R12 ~H
i| Y ,SjE. R | II PLECHTIGE HERDENKING VAN DE TWEEDE VERJARING (Havre, 29 October 1916) iNuinrsr. door Hf.fr Hfnrt Carton de Wiart ■ * MINISTER VAN JUSTITIE



KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
2289 8123















DE SLAG AAN DEN YSER
PLECHTIGE HERDENKING VAN DE TWEEDE VERJARING



INRICHTINGSKOMITEIT
Voorzitter :
De heer generaal-majoor graaf de Grunne, Belgisch plaatselijk opperbevelhebber te Havre.
Secretaris :
De heer Patris, voorzitter van den Bond der Belgische Pers.
De heeren Broutère, kapitein bij het 9" linie, adjunct van den Belgischen plaatselijken opperbevelhebber te Havre;
des Gachons, stafluitenant van het Fransche leger, adjunct van den prefekt-kommissaris van de regeering der Fransche Republiek bij de Belgische Regeering ;
Dewinne, secretaris van het kabinet van den heer
minister Vandervelde; Mousset, bestuurder van den Moniteur beige; Verhaegen, luitenant bij het 2" gidsen, werkzaam in het
militair kabinet van den minister van Oorlog.
Leden :



DE SLAG AAN DEN
Y S E R
PLECHTIGE HERDENKING VAJN DE TWEEDE VERJARING (Havre, qg October 19)6)
Inleiding door Heer Henry Carton de Wiart



CLICHÉS DER PH0TOGRAFI8CHB AFDEELING VAN HET BELGISCH LEGER EN VAN HET HUIS NOËL, HAVRE



INLEIDING
Zooals er op het steile pad der Alpenreuzen hier en daar standplaatsen voor den natuurbewonderaar zijn [aangelegd, waar deze enkele stonden ophoudt met klauteren, om de blikken te laten weiden over het grootsche landschap, dat de geheimvolle natuur daar voor zijne oogen toovert, bestaan er in de geschiedenis van een volk heugelijke dagen, die men nationale verjaardagen heet, dagen, die even den loop der tijden een wijl onderbreken en waarop men stilblijvend, ingetogen, terug naar het verleden blikt om er heilzame lessen voor de toekomst te putten. Vóór



VI
Inleiding
den oorlog, vierde men in België slechts een officieelen verjaardag, namelijk den ut' Juli, dag der troonbeklimming van ons Vorstenhuis, dag waarop men, kieschheidshalve jegens onzen Noordernabuur, meteen de herdenking vierde van 's lands in September 1830 bevochten onafhankelijkheid. Wel vierde men, als blijk van trouw en gehechtheid aan 's lands Vorsten, ook 's Konings naamfeest : den S'-Leopoldsdag, daarna den S'-Albertsdag; evenwel hadden die feestdagen geen karakter van wettelijke instellingen.
Edoch onverhoeds, als een indringer, zou de oorlog komen en met zijn bloedigen vinger, in den kalender van ons nationaal leven, andere onuifwischbare datums neerschrijven.
En allereerst den datum van 4 Augustus. Dien dag van het gruweljaar igi4, ongeveer te 10 uur 's morgens, werd, door de schending van ons grondgebied, de meest in 't oog springende en ongetwijfeld de hatelijkste misdaad van de hedendaagsche tijden volvoerd. Het snoode bedrijf had maar een weerslag, namelijk de plotselinge veront-



Inleiding
VII
waardiging der gekwetste nationale ziel; en de Belgische eenheid werd toen voorgoed met bloed en tranen bezegeld.
Mijn wensch ware, dat na den oorlog, telken jare, op 4 Augustus, te 10 uur in den voormiddag, alle geestelijk en lichamelijk werk in het bevrijde België één stond werde gestaakt, te midden van de stilte der gerechtshoven, klassen, werkhuizen, fabrieken, velden, kantoren en winkels, eenieder spraakloos en roerloos bleve, zooals in de mis, bij de consecratie van de hostie en van den kelk en dat dan al de klokken van grens tot grens, van Visé tot De Panne, van Antwerpen tot Virton, zooals ten tijde van de Klokke Roeland van Gent en van de Luiker banklok Le ban Henri, het alarm bengelen zouden. Met jorsche,. zware en gemeten klepelslagen, zouden van stad tot stad, van dorp tot dorp, de klokken der kerken en belforten en zelfs die der scholen en fabrieken beieren en allen, klein en groot, aan Duitschlands meineed en België1's fier antwoord, aan genes schande en



VDI
Inleiding
dezes eer indachtig maken. Bij het regelmatig verstoren der dagelijhsche doening, die al te licht vergetelheid omtrent vroeger bedreven misdaden verwekt, zou die plechtige klokkenklank in onze ziel en in de ziel onzer kinderen, bij het terug voor den geest roepen van heldhaftigheid, rouw en puinen van voorheen, nieuwe gevoelens doen opwellen, die ons zouden aansporen om met nauwere, innigere eendracht en ruimere offervaardigheid aan 's Lands stem gehoor te geven, indien het voor België's verdediging nieuwe offers van elkeen onzer vergen zou.
En de weergalm van dit klokkengelui zou, naar ik vermeen, aan gene zijde van 's lands zeekust en grenzen, als een soort universeele vermaning aanhoord worden. En meteen zou opnieuw, als een wangeluid, de snoode stem van den Duitschen rijkskanselier in den Reichstag en 's Konings Albert edele woorden tot de vertegenwoordigers der Belgische natie, in onze ooren klinken.
Vóór andere blikken als de onze, zou, bij die



Inleiding
lx
helmende bronzen stemmen, het beeld oprijzen van de helden en de slachtoffers van het Recht, van :
Ceux qui sont morts pour le monde, la-bas, A Lie'ge (').
Eene tweede verjaring zou insgelijks in onzen nationalen kalender moeten geschreven worden : Die van de laatste dagen van October, waarop onze zeeghaftige weerstand aan den Yser zijn toppunt bereikte.
Toen wij, den i5n October, aan den Yser verzameld stonden, was de Fransche linkervleugel nog te La Basse'e. Onze infanterie, 48.ooo man sterk, bijgestaan door 6.000 Fransche marinefusiliers, was sedert het begin van den oorlog, zonder verpoozen in de weer geweest. Gebukt onder vermoeienis, kommer en ontberingen, scheen zij niet meer in staat den last van eene verdere inspanning te kunnen torschen. Aanvankelijk
(1) Vers uit Emiel Verhaeren's bundel: LesAiles rouges de la Guerre.



X
Inleiding
luidde het verzoek op eigen krachten enkel acht en veertig uur stand te houden tegen den ontzaglijken vloed Duitschers, die uit het Noorden en het Oosten als 't ware naar Kales kwam aangespoeld. Onze jongens hielden het veertien dagen te reke vol, ondanks verhakkelde kleedij, ontzenuwde ledematen en ledige maag, trots granaten en schroot, ondanks regen en modder, en dank zij dezer ongemeene taaiheid, werd 's vijands overmoedige opmarsch in België beslissend gestuit.
Evenals voor den slag aan de Marne, treedt, in het verloop der tijden, de ware verhouding van dezen stuitveldslag stilaan met zijne echte draagwijdte naar voren, juist als die praalgebouwen, waarvan men enkel op afstand zich een begrip van hunne afmetingen geven kan. Wal ware er gebeurd, zoo, in stede van stand en nogmaals stand aan den Yser te houden, ons leger het hadde opgegeven? Voor de zaak der Verbondenen, was dit 's vijands stand nemen te Duinkerken en Kales, met aangroei zijner macht door het beschikken over beide belangrijke Fransche havens.



Inleiding
XI
vlak tegenover de Britsche kust, dan wanneer Groot-Brittanje het ordenen zijner krachten nog niet had volvoerd. Dit beteekende de onderschepping op zijn brandpunt van het vervoer ter zee. Zoo iets was daarbij het omtrekken van de gemeenschappelijke slaglinie der bondgenooten. Wat België 's zaak zelf betreft, doemde zulks niet alleen ons leger tot een soort zwerversrol, maar beroofde zulks bovendien de wettige overheid van alle vatbaar gezag op 's lands grondgebied, en stelde deze aan snoode vernederingen en bittere rechtsbespotting bloot; trouwens, de Poolsche bluf heeft onlangs nog getoond hoe verre de Duitsphers het op dien weg wagen.
Het wapensucces <dat na dien veldslag van de tweede helft van Octobermaand 1.914 nog behaald werd en nog behaald worden zal, zal geenszins er de gewichtigheid en den roem van uitwisschen. Wegens zijn eigen schoonheid, wegens zijne strategische en staatkundige gevolgen, zal deze slag in 's lands geschiedenis als eene gebeurtenis van allereersten rang worden geboekt, waardig als hij



XII
Inleiding
is door het huidig geslacht en door het nakomelingschap herdacht te worden.
Die bezorgheid diende tot richtsnoer aan hen, die de betooging van Havre op touw zetteden. Dit gevoelen werd vertolkt door het hoofd der Belgische Regeering in de meesterlijke redevoering, die het ter gelegenheid dier betooging uitsprak. De kritiek zal daarop niets hebben af te dingen, ten ware de stilzwijgendheid in acht genomen aangaande den zoo belangrijken rol dien, in den loop dier roemrijke dagen, door den minister van Oorlog zelf werd volvoerd.
Dusdanig was de beteekenis van de kostbare hulde, welke aan ons leger door den heer admiraal Lacaze werd gebracht, namens de Fransche Regeering en namens de marine-fusiliers, die ons zoo dapper ter zijde stonden. Dit gaf eindelijk aanleiding tot het publiceer en van onderhavig boekje, welk aan deze betooging werd gewijd, om er het aandenken van te vestigen. Konden wij voor het opmaken van onderhavig verslag gepastere medewerking wenschen dan die van



Inleiding
XIII
commandant Willy Breton, den zoo gewetensvol/en en tevens zoo knappen geschiedschrijver van onzen krijgsroem?
Ingewijd door de betooging van Havre, zal die plechtige gedenkdag weldra in de reeks onzer nationale feestdagen opgenomen worden. Van jaar tot jaar en alzoo vastgesteld, zal het verloop van October aan de tijdgenooten van den slag aan den Yser en aan hen, die er later de vruchten zullen van plukken, toelaten aan de alstoen besturende oversten en zegevierende soldaten, verdwenen of nog in leven, eereschuld te betalen. Dit zal hen in de gelegenheid stellen, om al de strijders van den Yser te versmelten in eene verschuldigde hulde van bewonderingen erkentenis — de helden, die door hun inspanning en beproevingen, hetzij te Dixmuiden, te Tervaete, te Nieuwpoort, te Schoorbakke, te Pervyse of elders bijgedragen hebben om de Duitsche overweldiging te breken en dit ongeschonden en voor immer geheiligde hoekje gronds van 't vaderland te behouden.



XIV
Inleiding
Ons leger heeft nooit opgehouden en houdt thans nog niet op met dit ongeschonden hoekje gronds {e verdedigen. En voorzeker zal het aandenken van den aanvankelijken slag van October igi4 nooit de heerlijke taaiheid en wetenschap, en de heldhaftigheid vergeten noch miskennen, die er werden en sindsdien elk uur nog worden aan den dag gelegd. Met welken ijver zullen den dag, waarop de teruggeslagen Duitscher voorgoed België zal verlaten hebben, de thans verstrooide en eindelijk opnieuw vereenigde familiën, aan alle hunne verdedigers en aan al hunne verlossers hunne diepe erkentenis niet betuigen? De tijdingen, die uit het bezette land tot hier toe overwaaien, geven reeds een denkbeeld op welke schrandere en roerende wijzen die dankbaarheid zal ver tolkt worden.
Op de openingszitting van onze gerechtshoven en rechtsbanken, in October 1016, nam de heer du Pont, voorzitter van het Verbrekingshof, openbaar het woord in het Justitiepaleis van Brussel (waarvan- een deel tot wachtkamer door den vijand wordt gebruikt). Na te hebben herinnerd aan de



Inleiding
xv
strijders van 1830, die onder het gedenkteehen van het Martelaarsplein rusten, zegde de redenaar onder meer :
« Zouden wij, waarde collega's, geenen wensch hunnen uiten! Ons Justitiepaleis is reusachtig groot! De voorzaal is uiterst ruim ! Talrijke zuilengangen omringen het gebouw ! Talrijk zijn de lange gangen, die het publick en wij zelf dagelijks doorloopen ! Zouden deze uitgestrekte lokalen geene ruimte genoeg bevatten om er, in gulden letters, de namen van al de dapperen, die zoo heldhaftig gesneuveld zijn, op de muren te schrijven ? —'■ Op eene eereplaats, goed zichtbaar en roemrijk vereenigd, zouden daar de namen van de gesneuvelden uit de rechtswereld prijken. In die prachtige herinneringsplaats zouden ten slotte twee gewrochten van onze meest beroemde kunstenaars schitteren : Eenerzijds, De Dapperheid die het goed Recht verdedigt, onder de trekken van Koning Albert, die door zijn voorbeeld onze onversaagde legioenen aanvuurt; anderzijds, De Liefdadigheid die de stervende helden



XVI
Inleiding
troost, verbeeld door Koningin Elisabeth, geliefde engel die met hare zachte woorden en moederlijke zorgen de moedige slachtoffers van den strijd opbeurt. Hoe zou de rechtswereld zich gevleid gevoelen hare taak in een echt nationaal Pantheon te volbrengen, dat eens te meer den schoonen titel « Justitiepaleis » zou verdienen ! Na in onzenwerkkring te hebben deel genomen aan de opofferingen der Natie, zou het voor ons een wezenlijke vergoeding en vooral een allergrootste eer zijn eiken dag aan de onzen roemrijken martelaren gebrachte hulde deel te nemen ! »
Dit voorstel gaat uit van een, uit hoofde van zijn verheven ambt van magistraat, uiterst bevoegd persoon en is des te meer treffend, daar die magistraat met talrijke familièbanden aan het leger gehecht is. Het dringt zich vooral aan onze aandacht op door den dramatischen aard der omstandigheden, waarin, vlak tegenover den vijand, zijn maker het manhaftig heeft durven opperen. Zij', die van eene nationale hulde iets anders vergen dan rijkdom en stoffelijke schoonheid,



Inleiding
XVII
zullen er de uitdrukking van een diep treffend symbolisme vinden. Is het inderdaad niet in den Tempel van het Recht, dat het betaamt, de namen te vereeuwigen van hen, die voor het Recht zelf gesneuveld zijn ? Hebben zij, die hun leven ter eerbiediging van eene verbintenis gegeven hebben, — en het is op de eerbiediging van de verbintenis dat ten slotte heel het maatschappelijke leven der natie en der eenlingen berust, — niet verdiend dat hun aandenken en hun voorbeeld vereenigd blijven, om deze des te beter naar het begrip der menschelijke gerechtigheid en naar hunne dagelijksche beteekenis te doen uit komen.
Ander vrome gedachten zullen ongetwijfeld geopperd worden, die overigens deez niet zullen uitsluiten en waaraan dezer verwezenlijking niet tot hinderpaal strekken zal. Wat van aanbelang zijn zal, — en ziedaar waarom het niet voorbarig is nieuwe nationale feestdagen in te stellenen aan herdenkingen te peinzen, — is aan elk der verdedigers van het vaderland zijn billijk aandeel in den roem — deze zonnestraal voor de dooden — toe te



xviii
Inleiding
kennen; is meteen aan levenden en toekomenden de les van zooveel heldhaftigheid en offervaardigheid te bezorgen, opdat deze vaardig wezen om ze te vernieuwen, den dag, waarop onze nationale eer het nog zou vereischen.
De wijsbegeerte der geschiedenis veropenbaart de waarheid van deze wenken gegeven in het Boek der Machabeërs: Mementote operum patrum quce fecerunt in generationibus suis et accipietis gloriam magnam et nomen ceternum : Gedenkt wat uwe voorvaderen voor hunne geslachten hebben gedaan, en ge zult een grooten roem en een eeuwigen naam verwerven.
H. Carton de Wiart.
Havre, 6 December 1916.



DE SLAG AAN DEN YSER
HERDENKINGSPLECHTIGHEID TE HA VRE DER f VERJARING VAN DEN SLAG AAN DEN YSER
Willende eene schitterende hulde aan het dappere Belgisch leger brengen en het meteen 's lands onvergankelijke erkentelijkheid plechtig betuigen, had de Belgische Regeering besloten, op Zondag 39 October 1916, de tweede verjaring van den roemrijken slag aan den Yser ambtelijk te vieren.
De feestwijzer der herdenkingsceremoniën, welken men een karakter van roerenden eenvoud had willen behouden, omvatte : 'S morgens, een plechtigen groet aan de vlag, gevolgd van eene wapenschouwing vóór het Belgisch ministerie van Oorlog, villa Louis XVI, te
(29 October 1916)



De Slag aan den Yser
Ste-Adresse, en 's namiddags eene indrukwekkende vergadering in den grooten schouwburg van Havre.
Hoeft het gezegd dat het inrichtingskomiteit vooreerst er aan gedacht had de deelneming aan die ter eere van het leger op touw gezette vaderlandsche betoogingen te verkrijgen van afvaardigingen van al onze zeeghaftige regimenten, op wier vaandels het beroemd woord : Yser, in gulden letters prijkt.
Maar wegens militaire noodwendigheden, kon aan dien wensch niet ten volle worden voldaan. Men bepaalde zich met het vaandel en het muziekkorps van een regiment rechtr streeks van het front te zenden, en een afdeeling infanterie bestaande uit strijdende soldaten, die toen in het Belgisch centrum van Fécamp waren gedetacheerd, naar Havre te doen afkomen.
Bij een zeer natuurlijk gevoel van erkentenis tegenover Frankrijk, den voornamen bondgenoot, die zoo gastvrij en gulhartig het ver-



De Slag aan den Yser
3
bannen België bejegent, had de Regeering er aan gehouden de heldhaftige marine-fusiBerSj die te Dixmuiden naast onze jongens zich met lauweren hebben bedekt, op die herdenkingsceremoniën van den Yser uit te noodigen. Zij had dus gevraagd en verkregen dat een afdeeling dier troepen aan den plechtigen vaandelgroet deelnam. Dan ook werd er een der eenheden, die te Dixmuiden door hare glansrijke dapperheid had uitgemunt, aangewezen om het Belgisch leger te vertegenwoordigen. De keus viel, te allen laatste, op het is?e linieregiment, dat de voorname eer heeft Z. K. H. prins Leopold van België in zijne gelederen te tellen.
De Belgische Regeering had de Fransche Regeering aanzocht zich ambtelijk opdeherdenkingisplechtigheden van 29 October te willen vertegenwoordigen.
De heer Briand, voorzitter van den ministerraad der Republiek, die te Parijs weerhouden en belet was persoonlijk naar Havre over



4
De Slag aan den Yser
te komen, om die uitnoodiging te beantwoorden, zond aan den heer de Broquevüle volgend telegram :
De minister van Frankrijk heeft, zooals ik het hem verzocht had, u voorzeker reeds bericht dat de minister van Zeewezen de Fransche Regeering ■op de herdenkingsfeesten van den slag dan den Yser zal komen vertegenwoordigen, en gelukkig zijn zal om u bij deze gelegenheid de sympathie te betuigen, die al de Franschen voor het edele België gevoelen en alzoo openbaar blijk van ons wapenbroederschap te geven.
Ik zou, wat mij betreft, gelukkig geweest zijn persoonlijk dit gevoel in naam van de Regeering te hebben komen uiien; maar wegens de veelvuldige plichten en de drukke bezigheden van mijn ambt, heb ik tot mijn spijt er niet kunnen aan denken.
Ik verzoek u, mijn waarde Voorzitter, de verzekering mijner verkleefde gevoelens te aanvaarden.
Briand.



De Slag aan den Yser
5
Voegen wij hierbij, vooraleer tot het verslag vaii de vaderlandsche betoogingen van dien heugelijken dag over te gaan, dat het Belgisch propaganda-komiteit aan de pers een artikel had medegedeeld, waarin de hoofdfazen van den tragischen en roem vollen slag, met dezes gewichtige gevolgen, waren, geschetst.
Dit artikel verscheen den 2911 October, in al de in het buitenland verschijnende Belgische dagbladen en werd door een groot aantal publicaties der verbonden en neutrale landen opgenomen.






DE AANKOMST TE HAVRE VAN HET MUZIEKKORPS EN HET VAANDEL VAN HET 12" LINIEREGIMENT
Reeds daags vóór het herdenkingsfeest van de tweede verjaring van den Yserslag, zouden de plechtigheden, onder de algemeene geestdrift der bevolking en der Belgische kolonie van Havre, met een voorspel worden ingeleid, waarbij de algemeene gevoelens van bewondering voor onze soldaten reeds tot uiting zouden komen. Te 11 ure 's morgens, stapte, rechtstreeks komende van het front, het muziekkorps van het i2e linieregiment met het korpsvaandel in de statie van Havre af. De schout-bij-nacht goeverneur van Havre en de bevelhebber der Engelsche basis hadden er



8
De Slag aan den Yser
aan gehouden den aankomenden eene plechtige ontvangst voor te behouden.
Rond half elf was de omgeving der statie reeds bezet met eene dichte volksmenigte, gekomen om het roemrijk vaandel te begroeten, wiens plooien als een belofte van zege meedroegen. Schout-bij-nacht Varney, goeverneur van Havre, en generaal graaf de Grunne, Belgisch plaatselijk bevelhebber, waren aanwezig. Een prachtig eere-geleide, namelijk eene compagnie van het 137°, eene Britsche compagnie Coldstream Guards en een peloton Belgische gendarmen stond daar geschaard, onder het bevel van den bataljonsoverste Jard, van het 1370 Fransch territoriaal regiment. Deze troepen vormden, met het onder het bevel van zijnen overste, luitenant Marechal, staande muziekkorps van het 12e linie, een vierkant vóór den ingang der statie. Men bemerkte bovendien eene afvaardiging Fransche officieren met luitenant-kolonel Savare, wapenbevèlhebber van Havre; den stafkapitein Lord Headford, verte-



Dj Sfag aan den Yser
genwoordiger van den bevelhebber der Britsche basis; kolonel Van Driessche, intendant der ie klasse, en talrijke Belgische officieren.
Kort vóór de aankomst van het vaandel, hield generaal graaf de Grunne wapenschouwing over de troepen, en den bataljonsoverste Welke deze aanvoerde, vielen, wegens dezer flinke houding, levendige gelukwenschen ten deel.
Toen luitenant Haccour met het vaandel en dezes wacht verscheen, weerklonk het gebruikelijk klaroengeschal en speelde het muziekkorps van het i2e linie de Brabangonne, het "God save the King en de Marseillaise.
Het roemrijk zinnebeeld, waarop ih gulden letters de woorden Dixmude-Yser, synoniemen van heldhaftigheid en roem, schitteren, wordt door de menigte op langdurige toejuichingen onthaald.
De Belgische soldaten zijn in zwierige khaki-kleedij uitgedoscht en dragen den helm. Hun voorkomen is krijgshaftig; hun gelaat



ÏO
De Slag aan den Yser
heeft de getaande tint van mannen die in open lucht, in de zilte zeebries leven. Dit al verwekt eenen gunstigen indruk op de menigte. En te midden van toejuichingen, zet de kolonne zich in beweging en gaat het vaandel tot aan de Belgische plaats uitgeleide doen.
Het muziekkorps van het i2e linie stapt aan het hoofd van den stoet; het wordt opgevolgd door de compagnie van het 137° territoriale; daarop komt het peloton gendarmen, met het vaandel in 't midden; voorafgegaan door zijnen ouderwetschen en eigenaardigen doedelpijpspeler, sluit de compagnie Coldstream Guards eindelijk den marsch.
Overal geestdriftig begroet, stapt de kolonne op de schelle tonen van opwekkende marschen langs de Strasburg-laan, de Albert I-laan, klimt de Badstraat op en bereikt de Havrestraat waar de Belgische generaal, plaatselijk bevelhebber, haar opwacht.
Vlak vóór de bureelen der Plaats, stellen de troepen zich op. En na den gebruikelijken



De Slag aan den Yser
11
eéregroet aan het vaandel, zet luitenant Haccour het roemrijk zinnebeeld in het daartoe voorbehouden lokaal neder.
Daarop gaat generaal graaf de Grunne de bevelhebbers van het Fransche en het Britsche regiment, die zoo minzaam aan de plechtigheid hadden deelgenomen, bedanken en ze wegens de prachtige houding hunner troepen nog eens geluk wenschen. Deze keeren vervolgens naar hunne onderscheidenlijke kwartieren terug, vergezeld van het muziekkorps van het i se linie, dat eenen vroolijken stapmarsch speelt.



DE MILITAIRE OVERHEDEN VoÓR. DE VILLA LOUIS XVI



DE DAG VAN 2(f OCTOBER
de aankomst van de afdeeling van fecamp
Zondag 's morgens, rond 7 uur, kwamen op hunne beurt twee compagnieën infanterie uit Fécamp, onder het bevel van kapiteincommandant Torcy, in de statie van Havre toe. Zij werden bij hunne aankomst ontvangen door kapitein Brouyère, afgevaardigde van generaal graaf de Grunne, en door de fanfare van de groep artillerie-werklieden van Havre.
Muziek vooraan, stapten beide compagnieën met krijgshaftigen tred en gedoseht in hunne snedige veldkleedij, langs de Strasburg-laan en de Parijsche straat, naar het Wapenhofwaar de huisvestingcompagnie van Havre ingekwartierd



i4
De Slag aan den Yser
is. Een licht ontbijt werd daar aan de manschappen opgediend.
Te 9 uur, bew ezen de compagnieën onder de wapens, met het muziekkorps van het i2e linie aan hun linkerkant, de mihtaire eer aan het uit de Belgische Plaats aangebracht vaandel.
Muziek voorop en den roemrijken standaard in het midden, begaf zich de troep langs de kaaien, de Frans I-laan, de Albert I-laan, reeds zwart van volk, trots ontijdigen regen en stormwind, naar het ministerie van Oorlog.
DE GROET AAN HET VAANDEL
Lang voor het tot de ceremonie bepaald uur, stond eene aanzienlijke menigte, welke men ongetwijfeld nooit te Ste-Adresse te zien kreeg, reeds opeengepakt in de omgeving van de villa Louis XVI en op de schitterend bevlagde Koning-der-Belgen-laan.
Met de talrijke Belgische kolonie van Havre,









De Slag aan den Yser
»9
ongeduldig om onze soldaten toe te juichen en voor het vaandel i— dit zinnebeeld van eer en plicht — te buigen, waren duizenden inwoners van Havre daar toegestroomd om aan hunne gevoelens van erkentelijkheid en bewondering voor het heldhaftig België lucht te geven.
Vóór de villa van het departement van Oorlog, op een voor de gelegenheid opgetimmerd verhoog, hadden burgerlijke en militaire overheid plaats genomen, namelijk de Fransche minister van Zeewezen, admiraal Lacaze, vertegenwoordiger van de Regeering der Republiek; baron de Broqueville, minister van Qprlog en voorzitter van den ministerraad, omringd van al de leden van het Belgisch Kabinet en van de staatsministers; de bij 's Konings Regeering aangestelde leden van het diplomatisch korps : luitenant-generaal Jung.. bluth, adjudant-generaal, hoofd van 's Konings militair huis; luitenant-rgeneraal Wielemans, hoofd van den generalen staf van het Belgisch leger; schout-bij-nacht Varney, goeverneur



i8
De Slag aan den Yser
van Havre, gewezen hoofd van: een der glorierijke regimenten der marine-fusiliers van de brigade Ronarc'h; kolonel Nicholson, bevelhebber van de Britsche basis; prefekt Tallon, kommissaris; van de Regeerkig der Fransche Republiek bij de Belgische Regeering; de heeren maires van Havre en Ste-Adresse; de te Havre aanwezige Belgische kamerleden en senatoren; generaal Meiser, die de Belgische troepen te Dixmuiden aanvoerde; generaal Servais, inspecteur-generaal van den dienst der Intendantie, die zich aan den Yser tijdens de tragische gevechten in den bocht van Tervaeté heeft onderscheiden; generaal graaf de Grunne; de hoogere ambtenaren van de ministeries; de Belgische officieren van het garnizoen van Havre en een zestigtal artillerie-officieren, die V3-h het front waren; gekomen om onze inrichtingen voor munitie- en materieel-aanmaak te bezoeken. Een vóór de villa Louis XVI opgesteld peloton gendarmen bewees de militaire eer. Tegenover, op het gaanpad, stonden









De Slag aan den Yser
21
zeshonderd roemrijke invalieden van het Tehuis van S,e-Adresse geschaard. Het waren nage-*noeg allen oud-kampers uit den tragischen strijd, wier eereteekens van hunne offervaar* dighjeid en dapperheid getuigen.
Te 9" 30, daagt onder het bevel van luitehant-ter-zee Agnès, de afdeeling Fransche marine-fusiliers op. Het zijn allen prachtkerels, met de matrozenmuts met rooden pompon op het hoofd. Deze wakkere jongens worden met langdurig handgeklap begroet; meest allen hebben te Dixmuiden gevochten.
Nauwelijks heeft generaal graaf, de Grunne wapenschouwing over hen gehouden, als plots de tonen van de muziek van het i2e linie met het geschal der klaroenen weerklinken. Het zijn de Belgische troepen die op hunne beurt naderen en hun zegerijk vaandel begeleiden.
De vivats verdubbelen, men ontbloot het hoofd en buigt; eene onbeschrijfbare ontroering doet aller harten kloppen. Na vóór de marinefusiliers, die hun de wapens bieden, optocht te



22
De Slag aan den Yser
hebberi gehouden, komen beide Belgische compagnieën zich opstellen aan den linkerkant van hun oud-strijdgezellen, die met hen leed en roem hebben gedeeld. Met het wuivend, onder de zeebries zwellend vaandel voorop, gaat het muziekkorps tusschen de marine-fusiliers en de Belgische infanteristen post vatten.
De oudste hoofdofficier van het Belgisch garnizoen van Havre, luitenant-kolonel Lambelin, voert bevel over al de troepen te zamen.
Tien uur. De regen heeft opgehouden. Luitenant-generaal Wielemans, vergezeld van schout-bij-nacht Varney, kolonel Nicholson, generaals Meiser en Servais en generaal graaf de Grunne, gaan vlak vóór het vaandel plaats nemen. Het purpër lint der Leopoldsorde versiert het door schroot verhakkeld vaandel, op wiens driekleurig zijden doek het opschrift: Dixviude - Yser, zich glanzend afteekent. Met trillende stem, laat luitenant-kolonel Lambelin









De Slag aan den Yser
25
het plechtig commando : Au. drdpeau! weerklinken.
Schetterend helmt het geschal der koperen klaroenen terwijl de manschappen zich schrap zetten in de, gebruikelijke militaire houdingen de tot tranen bewogen menigte vroom het zinnebeeld begroet, dat voor haar al den zielenadel van den Koning-Ridder en al de dapperheid van ons- leger verpersoonlijkt. En als een wonderlijk vizioen rijst het beeld van het gemarteld en verminkt Vaderland... voor een stond voor den ontroerden geest...
De kreten Vive la Belgique! l'ive le Roi! welke luitenant-generaal Wielemans uitgalmt, worden geestdriftig, herhaald door de aanwezigen, wier aandoening ten top stijgt, wanneer plots de majestatische tonen van de Brabanganne weerklinken.
Vive la France! Vivent nos vaillants allies de 1' Yser (Leve Frankrijk! Leven onze dappere bondgenooten van den Yser) roept vervolgens generaal Wielemans; en de gloedvolle klanken van



26
De Slag aan den Yser
de Marseillaise barsten los, te midden van den algemeenen, aangroeienden geestdrift. Op dit oogenblik gaat generaal Meiser naar zijn duurbaar vaandel toe; aan eene diepe aandoening ten prooi, drukt hij de lippen op het roemrijk doek, dat met hem te Dixmuiden was.
Dit gemoedelijk' gebaar; grijpt de omstaan^ ders diep aan. Daarop wordt de Britsche nationale ;hymhe. aangeheven, en herinnert ons aan den zegerijken veldslag van Yperen, waar vele onzer Britsche wapenbroeders met heerlijke onversaagdheid vielen, en luisterrijken roem verworven.
De indrukkende ceremonie eindigde met eenen optocht die ons toeliet de onberispelijke houding der troepen te bewonderen. Op de tonen van den marsch van het i2e linie, togeii de troepen, op krijgshaftigen tred vóór de overheden voorbij, terwijl zij luide werden toegejuicht.



DE OPTOCHT : HET BELGISCH DETACHEMENT






De Slag aan den Yser
29
DE CEREMONIE IN DEN GROOTEN SCHOUWBURG VAN HAVRE
Met hare gewone lieftalligheid, had de municipaleit van Havre zich beijverd om de schouwburgzaal ter beschikking van de Belgische regeering te stellen. Daar zou de grootsche herdenkingsplechtigheid, den Zondag namiddag, te 3 uur, voor eene eivolle zaal plaats grijpen.
Al de burgerlijke en militaire voorname personen waren op die vergadering uitgenoodigd, welke door den heer Schollaert, staatsminister en voorzitter van de Kamer der volksvertegen* woordigers, voorgezéten werd.
Vermelden wij vooreerst de aanwezigheid van al de leden der Belgische regeering en van de gezanten van Rumenië, Frankrijk, GrootBrittanje, Portugal, Italië, Rusland, Japan en Servië bij Koning Albert, alsmede van de algemeene consuls van Italië, Frankrijk, GrootBMttanje en de Vereenigde-Staten.



30
De Slag aan den Yser
Op den eersten rang der Fransche overheden stippen wij aan : Den heer admiraal Lacaze, minister van Zeewezen en afgevaardigde van de regeering der Republiek; den heer schoutbij-nacht Varney, goeverneur van Havre, en zijnen adjunct, kolonel Brunck; den heer prefekt Tallon, algemeenen commissaris bij de Belgische regeering; den heer Benoit, onderprefekt; den heer Brindeau, senator; den heer volksvertegenwoordiger Ancel; de heeren Morgand, maire van Havre, en graaf de Querhoent, maire van Stc-Adresse ; de algemeene raadsheeren en municipale raadsleden van Havre, den. heer Beaugrand, prokureur der Republiek ; de heeren voorzitters der burgerlijke rechtbank, der handelsrechtbank en der handelskamer ; de heeren Vidal en Dubosc, onderscheidenlijk voorzitters der vluchtehngenkomiteiten van Havre en Ste-Adresse; kolonel Mauger, stafoverste van het oppercommando der verdediging; kapitein-luitenant ter zee Hamon, stafóverste van het zeewezen, en de



De Slag aan den Yser
3i
stafofficieren van Havre; luitenant-kolonel de Bray, bevelhebber van het i37e territoriale infanterieregiment, en al de hoofdofficieren van het garnizoen.
Onder de Britsche overheden : Kolonel Nicholson, bevelhebber van de Britsche basis, ■zijnen stafoverste luitenant-kolonel Welch, en de statkapiteins Higgins en lord Headford; kolonels Thurston, Money, Harrison, Massy, Parker, Borton, Watts; luitenant-kolonels Shofield, Worthington, Stotesbury, KilsonClark, Pollard, Hills, White; majoors Pini, Mitchell, Long en Heneage.
Aan den kant der Belgen, buiten de reeds vernoemde burgerlijke personaliteiten, vermelden wij den heer Belgischen consul te Havre; den heer senator de Spot; de heeren kamerleden Boval en Gilles de Pélichy; de griffiers van de Kamer en van den Senaat; de kabinetsoversten, de algemeene secretarissen en de hoogere ambtenaars van de ministerieele departementen. Uit den militairen stand: Luite-



.32
Dè.Slag aan den Yser
nant-generaals Jungbluth, adjudant generaal hoofd van 's Konings militair huis; Wielemans, hoofd van den generalen staf van het leger; Thiemann, lid van de commissie tot uitstel van Havre; generaals Meiser, Servais en graaf de Grunne; kolonel Van Driessche; luitenantkolonels De Rycke, Lambelin, Leestmans (gewezen bevelhebber van het 1 ie linie te Dixmuiden), Kelecom, Meulemans ; al de hoofdofficieren van de korpsen en diensten van het garnizoen ; de E. H. divisie-aalmoezeniers van den katholieken en den protestantschen eeredienst; den krijgsauditor van Havre, enz.
Eene nieuwsgierige en sympathievolle menigte heeft de omgeving van den schouwburg bezet, waar een onberispelijke ordedienst wordt waargenomen.^ Eene afdeeling Belgische infanteristen uit Fécamp, bewijst de militaire eer aan de overheden die beurtelings toekomen. Het helle en schrille klaroengeschal weerklinkt. Binnen den schouwburg worden



De Slag aan den Yser
33
gebruikelijke dienst en ceremonieel op nauwkeurige wijze verzekerd door kapitein Brouyère, adjunct van den Belgischen generaal plaatselijken bevelhebber, en door den stafluitenant des Gachons, adjunct van den heer prefekt Tallon, Franschen kommissaris bij de Belgische regeering. De zaal wordt spoedig bezet.
De loges van de eerste gaanderij zijn voorbehouden aan den minister van Zeewezen, vertegenwoordiger van de regeering der Fransche Republiek, aan de ministers van Koning Albert, aan de leden van het diplomatisch korps, aan luitenant-generaals Jungbluth en Vs^ielemans, aan de generaals-majoor Meiser en Servais, alsmede aan de volgende Fransche hoogere overheden : Den schout-bijnacht goeverneur van Havre, den prefekt kommissaris bij onze regeering, den onderprefekt van Havre, de maires van Havre en Ste-Adresse, de senatoren, volksvertegenwoordigers en algemeene raadsheeren van Havre, den prokureur der republiek, de voorzitter van



3*
De Slag aan den Yser
de burgerlijke rechtbank en van de handelsrechtbank.
In de baignoires hebben de municipale raadsleden van Havre en de vertegenwoordigers der pers plaats genomen.
Het eerste balkoen, welk het bontst schouwspel biedt, is bezet door de hoofdofficieren van het Fransch en het Belgisch leger, den bevelhebber der Britsche basis en dezes staf, den staf van den schout-bij-nacht goeverneur van Havre, de officieren van het kabinet van den minister van oorlog, en door kapitein Laurence, afgevaardigde van het Fransch leger.
De orkestzetels en de stalles zijn bezet door de consuls, de op de ceremonie uitgenoodigde Britsche officieren, de burgerlijke ambtenaren van de Fransche beheeren en Belgische ministeries.
De gansche tweede gaanderij is aan de officieren van het Belgisch garnizoen van Havre voorbehouden.
Afvaardigingen marine-fusiliers en Fransche, Britsche en Belgische oorlogsinvaJieden hebben



De Slag aan den Yser
35
de parterre bezet. Op de derde en de vierde gaanderij zijn eindelijk de overige Belgische oorlogsinvalieden, alsmede eenerzijds onderofficieren en anderzijds soldaten behoorende tot de garnizoenen van de Plaats, gezeten.
Zoo zaten daar de vertegenwoordigers der roemrijke verbonden legers, welke tijdens de epische veldslagen in Vlaanderen te zamen hun bloed voor de edelste en meest geheiligde zaak vergoten en met verheven heldhaftigheid en edel plichtsbesef den geduchten aandrang der tallooze horden des vijands gestuit hebben.
De feestwijzer der plechtigheid omvatte twee gedeelten : Vooreerst eene voorname redevoering, beurtelings in het Fransch en in het Nederlandsch uitgesproken door den heer de Broqueville, minister van oorlog en voorzitter van den ministerraad; daarna een kunstfeest met de medewerking van Mejuffer Roch, van de « Comédie-Francaise », van den heer Fauchois, tooneelschrijver, en van het



36
De Slag aan den Yser
puike muziekkorps van het i2e Unieregiment. Te 3 uur stipt, komen de heer minister ]Lacaze, de leden der Belgische regeering, schoutbij-nacht Varney, Z. E. de heer Klobukowski, Fransche gezant in België, de heer prefekt Tallon, luitenant-generaals Jungbluth en Wielemans, generaal Meiser, de onderprefekt van Havre, de maires van Havre en Ste-Adresse zich rondom den Voorzitter der vergadering, den heer minister Schollaert, scharen op het tooneelverhoog, waarop de heer de Broqueville tot de aanwezigen het woord gaat richten.
Onmiddellijk heerscht er eene plechtige stilte. De heer minister Schollaert neemt het woord. In roerende bewoordingen brengt hij hulde aan het gastvrij en glorierijk Frankrijk, en bedankt de Fransche regeering wegens het afvaardigen op de ceremonie van een harer meest uitstekende vertegenwoordigers.
Daarna brengt de redenaar [een jniet minder prachtige hulde aan den heer de Broqueville, den krachtdadigen, helderzienden staatsman



De Slag aan den Yser
37
en man van de daad, die, te midden van hét schromelijk gevaar, met zooveel schranderheid, vaderlandsliefde en wilskracht, de lotsbestemming van het gekneusd maar ontembaar België onder zijne hoede heeft genomen.
Met enkele korte woorden maar wellende uit het diepste zijns harten, herinnert de voorzitter der Kamer, ten slotte, aan het onsterfelijk epos van den Yser, aan wier boorden het zoo reine bloed onzer jongens zich met het edele Fransche bloed mengde.
« De Belgische jongens en hunne wapenmakkers », roept de redenaar in zijne slotrede, « hebben allen den Koning, den heldhaftigen ridder van de eer, trouw gehoorzaamd en die dapperen hebben jden Yser onoverkoombaar zooals Frankrijks helden Verduin ongenaakbaar hebben gemaakt. »
Deze slotrede wordt op eene ovatie onthaald; daarop verleent de heer Schollaert het woord aan den minister van Oorlog.



DE YSER



REDE VOERING VAN DEN HEER DE BROQUEVILLE, MINISTER VAN OORLOG, VOORZITTER VAN DEN MINISTERRAAD
. /f et gemoedelijke en helklinkende stem, en
Met gemoeaeiijKe en neiKnnKenae stem, en op overredenden toon, die diep de aandachtige en ingetogen toehoorders roert, neemt de uitstekende redenaar — en dit voor de eerste maal in het openbaar, sinds de heugelijke parlémentszitting van 4 Augustus igi4 te Brussel — het woord en spreekt in het Fransch, daarna in het Nederlandsch, volgende heerlijke redevoering uit :
Excellencies, Mevrouwen, Mijne Heeren,
Een zelfde gevoelen, een zelfde herinnering vervullen op dit oogenblik onze harten en op onze



4o
De Slag aan den Yser
lippen zweeft een naam die, als bij tooverslag, voor onze oogen doet oprijzen een heerlijk visioen van onvergankelijke glorie.
Ongetwijfeld vernemen wij iederen dag van den oorlog verhalen van heldendaden die in de geschiedenis hunnen weerklank zullen vinden van geslacht tot geslacht.
Ongetwijfeld, langs de levende grens van Nieuwpoort tot aan de Vogeezen, in de kronkelende lijn onzer legers stijgen immer in getal de moedige daden, de verhevenste voorbeelden van zelfopoffering en ongekende toewijding van duizende strijders.
Maar er zijn oogenblikken waar een gezamenlijk pogen, om wille der omstandigheden, bijzonderlijk groot wordt en waar de algeheelheid der toegewijde krachten in een tragischen strijd voornamelijk schitterende gevolgen heeft,
Zulks was, om maar alleen te spreken van het Westelijk front, de slag voor Luik, waar de Duitsche legermacht die op Frankrijk losstormde eene vertraging ondervond wier gevolgen den ganschen strijd beheerschen; zulks was, in berekening met het gevecht voor Antwerpen, de slag aan de Marne, waar de Fransche kans zoo gelukkig en wondervol



De Slag aan den Yser
4i
keerde; zulks zijn de verwoede gevechten in Champagne en aan de Somme, waar het offensief der bondgenooten den vijand beheerscht; zulks was onlangs de reuzenstrijd om Verduin; zulks was vroeger de slag aan den Yser waar — nu twee jaar geleden — de wilde stormloop der vijanden begaf voor den heldenmoed van dezen, die hunnen geliefden vadergrond tot het laatste toe uit al hunne krachten verdedigden.
Wij vieren vandaag de verjaring dier veldslagen die, in onze oogen, de schoonste luister zijn der wapens ten dienste van het Recht.
Dit bracht er mij toe, voor de eerste maal sedert den 4 Augustus, in het openbaar let woord te voeren.
Het is mij een waar genoegen, zulks te kunnen doén, ten einde hulde te brengen aan die dapperen en bij deze gelegenheid eerbiedig te groeten den vertegenwoordiger van het Fransche Goevernement.
De tegenwoordigheid van zulk een uitstekend lid van den Ministerraad van Frankrijk is voor ons een nieuw pand van de standvastige vriendschap, waarvan Frankrijk ons eiken dag, elk oogenblik levende bewijzen geeft.



42
De Slag aan den Yser
Wij zijn vereerd, mijnheer de Minister, U welkom te heeten in dit herbergzaam oord, door Frankrijk zoo welwillend ter beschikking gesteld van België.
Uw hooggeplaatste persoon zet dit herinneringsfeest nieuwen luister bij; hij verzinnebeeldt de broederlijkheid, door het bloed op het slagveld bezegeld, en ontsteekt eens te meer het reine gevoel van erkentelijkheid in de harten van dezen wier smarten, door Frankrijks moederlijken kus, gelenigd werden.
Ik bid U, mijnheer de Minister, aan het Fransche Goevernement te willen overbrengen de hulde der gevoelens die onze harten vervullen en tevens te zeggen hoe vereerd wij ons gevoelen over den keus dien het deed met U aan te duiden om het hier te vertegenwoordigen.
Getuige daarvan deze vergadering die de uitstekendste vertegenwoordigers der Verbondene Mogendheden hier vereenigt. Wij zijn het allen eens van hart en ziel om de eer dier groote dagen over te brengen aan de dapperen die gesneuveld zijn, aan dezen die lijden, aan dezen die strijden. Me dunkt, ik hoor reeds de stem van het Vaderland — zoo verre en toch zoo nabij — hulde brengen aan het leger, getuigenis afleggen van bewondering en dank-



De Slag aan den Yser
43
baarheid, en aan dezen die hunne geliefde dooden
beweenen, den oppersten troost schenken der openbare erkentelijkheid.



44
De Slag aan den Yser
Wij weten, helaas, ten koste van wat wee, wij die reine glorie hebben verkregen. Wij zijn niet van het getal dergenen, die door heerschzucht gedreven en ongevoelig voor de smeekingen en tranen van vaders en moeders, vrouwen en kinderen, hunne bataljons ter bloedige slachting leiden om aan Attila te betwisten den schuldigen last eener wilde beroemdheid. Voor ons kan de vreugde der zegepraal niet al de tranen droogen. Wij zijn allen, zooveel wij zijn, beproefd in ons harts- en zieleleven en onder de zware bekommernissen van het bestuur is er voor de oversten niets harder om dragen dan de droeve weerslag van het lijden in zooveel huisgezinnen.
En daarom is het dat wij over deze zegedagen spreken met diepe en ernstige stem.
België had enkel de vrede gezocht. Ten onrecht, misschien, had het geloofd aan de volle eerlijkheid van alle de borgstaande mogendheden die het een voortdurende onzijdigheid opleggen.
Vast in zijn oprechtheid, heeft het land immer geweigerd met om het even dewelke der borgstaande machten te onderhandelen nopens de mogelijkheid eener schending van het grondgebied door eene van hen.



De Slag aan den Yser
45
De geschiedenis zal uitwijzen of dit een misslag was. Ik, van mijnentwege, geloof het niet. Wij werden tot den oorlog gedwongen; wij voeren hem door met taaien wil en niets kan ons vermoeien, niets kan ons bedwingen; maar de bedwelming der schitterendste zegepraal wendt onze oogen niet af van de nederige graven waar de soldaten van het Vaderland hun laatsten slaap slapen.
Het is, helaas, niet mogelijk den slag van den Yser te herdenken ter plaatse zelve waar de groote strijd woedde. Nieuwpoort, Dixmuiden, zijn slechts puinhoopen waarover nog dagelijks de adem vaart der dood. Het zwijgende water der overstrooming bedekt de velden waar de uiterste pogingen der vijanden is verzonken.
Niets blijft er over van Sint-Jacobscappelle, Pervyse, Ramscappelle. Neen, ik vergis mij; er blijft een akelig puinenveld.
Maar pas is men het kanaal van Loo over, of daar komen in den geest de woorden van den latijnschen dichter : Sunt lacrymce rerum. Ja, de fiere en rijke streek van Veurne-Ambacht is verwoest en te niet. Water, loopgrachten, kerkhoven rondom ingestorte kerken, en midden daarin, met



46
De Slag aan den Yser
tragisch uitgestoken armen, nog een groot Christusbeeld, zinnebeeld der zelfopoffering; dit is nagenoeg al wat het oog nog bespeurt in dit heilige Vlaanderen, waar het Belgisch leger den overweldiger zonder verpoozen te weer staat en waakt over het nederig verblijf van een ontembaren Koning die strijdt voor de vrijheid van zijn volk en de eer van zijn kroon.
Mijne Heeren, de Belgen, die de gulle herbergzaamheid van Frankrijk en Engeland ondervonden, deze, in de rangen, die gezworen hebben hunne haardsteden te wreken en te verlossen, deze ook die lijden in het bezette land, allen met een woord komen in den geest terug tot Octobermaand igi4, maand van wee, maar epos van glorie.
Over deze gemartelde steden en dorpen heen, over dien Vlaamschen grond gedrenkt met het bloed onzer zonen, — en dat onzer bondgenooten, — op de boorden van dien nederigen stroom wiens naam de geschiedenis onthouden zal, daar leeft en zweeft de lijdende ziel van België.
't Is naar den Yser dat de verdrukte bevolking zich keert om de vermetelheid te tarten van zijn eendaagschen overwinnaar, 't Is naar den Yser toe dat wij allen onze vurige blikken richten, want 't is









De Slag aan den Yser
*9
daar dat de nationale eenheid zich openbaart onaantastbaar, eeuwig, sterker dan het noodlot, sterker dan de dood, gesmeed met staal en bezegeld met bloed, gelijk al wat duurzaam is op deze aarde.
Mijne Heeren, geheugt het U ? De aftocht naar de zee begon. Het Belgisch leger onttrok zich aan den doodsgreep van den vijand door een strategische beweging die, naar ik vermeen, eenig is in de annalen der krijgskunst; het verliet Antwerpen, de nationale vesting, na acht weken harden strijd, en voerde met zich mede levensmiddelen en krijgsvoorraad. Meer dan zes duizend spoorwagens had men over de eenig-beschikbare spoorlijn moeten zenden en deze spoorlijn, slechts van een spoor voorzien, was reeds onder vijandelijk vuur. Te Oostende was het landsbestuur, droevig genoeg, verplicht er toe te besluiten den Vadergrond te verlaten. Zulke oogenblikken moet men beleefd hebben om ten volle te kunnen beseffen de foltering die het menschelijk hart kan doorstaan.
Elke vaderlandslievende ziel voelt wat zulk een landraad moet geweest zijn — o, spot van het noodlot! — in een gasthofsalon, eertijds getuige der vroolijkheden van het badseizoen. Het was in



5o
De Slag aan den Yser
het lokaal der blijde feesten van weleer dat de gewichtige beslissing genomen werd en het bestuur der Republiek een eerste balsem goot in onze wonden door de vurige en sterkende getuigenis zijner bezorgdheid.
Op dit oogenblik reeds stelde het leger zich op aan den Yser en bereidde zich voor met het oog op den sterksten en oppersten weerstand.
Het Fransche en het Engelsche leger naderden; de verbinding onzer troepen scheen mogelijk en nakend; wij wisten dat onze bondgenooten alles zouden doen om hunne pogingen met de onze te vereenigen, om een stuk van onzen Vadergrond aan de bezoedeling van den vijand te onttrekken en ons te helpen den weg versperren van Duinkerken naar Kales, dien de hertog van Wurtemberg kost wat kost bereiken moest.
Mijne Heeren, ik ga U den strijd niet verhalen. Gij kent hem.
Het Belgisch leger, sedert 4n Augustus te velde, was waarlijk van krachten uitgeput. De treurige wending der krijgsverrichtingen in den beginne, hadden ons leger den sterkenden indruk ontnomen zijde aan zijde te strijden met de bondgenooten. De val onzer versterkte vestingen, verpletterd



De Slag aan den Yser
5i
door een overmachtige artillerie, de inval van den vijand, varend als een stormvloed over het gansche land, de vermoeienis der opmarschen en lange aftochten, de zware verliezen aan officieren in een tijdstip dat ons leger in vollen groei was, dat alles te zamen droeg er toe bij om het zedelijk weerstandsvermogen te neer te slaan en de moeilijkheden te vermeerderen, juist op het oogenblik dat het leger in een rassen omkeer zich plotseling bevond tegenover zijn eigen land.
Toen ik, op 13" October, Oostende verliet ten einde in Duinkerken het werk te leiden voor het inrichten eener basis voor mondbehoeften, het onderbrengen en verzorgen der gekwetsten en de bevoorrading van het leger in manschappen en materiaal te verzekeren, voelde ik mijn hart beklemd metonuitsprekelijken angst. Overal waren de wegen belemmerd met de voertuigen eener gansche natie in aftocht. Duizenden vluchtelingen sleepten zich voort, met zich dragende eenige lompen, jammerlijk overschot hunner verwoeste fortuin. Al dooreen, te voet, te paard, op voertuigen van allen aard, stroomde dit alles naar Frankrijk, vrouwen, kinderen en grijsaards. De spoorwegen, de trams waren overvol met gekwetsten, zieken en manken. De vesting-



52
De Slag aan den Yser
troepen trokken in wanorde en met zwaren, vermoeiden stap, naar Kales af. Maar niettegenstaande ik de moeilijkheden mijner taak ten volle inzag, toch bleef de hoop mij bij en sterkte mijnen wil. Ik kende ons leger; ik wist al wat men er van verwachten mocht en ik geloofde in het mirakel dat het onwrikbaar besluit van den Koning, op den Yser een beslissenden slag te leveren, ging uitwerken in de zielen.
Op i6n October richtte de Koning tot zijne troepen de volgende proclamatie : « In al de stellingen waar ik U plaatsen zal », sprak hij, « richt uwe blikken enkel en alleen voor u uit en ziet aan als een verrader des Vaderlands dengene die het woord aftocht uitspreken zal zonder dat daartoe uitdrukkelijk bevel gegeven worde. »
Het leger verstond dë mannelijke taal van Hem die sedert den 4n Augustus het leven en de beproevingen zijner soldaten had meegeleefd.
Ons veldleger telde op dit oogenblik, in globo, ongeveer 80,000 man; het had slechts 75mm kanonnen ten getalle van 340, en i5omm houwitsers ten getalle van 24. Frankrijk wou hieraan wel eene brigade marine-voetvolk toevoegen ; dit waren de



De Slag aan den Yser
$3
6,000 marine-fusiliers van admiraal Ronarc'h, aan dewelke wij voor altijd erkentelijkheid verschuldigd zijn en die wij, samen met de onzen, een zelfde
EEN VERNIELD DORP IN VLAANDEREN
teederheid toedragen. Die mannen waren leeuwen onder het bevel van helden.
En hier, Mijne Heeren, zij het mij toegelaten eerbiedig en erkentelijk te buigen voor eenen der



54
De Slag aan den Yser
beroemdsten onder hen. Hier, in deze vergadering zelve, is een glorierijke Fransche soldaat aanwezig, die te Dixmuiden den heldenmoed van een groot volk in al zijne schoonheid verpersoonlijkte. Belgen die mij aanhoort, ik vraag dat gij zoudt toejuichen admiraal Varney, thans gouverneur van Le Havre.
De marine-fusiliers, wier epos ons door M. Le Goffic werd verhaald, zijn wapenbroeders waarvan onze soldaten een roerend aandenken zullen bewaren en de naam van den « Admiraal », met dezen van den fregat-kapitein Varney, zal onafscheidbaar vereenigd blijven met de namen der kolonels Meiser en Jacques in de geschiedenis der verdediging van Dixmuiden, eene der meest aangrijpende episoden van den strijd.
Op 20ea Oktober is de toestand vreeselijk erg. Onze zes legerafdeelingen, verminderd door twee maanden en half oorlog en voortdurend gedund, zonder dat wij ze konden aanvullen, liggen in slagorde van aan de zee tot aan Sint-Jacobscappelle, op een front van 20 kilometers. Reeds gedurende vier dagen zijn zij onverpoosd aan den slag. De vijand beoogt rechtstreeks Nieuwpoort en Dixmuiden. Tegenover het zwakke front, waar wij ternauwernood eenige verschansingen haastig hadden opge-



De Slag aan den Yser
55
worpen, hebben de Duitschers 7 legerafdeelingen aangebracht, versch en voltallig, met meer dan 5oo stukken geschut van allen aard, van af het 77-
tot het 2iomm kanon. Ten minste honderd veertig duizend man bestormen de zwakke barrier die hun den weg naar Duinkerken verspert. Wij hadden ons verbonden het uit te houden met onze zwakke krach-



56
De Slag aan den Yser
ten gedurende 48 uren. Thans wordt het hoogen tijd dat men ons steune.
In den nacht van den 2in tot 2 2n dringt den vijand in de bocht van Tervaete; doch onze tegenaanvallen houden hem in. Den 23n moeten wij het brughoofd van Schoorbakke opgeven. Generaal Foch, wiens krachtige gelaaststrekken en verstandig en vastberaden oog ik nog voor mij zie, was in deze tragische oogenblikken een oprechte en toegewijde bondgenoot.
Hij verrichtte wonderen om onzen rechtervleugel te ontlasten en een nieuw leger te vormen om [het gevaar te keer te gaan. Den 23° kan hij ons eindelijk de twee en veertigste legerafdeeling, deze van generaal Grossetti, toezenden; doch deze heldhaftige afdeeling was zelve versmolten tot 7.500 strijdbare mannen.
Het zien der Fransche uniformen, iederen dag door onze officieren aangekondigd om den moed hunner afgematte soldaten op te zweepen, ontstak in allen een nieuwen moed. Generaal Foch bezwoer ons het nog voorts uit te houden; hij zou ons laten omsingelen noch overrompelen. Het kwam er op aan Duinkerken en Kales redden, tijd te winnen, uren en,



De Slag aan den Yser
57
zoo mogelijk, dagen. Zulks was onze taak en ons leger wijdde er zich zonder voorbehoud aan toe. Het Engelsche leger bij Yperen en de vloot van den dapperen admiraal Hood langs de kust verrichtten wonderen. Maar de vermoeienis onzer troepen heeft de palen der menschelijke krachten bereikt. De verdedigers van Diksmuide zijn soms gedurende twee en zeventig achtereenvolgende uren ter plaats gebleven, voortdurend maar vijandelijke aanvallen afslaande, soms tegenaanvallend onder een regen van vuur en schroot. Ook onze kanonnen, waarvan sommige tot 6,000 maal hebben gevuurd, geven teekens van vertraging. De voorraad projectielen uit Antwerpen gered is bijna uitgeput.
Den 25n worden maatregelen getroffen voor de overstrooming. Ik herinner mij nog dit alles te hebben beschouwd van uit den klokketoren van Veurne, het slagveld aan den horizont rood verlicht door de branden en doordaverd van het vreeselijk kanon. De Herfstmist ,kwam op, traag en zwaar, en onttrok aan mijn gezicht hetgen er van mijn land nog restte. Nog klonk in mijne ooren, hetgeen generaal Wielemans, hoofd van den algemeenen staf, mij zooeven kwam te zeggen over het uitbreiden der wateren en over den toestand onzer ongelukkige



58
De Slag aan den Yser
regimenten waarvan sommige nog slechts door kapiteins werden aangevoerd. Welk een schouwspel! Welk een angst!
Den 30° doet de vijand, wiens aanvallen inmiddels wat gedempt warén, een laatste en uiterste poging. Hij rukt in massa op tegen de stelling der spoorlijn die nu onze laatste verdedigingslijn was geworden en slaagt er in door te dringen tot Ramskapelle. Hier is het beslissend oogenblik. Nu is alles verloren of alles gewonnen. Vijf bataljons Belgen en twee bataljons Franschen stormen op ten aanval en in een wondere en schielijke opflakkering van krachten — een waar mirakel van moed en wilskracht — werpen zij den vijand achteruit tot over de spoorlijn en breken voor goed zijnen aanval.
« En het water steeg, — zooals M. Pierre Nothomb het zoo wonderwel beschrijft, — het kwam aan zonder gerucht, vulde de kanalen, liep over de dijken en zette alles blank : de grachten, de wegen en kraters.
« Het sloop voorts en zijpelde door, overal. Dit was de zwijgende veroveraar, bijna onzichtbaar in den beginne. Het water was onze vriend, onze beschermer, onze stille bevrediger; het bracht ons niet de zegepraal, maar den duur onzer zegepraal, daar



De Slag aan den Yser
59
het tegen de overweldigers van onzen geheiligden grond al de elementen en al de machten vereenigde, het water en het vuur, de aarde en de zee ! »
De slag aan den Yser, Mijne Heeren, kenmerkt
het best het pogen der Belgen. De naam van den vreedzamen stroom, gestikt op den standaard onzer dappere regimenten, gewaagt van een ongelijken strijd gestreden en doorgevoerd met den hoogsten mannenmoed en het sterkste vertrouwen in het



6o
De Slag aan den Yser
gegeven woord der bondgenooten. Het Belgisch leger ging den strijd aan met de hulp van zwakke Fransche troepen en den steun van eenige Engelsche monitors. Maar de tegenwoordigheid dier dapperen, wier moed borg stond voor de geringheid van hun getal, bracht onze soldaten sterker en dichter bijeen en zweepte opnieuw in hen op de wilskracht, die zooveel tegenslagen hadden kunnen te néér slaan. Op het beslissend oogenblik kwamen de troepen, door generaal Joffre beloofd, de onze steunen. Het leger van generaal d'Urbal en dat van veldmaarschalk French verijdelden de. pogingen van den vijand rechts en in onze eigene rangen mengden de Fransche troepen hun bloed met dat onzer soldaten. De Fransch. Engelsche machten volvoerden alzoo de verbinding der troepen en bleven hun eerewoord getrouw.
In deze enkele dagen verloor het Belgisch leger meer dan één vierde van zijn effektief; vijf en twintig duizend gekwetsten belemmerden de haastig ingerichte hospitalen. Onze kanonnen vuurden meer dan twee honderd zestig duizend projectielen af en het getal onzer geweerschoten is onberekend baar. Maar het doel was bereikt en het verdrukte België, dat door zijn ongeluk het medelijden der



De Slag aan den Yser
61
gansche wereld opwekte, beefde van trots en fierheid te midden van zijn lijden.
Onze troepen hadden ons in onze verwachting
PUINEN DER -KERK VAN NIEUWPOORT
niet bedrogen. Sedert den 2n Augustus 1914, zoowel op het slagveld als onder de vijandelijke bezetting, wil het Belgisch, volk slechts ééne zaak : Zijn plicht vervullen, de taak volvoeren die het om wille



62
De Slag aan den Yser
van het Recht en de Vrijheid op de schouders werd gelegd.
Toen Duitschland, vermetel genoeg, ons dwingen wilde de versterkte vestingen der Maas op te geven, weerklonk als antwoord de stem van generaal Leman, den glorierijken verdediger van Luik, zijn woord getrouw tot onder de puinen van het fort Loncin.
Toen het er op aankwam aan den Yser stand te houden, op gevaar af ons leger in zijne stellingen te zien vernietigen, wilde de Natie tot het einde toe haren rol vervullen in het beraamde plan der bondgenooten.
Wij kunnen over deze handelwijze fier en gelukkig zijn, daar wij alzoo het gewenschte doel hebben bereikt en tevens op ongemeene wijze de wederzijdsche banden van vriendschap en betrouwen nauwer hebben toegehaald.
De velden aan den Yser, Mijne Heeren, zullen na den nakenden zegedag als een heiligdom zijn waar de scharen zullen samenkomen in lange bedevaarten... De Belgen voorop!
Bedenkt, Mijne Heeren, welke triomfantelijke vreugde voor dezen die ginder verre zuchten onder



De Slag aan den Yser
63
het vreemde juk, dezen die den vijand onze steden zagen binnentrekken en al de monumenten en zinnebeelden onzer vrijheden bezoedelen, wanneer zij den eersten stap zullen zetten over den kleinen stroom waar eene der grootste pogingen der Duitsche macht werd verijdeld.
Bedenkt hun diepe ontroering als zij de puinen zullen bezoeken onzer Vlaamsche steden : Nieuwr poort, Dixmuiden, Loo en Yperen, die men niet scheiden mag van hare zustersteden; en als zij de nederige kerkhoven zullen zien, waar zooveel hunner kinderen rusten, wier begraafplaats hun tot nog toe onbekend is.
Van geslacht tot geslacht, zullen de Belgen daar den verjaardag komen vieren van den grooten slag; zij zullen er vereenigd zijn in een zelfde gevoelen van nationale eendracht en er ten volle beseffen de waarde van dit gemeenschappelijk erfdeel van glorie dat een levende bron is van vaderlandsliefde. Die uitgestrekte puinen zullen hun tastbaar bewijzen hoe ij del de vredesdroomen zijn, die [in eene verfijnde beschaving en gezien de strekking naar gemakszucht, soms zoo gemakkelijk oprijzen.
Wanneer zij weenen zullen over die puinen waar zooveel kunststukken in ten onder gingen, zullen zij



64
De Slag aan den Yser
tevens denken aan het roofzuchtig volk ginds ten Oosten van de grens, en plechtig besluiten alles te doen wat in hunne macht is om te beletten dat smaad en vernieling nog ooit zoo verre de grenzen overschrijden.
Ook onze Fransche vrienden zullen er hunne dooden vereeren en die oogenblikken met ons beleven in herinnering aan de gezamenlijk geleden smart. Zij zullen komen in een vernieuwd België dat zij zelve zullen helpen heroprichten hebben, minder benadeeligd en sterker dan vroeger. Zij zullen het land zien dat eens de vestinggordel was van hun eigen Vaderland en zullen dan voelen hoe innig de banden zijn die onze twee legers hebben bezegeld toen ze samen streden in die velden, nu weer vreedzaam en bezet met broederlijke gedenkgraven.
Ook de burgers van het Britsche Rijk, als ze later zullen weerkomen tot de stelling die hooger op langs het front bekend staat als de « uitsprong rond Yperen », zullen zich aansluiten bij de Franschen en de Belgen om hunne gemeenschappelijke glorie te herdenken en plechtig te vieren de groote zaken die men heeft kunnen uitwerken dank aan de eensgezindheid en de verbinding van zooveel verschillende volkeren.



De Slag aan den Yser
6fl
Mijne Heeren, in dit Vlaamsche land, waar de géést der legenden nog immer voortleeft, zal er eens eene legende ontstaan die, ik ben er zeker van, de ridderlijke figuur van onzen Koning tot held zal hebben.
Koning van den Yser, mogen onze vijanden uitroepen, met een spottende zinspeling op de veertig dorpen die op dit oogenblik het rijk uitmaken van Albrecht I.
Koning van den Yser, zegt reeds de geschiedenis, want het is aan de boorden van dien stroom dat een edele Prins aan de wereld heeft getoond wat eene Natie vermag die niet sterven wil, en wat een leger kan dat, na den vijand te hebben opgehouden, zich voorbereidt tot nieuwen strijd, zonder maar één oogenblik te verflauwen op een belangrijk punt van het front.
Koning van den Yser, zal de legende zeggen, als het volksgevoel in één enkele figuur zal willen verpersoonlijken en moed, en eer, en volharding!
En de volksvertellers zullen Hem toonen op den boord der rivier, het gescheurde vaandel in de handen, een Bretanjisch zeeman aan zijne zijde, omringd van Belgische soldaten in blauwe of groene kapot, en ontvangend uit de handen der Victorie de kroon van Recht en Vrijheid !



66
De Slag aan den Yser
Die meesterlijke redevoering, waarbij de gevierde spreker met krachtige gebaren nog meer klem bijzet, brengt diepen indruk te weeg en wordt meermaals door langdurige toejuichingen onderbroken. Van geestdrift doordrongen sluit de vergadering zich bij de gloedvolle hulde, welke de minister aan het leger brengt alsmede aan de Fransche troepen die met onze jongens, ten prijze van zooveel roemvolle offers, den zege aan den Yser hielpen bevechten.
Eene geestdriftige ovatie, waaraan geen einde schijnt te komen, gaat uit de zaal op, wanneer de redenaar, wiens ontroering zich aan al de toehoorders mededeelt, dien dapperen Koning ophemelt, die, tot in de meest tragische oogenblikken aan het hoofd van zijne troepen blijvend, ze door zijn voorbeeld aanvuurt en ten slotte naar de overwinning leidt.
Wanneer het opnieuw stil geworden is, geeft de heer de Broqueville aan de vergadering lezing van een telegram, welk generaal



De Slag aan den Yaét
7
Werbrouck, namens de in Nederland geïnterneerde militairen, hem heeft doen geworden, en waarbij deze uit ganscher harte hun broederlijken groet aan de heldhaftige kampers van den Yser, en een groet van erkentenis aan al de op het veld van eere gevallen helden toesturen.






DE FRANSCHE MINISTER VAN ZEEWEZEN ADMIRAAL LACAZE BEGROET DE HELDEN VAN DEN YSER
De Fransche minister van Zeewezen, admiraal Lacaze, had er aan gehouden op zijne beurt de prachtsoldaten te begroeten, die met hun bloed een der mooiste bladen van de geschiedenis hebben geschreven van dien roemrijken veldtocht, waarin schier bovenmenschelijke heldhaftigheid zoo ten overvloede werd aan dèn dag gelegd.
Hij deed dit met zeldzame welsprekendheid, bij eene korte improvisatie, waarin de uitstekende minister aan al de overtuiging en al de vurigheid zijner soldatenziel uiting gaf.
« Mijne heeren », sprak admiraal Lacaze; « verwacht geene redevoering van mij. Moeilijk



7°
De Slag aan den Yser
zou het ook voor mij zijn iets te voegen bij de prachtige rede van baron de Broqueville, \vien ik van harte hulde breng.
(c Van den slag aan den Yser heeft hij een volledig tafereel opgehangen, waarbij ik onmogelijk iets zou kunnen toevoegen.
« Met mij hier af te vaardigen, heeft de Fransche regeering aan u, onze vrienden de Belgen, een nieuwe en diepe blijk van hare onverminderde bezorgdheid \\ illen geven.
« Met u den minister van Zeewezen te zenden, heeft Zij gewild dat het hoofd van de wapenmakkers uwer soldaten in hunnen naam de bewondering brenge van hen, in wier midden hij lang geleefd heeft, alsmede hunne betuigenis van erkentelijkheid jegens uwe prachtsoldaten.
« Na Luik, naam die voor immer in de geschiedenis het symbool der reinste glorie blijven zal, heeft uw leger, na aanvankelijk voor overmachtige troepen te hebben moeten wijken, aan den Yser uwe Marne gevonden.



De Slag aan den Yser
7i
« Na onophoudende gevechten in eene streek, waar geen dekking kon worden aangelegd, had uw leger een vreeselijken strijd te leveren.
« De geschiedenis zal later al de bijzonderheden van die heldenfeiten opteekenen, en er geen enkele van vergeten.
« Ik, die uw lief Vlaanderen bemin, waar onze marine-soldaten zich bij uwe troepen aan+ sloten en naast uwe soldaten en voor der volke* ren onafhankelijkheid en der wereld vrijmaking streden, ik begroet uwe heldhaftige strijders.
(( Met hen, hebben onze marine-fusiliers een nieuwe bladzijde bij onze gemeenschappelijke gloriegeschiedenis gevoegd,
« Zij hebben uwen en onzen grond versmolten, zooals ze zelf met onze soldaten vereenzelvigd waren.
« Ieder jaar, als wij ginder erkentenisvol ter bedevaart zullen weerkeeren, zal men ons, zooals wij samen in den strijd stonden, daar samen terugvinden.



7?
De Slag aan den Yser
« Dien dag verbeidende, gaan wij inniger verbonden dan ooit voor hetzelfde ideaal : « Tot liet einde » den strijd doorvoeren. »
Langdurige toejuichingen begroeten deze mannelijke woorden, terwijl de heer de Broqueville, diep aangedaan, de hand van den schitterenden redenaar gaat drukken.
Vervolgens staat de heer Schollaert op. Hij bedankt admiraal Lacaze om de geestdriftige hulde welke Frankrijk, door zijn bevoegde stem, dezen dag aan ons leger heeft gebracht.
« Wij allen », voegt hij er bij, « zullen ook de dappere marine-fusiliers steeds blijven gedenken, wier heerlijke medewerking de zege aan den Yser hielp verzekeren. De Fransche en Belgische helden zullen immer dien gemeenschappelijken roem deelen, welken zij ten prijze van heerlijke offervaardigheid, weergalooze dapperheid, verheven zelfverloochening, ja met het offer van hun leven, verwierven. »



De Slag, aan den Yser
73
- Daarmede was het eerste gedeelte van de plechtigheid geëindigd. De ministers en de overhéden verlaten het tooneelverhoog en gaan in de hun voorbehouden loges plaats nemen, terwijl het muziekkorps van het 12" linie, onder de meesterlijke leiding van luitenant Maréchal, op kunstige wijze een der mooiste stukken van zijn repertorium speelt.
Mejuffer Carton de Wiart, dochter van den minister van justitie; Mejuffer Hubert, dochter van den minister van nijverheid en arbeid; Mejuffer Klobukowski, dochter van den Franschen gezant; Mejuffer Wielemans, dochter van het hoofd van den generalen staf van het leger; Mejuffer van der Eist, dochter van den Algemeenen secretaris van het ministerie van buitenlandsche zaken, doen een geldinzameling, gedurende het muzikaal intermezzo, en halen meer van i,5oo frank rond ten bate van het Werk voor de Kinderen van den Yser.
Daarna wordt het gordijn opgehaald, voor de vertolking van het stuk La Veillée des



7+
De Slag aan den Yser
armes, dat op puike wijze wordt voorgedragen door den schrijver, den heer Fauchois, en door Mej. Madeleine Roch, van de Comédie-Francaise. De bravo's weerklinken.
Wanneer het gordijn langzaam zakt, davert het handgeklap en worden beide vertolkers van het hartroerend stuk op het tooneel geroepen en geestdriftig toegejuicht.
Ten slotte, poppelt eenieders hart van blakende vaderlandsliefde, wanneer Mejuffer Roch op gemoedelijken, hartroerenden toon volgende prachtige ode van Mevrouw Lucie DelarueMardrus voordraagt:
AU ROI ALBERT I"
Puisque c'est votre fête, Albert, premier du nom, Roi des Beiges, ce soir, c'est aussi notre fête. Te Deum ! Au Géant vous avez tenu tête, Vous avez, a la force, osé répondre : Non !
Vous avez déclaré : « Je ne veux pas de maitre ! » Malgré le fer, le feu, 1'horreur, le désarroi. Vos peuples ont perdu leur cher pays peut-être. Qu'importe le pays ? Vos peuples ont un Roi!



De Stag aart den Yser
75
lis ont un Roi pareil aux plus grands de PHistoire, Les nations Pont vu, la fronde dans la main. Ce David a visé le Goliath germain, Ce jeune front royal s'est couronné de gloire.
Son souvenir, un jour, rejoindra les héros Que Pon voit figurer sur les belles images. II ira se mêler un jour aux personnages • Qui vivent, fabuleux, dans 1'éclat des vitraux.
Roi de légende, au loin la France carillonne, La F rance chante et pleure et s'exalte pour vous. Et la France est flaniande, et la France est wallonne, Car Vous Pavez aidée a foncer sur les loups.
Elle sait que c'est Vous, dressé comrae une barre, Qui Pavez préservée en offrant Votre corps, Et que ses ennemis, horde k jamais barbare, Ne se sont attardés qu'en passant sur vos morts.
L'amour se simplifie au feu comme la haine. En cette heure de gloire, en cette heure d'effroi, La France, Albert Premier, cette républicaine, Vous crie a pleins poumons, ce soir : « Vive le Roi! »
Trillend van vervoering, staat heel de vergadering recht en juicht den Koning-Soldaat toe, van wie de bewonderenswaardige artiste



96
De Slag aan den Yser
het edel beeld voor eenieders geest heeft géroepen. Ben zelfde kreet stijgt uit aller borst, zwelt en trilt als een zegezang : « Leve de Koning! » terwijl de muziek de krijgshaftige tonen van eene gloedvolle Brabanconne laat weerklinken.
Op onze nationale hymne volgen hét statige God save the King en de opflakkerende Marseillaise.
De aangrijpende en grootsche ceremonie is geëindigd.
Vooraleer Havrë te verlaten, hadden de heer de Broqueville, minister van Oorlog, en luitenant-generaal Wielemans, hoofd van den generalen' staf, het ter harte genomen het inriCjhtingskomitéit, dat zulk schitterende en wel geslaagde herdenkingsfeesten had op touw gezet, namens het land en 's lands leger dankbetuigingen en gelukwenschen aan te bieden.
Zij vergaten ook niet eëne bijzondere hulde te brengén aan generaal graaf de Grunne, die



De Slag aan den Yser
77
op zoo kiesche en bescheiden wijze voormelde plechtigheden had geregeld.
Het aandenken aan die geestdriftige betoogingen zal steeds in het geheugen blijven van allen, die het geluk hadden deze bij te wonen. Voor onze wakkere strijders, gelden ze als eene nieuwe, plechtige betuigenis van de grenzelooze erkentelijkheid en de vurige bewondering welke België zijnen zonen en heldhaftigen verdedigers toedraagt.






HET MUZ1EKCONCERT IN DE BEURS VERTREK VAN HET MUZIEKKORPS EN HET VAANDEL VAN HET 12' LINIE NAAR HET FRONT
AL* hulde van de erkentenis der Belgische regeering jegens den stadsraad van Havre, die zoo welwillend den stedenjken schouwburg ter beschikking van het feestkómiteit had gesteld, gaf het muziekkorps van het 1 se linieregiment, op Woensdag ï November, ih den namiddag, in de Beurs een prachtig concert ten voordeele der Havreesche oorlogswerken.
Mevrouw Tournié-Herb, zangeres, en commandant Maroquin (overste van het D. O. A. H. van Sainte-Adresse), baszanger, ic prijs'van het Koninklijk Conservatorium te Gent, hadden



8o
De Slag aan den Yser
minzaam hunne medewerking aan dit feest verleend. Beide uitstekende artisten werden begeleid door twee talentvolle pianisten : den heer Philippe Mousset, afgevaardigde van het Belgisch ministerie van Oorlog bij de fabrieken Schneider, en den in sergeant-majoor Strong, orkestgeleider van het Opera te Chicago, vrijwilliger voor den duur van den oorlog.
Dit mooi liefdadigheidsfeest oogstte schitterenden bijval en bracht eene flinke som ten bate der Havreesche werken op.
Daags nadien, den 211 November, te 7" 30 's morgens, vertrok het muziekkorps van het i2e linie met het regimentsvaandel per spoor naar Parijs, om naar het front terug te keeren.
Aan de statie bewees een peloton gendarmen, onder het bevel van luitenant Jeangette, de militaire eer aan het vaandel, dat generaal graaf de Grunne, plaatselijk bevelhebber, eene laatste maal namens het Belgisch garnizoen van Havre was komen begroeten.



De Slag aan den Yser
81
Na de uitvoering van de Fransche, de Britsche en de Belgische nationale hymne, nam luitenant Haccourt met het kostbaar vaandel, en dezes wacht, in een voorbehouden rijtuig plaats, en stapten de muzikanten van het 12" Unie op hunne beurt in den trein. Daarop zette de trein zich in beweging, en bracht het roemrijke vaandel terug naar dien Yser, waar onze soldaten de reinste glorie hebben behaald, en van waar ze, wanneer het lang verbeide uur zal slaan, weldra nieuwe overwinningen en de bevrijding te gemoet zullen snellen.






EEN GLORIEVOLLE VERJARING DE SLAG AAN DEN YSER
(i6-<$> October igi4)
^KlA de moorddadige en neerdrukkende dagen 1 ™ van het beleg van Antwerpen was hét Belgisch leger, dat aan de dreigende vernieling wist te ^ontsnappen, dank zij zijner behendigheid enjzijner volharding, er in geslaagd: naar de krist .terug te trekken om de linie van den! Yser té' bereiken. Bij dezen spannenden aftocht, had het noch man noch . kanon in de handen van den vijand achtergelaten.
Toch hadden de zware gevechten van-dien twee maanden en half langen en voor dé



84
De Slag aan den Yser
Belgen ongelijken strijd tegen den invaller, de Belgische troepen deerlijk verzwakt.
Op het oogenblik dat het aan den Yser kwam stelling nemen, was het veldleger tot op 80.000 man geslonken, en beschikte het nog enkel over 48.000 geweren, 35o kanonnen van 75mm en 2 4 houwitsers van i5omm. Bovendien bezat men geene andere bevoorrading in munitie, dan die, welke het leger had kunnen medevoeren en juist toereikend was om een laatsten en hardnekkigen slag te leveren, doch dien men niet zou kunnen herhalen, daar er niets meer zou beschikbaar zijn»
Van een groot gedeelte van hun materieel beroofd, in beslijkte en uitgerafelde uniformen gekleed, schenen de mannen de uiterste grens van het lichamelijk weerstandvermogen te hebben bereikt en onbekwaam te zijn om nog eenige inspanning van langen duur vol te houden. De val van Antwerpen, met den daarop volgenden uitputtenden aftocht, scheen alle waskracht te hebben, gebroken en zelfs de



De Slag aan den Yser
85
meest vastberadenen aan het wanken te hebben gebracht.
Toen richtte de Koning eene bewonderenswaardige dagorde tot het leger. Terwijl Hij op dezes hardnekkigheid en dapperheid, beroep doet, toont Hij aan dat de strijd moet voortgezet worden aan de zijde van de Verbonden legers, met wie men zoo juist in aansluiting- is geraakt: Dat in de stellingen waar ik u plaatsen zal, zoo beveelt Hij aan zijne soldaten, uwe blikken steeds naar voren gericht zijn, en weze voor u een verrader des Vaderlands, al wie hel woord aftocht zal uitspreken, zonder dat een bepaald bevel daartoe gegeven worde !
De Koning verbergt het zijnen troepen niet dat alles hier op het spel staat. Wat hij hun vraagt is —desnoods totterdood — stand te houden. Hij zal op prachtige wijze gehoorzaamd worden. Met te vernemen dat alles nog niet gedaan was, dat zij voortaan niet langer alleen zullen staan, dat het nog mogelijk is het Vaderland vrij te vechten, hebben de mannen plots,



86
De Slag aan den Yser
als bij wonder, kunnen moed en hunne volharding terug gevonden. Dit havelooze leger richt zich weer op om den vijand het hoofd te bieden en dezes stormloop op Kales te stuiten. .
Eene massa van i5o.ooo Duitschers, bestaande hoofdzakelijk uit nieuwe troepen en ondersteund door het vuur van minstens 5oo kanonnen van allerlei kaliber, met inbegrip van de zware stukken, die zoo pas de verdedigingswerken van Antwerpen hebben neergehaald, gaat te pletter loopen op het Belgisch leger, dat zich op de laatste strook gronds van zijn nationalen bodem heeft vastgeklampt, en lichameüjk geheel uitgeput, toch met den reinsten geest van zelfopoffering bezield blijft. Eerst den October had dit leger zijne
samentrekking aan den Yser voltrokken. Reeds den volgenden dag, den i6den, begon de slag.
De toestand is des te hachelijker, daar het Belgisch leger verplicht is, alleen met de hulp



Be Slag aan den Yser
van 6-000 Fransche marine-fusiliers, zonder artillerie, eerst een front van 30 kilometers van de zee tot Zuydschoote te verdedigen. Wel is waar, was aanvankelijk zijne taak enkel het breken van 's aanvallers eersten schok, ten einde den Bondgenooten den tijd tot ingrijpen te verschaffen; het Fransch opperbevel verlangde op dit oogenblik een standhouden van slechts 48 uren.
Om dit uitgestrekte front te bezetten, moest men schier al de Belgische legermachten verspreiden. Van de kust tot benoorden Dixmuiden waren de 3dp, ie en 4de legerdivisies van afstand tot afstand derwijze opgesteld. Zij bezetteden vóór den Yser de vooruitgeschoven posten Lombaertzijde, Mannekensvere, Schoore, Keyem en Beerst, en te Nieuwpoort en te Schoorbakke, op de rivier, twee bruggenhoofden. Op hun rechterzijde, wordt het bruggenhoofd Dixmuiden met zijne naderingswegen door de brigade marine-fusiliers en twee regimenten van de 3° Belgische divisie verdedigd.



88
De Slag aan den Yser
Bovendien bezet de 5° divisie de omgeving Noordschoote, terwijl de 6Jr, en de Fransche territorialen, de linie tot aan de omstreken van Boesinghe verder bezetten.
Ten slotte, dekt de ie cavaleriedivisie de rechterflank van het leger en treedt in de richting van Roeselaere en Houthulst, saam met de Fransche cavalerie op, zo"bdat er slechts twee brigades van de y divisie en de 2C cavaleriedivisie, tusschen Nieuwpoort en Veurne, als reserve voor het Belgisch commando beschikbaar blijven.
Dusdanig is de getroffen gevechtsschikkiögj als het vijandelijk kanon voor de eerste maal, op i6en October, op de boorden van den Yser dreunt. De Duitschers doen dien dag in de richting van Sint-Pieterscappelle en Dixmuiden offensieve verkenningen, welke door de onzen kloek worden onthaald en teruggedreven.
Den i7en, blijkt uit ingewonnen berichten dat aanzienlijke vijandelijke legermachten naar het front Nieuwpoort—Dixmuiden aanrukken,



De Slag aan den Yser
en het dus volstrekt noodig is dit front te versterken. Ook voert men de 5e divisie, die door eene brigade van de 6e te NoordschooteDriegrachten vervangen wordt, terug naar Lampernisse.
DE KERK VAN LAMPERNISSE'
Den i8en October, wordt de Duitsche aandrang nog heftiger te Nieuwpoort en te Schoorbakke vóór de bruggenhoofden, waar de vijand de vooruitgeschoven posten aanvalt. Hij mislukt vóór Lombaertzijde, waar de weerstand krachtig door eene Fransch-Britsche



90
De Slag aan den Yser
flotielje wordt ondersteund. Maar hij vermeestert Mannekènsvere en houdt er ondanks onzen offensieven terugkeer stand. Meer naar het Zuiden valt Schoore, insgelijks na een hevig gevecht, in zijne macht; Keyem, dat van hand tot hand overgaat, blijft ten slotte in de handen van den aanvaller. Beerst daarentegen weerstaat aan de vinnigste stormloopen. Van dit oogenblik af blijkt de vijandelijke drukking zoo machtig, dat men kost wat kost het in gevaar gestelde front versterken moet. De Fransch-Engelsche cavalerie, die langs den kant van Roeselaere opereert, is sterk genoeg om toe te laten dat de 6e divisie op hare beurt naar Lampernisse en vervolgens naar Pervyse teruggebracht worde, waar zij het centrum zal steunen.
De strijd, die dén i8en reeds aan het woeden was, breidt zich den igen verder uit. De vooruitgeschoven stellingen van Nieuwpoort worden met vernieuwde hevigheid aangevallen, maar. blijven hardnekkig weerstand



De Slag aan den Yser
91
bieden. Aan den rechterkant van het centrum integendeel, zijn de verdedigers van Beerst ten slotte voor de overmacht moeten wijken* Om hét centrum en de linkerzijde wat te verlichten, doet alsdan het Belgisch commando, de marine-fusiliers en de 5e divisie uit Dix-> muiden oprukken en een tegenoffensief in de richting Beerst-Vladsloo voeren. Door dezen plotsën en he'vigen aanval verrast en uit zijn lood geslagen, wordt de vijand aanvankelijk achteruit geworpen. Maar tegen het vallen van den avond zijn de zegevierende troepen verplicht te wijken onder de bedreiging van een Duitsch legerkorps, dat uit Roeselaere aanrukt.
Den 20en, bij het aanbreken van den dag, wordt het front zelve van den Yser, dat voortaan voor den vijand bereikbaar is, aan een voortdurend en steeds in heftigheid toene^mend bombardement onderworpen. De in den dijk gedolven loopgraven worden door het schroot dooreengeschoten; heel het terrein



9«
Dc Slag aan den Yser
daarachter, tot aan den spoorweg, wordt stelselmatig, zoowel bij dag als bij nacht, onder vuur genomen; het eene gebouw wordt na het andere maar steeds tot puinen vernield; Nieuwpoort en Dixmuiden staan in lichte laaie. Op deze twee punten doet de vijand nieuwe stormloopen. Hij gelukt er in Lombaertzijde binnen te dringen, maar kan van daaruit niet verder doorbreken; te Dixmuiden wordt hij met bloedige verhezen afgeslagen.
De toestand is echter niet minder tragisch. De zes Belgische divisies, die steeds meer en meer inslinken, staan nog altijd alleen om een front van 20 kilometers, tusschen de zee en Sint-Jacobscappelle, te verdedigen. Reeds vijf dagen te reke strijden zij en de hevigheid van het gevecht groeit nog steeds aan. Vóór deze zwakke machten heeft de vijand dichte massas bijeengebracht : de 4e Ersatz-Division, de XXII6, XXIII° en IIIC reserve-korpsen : saam zeven divisies met zijne geheele artillerie. Hij wil kost wat kost de Yserlinie doorbreken,



De Slag aan den Yser
93
vóór dat er versterkingen; kunnen ingrijpen* Hij voert dus steeds heviger aanvallen vooral op Nieuwpoort es op Dixmuiden, de twee steunpunten van de verdediging waarvan het verhes ter zelfder tijd de linie van den Yser en die van den spoorweg zou doen vallen.
Te Dixmuiden worden er namelijk den 2ien verschrikkelijke gevechten geleverd. Het is slechts met zich totterdood aan hun stellingen vast te klampen, dat de Belgen en marinefusiliers aan het herhaald beuken van den vijand kunnen weerstaan. Maar bijna overal heeft men, om dit voortdurende gevecht te kunnen volhouden, tot de laatste reserves toe in den strijd moeten werpen.
Toen grijpt er in den nacht van <ii-z%ea een feit van het grootste belang plaats : Dank zij der duisternis, is de vijand er in gelukt langs eene nabij Tervaete geworpen noodbrug in de bocht te dringen, die de Yser daar naar het Westen maakt. Het oogenblik is zoo beang-



9*
De Slag aan den Yser
stigend als het maar zijn kan, want als de vijand zijn voordeel verder uitbreidt, is het doorbreken van het front een voldongen feit.
In eene bewonderenswaardige opwelling van wilskracht stormen de op dit oogeriblik nog beschikbare Belgische troepen, ondanks hunne uitputting, tot den tegenaanval vóóruit. Daar zij ontzettende verliezen lijden, kunnen zij den vijand niet geheel terug dringen, doch blijven meester van de tusschen de twee uiteinden van de bocht gespannen koorde en vestigen zich in de modderachtige slootén.
Op 33™ October — als de Belgen reeds eene week lang den slag volhouden ;?^ikomt eene Fransche versterking, namelijk dër42e divisie, opdagen. Doch zij marscheert naar Nieuwpoort om daar een offensief te beproeven. In het centrum kunnen de uitgeputte Belgische troepen niet langer weerstand bieden; het bruggenhoofd Schoorbakke valt insgelijks. Men moet schikkingen treffen tot het wijken op de linie tusschen Noordvaart en Beverdijk, waar men nog



De Slag aan den Yser
95
zal weerstand bieden, alvorens naar den spoorweg terug te trekken.
-^**"**W*ïfcRS IN DE IM'INEN EEN'ER STAD IN VLAANDEREN
Het Belgisch commando dringt aan op 't onmiddellijk optreden van de Fransche troepen langs dezen kant. Eene brigade der U° divisie



96
De Slag aan den Yser
richt zich den 24en daar naar toe, op het oogenblik dat de Eendracht- en de Sint-Jorisbrug op hunne beurt onder het moorddadig vuur en de samentrekkende aanvallen van den vijand moesten prijs gegeven worden. Bovendien ondernemen de Duitschers juist eene uiterste poging tegen Dixmuiden. Vijftien op elkander volgende aanvallen worden hardnekkig op het bruggenhoofd gedaan; vijftien aanvallen, waarbij de strijders in den duisteren nacht, man tegen man handgemeen geraken: vijftien aanvallen die te pletter loopen op den dapperen weerstand van de marine-fusiliers en van de Belgen, waarvan sommige eenheden reeds 72 uren lang in de loopgraven liggen.
Den 2 5en wordt geheel de 42e Fransche divisie naar het centrum overgebracht, waar de toestand een weinig beter wordt, te meer daar de vijand merkbaar teekens van uitputting geeft. Daar het niet meer op de aankomst van andere versterkingen rekenen kan en zijne troepen ten einde adem en zijne munitie-



97
gisch commando aanstalten om het terrein tusschen Yser en spoorweg onder water te



9»
De Slag aan den Yser
zetten, dat zoo tot laatste schans zal dienen. Toebereidselen worden ten uitvoer gebracht. De beslissing schijnt des te doelmatiger daar, den 26en, eene nieuwe vijandelijke drang ons verplicht den Beverdijk prijs te geven. Des avonds bezetten de Fransch-Belgische troepen nog steeds Nieuwpoort en Dixmuiden, en tusschen deze beide punten eene linie, die langs den spoorweg tot dicht bij Pervyse, dan langs Stuyvekenskerke aan mijlpaal 16, tot den Yser loopt. Zij zullen niet verder meer wijken. Den 27en en den 28en loopt de dag kalmer voorbij, ofschoon het bombardement blijft voortduren. Onmerkbaar is de overstrooming haar werk begonnen. De vijand, die den nieuwen tegenstander nog niet heeft vermoed, maakt zich tot een laatste inspanning vaardig. Een bombardement van ongekende hevigheid dient den 29en tot voorspel aan de aanvallen die den 30en op den spoorweg los zullen stormen ; zij worden overal afgeslagen, behalve te Ramscappelle, waar de vijand voet weet te



De Slag aan den Yser
99
krijgen. Maar vast besloten liever te sterven dan toe te geven, spannen de verdedigers hunne laatste krachten in tot den tegenaanval. Den 3ien verjagen de overlevenden van de vijf Belgische en de twee Fransche bataljons de Duitschers uit Ramscappelle. En de aftocht van den vijand wordt eene overhaaste vlucht, als hij plots de onweerstaanbare overstrooming bemerkt, die verraderlijk opduikt en rondom hem steeds rijst.
De slag aan den Yser is ten einde. Aanvankelijk belast slechts 48 uren lang weerstand te bieden, heeft het Belgisch leger, door 6.000 marine-fusiliers ondersteund, eerst eene gansche week femg gestreden en daarna deze poging tot 3ien October met den steun eener Fransche divisie voortgezet, zoodat het zonder onderbreken veertien lange gruwelijke dagen gestreden heeft.
Gedurende deze 360 uren hardnekkigen weerstand, heeft het zonder rust noch duur op



100
De Slag aan den Yser
de bres gestaan. In hun amper aangelegde loopgraven neergedoken ofwel in het modder van de slooten, zonder dekking, slecht gevoed, aan alle guurheid van wêer en wind blootgesteld, hebben de mannen het toch kunnen volhouden. In hun aan flarden gescheurde uniformen hebben zij echter bijna geen menschelijk uiterlijk meer. Het getal gewonden der dertien laatste dagen van October bedraagt meer dan 9.000, het getal dooden of vermisten meer dan 11.000. Zieken en uitgeputten zijn er bij honderden. Er blijft nog slechts een schijn van eenheden. Het officierkorps vooral werd fel geteisterd : zulk regiment telde er nog slechts zes.
Bij wonderen van wilskracht, door een heerlijk moreel ingegeven, zullen gedurende den harden winter deze troepen terug op verhaal komen op het front zelve, dat zij zoo dapper verdedigd hebben en voortaan onaangetast blijven zal.
Maar dank zij den opofferingen, die het zich



De Slag aan den Yser
101
zoo heldhaftig heeft getroost, slaagde het Belgisch leger er in den weg naar Duinkerken en naar Kales te versperren; de linkervleugel van de Bondgenooten kon niet worden omgetrokken; de vijand heeft zich niet kunnen meester maken van de kust van waar hij hoopte Engeland naar het hart zelve te tasten. Voor de Duitschers eindigde de slag dus met eene volkomene en bloedige nederlaag. Daarentegen zal nadien Koning Albert eenen naam, waarin eene roemrijke overwinning trilt : Yser, op de vaandels zijner roemrijke regimenten laten borduren.
Commandant Willy Breton.






TAFEL DER PLATEN
Bladz.
De militaire overheden vóór de villa Louis XVI... 12
De groet aan het vaandel !5
Eene groep invalieden lq
De marine-fusiliers. _ 2„
De optocht: Het Belgisch detachement . 27
De Yser „g
Graven van Belgische soldaten in de pleinen aan deu
Yser 43
Goddelijke dienst in de puinen eener kerk in Vlaanderen, 4^
Een vernield dorp in Vlaanderen 5g
Vlaamsche hoeve, waar de strijd hevig was 55
Overblijfselen eener hoeve nabij de loopgraven. 5q
Puinen der kerk van Nieuwpoort 61
Kaart der Yserstreek. g„
De kerk van Lampernisse. gq
Marine-fusiliers in de puinen eener stad in Vlaande-
ren 95
De kerk van Pervyse. ^






INHOUD
Bladz.
Inleiding door Heer Henry Carton de Wiart ... v
Herdenkingsplechtigheid te Havre der 2» verjaring
van den Slag aan den Yser 1
De aankomst te Havre van het musiekkorps en het
vaandel van het i2e linieregiment . ?
De dag van 29 October 13
De aankomst van de afdeeling van Fécamp . . 13
De groet aan het vaandel x4
De ceremonie in den Grooten Schouwburg van
Havre 29
Redevoering van den heer de Broqueville, minister
van Oorlog, voorzitter van den Ministerraad ... 39 De fransche minister van Zeewezen, admiraal Lacaze,
begroet de helden van den Yser gq
Au Roi Alben I", gedicht 74
Het muziekconcert in de Beurs. — Vertrek van het muziekkorps en het vaandel van het i2e linie naar
het front
Een glorievolle verjaring : de slag aan den Yser, door commandant Wllly Breton ... 33
Tafel der platen 10






NANCY, DRUKKERIJ BERGER-LEVRAULT FEBRUARI 1917















DRUKKERIJ BERGER-LEVRAULT PARIJS-NANCY