Je kunt je niet voorstellen, Willem," — wij waren reeds dadelijk er weer toe overgegaan elkaar bij den voornaam te noemen, zooals in lang vervlogen dagen — „wat mijn vader voor mij is gegeweest. Ik kan het jou wel vertellen, dat het huwelijk van hem en mijn moeder niet gelukkig is geweest. Ik wil mijn moeder niet beschuldigen, maar in ieder geval — zij begreep hem niet Zij was zoo koel en zonder hoogere idealen, en hij daarentegen zoo vol warmte, en gloeiend voor alles, wat tot het hooger geestesleven behoort. Reeds als kind bemerkte ik, hoe hij onder die koelheid gebukt ging, en hoe het hem in onze sombere woning dan te benauwd werd. Dan pakte hij opeens zijn koffers, en reisde naar het buitenland. Maar na korter of langer tijd kwam hij toch weer bij ons terug. Wat waren dat dan heerlijke weken voor me! Anders was het altijd zoo stil en saai bij ons; maar als hij thuis was, kreeg alles kleur en leven. Hij scheen dan alleen voor mij te leven, en als ik niet naar school was, was ik altijd om en bij hem. Hij hielp mij met de studie en deelde in mijn ontspanningen. En hoe ouder ik werd, hoe meer hij thuis bleef. En in de vacanties maakten wij samen heerlijke voetreizen."
„En vond je moeder dat goed?"
Rudolf zuchtte.
„Ik heb wel eens gemerkt, dat zij er woorden over hadden. Maar al was hij in andere opzichten ook zeer meegaand tegenover mijn moeder, in dit opzicht was hij onverzettelijk. Eens



230
hoorde ik hem iets zeggen, wat ik niet ten volle begreep, doch waaruit zijn groote liefde tot mij sprak. Hij zeide s
„„Je hebt zelf dezen toestand gewild. Er is een tijd geweest, waarin ik de kracht zou hebben gehad van Rudolf afstand te doen, maar je hebt me niet vrij willen laten. Toen is mij duidelijk gemaakt, dat ik voor mijn jongen moest leven, en dat zal ik blijven doen. Ik zal mijn leven er aan wijden, hem tot een edel mensch op te leiden, en daarin zal niemand mij verhinderen, ook jij niet, al ben je zijn moeder. —""
„Ik heb nooit begrepen, wat hij er mee bedoelde, dat hij afstand van mij had willen doen, en ik heb er moeder nooit naar willen vragen."
En ik — die het hem had kunnen zeggen — ik zweeg.
„Toen ik student werd in Utrecht was vader weer veel minder thuis. Doch zoo nu en dan bracht hij eenige dagen in een hötel in Utrecht door, en dan waren wij weer veel bij elkaar, en gingen eigenlijk meer als twee vrienden met elkaar om, dan als vader en zoon. Toen ik mijn titel gehaald had, ging ik met hem reizen, en verrijkten wij onze kennis ieder op ons eigen gebied. Hij bestudeerde het hart, het wezen van het volk, dat wij bezochten, ik interesseerde mij voor de flora van die landen. En zoo jaagden wij ieder een eigen doel na. En toen we eindelijk weer terugkeerden, huwde ik al spoedig met een meisje, dat ik reeds lang had liefgehad, en vestigde ik mij hier, waar er zooveel op het gebied van de natuur valt te genieten."
„En je moeder?"
„Moeder woont nog in Den Haag. Onze verhouding is in den laatsten tijd er niet inniger op geworden. Mijn beste vader, die het laatste jaar van zijn leven bij ons ingewoond heeft, is na een kort ziekbed bij ons gestorven. Er was geen gelegenheid haar nog bij tijds te waarschuwen, wij hadden zelf het gevaar niet ingezien en toen zij kwam, was hij reeds overleden. Zij heeft hierin slechts boos opzet van onzen kant gezien en heeft het ons tot nog toe niet vergeven, hoe weinig zij zich vroeger ook aan vader liet gelegen liggen. Doch laten wij hierover maar niet verder spreken. Kom, ga mee naar beneden, dan zal ik je aan mijn vrouw voorstellen."
Even later zat ik in de gezellige huiskamer en tegenover mij het bekoprlijkste, liefste, kinderlijkste wezentje, dat zich maar bedenken Iaat. En op den grond zat een klein meisje met een hoofdelooze pop te spelen, die zij met de teederheid van een



231
klein moedertje aan haar hartje drukte en in den tafelstoel een dikke, blozende jongen, die met zijn rammelaar een roffel sloeg op het tafeltje vóór hem.
Maar genoeg. Ik wil alleen maar zeggen, dat wij onze vriendschap dien dag hernieuwden; en ik voor mij hoop, dat die ons leven lang zal duren.
En zoo is dus het offer van mijn lieve moeder niet tevergeefs
geweest niet — met betrekking tot mij, voor wien zij alles
is geweest; niet — voor den man, die haar liefhad en die in de liefde tot zijn kind nog een doel voor zijn gebroken leven vond; niet — voor het kind zelf, dat zich in de zonneschijn van zijns
vaders liefde mocht verheugen. Ach had zij het nog mogen
weten, voordat haar arm, gekweld hart brak! Maar wie weet?... Wie kan den sluier oplichten, die het hiernamaals, indien het bestaat, voor onze oogen verborgen houdt? — Misschien heeft zij nu reeds haar belooning ontvangen
En ik zou hard over je oordeelen mijn trouw Moedertje ?
Woorden zijn te arm om uit te drukken, wat daar in mijn hart leeft aan liefde en aan bewondering voor de vrouw, die al was het met een bloedend hart, den moed bezat, om te breken met datgene, wat al haar hoop op geluk in zich besloot, en eenzaam haar weg te blijven voortzetten, terwille van den man en van het kind, die zij boven alles liefhad, meer dan haar eigen geluk. Haar nagedachtenis zal gezegend blijven bij mij en bij mijn kinderen 1
EINDE.



INHOUD.
Bladz.
Inleiding Uf - ^^H|
Mijn Kinder- en Schooljaren 13
Mijn eerste Liefde 48
Mijn Huwelijk 113
Verzoeking en Strijd 149
Naschrift 227















WAAROM NIET?
DOOR-
1 C CALKOEN
J. T. SWARTSENBURG ~ ZEIST






WAAROM NIET ?
DOOR
J, C CALKOEN.
UITGAVE J. T. SWARTSENBURG — ZEIST.



ELECTRISCHE DRUKKERIJ JOH. MULDER, GOUDA.



INLEIDING.
Where is the heart, that does not keep,
Within lts inmost core, Some fond remembrance, hidden deep
Of days, that are no more? Who has not saved some trifling thing,
More prized than jewels rare, A faded flower, a broken ring,
A lock of golden hair? »*•
Het was me van morgen onbeschrijfelijk treurig te moede. De eerste bittere smart, die me had aangegrepen, toen me zijn doodsbericht zoo onverwacht onder de oogen kwam, was tot bedaren gekomen, maar een zwaarmoedigheid, die ik niet kon overwinnen, drukte me met looden last, te zwaarder, omdat ik mijn droefheid moet verbergen voor degenen, die me lief hebben. Zij mogen niet weten, tenminste nu nog niet, dat met den dood van den gevierden schrijver Henri van den Bosch alle kleur uit mijn leven is weggenomen.
Maar ik mag niet ondankbaar zijn 1 Ik heb nog veel, oneindig veel, dat mij mijn laatste levensjaren zal blijven verzoeten! Mijn eigen lieve jongen, mijn Willem! denk niet, dat je moeder niet beseft, wat je altijd voor haar bent geweest, en blijven zult — mijn grootste troost in droeve dagen! En je lieve vrouwtje, dat zich altijd als een dochter jegens mij heeft gedragen — en je kinderen — die stevige, altijd vroolijke Janneman en zijn kleine, blonde zusje — hoe lief zijn ze mij 1
Maar ondanks — ondanks — o God, hoe zal ik het dragen, nu hij er niet meer is, die, al moest hij van mij gescheiden blijven, in zijn geschriften tot mij sprak ? Wat hij schreef, was voor mij geschreven, en al zijn vreugd en al zijn leed openbaarde hij mij, als hij in zijn boeken aan zijn gedachten uiting gaf
Uren lang zat ik voor mijn venster, en volgde gedachteloos de regendroppels, die langs het glas naar beneden gleden, zich met andere droppels vereenigden, en dan als dikke stralen in verdubbelde snelheid omlaag vloeiden. En onderwijl werd ik steeds



VI
INLEIDING.
door die ééne verpletterende gedachte gemarteld — „dood — Hans, mijn Hans is dood!"
Er was zeker gebeld, maar ik had er niets van gehoord.
„Voeten vegen, Jannie!" hoorde ik de meid zeggen.
„Natuurlijk! dat doe ik altijd. Pappie doet 't ook!" zei een parmantig stemmetje; en meteen werd de deur na eenig rukken en trekken open geworpen.
„Dag, Oma! Kompelment van Mammie, en zusje heeft een tand gekregen. Vindt u dat niet grappig? Zóó'n klein tandje, Oma!" en hij hield zijn vingertjes zoo dicht bij elkaar, dat er niet eens een speldeknop tusschen kon.
Hoe kon ik droevig blijven bij het gezicht van mijn oudste kleinkind, dat, gehuld in zijn cape, met de spitse muts diep over zijn gezichtje getrokken, als een lief kaboutertje vóór me stond ? Ik deed hem zijn natten mantel af en kuste hem op zijn blozend snuitje. Ik geloof niet, dat het alleen de trots van een grootmoeder is, die uit me spreekt, als ik beweer, dat er geen liever, flinker kereltje bestaat, dan de kleine baas, die voortging met allerlei wonderverhalen over zusjes eersten tand. Hij was op mijn schoot geklommen, en lag nu op zijn knietjes, met één armpje om mijn hals; zijn blonde krulletjes hingen vochtig en verward om zijn hoofdje, en met stralende oogen keek hij me met zijn heerlijken kinderblik aan.
„Zus heeft vannacht zoo vreeselijk gehuild, dat Mammie niet kon slapen en wel, een uur met haar heeft rondgeloopen. Mammie dacht, dat ze pijn in 't buikje had, maar nu denkt zij, dat het tandje pijn heeft gedaan."
„Arme, kleine zus," zei ik, zooveel mogelijk medelijden in mijn stem leggend. „Vind je dat nu niet naar, als zus zoo'n pijn heeft?"
„O, 't is al lang weer over! Maar ze is toch zóó ondeugend, Oma. Ik wou haar tandje eens voelen en toen zei ze ineens „hap!" Ze mag toch niet bijten, hé Oma? Dat is toch,erg stout?"
Zoo babbelde hij een poos voort en verdreef de zwaarmoedigheid, die me zoo terneer had gedrukt.
„En 'k heb een dubbeltje van Pappie gekregen, omdat zus een tandje heeft!" Hij grabbelde met onnoodige drukte in zijn zak — zijn eersten broekzak — en haalde er, o, dubbele weelde, zijn „eigen pottremenee" uit. „Ziet u wel, Oma ?"... en hij hield een blinkend nieuw dubbeltje omhoog. „Mag ik dat in mijn spaarpot doen ?"



14
Een andere dag staat me met meer klaarheid voor den geest; het was de dag, waarop ik voor het eerst naar school zou gaan. Het was mij te moede, of ik naar een feest ging. Een half uur te vroeg stond ik kant en klaar te springen van ongeduld, omdat de broers, die me veilig aan meesters handen zouden toevertrouwen, nog maar steeds beweerden, dat het veel te vroeg was, om al te gaan. Frits was wat plaagziek van aard; hij bracht me in een toestand van kokende woede, door den strik van mijn met zorg uitgekamden krullebol los te trekken en mijn hoed af te nemen en dien boven mijn bereik op den kleerenstandaard te hangen. Gerard, die een jaar ouder was en veel goediger dan mijn jongste broer, herstelde, wat Frits in de war had gebracht, en nam me als een vadertje bij de hand, om mij naar school te brengen.
Het was een oud gebouw met drie achter elkaar gelegen lokalen, waarin de verschillende klassen en onderafdeelingen een plaats moesten vinden. Het lokaal, waar de jongste kinderen onder leiding van een onderwijzeres de eerste moeilijkheden van het a. b. c. moesten leeren overwinnen, was achteraan gelegen, en hier werd ik door Gerard aan de handen van genoemde onderwijzeres toevertrouwd.
Zij was iemand met een streng en niet-overgevoelig uiterlijk. Zij, nam mij bij de hand, en bracht mij zonder te spreken naar een bank, waar zij mij deed plaats nemen naast een kogelrond, dik boertje met wangen als een paradijsappeltje, stroogeel haar, dat recht naar beneden over zijn voorhoofd was gekamd, en zilveren ringetjes in de ooren. Wat er in mijn kleinen buurman was, dat me zoo bizonder aantrok, weet ik niet, maar opeens sloeg ik mijn armen stijf om zijn hals en gaf hem een klinkenden zoen op zijnroode wangetje . . . Een oogenblik staarden zijn ronde, fletsblauwe oogen mij ontzet aan, en toen barstte hij in een luid gebrul los, dat mij verschrikt deed terugdeinzen. Het was mijn eerste levensles, die me leerde, dat men niet aan elke spontane opwelling uiting moet geven, en dat de vriendelijkste tegemoetkoming dikwijls niet wordt gewaardeerd.
Wat voor heldenstukken ik dien morgen nog meer heb uitgehaald, kan ik me niet meer herinneren; maar toen ik om twaalf uur, tusschen Gerard en Frits in, weer naar huis ging, had de overtuiging bij mij post gevat, dat een plaats, waar men stil op een bank moet zitten, en zich met dingen moet bezig houden, waarvan men het nut niet kan inzien, niets bekoorlijks Voor me



56
slachtoffers zoolang mogelijk in onzekerheid te laten verkeeren. Maar vóór den winter verwacht ik het in ieder geval. Dus, Meneer Bergsma, dat vindt u goed, hè ? Ze mag ons dan eens een poosje komen opvroolijken ?"
„Wel zeker, Ludink, het kind mag best eens bij jullie komen. Ik vind het erg aardig, dat je dit vraagt en gun het haar graag. Het is hier zoo stil op 't dorp, en zij heeft nog zoo weinig van de wereld gezien."
„Prachtig! — Hoor je het, Suus ? Wil je wel bij ons komen ?"
„O, Oom! dol, dol graag 1"
Ik stond letterlijk als een kind te springen van plezier, ondanks mijn lange rokken en opgestoken haar.
„Als het dan zoo kan uitkomen, zou het 't beste zijn, als je in Februari kwam. Tegen den verjaardag van Z.M. den koning zijn er ieder jaar allerlei feestelijkheden in Nieuwediep. Die beginnen met het Assaut, dat de adelborsten geven, en dan zijner nog allerhande festiviteiten. Wij zullen dan de blommetjes eens buiten zetten, hè, kabouter ? Je oude oom en tante zullen je dan eens overal heen op sleeptouw nemen."
„Beste Ludink, ik bid je, maak dat jonge hoofdje niet geheel op hol," zei grootvader ernstig. „Ik heb er niets tegen, dat het kind eens uitgaat, maar zou het verschrikkelijk vinden, als zij de wereld lief kreeg, en als zij vergat, dat er in Gods woord staat, dat wij de dingen, die boven zijn, moeten zoeken, en niet die van de aarde zijn. Je weet, hoe ik over deze zaak denk. Maak het kind dus niet ijdel en lichtvaardig door het verkeer in de wereld."
„Kom, mijnheer Bergsma, maak u maar niet bezorgd. U hebt door uw opvoeding een veel te solieden grond gelegd, dan dat u daarvoor behoeft te vreezen. En een beetje jolijt mag zoo'n jong menschenkind toch ook wel eens hebben."
„En, Vader," liet tante Louise zich nu hooren, „waarom hebben wij Suze anders dansen laten leeren, als zij er geen gebruik van mag maken ?"
„Laat Suze gerust bij ons komen," zei tante Lotje nu op haar gewone kalme manier. „Ik beloof u, dat ik" — met den noodigen nadruk op ik — „wel op zal passen, dat zij niet te veel pret maakt. Ik zal wel zorgen, dat een gedeelte van den dag nuttig zal besteed worden."
Dit was nu wel niet juist, wat grootvader bedoeld had, maar hij kon niet langer weerstand bieden aan al die redeneeringen,



57
en aan mijn oogen, die smeekend op hem gevestigd bleven. Toen oom en tante dan ook vertrokken, dezen keer ook door mij uitgeleide gedaan, konden wij elkander nog onder een laatst zakdoeken-gewuif vroolijk toeroepen: —„Tot weerziens — in Februari!"
HOOFDSTUK VII.
De enkele weken, die er na het vermelde bezoek nog moesten verloopen, vóór dat ik de schoolbanken voor altijd vaarwel zeide, gingen spoedig voorbij. Niet zonder spijt nam ik afscheid van de lokalen, waarin / ik zoo menig goed uur had doorgebracht. Dat nu elke studie me altijd even aangenaam was geweest, zal ik niet beweren; maar over het algemeen leerde ik graag, en dit had waarschijnlijk tengevolge, dat ik met mijn onderwijzeressen op goeden voet stond. Op een enkele uitzondering na ging ik nu ook met de andere meisjes op een prettige manier om. Sinds tante Louise's vaardige hand mijn toilet een algeheele metamorphose had doen ondergaan, zoodat ik niet langer een voorwerp van spot voor mijn schoolmakkertjes was, was mijn schuwheid en verlegenheid verdwenen, die me zoo menig onaangenaam oogenblik hadden bezorgd.
Maar al was ik eenigszins weemoedig gestemd, toen ik voor het laatst het poortje doorging, dat toegang gaf tot de school, aan den anderen kant was ik vervuld van heerlijke verwachtingen voor het leven, dat nu vóór me lag. In dien tijd was het nog geen gewone zaak, dat een meisje haar eigen brood verdiende, zonder dat dit een hooge noodzakelijkheid was. Wel was er reeds eenige verandering waar te nemen, en begon het aantal meisjes, dat voor onderwijzeres studeerde, of pleegzuster werd, toe te nemen, maar de meesten bleven toch thuis, en beschouwden het huwelijk als de eenige ware bestemming voor de vrouw.
Voorloopig dacht ik over dit punt nog weinig na. Ik verheugde me er slechts over, dat ik nu zooveel vrijen tijd tot mijn beschikking zou hebben, en ik me nu meer aan de muziek zou kunnen wijden. Sinds een paar jaar had zich een musicus in ons dorp gevestigd, die kersversch van het conservatorium te Leipzig kwam, en die, volgens het oordeel van zijn vrouwelijke leerlingen,



58
„hemelsch" les gaf. Ook mij telde hij onder zijn meest-geestdriftige élèves, hoewel de lessen om de kosten veel te veel moesten beperkt worden naar mijn zin. De ééne week een uur piano-les, de andere week een uur zang-les, dat was al. Toch maakte ik goede vorderingen, omdat ik met onverdroten ijver studeerde, aldoor bezield door een hersenschimmige verwachting, eenmaal als een ster te mogen schitteren aan den maar al te ver van mij verwijderden muzikalen hemel. Ik kon toch heel goed weten, dat er van eenig optreden in het publiek nooit sprake zou kunnen zijn, zoolang grootvader leefde, die met zijn ouderwertsche begrippen dit nooit zou toestaan.
Die eerste zomer, nadat ik de school verlaten had, ligt in mijn herinnering als één heerlijke, schitterende zonnedag vóór mij. De beide broers kwamen vier weken met verlof thuis, en in het burgemeestershuis, waar het kringetje den laatsten tijd zeer klein was geweest, werd alles weer leven en beweging. Ernst was van zijn eerste zeereis terug, en bracht nu een bezoek aan zijn ouders. Hij was knap opgegroeid, en de uniform van adelborst lste klasse deed zijn slanke gestalte bizonder voordeelig uitkomen. Zijn vroolijke oogen lachten den geheelen dag, en hij was onvermoeid in het bedenken van dwaasheden en kwinkslagen. .
Anton, thans student in de medicijnen, zag met bewondering tot zijn knappen en geestigen broer op; hij luisterde meestal bedaard toe, als deze op zijn levendige manier vertelde van alles, wat hij op zijn reis had gezien en ondervonden. Hij vond het prettig, om naar de beschrijving van al die interessante havensteden en vreemde volkeren te luisteren, zonder daarom de begeerte te hebben, zelf al dat schoone te gaan zien.
Geheel anders was het met Jan gesteld. Bij den dikken, blozenden wildzang was na al die jaren niet veel verandering te bespeuren. Hij was nog even wild en ongedurig, en het was meer geluk dan wijsheid, dat hij het toelatingsexamen voor de zeevaartschool tot een goed einde had kunnen brengen. Toch mocht iedereen hem graag lijden om zijn goeden inborst en openhartigheid. Als hij Ernst hoorde vertellen van vreemde landen en geheimzinnige avonturen — deze laatste misschien grootendeels in de fantasie van den verteller bestaande — schitterden zijn oogen van verlangen ook iets dergelijks te ondervinden, en kon hij den tijd nauwelijks afwachten, dat hij voor het eerst het ruime sop zou kiezen.



62
met zijn stok de heideplantjes uit den grond, en wierp ze dan op zijde. Het maakte me kregel, en het duurde dan ook niet lang, of ik zei tamelijk snibbig :
„Jeanne sprak zooeven van de ongerepte natuur van onze heide; maar als ze dikwijls door zulke Vandalen bezocht wordt, Anton, als jij er een bent, zou ze al gauw op een bedelares gaan gelijken met een kleed vol gaten en rafels."
De nare jongen lachte.
„Wel, wel, wat wordt Suusje balsturig! Vin-je dat nu zoo erg, dat ik van al die duizenden plantjes er eens een paar verniel ? Er blijven er altijd nog genoeg over. En die „ongerepte natuur" is ook heusch niet zoo zonder vlek of wimpel, als zij zich, oppervlakkig beschouwd, aan ons voordoet. Aan die plantjes knagen ook de wormen, en tusschen die kleine takken en stengels wordt soms een strijd op leven en dood gevoerd. Kijk maar eens hier," en hij wees me tusschen de heide een klein, niet in het oog vallend plantje, „zie dat vliegenvangertje eens. Het ziet er zoo teer en onschuldig uit. Maar wee het kleine, rondfladderende insekt, dat het zich tot rustplaats heeft uitgekozen. Onbarmhartig wordt het vast gehouden, en het komt niet los, voordat het met zijn levenssappen het kleine vraatzuchtige monster heeft verzadigd ..... En zoo zou ik je nog zooveel kunnen aanwijzen, wat in onze onmiddellijke nabijheid strijdt en lijdt, overwint of te gronde gaat. De geheele natuur is één verbitterde strijd om het bestaan, en het recht van den sterkste triomfeert overal."
Tot nu toe had ik hier nog nooit over nagedacht. Grootvader had ons steeds op het schoone in Gods schepping opmerkzaam gemaakt, en daardoor hadden wij op het niet-schoone weinig acht geslagen. Nu werd dit vlekkelooze beeld voor mij verstoord, en een gevoel van droefheid beklemde mij.
„Maar waarom moet dit zoo zijn? Is er dan overal strijd en pijn, niet alleen bij de menschen, maar ook bij de dieren?"
„Zeg maar gerust ook bij de planten. Want ook daar wordt de een door den ander verdrongen in den strijd om licht en lucht. Woekerplanten verstikken ten laatste den boom, die ze tot steun verstrekt, of zuigen hem het sap en de levenskracht uit, en de ■ééne bloem vergiftigt de atmosfeer, waarin de andere bloem niet meer kan leven."
„Waarom toch, ach, waarom toch?" klaagde ik. „Kón dit dan niet anders? Kon God dan zijn eigen schepping niet anders gemaakt hebben?"



71
wachtschip en naar de Evertsen ; ik zag niet, wat ze in werkelijkheid waren — de oude, onzeewaardige karkassen van vervallen grootheden — voor mij waren zij de typen van de trotsche zeekasteelen, waarmee onze grootste zeehelden de wereldzeeën doorploegden. Maar nu werd mijn aandacht weer afgeleid door de eerbewijzen, die officieren en matrozen aan oom brachten. Dat vond ik iets onbetaalbaar grappigs! Die mannen, die daar als zoutpilaren aan den weg bleven staan voor het militaire saluut, dat ooms hooge rang vorderde, wekten mijn lachlust op, en toch kreeg ik er een overdreven hoog idee door van de positie, die oom innam. Wij waren het dreigende beeld van de Kortenaar vóór het Instituut * gepasseerd, en oom wees me het Paleis, de huizenrij, waarin zijn woning was gelegen; maar hij ging er nog niet binnen.
„Kom, kind, ik wil de eerste zijn, die je met onze Zee in kennis brengt, hoewel wij van hier uit niet het volle gezicht op haar hebben. Wij zien hier eigenlijk maar het Tesselsche gat. Maar zoo'n kleine landkrab zal dit ook wel mooi vinden."
Mooi! Was dat een woord voorzoo iets onvergelijkelijks?
Ik voelde, dat ik bleek werd, toen ik den eersten blik kon werpen op dien onafzienbaren waterplas. Hoewel de wind niet bizonder sterk was, stond hij juist op de kust en deed de witgekuifde golven onder zacht gedruisch breken tegen den voet van den bazalten zeedijk. Meeuwen scheerden onder luid gekrijsch over het water, lieten zich wiegen op de schuimende golven, of zetten zich vertrouwelijk vlak bij ons op de palen neer. Er waren slechts enkele schepen te zien, en heel in de verte wuifde een donkere rookpluim boven een stoomschip als het ware een groet toe aan de vaderlandsche kust.
„Hoe prachtig!" zei ik zacht. „O, waarom ben ik geen jongen! Ik zou altijd op die heerlijke, glinsterende watervlakte willen zijn, en met mijn schip de geheele aarde óm willen varen en alle vreemde landen bezoeken! Wat bent u toch gelukkig geweest, oom, dat u dat alles hebt kunnen doen!"
„Ja, ik heb wel veel gezien, en heb altijd veel van mijn betrekking gehouden. Maar, Suze, je moet niet denken, dat men altijd voor zijn plezier op zee is. Nu heeft ze veel van een vriendelijk glimlachende vrouw, die juist genoeg levendigheid inbaar manieren weet te leggen, om ons te behagen. Maar soms is zij een furie gelijk, die in toomelooze drift alles verscheurt en vernielt, wat binnen haar bereik komt. Je zult haar ook nog wel



72
zoo leeren kennen, als zij haar wild-opgestuwde golven tegen dezen dijk aanslaat, en onze harten ineenkrimpen van angst voor de schepen, die dan aan onze kust voorbij moeten varen, waar de hevige branding dreigt ze uiteen te slaan en in de diepte te doen verdwijnen, of ze tegen de zandbanken te vermorzelen. Dan zul je misschien nog wel anders praten en blij zijn, dat je stil thuis kunt blijven. Maar kom — we moeten naar huis, anders krijgen wij het met tante te doen. En bovendien wordt het te koud om hier te staan. Zie maar, de zonneflikkering op het water is verdwenen, de zee is al heelemaal grauw."
Ik huiverde. Wat zag alles er nu opeens geheel anders uit! Waar waren de gouden lichtjes, die zooeven nog op de golven dansten ? Alles was thans grijs en doodsch, en wekte in mij voor het eerst iets als een vermoeden van den angst en den rouw, die die raadselachtige zee soms over de menschheid brengt.
Zonder een woord te spreken volgde ik oom, die met driftige pasjes den dijk af naar beneden liep. Een oogenblik later hadden wij het huis bereikt, waar tante me vriendelijk verwelkomde, en ik al spoedig de onaangename gewaarwording vergat.
Nu moest ik vertellen, hoe grootvader en tante Louise het maakten en hoe ik het op reis had gehad. Al spoedig kwam het gesprek op mijn vriendelijken reisgenoot, die zich op zoo'n aardige manier om me had bekommerd.
„Hoor eens, Suze," zei tante, „het is alles nu goed afgeloopen, omdat die mijnheer van den Bosch toevallig een fatsoenlijk mensch schijnt te zijn. Maar ik kan niet nalaten je te zeggen, dat je gedrag me niet geheel gepast voorkomt. Een dame spreekt op reis niet met een vreemden heer, en laat zich allerminst op taartjes trakteeren. Dat zul je, dunkt me, toch ook wel geleerd hebben."
Ik kleurde hevig, en voelde me erg onbehagelijk onder tantes bestraffing.
„Dat weet ik wel, tante," stotterde ik, „maar ik had hem al geantwoord, vóór ik het zelf wist. En hij had zulke vriendelijke oogen, dat ik hem onmiddellijk vertrouwde."
„Men vertrouwt de menschen niet, alleen omdat ze vriendelijk kijken ; dat is dwaas, en het kon je wel heel slecht bekomen zijn."
„Wat leuter je toch, Lotje," stoof oom op. „Suze is nog geen „dame". Wel, kabouter? Ze is een onbedorven kind van de heide, en weet van al die malle fratsen niets af. Zij zal wel genoeg gevoel hebben van wat past of niet past, om geen dwaze dingen te doen. Ik heb het haar trouwens zelf al gezegd. Maar



73
wat dien meneer van den Bosch betreft, ik ben overtuigd, dat die ons meisje geen kwaad zou doen. Suze heeft gelijk, die oogen liegen niet."
„Nu, je moet het zelf weten, als je alles goed wilt praten, wat Suze doet," zei tante een beetje bits. „Ik zeg het niet voor me zelf. Zij is jouw nichtje. En als ze door onbedachtzaamheid of onwetendheid iets doet, wat niet past, compromitteert ze jouw familie en niet de mijne. Enfin, we zullen er nu niet verder over praten, en ik zal Suze haar kamer wijzen. Jan zal haar koffer nu/ wel boven hebben bebracht. Kom, Suze!"
Ik volgde haar langzaam naar de deur, geheel uit het veld geslagen door tantes manier van doen. Zij scheen dit te bemerken, en mijn neerslachtig gezicht scheen haar medelijden op te wekken. Zij trok mijn arm door den haren en zei vriendelijk:
„Kom, kind, wees maar niet verdrietig. Ik meen het goed met je. Maar in je stille dorp» ben je niet in de gelegenheid geweest te leeren, hoe je je onder verschillende omstandigheden hebt te gedragen, en je zou in je onwetendheid iets doen, waarover je later spijt zou hebben. Én daarvoor wilde ik je waarschuwen."
Ik was al weer verzoend.
„O, Tante, het is erg lief van u, als u me dit wilt leeren. Want u hebt gelijk, ik weet nog zoo weinig van dit alles af. Ik zal heusch niet meer verdrietig zijn, als u me goeden raad geeft. Zeg 't me dus alsjeblieft als ik iets verkeerds doe."
„Dat is dus afgespoken, Suze. En let maar niet te veel op oom, die is een echte zeebeer, en weet van goede manieren niet veel af."
Hoewel dit gezegde me al weer ergerde, want ik hield juist zoo veel van ooms losse, vrije wijze van optreden, zweeg ik, en volgde ik tante gedwee, toen zij vóór me uit de trap opging naar de bovenverdieping.
HOOFDSTUK IX.
De dag, waarop het Assaut zou plaats vinden, was aangebroken. Ik was dol van opwinding en had geen oogenblik rust; de uren gingen met tergende langzaamheid voorbij. Oom was op zijn bureau. De vorige dagen was hij me, terwijl tante in de



74
huishouding bezig was, komen halen om te wandelen, en had me dan al het bezienswaardige op de marinewerf laten kijken. Maar dien dag was het onaangenaam,, koud weer, en nu en dan kletterden hevige regenbuien tegen de glazen. Ik was te ongedurig, om me in de eene of andere bezigheid te verdiepen, en liep tante voortdurend in den weg. Toen zond ze mij naar boven, om alles, wat ik voor het feest noodig had, klaar te leggen, en na te zien, of er niets meer aan ontbrak. Dit hield me tenminste een poosje bezig, en vol bewondering bekeek ik nog eens al mijn schatten, die ik op het bed had uitgespreid. Neen, er ontbrak niets meer, alles was tot in de puntjes in orde, van de fijne, verlakte dansschoentjes af, tot de lange, wit-glacé-handschoenen toe. Oom en tante hadden me erg verwend, en me nog allerlei gegeven, om mijn toilet te voltooien.
Toen ik weer beneden kwam, was tante klaar met haar huishoudelijke bezigheden. Met haar gewone kalmte zat zij voor het raam te borduren. Ik ging bij haar zitten, en mijn mond stond niet stil over al het plezier, dat ik dien avond op het bal zou hebben. Tante gaf mij allerlei raad omtrent de wijze, waarop ik mij jegens mijn dansers zou moeten gedragen, en ik luisterde met aandacht, me vast voornemende alles te doen, zooals tante, die een vrouw van ondervinding was, het me zeide.
„Als we nu binnen komen, Suze, moeten wij eerst den commandant van het Instituut en zijn vrouw gaan begroeten. Toon me nu eens, hoe je dit zult doen."
Ik maakte een tamelijk houterige neiging voor een paar stoelen, die den commandant en zijn vrouw moesten voorstellen. Ontzet sloeg tante haar handen inéén.
„Zóó zou je je entrée de chambre willen maken? Maar kind, dat gaat niet, dat moet ik je anders leeren. Wie heeft je dat geleerd ?" „Mijn dansmeester, tante," zei ik benepen. „Nu, die weet er dan niets van. Hier, houd de leuning van dien stoel vast, en doe alles na, wat ik je vóór doe. Eerst moet
je leeren, je knieën wat leniger te buigen "
En nu bogen en draaiden wij ons, vooruit en achteruit, rechts en links, met een ijver en een volharding, of ons zieleheil er van afhing. Tante was in haar element, nu ze mij voor het gezelschapsleven kon dresseeren, en ik deed haar als een kleine aap alles na. Na veel moeite scheen zij vrijwel tevreden te zijn over mijn vorderingen, maar mijn rug was als gebroken — ik kon niet meef.



75
„Zie zoo.... dat gaat al veel beter Nu nog eens!"....
Ik deed het met een pijnlijk gezicht.
„Als je met zoo'n gezicht binnen komt, krijg je geen enkelen danser. Je mond moet je niet zoo vertrekken, dan lijkt die zoo groot. Weet je, wat je doen moet, als je binnen komt? Dan moet je onhoorbaar bij je zelf zeggen: „Pruimpje — prisma."
Kijk, zoo " en zij trok me voor den spiegel. „Zeg nu eens
pruimpje — prisma pruimpje — prisma! Zie je wel ? Dan
trek je van zelf een klein mondje. Dat staat veel aardiger. Pruimpje — prisma.... pruimpje — prisma!"
„Pruimpje — prisma!" klonk opeens ooms stem in de deur, die wij, verdiept als wij waren in onze mondoefeningen, niet hadden hooren opengaan. „Zijn jullie stapelgek geworden? Wat beteekent dat onzinnige geroep van pruimpje, prisma, en waarom trekken jullie zulke rare gezichten tegen je eigen spiegelbeeld?"
Verschrikt hield ik op met mijn mondoefeningen; ik voelde me wel een beetje beschaamd. Maar tante keek boos en haalde geërgerd haar schouders op.
„Wij zijn niet gek, noch trekken rare gezichten," zei ze effen. „Als Suze op dat dorp manieren geleerd heeft, die nergens op gelijken en niet eens weet, hoe zij een buiging moet maken, zooals een jonge dame dit behoort te doen, maar zich beweegt, als een beer in een kermistent, dan is het niet anders dan natuurlijk, dat ik mijn best doe, haar dit te leeren. Jij zou ook niet graag willen, dat wij vanavond door haar een dwaas figuur sloegen."
Tantes vernietigénd oordeel over mijn manieren was me wel wat al te kras. Ik voelde me werkelijk wel wat beleedigd, en het was me, of zij in mij ook mijn grootvader en tante Louise beleedigd had, die mij met zoo'n groote zorg en toewijding hadden opgevoed. Ik had altijd met bewondering tot hen opgezien om hun kalme, beschaafde manieren, en alles gedaan, om hun die af te zien — al vergat ik ook meestal, dit in praktijk te brengen. Maar het was waar — bij ons kwamen die hofbuigingen niet te pas, en zij hadden altijd den nadruk gelegd op natuurlijkheid. Nooit zouden zij er aan gedacht hebben, me pruimpje-prismaoefeningen te laten maken. Dit alles vloog me als een pijl door de gedachte en stemde me wrevelig. .
Oom had zijn vrouw met een spottend gezicht aangehoord. Toen zij zweeg, barstte hij in lachen uit.
„Ha, ha, ha 1.... Suze zou zich bewegen als een beer in een



76
kermistent! Dat zou ik wel eens willen zien 1 Dat fijne poppetje, dat men haast weg kan blazen! Nee, vrouw, schei maar uit met die dwaasheid. Het kind mag dan niet in je schaduw kunnen staan wat verfijndheid van manieren aangaat, mij is ze goed genoeg zonder dien Franschen zwier. Zij is een heidebloempje, en kan niet ineens in een kasbloem veranderen."
Die goede ooml Al mijn geraaktheid was verdwenen onder het luisteren naar wat zijn gulle stem sprak. Ik liep op hem toe, en sloeg mijn arm om zijn hals.
„Wat bent u toch een goeierd! U verwent me veel te veel 1 En tante heeft wel gelijk, er ontbreekt nog veel aan mijn gezelschapsmanieren. Ik ben thuis niet in de gelegenheid, mij in een groot gezelschap te leeren bewegen. Maar ik zal goed opletten, hoe tante alles doet, en hoop, dat ik niets zal doen, waarover u en tante zich behoeven te schamen."
„Hoor nu toch zoo'n kind eens aan," zei oom, terwijl hij me een vriendelijk kneepje in het oor gaf. „Zou je nu heusch denken, vrouw, dat zij iets zou kunnen doen, wat met de goede manieren in strijd is? Zij zal wel alle klippen weten te omzeilen, daar geef ik mijn zeemanswoord op."
„Nu," zei zij vriendelijk, „we zullen dan maar denken, dat dit zoo is, en verder alles aan de omstandigheden overlaten. Als zij er maar goed naar kijkt, hoe ik doe, dan zal alles wel goed afloopen."
En hiermee liep ook tantes les in goede manieren ten einde.
Het rijtuig, dat ons naar het Marine-Instituut zou brengen, was voorgereden. Ik was reeds geheel klaar en stond met een kleur van opwinding te wachten, tot oom en tante beneden kwamen, en wij konden vertrekken. Anna, tantes kamenier, had de laatste hand aan mijn toilet gelegd, en een blik in den spiegel had me de overtuiging gegeven, dat ik er niet onaardig uitzag! Het rose zijdje stond me allerliefst, en Anna had in mijn haar en aan den uitsnit van mijn japon een paar witte rozenknoppen gehecht, die zij uit den bouquet had genomen, welken oom voor me uit Amsterdam had laten komen. Eindelijk daar hoorde ik iets aankomen! De deur ging open en tante ruischte naar binnen door haar man gevolgd. Vol bewondering keek ik haar aan. Bij haar vergeleken vond ik, dat ik maar een onnoozel gansje was, zoo prachtig^was haar verschijning. En al die pracht droeg ze met een statige gratie, die me nog grootere bewondering afdwong.



77
Ook oom maakte een deftigen indruk in zijn groot tenue, zijn borst met enkele ridderorden versierd. Tante knikte me goedkeurend toe, en oom riep, terwijl hij me als een tol om en om draaide:
„Wel, Lotje, wat heb ik je gezegd! We zullen nog eer inleggen met onze kleine meid!"
Wij reden weg. En nu stormden er zooveel verschillende indrukken op mij, die nog zoo weinig gewoon was, aan, dat er van de eerste paar uren geen duidelijk beeld is achtergebleven. Wat ik me nog kan herinneren is meer een visioen van een lichte, versierde hal, die ik binnentrad aan den arm van een beleefd buigenden adelborst, wiens rood kraagje vroolijk afstak bij zijn donkere uniform, en van de buiging die ik maakte voor den commandant en zijn vrouw, waarbij ik geen oogenblik aan tantes lessen dacht.
Dan zie ik me zitten in een groote zaal met een massa menschen, jong en oud, mooi en leelijk, de dames in keurige toiletten, de heeren in schitterende uniformen of deftig zwart, terwijl ik keek naar eenige jonge mannen, die schermden, gymnastische toeren deden, en als ik mij goed herinner, voordroegen. Maar veel weet ik er niet meer van te vertellen, en alles wordt me eerst weer duidelijk, als ik me zelf zie staan te midden van andere jonge meisjes, en omringd door een kring van jonge heeren, die zich haastten hun namen in onze balboekjes te schrijven.
Opeens ging me een schok door de leden. Ik zag een slanken zeeofficier met een paar lachende oogen, die zoekend over de hem omringenden heendwaalden. Ik vergat geheel, waar ik was, en dat ik me had voorgenomen me netjes te gedragen. „Ernst 1" — riep ik luid, en drong iedereen op zij, om hem te bereiken, zonder me te storen -aan de verwonderde, geërgerde en lachende gezichten om mij heen.
Ernst van der Mandele scheen mijn uitroep gehoord te hebben; hij keerde zich juist naar me toe, toen ik hem naderde. Zoodra hij me zag, kwam er een trek van blijde verrassing op zijn gezicht.
„Suze, ben jij dat! Ik zou je haast niet herkend hebben! Laat me je toch eens bekijken ! Drommels, wat ben je mooi geworden, zoo'n echte, kleine, fijne fee uit het bosch 1 Ik wist niet, dat je zoo'n schoonheid was! Waar heb ik toch mijn oogen gehad!"
Zijn blik, die vol bewondering op mij rustte, maakte me verlegen. Ik voelde, dat ik bloosde.
„Malle jongen, doe toch niet zoo dwaas — je houdt me voor



78
den gek! Nog nooit heeft iemand tegen me gezegd, dat ik mooi ben. Dat doet die mooie japon, die ik van oom heb gekregen. Je moet niet zoo raar tegen me doen, maar liever met me dansen. Ik heb nog dansen over."
„Natuurlijk, Suus, wat graag! Laat me je balboekje eens kijken."
Hij vulde den souperdans in, een wals, de lanciers, en zou nog meer genomen hebben, als ik hem niet had tegengehouden. Tante had me toch uitdrukkelijk gezegd, niet te dikwijls met den zelfden heer te dansen.
„Ho! niet meer, Ernst! Ik wil ook nog wel eens met anderen dansen."
„Toe, nog één, Suusje! Wees nu eens lief! Kijk eens, nog dezen wals!"
„Nee, geen enkelen meer! Me dunkt, je kunt tevreden zijn."
„Dat zoo'n kleine elf zoo hard kan wezen. Qeef me er nog ééntje, al is het dan een extra-dans."
„Nu dan, omdat je zoo dwingt, en zoo'n oud vriend van me bent. Wat zal tante wel zeggen! Ze heeft me nog zóó gewaarschuwd, dat ik niemand zou- bevoorrechten."
„Nu ja, met een ander moet je ook niet zoo dikwijls dansen. Maar met mij is het een ander geval. Je wilt me zeker ook wel eens aan den schout-bij-nacht voorstellen en aan mevrouw zijn echtgenoote. Dan kan ik hun meteen vertellen, dat ik wel een streepje vóór mag hebben, want dat je wel op mijn knie hebt gezeten, toen je nog zóó'n kleine dreumes was."
„Verbeeld je, ik op je knie gezeten! Hoe kom je er aan!"
„Is dat soms niet waar? Weet je dan niet meer, hoe je eens in de beek was gevallen, en wij je kleeren aan een touw in de zon te drogen hingen? Wij hadden je een overjas van Jan aangetrokken en ik nam je op schoot, omdat je bloote voetjes hadt. Je druipende haren hebben toen als souvenir nog een vlek op mijn lichte pak achtergelaten," .
Zijn oogen schitterden van pret om die herinneringen.
„Nu ja," zei ik een beetje bevangen, „maar ik was pas zeven jaar en jij al twaalf, in mijn oog al groot. Maar kom nu, dan zal ik je eerst aan oom en tante voorstellen."
Ik was blijde, hem op andere gedachten te kunnen brengen.
Ik kon bemerken, dat Ernst een goeden indruk op oom en tante maakte. Tante scheen hem zelfs bizonder welgezind te zijn; zij vroeg hem tenminste voor den volgenden dag te dineeren. Ik kneep Ernst in den arm om Jiem te beduiden, dat hij „ja" zou



79
zeggen, wat hij zonder mijn voelbare aansporing toch wel gedaan zou hebben.
Doch nu begon het dansen, en werd ik door een aardig adelborstje, dat met hoogrooden blos voor me boog, afgehaald. Den verderen avond bracht ik in een roes door; het nichtje van den schout-bij-nacht behoefde natuurlijk niet bang te zijn een muurbloempje te worden. Al had men mij nog zoo'n vervelend wicht gevonden, zou het door menigeen als dienst beschouwd zijn geworden, een dansje mét me te doen. Ik genoot van alles zonder bijgedachte, en toen oom eindelijk zijn onherroepelijk „naar huis" deed hooren, ging ik met tegenzin mee. Ernst bracht me naar het rijtuig, en zijn „Tot morgen, Suusje 1" klonk me bizonder aangenaam in de ooren.
Ondanks al de opwinding viel ik onmiddellijk in een rustigen slaap, en ik kwam eerst weer tot bewustzijn, torn ik den anderen dag door eenig geritsel wakker werd. Tante stond voor mijn bed met een geurigen kop bouillon in de hand.
„Goeden morgen, Suze 1"
„Morgen, tante!" zei ik slaperig.
„Goeden middag, Suze!"
„Middag, tan !" begon ik. Toen drong pas tot me door,
wat tante had gezegd. Ik ging overeind zitten, en knipperde tegen het daglicht.
„Hoe laat is het, tante?"
„Eén uur."
„Eén uur ?... Lieve hemel, en het is Zondag! Ik moest naar de kerk 1 Dat heb ik grootvader beloofd 1"
„Kom, wat een dwaasheid! Als men den Zondag heeft ingedanst, gaat men niet naar de kerk, dat komt totaal niet overeen. Zelfs je grootvader zou dat inzien. Hier, drink nu dien kop bouillon maar eens leeg, en sta dan langzamerhand op. Me dunkt, je zult nu wel uitgeslapen zijn."
„Ja, tante, heerlijk! Maar waarom hebt u me niet eerder geroepen ?"
„Anna is zeker wel zesmaal op de kamer geweest; maar je sliep zoo rustig, dat ze je niet wakker wilde maken."
Ik maakte nu zoo spoedig mogelijk toilet in de heerlijk verwarmde slaapkamer, en snelde toen de trap af naar beneden, waar ik oom en tante nog aan de koffietafel vond. Oom nam me natuurlijk duchtig in het ootje over mijn lang-slapen; maar ik wist, hoe hij het meende, en gaf hem slagvaardig antwoord.



84
-Trouwens, ik maak mij deswege geen zorgen; hetgeen dan „ook tot niets zoude leiden. En, niet waar, mijn kind, zooals „onze trouwe God het ook in dit opzicht met mij zal maken, zal „het zeker goed voor mij zijn. Moge mij dat vertrouwen maar ^steeds bijblijven 1
„Dat gij zooveel geniet bij oom en tante, doet mij genoegen, „en ik ben hun er dankbaar voor, dat zij zoo lief zijn voor mijn „kleine pop. Ik maak er mij evenwel ongerust over, dat gij al „te veel behagen zult krijgen in dat leven van genot, dat gij nu „leidt. Het is zoo verleidelijk voor een jong menschenkind, dat „voor het eerst kennis maakt met het schijnschoon dezer aarde; „het ziet niet, hoe licht de ziel wordt afgetrokken van datgene, „wat het leven waarlijk waard maakt, om geleefd te worden. „Mijn kind, vergeet onder al het genot, dat u aangedaan wordt, „uw Heer en Heiland niet; en als gij moet vreezen, dat de wereld „u te zeer lokt, bid dan, mijn kind; bid en lees uwen bijbel, „en verzuim het kerkgaan niet. Het gevaar van afdwalen is groot, „waar alles wat u omringt u tot 's werelds vreugde trekt.
„Dat gij Ernst van der Mandele hebt ontmoet, is aardig voor „u, en zal uwe gedachten zeker nog wel eens naar ons dorp terug „leiden. Dat gij bij oom en tante in zulk een „goed blaadje" „schijnt te staan, doet mij regt veel genoegen. Vergeet intusschen „niet, dat ik de oudste brieven heb, zwart op wit, dat ik u mijn „kind mag noemen.
„Groet oom en tante regt hartelijk voor mij en zeg hun, dat „gij het lieve kind zijt van
Uwen U zeer liefhebbenden Grootvader."
Deze brief wekte allerlei gevoelens in mij op. Dat professor Snellen grootvaders ééne oog voor onbruikbaar had verklaard, vond ik verschrikkelijk en ik kon me niet begrijpen, hoe hij hier zoo kalm over kon schrijven. Ik bewonderde grootvaders vertrouwen op de juistheid van Gods leiding, maar kon daar niet in deelen; mij scheen het een onnoodige beproeving toe, die hij niet noodig had om te toonen, wien hij door zijn leven wenschte te verheerlijken. In mijn oog stond grootvader reeds op de hoogste trap der volmaking, die de mensch op aarde kan bereiken. Ik had innig medelijden met hem, en was maar al te geneigd God van hardheid te beschuldigen. Mijn hart was vol liefde tot den beproefden man en daarom voelde ik in dubbele



85
mate, hoe ik maar al te zeer te kort was geschoten in het vervullen van mijn belofte, die ik hem vóór mijn vertrek had gedaan. Maar al te dikwijls had ik mijn gebed verzuimd of er mij haastig en gedachteloos afgemaakt. Mijn bijbeltje lag ongebruikt op tafel en den kerkgang had ik verslapen. Ik voelde mij zeer schuldig en besloot mij in dit opzicht te beteren.
Met mijn gewone onbesuisdheid wilde ik hiermee dadelijk beginnen. Ik greep het bijbeltje en sloeg het open. Ik las nu hier — dan daar — eenige teksten, maar wat ik las, sprak niet tot mijn hart, dat van andere dingen was vervuld. Toen knielde ik neder om te bidden, maar de woorden, die ik tot God poogde op te zenden, waren banaal en zonder leven en ik voelde, dat ik ook hierin te kort schoot. Mismoedig stond ik van mijn knieën op en ging naar beneden, waar ik oom en tante in de huiskamer vond, oom in de courant verdiept en tante met baar borduurwerk bezig.
Ik vertelde hun van den brief, dien ik had gekregen en zij namen in grootvaders ongeluk hartelijk deel.
„Tante, ik wilde Zondag graag naar de kerk gaan. Kunt urne van te voren soms den weg wijzen ? Of gaat u misschien met me mee ? Ik heb grootvader beloofd, dat ik zou gaan en wil dit nu ook graag doen."
„Wel, Suze, ais je het prettig vindt, wil ik wel met je mee gaan. Ik vind het een heel goede gewoonte, om naar de kerk te gaan en ik moest het eigenlijk ook meer doen; maar ik kom er niet toe. Eigenlijk moesten wij, die een hooge plaats innemen in de maatschappij, hierin het voorbeeld geven aan de menschen, die beneden ons staan. De kerk kan een goeden invloed uitoefenen op het volk en in Den Haag behoort het werkelijk tot den „bon ton", de kerk te bezoeken, vooral als men weet, dat het hof er zal zijn; dan is de kerk gevuld met de hoogste aristocratie."
„Je spreekt als een boek, Lotje," zei oom. „Maar ik betwijfel het, of meneer Bergsma het om die redenen graag heeft, dat Suze naar de kerk gaat. Ik moet van preeken niet veel hebben, dat weet je, en zou er niet aan denken, om een paar uur naar zoo'n galmenden hemeldragonder te gaan luisteren. De meesten gelooven zelf niet eens, wat zij den goedgeloovigen wijsmaken. Maar als ik ging, zou ik het doen, omdat ik er behoefte aan had, en niet, omdat het wel sjiek wordt gevonden. En zoo zal meneer Bergsma het ook wel meenen. Heb ik geen gelijk, kleine prul ?"



87
het te verheffen en te veredelen, putte Hij zelf de kracht, om onder het bitterste lijden niet te klagen, ja, zelfs te bidden voor hen, die hem dit lijden aandeden.
Ik kon in het begin den zin van het gesprokene niet vatten; alleen besefte ik, dat de redenaar op den kansel mij het beeld van een Jezus voor de oogen tooverde, die me totaal vreemd was. En toch — hoe aantrekkelijk was die Zoon des menschen, die rondging onder zijn arme broederen om hen te troosten en hun een evangelie te brengen van liefde en ontferming! Maar desondanks miste ik iets bij dit beeld. Waar was de goddelijke stralenkrans om Zijn hoofd, het afschijnsel van de heerlijkheid, die Hij bij Zijn Vader had, vóórdat Hij uit den hooge neerdaalde, om op deze aarde te komen wonen ? Zij was er nietX Een mensch, een buitengewoon heilig mensch — maar toch — een mensch was het, die daar aan het kruis hing en die ontroerende bede voor zijn moordenaren opzond!
Dit moeten zoo ongeveer de gedachten zijn geweest, die mijn hoofd doorkruisten, en waarmee ik geen raad wist. Toen — opeens — begreep ik! Dit was dus een van die moderne dominees, van wie ik grootvader eens had hooren zeggen, dat zij door hun prediking het eenvoudig geloof van het volk ondermijnden en het steenen voor brood gaven, waarbij alle geloofsleven moest verkwijnen en versterven. Maar — God liet hen toe te spreken en te werken, om het ware godsvolk op te schrikken uit den slaap, waarin het lag verzonken, en om hen tot vernieuwde waakzaamheid en werkzaamheid aan te vuren.
Toen ik tot deze conclusie was gekomen, zou ik het liefst dadelijk zijn opgestaan, en de kerk uitgehold, want ik gevoelde, dat grootvader nog liever zou hebben, dat ik niet naar de kerk ging, dan dat ik onder het gehoor van een modernen predikant zat. Doch hieraan viel niet te denken. Een vluchtige blik op tantes aandachtig gezicht benam me den moed haar te storen en ik kende ook te goed haar afkeer van elke ongewone handelwijze, die de aandacht op ons zou gevestigd hebben, om haar te durven voorstellen de kerk te verlaten. Ik moest dus wel stil blijven zitten Maar ik deed mijn best zoo weinig mogelijk te .luisteren, en het was mij een ware verademing, toen het laatste „amen" was uitgesproken.
Op straat werden mijn gedachten van het zooeven gehoorde afgeleid door de levendige drukte, die nu allerwege heerschte en den stroom van menschen, die van het zonnige winterweer liepen



88
te genieten, of met de uit de kerken huiswaarts keerende zeelieden mee marcheerden op de vroolijke klanken der muziek. Doch toen ik thuis was en oom me vroeg: „Wel, kabouter, hoe is de godsman je bevallen? Heeft hij iets van zijn heiligheid in je overgetapt?" kwamen de vorige gedachten weer op me losstormen. Ik schudde heftig het hoofd.
„Hij is me heelemaal niet bevallen, oom," antwoordde ik met een ernst, alsof ik niet zeventien maar zeventig jaar oud was en volkomen bevoegd, om over de diepste vraagstukken te oordeelen. „Wat die dominee zegt, is geen waarheid. Hij houdt zich niet aan hetgeen in den bijbel staat en spreekt over den Heer Jezus, alsof Die maar een gewoon mensch was, en niet de Zoon van God. Zoo'n man moesten ze niet op den preekstoel toelaten. Ik heb heel goed gemerkt, dat hij een van.die moderne dominees is, die een kanker zijn voor de christelijke kerk en het geloof van de eenvoudige zielen ondermijnen. Ik wil hem nooit meer gaan hooren, zoo lang ik nog bij u en tante logeer!"
Tante trok haar wenkbrauwen verbaasd en eenigszins wrevelig op, maar zeide niets, doch oom, die ook tamelijk verwonderd naar mijn lange tirade had geluisterd, zei nu op licht spottenden toon:
„Ei, ei, hoor me zoo'n kuikentje eens aan! Het kakelt als een oude kip! Waar haalt ze die wijsheid vandaan! Een kanker voor de christelijke kerk, ondermijnen van het geloof.... Nu, je durft heel wat te zeggen! Heb je al dat moois zelf bedacht?"
Wel wat gekwetst door ooms spot en toch ook. een weinig verlegen, daar ik zelf inzag slechts na te spreken, wat ik vroeger had hooren zeggen, voelde ik het bloed naar mijn wangen stijgen.
„Het is geen wijsheid van mezelf. Grootvader zegt het en die kan er natuurlijk goed over oordeelen."
„Hoor eens, Suze, je weet, dat ik je besten grootvader zeer hoog schat en hem respecteer als een man van ervaring en ontwikkeling. Maar op het punt van godsdienst denkt hij wel wat ouderwets. Men kan zien, dat hij al die jaren in een rechtzinnig Geldersch dorp heeft gewoond en zelf geheel is doortrokken van den zuurdeesem, die van die domperige omgeving uitgaat, en waardoor hij met zijn zachten en liefdevollen aard er zelfs toe komt, zóó hard over andersdenkenden te oordeelen. Maar het kan ook niet anders; de leer der uitverkiezing, die Paulus in een onzalig uur heeft uitgedacht en waaraan zoovelen — en zelfs zeer ontwikkelden — zich met onbegrijpelijke hardnekkigheid



89
vastklemmen, móet de menschen, die er aan gelooven, wel hard maken. Zij behooren immers tot de uitverkoornen, die van eeuwigheid tot de zaligheid zijn bestemd, terwijl al de anderen verloren gaan!"
Met verwondering had ik naar oom geluisterd. Het zou nooit bij mij opgekomen zijn, dat oom, die zoo goedig met de predikanten kon spotten en nooit over den godsdienst scheen na te denken, zich hierover toch zoo'n vast oordeel had gevormd; ik zou eerder gemeend hebben, dat hij er nooit over nadacht. Wat hl} van grootvader zeide, kwetste mij in de liefde, die ik dezen toedroeg en toch kon ik er niet boos over zijn, omdat ik wist, dat oom werkelijk groote achting voor hem koesterde en ook door grootvader wederkeerig werd gewaardeerd.
Maar bovendien was ik onder ooms spreken langzamerhand tot de overtuiging gekomen, dat ik eigenlijk nog bitter weinig wist van den strijd, die er ook op kerkelijk gebied werd gestreden, en de verschillende stroomingen, die de kinderen der kerk in zoo verschillende richtingen uiteen voerde. Onwillekeurig gingen mijn gedachten terug naar die avondwandeling over de heide, toen de spottende, bittere woorden van Anton van der Mandele voor de eerste maal een tipje van den sluier hadden opgetild, waarachter voor mijn onwetend kindergemoed nog alle twijfelingen op het gebied van godsdienst lagen verborgen.
Doch ook Gerard scheen de denkbeelden van Anton tedeelen; want — hoewel hij afkeurde, dat deze er tegen mij over sprak — had ook hij niet toegegeven, dat de moderne levensbeschouwing op iederen mensch, die het leven meer leerde kennen, van invloed was?
Dit alles vloog me pijlsnel door het hoofd, terwijl oom sprak. Een oogenblik bleef ik zwijgend vóór hem staan. Toen zei ik met heel wat minder beslistheid dan te voren:
„Oom, ik ben misschien wat voorbarig geweest in mijn oordeel — ik weet er eigenlijk nog niet zoo heel veel van. Maar ik kan niet anders dan gelooven, dat grootvader gelijk heeft. Hij heeft toch ook veel ervaring en hij leest en onderzoekt zooveel, dat op den bijbel betrekking heeft. Waarom moet hij nu juist ongelijk hebben en u en anderen, die zich nooit veel om den bijbel hebben bekommerd, gelijk?"
„Ik begrijp niet, Jan, wat je er aan hebt, om met zoo'n kind over dergelijke dingen te spreken. Hoe zou zij daarover kunnen oordeelen met haar éénzijdige opvoeding," wierp tante er tusschen.



90
Eenigszins geërgerd trok oom zijn schouders op.
„Jouw opvoeding is anders ook tamelijk éénzijdig geweest, Lotje, en toch heb jij ook je oordeel, dat je soms wat graag te berde brengt. Je vader was atheïst, en je moeder zei altijd ja en amen op al wat haar man beweerde, en heeft je geheel opgevoed, zooals hij dit wenschte. Van de andere richting weet jij dus evenmin veel af, als Suze van de onze. Ik zie dus niet in, waarom ik er niet met haar over zou spreken, zóó'n kind is zij niet meer." Hij zweeg een oogenblik, en keek me met een ernstigen blik aan. „Maar iets anders is het, of het verstandig van me is, dat jonge hoofdje met denkbeelden te vervullen, die haar tot nog toe vreemd zijn gebleven, en waardoor het vaste vertrouwen, dat zij heeft in hem, die haar heeft opgevoed, een schok kan hebben gekregen. Maar dit zeg ik je nog-eens, kind," wendde hij zich weder tot mij, terwijl zijn hand vriendelijk een krulletje van mijn voorhoofd wegstreek, „voor je grootvader koester ik een bizondere hoogachting; hij staat ondanks die in mijn oog zoo bekrompen opvatting van den godsdienst op een geestelijke hoogte, die ik nooit zal bereiken. Als al'de zoogenaamde geloovigen waren zooals hij, en door hun leven evenzoo waarmaakten, wat zij beleden, zou ik wenschen één der hunnen te zijn. Het zou het beste zijn, meisjelief, als je ons geheele gesprek maar vergat, en evenals tot nu toe alles voor waar bleef houden, wat je door je grootvader werd ingeprent."
Vergeten hoe gemakkelijk werd dit gezegd, maar ach, hoe
moeilijk is dit soms! Oom had door zijn woorden een stroom van gedachten bij mij opgewekt, die tot nu toe in een hoekje van mijn hersenen opgeborgen waren gebleven, hoewel zij reeds nu en dan een oogenblik te voorschijn waren gekomen. Was de steeds terugkeerende vraag „waarom", die mij in tijden van leed, zooals bij moeders ziekte en dood, zooveel strijd had veroorzaakt, niet reeds een bewijs van twijfel aan God en Zijn leidingen? En hadden Antons woorden mij indertijd niet dagen lang in de ooren geklonken ? Hadden ze niet een soort van weerklank in mijn hart gevonden, totdat ik ze met mijn gewone zorgeloosheid weer van mij af hpd geworpen ? Dit was mij niet moeielijk gevallen, omdat toen het vertrouwen in de waarheid van alles, wat grootvader zeide, toch nog de overhand op mij had. Doch nu was ik niet bij hem en voelde ik den invloed minder, die zijn wezen steeds op mij uitoefende, en daarom scheen het mij nu niet onmogelijk, dat hij, zooals oom zeide, wat ouderwetsch in



91
zijn denkbeelden was. De oude Pilatus-vraag: „Wat is Waarheid?" drong zich voor het eerst met ernst aan mij op, en ik voelde mij verward en ontdaan. Hoe verlangde ik naar het lieve, oude gezicht in onze eenvoudige huiskamer! Hoe graag had ik mij weer eens op mijn oude zitplaats, de mahoniehouten stoof, aan grootvaders voeten neergezet, om door hem weer tot rust te worden gebracht! Als oom geweten had, hoezeer hij mij met zijn woorden uit het evenwicht had gebracht, zou hij ze zeker niet hebben geuit. Helaas! een lichtvaardig daarheen geworpen woord, hoe dikwijls heeft het reeds de rust van een menschenziel verstoord !....
HOOFDSTUK XI.
Ondanks al die tegenstrijdige gedachten, die in mijn jong hoofdje dooreenwoelden, zonder tot een oplossing te komen, gingen de dagen snel en prettig voorbij. Er was ook zooveel, dat mij afleidde. Ernst kwam dikwijls, om 's avonds met mij te musiceeren, of wel, hij maakte met oom en tante en andere toevallige gasten een partijtje, terwijl ik bediende, of mijn eenvoudige liederen bij de piano zong Dan gebeurde het wel eens, dat oom quasi-geërgerd uitriep: „Dekselsche meid, schei toch uit met je zingen! Je neemt alle aandacht voor het spel weg!' Maar als ik dan gehoorzaam opstond, en de piano sloot, klonk het al gauw: „Och, nee, kwinkeleer toch maar verder! Ik hoor -dat zachte stemmetje veel te graag."
Het weer was guur en stormachtig. Een ijzige noordoostenwind tooverde dikke bloemen en veeren op de ruiten; maar bij de snorrende kachel gezeten viel de tijd ons niet lang. Er waren dan ook zooveel — er waren zulke gewichtige dingen te bespreken ! Den 10den Maart zou ik achttien jaar worden en oom en tante hadden mij beloofd, ter eere van die wereldschokkende gebeurtenis op dien datum een groot bal te geven. Toen tante er voor den eersten keer oversprak, was ik half dol van opwinding. Ik danste met den ouden, dikken kater op den arm wild om de tafel heen, totdat het angstige dier zich blazend en met dikken staart aan mijn greep ontworstelde, en mij tot afscheid met zijn nagels een flinken haal over de hand gaf. Dit ontnuchterde mij



93
„terwijl te groote schoenen op uwen leeftijd vooral u ligt zouden „kunnen doen slruikelen.
„En nu genoeg hiervan. Ik wilde u maar het bewijs leveren, „dat mijn gedurig contact met „Broeder van der Spek mij ook „zoo langzamerhand een diepen blik heeft leeren werpen in het „een en ander betrekkelijk zijn vak.
(„Broeder" van der Spek was een eenvoudig man, schoenmaker van zijn vak, en grootvaders mede-ouderling. Hij was met een bizonder helder, natuurlijk oordeel begiftigd, en grootvader kon uren lang met hem zitten redeneeren, zonder er zich aan te storen, als wij hem plaagden met zijn „pikdraad"-vriend.
„Ontvang voorts, mijn kind, mijne regt hartelijke gelukwen„schen met de intrede van uw 19e levensjaar. Onze trouwe God, „die u tot hiertoe zoo zeer nabij was, blijve zulks op uwen „verderen levensweg! Trouwens, met volkomen overtuiging mag „ik hieraan toevoegen, dat Hij dit wil, dat Hij dit zal doen, „u nabij zal blijven, als gij maar steeds Hem blijft zoeken met „een onverdeeld hart. O, gij weet het reeds, Hij wil zoo gaarne „zegenen; maar wij, menschen, ontvlieden Hem zoo dikwijls tot „ons eigen nadeel.
„Moge uw dierbaar leven, beste Suze, voor mij, uwen ouden „grootvader, voor tante Louise en voor uwe, beide broeders gespaard blijven, en u daarbij het voorregt geschonken worden „van eene goede gezondheid en van alles, wat voorts kan medewerken tot uw wezenlijk geluk!
„Dat wordt u van harte toegewenscht en van Gode voor u „afgebeden door
Uwen u zeer liefhebbenden Grootvader."
De ouderwetsche, stijve stijl doet eenigszins vreemd aan, maar welk een schat van opgewektheid, vroomheid en liefde spreekt er uit 1 Dat ook ik dit alles besefte, ondanks de onnadenkendheid en oppervlakkigheid van mijn achttien jaar, wordt wel bewezen door het feit, dat ik dezen brief heb bewaard, terwijl er van mijn andere verjaarsbrieven geen enkele meer aanwezig is.
Die andere brieven vloog ik door, en toen was ik ook met één sprong het bed uit, en kleedde ik mij zoo vlug mogelijk aan in mijn verlangen, om spoedig beneden te zijn.
Daar verraste mij nog menig bewijs van liefde, dat oom en



94
tante hadden uitgedacht. Nog nooit was ik op mijn verjaardag zóó verwend geworden. Thuis had ik nooit anders dan kleine geschenken gekregen — onze beurs liet niet meer toe! Maar
hier j _ Oom en tante overstelpten mij met mooie dingen
Een gouden remontoir-horlogetje met fijne ketting — een zilveren met blauw émail ingelegden armband — en nog veel mee,-! _ ik was in ééne verrukking en viel beiden telkens weer opnieuw om den hals. Oom zat zich met een innig vergenoegd gezicht te verkneuteren over mijn blijdschap, en tante vergat geheel me haar gewone wijze lessen te geven.
Later kwam er nog een prachtig bloemstuk van Ernst, een kussen van witte camelia's met mijn voorletters er in van blauwe welriekende viooltjes, 's Middags kwam hij zelf om mij te feliciteeren, en met zijn gewone gulheid vroeg oom hem, of hij bleef eten. Nu was mijn geluk volmaakt, en de dag vloog om, ondanks de spanning, waarmee ik den avond en het bal — mijn bal — tegemoet zag.
Het middageten was met het oog op het groote gebeuren wat gehaast, en eindelijk was het oogenblik daar, dat ik me aan de handen van tantes kamenier Anna moest overgeven, terwijl Ernst door oom naar zijn kleedkamer werd meegenomen, om zich voor het feest op te knappen.
Ik was verschrikkelijk opgewonden, en kon geen oogenblik rustig blijven. Anna had de grootste moeite mijn weerbarstig krulhaar tot een kleedzaam kapsel te vormen, en had een enorme dosis geduld noodig, eer het haar gelukte, mij tot een oogenblik van stilstaan te dwingen, terwijl zij mij mijn tarlatan balkleedje aantrok, en de fijne kanten garneering met kleine rose bouquetjes vasthechtte. Maar eindelijk oordeelde zij, dat er niets meer aan ontbrak. Toen was ik dan ook met één sprong aan haar handen ontsnapt en uit de kamer geglipt.
Het kwam nauwelijks tot mijn besef, wat het was, dat mij in dien toestand van rusteloosheid en haast bracht. Doch ik herinner mij nu heel goed, hoe mijn hart klopte, toen ik de deur van de huiskamer opende, waar ik kon verwachten Ernst te zullen vinden. En ja, daar zat hij in een gemakkelijken stoel, zijn lange beenen naar de kachel uitgestrekt, terwijl hij neuriënd in een tijdschrift bladerde. Toen ik de deur opende, keek hij op, en stond in het zelfde oogenblik recht op zijn voeten.
„Verduiveld, Suze!" riep hij en monsterde mij met een blik — nu ja, als oude vrouw mag ik dit wel erkennen — van groote bewondering, „verduiveld, wat ben je mooi!"



95
„Vin-je ?" vroeg ik tamelijk schaapachtig, want ik was door zijn onverwachten uitval wel wat van de wijs gebracht, al voelde ik er me toch ook door gevleid. t
„Natuurlijk vind ik dat! Laat me je toch eens goed bekijken !"....
Hij trok mij onder de lamp, en draaide mij om en om, wat ik mij lachend liet welgevallen. Wij waren immers zulke oude vrienden!
„Ik heb geen woorden, om mijn bewondering uit te drukken," ging hij voort, terwijl zijn altijd lachende oogen diep in de mijne keken. „Je ziet er uit als een rozeknop in den morgendauw — eenvoudig om te kussen!" en meteen drukte hij zijn lippen op mijn nog ongeschoeide vingertoppen. Blozend trok ik ze terug. Zijn oogen hadden mij geheel verward. En toen — ja — hoe het eigenlijk is gebeurd weet ik niet — maar opeens bemerkte ik, dat mijn hoofd tegen zijn schouder lag, en hij kuste — niet alleen mijn vingers — maar ook mijn oogen en mijn lippen. En ik trok ze niet terug, maar kuste ook, hoewel nog eenigszins schuchter, zijn warmen mond.
Wij waren zóó in ons geluk verzonken, dat wij de deur niet hadden hooren open gaan, en lieten elkaar als een paar betrapte boosdoeners los, toen ooms toornige stem in onze ooren bulderde:
„Wat beteekent dat, vervloekte kwajongen? Wil je Suze wel eens onmiddellijk loslaten? Betaal je zóó de gastvrijheid van mijn huis?"
Verschrikt keek ik naar het booze gezicht van oom en naar tante, die met een trotsch, ijskoud gezicht in haar van blinkende loovertjes schitterend tulen toilet als een beleedigde vorstin naast hem stond. Ook Ernst was een oogenblik uit het veld geslagen. Maar toen lachte ook al weer de schalk in zijn open, heldere oogen. Hij sloeg zijn hakken tegen elkaar, bracht zijn hand tot het militair saluut aan zijn hoofd en sprak op deftigen diensttoon:
„Schout-bij-nacht! — Mevrouw! — ik heb de eer, u bij dezen om de hand van uw nichtje Suze te vragen!"
Verbazing, ergernis en een glimp van vroolijkheid stonden beurtelings op ooms gezicht te lezen; hij wist klaarblijkelijk niet of hij woedend uit zou vallen, of zich door de quasi-plechtige wijze van handelen zou laten verteederen. Eindelijk barstte hij los:
„Ben je gek, jongen ? Is dat de manier, waarop je zoo'n ernstige zaak behandelt? En vergeet je heelemaal, dat Suze door haar familie aan mijn zorg is toevertrouwd, en dat ik aansprakelijk ben voor alles, wat er in mijn huis met haar gebeurt? Je be-



96
grijpt toch wel, dat ik geen minnekoozerij in mijn huis duld, en dat ik je dus om je ongepast gedrag van dit oogenblik af aan mijn huis verbied ?"....
Onder ooms spreken had Ernst zijn militaire houding laten varen, en luisterde met een schuldbewust gezicht naar ooms booze woorden. Nu trad hij op mij toe, en vatte mijn hand, die hij ondanks ooms dreigende blikken stevig vast hield.
„Vergeef me, schout-bij-nacht," zei hij eerbiedig. „Ik zie in, dat ik me ongepast heb gedragen. Doch van een minnekoozerij is geen sprake. Al lang heb ik den wensch gekoesterd, dat Suze eenmaal mijn vrouw zou worden. Maar ik had er geen oogenblik plan op, haar nog dezen avond te vragen. Toen Suze zooeven echter zoo mooi en teer als een rozeknop voor me stond, vergat
ik alles en heb haar gevraagd Of eigenlijk gevraagd heb
ik je eigenlijk niet — wel, Suze ? Ik weet zelf niet, hoe het
in zijn werk is gegaan!"....
Hij keek me al weer half-lachend aan.
Ik wierp een blik op ooms gezicht en toen ik zag, dat dit zich begon te ontspannen, trok ik Ernst mee, totdat ik vlak voor oom en tante stond en zei smeekend:
„Toe, weest niet boos op Ernst! Hij heeft het heusch niet
expres gedaan. Ik weet ook niet, hoe het gegaan is Ernst
kuste me ... en ik kuste hem terug... omdat ik ... zoo ... veel van ... hem ... houd," voegde ik er haperend aan toe, terwijl de tranen me in de oogen schoten.
Het gezicht van tranen was iets, waar oom niet tegen kon. Hij was dan ook dadelijk geheel verteederd.
„Huil nu maar niet, dwaze, kleine meid," zei hij, terwijl hij me goedig op den schouder klopte. „Ik ben toch geen boeman? En als Ernst het wezenlijk meent en je grootvader zijn goedkeuring geeft, zal ik jullie geen strootje in den weg leggen. Wat zeg jij, Lotje ?"
Tante wilde nog niet dadelijk haar „air" van beleedigde majesteit afleggen. Zij zeide stijf:
„Als meneer van der Mandele inziet, dat zijn handelwijze verkeerd is geweest, zullen wij zijn gedrag dezen keer door de vingers zien. Wij hebben bovendien geen recht een beslissing te nemen. Maar als Suze's grootvader zijn goedkeuring aan de verloving hecht, dan zal ik er me zeker niet tegen verzetten. En waarom zou meneer Bergsma dit niet doen, als hij hoort, welk een goede partij Suze kan doen."



97
Bij deze woorden keek oom zijn vrouw een beetje afkeurend aan, en op mij werkten ze als olie op het vuur. Het bloed steeg mij naar het hoofd en ik stampvoette van drift.
„Ik wil geen goede partij doen," zei ik heftig, „en grootvader ook niet! Ik houd van Ernst> en al was hij schoenlapper, dan nam ik hem toch !"
Een vroolijk gelach deed mij verward afbreken. En Oom, èn Ernst lachten, dat zij schudden, en zelfs tante kon een glimlach niet onderdrukken. Eindelijk zei oom, terwijl zijn oogen nog van pret glinsterden:
„Dat grootvader geen goede partij meer zoekt te doen, geloof ik graag, daarvoor is de goede man al wel wat te oud. En van jou wil ik dat ook wel aannemen, in zoo ver, dat je hier totaal niet aan hebt gedacht. Maar — van der Mandele neme het mij niet kwalijk, dat ik dit in zijn tegenwoordigheid zeg — hij is nu eenmaal een goede partij. Als je dus van hem houdt, en met hem wilt trouwen, zul je dit op den koop toe moeten nemen, dwaashoofdje! En" — meesmuilde oom — „een schoenlapper zou ons als neef nu juist niet zoo welkom zijn als een jong zee-officier, die een mooie carrière voor zich heeft. Wat zeg jij, Lotje ?"
Hij wendde zich nu weer tot Ernst.
„Het is te hopen, dat die kleine heethoofd in u een man krijgt, die de teugels flink strak houdt, anders vrees ik, dat u heel wat met haar zult te stellen hebben. Maar ik praat al net, alsof de verloving, waarvan geen der betrokken partijen schijnt te weten, hoe die tot stand is gekomen, al een beklonken zaak is. En hij, — die de plaats van vader bij ons Suusje inneemt, — weet er nog niets van. Dat is niet, zooals het behoort, kinderen! Wij moeten dus zorgen, dat de buitenwereld het nog niet in de gaten krijgt. En dus van avond verstandig zijn, hoor! Geen verstolen lonkjes en handdrukjes in verborgen hoekjes! Anders krijgen jullie met mij te doen!"
Oom trachtte recht grimmig te kijken, maar het gelukte hem slecht.
Op het zelfde oogenblik werd er geklopt, en kwam Jan de huisknecht er ons aan herinneren, dat het al laat was; hij meende in de verte al rijtuigen te hooren rollen. Als geëlectriseerd stoven wij de kamer uit. Ik deed wanhopige pogingen mijn handschoenen onder het loopen aan te trekken, doch het wilde niet lukken, totdat Ernst mij boven aan de trap in een schemerig hoekje te
Waarom niet? '



98
hulp kwam toen kwam de zaak vrij gauw in orde!
Het was een genotvolle avond voor mij. Ik werd als „feestkoningin" zeer gevierd en liet me dat maar al te graag welgevallen. Maar de dansen, die ik met Ernst had, brachten mij telkens in den zevenden hemel. Dan had ik een gevoel, alsof ik zweefde, en was ik mij van niets bewust, dan van zijn sterken arm, die mij zoo teeder omvat hield. Of ik dus wel altijd zoo „verstandig" ben geweest, als oom wenschte, weet ik niet, evenmin, of niemand erg in de geschiedenis had; ik heb er nooit iets van gehoord.
Toen het bal was afgeloopen, Ernst was vertrokken, en ik met een hart vol dankbaarheid oom en tante voor al hun liefde had bedankt, ging ik naar mijn 'kamer en kleedde mij vlug Alt, verlangend als ik was, nog een tijdlang rustig aan Ernst te liggen denken. Maar Morpheus was mij te sterk! Nauwelijks had ik het hoofd op het kussen neergelegd, of mijn gedachten verwarden
zich en ik sliep in. Ik sliep.... en droomde van Ernst van
mijn geluk!....
HOOFDSTUK XII.
Ook den volgenden dag bracht ik in een roes van gelukzaligheid door, zooals die slechts door een achttienjarige kan worden doorleefd, die nog alles van het leven verwacht. Mijn gedachten waren — Ernst, mijn gesprekken — Ernst, mijn handelingen werden geïnspireerd door mijn begeerte, Ernst te behagen. Oom en tante deelden beiden in mijn geluk. Oom had Ernst reeds leeren kennen als een veelbelovend jong zeeofficier, wien ongetwijfeld een mooie promotie wachtte, en vond hierin den grond voor zijn vertrouwen, dat ik een goed leven zou tegemoet gaan. Tante zag in onze verloving voornamelijk de verbintenis van onzen naam met dien van een aanzienlijke, gefortuneerde familie, en dit streelde haar ijdelheid, hoewel zij hem ook om zijn hoffelijkheid en opgewektheid graag mocht lijden. Kortom — alles werkte er toe mee, om mij in een roes van onuitsprekelijk geluk te brengen.
Wel drongen oom en tante er in den loop van den dag enkele malen op aan, dat ik aan grootvader zou schrijven, wat er was gebeurd, maar ik kon er niet toe komen, om mij een oogenblik



100
trekken, zonder te bedenken, dat de enkele treinen, die er per dag liepen, de eenige gelegenheid boden om weg te komen, nu de langzaam varende boot voor mij geheel buiten beschouwing bleef. Maar oom en tante brachten mij met werkelijk roerende vriendelijkheid en groot geduld aan het verstand, dat er geen reden was tot een zoo overhaast vertrek. Ten eerste was grootvaders toestand niet van dien aard, dat er in enkele uren verandering was te verwachten, en bovendien kon ik toch maar niet uit Nieuwediep verdwijnen, zonder dat Ernst er iets van wist.
Mijn arme Ernst 1 — Hoe was het toch mogelijk, dat ik hem zoo geheel had vergeten 1 — Maar nu zijn naam eenmaal was genoemd, nu verlangde ik er toch naar, hem mijn verdriet en zorg te vertellen, en mij door hem te laten troosten. Ik kwelde oom net zoo lang, tot hij mij beloofde, dat hij Ernst onmiddellijk zou laten ontbieden.
Ernst kwam, en zijn teederheid en hartelijke deelneming in grootvaders beproeving waren de beste balsem voor mijn hartstochtelijk verdriet. Er werd besloten, dat ik nog dien zelfden dag zou vertrekken, en dat oom met mij mee zou gaan. Met de mededeeling van hetgeen er tusschen Ernst en mij was voorgevallen, zouden wij wachten, totdat ik meende, dat het juiste oogenblik er voor was gekomen; alleen zou Ernst het aan zijn ouders schrijven, en — als zij het goedkeurden — mij door hen zoo nu en dan een briefje doen toekomen.
De morgen ging in een roezige drukte van besprekingen en pakken voorbij, en eindelijk kwam hét oogenblik, dat ik ooms gastvrij dak zou verlaten. Tante was erg hartelijk en behulpzaam geweest, en gaf mij met de noodige raadgevingen, nog allerlei versnaperingen voor de reis mee.
Toen het rijtuig voorreed en ik op het punt stond het huis te verlaten, klemde Ernst me een oogenblik vast tegen zich aan en drukte hartstochtelijke kussen op mijn oogen en lippen; toen bracht hij me naar het rijtuig, terwijl hij mij met opgewekte woorden en vroolijke kwinkslagen trachtte op te monteren. Mijn gedachten waren te verdeeld om te lachen of te huilen, maar zijn liefde deed me toch goed en tamelijk moedig ging ik met oom op reis.
O, hoe eindeloos lang duurde mij die reis met haar slecht aansluitende treinen en langzaam voorthobbelenden omnibus. Maar eindelijk waren wij toch in het dorp aangekomen en liep ik met angstig kloppend hart- naar onze voordeur. Oom had van Amster-



101
dam uit onze komst getelegrafeerd en tante Louise stond voor het raam naar ons uit te zien.
Zij zag er bezorgd en bedroefd uit, maar ontving ons toch met haar gewone kalmte. Zij drukte mij op het hart, grootvader niet met uitbarstingen van verdriet van streek te maken. Het was goed, dat zij mij tot kalmte aanmaande; nu kon ik al mijn kracht te zamen nemen, om grootvader tenminste schijnbaar rustig te begroeten.
Maar toen ik mijn lieve „grootje" zag, bracht zijn aanblik mij nog meer tot rust. Zijn gezicht was even vredig als altijd en straalde letterlijk van vreugde, toen hij mij in zijn armen nam en kuste. Ik was verbaasd, niets geen verandering bij hem waar te nemen; alleen was zijn blik glansloos en mat. Ook oom Jan werd met hartelijkheid begroet en al spoedig zaten wij gezellig om de kachel geschaard — ik op mijn geliefkoosd plaatsje, de mahoniehouten stoof, met mijn hoofd tegen grootvaders knie en zijn streelende hand op mijn haar.
Het bleek me, dat grootvader sinds zijn bezoek bij den professor reeds had geweten, wat hem boven het hoofd hing, maar om ons niet te verontrusten, had hij het zoo lang mogelijk stil gehouden. Nu was zijn ééne oog, waarmee hij nog kon zien, opeens zoo zwak geworden, dat hij bijna niets meer kon onderscheiden. Hij wist, dat het nog slechts korten tijd zou duren — dan zou hij ook dezen laatsten glimp van licht moeten missen. Maar ook nu verliet hem zijn vertrouwen op Gods liefde niet. Geduldig nam hij ook dit lijden op zich, dat God hem niet zou hebben toegezonden, als het voor zijn loutering niet noodig was geweest
Oom Jan zeide niet veel, maar ik zag aan de wisselende uitdrukking van zijn gezicht, hoe zeer grootvaders vertrouwen hem onbegrijpelijk was, al vervulde het hem met eerbied en bewondering.
Ook ik sprak weinig, doch alleen uit angst om grootvader te bedroeven. De oude, kwellende vraag: Waarom — waarom dit lijden ? — bracht mij in een staat van verbijsterende verwarring en oproerigheid. Al mijn twijfel aan Gods leidende hand in het lot der menschen kwam weer met vernieuwde kracht bij mij boven en mijn hart werd bitter gestemd, als ik dacht aan de duisternis, waarin grootvader voortaan zou moeten leven.
Oom Jan vertrok den volgenden dag weer. Onder gewone omstandigheden zou mijn afscheid van hem, die mij zooveel liefde had bewezen, mij zeker veel moeielijker zijn gevallen. Nu was



102
mijn geest zóó van andere gedachten vervuld, dat ik hem zonder groot verdriet te gevoelen kon zien vertrekken. Ik vrees ook, dat mijn briefje aam Ernst, dat ik hem meegaf, niet bizonder warm zal geweest zijn. Ik had mij in den afgeloopen nacht nogmaals mijn belofte aan moeder voor den geest gebracht en mij vast voorgenomen alles te doen, wat in mijn vermogen was, om in grootvaders leven zoo veel mogelijk licht te verspreiden. Ik wilde hem tot hand en tot oog zijn — mij geheel aan hem wijden! — Terwijl grootvader zijn middagdutje deed, sloop ik het huis uit naar de familie van der Mandele. De ouders van Ernst ontvingen mij met groote hartelijkheid. Van hun zoon hadden zij reeds vernomen, hoe het tusschen ons stond, en zij keurden onze verloving onmiddellijk goed. Meneer van der Mandele wilde evenwel zoo spoedig mogelijk zelf met grootvader spreken, en dacht wel, dat ook van dien kant geen bezwaar zou gemaakt worden.
Nauwelijks was ik weer thuis, of Jeanne Rahusen kwam mij verwelkomen. Ik had haar den laatsten tijd eigenlijk schandelijk verwaarloosd, en slechts een enkele maal was er een brief door mij afgezonden naar het kleine huisje, dat zij met haar moeder bewoonde. Toch kwam zij met de gewone hartelijkheid als gewoonlijk naar mij toe, en met de oude vertrouwelijkheid zaten wij al spoedig op mijn kamertje met elkaar te praten.
Opeens viel zij mij in de rede.
„Je vertelt niets van Ernst van der Mandele. Dien heb je daar toch ontmoet?"
Ik keek haar aan, en ondanks de verlegenheid, waarin haar vraag mij onwillekeurig bracht, viel het mij op hoe mooi zij was. Haar oogen schitterden meer dan ooit, en een mooie blos lag op haar blank gezichtje, dat zij bij deze zoo natuurlijke vraag half van mij hield afgewend. Ik wist niet goed, wat ik moest antwoorden. Zoolang grootvader nog niets wist, begreep ik wel, dat ik eigenlijk niet mocht vertellen, hoe het tusschen Ernst en mij stond. Maar Jeanne was mijn vertrouwde vriendin, en ik was nog zoo jong. Ik popelde van verlangen om iemand deelgenoot te maken van mijn heerlijk, zoet geheim! Lang kon ik de verzoeking dan ook niet weerstaan, en al spoedig had ik alles aan Jeanne verteld.
Zoo geheel was ik vervuld van hetgeen ik haar had mee te deelen, dat het mij niet opviel, hoe zij mijn bericht aanhoorde zonder mij een enkelen keer door een vraag of een opmerking



109
hebben. En als ik hem dan telkens weer verzekerde, dat hij hiervan overtuigd kon zijn, en ik den glans van vreugde zag, die er op zijn lief gezicht kwam, meende ik in allen ernst, dat ik volkomen oprecht was in mijn verzekeringen. Het leek mij nu zoo natuurlijk toe, God lief te hebben. Hij was toch zoo goed en liefderijk 1... Had Hij mij Ernst niet gegeven, en ging ik niet een
leven van geluk tegemoet een lang gelukkig leven met Ernst?...
Ja ,God was goed, God was liefde ! En ik, ik had Hem lief!...
De receptiedag was voorbijgegaan met al zijn bloemen en geschenken, bezoeken, gelukwenschen en vermoeienissen, en de trouwdag brak aan. Het was een stralende, warme Septemberdag, een van die dagen, waarop de zomer nog eens met kwistige hand al zijn heerlijkste gaven over het menschdom uitstrooit, vóór hij zich gaat aangorden tot den laatsten, hopeloozen strijd met zijn vijand, den winter.
Het geheele huis was in rep en roer door de laatste toebereidselen voor het gewichtige feest. De broers, die uit hun garnizoensplaats waren overgekomen, maakten zich verdienstelijk, of liepen in den weg, en vermeerderden hierdoor de drukte. Om mij zooveel mogelijk te sparen, zou ik alleen met grootvader ontbijten. Tot nu toe had ik mijn bruidstijd als in een roes doorleefd, maar nu ik zoo alleen bij grootvader zat, en ik hem voor het laatst de kleine diensten bewees, die hij door zijn blindheid noodig had, overviel mij voor de eerste maal het volle gewicht van de scheidingssmart en de onwillekeurige vrees voor het onbekende. Ik deed nog een zwakke poging mij goed te houden, maar ik was te weinig gewoon aan zelfbedwang en luid snikkend liet ik mij naast grootvader op de knieën vallen, terwijl ik mijn hoofd aan zijn borst verborg. Grootvader was een oogenblik ontdaan door mijn onverwachte uitbarsting van droefheid, en de hand, waarmee hij mij liefkoozend over het hoofd streek, beefde heftig. Maar weldra had hij zijn gewone kalmte weer herkregen. Met zachte, vriendelijke woorden zocht hij mij tot rust te brengen en troostte hij mij met het vooruitzicht, dat wij na onze huwelijksreis en vóór ons vertrek naar Nieuwediep nog een paar dagen thuis konden doorbrengen.
„En schrijf mij maar dikwijls, mijn lieve Pop! Ik kan je wel niet zelf terugschrijven, maar die goede tante Louise zal mijn secretaresse zijn en ik zal op die wijze met je kunnen babbelen, alsof wij nog bij elkaar zijn. Ik zal je natuurlijk missen, lieveling, heel erg missen Maar God heeft mij in tante Louise een



110
schat gegeven, waarvoor ik hem niet dankbaar genoeg kan zijn! En ik krijg er vandaag nog een kleinzoon bij," liet hij er opgewekt op volgen. „Dit is werkelijk geen kleinigheid, zoo'n besten, knappen jongen — den man van mijn kleine meid! Het moet vandaag een feestdag zijn — ook voor mij en daarbij behooren geen tranen hoor je, lieveling!"
Zoo schertste hij voort, tot mijn droefheid verminderde en ik weer kon lachen. Nu geen lessen en vermaningen meer! — Als een trouwe vader had hij mij steeds vermaand en het goede voorgehouden, mijn geheele leven door Nu scheen het zijn eenige verlangen te zijn, mij mijn trouwdag zoo gelukkig mogelijk te maken ...
Het zou geen drukke bruiloft zijn; na de kerkelijke trouwing slechts een déjeuner-dinStoire, waaraan behalve de naaste familie slechts de predikant en zijn vrouw en Jeanne Rahusen zouden deelnemen. Jeanne had eerst voor de uitnoodiging bedankt met het oog op haar zwakke gezondheid, doch toen zij zag, hoe groot mijn teleurstelling was, had zij beloofd, te zullen komen.
Ik had Ernst nog niet gezien vóór het oogenblik, waarop hij. van tante Louise permissie kreeg, mij op grootvaders kamer te gaan begroeten. Zonder te groote ijdelheid kan ik wel zeggen, dat het een frisch, aardig bruidje was, dat hem met kloppend hart tegemoet ging. En dit scheen hij ook te vinden, want zijn oogen zagen mij met zulk een gloed en bewondering aan, dat ik er verlegen onder werd. Met een paar haastige stappen was hij bij mij en zou mij zonder eenig respect voor mijn witte, zijden japon en voor mijn bruidssluier in zijn armen hebben gesloten, als tante Louise hem niet streng binnen de grenzen van een ingetogen bruidegom had teruggewezen!
Nog één gevaarlijk oogenblik moest mijn sluier doorstaan, toen oom Jan, even vóór wij naar het gemeentehuis wegreden, de trap opstormde en zonder zich aan tantes tegenwerpingen te storen, mij hartelijk omhelsde en daarna van top tot teen monsterde. Het onderzoek viel blijkbaar bevredigend uit.
„Wat zeg je wel van die verduivelde, kleine salamander, Lotje ?" riep hij tante toe, die nu kalm en waardig binnentrad. „Jij was ook een mooie bruid — dat moet ik erkennen — maar
met dit elfje — dit bloesempje — dit dit " hij scheen
nog naar een passende vergelijking te zoeken — „dit goudkevertje kon je je toch niet meten. Donders — jongen 1" en hij schudde Ernst, die met een lachend gezicht naar zijn woorden luisterde, krachtig heen en weer, „je hebt goed uit je oogen gekeken, ik



111
maak je mijn compliment! Maar houd haar dan ook in eere! Als je haar niet gelukkig maakt, krijg je met mij te doen — zoo waar als ik een zeerob ben!"
„Ik zal mijn best doen, schout-bij-nacht!" zei Ernst metkomischen ernst, en bracht ons allen aan het lachen.
Zal ik — kan ik mijn trouwdag beschrijven, dien dag zoo vol van indrukken — ten deele heilig en ernstig — ten deele vol vroolijkheid en overmoed? Ik zal het niet beproeven, want ik vrees, dat ik er slechts een zeer gebrekkigen indruk van zou kunnen geven. Een stroom van liefde en geluk werd over mij .uitgestort, die mij bedwelmde en ademloos maakte. Ik werd er stil door en het begon nu pas tot mij door te dringen, door hoeveel liefdevolle zorg ik mijn leven-lang was omringd geweest. Tot nu toe had het mij een vanzelfheid toegeschenen, dat ik grootvaders lieveling was — dat tante Louise njij verzorgde en vertroetelde — dat mijn vrienden mij verwenden.
Nu ging ik dit alles verlaten, en bij oogenblikken was het mij, of ik het onmogelijk zou kunnen missen, zonder van het echte geluk afscheid te nemen. Maar .één blik op het vroolijke, knappe gezicht van mijn Ernst, dat letterlijk straalde van geluk en levenslust, deed mijn hart sneller kloppen door een gevoel van onuitsprekelijke zaligheid.
Ik vond geen tranen, toen meneer van der Mandele als burgemeester der gemeente met hartelijke, vaderlijke woorden mij met zijn oudsten zoon, zijn tróts, in den echt verbond. Ook niet, toen in de dorpskerk door onzen predikant plechtig en ernstig Gods zegen over onze verbintenis werd ingeroepen. Misschien heeft men mij koud en ongevoelig gevonden; maar er stormden zooveel verschillende en tegenstrijdige indrukken op mij in, dat ik ze niet meer kon verwerken, en er schijnbaar passief onder bleef.
Eindelijk was het oogenblik daar, dat tante Louise mij een wenk gaf, dat ik mij moest gaan verkleeden. Ernst en ik stonden stil van tafel op, en voor het laatst stond ik in mijn eenvoudig slaapkamertje, waar ik door tante en door Jeanne van mijn bruidstooi werd ontdaan.
Jeanne hield zich kalm, maar op iedere wang brandde een vuurroode plek, en haar handen beefden, toen zij den oranjebloesem uit mijn haar losmaakte. Was het alleen verdriet over mijn heengaan? Of had zij te veel van haar krachten gevergd? Ik was te zeer met mij zelf vervuld, om er op dat oogenblik veel acht op te slaan, maar naderhand kwam het mij in de ge-



112
dachte, hoe overspannen zij er had uitgezien. Op het laatste oogenblik hing zij mij een klein medaillon om den hals, dat haar portret bevatte. Toen kuste zij mij lang en zwijgend, en verliet daarna haastig de kamer.
Tante was onuitputtelijk in haar kleine zorgen voor alles, wat tot mijn gemak op reis zou kunnen dienen. Als een echte Martha was het haar altijd een behoefte, praktische bewijzen van haar liefde te geven; maar hierin was zij dan ook nooit uitgedacht. Ook nu stopte zij mijn tasch en zak vol met goede gaven, en gaf zij alleen uiting aan haar verdriet over mijn vertrek door nu en dan driftig een traan van haar wang weg te pinken.
Een roffel op de deur en de stem van Ernst, die ongeduldig vroeg: „Kom je haast, vrouwtje? Het rijtuig wacht!" deed mij haastig mijn zaakjes bijeen pakken, en met een laatsten blik door de kamer met al haar zoete herinneringen volgde ik tante. Op de gang nam Heintje mij tasch en reismantel af, om ze in het rijtuig te leggen. Haar tanig gezicht was taniger en brommiger dan ooit; maar haar oogen zagen verdacht rood. En toen ik haar de hand tot afscheid toestak, drukte zij er met een beschaamd gezicht even haar lippen op en holde toen klotsend de trap af.
„Grootvader wacht ons in zijn kamer, lieveling!" zei Ernst en trok mij haastig mee.
Toen wij de kamerdeur openden, zagen wij nog juist, dat grootvader van zijn knieën opstond. Hij had met zijn God gesproken, en het was, alsof er een afschijnsel van een hooger licht over zijn gelaat lag verspreid. Hij deed een paar aarzelende schreden in de richting, waar hij onze tegenwoordigheid vermoedde, en breidde zijn armen uit. Met een gesmoorden snik snelde ik op hem toe, en klemde mij aan hem vast. Ernst vatte zijn hand, en zoo bleven wij een oogenblik onbewegelijk bij elkander staan. Toen sprak grootvader. Zijn stem beefde niet, maar klonk plechtig als van een godsprofeet.
„Gaat thans heen, mijn geliefde kinderen, en weest samen gelukkig ! Bouwt uw huis met God, en Hij zal u zegenen tot in lengte van dagen!"
Ernst bracht mij de kamer uit. Ik snikte, alsof mijn hart zou breken. Ik zag of hoorde niets om mij heen, en was er mij nauwelijks van bewust, dat het rijtuig ons snel wegvoerde van mijn nooit genoeg gewaardeerd tehuis



113
MIJN HUWELIJK. HOOFDSTUK XIV.
Ratelende treinen, voortijlende, lachende landschappen, goudvonken, dansende op de kabbelende golven van den Rijn, groene bergen, oude, verweerde ruïnen ... en behalve dit alles één overstelpend gevoel van geluk. Dit is bijna alles, wat mij in chaotische verwarring van mijn huwelijksreis is bijgebleven. Ik zou dan ook dezen ganschen heerlijken tijd stilzwijgend zijn voorbijgegaan, als er niet iets was voorgevallen, dat met zonneheldere klaarheid in mijn geheugen was bewaard gebleven.
Wij waren den vorigen avond te Königswinter aangekomen en reeds vroeg in den morgen het pad beklommen, dat naar den top van den Drachenfels voert. Arm in arm leunden wij tegen de omrastering en lieten onze blikken gaan over het tooverachtige landschap, dat zich in de diepte aan onze voeten uitspreidde, zich badende in het gulden licht van de morgenzon. Er waren nog meer menschen — een slanke, jonge man, een dame, die met koude onverschilligheid en kwijnenden blik om zich heen keek, en een jong, eenvoudig gekleed meisje, dat een jongetje van twee a drie jaar aan de hand hield, wiens losse, donkere krullen een blozend gezichtje omringden. De man stond, van ons afgewend, met aandacht te turen naar de overzijde, waar Rolandseck zich langs den Rijnoever uitstrekt. Hij scheen diep in gedachten verzonken, en zich van onze nabijheid niet bewust. Er was' iets in zijn gestalte, dat mij bekend voorkwam, alsof ik die meer had gezien, doch ik kon mij niet herinneren waar. Maar Ernst nam al gauw al mijn aandacht in beslag. Hij wees mij verschillende punten aan, die hij zich van een vorig reisje nog herinnerde.
„Kijk, vrouwtje, daar beneden ligt het eilandje Nonnenwertn me"t zijn klooster, en daar aan den overkant — zie je daar dien afgebrokkelden boog wel uit het groen te voorschijn komen? Dat is de Rolandsbogen, nog een overschot van den burcht, waarin ridder Roland om zijn verloren liefje treurde."
Mijn belangstelling was dadelijk zeer levendig. Ik kende de legende, waarop Ernst zinspeelde, en was op dien leeftijd, waarin men nog niet twijfelt aan het bestaan van een trouw aan zijn liefde, die duurt tot in den dood.
Waarom niet? 8



114
„Zou die boog dan misschien het venster zijn, waar de arme, stervende ridder vóór lag, toen hij zijn laatsten, brekenden blik op het dak vestigde, dat zijn liefste voor altijd aan zijn oog had onttrokken? Arme ridder Roland, hoe ongelukkig en eenzaam zal hij zich gevoeld hebben."
Ik voelde zoo levendig mee met den eenzamen, stervenden sage-held, dat ik mijn oogen vochtig voelde worden. Ik vond het zelf dwaas, en deed mijn best het te verbergen, want ik wist wel, dat Ernst zou spotten met mijn overgevoeligheid. Maar het baatte niet. Ernst had den vochtigen glans in mijn oogen al opgemerkt, en keek mij met spotachtigen blik aan.
„Maar Suus, wat mankeert je nou ? Huil je nu om een man, die waarschijnlijk nooit geleefd heeft ? En al had hij ook bestaan, dan was hij je tranen toch niet waard, die flauwerik, die maar werkeloos zat te treuren, in plaats van het klooster desnoods te vuur en te zwaard te verwoesten, en er zijn liefste door rook en vlammen heen uit te ontvoeren! Dat is mannenliefde en mannenmoed ! Of anders — als hij dien moed miste, dan de wereld ingaan en zich nieuwe liefde verwerven, waar dan ook — en
hoe dan ook! Ik zou zoo niet kunnen kniezen om een liefde,
die onbereikbaar voor mij was."
Meende hij dat? Ik dacht nog, dat de liefde van dén man tot de vrouw zonder einde was, evenals de goddelijke liefde, waarover grootvader altijd sprak, en het gaf mij een pijnlijk, een ellendig gevoel, toen de gedachte bij mij opkwam : zou Ernst, als er bezwaren tegen onze liefde waren gerezen, die onoverkomelijk schenen, dan ook maar dadelijk naar een andere vrouw hebben omgezien ? Ik zou het hem graag gevraagd hebben, maar durfde niet, bang om opnieuw zijn spotlust op te wekken. Ik wendde mij eenigszins van hem af, opdat hij mijn ontstemming niet zou bemerken en ontmoette den blik van den vreemdeling, die met vriendelijke belangstelling op mij was gevestigd. Een oogenblik van aarzeling.... toen herkenden wij elkaar. Ik liet den arm van Ernst los en liep op hem toe, die reeds met uitgestrekte hand naderde.
„Meneer van den Bosch!" riep ik uit, „hoe komt ü hier 7"
„Het zelfde zou ik u kunnen vragen, juffrouw Ludink," gaf hij lachend ten antwoord. „Wie zou hebben Joinnen denken, dat we elkaar boven op den Drachenfels zouden weerzien 1 — Maakt u een vacantiereisje met uw broer?"
Ernst had met eenige verbazing onze begroeting gezien en



115
voegde zich nu bij ons. Hij lachte, toen hij hoorde, hoe hij voor mijn broer werd aangezien, maar zeide niets, het aan mij overlatende meneer van den Bosch uit den droom te helpen. Ik voelde, dat ik een kleur kreeg, maar verzette mij dapper tegen mijn verlegenheid en zei zoo deftig, als ik maar kon:
„Ik heet niet meer Ludink. Ik ben nu mevrouw van der Mandele en dat is mijn man. We zijn op onze huwelijksreis. Ernst," wendde ik mij tot dezen, „dit is meneer van den Bosch, die zoo vriendelijk voor me is geweest, toen ik alleen van Amsterdam naar Nieuwediep reisde. Ik heb het je, geloof ik, indertijd verteld."
De beide mannen drukten elkaar hartelijk »de hand.
„Het is me bizonder aangenaam kennis te maken met iemand, die vriendelijk voor mijn klein vrouwtje is geweest,'.' zei Ernst. „Ik weet nog best, wat zij me van u vertelde. Bent u soms familie van den schrijver Henri van den Bosch ? Ik heb onlangs een boek van dien schrijver gelezen, „Het Levensraadsel," dat me bizonder heeft geïnteresseerd, hoewel de schrijver soms een diepte van gedachte ontwikkelt, die door mij niet te peilen is. Maar ik kan me ook niet onder de diep-denkers voegen, ik ben maar een eenvoudig zeeman. Doch, zooals ik zei, het boek in zijn geheel beviel me bizonder goed en ik zou den schrijver heel graag eens willen leeren kennen."
„Nu, als alle wenschen zoo gemakkelijk en zoo gauw te vervullen waren, zou het leven veel amusanter zijn," lachte van den Bosch, „want de bewuste schrijver staat in levenden lijve vóór u."
„Wel, dat doet me verbazend veel plezier," zei Ernst.
„En mij ook," riep ik opgetogen uit. „Wie had kunnen denken, dat mijn „bootvriend" zoo'n beroemdheid was!"
Van den Bosch lachte hartelijk om mijn opgewondenheid.
„Nu, nu, zoo'n beroemdheid ben ik niet, mevrouwtje 1 Maar het doet me ondertusschen genoegen, dat ik zoo onverwachts zoo'n gunstig oordeel over mijn werk heb mogen hooren. En zoo volkómen onbeïnvloed. Dat is een buitenkansje, dat ons — schrijvers — niet dikwijls overkomt. Om het oordeel van recensenten geef ik niet veel, die zijn te dikwijls bevooroordeeld. Jalousie maakt hun oordeel vaak te hard en in de hoop op het eene of andere voordeel wordt door anderen de loftrompet veel te luid geblazen, om een zuiveren klank te geven. Maar..." viel hij zichzelf in de réde, „wat ben ik toch lomp, ik vergeet heelemaal u aan mijn vrouw voor te stellen."



116
Hij wendde zich al sprekende om naar de plaats, waar even te voren de twee dames en het kind hadden gestaan. Nu was er niemand meer te zien. Zij waren onder ons gesprek klaarblijkelijk het voetpad weer afgedaald. Er trok een vluchtige wolk van ontstemming over het geestige gezicht van van den Bosch, maar hij beheerschte zich onmiddellijk en zei:
„Het spijt me, maar ik zie, dat mijn vrouw reeds vooruit is gegaan. Ik kan me dus niet langer hier ophouden. Ik had u zoo graag mijn kleinen jongen eens laten zien. U zoudt bepaald schik in hem hebben, het is zoo'n parmantige, kleine baas."
„Is die schattige, kleine krullebol uw zoontje ?" riep ik uit. „Wat spijt het me, dat hij al weg is; ik had dat snoezige kereltje dolgraag eens geknuffeld!"
„Nu, Mevrouw, wat niet is, kan nog worden. We zien elkaar misschien nog wel hier of daar aan den Rijn, of anders in ons kleine Nederland. Wie weet, hoe spoedig! Nu, adieu, een genoegelijke reis verder, en laat ons dan hopen op een wederzien!"
Een vluchtige handdruk, een beleefde groet, en het volgende oogenblik was van den Bosch verdwenen.
„Een alleraardigste kerel," zei Ernst, „en ondanks zijn roem als schrijver zoo ongekunsteld en eenvoudig. Ik had graag nog wat met hem gepraat. Maar wat betrok zijn gezicht, toen hij merkte, dat zijn vrouw weggegaan was. Hij had opeens ook geen rust meer. Zij is zeker een ongemakkelijke tante.... Misschien ontmoeten we hem nog wel eens; dat zou me bepaald plezier doen."
„Mij ook. Ik vond hem dadelijk al zoo aardig. Maar ik had er niet meer aan gedacht, dat hij getrouwd is. Hij was den vorigen keer zoo jong en zoo zorgeloos.... net een student. Nu was hij veel ernstiger Aardig, dat hij me dadelijk herkende."
„Ja, je schijnt veel indruk op hem gemaakt te hebben! Het was maar goed, dat hij al een vrouw had. Anders waren er misschien kapers op de kust gekomen, en had ik naar je kunnen fluiten!" plaagde Ernst. „Maar nu heb ik je, en behoef ik niet bang te zijn, zelfs niet voor tien schrijvers!"
Jolig trok hij mij aan mijn oor, en zorgeloos lachend bracht hij mij naar een ander punt, vanwaar wij het uitzicht hadden op verschillende toppen van het Zevengebergte.
Hoe duidelijk is deze gebeurtenis in mijn herinnering blijven voortleven. Een eenvoudige ontmoeting op reis — een vluchtig wederzien — een haastig afscheid. Niets merkwaardigs en



117
toch zoo onuitwischbaar in mijn geheugen gegrift, terwijl zooveel andere voorvallen zelfs niet den flauwsten indruk hebben achtergelaten. Bestond er reeds toen een bizondere, geheimzinnige sympathie, die onze zielen met elkaar verbond, zonder dat wij het wisten, of zelfs vermoeden konden ?... Wie zal het zeggen ?... Er is zooveel, waarvan men geen verklaring kan geven, wat buiten het bereik van menschelijke waarneming is, en dat toch bestaat. In ieder geval — ik was er mij niet van bewust, en had mijn Ernst te hartelijk lief, om mij al te lang met de gedachte aan een anderen man bezig te houden. Wij verheugden ons in ons geluk als kinderen, die aan een rijk met zoetigheden beladen tafel staan, en dan hier — dan daar — snoepen van al die heerlijkheden, zonder er zich in te verdiepen, of men ook andere spijzen noodig heeft om zich te sterken voor het rijke, volle menschenleven. Twee vroolijke, onbezorgde menschenkinderen, die meenden een lang leven van ongestoord geluk vóór zich te hebben.
HOOFDSTUK XV.
Onze huwelijksreis behoorde tot het verleden, en na een kort bezoek aan grootvader en tante Louise, hadden wij ons eigen gezellig huisje betrokken. Wij hadden een kleine woning gehuurd aan de Hoofdgracht, vlak bij het zoogenaamde „Paleis", waar oom en tante woonden. Vóór hadden wij het uitzicht op het achter het Paleis gelegen boschje en op de tamelijk stille gracht. Maar van onze slaapkamer, die aan de achterzijde lag, hadden wij een haast onbegrensd uitzicht over de wijde, heerlijke zee, behalve déér, waar aan den verren gezichtseinder de flauwe omtrekken van het eiland Texel nog even te onderkennen waren.
Dwaalde ik bij ons dorp het liefst op de uitgestrekte heidevelden rond, nu trok mijn liefde voor het eindeloos-ruime mij altijd weer naar die plaats, waar ik de groene, in het zonlicht sprankelende golven zich rusteloos kon zien voortwentelen in haar eindeloos spel.
Mijn man plaagde mij dikwijls, als ik hem moest bekennen, dat ik gedurende den tijd, dat hij voor den dienst afwezig moest zijn, — verdiept in dat voor mij zoo onovertroffen schouwspel —



119
achterliet. De wind blies door reten en kieren en bracht een ijzige koude mee; maar toch, niets was in staat mijn voorliefde voor de zee weg te nemen. Rillend van de koude, die ik evenwel bijna niet voelde, stond ik als betooverdmit te zien over die woelende, schuimende watervlakte, die haar golven huizenhoog opstapelde, om ze het volgende oogenblik in den afgrond neer te smakken. Mijn eigen grillig, vaak nog zoo ongebreideld karakter voelde zich aangetrokken tot deze toomelooze macht, die door niets was te stuiten en in bedwang te houden. En al rilde ik soms van vrees en medelijden, als wij hoorden van schepen, die in de branding waren vergaan, van vrouwen, die weduwe, van kinderen, die vaderloos waren geworden, toch was ook dit alles nog niet in staat mijn voorkeur voor die schoone, wreede zee te vernietigen. Ik moest eerst aan mijn eigen arm hart den ganschen omvang leeren kennen van den weedom, dien zij kan aanrichten Ai mij!
Uit hetgeen ik in de voorgaande bladzijden heb geschreven, moet nu niet worden opgemaakt, dat ik niets anders deed dan mijn leven in gedroom door te brengen. O neen — mijn man en ik leidden een echt prettig, vroolijk leventje in de kleine zeeplaats. Tusschen de vele jong-getrouwden, die te Nieuwediep woonden, bestond er een gezellige omgang, en het duurde dan ook niet lang, of wij waren in dien vroolijken kring opgenomen. Dat ik het nichtje van den schout-bij-nacht was, bracht er zeker ook veel toe bij, dat Ernst en ik al spoedig het middelpunt van dien kring uitmaakten, en dat wij van alle kanten zoo gevierd werden. De menschheid is nu eenmaal zoo: om bij de hoogste godheid een wit voetje te krijgen, begint men er mee, zich bij de lagere goden aangenaam te maken! Ernst voelde zich tusschen al die vroolijke, zorgelooze menschen als een vischje in het water, en bij al de onderlinge pretjes was hij nooit uitgedacht in nieuwe vermaken, en ik was in alle opzichten zijn gewillige leerling!
Wij brachten bij oom en tante ook menig avondje door. Die goede menschen hadden niet hartelijker voor ons kunnen zijn, als wij hun eigen zoon en dochter waren geweest. Bij hen maakten wij ook dikwijls muziek, anders zouden onze muzikale talenten geheel in de verdrukking zijn geraakt. Want veel verder dan tot café-chantant-moppen strekten zich de prestaties op dit gebied bij de meesten van onze nieuwe kennissen niet uit.
Zoo gingen de wintermaanden dan in ongekende vroolijkheid



121
ting voor het bal, dat ik nu als getrouwde vrouw zou bijwonen. Ernst plaagde mij wel met mijn opgewondenheid, maar zelf was hij even goed vervuld van het komende feest, hoewel hij beweerde, dat het alleen was, omdat Ik er zoo naar verlangde en
omdat hij eens echt met zijn vrouwtje wilde geuren!
Wij waren juist aan tafel gegaan. Buiten was het onaangenaam, koud en stormachtig weer. Maar wij hadden de dikke overgordijnen dicht getrokken en genoten van ons intiem, rustig samenzijn in ons eigen gezellig nestje. Wat kon ons de koude daar buiten deren ?
Daar ging de bel over en even later hoorden wij ooms stem in de gang, die op gedempten toon tot Pietje sprak.
„Wat vreemd, dat oom nu komt," zei ik verwonderd. „Het is
toch ook zijn etenstijd. En dan met dat nare weer Wat zou
er zijn?"
„Ik weet niet. Misschien is tante niet al te wel. Maar we zullen het wel dadelijk hooren."
Hij stond op en ging naar de deur, die op hetzelfde oogenblik door oom werd open gemaakt. Oom kwam erg druk-doende binnen.
„Zoo, kindertjes, goeden avond, goeden avond! Wat ziet het er hier gezellig uit! Maar stoor ik niet ? Zoo'n ongelikte zeebeer
komt maar zoo pardoes op je etensuurtje binnen vallen
Maar ik had den geheelen dag nog niet het puntje van de neus van ons jonge vrouwtje gezien en dat gaat toch niet —-watte?"
Hij wreef quasi vergenoegd in zijn handen en liet zich in een crapaud neervallen. Toen scheen hij opeens zijn geheelen woordenschat uitgeput te hebben; hij kauwde op zijn snor en schoof onrustig heen en weer. Ernst en ik zagen elkaar vragend aan. Ooms geheele optreden was zóó vreemd en de uitdrukking van zijn gezicht plotseling zóó bekommerd, dat ik een onbestemde angst in mij voelde opkomen.
„Oom," zei ik, terwijl mijn stem zenuwachtig beefde, „scheelt er iets aan? — Is er iets gebeurd?"
BHè? — wat? " kwam hij en keek verschrikt op. „Wel
nee _ wat Zou er zijn Heelemaal niets — hoor! Hoe kom
je op dat idee ? Doe ik dan zoo raar ?"
Weer zweeg hij, en wij spraken ook niet. Vol onrust wachtten wij af, of oom weer zou beginnen te spreken. Opeens ging oom rechtop in zijn stoel zitten.
„Zeg, Suusje, heb je bij geval een dezer dagen een brief van grootvader gehad? Maakte hij het goed?"



127
broers, mijn vele vrienden.,.. Al mijn gedachten keerden telkens weer naar grootvader terug, en alleen wat hij voor mij was geweest, vervulde mijn geest.
Ik zag weer zijn opgeruimden blik, hoorde zijn ernstige, vermanende stem, voelde zijn liefkoozende hand op mijn hoofd. Weder begonnen mijn tranen te vloeien, maar nu niet meer zoo hartstochtelijk als straks, doch stil en gematigd.
„Neen," dacht ik, „het kan niet anders, er moet een God bestaan, die van Zijn geest een deel uitstortte in de ziel van mijn lieven grootvader, hem louterde en tot Zijn kind maakte, en hem — wéér en op welke wijze dan ook — nu laat deelen in Zijn gelukzaligheid. — Maar zal ik — twijfelend en zoekend als ik ben — ooit daaraan deel krijgen ? O, mijn lieve Grootvader, zullen wij elkaar ooit wedervinden ?"
Een lichtstraal was door de half-gesloten blinden langzaam voortgekropen door de kamer, en bereikte nu grootvaders gezicht. Hij wierp er een eigenaardigen glans over, en gaf er een bizondere uitdrukking aan. Een teedere, verheven glimlach scheen om de lippen te spelen, en hel was mij, als moesten deze zich openen en tot mij spreken. Het was mij, als fluisterden zij mij toe:
„Jou arm, klein menschenkind! Staak toch dat woelen en wroeten in de verborgen dingen, dat pluizen en vragen stellen, waarop
hier in dit leven zoo zelden een antwoord komt Houd je
toch aan datgene, wat mijn mond je steeds heeft geleerd. Heb God lief en onderhoud Zijn geboden, en laat dat eeuwige vragen naar het „waarom" van Gods beschikkingen. Mijn geloof heeft mij staande gehouden onder alle smart van het voorbijgegane leven, en heeft mij moed gegeven, de doodsrivier door te gaan ... Volg mijn voorbeeld, dan zal het ware geluk en de ware vrede tot je komen "
Ik knielde neer en voor de eerste maal sinds vele weken bad ik. Ik beproefde tenminste mijn hart tot God op te heffen, en snakte er naar, mij als in Gods tegenwoordigheid te mogen gevoelen. Het was mij, als moest een deel van den vrede, die op grootvaders gezicht lag uitgedrukt, op mij overgaan en ik opgeheven worden uit de diepte van droefheid, waarin ik verzonken lag. Maar ach wederom vond ik niets, dan een gevoel van leegheid en hopeloosheid. Niets was er, dat mij hielp
De lichtstraal was van grootvaders gezicht verdwenen en nu was de glimlach op zijn gelaat verstijfd tot een doodenmasker, dat mij niets meer had te zeggen.



128
Nog enkele oogenblikken bleef ik geknield liggen, toen stond ik op — ongetroost en verstijfd van koude — en keerde naar de slaapkamer terug, waar ik van uitputting insluimerde.
Maar waartoe nog langer stil te staan bij de droevige dagen, die toen nog doorworsteld moesten worden! Gerard en Frits kwamen, diep bedroefd en terneergeslagen, maar vol hartelijkheid voor tante Louise en mij. Bij mijn schoonouders vond ik niet minder medegevoel en liefde en Jeanne Rahusen ging onder ons rond als een engel der vertroosting. Zij was nog magerder geworden en had nog altijd last van een drogen kuch. Maar haar zachte stem had nog den zelfden liefelijken klank en haar groote, schitterende oogen waren nog even vriendelijk en stralend van liefde als altijd.
Toen de begrafenis was afgeloopen en wij 's avonds nog eens voor het laatst allen bij elkaar zaten, stelden Ernst en ik tante Louise voor, om, zoodra alles was geregeld, bij ons haar intrek te nemen. Maar zij wilde beslist niet.
„Nee, lieve kinderen," zei ze, terwijl zij ons met een hartelijk gebaar de hand toestak, „hoewel ik er van harte van overtuigd ben, hoe welgemeend dit voorstel is, kan ik het niet aannemen. Jullie weten, dat ik niet genoeg middelen heb, om stil van te leven. Maar dat behoeft ook niet. Ik ben nog gezond en krachtig en zal nog wel een werkkring kunnen vinden, waar ik mij nuttig kan maken. Bij zoo'n jong getrouwd paartje zou een oude tante toch op den duur het vijfde rad aan den wagen worden — dat is nu eenmaal niet anders. Maar dat zou ik niet willen zijn."
Ernst en ik protesteerden heftig tegen deze opvatting en drongen nog sterker bij haar aan. Maar tante was onverbiddelijk, al ons aandringen was tevergeefs. En eindelijk zagen wij in, dat zij eigenlijk gelijk had en dat zij nog veel te flink en te voortvarend was, om nu reeds op haar lauweren te gaan rusten.
HOOFDSTUK XVI.
Na onzen terugkeer in ons eigen huisje was het leven geheel anders voor ons, dan tot nu toe. Door den rouw over grootvader stonden wij opeens buiten alle gezellig verkeer en namen wij aan



129
geen amusementen deel. Dit was juist naar mijn zin. Al mijn lust in pretjes en vroolijkheid was weg en ik dacht werkelijk, dat ik nooit meer opgewekt zou kunnen zijn. Als Ernst op het wachtschip was, deed ik lusteloos en onverschillig de noodigste huiselijke bezigheden en was hij thuis, ook dan zat ik meestal zwijgend bij hem. En al zijn pogingen om mij op te vroolijken leden schipbreuk op de onoverwinnelijke melancholie, die zich van mij had meester gemaakt. Ernst was éénig goed voor mij. Met onuitputtelijk geduld en haast vrouwelijke zachtheid beproefde hij mij telkens weer opnieuw uit mijn apathie op te wekken.
Toen dit niet hielp, wierp hij het over een anderen boeg, en wees hij mij met voor hem ongekende strengheid op mijn plichten tegenover hem, die ik zoo schromelijk verwaarloosde. Doch ook dit had geen andere uitwerking op mij, dan dat ik in tranen uitbarstte, en mijn zenuwen geheel van streek geraakten. Ten einde raad haalde Ernst hulptroepen in den vorm van oom Jan en tante Lotje, omdat hij wist, hoe vooral oom den slag had, met zijn grappige verhalen en zijn luimige manier van iets voor te stellen, de meest-sombere menschen in vroolijker stemming te brengen. Maar ook hij had al zijn invloed op mij verloren. Ik voelde soms zelf wel, hoe onredelijk ik was, maar ik miste de geestkracht, mij er tegen te verzetten. Ik begon er slecht uit te zien, bracht de meeste nachten slapeloos door, en had een tegenzin in eten.
Het komt mij nu onbegrijpelijk voor, hoe ik zóó zijn kon. Maar ik geloof thans, dat het hoofdzakelijk voortkwam uit gebrek aan zelfbedwang, en dat mijn werkelijk oprechte droefheid mij lief was geworden, en dat ik die, zonder het zelf te weten, vertroetelde.
Eindelijk besloot Ernst, ondanks mijn heftig protest, den dokter te laten komen. Het was niet de gewone marine-dokter, die over het algemeen van zijn patiënten weinig vertrouwen genoot, maar een als zeer kundig bekend staand burger-dokter. Ik zie hem nog in gedachte vóór mij, zooals hij dien eersten keer de kamer binnen kwam. Hij was van een kleine, ineengedrongen figuur, had een groot hoofd met een buitengewoon ontwikkelden neus, waarop hij een gouden bril droeg, dien hij onder het spréken telkens op het voorhoofd schoof of op de punt van zijn neus liet zakken. Voortdurend scheen hij er behoefte aan te hebben, zijn keel te schrapen, en hij kruidde zijn woorden met ontelbare hm-hm's. Maar de oogen keken flink en toch vriendelijk
Waarom niet ?
9



130
door de brilleglazen, en ondanks zijn eigenaardig uiterlijk boe- zemde hij vertrouwen in. .
Hij liet zich door Ernst nauwkeurig vertellen, hoe ik in dien apathischen toestand was gekomen, en begon mij toen op mijn beurt allerlei vragen te stellen. Het onderzoek duurde vrij lang. Toen dit afgeloopen was, ging hij gemakkelijk achterover in zijn stoel zitten en zeide, terwijl er een goedig lachje op zijn gezicht speelde: { .....
„Hm — heel ernstig lijkt mij de toestand van onze patiënte
016 Goddank!" riep Ernst verheugd uit, en streelde mijn hand.
ÜMaar —" ging de dokter rustig voort, „een feit is het - hm — dat het jonge mevrouwtje erg zwak en zenuwachtig is, en dat ik — hm, als zij er zich niet wat tegenin zet, niet voor de gevolgen insta. Hm — als zij wil, kan zij er zich best wat tegen . verzetten, en dat is ook haar plicht, hm."
Ik wilde hiertegen iets in het midden brengen, want ik vond het allesbehalve prettig, als een ondeugend kind bestraft te worden; maar met een kort handgebaar legde hij mij het zwijgen op. „ ,. .. ,, ...
„Ik zeide, hm, dat is haar plicht, want hier hield hij
even op, en schoof den bril nu op de punt van zijn neus, „zij zal al haar krachten noodig hebben voor de taak, die zij over eenigen tijd zal te vervullen hebben. Met een uitgeput aanstaand moedertje kan ik niets beginnen. Hm hm."
Met een schelmschen glimlach keek hij beurtelings Ernst en
mij aan. M ... .
Ik kon in de eerste oogenblikken nauwelijks begrijpen, wat zijn woorden beteekenden, maar Ernst begreep het onmiddellijk. Hij vloog van zijn stoel op, stormde letterlijk op mij aan, en kuste mij, dat het klapte. Toen moest dokter Harmsma er aan gelooven, wiens hand hij zóó krachtig en herhaald drukte, dat de dokter dit gemartelde lichaamsdeel eindelijk ten einde raad in zijn zak in veiligheid bracht.
„Ik zou nu eens wat bedaren, mijn jonge vriend! zei hij. „Ik vrees, dat dit niet de juiste manier is, om een zenuwachtig vrouwtje tot kalmte te brengen. Hm. Ik ga nu weg, maar kom over een paar dagen nog eens kijken, als de gemoederen weer wat tot rust zijn gekomen. Dag mevrouwtje! Vóór alles kalm zijn, dan zal alles wel terecht komen! En laat dit receptje voor een'versterkend geneesmiddel eens klaar maken. Hm!"



133
man, nam ik den kamp weer op, en had eindelijk overwonnen.
Toen de spanning voorbij was, barstte Ernst in tranen uit en werd zoo gauw mogelijk de kamer uitgebracht door zijn moeder, die voor de huishouding was overgekomen. Zoodra hij bedaard was, mocht hij terugkomen en legde de baker hem plechtig zijn zoon in de armen. Onbeholpen en eenigszins angstig hield hij het bundeltje vast en bracht het bij mijn bed, waar hij zich over mij heen boog en woorden van geluk en dank stamelde. Ik was niet in staat iets te zeggen, maar lachte hem teeder en in-gelukkig toe.
Aan dit alles dacht ik, toen ik daar slapeloos in de flauw-
verlichte kamer nederlag. En toen toen steeg er een innig
dankgebed op tot Hem, van Wien grootvader had gezegd, dat
alle zegeningen komen. O, nu nu kon ik gelooven, dat er
een liefderijk God bestaat, die ons menschenlot beschikt en alles ten goede leidt. Nu kwam de liefde mijner kinderjaren tot het Kind in de kribbe weer boven, nu naast mij in zijn zachte wiegje mijn kind sluimerde, en ik dankte Hem voor de liefde, die Hem op de aarde had doen nederdalen, om vrede te brengen aan het moede menschenhart. Het was mij nu, of ik nooit door bangen twijfel was gekweld geweest, of nooit de bittere vraag over mijn lippen was gekomen: waarom? ach, waarom? Alles scheen mij nu zoo goed toe! Alle droefheid en strijd waren nu voorbij, en een gevoel van eindeloos geluk vervulde mij geheel en al.
Nog altijd had ik de groote levensles niet geleerd, om, evenals mijn grootvader, niet alleen in blijde, maar vooral in droeve dagen vrede te hebben met Gods leidingen. Zou ik die ooit kunnen verstaan ?....
Eindelijk begonnen mijn gedachten zich te verwarren en sliep ik in, rustig en zonder droomen en verzamelde aldus krachten voor mijn nieuwe levenstaak.
Toch duurde het tamelijk lang, eer ik weer op mocht staan. Ik bleef geruimen tijd zeer zwak en dokter Harmsma was onverbiddelijk, waar het zijn voorschriften betrof. Dagen lang mocht er niemand bij mij toegelaten worden, behalve de baker natuurlijk, die voor mij en het kind zorgde, en mijn schoonmoeder. Zelfs Ernst mocht slechts nu en dan een oogenblik bij mij zijn. Maar hoe ongeduldig ik anders ook was, als ik eens in bed moest blijven, nu schikte ik er mij met vreugde in. Ik deed het toch
voor mijn kind! Ik wilde toch zelf mijn jongen voeden en
ik had kracht noodig om dit te kunnen doen! En de dagen vielen



135
Wij schaterden het uit. Het was onbetaalbaar grappig, zooals oom zich in één koenen gedachtesprong den geheelen levensloop van het „miniatuur-menschje" afbakende. Oom lachte vroolijk mee, en kwam nu naast het ledikant zitten, terwijl baker den kleine naar de andere kamer meenam, om hem te wasschen en te helpen. Ik kon haar juist door de openstaande deur gadeslaan.
Maar hoe handig zij den kleinen baas ook om-en-om keerde, en hoe vaardig zij spons en poederkwast ook hanteerde, het scheen hem allerminst te bevallen: hij schopte en trapte uit alle macht met zijn kleine beentjes, en schreeuwde als een varkentje, dat geslacht moet worden. Baker probeerde hem te sussen, en dodeinde hem op haar stevige armen, doch het hielp niets — hij schreeuwde steeds harder. Toen legde zij hem weer vastbesloten op haar breeden schoot, en tot onze groote pret hoorden wij haar hèt kindje bestraffen : .
Zoo — kommandant van der Mandele, denk je mij nu al te kommandeeren? Dat kun je begrijpen! Zoolang je nog geen admiraal bent, stoor ik me niets aan jouw geschreeuw — hoor! Nou ben ik nog baas, later kom jij aan de beurt. Ja — blèr nu maar niet zoo — het helpt je geen steek. Om al datgeschopen getrap geef ik ook geen zier!... Zoo jongeheer, nu ben je klaar, en nu geef ik je aan je maatje, en jagen wij alle andere menschen de deur uit."
Maar Ernst en oom wachtten dat niet af. Zij gingen al van zelf lachend de kamer uit.
„Je bent een juweel, baker," zei oom, en stopte haar een flinke fooi in de hand. ^We kunnen moeder en kind best aan je toevertrouwen."
Ja, werkelijk, zij was een juweel. Men had mij zoo bang gemaakt voor die luie, veeleischende, domme wezens, waaraan men noodgedwongen zijn kindje moest toevertrouwen, dat ik met angst haar komst tegemoet had gezien. Maar zij maakte al mijn zorg te schande. Zij was keurig netjes in al wat zij deed, en verzorgde ons uitstekend tot in de kleinste puntjes. Wel had zij zelf ook veel noodig — de kopjes koffie en thee, die zij dronk, waren niet te tellen, en zij zorgde wel, dat zij haar deel van al het lekkers er niet bij inschoot. Maar wij gunden haar dit van harte, om het vele goede, dat zij had, en vertrouwden haar volkomen.
Van dien stillen tijd heb ik geen anderen indruk behouden, dan van een aaneenschakeling van gelukkige dagen, door geen wolkje verstoord. De buitenwereld bestond niet meer voor mij,



136
ik ging geheel op in mijn kind. En — hoe goed wij het ook samen hadden kunnen vinden, — toch begroette ik met vreugde het oogenblik, toen baker naar een nieuwe verpleging vertrok, en ik de geheele zorg voor mijn kind op mij kon nemen.
Mijn schoonmoeder was nog altijd bij ons, en stond mij in de eerste dagen trouw ter zijde met haar rijke ervaring, als ik, jong, onwetend moedertje, domheden zou begaan hebben. En toch — hoeveel wij ook van die goede vrouw hielden, zoowel Ernst als ik vonden, het heerlijk, toen wij eindelijk weer alleen waren. Neen.... niet alleen.... wij hadden nu onzen jongen — onzen Willem — onzen heerlijken schat!....
HOOFDSTUK XVII.
De dagen gingen voorbij en werden weken, de weken groeiden aan tot maanden, zonder dat ik het haast bemerkte. Ik ging geheel op in het kind. Alles, wat er gebeurde, had slechts belang voor mij, in zoo verre het invloed zou kunnen uitoefenen op het welzijn van mijn kleinen zoon. Al zeiden allen, die er verstand van konden hebben, dat hij zoo bizonder voorspoedig opgroeide, en zich zoo prachtig ontwikkelde, als het maar kon, — dit belette mij niet in voortdurenden angst voor allerlei denkbeeldige bezwaren en gevaren te leven. Als hij eens van ongeduld schreide, of misschien een enkelen keer van pijn in zijn mondje, als er een tand op doorkomen stond, dacht ik dadelijk, dat hij minstens een ernstige ziekte onder de leden had. Ik kon er dan ook bijna niet toe besluiten, hem een oogenblik alleen te laten onder de hoede van onze Pietje, van wie ik toch wel wist, hoe veel zij van het kind hield. Deze overdreven bezorgdheid van mij gaf meer dan eens aanleiding tot onaangename tooneelen tusschen Ernst en mij. Hoe lief Ernst zijn jongen ook had, voor hem kon het leven toch niet enkel voorbij gaan, verdeeld tusschen zijn dagelijkschen dienst aan boord van het wachtschip en de kinderkamer. Hij wilde ook wel eens met mij uitgaan en de oude kennissen bezoeken, kortom, wat meer afleiding hebben, dan die ik hem bood. Mijn voortdurend verdiept zijn in mijn soms zoo onredelijke bezorgdheidjes over het kind maakte hem kregel, en hij verweet mij, dat ik hém niet meer liefhad, nu ik een kind had. Dit zeide



137
hij nu niet meer gekscherender wijze zooals in het begin, maar in bitteren ernst.
Dit deed mij heel veel verdriet, en ik zeide hem schreiend, dat het niet waar was, dat ik hem nog altijd even lief had. En ik geloof ook wel, dat dit het geval was, maar ik had nog niet de waarheid begrepen, van hetgeen ik eens ergens las: „L'enfant est pour le mari un rival, et un rival, qui triomphe k coup sür. II accapare tout le temps et tout 1'amour de sa mère."
Maar hoe dan ook, ik beloofde hem weer meer met hem uit te gaan, en mijn tijd tusschen hem en mijn kind te verdeelen. Ik deed ook eerlijk mijn best hem te voldoen, en ik ging met hem uit en schroefde mij op tot uiterlijke vroolijkheid. Maar mijn gedachten waren thuis, en ik zegende het oogenblik, waarop ik weer naar mijn Willem terug kon gaan.
Ernst was gelukkig, toen hij zag, hoe gewillig en schijnbaar opgewekt ik met hem meeging. Hij hield zich er niet mee op, het gemoedsleven van anderen te bestudeeren, zelfs niet dat van zijn eigen vrouw.
Als hij thuis kwam, en hij mij met een vroolijk gezicht aantrof, was hij tevreden, en dan kon hij nog als een echte jongen spelen en dollen met het kind, dat zijn opgewekten, jongen vader meestal kraaiend van pret ontving. Want al haakte Ernst soms naar iets anders, om zijn levendigen geest bezig te houden, als hij zijn dagelijksch sleurwerk had afgedaan, toch was hij gek op zijn jongen, en het was zijn trots hem aan iedereen te laten zien. Toen Wim zijn eerste spraakpogingen deed, en den geheelen dag niets anders riep dan ta-ta-ba-ba, beweerde hij tegen iedereen: „Mijn jongen is een wonderkind! Hij zegt al dag Papa!"
Toen Wim ruim een jaar oud was, liep hij al aardig stevig aan papa's hand. Het was een leuk gezicht om te zien, hoe Ernst zijn lange gestalte moest buigen, om het kleine handje te kunnen vasthouden, en hoe zorgzaam hij de korte beentjes voor vallen wist te behoeden. Bij zulke gelegenheden waren er geen gelukkiger menschen dan wij. Wel verviel ik telkens weer in mijn oude fout, en was ik meer moeder dan echtgenoote, maar dit verstoorde ons geluk niet ernstig.
Als ik nu aan dien tijd terug denk, en mijn verhouding tot Ernst vergelijk bij datgene, wat later in mijn leven is gekomen, begrijp ik, dat ik in mijn jonge hart niet die allesovertreffende liefde voor mijn man koesterde, die voor mij de veilige leidsman had moeten zijn, die mij kon leeren, èn voor mijn man èn voor



138
mijn kind te leven, beiden met de zelfde genegenheid en zorg te omgeven, en mij aan beiden met evenveel liefde te wijden.
O zeker — ik had mijn mooien,'opgewekten man lief, en ik was er trotsch op, als ik zag, hoe goed hij bij iedereen stond aangeschreven. Ik zag ook heel goed, hoe andere vrouwen hem bewonderden, en zich inspanden, om hem te behagen; het hinderde mij evenwel niet. Het wekte eerder mijn trots op, dat die schitterende man mij toebehoorde, en ik wist, dat hij om al die andere vrouwen niets gaf, dat hij mij alleen liefhad. En ik dacht, dat er niets hoogers kon bestaan, dan het kalme gevoel, waarin de onstuimige verliefdheid van den eersten tijd bij mij was overgegaan. Of liever — ik dacht niet. Mijn leven gleed langs effen banen, en ik voelde mij gelukkig.
Toen onze jongen ruim een jaar oud was, brak er weer een tijd voor mij aan, waarin ik mij moest ontzien, daar wij mochten hopen, dat ons kleine manneke niet lang alleen zou blijven. Ernst vooral stelde er zich heel wat van voor, hoe aardig het zou zijn, als onze jongen een zusje zou hebben, om mee te spelen. Mij kon het minder schelen. Eigenlijk had ik het prettiger gevonden, als wij nog een poosje met ons drieën waren gebleven. Het kwam mij haast als een onrecht voor tegenover mijn lieveling, dat hij door het nieuwe wereldburgertje van zijn troon zou worden gestooten. Mijn lieve ventje — „Benjamin-af!".... Maar om de vreugde van Ernst niet te verstoren, sprak ik deze gedachte niet uit.
Want geheel onbezorgd was zijn vreugde toch al niet. De tijd begon te naderen, waarop het zijn beurt was voor drie jaren naar Indië te vertrekken. Eigenlijk had hij al eerder moeten gaan, doch aan den invloed van oom Jan, die onderwijl vice-admiraal was geworden, was het te danken, dat hij nog in het land had mogen blijven, en zelfs zijn plaatsing op het wachtschip had mogen behouden. Wij wisten evenwel, dat het slechts uitstel was en hoopten nu alleen maar, dat hij nog tot na de groote gebeurtenis thuis zou mogen zijn.
Op een mooien, maar warmen zomeravond zaten wij in het kleine tuintje achter het huis. Veel bloemen waren er niet in te vinden; te veel schaduw, en de onmiddellijke nabijheid van de zilte zee waren niet bevorderlijk voor den plantengroei. Doch met enkele sterke heesters en bloeiende planten hadden wij er toch nog een aardig plekje van gemaakt. In een gemakkelijke huisjapon gehuld lag ik in een schommelstoel; de gloeiende warmte,



139
die den geheelen dag had geheerscht, had mij totaal afgemat. Mijn gezondheid liet toch reeds te wenschen over en ik had mij nog zelden zóó lusteloos gevoeld.
Ernst zat bij mij. Hij had Willem op schoot, die in zijn wit hanssopje zoet met zijn houten beestjes zat te spelen, terwijl hij ze op hun wieltjes over de tuintafel liet rijden. Maar eindelijk verveelde hem dit spelletje en hij stak zijn armpjes naar zijn vader uit.t
„Paatie, Tim jijjen 1 Paatie, tjip-tjap !"
Gewillig legde Ernst zijn sigaar weg en zei:
„Wou je rijen, mijn jongen? Op paatjes knie ? Kom dan maar 1"
Hij zette het kind schrijlings op zijn knie en hield het stevig bij de kleine knuistjes vast. Willem keek hem vol verwachting aan en maakte al vast een schommelende, wippende rijbeweging met zijn gevuld lichaampje. Ernst liet zijn been op en neer wippen en zong:
Handen vast aan den teugel, Voeten vast in den beugel,
Hop, hop, hop,
Ik vlieg in galop, 'k Ren vooruit in wilden galop! Als mijn blesje niet meer wil,
Staat het stil
„Tjip, tjap 1" kwam Wims fijne stemmetje er tusschen door, en opgewonden gooide hij zijn lijfje voorover.
Trip, trap ! trip, trap ! Halt!...
Ernst sprong op, wierp het kind vol joligheid in de lucht en ving het weer in zijn sterke handen op. Wim was dol van uitgelatenheid, en gierde het uit van de pret.
„Meer, meer, Paatie!" juchte hij.
Nu meende ik tusschenbeide te moeten komen.
„Je maakt den jongen zoo wild, man. Toe, schei nu uit. Het wordt hoog tijd, dat hij naar bed gaat."
„Niet bed 1 pruilde Wim. „Meer Paatie, meer!"
„Nog één versje dan. Dat vindt Maatje wel goed, nietwaar?"
Hij zette het kind op den grond, en nu moest Wim op het kleine steenen plaatsje exerceeren. Met schitterende oogen, maar met een dood-ernstig gezichtje liep hij aan vaders hand heen en weer — heen en weer! Nu begon Ernst weer te zingen:



144
Geen van beiden bracht een woord over hun lippen, maar ik las de bevestiging van mijn vermoeden op hun gezicht. Toen zag ik tante als door een nevel op mij toeloopen de gaslamp scheen heen en weer te slingeren het bruiste in mijn
ooren.... roode vlammen sloegen om mij heen toen
niets meer
Op een avond kwam ik weer tot bewustzijn. Aan de tafel zat een zuster te haken, en bij mijn bed zat tante Louise. Haar lief, trouw gezicht zag bleek en vermoeid, en haar oogen waren gesloten. Een oogenblik bleef mijn oog op dit tooneel gevestigd — het leek mij zoo onwezenlijk toe. Ik beproefde te begrijpen, waarom tante daar zat, maar mijn hoofd was te moe. Ik sloot de oogen weer en viel in slaap. Hoe lang deze duurde, zou ik niet weten te zeggen; maar toen ik de oogen weer opende, viel het bleeke morgenlicht in de kamer. De zuster bewoog zich geruischloos door het vertrek, maar tante zat nog steeds voor mijn bed, thans met haar blik op mijn gelaat gevestigd. Zoodra zij zag, dat ik bewust om mij heen keek, stond zij op en boog zich over mij heen.
„Hoe gaat het, lieveling?" vroeg zij zacht. „Heeft de slaap je verkwikt? Spreek maar niet, houd je maar heel rustig.... Kijk eens, hier heeft zuster een eitje voor je klaar gemaakt. Drink dat nu maar eens op, dat zal je goed doen."
Gehoorzaam dronk ik het kopje leeg, dat tante mij aan den mond bracht. Nog altijd drong de beteekenis van wat er gebeurde, niet tot mij door. Ik liet mij weer op het kussen neervlijen en beproefde tante met een lachje te bedanken. Daar viel mijn blik op het portret van Ernst, en ik wist alles... Ik wist, dat Ernst dood was, gestorven — waarschijnlijk verongelukt op zee. Ik wist, dat ik weduwe was.... Daar ving mijn oor weer het ruischen van de golven op, die braken tegen den dijk dat geluid, dat mij altijd zoo bekoord had, waarbij ik zoo zoete droomen van vrouwenliefde en moederweelde had gedroomd.... O, die woelende, pijnigende gedachten, die er nu door dat geluid bij mij wakker werden geroepen! Hoe verschroeiden ze mij de ziel! Ik miste de kracht om er uiting aan te geven, maar het was mij, of ik in een diepen, zwarten kuil neerplofte — en er was niemand, die mij helpen kon ...
Opnieuw brachten tante en de zuster moeielijke, wanhopige dagen met mij door. Telkens dreigde de opflikkerende levensvlam



145
te blusschen — het afgetobde lichaam den strijd tegen den dood op te geven. Doch mijn jeugd overwon, en ik ging een nieuw leven tegemoet.
Eerst toen de vrees voor instorten voorbij was, vertelde tante mij, hetgeen ik zelf reeds had bespeurd, maar waarover ik den moed miste om te spreken, dat het kind, op welks komst Ernst zich zóó had verheugd, gedurende mijn bewusteloosheid te vroeg was geboren. Een paar dagen had het geleefd, toen was het gestorven, onbemerkt ingeslapen, zonder pijn en zonder strijd ... Dat dit kind, dit dochtertje, naar welks geboorte Ernst zoo vurig had verlangd, mij nu ook was ontnomen, vervulde mijn toch zoo diep-gewond gemoed met nieuwe smart, een smart, waarin zich een bitter gevoel als van schuld mengde. Moest ik ook dit kind missen, omdat ik het bijna de plaats had misgund, die tot nu toe alleen door mijn jongen was ingenomen geweest? Had God het tot zich genomen, omdat het bij Hem veiliger was, dan bij zijn moeder ?.... Maar dat kon toch niet 1 God, die alles wist, zou toch ook weten, dat juist dit kind mij nu zoo tot troost zou geweest zijn om der wille van den vader, die was heengegaan. Waarom dan moest mij ook nog deze wonde geslagen worden? Was daar een reden voor te vinden, of was dat ook weer een van die onoplosbare raadselen, die door menschenverstand niet zijn te ontsluieren ?.... Grootvader zou al deze ellende misschien genoemd hebben: Gods onbegrepen zegeningen. Maar wat kon ze op mij, arm, verpletterd menschenkind voor uitwerking hebben, dan dat ik geheel moedeloos en levensmoe terneer lag, zonder kracht en zonder lust, om het leven weer te aanvaarden ? Ik aarzel bijna het neer te schrijven, maar het is de droevige waarheid : ik twistte met God en weigerde vertroost te worden
Willem was niet in huis, hij was bij mijn schoonouders, die op het bericht van het vergaan van de Bali onmiddellijk naar Nieuwediep waren gekomen, om met mij over hun oudste te treuren. Doch zij troffen mij doodziek aan, en de doktér had de grootste rust voorgeschreven. Toen waren zij weer naar hun dorp teruggekeerd, en hadden hun kleinzoontje meegenomen. Ik vond deze schikking best. In mijn rampzaligen gemoedstoestand zou zelfs het gezelschap van mijn lieveling mij te veel zijn geweest.
Tante Louise, die voor een bejaard heer de huishouding bestuurde, had verlof gekregen mij te blijven verplegen, zoo lang dit noodig mocht zijn. Zij was onuitputtelijk in geduld en liefde; hoe onredelijk, of wanhopig, of terneergeslagen ik ook was, zij
Waarom niet? 10



146
gaf den moed niet op, maar deed wat zij kon, om mij naar lichaam en ziel te helpen en te vertroosten. Er was bij mij evenwel een stille tegenstand, dien zij niet wist te overwinnen: — ik wilde niet beter worden. Er was immers niemand, die mij noodig had!... Mijn man dood; mijn kleine meisje in haar grafje op het koude kerkhof; Willem bij zijn grootouders. Die zou zijn moeder ook al
wel vergeten hebben Waarvoor dan nog te leven, om telkens
weer te moeten scheiden van wat mij het liefste was?
Toen bracht tante Louise mij een brief van Jeanne Rahusen. Ik had geen enkelen brief willen openen; ik had geen moed, om al die, woorden van rouwbeklag te lezen, sommige zoo welgemeend, andere zoo vormelijk. Maar toen ik Jeanne's fijne schrift zag, stond haar lief, sprekend gezicht mij zóó levendig voor oogen, dat het mij was, of zij zelf mij verzocht binnen te mogen komen, om in mijn smartte deelen. Ik vouwde den brief open.
„Mijn arme, liefste vriendin," (schreef ze).
„Wat er in me omging, toen ik de vreeseHjke tijding vernam, „kan ik je niet zeggen. O, hoe lijd ik mèt je, mijn arme Suze! „Hoe voel ik mèt je de smart, die je hart verscheurt! Menschen „kunnen je niet troosten, en dat wil ik ook niet beproeven. Ik „vermoed, hoe je arme hart bezweken is onder het dubbele leed, „dat je getroffen heeft. Ik kan begrijpen, hoe mijn Suze met haar „voor verdriet zoo gevoelig gemoed soms in opstand komt tegen „datgene, wat ik voor een leiding van God houd, hoewel ik ook „niet begrijp, waarom alles zóó moest gebeuren. Maar als wij het „geloof in Gods liefde verliezen, hoe zullen wij dan de slagen „verdragen, die Zijn hand ons toebrengt? Mijn beste, vergeet „toch niet, hoe je lieve grootvader zich gedroeg onder het leed, „dat ook hem in ruime mate werd toebedeeld. Weet je nog wel, „hoe je mij zelf hebt verteld, dat hij bij den dood van zijn vrouw „zeide: Zou ik het goede van God ontvangen en het kwade niet „ontvangen ? Och, mocht de Heere ook jou daartoe brengen, dat „je hem dit kunt nazeggen en hierin je troost vinden.
„Zoo graag zou ik je eens zien. Ik verrang er naar bij je te „zijn en met je te kunnen spreken. Mocht je ook eenig verlangen „naar mij hebben, laat je tante mij dan schrijven, dan kom ik „dadelijk.
„Moeder neemt ook hartelijk deel in je verdriet. „Met een kus blijf ik als altijd je hartelijk liefhebbende en in „alles deelnemende vriendin
Jeanne."



147
De liefde en het innige medegevoel, die er uit dezen brief spraken, troffen mij diep, en deden een gedeelte van de ijskorst smelten, die zich om mijn hart had gevormd. Ik voelde het verlangen in mij ontwaken met haar te kunnen spreken over hem, die van mij was heengegaan. Zij had hem zoo goed gekend, en hij had haar altijd zoo hoog geschat om haar oprechtheid en vriendelijkheid. Zij zou mij het best van allen begrijpen — dit zag. ik uit haar brief. Ik verzocht dus aan tante haar te vragen, een paar dagen over te komen.
Zij kwam — onmiddellijk — ondanks het koude, gure weer, dat zich in Nieuwediep dubbel laat gevoelen. Op een middag trad zij de kamer binnen, de wangen nog rood van de koude buitenlucht, haar oogen schitterend van ingehouden tranen. Toen zij zich over mij heen boog en mijn hoofd tegen zich aan vlijde, kwam er een gevoel van rust over mij, en voor het eerst waren de tranen, die mij over de wangen rolden, minder bitter en wanhopig. Haar tegenwoordigheid had dadelijk een kalmeerenden invloed op mij, ik kon uiting geven aan al wat er in- mijn hart omging, en zij sprak ook vrij-uit met mij, mij troostend in mijn verdriet, maar mij soms ook met klem tegensprekend, als ik in opstand was. En welk een weemoedig genot was het voor mij, als zij mij met haar zachte stem de kleine voorvallen uit onze jeugd in het geheugen terug riep! Hoe trilde haar stem van ontroering bij het vermelden van al die kleine gebeurtenissen uit den tijd, als Ernst zijn vacanties in het ouderlijk huis kwam doorbrengen, en wij zoo van zijn zonnige, opgewekte tegenwoordigheid hadden genoten!....
Maar soms ook kwamen er oogenblikken, waarin de felle smart zich weer baanbrak, en dan werd het mij opeens te veel, van het zoet verleden te hooren spreken.
„Ach, Jeanne!" riep ik eens uit, „houd toch op over al die vroolijke dagen! Je martelt me!"
„Ik dacht, dat het je goed zou doen," zei Jeanne zacht. „Voor mij is het een genot, aan dien gelukkigen tijd terug te denken."
„Maar begrijp je dan niet,'' zei ik heftig, „dat het voor mij zoo iets geheel anders is ? Jij mocht Ernst graag lijden, en hij jou ook. Maar dat is toch geheel iets anders dan het gevoel, dat
er tusschen mijn man en mij bestond En wat weet jij van
de liefde tusschen man en vrouw? Wat weet jij van dat
wanhopige gevoel, dat zich van mij meester maakt, als ik mij voorstel, dat ik hem voor altijd moet missen?.... Nooit meer



148
zijn stem zal hooren nooit meer mijn hoofd tegen zijn borst
zal kunnen leggen nooit meer zijn warme lippen op de mijne
zal voelen? Jij — die nooit iemand hebt liefgehad — hoe
zou jij weten, wat ik gevoel?"....
Met een snik brak ik af. Een pijnlijk stilzwijgen volgde op mijn woorden. Jeanne zag doodsbleek, en ik voelde, dat haar arm, die op mijn deken rustte, trilde. Zij hield haar oogen neergeslagen en er lag een diep-treurige uitdrukking op haar gezicht.
Eindelijk zei ze:
„Je hebt gelijk — wat zou ik van liefde afweten? Ik had me beter in je toestand moeten weten te verplaatsen."
Ik gevoelde, dat ik haar verdriet had gedaan, zonder er mij rekenschap van te kunnen geven op welke wijze, en het was mij onmogelijk iets te zeggen, om dit weer goed te maken. Er viel een stilte tusschen ons, die drukkend werd, en ik was blij, toen tante Louise binnen kwam.
Na dit gesprek wilde de ongedwongen vertrouwelijkheid niet geheel meer terugkomen. Jeanne bleef altijd even lief vopr mij, maar zij zag er gedrukt uit, en haar bewegingen waren moe en krachteloos. Zij klaagde niet, doch ik zag haar, als zij kuchte, telkens de hand op haar borst drukken, alsof zij pijn had, en zij hijgde erg, als zij de trappen was opgeloopen. Tante Louise keek haar soms bezorgd aan en kwam telkens met een ei of een glas melk aandragen, dat zij haar dwong te nemen. Jeanne zei dan wel telkens, dat zij het niet noodig had, en dat zij zich heel wèl voelde, maar haar bleeke wangen, waarop een afgeteekend blosje kleurde, spraken een geheel andere taal.
Na vier dagen vertrok zij weer. Haar bezoek had mij wel niet die verkwikking gebracht, die ik er van verwacht had, maar ik was toch weer eenigszins uit mijn toestand van hopeloosheid opgewekt, waarin ik verzonken was geweest, en dit bevorderde mijn genezing. Tante Louise begon van vertrekken te spreken; langer dan beslist noodig was, wilde zij haar werkkring niet onvervuld laten. Maar als ik dan dacht aan de eenzaamheid, die mij in mijn huis zou omringen, werd het mij zoo bang te moede, dat het leven mij te zwaar toescheen. Mijn schoonouders vonden het te gewaagd, het kind in de barre winterkou de reis naar Nieuwediep te laten maken. Zij stelden mij evenwel voor, bij hen in huis te komen wonen.
Oom en tante hadden ook hun plan. Oom zou tegen het voorjaar gepensionneerd worden, en dan zou tantes wensch, die zij



149
zoo lang had gekoesterd, vervuld worden: zij zouden in Den Haag gaan wonen. Hartelijk en welgemeend drongen zij er op aan, dat ik met hen mee zou gaan; zij lieten er mij geheel vrij in, of ik met Willem bij hen in kwam wonen, of een eigen huisje zou huren.
Ik kon hier evenwel niet toe besluiten. Mijn afkeer van de zee, die ik zoo lief had gehad, en die mij nu mijn liefste bezit had ontnomen, wérd hoe langer hoe grooter. Het geluid van de golven, die den dijk beukten, was mij zoo ondragelijk geworden, dat ik mijn slaapkamer en mijn huiskamer naar den voorkant van het huis had verplaatst, om maar zoo weinig mogelijk aan de nabijheid van die verraderlijke, wreede zee te worden herinnerd. En nu zou ik naar Den Haag gaan — zoo dicht bij Scheveningen? Het was mij onmogelijk! — Ik zag wel, hoe zeer oom en tante, die mij als een eigen kind liefhadden, teleurgesteld waren; doch ik kon hun wensch niet vervullen. Ik besloot dus, het voorstel van mijn schoonouders aan te nemen, voorloopig bij hen te blijven, en tegen den zomer een eigen woning in mijn oude dorp te betrekken. Het kwam mij ook als mijn plicht voor, hun het geluk niet te onthouden, dat hun de nabijheid van het kind van hun gestorven zoon kon geven.
VERZOEKING EN STRIJD.
HOOFDSTUK XVIII.
Zoo gauw mijn krachten het toelieten, had de verhuizing naar E. plaats. Tante hielp mij, zooveel zij kon en oom Jan stond mij met raad en daad bij, want zij zagen, hoe ik leed, zoolang ik mij in de omgeving bevond, waar ik zoo gelukkig was geweest. Ook begon het verlangen naar mijn jongen hoe langer hoe sterker te worden, en haakte ik er naar, hem in zijn heldere, onschuldige oogen te kunnen zien, die zoo zeer op die van zijn vader geleken.
Mijn schoonouders hadden een paar vroolijke vertrekken in hun leeg geworden woning voor mij laten inrichten. Hun kinderen hadden allen het ouderlijke huis verlaten. Anton had zich



150
als arts in een Noord-Hollandsch dorp gevestigd en was getrouwd. Jan was tweede stuurman en zwalkte op zee, en de tweelingen, die nog het langst in het ouderlijke nest waren gebleven, waren nu ook weg. Jaapie was reeds een groote Jaap geworden en studeerde te Utrecht in de rechten, en Nettie was op een kostschool in Engeland, waar meisjes van goede familie de „finishing touch" ontvingen.
Mijn schoonouders omringden mij met hun liefde en zorgen. Het was als wilden zij alle teederheid, die hun hart voor hun oudsten zoon had vervuld, op mij en op hun kleinzoon overdragen, om hierdoor het gemis van hun lieveling minder te gevoelen. Ik waardeerde hun goedheid en hartelijkheid ten volle, maar ach — zij konden mijn eenzaamheid niet vullen, en het liefst trok ik mij met kind in mijn eigen kamers terug. Daar verdiepte ik mij dan in oude tijden, en herdacht ik met smart en weemoed ons gelukkig leven in onze eenvoudige woning in Nieuwediep.
Zoo brak het Kerstfeest aan, ook de tweede verjaardag van Willem. Reeds vroeg in den morgen was mama op de kamer gekomen, en had op Wims bedje een schat van speelgoed neergelegd, om hem bij zijn ontwaken te verrassen. Naast zijn ledikantje stond een groot hobbelpaard met echte manen en staart — een pronkstuk. Ik had het wel bemerkt, dat mama binnen was gekomen, maar had mij slapende gehouden,' om de verrassing niet te bederven. Het was mij dien morgen zoo droevig te moede. Ik dacht aan dien anderen Kerstdag, twee jaren geleden, toen ik voor het eerst mijn kind in de armen hield. Hoe was mijn hart toen vervuld geweest van één jubellied, één danklied aan Hem, die mij zoo rijk begiftigd, zoo mateloos gelukkig had gemaakt. Hoe had mijn ziel toen gejuicht: God is goed. — Hij is een God van liefde ! — Nooit meer zal ik daaraan twijfelen !... En nu ?...
O ja — mijn kind lag thans dicht bij mij in zijn bedje te slapen met den blos der gezondheid op de wangen, en mijn hart was tol teederheid, als ik naar zijn zachte ademhaling luisterde. Doch zijn vader — die hem toen zoo in-gelukkig in de armen had gehouden — was er niet meer. Geen herinnering aan een laatste woord van zijn stervende lippen ! Geen graf, waar ik mijn verdriet kon uitschreien !.... Ja toch — er was een graf — een klein graf — waar het dochtertje lag, naar wie hij zóó verlangd had.... En dan dat andere, dat wreede, nooit gevulde reuzengraf, waarin hij en zooveel anderen waren weggezonken, neen,



151
neergeslingerd door de hand van God, die ook den wind en de golven regeert
Dus — Gods wil! — Gods wil, dat een jong, gelukkig gezin — neen — vele gezinnen — uit elkaar werden gerukt ? — Gods wil, dat ik in mijn twintigste jaar weduwe werd — dat mijn kind zijn vader nooit zou kennen ? Waar was dan Gods vaderliefde ?.., Ik zag die niet, ik zag niets dan een hopeloos noodlot, dat boven elk menschenbestaan zweeft.
En toch — diep in mijn binnenste was er als een zachte fluistering, die mij zeide, dat God toch goedheid moest zijn, daar zoo velen in die overtuiging gelukkig geweest en in vrede gestorven waren. Hoe vast hadden grootvader en ook moeder hieraan geloofd 1 En ook Jeanne had dit vertrouwen zoo dikwijls uitgesproken. — Kon ik dan in die gedachte geen rust leeren vinden? Kon ik niet aannemen, dat dit eenzame leven goed voor mij kon zijn, dat ik dit noodig had om vooruit te komen op den weg
der volmaking ? Of had zich mijn hart te veel aan een mensch
gehecht, en was God naijverig op die liefde? Mij was geleerd, dat men God boven alles moet liefhebben — maar ik — ach, ik voelde het zoo — ik had man en kind boven Hem gesteld.
Zoo tobde en tobde ik, en vond geen uitweg. Mijn hart dorstte naar licht, maar ik zag het niet. — Ik wilde mijn weifelend geloof in Gods liefde behouden en kon dit niet. Maar mijn ziel was vol bitterheid en opstand. .
Er kwam beweging in het kleine bedje. Een poezelig, dik handje kwam tusschen de gordijntjes te voorschijn en trok ze op zijde en een blozend krullekopje kwam om een hoekje kijken naar moeders bed. Dit verjoeg mijn onrustige gedachten en ik richtte mij op.
„Maatje, Tim wakke! Tim bed .uit!" zong het hooge stemmetje en twee armpjes werden vol verlangen naar mij uitgestoken. Ik sprong het bed uit en tilde hem onder zijn okseltjes omhoog. Kraaiend en met zijn beentjes trappelend sloeg hij de armpjes om mijn hals. '
„Heeft Tim lekker geslapen? — Ja? — En wie is er nu jarig? Wie krijgt nu een heeleboel presentjes van Oma en Opa en van Maatje ? Kijk eens, Tim, hoe mooi!"....
Ik liet hem al de schatten bewonderen, die Oma op zijn bedje had neergelegd, en bracht hem toen bij het hobbelpaard. Oma had zijn stemmetje gehoord en kwam nu in de kamer, om van zijn vreugde te genieten. Zij zette hem op het paard in het houten



152
stoelzadel en gaf hem de teugels in de handjes. Wims vreugde kende geen grenzen! Hij schommelde hoe langer hoe harder en wilder en was volstrekt niet bang.
Toen — bracht de schommelende beweging misschien de herinnering aan vroegere spelletjes in zijn kinderhoofdje ? — begon hij er op zijn manier bij te zingen, en riep hij opeens: „Tjip, tjap! tjip, tjap ! Halt!"....
Een schok ging mij door de leden en ik viel schreiend op mijn bed neer. Ik zag mijn man vóór mij in al de kracht van zijn jonge mannelijkheid, met zijn kind op de knie, terwijl hij Wim liet rijden en dit versje zong
Ik zag hem — hoe hij met Wim aan de hand op-en-neer
marcheerde en hem naar bed kommandeerde Ik zag — hoe
hij vroolijk en zorgeloos met Wim op den schouder de kamer doorliep, om hem naar boven te brengen en mijn herinneringen werden mij te veel....
Maar ik wil niet langer bij deze dagen van droefheid blijven stilstaan. Ik moet verder gaan, hoe zwaar mij mijn verdere biecht ook worden moge.
De wintermaanden gingen zeer eenzaam en stil voorbij. Ik zag weinig menschen. Verscheidene van mijn schoolkennissen hadden het dorp verlaten en door mijn rouw kwam ik met geen vreemden in aanraking. Ter wille van Wim ging ik bijna dagelijks wandelen, als het weer het maar eenigszins toeliet. Dan voerde onze weg ons dikwijls naar het huisje, waar Jeanne Rahusen met haar moeder woonde. Het leed nu geen twijfel meer, dat Jeanne ziek was; ieder kon zien, dat zij door de kwaal was aangegrepen, die zoo menig jong leven vernietigt, waaraan ook haar vader was gestorven. Of zij zich van haar toestand bewust was, konden wij niet met zekerheid weten, zij sprak zich nooit uit en wij vroegen het haar niet. Toch geloof ik wel, dat zij begreep. Zij had altijd iets over zich gehad, waardoor zij ons beheerschte; niet door haar sterken wil, of door kracht van woorden, maar door een verborgen invloed, die van haar uitging, een soort „fluïdum" zou men het nu misschien noemen, dat op ons inwerkte, zonder dat wij het bemerkten. Dat was reeds in onzen schooltijd zoo geweest, toen een enkel woord van haar meestal voldoende was, om den heftigsten twist te doen bedaren. Dat was zoo geweest in den korten tijd vóór mijn huwelijk, toen de broers van Ernst en van mij, en ook Ernst zelf met hédr heel anders omgingen, dan met mij — ridderlijker en voorzichtiger zou men kunnen zeggen.



153
Maar nog nooit had er op haar gelaat zóó'n uitdrukking van rust en vrede gelegen als thans. De ergste benauwdheid, de hinderlijkste, rusteloos-plagende hoest konden die niet verdrijven. Nauwelijks was zij weer eenigszins bedaard, en kon zij weer achterover in haar ligstoel rusten, of het kalme glimlachje speelde weer om haar lippen. Zij was als iemand, die zich geheel verlost voelt van eiken levensstrijd, en die nu geduldig wacht op den tijd, dat haar den palm der overwinning zal gereikt worden.
Het was aandoenlijk om te zien, hoe haar gezicht opklaarde, als Wim aan mijn hand binnen kwam. Zij kon niet met hem spelen, en wilde zelfs niet, dat hij dicht in haar nabijheid bleef; maar in een hoekje bij het raam stond altijd een versnaperingetje of een stuk speelgoed, om hem bezig te houden. En de kleine rakker had het al gauw in de gaten, en dwong mij, iederen keer als wij het huis voorbij gingen, het witte tuinhek binnen te gaan om „tante Saanie" even goeden dag te gaan zeggen. Van mevrouw Rahusen wilde hij evenwel niets weten; slechts met groote moeite kon ik er hem toe krijgen, haar een handje te geven, en dan maakte hij al weer zoo gauw mogelijk, dat hij buiten haar bereik kwam. Wel zeide ik dan, dat hij een stoute jongen was, maar eigenlijk kon ik het me best begrijpen. Jeanne's moeder had mij nooit aangetrokken. Zij had altijd iets ontevredens en zuurs over zich gehad, dat afstootte, en dit was den laatstentijd hoe langer hoe erger geworden. Tegenover mij was er bepaald iets vijandigs in haar manier van doen gekomen, dat mij dikwijls hinderde, en waarvoor ik geen verklaring kon vinden. Was zij jaloersch op de vriendschap, die er tusschen Jeanne en mij bestond, en wilde zij de liefde van haar kind met geen vreemde deelen ? Dit was de eenige verklaring, die ik er voor kon vinden, maar die voldeed mij niet geheel.
Want ook tegenover Wim gedroeg zij zich zoo vreemd, zoodat de afkeer van het kind tegenover haar zeer begrijpelijk was. Nooit was ze eens echt vriendelijk tegen hem. Zij verdroeg hem, omdat Jeanne zooveel van hem hield — maar meer ook niet. — En Wim was toch zoo'n lief, zonnig kereltje! Niemand kon nalaten, hem eens te knuffelen, als hij met zijn lachende oogen — de oogen van zijn vader — en blonden krullebol, zoo parmantig en vertrouwelijk zijn handje uitstak. Alleen mevrouw Rahusen scheen niets aantrekkelijks aan hem te vinden.
Ik zag heel goed, hoe het Jeanne hinderde, maar zij sprak er nooit over, en ook ik deed, of ik er niets van bemerkte. Ik wist,



154
dat de bezoeken van mij en mijn kind Jeanne genoegen deden, en wilde alles vermijden, wat onzen vriendschappelijken omgang zou kunnen verstoren.
Toen de lente in het land kwam, de boomen begonnen uit te botten en de eerste lentebloemen heur kopjes uit het gras begonnen te verheffen, begon ook mijn neergebogen geest zich te herstellen. Hoezeer het mij als ontrouw aan den geliefden doode toescheen en ik trachtte, het te onderdrukken, toch werd ik er mij van bewust, dat ik de toekomst minder donker begon in te zien, en dat de opgewektheid weer bij mij ontwaakte. Ook begon het leven bij mijn schoonouders mij te vervelen, ik wilde mij zelf weer een omgeving scheppen, waarin ik van mijn jonge krachten gebruik kon maken. Ik zag er wel tegen op, er met mijn schoonouders over te beginnen, die zooveel voor mij deden, en mij met de bewijzen hunner liefde omringden. Maar het was voor een jonge, gezonde vrouw werkelijk niet al te aangenaam altijd als logée te moeten blijven verkeeren in het huis, waar mama nog steeds met bedrijvige hand regeerde, zoodat er Voor mij geen andere bezigheden overschoten, dan het spelen met het kind en het maken van handwerkjes.
Toen ik er over begon te spreken, dat het nu toch tijd werd eens naar een eigen woning voor mij uit te zien, viel dit vooral bij mama niet in goede aarde. Zij had er eigenlijk op gerekend, dat ik bij hen zou blijven inwonen, en zij nooit van hun kleinkind zouden behoeven te scheiden.
Gelukkig begreep mijn schoonvader mij beter, en zag hij al gauw in, dat het niet goed voor mij zou zijn, als ik altijd zoo'n onzelfstandig, onnut leven bleef leiden. Zoo werd er dan een klein villaatje voor mij gehuurd, dat dicht bij het burgemeestershuis was gelegen, zoodat wij, zoo dikwijls wij dit wenschten, bij elkaar zouden kunnen komen. Wel lag het eenigszins afgezonderd, maar het had een mooien tuin en lag niet ver van het bosch verwijderd.
Het was geen groot huis, doch het was mijn „Tehuis", waarin ik meesteres was, en leven kon, zooals ik graag wilde! O, wat voelde ik mij opgewekt, toen ik het naar mijn eigen zin inrichtte! Ik was over mij zelf verbaasd, als ik zingende het huis door ging, en schikte, en ordende, en genoot van het weerzien van al die lieve bekende dingen, die zoo lang ingepakt hadden gestaan. Wel kwamen soms droevige, weemoedige gedachten mijn opgewektheid verstoren, maar het duurde niet lang, of het leven lachte