HARRO WALTER






HARRO WALTER
DOOR
S. ULFERS
ROTTERDAM
D. VAN SIJN 6 ZONEN



DRUK VAN D. VAN SIJN 6 ZONEN - ROTTERDAM



VOORREDE.
In dit boek bied ik aan mijn vorige lezers * en nog aan andere lezers zoo ik hoop, een stok: leven, zooals een predikant dat te Rotterdam wet eens doormaakt. Het heeft den romanvorm, maar de inhoud is historisch, in dezen zin dat bijna alles wat hier verteld wordt gebeurd is, doch hier en daar, vroeger en later, verspreid onder vele mensehen.
Daarom hoede men zich om, naar een. eigenaardige gewoonte, uit te vinden wie die personen geweest zijn die hier optreden. Men zou lang en verkeerd kannen zoeken. Zoo zoeke men niet wie Walter geweest is onder de predikanten, — er zijn er wel honderden zoo in onze Kerk in de stad of op het platteland; dappere mannen. Zoo zoeke men niet wie dat meisje:



Dechtine geweest is in Rotterdam, — daar zijn er honderd zoo in die goede stad; dat de jonge mannen hun kans waarnemen! Deze twee typen, en ook de andere typen, zijn er veelvuldig gevonden materiaal. Alleen het rangschikken, het tot elkaar brengen, het in tooneel brengen, dat is verdicht.
Indien het mij eenigszins is mogen gelukken in dit boek een verdedigend woord te voeren voor de Kerk, — de Kerk in den besten zin opgevat, zooals de Kerk zich nu na den oorlog moge openbaren om de zielen tot God te trekken, — ■dan zal ik dankbaar en tevreden zijn.
Met een kartelijken groet aan mijn oude gemeente, in het bijzonder aan mijn ambtgenooten,
S. ULFERS.
Geschreven te Bceakelen, 24 Maart 1922.



INHOUD.
Bladz,
DE INTREDE 1
DECHTTNE c . . . . 20
IN MOEITE 33
EEN KOOPMAN 53
ZIEKENBEZOEK 95
DE MAALTIJD 117
HUISBEZOEK 156
KATRIEN 180
SCHEVENINGEN , 214
DE TROUWDAG 258



„,'k Heb u lief, Rotterdam."
Populair lied van B. ten Kate



misschien wat tot zijn ambt behoorde. Ook moest bij toegeven dat het toch voor een dominee veel verkieselijker was om getrouwd te zijn: men kwam in zooveel eigenaardige toestanden. Ja, hoe was het toch gekomen dat hij ongetrouwd was gebleven?
Hij had niet veel tijd meer om er over na te denken. Want een hard eenige keeren bonzen op zijn deur, en het directe binnenkomen van zijn academievriend Van Geuns, nu jong advocaat te Rotterdam, brak zijn gedachten af.
„Nog in bed?" lachte deze. „Ik dacht het wel. Mag ook, na zoo'n dag als gisteren en na zoon redevoering in de Groote kerk. Neen, sta niet op, blijf liggen, je hebt het verdiend, we kunnen zoo wel praten." En Van Geuns nam een stoel, plaatste dien bij het raam en zette zich gemakkelijk, soms naar de kleine binnenplaats kijkende waar het raam op uit zag, en soms naar Walter die geen blijk meer gaf van overeind te willen komen.
„Ik moet zeggen," begon Van Geuns, „dat ik gisterenavond respect voor den godsdienst heb gekregen."
„Hoezoo?" vroeg Walter. „Wel, ik dacht lang al dat het een uitgestorven zaakje was, de godsdienst. En gisterenavond in de kerk heb ik gemerkt dat er toch nog menschen zijn die aan godsdienst doen. Hoeveel waren er wel in de kerk? Ik denk zoo'n vier of vijf duizend? Altemaal godsdienstig en, is het niet? Behalve ik; en een mooi meisje dat dicht bij me zat. Ze deed alsof ze voor het eerst van haar leven in de kerk was, voelde zich vreemd, nam alles op, boven en
2



beneden, keek voor zich uit, en draaide zich om, en kon niet stil zitten; alleen toen het orgel speelde, toen heeft ze stil gezeten, minuten lang, de oogen vóór zich, het hoofd gebogen, en als ontwakende toen het ophield. Naar jou heeft ze geen woord geluisterd, durf ik wedden. Ik vond me opgelucht toen ik merkte dat er toch nog menschen waren die vreemder zijn in de kerk dan ik. Maar, man, wat zijn er nog veel godsdienstigen!"
„Ik vrees dat jij ook geen woord geluisterd hebt," schaterde Walter, „met zulk een schoone afleiding in je buurt."
„In elk geval, ik heb.respect voor den godsdienst gekregen. Zoovelen, zóóvelen! Nietwaar, als er maar weinigen zijn, dan zeg je: geen zaak van beteekenis! Maar als er velen zijn, dan ga je er mede rekenen. Daar zou een politieke partij van te maken zijn! Vooral met het stemrecht van de vrouwen. Dat zou daar vierduizend stemmen in ééns zijn. Wil je gelooven dat ik gisterenavond dacht: waarom zou ik ook niet godsdienstig worden, vierduizend stemmen halen, en me candidaat stellen voor de Tweede Kamer, vertegenwoordiger van het Christelijke volk? Je ziet, ik heb respect voor getallen en voor wat achter de getallen kan komen. Het getal doet het hem. Wat heeft de godsdienst er aan om maar één vertegenwoordiger te hebben zooals toen dien Jezus? Maar als er vierduizend zijn, dan, wel, dan is het een respectabel ding. Godsdienst moet dan voorloopig ook maar blijven; wat moesten de vierduizend doen, en wat moest jij doen, dominee?"
3



moeten hoog zijn, en den hemel binnen halen. Anders is de kerk niet mooi!
Maar dat was het nog niet wat me zoo trof," ging hij verder. „Je moet weten dat ik nog nooit een intrede had gezien. Och, zulke menschen als ik worden dertig jaar en meer vóór ze een kerk van binnen zien en een godsdienstoefening bijwonen. Maar dat oogenblik, toen je de kerk binnen kwam en naar den preekstoel schreed, weet je? Toen heb ik een andere schoonheid gezien; ik zal je vertellen. Je moest de halve kerk rond, langs dat wonderbaar kunstig koperen hek, om den preekstoel te bereiken. En daar stonden duizend menschen in dat gangpad waar je door moest, gedrongen, mannen, vrouwen en groote kinderen. Hoe zou je er ooit doorkomen? Ik heb toen de gewilligheid gezien als het volk gewilligheid wil hebben. Vóór jelui uit ging een koster, een eenvoudig goed man, en hij strekte alleen maar de hand uit, soms rechts en soms links, en waar hij zijn hand uitstrekte daar weken de menschen, en zij lieten het pad open voor je, breed, breed! Ik heb het goed gezien. Vlak voor je gingen de kerkvoogden, zei men me. Dat waren deftige mannen, van goeden stand en eenvoudige manieren; zij schreden voor je op het breede pad. En achter je kwamen je ambtgenooten, zei men me. Zie je, ze moesten me alles zeggen, anders had ik het niet geweten. Dat leken mij óók goede mannen: wat had ik me dominees ander? voorgesteld! Deze? Kleur op de wangen; een knevel sommigen; humor uit de oogen spattend, maar ingehouden om de gelegenheid; niemand gewichtigheid veinzend! Zijn
6



ze zóó veranderd en natuurlijk geworden sedert men mij het vroeger anders had verteld? En daarachter weer, de ouderlingen en diakenen, zoo men mij zeide. Tachtig man of minder, twee aan twee. Deftige mannen, sommigen zelfs met een krijgshaftig voorkomen, niets zalvends. Het liep al, één lange stoet, op het pad dat breed was en dat de koster gemaakt had met een klein uitstrekken van zijn hand tusschen de duizenden, soms rechts en soms links. Al dichter en dichter den predikstoel naderbij."
„Ga door, ga door," zei Walter; „je vertelt goed, ik beleef het alles nog eens over: het was groot F"
„Ik ben bijna in de knieën gezonken, een oogenblik later, ik, vreemde in de kerken!" sprak Van Geuns.
„Wat was dat?" vroeg Walter.
„Het was nadat je binnen was gekomen met den stoet. Er was door den voorlezer een vers opgegeven om te zingen. En daar opende het orgel zijn machtige monden. De klanken schoten uit tegen de vensters, stegen op langs de pilaren, stuitten tegen de gewelven, en zij werden van nieuwe scharen van klanken gevolgd. Een meesterhand zond ze uit, klaar, logisch, zooals de eene klank den volgende postuleert, zwellend toen, machtiger toen, alle ruimten vullend, zoekend waar ze door de vensters heen konden breken en waar zij de gewelven konden oplichten. Er ging een schok door de rijen. Het meisje werd opgeheven van haar stoel, stond, maar ging ijlings zitten, beschaamd dat men het gezien
7



bad, en niet begrijpend dat er een macht was in deze muziek grooter dan in haar. En toen kwam het. Dit was namelijk slechts het voorspel van het orgel geweest. Zie, de gemeente viel in met het lied. Dat waren de vierduizend stemmen! De vierduizend stemmen! De zware diepe mannenstemmen; de hooge der vrouwen; de wonderlijke der knapen. En zij kenden allen het lied. De menschen overtroffen elkander. De menschen overtroffen het orgel. Het orgel overtrof de menschen. De eenheid van beiden was sterk. Ik heb veel hooren zingen, maar dit is het grootste en het machtigste wat ik ooit gehoord heb. Baal zou van dit lied wel wakker zijn geworden als hij geslapen had in zijn hemel; Baal zou het wel gehoord hebben al was hij vèr weg op reis geweest, en hij zou gekomen zijn en gehoord hebben naar den wil van zijn priestergemeente. En dat was het oogenblik: toen schreed jij langs het koperen hek, met je stoet. Toen ben ik bijna in de knieën gezonken; niet in aanbidding van je God, maar in aanbidding van de schoonheid in je opgang naar den predikstoel! En toen je boven kwam, op den kansel, en je oogen opsloeg en de duizenden zag, de duizenden met open monden, zingende een donderend lied om heil voor jou, wat heb je toen gedacht, Walter, wat heb je toen gedacht, menschenkind?"
„Je weet het best, wat ik toen moet gedacht hebben, o wijze; ik heb gedacht op dat oogenblik wat de profeet vóór mij ook gedacht heeft: O God, Gij hebt mij overgehaald om Uw woordvoerder te zijn, waarom heb ik toegegeven? Gij hebt mij overreed, en Gij zijt mij te sterk geweest!"
8



bij de woorden en de daden van Jezus. Zij konden hun geloof, als zij wilden, formuleeren in twaalf punten, neen, in nog minder; want die twaalf Artikelen des Geloofs dateeren niet uit dien jongen tijd. De verhalen volgens welke de Apostelen twaalf jaar na de Hemelvaart van Christus, toen zij uiteen gingen, ieder naar verschillende hemelstreken volgens loting, eerst nog hun geloofsbelijdenis opstelden, onze Twaalf Artikelen des Geloofs, evenals hun plechtige verbintenis om ongehuwd te blijven of tenminste zich van de huwelijksplichten te onthouden, zijn legenden uit de vierde of vijfde eeuw na Christus. Zij zijn wel schoon, die Artikelen, maar meer als een opbruisende lofzang der jonge gemeente tegen de verschrikkingen der vervolgingen in, en niet als een decreet aan de nawereld opgelegd! Goed, wat heeft toen de Kerk gedaan? Wel, op een vergadering of concilie voegde de Kerk een geloofsartikel bij dien eenvoud, een privaat gevoelen van dezen of genen, dat zóó tot een kerkelijk gevoelen werd geproclameerd, dus een dogme werd. Een dogme, Van Geuns, is een gevoelen dat door de Kerk tot een officieel gevoelen wordt geproclameerd, een heiligverklaring van een gevoelen. Zoo'n dogme werd op zulk een vergadering aangenomen door een meerderheid, naar de stelling dat de waarheid altijd aan den kant van de meerderheid is. En tegelijk werd verkondigd dat wie dat dogme niet geloofde, verloren was. Goed, een tijd later werd er weer een dogme toegevoegd tot het vorige. Een tijd later, weer een. En zoo al door. Dat was soms wel een hevig getwist op die vergaderingen;
12



want de politiek zat er achter, de politiek; en de wereldlijke macht kwam er wel eens bij te pas; maar dat deed er niet toe, het nieuwe dogme kwam bij de vorige. Daar zijn dogmen, die achthonderd jaren noodig hebben gehad voor zij bij de vorige gevoegd werden, zooals het dogme van de Uitverkiezing; daar hebben de Christenen in de eerste achthonderd jaar niet aan gewild, trots Paulus en Augustinus. Goed, zoo heb je langzamerhand een verzameling van dogmen gekregen, vele, vele, waarvan ik zeg: dat is van den beginne niet alzoo geweest! Heeft de Kerk het recht om dogmen te decreteeren, en daarbij uit te roepen dat allen, die dezelven niet aannemen, zekerlijk zullen verdorven worden? Mag een concilie, dat is dan een vergadering van stomme en wijze dominees uit dien tijd, beslag leggen op het denken van mij of een ander, zelfs nog na honderden jaren? Het is Roomsch, Van Geuns, Roomsch, om beslag te leggen op het denken van anderen, en onze Kerk is in de practijk nog Roomsch op dit punt!"
Walter wond zich op, hij voelde het, en daarom kalmer ging hij voort: „Daar zit overigens heel wat speculatieve geleerdheid en dwaasheid in die dogmen; er zitten zelfs heidensche philosophische stelsels in verwerkt; je hebt je hoofd noodig om die philosophieën te begrijpen, zelfs maar na te denken. Je moet weten, dat een dogme een heel gecompliceerd ding is; gewoonlijk is 't het resultaat van zeven of acht factoren, die ik je nu niet noemen zal; maar een van die factoren is het philosophische denken. Die Christenen uit de tweede
13



eeuw begonnen al heel hard te philosopheeren, en die van de eerste eeuw hadden het ook al gedaan, niet weinig! En sommigen heel diep, bewonderenswaardig diep! Natuurlijk heeft elke godsdienst een philosophischen kant! Nu heb ik daar niets tegen, tegen die philosophie in een religie! Laat een dominee, die er een kop voor heeft, zich daarmede bezighouden. Laat hem onderzoeken of eenig Christelijk dogme niet ontstaan is uit een te heidensche philosophie, en of dus zulk een dogme niet moet teruggenomen worden. Laat hem onderzoeken of de dogmen overeenstemmen met de uitspraken van Oud- of Nieuw-Testament, en of dus de Kerk niet sommige van die dogmen moet terugnemen. Laat hem het heele werk van al de concilies weer overdoen, hij alleen het werk van al die oude bisschoppen overdoen, op zijn studeerkamer. Hij is immers een dogmaticus! Wie kan daar iets tegen hebben? De heb altijd respect voor een dominee of professor die een Dogmatiek schrijft en er zijn leven lang les in geeft. De Dogmatiek is voor een deel de beschrijving van den philosophischen kant van een godsdienst. En die dus den godsdienst van dien kant willen kennen, moeten wel goed philosophisch aangelegd zijn! Maar, hoe moet nu dat volkje van mijn gemeente het stellen? Die lieden van geen verstand of ontwikkeling kunnen er niet bij; moeten zij hun arme hersens af kwellen om die dogmen te begrijpen en aan te nemen, op straffe van anders de zaligheid te verliezen? Zij kunnen het niet, in der eeuwigheid niet! Daarom, ik wil een Vereenvoudigd Christendom
14



hebben! Zooals het was in de dagen na Jezus, toen de zielen toch óók zalig werden, en er nog geen één philosophisch gevoelen was gedecreteerd."
En nog kalmer, bijna droefgeestig, ging hij voort: „Als de dominees bij de stervenden komen, dan voelen zij zelf, dat zij daar hun heele verzameling van dogmen niet kunnen gebruiken. Daar voeren zij allen reeds een Vereenvoudigd Christendom in. Gewoonlijk is het nog maar één artikel, dat zij met goedaardigheid hun stervenden voorhouden. Eén artikel. En nu vraag ik: als de mensch voor zijn zaligheid genoeg heeft aan één artikel, waarom vermoeit de Kerk levenden en stervenden met honderd en meer artikelen, die de hersens in doorsnee niet verteren kunnen, en die tot de zaligheid dan toch niet noodig schijnen? Ik wil een Vereenvoudigd Christendom, een terugkeer tot de dagen van Jezus en na Jezus!"
„Zie je," zei de Van Geuns, „nu versta ik je, beter dan gisterenavond; ik heb toch gelijk, jelui spreekt op den kansel een andere taal dan in de kamer of op de markt. Maar enfin! Hoe zou je gemeente dit program van je vinden? Houdt je gemeente van eenvoud?"
„Gisterenavond na de preek kwam er een man naar mij toe, opgewonden, op straat, en zeide lang niet vriendelijk: Dat is misschien goed voor jou en je onwijzen en dwazen, maar ik en Dokter Rechtman bedanken voor je eenvoud. En meteen liep hij door. Ik hoop niet dat er velen zoo denken in mijn gemeente."
„Ik ben misschien wat al te veel eenvoudig,"
15



sprak Van Geuns, „want ik heb heelemaal geen artikel. Maar ik wil toch wel later eens dat ééne artikel van je hoor en dat ik noodig heb voor mijn leven. Met een minimum wil ik wel beginnen."
Een oogenblik later zeide Van Geuns: „Er is nog één ding dat ik je van je preek wil zeggen. Je hebt een gedeelte van je preek gewijd aan een beschrijving van God als een ongelukkige, als een rampzalige, omdat Hij onmogelijk gelukkig kan zijn met een wereld onder of buiten Hem, waar iedereen zoowat rampzalig is. En je hebt gezegd, dat je niet zou nalaten om dit aan je gemeente meermalen en breeder te zeggen. Is dit misschien wat nieuws dat je brengen wil?"
„Zooals ik je gezegd heb: ik wil niet behooren bij de menschen die iets nieuws brengen! Deze gedachte van God als een rampzalige is zoo oud als de Profeten. Lees de Profeten van Israël, en vind daar hoe zij God telkens voorstellen als een die diep ongelukkig is over Zijn volk. Zooals God daar klaagt en Zijn verdriet uitstort, zoo heeft nooit iemand geklaagd en verdriet gehad. Zij hebben God begrepen, die Profeten! En daarom, het moet eens uit zijn met die oude kerkelijke voorstelling van God als een in zichzelven volmaakt zalige! Hoe kan Hij dat zijn, zoolang er nog een van Zijn kinderen hier beneden is, die in ongeluk zit of in zonden, of in de verdoemenis, of hoe je het noemen wil! We moeten dat oude Godsbegrip corrigeeren; dit moet het oude Godsbegrip vervangen, vind je niet?"
„Ik kan het bij mijzelven niet corrigeeren,
16



Walter, omdat ik het oude begrip niet gehad heb, omdat ik niets heb." Hij zeide het droevig, in zichzelven verzinkende. „Maar," ging hij voort, „dit begrip van God als zelf een rampzalige, is mij sympathieker dan dat andere begrip van God als een zalige, die in zichzelven maar gelukkig blijft, terwijl de heele wereld naar den kelder gaat. Dit zou ik kunnen aannemen, wellicht, wellicht." En hij verzonk nog meer in zichzelven.
En verder werd er over de preek niet gepraat. Maar onder deze weinige woorden werd het aan Walter duidelijk dat zijn preek den indruk van schoonheid niet weggenomen had bij zijn vriend. Wat het kerkgebouw, wat het lied, wat de gelegenheid bij zijn vriend had opgewekt, een opmerken van het schoone in de religie, Goddank, hij had het door zijn preek niet bedorven, maar bevestigd.
„Vreemd," zei Van Geuns, „dat ik dat voor het eerst zie, dat er schoonheid is in de religie, ook in het wezen zelf der religie, de uitwendige dingen daargelaten."
Even trilde er wat op de lippen van Walter. Zou hij het zeggen? Zou hij het niet zeggen? Hij vermande zich. „Bij den Jeruzalemschen tempel waren er verscheidene ingangen; een van die ingangen heette de Schoone Poort; sommige menschen gingen door de andere ingangen de kerk in; anderen gingen binnen door de Schoone Poort. Jij, Van Geuns, moet door de Schoone Poort binnen komen.; jou weg gaat door de Schoonheid tot het Koninkrijk der Hemelen." Walter sidderde dat hij het gezegd
17
3



had. Zou het verkeerd op hem werken, dit trachten om óver te halen?
Hij werd dadelijk gerustgesteld. Van Geuns antwoordde, terwijl hij zijn belofte om niet meer cynisch te zijn, verbrak: „Ik binnen komen? Wat doet jelui koster als er eens een hond de kerk binnenkomt? Heeft hij een stok om de honden te slaan?"
In de gedachten van Walter stond zijn vriend door dit antwoord nu nog dichter bij het Koninkrijk der Hemelen dan daar straks. Natuurlijk, wie staat daar dichter bij: de aestheticus of de ootmoedige? En was het niet mogelijk om met beide beenen binnen in dat Koninkrijk te staan zonder iets met een Kerk te doen te hebben?
Wat later gingen zij beiden de straat op. Zij vonden het wel wat gek, dat zij een gedeelte van zulk een gesprek hadden gehad, terwijl hij, Walter, in bed lag, languit, de handen onder het hoofd; en hij, Van Geuns, bij het raam, soms uitkijkende op de kleine binnenplaats waar het raam op uitzag. Maar, wat was raar? En wat was niet raar? Zou het gesprek overal elders beter op zijn plaats zijn geweest dan daar, bij het bed?
Toen zij de straat opgingen, deden zij dat arm in arm, zooals zij het vroeger soms gedaan hadden, langs de Oude Gracht te Utrecht, waar zij student waren geweest. Wie hen nu tegen kwam zou niet geweten hebben, wie van de twee de nieuwe dominee was. Want Van Geuns liep in
18



de gekleede jas en had den hoogen zijden hoed op; hij meende dat te moeten doen voor zijn jonge praktijk van advocaat. En Walter liep in zijn korte colbert, een lagen hoed, elegant jong man van de wereld.
Walter moest naar den Oppert, naar het Ministeriegebouw, waar zijn ambtgenooten vergaderden en hem ontvangen zouden. Juist toen de twee vrienden daar aangekomen waren en van elkander wilden afscheid nemen, maakte Van Geuns Walter opmerkzaam op een voornaam gekleed meisje dat daar aankwam, den Oppert af, naar hen toe; en zacht zeide hij: „Kijk, dat is het meisje dat ik gisterenavond in de kerk zag en waarvan ik vertelde."
Walter keek op, getroffen, eerbiedig. Waar had hij dat gelaat vroeger gezien?
„Ik begrijp niet, Van Geuns, dat je nog oogen en ooren voor den dienst hebt kunnen hebben gisterenavond," lachte hij, en hij ging binnen. Een hartelijke ontvangst en een dispuut over Vereenvoudigd Christendom wachtte hem.
19



wilde hij juist den winkel binnen van Hector's Boekhandel, toen er een dame uitkwam die hij aanstonds herkende als het meisje dat Van Geuns hem aangewezen had. Hij wist zeker dat hij haar vroeger eens ontmoet had; maar hij had geen tijd er over na te denken; want terwijl zij den winkel uitkwam het zij, doordat de mouw van haar mantel tusschen de deur gekneld raakte, een boek vallen dat zij in de hand droeg. Walter had geen tijd noodig om het op te rapen, hij was haar vóór.
Van plan om het haar terug te geven zag hij dat de witte omslag, waarin het boek was gewikkeld, geheel bevuild was door de modder van de straat. „Neen, neem u het niet van mij aan," zeide hij; „als u goedvindt zal ik binnen er eerst een nieuwen omslag om laten doen; het zou jammer zijn van uw handschoenen."
„Die ik niet aan heb," wilde zij zeggen; maar zij hield de woorden in; zij vond het niet prettig om aangesproken te worden door een vreemden heer, en nog wel een dominee; zij hield niet van dominees.
Toch kon zij er niets aan doen dat hij haar de deur openhield, en zij moest wel weer binnen. „Ah, Meneer," vroeg hij daar, „zie eens hoe de modder het boek bevuild heeft; wil u er een nieuw omslag om doen?"
„Het is niet de eerste modder die er op valt," antwoordde de geestige directeur. En terwijl hij den omslag er af deed, zag Walter dat het het befaamde boek van Barbusse was: 1'Enfer.
Verwonderd zag hij het meisje aan, als iemand die ontdekte dat er denkende hersenen achter dat
22



voorhoofd waren. Zij voelde dat hij dat dacht, en verbitterd over die minachting wilde zij spreken: „Wonder dat een meisje hersens heeft, vindt u niet?" Maar zij hield zich weer in, terwijl die verbittering zich ontlastte in een kleur op haar wangen, waarvan zij zich meesterlijk herstelde in minder dan een seconde.
Weer hield Walter de deur voor haar open, en buiten was het als een verluchting voor haar, toen zij zeide: „Ik dank u voor uw moeite," en toen zij zich richtte om verder te gaan de Blaak af naar den kant van het Van-Hogendorpsplein.
„Als u het goed vindt, ga ik nog een paar passen met u mede," sprak Walter, „ik wil ook dien weg op." Het sterke misnoegen kwam weer op haar wangen, één oogenblik; zij kon er niets aan doen. Dat hij meeliep, naast haar, dat was toch ook op het onbeschaamde af.
„Dit is het eerste boek niet, dat ik voor u opraap, of opvisch," sprak Walter, die dadelijk wist hoe een gesprek te beginnen. Hij sprak niet verder, in zichzelven lachende bij de gedachte dat de nieuwsgierigheid haar nu wel aan het spreken zou maken. En hij had recht geoordeeld.
„Het eerste boek niet? Hoe kan dat? Ik ken u niet, ik heb u nooit ontmoet!"
Walter lachte een diepen lach in zichzelven, dat hij recht geoordeeld had over de nieuwsgierigheid van een vrouw. „Dat is mijn eigen schuld dat u mij niet kent of herkent, want ik heb bij de vorige ontmoeting mij niet voorgesteld aan u. Daar moest ik nu ook eerst mede beginnen, eigenlijk;
23



de wet, maar u hoeft zich niet te verontrusten, ik heb gezien dat de chauffeur onschuldig is; die jongen wou nog op het laatste oogenblik voor de auto heen. Komt, mannen, uit mekaar, doorloopen!" En hij zei het alles even kalm, verscheidene malen: „doorloopen, doorloopen," bedaard tot in zijn oogen toe.
Walter had reeds opgemerkt dat het ongeval vrij goed voor den jongen zou afioopen, want ofschoon er bloed droop van zijn wangen en slapen scheen de jongen niet verder verwond; hij maakte reeds gebaar om van de armen af te glijden en zich onder de menigte te bergen, naar de wijze der straatjongens die een politieagent gezien hebben. „Houdt je kalm, menschen!" riep Walter, en zijn stem was over het heele plein hoorbaar, zij konden hem allen hooren; „de jongen zal zóó weer loopen, het is goed afgeloopen; gaat op zij, ik zal hem even naar het Ziekenhuis brengen, daar kunnen zij hem afwasschen, en hij weer naar huis j" Het jongetje in zijn armen smeekte: „Nee, niet naar het Ziekenhuis, naar moeder, naar huis, naar huis!"
De menigte was reeds begonnen zich te verspreiden. Het interessante was van het geval af. Walter zag rond hoe hij den jongen naar huis zou krijgen.
Hij behoefde er niet lang over te denken. Want het meisje stond weer naast hem en sprak: „Vader zegt dat ik de auto mag hebben om hem naar huis te rijden, geef u mij het jongetje."
Toen Walter het kind naar de auto droeg, en zij, reeds binnen zittende, de armen uitbreidde om het te ontvangen en op haar schoot te nemen, bedacht Walter dat het toch niet aanging om haar handen,
28



Haar wangen, haar kleeren met het bloed van den jongen te laten bevlekken. „Ik mag zeker wel," zeide hij; en zonder op haar toestemming te wachten was ook hij reeds de auto in, den jongen op zijn schoot, de bloederige wang tegen zijn jas en boord. „Vader, dit is dominee Walter," sprak zij nog uit het portier, en de heer scheen gerustgesteld. „Dadelijk thuis komen, Dechtine!" hoorde Walter hem zeggen.
Zijn eerste woord in de auto was: „Dat is geen tooneel voor u; dat ruwe volk! die verwenschingen!"
„O, dat ben ik wel gewend," antwoordde zij kalm, „maar bloed zien, dat was het erge!" Walter begreep niet geheel. Wat was zij gewend?
Tusschen het gewoel door reed de auto naar het adres dat de jongen opgegeven had: de Tweede Lombardstraat. „Dat treft," zeide Walter, „dat is mijn wijk." — „Wat is dat, uw wijk?" vroeg zij. En Walter vertelde dat elk van de dominees een afzonderlijk deel van de stad kreeg om te bearbeiden en bijzonder onder zijn zorgen te nemen. Hij had de buurt rondom de Lombardstraat gekregen om te verzorgen. Het zou hem niet verwonderen als hij de ouders van den jongen al kende, want hij had reeds in de heele straat alle huizen bezocht. Zij hoorde het alles aan als verhalen van een vreemde wereld die zij niet kende. Bestond er zoo iets als een Kerk die voor de armen zorgde? Zij was maar eens in de kerk geweest, hoewel dikwijls in een straat van de armen.
Een oogenblik later, in de auto, zich het straattumult weer herinnerende, waar hij zag dat ook
29



zij zich weder mede bezig hield, zeide hij: „God moet toch veel verdriet hebben waar Hij dit ziet en hoort." — „Heeft God wel eens verdriet?" sprak zij; „daar heb ik nooit van gehoord!" Verwonderde oogen keken hem aan. Toen rees op eens de spot in die oogen: „Daar zou ik me maar geen zorg over maken; Hij hoort het niet, en Hij ziet het niet." Walter vond haar zeer onsympathiek op dat oogenblik, en antwoordde niet. En dat zwijgen irriteerde haar blijkbaar.
De auto reed door, maar nu langzamer; de dominee wist toen, dat zij de Lombardstraat waren ingereden; zij konden het voelen aan den ongelijken weg en aan het schokken van den wagen; de Lombardstraat was befaamd om de weinige zorg die de stad er besteedde aan het plaveisel. „Wij zijn er zoo," zeide Walter. „Kijk," antwoordde zij, „hier is een bankje dat vader mij gaf voor de ouders, wil u hun dat geven?" En hij merkte dat het een bankje van honderd gulden was dat zij hem in de hand gaf.
Bij het uitstijgen herhaalde zich het straattumult dat zich op het Van-Hogendorpsplein had afgespeeld. Vloeken, vloeken zonder tal, toen de menschen van die straat het bebloede jongetje zagen uitgedragen. Verwenschingen, vuile woorden, die Walter zelden gehoord had.
Hij wist niet hoe hij met den jongen naar de deur zou komen door dat volk heen, om hem de trappen op te dragen. Maar plotseling was het den jongen gelukt zich uit de armen van Walter af te laten glijden; hij glipte tusschen de beenen van de
30



Een goede preek gehoord, gisteren? En hij antwoordde: Het was er stampvol, geen doorkomen aan! Zie je wel, natuurlijk is de volheid van een kerk de maatstaf voor de waarde der prediking. En hoe zal nu een dominee die zich specialiseert in huisbezoek tijd vinden voor zoo'n prachtpreek? Wel, dat hoeft ook niet; hij vindt de preek niet het voornaamste van zijn werk, huisbezoek gaat boven alles. Ik heb een collega gekend, al jaren geleden, ook een die al dood is, die tot 's Zaterdagsavonds toe onder de menschen in de wijk zat, en 's Zondagsmorgens vroeg tot de gedachte kwam dat hij in die of die kerk ook nog moest preeken. Onderweg naar de kerk bedacht hij zijn tekst en wat hij er van zeggen zou. In de Noorderkerk, die het verst van zijn woning lag, preekte hij het best, en in de Zuiderkerk, die het dichtst bij zijn woning lag, preekte hij het slechtst; voor die kerk dicht bij had hij vijf minuten van voorbereiding, en voor die kerk ver af een half uur. Hij is nu dood, de man, zooals ik zeide; dus ik spreek geen kwaad; waar ik kwaad van spreek, die zijn altijd dood. Maar hij heeft prachtig uitgemunt in huisbezoek, en waar of ik kom, in welke wijk ook, daar wordt hij nog genoemd, hij is niet vergeten bij de armen en ongelukkigen. Doe dat ook, Walter, specialiseer je tot huisbezoek."
„Ik zou het wel willen," antwoordde deze, „maar ik heb geen slag van praten bij de menschen. Laatst heb ik een visite gemaakt die je bijna een zwijgende visite kon noemen. Ik merkte bij het weggaan dat de menschen elkander aanzagen als
40



van plan om het uit te proesten zoodra ik de deur uit zou zijn."
„Het is een gave, Walter, „een gave," zeide Stevinus zalvend, „vooral als je slag hebt er een pijp bij te rooken en vele kopjes koffie te drinken. Maar als je dat ook al niet kunt, ongeluksvogel, laat dan de catechisatie je voornaamste werk zijn, en laat het prachtig preeken en het trouwe huisbezoek aan je collega's over. Daar zijn er die zeggen dat de catechisatie het voornaamste werk is van een dominee."
„Maar daar moet je onderwijzer voor wezen, en een goed onderwijzer wordt je geboren, niet gemaakt!"
„Ook al niet ? Dan weet ik wat anders. Als er misschien iets van een jurist in je zit, leg het er dan op toe om in de besturen zitting te krijgen. Je kan beginnen met zitting in het Classicaal bestuur, en verder al hooger, tot je in de Synode terecht komt. Daar is ontzaglijk veel voor te zeggen: je krijgt deel in het bestuur over je Kerk, je laat op sommige kaartjes van je drukken: Walter, lid van het Provinciaal Kerkbestuur, of Üd van de Synode. Niet op alle kaartjes natuurlijk, maar op sommige, die je precies weet waar af te geven. Dat maakt bij de ontvangers van het kaartje zoowat hetzelfde effect als de decoratie van een officier bij een goedaardig burger. Ook behoef je niet eens zoo n bijzonderen aanleg als jurist te hebben daarvoor. Want je maakt maar wetten, en een tijd later herroep je ze weer; ook moeten je opvolgers in het zaakje wat rommel vinden als je afstapt, waar zij dan weer aan kunnen verbeteren. Daar zijn er
41



in de besturen die grooter roem zelfs verkregen hebben door het herroepen van hun wetten dan door het instellen er van. Natuurlijk, je laat het preeken, het huisbezoek en de catechisatie dan door je collega's doen, ze zijn verbazend goedig, die kerels!"
„Schei uit!" riep Walter in een begin van verontwaardiging over zulk oordeelen over ambtgenooten.
„Neen, ik schei niet uit!" riep de ander vroolijk. „Je kunt ook je toeleggen speciaal op de letterkunde. Je weet hoe goed het is dat je door je letterkundige producten de menschen bereikt die geheel buiten de Kerk zijn komen te staan; je wint dan die buitenstaanders, die door een preek niet kunnen gewonnen worden omdat zij nooit meer ter kerke komen. Het respect van die menschen voor de Kerk groeit dan toch ook als zij met verbazing uitroepen: Jongens, daar zijn toch nog wel knappe koppen onder die vromen! Voorts heb je bij jezelven daar een groote voldoening van om te weten dat je bij de litterairen behoort. Die voldoening heb ik eens hooren uitspreken door een collega letterkundige. Het wordt toch tijd, zeide hij, de borst hoog, dat er in de Tweede Kamer een wet wordt vastgesteld waarbij wij letterkundigen een jaarlijksche toelage van landswege krijgen voor onzen arbeid; wij zijn toch de room van de natie! De room, zeide hij, wat ik begreep een schoone uitdrukking te moeten zijn, aan de Fransche uitingen ontleend, wat ik ook bewonderde. Zeg, heb je zelf nog nooit eens wat voor de pers geleverd? O wee, dat ik dat
42



vraag! Nu zie je hoe onkundig ik zelf ben in de litteratuur van onzen tijd! Ik raak buiten den tijd!"
„Ik wil niet meer hooren!" brulde Walter, nu waarlijk verontwaardigd; hij wist niet dat zijn geëerde oudere broeder zulk een kwaadspreker was,
„Neen, goed, goed! Ik schei er uit! Maar één ding wil ik je toch nog zeggen: je kan als dominee je bijzonder toeleggen op de verbetering van de oeconomische en sociale toestanden. Dat loopt naast de Kerk, of veel meer in de Kerk. Het is het hart van de Kerk. Die tienduizenden arme menschen in ons land! Die schrille tegenstelling tusschen rijkdom en armoede! Die verdrukking van het proletariaat! Kook je er niet van? En betaamt het je niet om er van te koken ? Als Evangeliedienaar ? Je hebt goed preeken in de kerk tegen menschen die een leege maag hebben, terwijl je eigen maag goed voorzien is geworden aan het ontbijt of het straks zal zijn aan je lunch! Heb je wel eens ooit naar een preek geluisterd terwijl je honger had, en terwijl je wist dat t'huis je vrouw en kinderen honger hadden? Alle dominees moesten meer oog hebben voor het proletariaat; alle dominees moesten meer sociaal preeken, en op sociaal terrein hun krachten inspannen. Christen-socialist moet de leus zijn, hoor je? Wij zijn nog niet genoeg er van doordrongen, maar over een jaar of wat, ik voorspel het je, dan zullen er wel opstaan onder de dominees, die over niets anders meer willen preeken of tijdschriftartikelen schrijven dan over
43



Christelijke staatsoeconomie, en die sterk zullen voelen met behagen dat zij de ware Christenen en geleerden zijn, en zulks terecht! met een lach over jou en mij dat we de reactie niet medemaken van zeer werkelijke dingen tegen te veel geestelijke dingen. En zulks terecht, zeg ik nog eens! Denk jij soms nog altijd dat het Socialisme een staatkundig of oeconomisch stelsel is waar het Christendom niets meê te maken heeft? Het is toch een hoofdstuk uit onze Ethiek dat op bijwerking of algeheele verbetering wacht!"
„Ik neem hier afscheid van u," sprak Walter, nu kalm, gemelijk, als een die er genoeg van had, van zooveel sarcasme in één half uur.
De oudere dominee lachte weer genoegelijk, en sprak: „Goed, ik wil je niets meer aanbevelen; ofschoon ik je nog had willen aanraden je in de politiek te werpen. Maar dat hoef ik niet meer te doen, daar.komt iemand aan, die het wel in mijn plaats bij je zal doen."
En inderdaad kwam hun daar een collega te gemoet, dien zij beiden kenden. Een dominee van het platteland van Zuid-Holland, haastig loopende, druk van bewegingen, al op vijf pas afstands Walter aansprekende: „Ik had je al eens een bezoek willen brengen! Wanneer ben je t'huis? Ik wil je kómen vragen óm lid te worden van onze politieke kiesvereeniging! We hebben je naam nog niet op onze ledenlijst. Christelijke partij! Maar ik heb nu geen tijd, moet naar een groote vergadering, al de af deelingen bij elkaar, hier vlak bij in het Verkooplokaal! Gaan de heer en misschien meê? Straks
44



open bleef; de burgers en courantenschrijvers spraken en schreven er over alsof zij er bij zeiden: „Zegt het voort!"
Alleen de oudste ingezetenen wisten zich nog zoon winter te herinneren, maar het was lang geleden, zeiden zij, in dat en dat jaar.
Men liep over de Maas; eerst eenige waaghalzen; toen den volgenden dag meerderen; en ten laatste waren er velen die van de bevroren rivier gebruik maakten en zelfs niet van de brug, om als een bijzonderheid het later, na jaren, nog over te kunnen vertellen.
Een kuiper wilde voor zich de bijzonderheid hebben om later te kunnen oververtellen dat bij eens een vat gekuipt had midden op het ijs van de Maas, zooals hij zeide. Met al zijn knechts en met het hout en met het gereedschap trok hij naar de rivier. Middenop werd het vuur aangelegd, zoo op het ijs; de duigen werden opgezet, aan dat vuur krom getrokken, zoo het behoorde; en rondloopende sloegen de knechts, gelijk de kuipers gewoon zijn te doen, het vat in elkaar. De borrel wérd rondgegeven, een luidruchtig lied gezongen, en de troep trok huiswaarts het vat hooggedragen voor ieders oogen. De kuiper stelde het op in zijn werkplaats, waar hij later het ieder het zien, vertellende wat dat voor een winter geweest was. De Rotterdamsche slimmerd wist zeer goed, toen de couranten den volgenden morgen het geval verhaalden, dat hij zonder kosten de prachtigste reclame voor zijn affaire gemaakt had, die eenig kuiper ooit had kunnen bedenken. Zijn zaak voer er wel bij, en hij lachte.
55



Ook de havens waren bevroren; die al eerder dan de Maas. Al de schuiten lagen vast, in drie, vier rijen langs den wal, zonder werk, terwijl de rook van turf uit al die kleine schoorsteentjes over de haven trok, verkondigende dat daarbinnen de koffie was gezet, en dat daar de schippers bij elkander zaten, rookende uit hun korte pijpjes, en verhalende elk van de streek waar hij vandaan was, van Groningen, van de Dedemsvaart, en van de Zeeuwsche eilanden.
Over de scheepjes vlogen de meeuwen, de hongerige meeuwen, die aan het zeestrand geen eten meer vonden, en die naar de stad waren getrokken bij duizenden om bij de menschen te zoeken wat de bevroren zeekust haar weigerde. Aan den kant van de haven vielen zij in troepen op het brood af, dat kinderen en goede menschen haar strooiden, en Walter zag dat zij de schuwheid geheel hadden vergeten, zoo dicht kwamen zij nader, tot zelfs bij de voeten dier kinderen, vechtende met uitgeslagen vleugels en opengesperde snavels om elkander dat voeder te betwisten. Walter kon het uit zijn raam zien, zooveel hij wilde, de prachtige dieren bewonderende, die hem het visioen van de zee voortooverden. Ook op het kozijn van zijn vensters strooide hij brood, en hij zag hoe zij eerst met de snelheid van den wind langs het kozijn voorbijvlogen met een stuk brood als buit; en hoe, toen de vogels bemerkten dat hun daar geen kwaad dreigde, zij zich zelfs op het kozijn nederzetten, met de vleugels het evenwicht bewarende, bijna van gulzigheid stikkende in de brokken. Hij kon
56



dag weer, en alweer, tot zij niet meer hadden te geven en in eigen zak tastten, om later overal op hun weg verder door de buurten toegesnauwd te worden en verwenscht en vervloekt om hun niet meer geven, evenals zij te voren vriendelijk waren bedankt en vereerd om hun wel geven. Zij waren verdrietig, die mannen, maar klaagden 's avonds t'huis gekomen nauwelijks bij hun vrouwen over de ondervindingen van den dag.
Zij staken de hoofden bij elkaar, de diakenen. En op de volgende vergadering van den Kerkeraad, dien Woensdag, deden zij een voorstel.
De Kerkeraad vergaderde in hetzelfde gebouw als de predikanten, in den Oppert. Dat was daar in de groote zaal achter in het gebouw. De hooge ramen zagen uit in de Lange Torenstraat. Het was wel een deftig vertrek; aan drie zijden oploopende banken met groen laken bekleed; aan de vierde zijde, tegen de hooge ramen aan, de tafel eveneens met groen laken bekleed, waar de praeses zat, den ouden witten hamer in de hand, met den scriba naast zich. Als allen er waren zaten daar honderd mannen, predikanten, ouderlingen en diakenen. De besten uit de gemeente, meest mannen uit de burgerij, met een enkelen patriciër er onder.
Na vele besprekingen over allerlei, zooals dat voorkomt in een groote gemeente, aan het eind van de vergadering, stond bij de rondvraag van den praeses of iemand nog iets had in het midden te brengen of voor te stellen, een diaken op. „Jawel, meneer de praeses, ik heb namens de diakenen een voorstel te doen, of liever een verzoek
58



te richten tot heer en predikanten." Hij was niet een van de patriciërs.
Sommigen in de banken begonnen al genoeglijk te lachen, stil, als in verwachting van een woord waarbij de humor weer niet ontbreken zou; de humor was ook hem eigen zooals bij zoo velen van die mannen. Walter had dat opgemerkt bij vorige gelegenheden, en had zich de vraag gesteld hoe het toch kwam dat hij in de Rotterdamsche burgerij dien merkwaardigen trek zoo veelvuldig had ontmoet?
Maar de diaken was zeer ernstig ditmaal, terwijl hij begon en voortging.
Hij zeide dat hij en zijn medediakenen zeer onder den indruk waren van den strengen ongewonen winter. Hij gaf voorbeelden van het gebrek, dat geleden werd, schreiende voorbeelden van gebrek. Zij hadden rondgaande bij de armen hun fondsen uitgeput. Hij schilderde, en bij sprak prachtig, de moeilijkheid waarin zij zich bevonden telkens als zij met leege handen binnenkwamen in de kelders en in de hokken onder de pannen, waar menschen woonden! Hij voor zich kon geen vroom woord daar spreken als zijn handen leeg waren; het klonk hem als bedrog in zijn eigen ooren als bij daar vroom wilde doen en tot berusting aansporen, terwijl hij de handen in den zak hield, niets gevende. Er waren onder de diakenen die zelfs gezegd hadden, niet meer rond te willen gaan bij de armen, lamgeslagen door dat gevoel van bijna bedriegen. God moest wel verdriet hebben op Zijn troon als Hij hoorde en zag hoe Zijn armen verlaten en verwaarloosd werden; hoe kon God gelukkig zijn?
59



Hier zagen sommigen in de vergadering Walter aan. „Zijn preeken zijn ingeslagen," fluisterde een der predikanten zijn collega naast hem in het oor; „heb je dat gehoord?" Walter zat met de armen gekruist voor de borst, en zag strak naar de verte, naar de hooge zoldering.
Was er nu geen middel om aan wat geld te komen, aan veel geld? vervolgde de diaken; en zijn toon begon een bittere stemming te openbaren. Konden wellicht de predikanten er wat aan doen? Hij wist wel, zij deden zeiven aan armenbedeeling in hun wijkcollege met hun wijkbroeders; en zij deden hun best voor de diaconie 's Zondags bij de aanbeveling van de collecte als de zakjes rondgingen. Dikwijls had hij het gehoord dat de prachtige aanbeveling bestond in de korte maar krachtige woorden: dat de collecte zou rondgaan onder het zingen, zonder meer, van welke zoodanige aanbeveling de predikanten zóó veel resultaat schenen te verwachten, dat zij het overbodig achtten om er nog meer welsprekendheid bij te voegen. De diaken werd bitter, maar hij ging voort: „Meneer de praeses, wij diakenen verheugen er ons natuurlijk in als de predikanten in de gemeente geld verzamelen voor hun particuliere armen en dat zij daarbij veel succes hebben, naar we vernemen; wij verheugen er ons in dat de predikanten in de gemeente geld verzamelen om voor zichzelven een eigen wijkgebouw te kunnen stichten, waarbij zij ook veel succes hebben naar wij vernemen. Maar wij, diakenen, visschen achter het net zoodoende, onbekwame visschers die wij zijn, als die eigenlijk ook nooit een aanstelling
60



hebben gekregen om het net uit te werpen aan de rechterzijde of aan de linkerzijde van het schip, zooals heer en predikanten. Immers, wanneer wij bij de gemeenteleden komen voor onze diaconie, dan hooren wij dat zij juist gegeven hebben voor de particuliere armen van dominee A of B, en dat zij juist een groote som hebben afgestaan voor het wijkgebouw van dominee C. Moest het niet op den weg liggen van de gemeente om allereerst in stand te houden haar eigen oude instelling van de diaconie? En moest het niet op den weg liggen van heer en predikanten om allereerst de geldzaken der diaconie te bevorderen in plaats van hun private wijkkas of welke andere liefhebberij? Wanneer hebben de diakenen ondervonden, dat heeren predikanten zich zelfs maar interesseeren voor de kas der diaconie en voor den arbeid der diakenen?"
„Jij krijgt er van langs," fluisterde een der dominees aan zijn collega rechts. „Jij ook," antwoordde deze. „Beiden verdiend," fluisterde de dominee, die achter hen in de bank zat.
„Meneer de praeses," ging de diaken voort, „diakenen komen bij dezen met het verzoek aan heeren predikanten, om des Zondags hun belangstelling in den arbeid der diakenen meer te toonen door de collecte met wat meer woorden, wat warmer en dringender aan te bevelen; als de welsprekendheid eens op dit punt geëtaleerd werd, zou het voor ons diakenen waarlijk de moeite waard worden er naar te luisteren. En een tweede verzoek hieraan verbonden is, of heeren predikanten in deze week bij de gemeente zouden willen rondgaan, nu eens
61



„Kun je den invloed van een strengen winter zien op de welsprekendheid, heb ik mijn buurman in den Kerkeraad toegefluisterd," sprak de dominee die onder zijn ambtsbroeders altijd als de aanstaande professor gedoodverfd werd. Zij noemden hem reeds dikwijls zoo, en terecht, hij was de knapste onder hen, en de beste redenaar onder de broeders.
„En wat antwoordde je buurman je?" vroeg men.
„Wel, bij zeide, die homileet, dat ik dan ook wat naar Siberië of naar de Noordpool moest gezonden worden, om welsprekendheid te leeren van de kou."
„Dat heeft hij verkeerd gezegd, want je bent er al eens geweest, zes maanden."
„Het heeft niet geholpen," zeide de scriba; „hij is net zoo teruggekomen."
„Dan moet hij nog eens gezonden worden, en dan wat langer."
„De heilige Antonius predikte voor de visschen, jij hebt er zeker voor de ijsberen gepredikt?" voegde er een aan toe.
De professor lachte genoeglijk. „Ja zeker ben ik er geweest," lachte hij maar voort, „en ik heb het genoegen gehad dat ik aan de ijsberen voldaan heb; zij luisterden graag, met een rooden tong uit den bek, zij likten hun baarden af, en gingen stil liggen aan mijn voeten. Maar voldoe jelui eens aan je beren, en laat ze eens stil liggen aan je voeten!" De schaterlach weerklonk door de kamer.
„Ik heb van de week een boek gelezen," ging de professor voort, „waarvan ik de lezing jelui zeer kan aanbevelen. Het handelt over de oorzaken
64



der welsprekendheid, en is geschreven door Dr. Rigi, een Zwitsersch professor aan de universiteit te Zurich, of van de school van Montauban, dat moet ik nog eens nazien. Maar daar beweert de schrijver ook dat een van de oorzaken van de welsprekendheid de kou is, zooals dat verleden week onwederlegbaar bewezen is. Een tweede oorzaak is het gebruik van veel koffie, en hierbij beroept de schrijver zich op Voltaire, die eiken dag gewoon was vijf-en-twintig koppen koffie te drinken, en daar zes-en-tachtig jaar oud bij geworden is, en die zonder deze gewoonte zeker niet had kunnen zeggen al wat hij gezegd heeft. Een derde oorzaak is het gebruik van alcohol bij gelegenheid, en Dr. Rigi beroept zich hierbij op de toasten aan het dessert, welke altijd het beste reüsseeren na eenige kelken champagne." Hier keek de professor schuins naar den geheelonthouder onder de broeders. „En dan beveelt de schrijver aan om geen aardappels te eten, en niet te rooken; dat hindert de welsprekendheid; hierbij beroept hij zich op Demosthenes, die nimmer aardappels gegeten heeft en nimmer gerookt. Voorts beveelt de schrijver aan om niet aan poëzie te doen;" hier keek de professor schuins naar den dichter onder de broeders, den Mirüsterie-poëet; „hij beweert dat het altijd spreken in rhytme en op rijm de menschen ongeschikt maakt om in proza te spreken, en dat de poëzie de grootste vijand van het proza is; hij zou zich hierbij willen beroepen op Homerus, die buiten zijn bezieling bepaald gehakkeld moet hebben in het dagelijksche leven, als hij zijn harp niet bij zich had; de schrijver
65
5



erkent eerlijk dat hij deze bewering nog niet geheel met zekerheid kan staven, maar hij maakt zich sterk in oude geschriften de bewijzen er voor te vinden. Een groot beletsel voor de welsprekendheid vindt de schrijver voorts in de liefhebberij voor het maken van wetten en reglementen en voor het zitten in de besturen." Hier keek de professor oohjk naar den langen mageren man die onder de broeders aan deze liefhebberij schuldig stond. „De schrijver beweert: dat maakt je ongenietelijk, en droogt je uit en geeft je een perkamentachtig gezicht. En vooral dat uitdrogen beneemt je dan de kans voor alle goede oraterie. Ik voor mij verschil hierin met hem van opinie; want als je naar de mannen ziet die in onze Tweede Kamer zitten, dan moet je als een eerlijk man toegeven dat zij daar geen uitgedroogde buikjes hebben van wege hun vele wetten maken, en dat die reglementenkniezerij hen geenszins tot slechte redenaars heeft gemaakt, want dat er maar een leider van de partij zijn mond heeft open te doen om zijn heele partij al aan het begin van zijn rede te overtuigen, zoodat zij met hem meestemmen; en dat kan de leider aan den overkant even goed. Het mooiste is het wanneer de leiders tegen elkander van leer trekken, want dan is het van wege de overmaat van welsprekendheid uitgesloten dat de een den ander zelfs maar overtuigen kan in de discussie, natuurlijk! Verder heeft Dr. Rigi ontdekt, dat het te vroeg geboren worden de latere wijsheid en welsprekendheid ook zeer schaadt; en hierbij beroept hij zich op Laotsé, den grootste der Chineezen, die eerst op zijn tachtigste jaar geboren
66



werd. De broeders weten immers dat Laotsé's moeder eens eenzaam in den maneschijn gewandeld had, de Chineesche maagd, en dat de maan haar toen met bijzondere maanstralen omringde; zij bleef als maagd tachtig jaren zwanger, en het kind, dat toen geboren werd, was dus tachtig jaren oud en had grijze haren, waarom men hem den naam Laotsé gaf, dat Grijskind beteekent. Dr. Rigi beweert uit deze gegevens dat Laotsé nimmer zijn honderdvijftig regels schrifts had kunnen nalaten, de eenige die hij nagelaten heeft — de duizend andere regels zijn van zijn volgelingen — indien hij vroeger geboren ware. Tusschen haakjes, jelui moet ze bestudeer en, die zoogenaamde honderdvijftig regels; neemt daar eens een half jaar voor, en jelui zult met bewondering begrijpen hoe zoo weinig schrifts van dat Grijskind een religie heeft kunnen stichten, waar millioenen menschen rust en vrede voor hun denken in hebben gevonden. Vergelijkt daar eens mede de vijftienhonderdduizend regels waarmede wij dominees eiken Zondag ons land overgieten! Maar dat boek van Dr. Rigi is een mooi boek; het eenige beletsel tegen de welsprekendheid , dat hij naar mijne meening vergeten heeft te noemen, is dat van een mond vol tanden. Maar daar behoeven jelui je niets van aan te trekken."
„Jij ook niet!" riepen zij.
„Ik heb met aandacht geluisterd naar wat onze professor vertelde," merkte de scriba op, „ik heb het boek ook gelezen; maar hij heeft zich in den naam van den schrijver vergist; het was niet Dr. Rigi van de universiteit te Zurich, maar Dr. Zurich van de universiteit op den Rigi."
67



Wat waren de heeren goedlachs; als het toch ook Maandagmorgen was!
„Hebben de heeren kennis genomen van het nieuwste besluit van de Synode?" begon de magere collega, die aanleg had voor het zitten in besturen. „Daar hebben ze me een toevoegsel gemaakt aan artikel zooveel van het reglement op de vacaturen
Hij kon niet verder spreken, want men riep' van allen kant: „Schei uit, schei uit! Heb je niet daar juist gehoord dat het schadelijk is voor je welsprekendheid, als je je toelegt op de droge wetstudie en reglementenkniezerij ? Wilde je het laatste restant welsprekendheid, dat we nog hebben, heelemaal vernietigen bij ons?"
„Hoeft niet meer vernietigd te worden!" sprak iemand.
„Wat moet hij hier toch welsprekend worden, lachte een ander, zijn arm rond de schouders van zijn buurman slaande, „deze man bier voldoet aan al die eischen: hij doet niet aan wettenstudie, doet niet aan poëzie, drinkt al onze koffie op aan de koffietafel, rookt niet, drinkt geen champagne, en is zeker laat geboren."
De man wien dit gold lachte* meê, goedig.
Aan een van de hoeken van de tafel was reeds een ander gesprek gaande over het testament van Napoleon, welk onderwerp van gesprek oversloeg van St. Helena naar den Zuidhoek van Celebes, waar de zendelingen zoo prachtig werk begonnen te leveren, en zou zeker van daar weer elders heen zijn overgeslagen, als de praeses niet goedaardig allen tot de orde geroepen had, en gezegd had:
68



tuigen waarmede in Rotterdam alles versjouwd werd. En hij zag de bootwerkers aan den kant bezig met het lossen van eenige stoomschepen, die straks weer weg zouden zijn naar verre landen over zee. Ook kwam het gerucht tot hem van de knarsende stoomheren en het gedruisch van de wentelende schroeven der stoombooten tegen de ijsschorsen van de rivier, met het gillen van de stoomfluit, alles stoom! Voelde hij ook hier weer den polsslag der wereld ? Hoe klein leek hem het kerkelijk gedoe tegenover dat machtige verkeer en de groote dingen die hier geschiedden tusschen volken en volken! Tegelijk kwam tot hem het donderend gebulder van een trein over de Maasbrug, wat alles overstemde; het was een trein uit het Zuiden; en het riep hem het visioen op van Brussel en Parijs en verder tot Marseille.
Hij ging binnen.
De portier kwam uit zijn kamertje van op zij, en hield hem de glazen binnendeur open. Walter herkende hem in zijn livrei, een van zijn wijkelingen.
„Kerel, Mansen, wat zie jij er kranig uit!"
„Ja, meneer, maar dat is alleen in de week, en overdag; dat is waar, u heeft me zoo nooit gezien 's avonds als u eens bij ons kwam; Zondags ook niet, dan ben ik als een ander."
„Ik moet je meneer hebben, Mansen."
„Dat zal een heel ding zijn, dominee; want daar zitten er nog vijf in de wachtkamer; dat zijn twee heeren uit Amerika, een uit London, een uit Berlijn, en de Spaansche gezant in Den Haag; maar ik zal u aandienen." En hij nam het kaartje
75



van Walter over, dat bij aandachtig las: Harro Walter.
Terwijl de portier zich verwijderde, overwoog Walter dat Rotterdam, met Spanje, Amerika, Londen en Berlijn aan zijn deur, zoowat in of bij het middelpunt van de wereld moest liggen.
Tot zijn verbazing werd bij onmiddellijk toegelaten. In het ruime vertrek zag hij voor een groote vierkante tafel met vele laden een man zitten van even over den middelbaren leeftijd, gladgeschoren, met gelaatstrekken die niets zeiden als de heer het wilde; toch verradend dat het iemand was die altijd gewerkt had, en die geweten had wat hij werkte en waar hij op aanwerkte.
„Ik heb u maar dadelijk ontvangen, meneer Walter," zeide bij, „want ik begreep dat u mij niet zoo lang zou bezig houden als de andere heeren die mij spreken willen. Waar kan ik u mede van dienst zijn?"
De heer D'Alsart had zich dadelijk Walter herinnerd toen hij zijn naam op het kaartje gelezen had als den dominee die zijn dochter geholpen had in de auto, om het overreden jongetje t'huis te brengen; maar hij liet de herkenning niet blijken. Ook Walter had hem herkend; hij deed echter ook niet alsof hij dien heer wel eens vroeger gezien had. Dat scheen den heer D'Alsart aangenaam te zijn.
„Waar u mij van dienst mede kan zijn, als u wil, dat is met wat geld voor de armen." Walter kwam er maar op eens mede voor den dag. Ook dit scheen dien heer niet ongevallig. Hij schoof
76



een lade open, haalde een portefeuille er uit, en was van zins dadelijk aan het verzoek te voldoen, toen hij vroeg: „Voor de kerkelijke armen? Ja natuurlijk. Een dominee vraagt altijd voor de kerkelijke armen. Dat is lang geleden dat ik wat aan de Kerk gegeven heb. Waarom komt, de Kerk me nooit vragen als ze het noodig heeft?" En een breede lach ontdooide het strakke aangezicht plotseling, toen hij het volgen: „Ik moet het zeker ongevraagd zelf brengen?"
Walter verheugde zich toen hij den mensch zag doorbreken in den lach van dien strakken bureauman; als die heer wilde, hij wilde wel praten. Die Spaansche gezant en die andere vier mochten voor zijn part antichambreeren! Als hij hier toch wellicht de gelegenheid kreeg om een mensch in de ziel te zien! Hij wilde juist iets tot antwoord zeggen, toen de heer hem voorkwam en hem vroeg: „Preeken de dominees in de kerk nog steeds de eeuwigheid van de verdoemenis, meneer Walter?"
Deze stond verstomd; den heelen morgen had hij over alle dingen gedacht: over geld, over koopmanschap, over de handelsvorsten die Rotterdam bezat, over alles, behalve over dogmatiek. En hier bracht deze man hem opeens terug in een van de grondbeginselen der kerkelijke geloofsleer. Hij antwoordde als een die snel begreep dat hier meer op zou volgen: „Daar zijn er die die eeuwigheid van de verdoemenis preeken, en daar zijn er die ze niet preeken."
„U zal vinden dat ik met de deur in huis val, maar dat deedt u daar straks ook, toen u mij on-
77



verhoeds om wat geld vroeg zonder omwegen, wat me evenwel aangenaam was." Het gelaat van den heer was weer in zijn gewone strakheid teruggekomen en het bleef die strakheid nu behouden. „U moet weten dat het drie-en-twintig jaren geleden is, sedert ik voor het laatst een dominee gezien of gesproken heb. En nu het geluk mij te beurt valt om er een te ontmoeten, nu begrijpt u dat ik van de gelegenheid profiteer."
„Ik begrijp dat u van de gelegenheid profiteert," antwoordde Walter, „maar dat u opeens met dit onderwerp voor den dag komt!"
„Ja, drie-en-twintig jaar geleden was dat het onderwerp waarover een dominee mij onderhield, toen het plotseling afgebroken werd; en nu zet ik het onderwerp voort alsof er geen drie-en-twintig jaar tusschen liggen."
„Waarom werd dat onderwerp toen afgebroken?"
„Die dominee werd boos, omdat ik de vrijheid nam met hem van gevoelen te verschillen, nam zijn hoed en ging heen zonder te groeten."
„Dat geval heeft wel indruk op u gemaakt, dat u er nu nog om denkt," sprak Walter als een die wel gaarne meer wilde weten.
De heer weifelde, alsof hij even overwoog of hij wel verder zou gaan in een vertrouwelijkheid van mededeeling die hem vreemd was sedert jaren. Hij zag Walter aan alsof hij diens trekken bestudeerde, zooals men doet wanneer men voor zichzelven weten wil een eerlijk man tegenover zich te hebben of niet. Dat bestudeeren ging snel; hij had ook al zooveel gelaatstrekken bestudeerd van handelslieden
78



in zijn lange loopbaan. De uitslag scheen bevredigend, want hij ging voort:
„Dat was ook iets om nooit te kunnen vergeten; u mag het wel weten, ik vertrouw u. Het was aan het sterfbed van mijn vrouw. We waren een jaar getrouwd, en mijn dochter werd geboren; de jonge moeder stierf; begrijpt u mijn leed? En terwijl ik bij het doodsbed nederzat, den volgenden dag, kwam de huisdominee van mijn vader mij bezoeken öm te troosten; hij 'was heel deelnemend; maar in den loop van het droeve gesprek vroeg hij, ook op die deelnemende manier, niet onvriendelijk, of zij was heengegaan in het zaligmakend geloof? Ik begreep de vraag niet goed, en antwoordde dat haar laatste woord was geweest: Nog eens je hand, en nog een zoen! en dat ik in dien kus haar laatsten adem opgevangen had. Die dominee zag duidelijk dat ik zijn vraag niet begrepen had, en zeide verduidelijkend: Neen, ik vroeg of zij een der trouwe geloovigen was, voor wie nu de eeuwige zaligheid weggelegd is; want anders, jonge man, ik moet het krachtens mijn ambt zeggen: daar is een eeuwigheid van verdoemenis weggelegd voor degenen die niet geloofd hebben; krachtens mijn ambt moet ik u dat zeggen, en mag ik het niet voor mij houden bij al uwe droefheid! Ik begon te begrijpen, en ik heb geantwoord: Dominee, als mijn vrouw nu niet bij God is, dan wil ik ook nimmer bij God zijn; waar zij is zal ik ook wezen. Hij zag mij met de grootste verbazing aan, stond op, onvriendelijk toen, en zooals ik u zeide, hij nam zijn hoed en ging heen zonder te groeten of
79



een blik op mijn schoone doode te slaan. De slag, waarmede hij de deur van het doodsvertrek toesloeg, dreunt nog in mijn ooren. Zie, meneer Walter, daar was ik gebleven in mijn laatste gesprek met een dominee, en nu wilde ik het voortzetten."
Walter brak het koude zweet uit. Moest hij boeten hier voor de zonden der vaderen?
„Ik heb nooit begrepen," ging de heer voort, „waarom, gelijk die dominee het uitdrukte, hij mij die dingen zeggen moest krachtens zijn ambt. Ik heb er uit afgeleid, dat hij voor zichzelven niet in die eeuwigheid der verdoemenis geloofde, maar dat hij zich volgens zijn ambt verplicht achtte om die dingen te zeggen. Is dat zoo, meneer Walter: moeten de dominees op den kansel dingen zeggen, die hun ambt hun voorschrijft, terwijl zij zeiven er niet in gelooven? Is dat zoo, meneer Walter, dat de dominees ook bij de sterfbedden dingen moeten zeggen tot de stervenden en tot de rouwenden, die de dominees zeiven niet gelooven, maar die de Kerk hun voorschrijft? Wat beteekent die uitdrukking: krachtens mijn ambt?"
Walter zweeg; hij had wel de handen willen wringen van angst, en ze smeekend opheffen tot dien man, en roepen: „Genade, genade voor mijn broeders!"
En die heer ging voort: „Zooals ik zeg, nu wil ik dat gesprek, dat afgebroken was, voortzetten, en daarom vraag ik: preeken de dominees nu ook nog de eeuwigheid van de verdoemenis? Eeuwig is zoo lang, ook al heb je veel verdiend!"
Hoe zou hij, Walter, hier een gesprek beginnen,



ieder van die vorige predikanten Stevinus profeteerde in zijn tijd ook al den ondergang van de Kerk; machtige bazuinen zijn zij geweest! Maar zij hebben het allen mis gehad; dat blijkt nu van achteren duidelijk! En ik, hoewel ook een Stevinus, ik pas wel op om in diezelfde fout te vervallen, dat begrijp je! Jongen, spiegel je nu eens aan onze familie, en geloof toch niet dat de Kerk vergaan kan! Zij blijft drijven, hoor!"
Walter dacht onder het vertellen van dien man: „Natuurlijk weer zijn gewone sarcasme!" En hij dacht het nog meer, toen die loquax doorging: „Heb jij de Decamerone gelezen van Boccaccio? Ja, van zelf heb je die gelezen!"
„Lang geleden," sprak Walter, „en als je dus aanhalen wil, moet je me helpen en het in mijn geheugen bovenbrengen."
„Goed," zeide Stevinus, „luister dan, want ik moet je genezen van je mistroostigheid. Ik wilde je de volgende geschiedenis herinneren. Daar waren twee kooplieden te Lyon, de een goed geloovig Roomsch, de ander een Jood. Zij hielden veel van elkander als langjarige vrienden in zaken. Nu bekommerde de Roomsche koopman zich zeer over het hiernamaals van den Jood, en hij trachtte hem dan ook bij alle voorkomende gelegenheden over te halen om ook Roomsch te worden en zich te laten doopen. Hij zou het heerlijk vinden als zij in het hiernamaals niet van elkander behoefden gescheiden te worden. Maar de Jood had er weinig ooren naar, zoo hardnekkig als hij zich vasthield aan zijn Joodschen godsdienst. Soms meende de
89



Roomsche koopman, dat hij toch opschoot, en hij ging daarom met volharding voort in zijn bekeeringsplannen. Hij had echter een groote vrees, die hem beangstigde van dag tot dag: Als mijn Joodsche vriend op zijn vele reizen eens te Rome kwam en daar het treurige leven van den Heiligen Vader en van zijn hof aanschouwde, dan zou hij zich zeker voor goed van ons afwenden; hij moet niet naar Rome!''
Hier hield Stevinus even op om Walter rechtstreeks aan te spreken: „Je weet dat ze in dien tijd kwaadsprekerig waren, de menschen, en dat ze de lasterlijkste dingen rondvertelden van het Pauselijke hof als het meest onzedelijke centrum van de Roomsche Kerk. En Boccaccio deed er hard aan mee; aan het kwaadspreken, bedoel ik.
Goed dan," zoo ging hij met het verhaal verder, „op een goeden dag zegt zijn Joodsche vriend tot hem dat hij naar Rome moet voor zaken. De Roomsche koopman bezweert hem om niet naar het Pauselijk hof te gaan, en als hij zijn zaken in één dag af kan, er dan geen twee dagen over te doen en dadelijk vandaar weer te vertrekken. Bij zichzelven denkt de Roomsche koopman dat er nu nooit meer kans is dat hij zijn vriend zal kunnen overhalen tot den doop. Hij was zeer verdrietig. De Jood gaat naar Rome, keert terug, en vertelt aan zijn vriend dat hij tot het Roomsche geloof is overgegaan en zich te Rome heeft laten doopen. Hoe, roept de vriend uit in de hoogste verbazing en ongeloovigheid, ge zijt te Rome geweest, ook aan het Pauselijke hof, en gij zijt toch Roomsch geworden? — Ja, antwoordde de Jood, want toen ik de onzedelijkheid
90



zag aan het hof en de vele misdaden, toen dacht ik: een Kerk, die zoo krachtig is dat zij dat alles maar doen kan zonder er bij onder te gaan, dat moet toch de ware Kerk zijn, en ik heb mij laten doopen."
Hier zweeg Stevinus. Maar hij ging weer door: „Met onze Kerk is het precies hetzelfde geval: al die loodzware schuld van de Kerk kan niet zóó drukken op dit houten vaartuig dat het zinken zou: onze Kerk gaat nooit verloren."
„Maar Boccaccio was een kwaadspreker," voegde hij er aan toe, „en ik ben er ook een."
„Je mag wel bidden, Stevinus," waagde Walter te zeggen, „om van je sarcasme genezen te worden; want die je niet kent, onder onze kerkelijke menschen, moet je wel voor goddeloos houden; je moet bovendien wel een moeilijk leven hebben voor jezelven door een steeds verkeerden indruk dien je van jezelven geeft."
,,Moeilijk leven?" antwoordde Stevinus, „wie heeft er een moeilijk leven? Wie heeft de schuld van zijn Kerk dieper gevoeld, Boccaccio of de lichtzinnige broeders in Rome?"
Stevinus nam afscheid.
Bij het afscheidnemen begreep Walter dat die man tot stikkens toe bezwaard was onder de schuld der Kerk, meer dan eenig ander wellicht, onder dat masker van lichtzinnig praten, en dat als hij zijn sarcasme niet had als een veiligheidsklep voor de te hooge spanning van zijn verdriet, er een deugdelijke geestelijke stoomketel minder zou zijn. Ook begreep Walter dat de vrome broeders in de
91



ZIEKENBEZOEK.
ALS Walter zich heel sterk van ziel voelde, dan ging hij ziekenbezoek doen uit eigen beweging. Hij wist Wel dat het zijn plicht was om het altijd en aldoor te doen, en hij deed het ook. Daar was geen zieke die riep of hij het alles liggen en ging aanstonds heen. Maar voor zijn gevoel scheelde het veel of hij het plichtmatig deed dan of hij het deed uit overmaat van kracht, van zielskracht. Hij voelde zich soms zoo gezond, dat hij dacht: Nu moet ik er wat van overgieten bij mijn zieken. Hij voelde zich soms zoo vroolijk, dat hij dacht: Nu moet ik er wat van aan mijn zieken mededeelen; zij moeten mijn vroolijkheid hebben, mijn gezondheid hebben, mijn kracht hebben. En het was in die oogenblikken dat hij het beste begreep dat woord dat van Jezus geschreven stond, dat Hij voelde dat er kracht van Hem uitgegaan was, toen namelijk een vrouw genezen was door het aanraken van Jezus' kleed achter Hem. En daarom, als Walter zich heel sterk van ziel gevoelde, dan ging hij ziekenbezoek doen uit eigen beweging.
95



En dan deed hij het alzoo:
Het was op een wintermorgen. En nu was daar in een zijsteegje van den Oppert een jongen dien hij al weken bezocht had en van wien hij wist dat die niet beter zou worden. Hij stapte binnen, door de lage deur, ineens in de kamer, die gelijkvloers was met de straat. Hij was geheel wit van de sneeuw die hij afschudde op de steenen, op den vloer.
„Wel, mijn beste jongen, hoe heb je 't?" vroeg hij, vroolijk en sterk. •
„Ga u hier zitten, bij de kachel," zeide de moeder; en aan haar aangezicht zag Walter dat zij het niet goed vond als hij verder vroeg. Haar oogen antwoordden voor haar stem, groote sprekende oogen. Daar kon Walter in lezen dat zij dacht: „Wat baat het of gij komt? Ook gij hebt geen middel tegen de ziekte!" Wilde zij hem weer weg hebben?
Maar plotseling uitroepende als een die spijt heeft onbillijk hard te zijn geweest, en als een wie de smart overweldigt, stiet zij een klacht uit: „O, als hij maar niet zoo sprak zooals hij doet! Dat kan ik niet dragen!" En tranen schreiden die oogen, tranen die vloeien gingen tusschen de handen door, die voor het gezicht werden gehouden.
Naar het bed ging Walter. Hij vroeg niet wat het was dat de jongen zoo sprak wat de moeder niet kon dragen. Hij zou het wel hooren wat de jongen tegen zijn moeder had gezegd.
„Zie je wel hoe wit ik ben?" vroeg Walter hem.
„Ik heb het den heelen morgen zien sneeuwen
96



tegen ons raam aan. Zou het kerkhof nu ook vol sneeuw liggen?" vroeg de jongen.
„Daar begint hij er weer over, over het kerkhof!" riep de moeder hard. „Mijn jongen, kan je niet aan wat anders denken?" snikte zij. En Walter begon iets te vermoeden.
„Zeker ligt het daar vol sneeuw," antwoordde hij, tegen de moeder in, die niet begreep dat Walter haar niet ging helpen den jongen op andere gedachten te brengen. „Ik ben er van morgen nog geweest; we moesten iemand begraven; de takken van de boomen hingen vol en schudden de sneeuw in vlokken op ons af. Mooi was het er; heb je het daar ook wel eens zoo gezien? Ook het groote ijzeren hek van de poort was wit, en jongens die daarbij stonden streken met de handen langs de ijzers om sneeuwballen te maken."
„En lag er ook sneeuw op de graven? Op de groote steenen die op de graven liggen?"
„Ja, wit en blank waren de steenen, zooals de sneeuw ligt waar geen menschen hun voet hebben gezet. Daar kwamen de jongens niet."
„Zouden zij het nu ook koud hebben die daar onder liggen? Mijn zusje is daar ook begraven; maar daar ligt geen steen op, daar groeit gras. Zou mijn klein zusje nu ook koud zijn onder de sneeuw?''
Walter antwoordde niet; hij wist dat hij het nu haast hooren zou wat de jongen aan zijn moeder had gezegd; en hij oordeelde juist. Want met een sterke stem riep de knaap: „Daar wil ik niet komen! Ik heb mijn zusje zien begraven; ik wil niet in een
97
7



kist, moeder! Ik wil niet in de aarde, moeder, hoor je 't? Ik wil niet, ik wil niet!" Booze oogen, wilde oogen zagen de moeder aan.
Die vrouw, zij kon niets doen dan weenen, bij de kachel op den stoel dien zij er voor Walter had gezet.
„Zou ik het daar koud hebben?" vroeg de knaap aan Walter, als aan iemand van wien hij dacht dat wel door zou willen spreken op dit punt, anders dan zijn moeder. En Walter zou hem niet teleurstellen.
„Ja, koude voeten, en koude handen, zooals je zusje toen had, weet je nog?" Die moeder begreep niet hoe Walter zoo kon spreken. En hij maakte het nog erger: „Donker is het er 's avonds, mijn jongen!"
„Ik heb het kerkhof gezien, eens, toen het donker was," riep hij. „Ik wil daar 's nachts^ niet liggen, ik ben bang, moeder, ik ben bang!" En hij begon te snikken, met het hoofd in de kussens.
Wie had de kranke verbeelding daar zoo aan den gang gemaakt? Daar kon geen genezing voor zijn dan op denzelfden weg, op den weg der verbeelding. Walter had het van het begin af begrepen. En nu begon bij langzaam, en altijd langzaam tot het einde van zijn woorden:
„Maar, mijn jongen, dat duurt niet lang, dat liggen in de aarde! Stil rusten de kinderen daar, en zij slapen in de witte kleêren, in de kist, zooals je zusje, den eersten nacht. En daarboven op de aarde, waar het gras groeit, en waar de wind het gras buigt, is het donker, donker den heelen
98



nacht. Daar suizen de boomen, de boomen waar de vogels in slapen. Maar, kijk, eer dat de nacht om is, en voor dat de zon opgaat, als in de verte over de weilanden het eerste licht komt van den dageraad, zooals strepen tegen den hemel, heel vroeg, dan komt er Iemand, schoon en sterk, en die grijpt je bij de hand, waar je ligt, en die zegt: Sta op, mijn jongen, en kom mee! En die brengt je, terwijl je meeloopt, naar waar Zijn hof is, een schoone hof, en waar Zijn huis is, een schitterend huis! Dat is daar ginds bij de zon! Je weet wel, dat is Jezus!" '
Lang lag de knaap stil, zonder woorden. Maar eindelijk: „Is dat zoo gauw? Nog eer dat de morgen komt? En behoef ik maar zoo kort in de aarde te liggen?" Vragend zagen koortsige oogen Walter aan.
„Ja, jongen, dat is eer dat de morgen komt. Dat is niet lang, vindt je? De dooden slapen maar kort." En Walter zeide hem niet wat hiy wilde dat nu zijn besluit moest zijn.
De jongen zeide het zelf: „Als het zoo kort is, dan zal ik stil liggen, stil liggen in mijn graf, totdat de morgen komt. Ik wil wel begraven worden, en daar op Hem wachten."
„Ja, naast je zusje," zeide Walter.
En toen hij opstond en heenging, toen zeide hij tot de weenende vrouw daar in het achterhuis: „Begraaf slechts uw doode! Hij vindt het niet erg meer. Hij wil er wel stil liggen totdat de morgen komt."
Toen hij buiten kwam overviel het hem als iets vreemds, met zijn voeten te staan op de oneffen steenen van een steeg, een zijsteeg van den Oppert.
99



lied van den eersten nachtegaal!" schreeuwde het in hem. De tranen sprongen in zijn oogen, hij wist het niet.
„Meneer," riep een goedig voorbijganger, „je raakt onder de paarden, op zij!" En hij trok hem bij den arm een paar passen zijwaarts. Net bijtijds, want een groote roode wagen van de American Petroleum ging rakelings bij hem langs. Die man lachte, want dit was toch wel een zonderling heer.
Het was een bloemenventer, met een groote hengselmand aan zijn arm, waarin heerlijke narcissen van Sassenheim, van de welriekende soort, half buiten den rand van de mand hingen. Hij scheen er zelf weinig gewicht aan te hechten dat hij iemand zoo ongeveer onder de paarden vandaan gehaald had, en liep dadelijk zijns weegs, den in Rotterdam welbekenden roep weer aanheffende van „Mooieblomme!" met den klemtoon op blomme. Maar Walter riep hem terug en kocht van hem een arm vol van die voorjaars-prachtbloemen. De bloemenventer lachte weer, en zeide heengaande: „Zal je nou beter oppassen, meneer, anders geven ze je den volgenden keer het kindermeisje meê."
Walter snoof met welbehagen den heerlijken geur der bloemen in. „Dit is de gewone narcissus poëticus," dacht hij, „ordinair genoeg, en toch, welk een goddelijke schoonheid!" Voortloopende zegde hij de regels van Shakespeare zoo voor zich heen, van dien man die alles gezien en gevoeld had en er de woorden voor had:
„Daffodils,
That come before the swallow dares, and take The winds of March with beauty."
104



En toen hij op straat was, huiswaarts keerende in den nacht, zeide hij: „Ik wil hem wel meer zien, en hij moet mij nog meer zeggen, de Dood."
Hoe werd hij echter soms wreed ontnuchterd, en uit zijn zelfsuggereerend droomend denken en dwepen uitgeslingerd, zooals toen hij kort daarna, nog geen dag later, tegen den middag, op de Delftschevaart even bij een zieke opliep. Hij moest het doen, daar een bezoek brengen, morgen was het misschien te laat. Een oud man, dien hij al meermalen opgezocht had, die onwellevend, onaangenaam, doorgaans nijdig, hem nauwelijks te woord stond, en die niet veel uren meer leven zou.
Toen Walter binnenkwam in de kamer waar hij lag, riep de zieke hem reeds tegemoet: „Ben je daar weer, huichelaar? En ga je weer temen over die daar boven, met je vrome praatjes? Hou je bek maar, huichelaar!" De man wond zich op, richtte zich overeind in zijn bed, met zijn laatste krachten, dacht Walter; stak zijn beide magere vuisten in de lucht tegen dien onzichtbaren vijand van hem dien hij haatte in de hemelen, en schreeuwde: „G.... " vijf malen achtereen, den vreeselijksten vloek dien een ziel kan uitstooten in dit leven, en waarmede een ziel kan intreden in den kring voor Gods troon in het Oordeel! Toen viel hij uitgeput achterover op het kussen, en blies den adem uit.
Walter stond bevende voor het bed, bij sidderde over het gansche lichaam. Het was alles zoo snel
115



gegaan, in twee minuten. Zoo goddeloos ongelukkig had hij nog nooit iemand zien sterven! Moest een kind Gods, immers toch ook een kind, zoo de eeuwigheid ingaan en met dien haat in zijn hart en met dien vloek den Vader ontmoeten? Alsof hij van den donder getroffen en op den grond neergeslingerd werd, lag Walter, bijna zonder te denken wat hij deed. reeds op zijn knieën voor dat bed, en bad bij om genade voor den gestorvene; een gebed voor een doode. Hoe kon hij, hoe kon hij! De leer van zijn Kerk verbood het! De Kerk leerde immers dat Gods genade voor een ziel alleen ging tot aan het moment van den dood, en dat Hij verder geen genade meer had voor een ziel. Hoe kon Walter bidden? Was dat niet Roomsch?
Toen hij huiswaarts keerde, midden door de drukte van de Hoofdsteeg, zag hij niets en merkte hij niets van de drukte, daar altijd door de honderden menschen en wagens. Er had even goed niemand kunnen loopen. Zijn geest was ver weg. Dechtine passeerde hem, bijna rakelings, maar hij zag haar niet. Hij was bedroefd tot op den bodem van zijn gevoel. En hij voelde meê de droefheid van God, die op Zijn troon niet gelukkig kon zijn» met zulke verloren kinderen op de wereld; de meest droevige van die in de hemelen zijn en van die op de aarde zijn.
116



DE MAALTIJD.
WALTER had niet lang gewacht om gebruik te maken van de uitnoodiging van den heer D'Alsart om hem aan huis te komen bezoeken.
Hij had een visite gemaakt, had dien heer t'huis getroffen, en hij had ook Dechtine ontmoet. Die visite was geweest zooals alle dergelijke; algemeenheden waren het onderwerp van gesprek geweest. Daar waren tegelijk nog eenige mannen en vrouwen uit de Rotterdamsche wereld met wie hij kennis maakte, en hij vond dat zij allen even zoo eenvoudig als voornaam waren.
En toen was de uitnoodiging tot hem gekomen, met een kort briefje van den heer D'Alsart, of hij bij hem en zijn dochter zou willen komen eten, huiselijk; daar zouden geen andere gasten zijn.
Het had heel wat voeten in de aarde gehad eer tot deze uitnoodiging besloten was. Dechtine had de zaak zeer tegengewerkt. „Maar, vader, hoe kom je er toe om Hem uit te noodig en ? We kennen hem nauwelijks!" En hij had wat gepreveld. En zij
117



was doorgegaan: „Hij mag nu een goeden indruk op je gemaakt hebben op het kantoor, maar hoe weet je hoe hij zijn vork en zijn mes houdt aan tafel?" En zij had nog verder gezegd: „We hebben nog nooit een dominee in huis gehad! Ik heb er nog nooit een gezien of gesproken! Hoe weet ik wat ik tegen zoo iemand moet zeggen en hoe je hem behandelen moet?"
„Dat zou ik toch niet durven beweren dat je er nooit een gezien of gesproken hebt," antwoordde de vader lachende; „heb jij nooit met een dominee in een auto gezeten? Heb je misschien nog meer van die ontmoetingen op te biechten?"
Dechtine dacht er op eens waarlijk over om die andere ontmoetingen op te biechten, het gesprek op de Blaak en de ontmoeting op het Bolwerk, en dan haar vader eens goed te laten voelen wat een pedant heer dat was, die Walter, zooals alle dominees zeker! Maar waarvoor zou zij het oververtellen? Dat zou zijn alsof zij gewicht hechtte aan een zoo onbeduidende zaak als die ontmoeting; de man was haar het denken niet waard! Dit laatste gaf bij haar den doorslag, en op eens zeide zij: „Nu goed, vader! Wanneer kan je?" En de dag werd bepaald.
Walter werd, toen het zoo ver was, boven gelaten in het salon van het breede huis op den Westersingel. Beneden op de stoep had hij eerbied gekregen voor het breede van het huis: ramen aan weerskanten van de deur; hij nam waar dat het zes ramen breed was. En in het salon binnen gelaten, was het eerste wat hem trof, niet het voor¬
ns



name van de meubileering, niet eens de gastheer of de gastvrouw, maar het uitzicht door de open vensters over het groote weiland van Hoboken, tot ver naar Delfshaven, waar torens en masten van schepen opstaken. Hij moest oppassen zichzelven niet te vergeten, want hij zou bijna zoo maar naar het balkon toegetreden zijn met den uitroep: „Wat een uitzicht!"
De ontvangst was heel hartelijk van den heer. Walter deed zich de vraag: „Waarom willen die menschen me toch hier hebben?" Had hij het hart van Dechtine geheel gekend, dan zou hij het zóó gezegd hebben: Waarom wil die man me hier hebben?
Zij gingen dadelijk naar beneden waar de eetzaal was. Ook hier had hij geen oog voor de meubileering; hij had er nooit oog voor, nergens! Dat scheen hem altijd zoo iets bijkomstigs. Hij kreeg een plaats aan de tafel, de vader over hem, de dochter aan den zijkant, hij' aan den derden kant van de tafel. Daar was geen bijzondere bediening van knecht of dienstbode; als de dienstbode de schalen geplaatst had, dan verdween zij en nam Dechtine de verdere zorgen op zich. Het was alles zeer eenvoudig.
Op het punt van mes en vork bij Walter was Dechtine binnen vijf minuten gerustgesteld; het was haar een verademing, en vriendelijkheid en opgeruimdheid kwamen boven.
Onder de vragen van den heer D'Alsart was al spoedig een van de eerste: „En wat was uw vorige gemeente, meneer Walter?"
„Oostloorn."
119



„Oostloorn? Het komt mij voor dat ik den naam meer gehoord heb. Waar ligt dat ergens?"
„Dat is wat iedereen mij vraagt: waar ligt dat?" lachte Walter. „Het is zoo'n klein en onbekend dorp in den achterhoek van Overijsel, dat maar een enkele het weten kan waar dat ligt," en hierbij zag hij Dechtine aan met een uitdagend pleizier in zijn oogen.
„Maar, vader, hoe kan je zoo verstrooid zijn? Je weet immers dat ik er gelogeerd heb bij je vriend, notaris Eggink! Ben je op je kantoor ook wel eens verstrooid?"
„Altijd, Dechtine, als ik aan jou denk. En die leelijke concurrenten weten dat, schijnt het; want hun eerste vraag is altijd: Hoe maakt het mejuffrouw uw dochter? En dan begint de verstrooiing, waardoor zij een winst maken en ik een verlies."
„Dan kan ik wel merken dat je nooit aan me denkt, want de concurrenten verliezen het altijd tegen je."
„Maar ja, ik herinner mij nu heel goed dat je daar gelogeerd hebt; dat is een ongelukkige tijd in mijn leven geweest; je krijgt nooit meer permissie voor logeeren. En ik weet nu ook heel goed waar het ligt. Maar hebben jelui elkaar daar dan nooit ontmoet?"
Nu was het uitdagend pleizier uit Walter's oogen nog veel sterker. En hij wilde zelf het vermaak van de vertelling hebben. „Wij hebben elkander daar maar eens ontmoet," zeide hij; „uw dochter stond in gedachten verzonken op de brug over de Vecht, zeker in bewondering van het eenige land-
120



schap. En het boek dat zij in de hand had liet zij in de Vecht vallen. Ik, die in een bootje onder de brug aan het hengelen was, haastte mij en redde het boek."
Hier hield hij op, en Dechtine dacht dat nu het verhaal van de fooi zou komen en van haar dwaze vergissing, maar Walter spaarde haar dit. Hij viel haar mee. En opgelucht zeide zij: „Maar vindt je dat nu overeenkomende met de deftigheid van een dominee om te visschen, vader?"
„Wel zeker, zou ik denken," antwoordde hij; „want ik herinner mij uit mijn jeugd dat de apostel Petrus een beroemd visscher was; de dominees zijn dus in de lijn als zij het ook doen. Maar ving u wat?" vroeg hij Walter. Deze had gaarne verteld dat zijn vangst toen, het kwartje, hem meer waard was dan de heele vangst van Petrus; doch hij zweeg wijselijk, en Dechtine voorkwam hem, terwijl zij haar vader van den vischschotel bediende: „Hier heb je visch, en die heeft meneer Walter niet gevangen, ik heb ze maar bij een echten vischboer besteld."
Walter lachte heerlijk, want hij dacht aan zijn visscherspak dat hij toen aan had, waar zij ook aan scheen te denken toen zij dit zeide.
De vertrouwelijkheid was onder dit korte, lichte voorspel binnengekomen, en scheen den vierden kant van de tafel te hebben ingenomen.
En het was in die wordende vertrouwelijkheid dat de heer D'Alsart vroeg: „Uit welke streek is u vandaan, meneer Walter?"
„Dominees zijn nergens vandaan, vader; zij zijn
121



meteoren, die uit een onbekendheid opeens in onze sfeer inkomen, schitterend lichten, en dan..." Hier hield zij op, want zij wilde het verder niet zeggen, dat zou te erg zijn, vreesde zij.
Maar Walter vulde den volzin lachende aan: „en die dan evenzoo weder in de duistere onbekendheid verdwijnen, arme meteoren! Dan is een komeet ■er beter aan toe, die wondere ster, die wel van de zon zich af beweegt naar oneindige verten, maar die daar, met heimwee naar de zon bevangen, zich weer omkeert en in duizelingwekkende vaart de zon zoekt, als die niet buiten de zon zich kan gelukkig voelen. Ik moet maar eens zoeken om meteor af te zijn en komeet te worden, met een zon als centraal punt van mijn leven."
„Hier heeft u wat groenten, als u er van houdt, daar zal u op het oogenblik beter van kunnen leven dan van een komeetstemming," en Dechtine reikte hem den schotel toe.
„Ik heb op uw kaartje uw voornaam gelezen," fling D'Alsart gemoedelijk voort; „Harro stond er. En ik heb er uit afgeleid dat u uit Oost-Friesland of uit het Holsteinsche afkomstig moest zijn. Daar is de naam inheemsen."
„Dat is ook zoo, misschien heb ik er nog familie. Maar ik weet niet of ik die daar nog heb; evenmin als ik die hier in Holland heb." — „Gelukkig een man zonder antecedenten," dacht Dechtine. En Walter ging voort: „Ik ben uit Indië; mijn vader was daar zendeling."
Walter voelde vooruit dat hij hier een vooroordeel zou te overwinnen hebben; hij had dat zoo
122



dikwijls elders moeten overwinnen. En hij bedroog zich niet, want daar was een kort oogenblik stilte in het gesprek, en Dechtine maakte zich druk met de bediening van door de dienstbode pas binnengebrachte schotels. De heer D'Alsart schonk zijn gast in.
Walter zag naar den kant uit waar de Vertrouwelijkheid zat, en het scheen hem dat deze van de tafel wilde opstaan en heengaan. Maar hij maakte een gebaar links om haar weer te doen zitten, en tegelijk zeide hij aan de beide anderen:
„Ik voel duidelijk dat ik bij u een vooroordeel moet trachten weg te nemen, en met uw goedvinden zal ik dat ook doen." De toon waarop hij het sprak was echter niet van iemand die op dat goedvinden wachtte, maar veeleer van iemand die ook zonder dat goedvinden zeggen zou wat hij op dit punt wilde. En hij ging ook in eenen door: „Ik zal u vertellen van een zendeling dien ik gekend heb. Deze man had zijn uiterlijk zeer mee; God had hem wèl gemaakt, zooals God dat soms doet bij een man en bij een vrouw. Hij had een nobel gelaat, sprekende trekken, iets hoogs in de oogen, en kort dik haar, zooals de Romeinen dat droegen. Hij was een half hoofd grooter dan ik, had breede schouders, wondersterke handen en stalen spieren. Zijn kleeding was altijd als de kleeding van een heer. Onwillekeurig maakte hij overal indruk waar hij binnen kwam. De beschaafde manieren waren hem aangeboren. Deze man nu, die hier in Europa alles had kunnen bereiken wat hij wilde, ging naar Indië om aan een heidensch volk het Evangelie te brengen.
123



Het Zendingsbestuur, waar hij zich bij aangemeld had, had hem opgedragen om zich te vestigen zoo diep mogelijk in het binnenland van dat en dat eiland, te midden van een kannibaalsch volk, en daar zijn arbeid te beginnen. Dat was niets ergs wat het Bestuur hem opdroeg, het was geheel naar zijn lust, juist iets voor de overgroote kracht van zijn geest en zijn ijzeren lichaam. Gelooft u ook niet, dat, daargelaten een groote liefde die een mensch er toe drijft om zich te geven aan zijn ongelukkige medemenschen, het juist een groote mate van geestes- en lichaamskracht is, wat aan zulk een arbeid de bekoorlijkheid, de schoonheid en den lust bijzet?"
Hier hield Walter even op, terwijl hij Dechtine aanzag die met groot open oogen luisterde: zij knikte meermalen, langzaam, als iemand die ook wist wat het was om in het leven het moeilijke te kiezen boven weelde of gemak.
„En nu ga ik vertellen," ging Walter voort, alsof het vorige maar een aanloop was geweest, terwijl hij het hoofd oprichtte en voor zich uitzag, de gloed in zijn oogen. „Deze man had bij zijn komst op dat groote eiland de laatste stad achter zich gelaten waar Europeanen woonden, en reed nu het binnenland in. Wat hij aan bagage en voedsel bij zich had, hing aan den zadelknop, dat was alles; eenig wapen had hij niet behalve een bijl die hij meende noodig te hebben om zich een weg door het bosch te banen. Het was een goed paard dat hij zich in die stad had gekocht, en bij had er scherp op gelet dat het een goed paard
124



was, want het zou hem ver moeten dragen. Op dien eersten dag bracht hij het tot een dorp waar twee blanken met hun gezin woonden, een zendeling en nog iemand. Den tweeden dag bracht hij het tot een dorp waar maar één blanke met zijn gezin woonde, dat was ook een zendeling. Den derden dag begon de tocht naar het onbekende, het Westen in. Hij wist dat er nu geen blanke, ook geen dorp meer zou zijn. Daar was nog een begaanbare weg; dat was vrij goed rijden en aangenaam, zoo vond hij. Met vier keeren rust, voor zijn paard, reed hij den ganschen dag. Toen de avond viel kampeerde hij boven op een berg, onder een alleen staanden boom, een woudreus van honderden jaren. Rondom dien boom, waar de schaduw van zijn takken niet raakte, groeide gras dat welkom was voor het paard. Hij liet het vrij grazen, zonder vrees dat het wegdwalen zou in den nacht; hij wist dat de natuurlijke vrees voor het onbekende het paard dicht bij den mensch zou houden en dat als er gevaar dreigde het dier dadelijk bij hem zijn toevlucht zou zoeken. Onder dien boom heeft hij gestaan, ziende naar allen kant, bij de zon die haast onder zou gaan, aanschouwende de pracht van een berglandschap, met in de verte den hoogstijgenden krater van een vulkaan, waar de rook kalm opklom, door geen wind bewogen. Eenig levend wezen merkte hij niet op zijn berg. Het was de groote eenzaamheid die hem omringde, mijlen en mijlen, tot ver waar de vulkaan stond. Waar waren de dieren en de menschen? De zon ging snel onder, en bij het licht van de sterren en de opkomende
125



maan ging hij liggen aan den voet van den boom. Zonder vrees. Terwijl hij zich uitstrekte dacht hij er aan dat hij nog nooit vrees had gekend, een eigenschap zeker voortvloeiende uit het bewustzijn van zijn sterk zijn; en hij dacht er aan hoe hij eens eenige jaren geleden, op de Luneburgerheide loopende, overvallen was door twee landloopers die met stokken hem te lijf gingen; hoe hij ieder met een vuistslag tegen het gelaat in weinig tellens op den grond geslagen had; hoe hij merkte dat hij den een harder had getroffen dan zijn bedoeling was, zoodat deze bewusteloos lag zonder poging om op te staan; en hoe hij toen den ander gedwongen had om zijn makker op den rug te nemen en verder over de heide te dragen tot waar het naaste dorp was. Had hij ooit geweten wat vrees was? Hij herinnerde het zich niet. Ook nu, onder den boom, wist hij niet wat het was. En hij sliep in onder het wonderlijk gevoel van een rustig genieten dat zeldzaam is onder de menschen. Hij was iemand die met zijn God een contract gemaakt had, zeggende: Heere God, met de kleinigheden zal ik zelf wel klaar zien te komen; eerst als ik het niet aankan, zal ik U aanroepen! — Ik heb altijd geloofd dat God de sterken liefheeft boven de jammerende geloovigen, die al schreeuwen en bidden op hurken en knieën voordat er zelfs ook maar een schijn van een bacil door de kamer zweeft. O, had ik dien man toen eens mogen zien in de sterkte van den ongedegenereerden mensch!"
„Ik wilde dat ik hem toen ook gezien had!" sprak zacht Dechtine, die zoo dikwijls, te midden
126



van haar salonheer en in handschoenen, verlangd had om eens een man te zien, een man!
Walter ging voort: „Toen hij den volgenden morgen vroeg ontwaakte en naar zijn paard ging, dat zich lang uitgestrekt had op den grond, om het te zadelen, bemerkte hij omziende dat uit den boom voorzichtig een aap daalde, zooals hij er nimmer een verwacht had. Het was een dier van zeven voet staande, van armen die tot beneden de knieën reikten, en van een vervaarlijken kop met grijnzend lange slagtanden. Bewonderend keek de zendeling naar de spierbundels in dat lichaam, sterker dan staal. Hij wist dat deze aap behoorde tot de uitstervende soort van menschapen, zeldzaam om te zien, en hij verheugde zich over het gezicht. Voor eenige jaren is er zulk een aap in Europa te zien geweest, van Petersburg tot Madrid, in alle steden, en hij is op de rondreis ook hier in de Diergaarde te zien geweest, in een kooi met trahes dikker dan de tralies van de leeuwenkooi. Zelfs waren aan deze kooi sommige trahes verbogen. Het reuzenbeest was in Borneo gevangen. Ik ben van Oostloorn hierheen gereisd opzettelijk om het zeldzame exemplaar te zien, en ik heb het de moeite en de kosten van de reis dubbel waard gevonden. Hoe lang heb ik voor die kooi gestaan in bewondering voor het groote en het sterke, en tevens met diep medegevoel voor het heimwee dat het dier naar zijn bosschen en bergen had en dat ik lezen kon in zijn houding en oogen. Mijn liefde voor den oeraap. is er niet minder op geworden sinds Burroughs hem beschreven heeft in zijn boeken over Tarzan."
127



„Heeft u ze gelezen?" viel Dechtine Walter in de rede; „men vindt mij haast minderwaardig dat ik die boeken niet minderwaardig vind!"
Walter ging er niet op in, maar sprak voort: „De zendeling deed zich de vraag of hij aangevallen zou worden? Hij zou liever vijf mannen te bevechten gehad hebben dan dien éénen aap van zeven voet. Terwijl hij zijn bijl losmaakte van den zadelknop, dacht hij: Heere God, ik zal zien dat ik het alleen doe, maar als ik straks in den nood tot U roep, hoor mij dan! Hij stond klaar, onwillig als iemand die toch niet een prachtexemplaar zou willen vernietigen. De aap bij den boom op tien pas afstand zag onafgewend naar hem, denkende. Als hij aangevallen had, zou dat een worsteling te zien hebben gegeven als uit den voortijd, toen de oeraap streed tegen den oermensch met de steenen bijl. Maar hij wendde zich af, langzaam, langzaam, met slechts één keer omzien. De zendeling steeg te paard, en daalde ook den berg af, zijns weegs."
Walter hield even op; hij dacht dat hij goed op weg was om het vooroordeel weg te nemen bij zijn twee hoorders, bij eene ten minste; en te meer werd hij in zijn gedachte versterkt, toen Dechtine zacht zeide, als een kind dat men verhaaltjes vertelt: „En toen?"
„Toen is de zendeling verder het oerwoud binnengegaan. Er was geen weg meer die gemakkelijk was. Hij vond een spoor dat betreden was, smal, maar breed genoeg voor zijn paard; hij meende dat dit pad ontstaan moest zijn door menschen die er dikwijls langs gegaan waren, of door dieren. Naar
128



de zon te oordeelen ging het westwaarts, en hij voelde zich voldaan over de richting. Over bergen ging het en door bosschen, waar hij verwonderd de boomen beschouwde die hij niet taxeeren kon wat hun ouderdom betrof; de dikte was dikwijls meer dan anderhalve meter middellijn. Onder het rijden stak hij soms de hand uit en greep een tros orchideeën, die daar hingen aan de lagere takken, ontelbaar, telkens van anderen vorm en kleur. Dat ging maar zoo door met die bloemen. Weldra had hij een dozijn van die stengels in de voorgehouden hand, waar zijn oogen op staarden in een alles vergetende verrukking. Wie trok er ooit door een oerwoud te paard, zonder schild of een zwaard, met een handvol bloemen voor zich uit in de hand, om een land te veroveren voor zijn God? Soms voerde zijn weg langs een ravijn, waar de rand links loodrecht afdaalde honderd voet in de diepte, en waar de rotswand rechts opsteeg ook honderd voet, en waar het pad juist ruimte genoeg aanbood voor het trouwe paard, dat niet duizelde en niet struikelde. Soms kwamen kudden apen van de kleine soort hem langs in de boomen, al scheldende en grijnzende. Ook zag hij de reuzenslang nu en dan, met haar machtige kronkelingen half tusschen de rotsblokken uitgekropen. En onder dat alles had hij een wondere verheuging als de verheuging van een die maar schoonheid zag, en die nimmer vrees had gekend. Zoo ging dat twaalf uren, met vier keeren rust voor zijn paard. Tegen dat de zon zou ondergaan, zag hij rond naar waar hij een rustplaats voor den nacht zou vinden. Gedurende het laatste half
129
9



uur had hij aldoor een geluid gehoord als het bruisen van de zee in de verte; maar de zee kon het niet zijn; hoever was hij niet reeds het binnenland ingereden? Hij begreep dat het niet anders dan het bruisen van een waterval moest zijn en in die overtuiging werd hij weldra bevestigd, want het geluid werd hoe langer hoe sterker en vulde op het laatst het woud. Op een oogenblik, bij een draai van den smallen weg langs den afgrond, zag hij den waterval. Hij reed tot hij er vlak tegenover stond; daar hield hij zijn paard in. Wat hij zag was overweldigend! Van een hoogte van tachtig voet zag hij het water zich afstorten, bij een breedte van veertig voet. Het werd onderweg niet tegengehouden door rotsen, maar viel in één rechte vaart, zuiver, doorschijnend, zonder schuim. Eerst beneden zag hij de kolken schuim, wit, zich een weg banend tusschen uitstekende rotspunten en geweldige steenen. Boven en beneden en aan de zijkanten hingen boomtakken over den val, elke tak een boom op zichzelf. En dat was donder die opsteeg uit de diepte, een onafgebroken donder, die tegen de wanden veelvoudig weerkaatste, en boven als opnieuw losbrak naar het blauwe wolklooze hemelgewelf. Na lang aanschouwen dacht de zendeling er pas aan om af te stijgen, hij was het vergeten. Daar tegenover dien waterval heeft hij zijn rustplaats gevonden voor dien nacht. Eerst hielp hij zijn paard aan bladeren en gras; het was niet veel, en dat deed hem zeer leed, want hij had zijn paard hef gekregen, zooals het hem gedragen had deze dagen; hij beloofde zichzelven om het den volgenden morgen schadeloos
130



te stellen op de eerste grasrijke plaats die zij zouden vinden. Toen de zon onderging en weldra de sterren verschenen en de volle maan achter de bergen opsteeg, merkte hij dat de maan juist tegen het watervlak aanscheen; en dit leek hem nog schooner dan toen hij het watervlak bij het daglicht gezien had daarstraks. Hij kon niet slapen, maar zag al voor zich uit naar het water. Den donder hoorde hij niet meer, dan alleen als hij er aan dacht. Op eens trof hem iets wonderlijks aan dat water. Van beneden stegen uit de donkere diepte groote nachtvlinders op, zoo groot als eens mans hand; zij stegen tot boven aan den rand van den val, al fladderend, ongelijkmatig, zooals vlinders doen, en daalden dan weer, ook ongelijkmatig, dan rechts dan links uitwijkende, maar nooit zich van het water verwijderende, altijd een voet er van daan. Soms leken het donkere vlekken, en soms door het stellen der vleugels blonken zij wit schitterend als het volle licht van de maan er op viel. Dat ging al maar door, dat stijgen, dat dalen, onvermoeid, geheimvol, elkander zoekend en ontwijkend. Hij kon zich niet verzadigen van zien. De betoovering van een Indischen nacht was over hem. En daar aan die groote nachtvlinders, zoo groot als eens mans hand, heeft hij zich in slaap gezien. Toen hij den volgenden ochtend ontwaakte, waren de vlinders weg. Hij sprong op, veerkrachtig. Zijn goed paard stond naast hem. Achter de bergen zag hij het wit tegen de lucht, van de zon die binnen korte oogenblikken zou opgaan."
Nog eens hield Walter op; maar hij ging door
131



als iemand die nu een snel einde aan zijn verhaal wilde maken: „Dien dag heeft hij nog maar eenige uren gereden, want hij stuitte op een menschenstam, midden in het bosch; hij wist dat hij was waar hij wezen moest, onder zijn kannibalen die hij zocht."
Zich tot den heer D'Alsart wendende zeide Walter: „Ik ga hier mijn verhaal afbreken; het is mij alleen er om te doen geweest om u twee dagen uit het leven van een zendeling te schetsen, zijn eerste twee dagen, waar duizend andere dagen op gevolgd zijn, die nog schooner zijn geweest van moed en groot lijden. God alleen weet hoe schoon die zijn geweest, God die de sterken liefheeft!" ,
De gastheer en de gastvrouw ontwaakten als uit een suggestie, en herinnerden zich dat zij aan den maaltijd zaten. Hij zat achterover geleund in zijn hoogen stoel, het hoofd zijlings tegen het uitsteeksel aan den zijkant. Zij zat met een elleboog op tafel gesteund, het hoofd in de hand, de oogen op Walter. De spijzen waren onaangeroerd gebleven; ook diende zij de schalen niet rond, nu, al was zij tot zichzelve gekomen; zij bleef in haar houding, de oogen op Walter.
Eindelijk sprak de gastheer: „Is dat een zendeling? Men heeft mij misleid met andere verhalen." Hij zeide het met wat droevigs in zijn stem, spijtig om de vrienden die hem den verkeerden indruk hadden gegeven.
En Dechtine zeide niets dan de vraag: „Was dat uw vader van wien u vertelde?"
132



Walter meende een zachte beving in die vraag te onderscheiden; hij antwoordde eenvoudig: „Ja, dat was mijn vader."
En weer vroeg Dechtine: „Waar was uw moeder toen?"
Walter meende dat de beving in de vraag nu nog sterker was dan daarjuist. „Mijn moedér was toen nog in Europa en kwam later uit; mijn vader had niet gewild dat zij aanstonds de gevaren zou deelen van dat verschrikkelijke begin, hoezeer zij het gewenscht had; zij kwam een jaar later, toen hij een hut in dat bosch had."
„Ik begrijp dat zij dadelijk met hem meê gewild heeft," sprak Dechtine bijna hartstochtelijk; „met zoon man wil een vrouw wel meê, met een man die geen vrees kent. Die figuur van den sterken ruiter die het oerbosch inrijdt zonder zwaard of schild, met een bloemtak in de voor gestrekte hand, zal ik nimmer vergeten, meneer Walter."
Toen herinnerde zij zich haar plichten van gastvrouw, en werktuigelijk bood zij de salade en de kreeft aan.
Walter begreep dat er te veel persoonlijks in het gesprek was gekomen, te veel dat hém aanging, en hij haastte zich om dat persoonlijke uit het onderwerp uit te lichten. „In Engeland," zeide hij daarom, „is het groote vooroordeel tegen de Zending al lang geweken. Daar heeft men een zendeling begraven in de St. Pauls Kerk, vlak onder den grooten koepel, in het centrum van de kerk, te midden van Engelands grooten te land en ter zee, u weet wel, David Livingstone. Stel u voor dat
133



men hier in Holland aan een zendeling een eeregraf gunde in een kathedraal!"
De heer D'Alsart ging er op in. „Dat is toch maar hetzelfde land dat de opium invoerde in China terwijl het er zendelingen heenzond; hetzelfde land dat het Christendom propageert en de Boerenrepubliek vernietigt, en overal dat dubbel gezicht vertoont van vroom liberalisme en strak imperialisme; huichelachtig doen soms voor een groot volkr
„Vader, geen kwaad spreken van de Engelschen!" sprak Dechtine.
„Wel," zeide Walter, „het is met dat volk in het groot wat het geval is met eiken mensch afzonderlijk. Daar zitten in ieder van ons eigenlijk twee menschen; de eene is goed, en de andere is slecht; het is maar de vraag, wie de overhand krijgt in ons. De eene mensch in ons wil naar God toe, en de andere wil van God af. Het is dat onbegrijpelijke wat in de komeet zit; is het niet verwonderlijk dat. de komeet honderden jaren zich van de zon af beweegt, en dan weer honderden jaren naar de zon toe beweegt, om straks, als zij de nabijheid van de zon gehad heeft, weer van de zon weg te gaan in verre donkerheid? Dat tegenstrijdige dubbele begeeren zit in iederen mensch: een begeerte naar God toe, en een begeerte van God af, in denzelfden mensch. Hoelang kunnen wij niet in ons leven het buiten God stellen, ver in de wegwijkende baan, om straks heimwee te hebben naar God en Zijn licht, om, wie weet, dan alweer ons af te wenden, en te hunkeren naar de duisternis ver weg? Ik ken mijn eigen gevoel zeer
134



wel in deze zaak; maar ik vraag mij wel eens af, hoe God zich moet voelen als Hij Zijn kinderen met den hartstocht van de komeet naar Hem toe ziet vluchten, om daarna, verzadigd van licht en geluk, Hem te verlaten en alleen te laten staan in de eenzaamheid van Zijn Vaderhart en van Zijn verdriet? Ik geloof dat Gods leven evenals het onze verdeeld is in blijdschap en verdriet, maar zulks in een zeer klein deel blijdschap en een zeer groot deel verdriet. Hoe kan Hij gelukkig zijn met die duizenden kinderen, die wegzwerven, een eeuwige duisternis in, ver van het licht der zon?"
Walter voelde dat hij een preekje hield, en hij had opzettelijk gepreekt; hij had er zijn doel mede. Maar evenals alle verstandige dominees wist hij dat een goede preek nooit lang moet duren. Daarom zeide hij afleidend in eens: „Toch houd ik van dien dubbelen mensch, en zoo houd ik ook van het Engelsche volk; ik ben er veel geweest en lang soms."
„Ik moet eigenlijk ook de laatste wezen die kwaad van hen spreekt," zeide D'Alsart, „ten minste waar Dechtine bij zit; zij is een Engelsche voor de helft van haar bloed."
„Wat gaat het dien dominee aan wat voor bloed ik in de aderen heb?" dacht Dechtine, en zij beproefde ook af te leiden: „Jij hebt Fransch bloed, vader, en het is daarom een wonder dat wij vrede houden."
„O, ik weet niet meer van wat voor volk ik ben," antwoordde hij; „wij zijn uitgeweken Hugenooten geweest, maar wij hebben in die paar
135



honderd jaar al zooveel Maaswater gedronken dat er wel geen Fransche wijn meer in ons zitten zal. Ik vind dat ik mijn naam ook maar moet gaan schrijven zooals de goede Rotterdammers hem uitspreken : Dalzaard. Maar Dechtine, daar kan iedereen nog altijd aan zien van wat voor volk zij is; zij is een Iersche, meneer Walter!" En hij ging voort: „Toen ik een jong man was, ging ik een tijd lang veel naar de Scots Church op het Vasteland hier; dat was om goed Engelsch te leeren onder de preek, dachten mijn ouders. Daar zag ik dan het mooie meisje dat mijn vrouw geworden is, een Iersche, die heette ook Dechtine."
„Ik heb dien naam wel gevonden," zeide Walter, „in de Iersche sagen en legenden van duizend jaren geleden; daar was een koningsdochter die zoo heette in Ulster, toen in dat wonderlijke land elke stad een koninkrijk was, en men, als men ging wandelen, maar een kwartier behoefde te loopen van zijn eigen stad af om in een ander koninkrijk te wandelen."
„Vader, wanneer gaan we nu eens naar Engeland? Ik wil naar Ierland! Wanneer gebeurt dat nu eens?" Zij zeide het op een toon van een kind dat lacht en dreint tegelijk, en dat zijn zin wil hebben.
Geüjk met het opdienen van het dessert en de vruchten waren een paar kistjes sigaren naast den gastheer gezet. Hij bood ze Walter aan, nauwkeurig toekijkende of deze er ook verstand van had, als een proef waar hij hem op stelde; en het deed hem genoegen om te merken dat Walter een kenner was op dat terrein; zijn Corona's waren dus wèl
136



besteed. En juist hadden de beide heeren zich tot rooken gezet, en had D'Alsart, om een nieuw punt van gesprek te beginnen gevraagd: „Heeft u succes van uw werk irt de gemeente?" toen de telefoon ging in de kamer daarnaast, en D'Alsart opstond om te vernemen wat er was.
Hij keerde aanstonds terug met wat spijt op het gelaat, en zeide: „Tot mijn teleurstelling moet ik u verlaten, doch het zal niet lang zijn; de burgemeester moet me even hebben op het Stadhuis; die heeft nauwelijks gegeten of hij werkt weer door tot vannacht één uur natuurlijk. Ik hoop dat u met de Iersche overweg zal kunnen ook zonder mijn hulp."
Toen hij de deur door wilde stond ook Dechtine op, zeggende: „Ik zal je even met de overjas helpen, vader."
Onder het aanhelpen van zijn jas, in de gang, hield zij de twee punten van den kraag onder zijn kin bij elkaar, zag hem recht in de oogen, en zeide: „Wat overkomt ons toch, vader? Wij hebben nog nooit zulke gesprekken aan onze tafel gehad!"
De vader lachte. „Jij bent nog niet van hem af, jij hebt nog de thee vóór je; maar vindt je het nog moeilijk om met een dominee te praten, nu je dat voor het eerst van je leven gedaan hebt?"
Zij kuste zijn lachenden mond en duwde hem stoeiend de voordeur uit.
Terwijl Walter op haar in het salon wachtte»
137



was hij door de groote openslaande glasdeuren op het breede balkon getreden.
Daar voor hem had hij het gezicht over de weilanden van Hoboken, met links het geboomte van het groote buitengoed, en rechts de huizen van den Verlengden Binnenweg. Op het weiland graasden koeien en schapen, dat gaf de kleur aan het uitgestrekte groen. En in de verte zag hij de torens van Delfshaven, en daar schuins achter masten en stoompijpen van schepen van de groote vaart; hij bevroedde dat daar de beroemde havens lagen, die Rotterdam groot hadden gemaakt; uit de pijpen steeg de rookkolom stil opwaarts boven de aarde zonder wind. En daarachter en daarboven breidde zich de bleeker wordende gloed van de ondergegane zon, een wondere tint van zichzelf, en een wondere tint leggende op alles beneden. Walter genoot, dankbaar dat er ook in een groote stad nog natuur genoeg was voor wie oogen had om te zien. O, hij had hier al zooveel natuur ontdekt, tot zelfs in de stegen drie hoog, waar voor de ruiten met liefde en zorg de bloemen gekweekt werden door Vrouwen en kinderen, en zelfs door eenzaam wonende oude mannen.
Tegen de steenen muren van de havens had hij de wilde muurlobelia zien groeien, met de fijne wortels zich in de harde kalk van de voegen tusschen de steenen in wringende; afhangende in de groeiwijze een meter lang, vol wonderlijk gevormde bladeren en paarse bloempjes; een prachtig gezicht; heele stukken van de muren waren er mede begroeid; met hoog water liepen zij onder, dat had die lobelia
138



niet graag, zij leefde liever droog aan de kalk. Daar was zooveel natuur te zien aan de kanten van de havens en in de stegen, voor wie oogen had om te zien.
Op den Binnenweg en in de verte werden er reeds lichten aangestoken hier en daar in de huizen, en in de straatlantaarns, welk opsteken van de straatlantaarns hij vond dat in Rotterdam altijd veel te vroeg geschiedde met overbodig verkwisten van veel gas.
Toen hij de deur achter zich hoorde opengaan keerde hij zich om, en ging hij over Dechtine bij de theetafel zitten.
Dechtine meende dat zij maar aanstonds iets zeggen zou om de praat te beginnen. Maar Walter was haar voor, met dadelijk de volgende vraag: „Uw vader vroeg mij daar straks of ik succes had van mijn werk in de gemeente; ik heb hem niet kunnen antwoorden. Maar laat mij u vragen: heeft u succes en pleizier van uw arbeid?"
„Zie, daar heb je het alweer," dacht Dechtine; „die man schijnt de gewoonte te hebben om zelf altijd het. onderwerp aan te geven; het begin is altijd aan hem! Hij is tóch een pedant, zooals ik van het begin al op de Blaak aan hem gemerkt heb, toch een pedant, met genoeg gevoel van eigenwaarde, bah! zooals alle dominees!"
Met iets gekrenkts in haar toon antwoordde zij: „Wat bedoelt u?"
„Wel," antwoordde Walter, „u is meester in de rechten; u heeft u gevestigd als advocaat en procureur; u heeft al eenige keeren een pleidooi
139



pro Deo moeten houden voor dezen of genen boef; u is presidente van eenige vereenigingen die de vrouw in de maatschappij beoogen op te heffen en in alles gelijke rechten met den man te geven; u houdt vergaderingen hier en in Amsterdam in de groote zalen, waar u spreekt over sociale wanverhoudingen onder vurige debatten met wie maar wil; en u bezoekt in de arme wijken de armen om persoonlijk contact met den vierden stand te krijgen en geld en voorüchting te geven. Dat alles doet u, een groot werk! En nu is het de meest natuurlijke vraag, evenals uw vader het mij van mijn werk vroeg: heeft u succes en pleizier van uw werk?"
Dechtine was meer dan geërgerd. Ging die man boven haar staan in zijn pedant doen? Als haar professor, bij wien zij gepromoveerd was, haar zulk een vraag had gedaan, zooals hij wel eens deed met zijn groote belangstelling in haar doen, zou zij dien gaarne geantwoord hebben. Maar dezen man, een dominee? Zij wist niet of zij haar ergernis verbergen zou, of lucht geven in woorden die zij wel tot haar beschikking had. Zij koos een middenweg: „Hoe weet u dat alles van mij?" vroeg zij uit de hoogte.
Walter lachte bijna, maar bij wachtte zich wel om te laten merken dat er wat onnoozelheid stak in die vraag. „Wie aan den weg timmert heeft veel bekijks, zegt immers het spreekwoord. En alzoo is het immers vanzelf dat ik dat alles weet. Toen ik u ontmoette voor de eerste maal kende ik uw naam niet. Maar zoo spoedig ik uw naam wist, wist ik ook op eens wie en wat u was. Ik heb u zelfs
140



sedert eens hooren spreken op uw laatste groote vergadering in Amsterdam."
„Zegt u het maar in eens dat u mijn werk afkeurt, dat u mijn streven verkeerd vindt! Op het standpunt van een dominee moet men wel al wat radicaal is afkeuren! Het behoort bij een dominee om conservatief te zijn in merg en been, is het niet? Zeg het maar dat u mij op den verkeerden weg vindt, dan weet ik waar ik aan toe ben met u en kunnen wij discuteeren!" Zij scheen boos te zijn. Waren dat bittere woorden!
„Mijn hemel, wat beoordeelt ü mij verkeerd!" liep Walter plotseling hartstochtelijk, als een die begon te begrijpen. Er legde zich een groote droefheid op zijn gelaat, en hij boog het hoofd als om nog meer slagen af te wachten, die dan maar komen moesten. „Zie, zoo zit het," zeide hij zoo voor zich heen, „ik zoek sympathie, ik zoek sympathie bij dezen of genen dien ik vinden kan, die hetzelfde doormaakt wat ik doormaak! Ik heb géén succes en géén pleizier van mijn werk! En als ik nu eens iemand vinden kon die ook geen succes of pleizier van zijn werk heeft, dan kon zoo iemand mij de hand geven en zeggen: wij zullen kameraad zijn, wij tweeën, en wij zullen elkander het hoofd ophouden. Waarom stoot gij mij af, gij, van wie ik zielkundig kan weten dat gij hetzelfde verdriet hebt onder uw werk dat ik heb onder mijn werk?"
„Hoe weet u zielkundig dat ik verdriet heb van mijn werk?" vroeg zij, nu op eens anders dan daarjuist, met beving in haar woorden. Was hier een mannelijke ziel die een beroep deed op een
Hl



vrouwelijke ziel om datgene wat een vrouw nooit weigeren kan te geven, medegevoel in het lijden? En was hier een man die een eerlijke bekentenis aflegde van zijn onvermogen, een bekentenis die zij in haar hoogheid nooit tegen iemand had willen afleggen, en niet eens tegen zichzelve? Was die man meer waar dan zij ? En meer klein in eigen oogen? Zij werd angstig, èn om zijn zielkennis, èn om het antwoord dat hij zou gaan geven op haar vraag: hoe weet u zielkundig dat ik verdriet heb onder mijn werk?
„Dat is toch niet moeilijk om te weten," sprak Walter, „dat hebben immers allen die een mooi werk doen in deze wereld. Heeft u wel eens het verdriet gepeild van den Christus, die het mooiste werk gedaan heeft dat er ooit in deze wereld gedaan is, en van Wien de Evangeliën nooit zelfs maar eenmaal zeggen dat Hij gelachen heeft in zijn leven? Ik zal u zeggen wat uw verdriet is."
En hij begon: „Als advocaat heeft u verleden week pro Deo moeten pleiten voor een boef die een meisje van zes jaar verkracht had. Ik heb het in de Rotterdammer gelezen, dat het u opgedragen was volgens orde. Dat was een verschrikkehjk geval, voor een vrouw; hoe kon een vrouw hier clementie pleiten? Maar dat was het ergste niet; het ligt op den weg van een zuivere rechtspleging om zelfs een boef zijn kans te geven voor een eerlijke beoordeeling. Het ergste was dat u toen eenige dagen lang geloopen heeft met de bittere gedachte: hoe kan een God dat toelaten, tegenover een kind van zes jaar? Als er een God is had Hij
142



toch tusschenbeide moeten komen! En het allerergste voor uw voelen was de conclusie: Zie je wel, daar is geen God, zooals ik al zoo lang gedacht hebr die onzin! — Dat heeft nog nooit een zuivere ziel prettig gevonden, om te denken dat er geen God is. Dat is een heel droevig proces in de menschelijke ziel. U heeft geen pleizier gehad van dat werk."
„Hoe weet u dat, dat ik dat gedacht heb?" viel zij in de rede.
„Dat is toch heel gemakkelijk om te weten,'" antwoordde Walter. „Ik zou dat zelf gedacht hebben, en u moest het ook denken, natuurlijk!" En hij ging voort: „U is presidente van eenige vereenigingen die beoogen om aan de vrouw gelijke rechten te geven als aan den man in alle opzichten. En nu ergert het u doorgaans in die bestuurt vergaderingen dat daar ook vrouwen zitting in hebben die er eigenlijk niet bijster veel voor voelen,, maar die het verbazend aangenaam vinden om een gewichtige positie in te nemen, en die, waanwijs doende, er niet eens het minste verstand van hebben r gewichtig doende vrouwen, domme vrouwen, die u nog veel meer moeite en ergernis veroorzaken dan de vijanden van uw streven. Als een minister in de Tweede Kamer misschien later bij de behandeling van een poging om ook de vrouw zitting te geven in de rechterlijke colleges zich daar met een grapje van zou afmaken, waar de andere heeren om lachen, dan zou u dat vrij wel verdragen. Maar als de eigen vrouwen uit uw bestuur de zaken nog veel meer nadeel doen door haar domme gewichtigheid en door haar valsch voorgeven van voorstandsters
143-



te zijn, dan loopt de maat bij u over en heeft u dagen noodig om van uw ergernis af te komen en die menschen verder te verdragen. U vecht liever met uw vijanden dan met uw zoogenaamde vrienden. Pleizier heeft u van dat werk ook nog niet gehad.
Maar ik ga voort," zeide hij: „u houdt hier in het Verkooplokaal en ook te Amsterdam groote vergaderingen met debat, voor uw mooie doel, waarbij u merkt dat het getal bezoekers hoe langer hoe kleiner wordt, alsof de menschen hoe langer hoe meer gaan zeggen: wat kan dat mij scheien wat die juffrouw zegt? U roept daar wel uit tot de vrouwen: Het is uw zaak die ik bepleit! maar juist de vrouwen blijven het meeste weg, het ergste onverschillig in eigen zaak. En die er nog zitten zijn meest vrouwen uit den vierden stand, die vuil en slordig gekleed met weerzinwekkende tronies alleen gekomen zijn in de hoop dat gij ook een communiste zijt zooals zij, en dat gij daar gekomen zijt om ook aan de pilaren van de maatschappij te schudden; ge voelt dat terwijl ge spreekt. En dan de manier waarop die debatten verloopen, — ach, u kan dat alles veel beter zeggen dan ik, u, die het doorgemaakt heeft met al de ergernis en bitterheid van zoovelen die vóór u een schoon doel gehad hebben. Het is een schreeuw in het universum, dien ge uitstoot, en daar komt geen antwoord van de sterren!"
Dechtine zat voorover in haar lagen stoel, de ellebogen op de knieën, het hoofd in de hand, den blik op het tapijt, zonder beweging. Zij vroeg niet eens meer: hoe weet u dit? Zij vond het zelve
444



nu ook gemakkelijk voor een ander om dat alles te weten; daar was geen zielkunde voor noodig. Walter merkte hare verslagenheid op, maar spaarde haar niet; hij ging door:
„En zoo komt u ook in de wijken van onze stad, in de arme buurten; u is niet bang om de kleine stegen in te gaan en u ziet er niet tegen op om donkere trappen op te stijgen, waar zelfs menschelijk vuil u de schoenen bemorst, om dan te zitten boven in vunze kamers onder de dakpannen, tusschen afhangende natte wasch in de rookerige atmosfeer van een heet gestookte kachel. U heeft de armen hef, en u wil daar brengen wat u weet dat u persoonlijk bezit: schoonheid en goedheid. En als u daar dan bezig is met veel tact en tegemoetkoming jegens de vrouwen en de kinderen, dan voelt u dat die vrouwen vragen met haar oogen: Wat doet ze hier eigenlijk, en wat heeft ze zich met onze zaken te bemoeien? U voelt' dat ze u te veel vinden, en dat ze liefst hebben dat gij haar maar baas laat op eigen terrein; zij kijken u de deur uit; zelfs uw goed geld wordt niet gewaardeerd, zij danken u nauwelijks. En mooi is het als de man, toevallig thuis komende, het u niet royaal in het gezicht zegt: Kom, donder maar op, schoone juffrouw! Ge weet dat zij u dat wel eens gezegd hebben! Maar gezien heeft niemand het, dat u op de donkere trap uw oogen heeft afgewischt opdat zij het beneden in de steeg niet merken zouden dat ge geweend hadt.
Maar wil ik u eens zeggen, wat het ergst is van uw verdriet?" ging hij na een oogenblik verder:
145
10



„dat is dit, dat u met uw schoone werk zoo veel vijanden maakt onder de menschen van uw eigen stand! Als de heeren op een receptie ergens zich met u bezig houden, dan voelt ge dat zij iets van spot met medelijden gemengd in hun oogen hebben, te beleefd om u te zeggen dat zij u dwaas vinden; dan voelt ge dat de dames daar verder op in het salon onder elkander het over u hebben, en lachen, en anekdotes van u vertellen; het gaat over u! Straks halen zij u wel in den kring, en beproeven zij met u een sociaal gesprek waar zij niets van weten, en zij betuigen u vriendelijk dat zij zoo'n sympathie hebben voor uw werk. Zij liegen! Zij liegen u in de oogen! Allen vinden u een zonderling, en waar of ge komt, in welk salon ook, ge voelt u een bespotting onder geveinsde vriendelijkheden, en ge voelt de groote eenzaamheid, de groote eenzaamheid van een iegelijk die hoog staat. Hoeveel vijanden hebt ge al gemaakt? En hoeveel zult ge er nog maken, onder de menschen van uw eigen stand? En kunt ge nog eenzamer komen te staan dan ge nu reeds staat?"
„Nu moet u maar ophouden, meneer Walter," sprak zij. Zij moest kracht aanwenden om die paar woorden te zeggen. Nog een oogenblik zoo verder, en zij zou uitgebarsten zijn in snikken. Zij had al zoo dikwijls geweend boven op haar kamer, eenzaam, als zij dezelfde dingen nauwelijks voor zichzelve durfde bekennen, die Walter haar zoo vierkant in het gezicht zeide, ongelukkig onder haar nobele werk.
Toen zij zich overwonnen had, vroeg zij, hem
146



kalm in de oogen ziende: „Waarom zegt u mij deze dingen toch? Wil u mij maar allen verderen moed benemen, en vindt u dat ik moet uitscheiden en een ander levensdoel kiezen?"
„Neen, waarachtig niet!" riep Walter vurig, „in 's hemels naam niet! U geeft natuurlijk nooit op! Zooals de zendeling de wildernis intrekt om een koninkrijk te veroveren voor zijn God, zoo trekt u de maatschappelijke wildernis in om een koninkrijk te veroveren voor de vrouw!"
„Blij, dat u mijn streven niet afkeurt! Ik dacht niet dat een dominee deze beweging voor het recht der vrouw kon goedkeuren. Ik kan het nog bijna niet gelooven dat er in het kamp der vromen zijn die zoo denken." Wat was zij dankbaar!
„Daar moet u nooit meer aan twijfelen," zeide hij; „daar is een tijd geweest, in de eerste eeuw van onze jaartelling, toen er niemand aan dacht om de vróuw anders te beschouwen dan als een middel van wellust of van voortplanting; toen is het een Christen geweest, Paulus,-die het eerst van allen zijn geweldige stem verheven heeft om het luide te proclameer en, dwars tegen de bijna volmaakte wetgeving van den Romeinschen Staat in, dat de vrouw de gelijke is van den man! En een vrome of een dominee, die in de lijn is van dezen grooten voorganger, moet die bazuin van hem overnemen en het evenzoo proclameer en, totdat, totdat er niets meer is wat de vrouw in rechten scheidt van den man, tenzij in dingen waarin de natuur van de vrouw het postuleert."
„Dank u," zeide Dechtine, met groote oprecht-
147



heid. „Maar waarom heeft u dan daar straks mij mijn onvermogen en mijn verdriet voorgehouden, terwijl ik nu merk bemoediging te hebben kunnen verwachten?"
„Dat heb ik u vooruit gezegd," riep Walter. „Ik zoek onder de menschen er één of meerderen, die evenals ik geen succes hebben van hun werk; ik zoek sympathie! Als ik er zoo een vond, die ook verdriet heeft van zijn werk, dan zou mij dat helpen als een halve genezing reeds."
„Wat is uw verdriet dan?" vroeg zij. En Walter vond dat de sympathie waar hij naar zocht, hem hier reeds tegemoet trad.
In een lang verhaal biechtte hij toen op; hoewel hij het wat vreemd vond dat hij zijn biecht uitstortte voor een jong meisje, voor een jong en schoon meisje, in plaats van voor een oud en wijs collega, zooals op die wandeling toen met Stevinus.
Hij vertelde, dat hij nooit een preek hield op Zondag in een van de kerken, of hij voelde dat hij het ellendig deed, zoo ellendig als geen ander dominee. Als hij den predikstoel afklom, dan moest hij zich geweld aandoen om zijn tranen in te houden, terwijl hij tusschen de menschen doordrong achter den preekstoel om zich in het kleedkamertje te bergen. Een schaamte was er dan over hem, zoo vreeselijk, dat hem de gedachte altijd inkwam om den dienst vaarwel te zeggen. Met verbazing zag hij dan dat wel eens een collega bij hem daar in de kleedkamer binnenkwam, die hem dan dankte en warm de hand drukte; hij begreep het niet. Ook de gedachte dat de menschen hem naliepen in soms
148



stampvolle kerken om zijn woord te hooren, kon hem die schaamte niet benemen; hij begreep die menschen niet. Het was verschrikkelijk dat hij de Eeuwige Dingen Gods niet beter kon zeggen, zóó dat de zielen de handen begonnen uit te strekken naar God. Hij vertelde van een collega dien hij onlangs ontmoet had, een collega van buiten, die hem met groote verrukking had medegedeeld hoe hij op de verloopen feestdagen vier keeren gepreekt had, heerlijk, heerlijk, vier keeren, en hoe deze zelf zoo genoten had van zijn eigen prediking; hij begreep zoo iets niet, had zelf nog nooit eenig genot gehad van eenige preek die hij ooit gehouden had. Niets dan verbrijzeling, omdat hij het niet beter gedaan had dan hij het gedaan had! Neen, het was niet dat hij een te kléine gedachte had van zichzelven, hij wist precies wat hij waard was!
Dechtine deed niets dan luisteren met groote oogen, waar de sympathie in begon door te blinken, de sympathie die hij zocht; hij merkte het, maar begreep toen ook die sympathie niet. Waarom zeide zij niet: „Het is best te begrijpen, Walter, want je bent ook zoo dom?" Waarom zeide zij niet: „Je had al lang een andere betrekking moeten kiezen?" Zij begon hem te geven wat hij zocht: medegevoel in zijn leed, — en nu zij het gaf begreep hij niet.
En hij vertelde verder van zijn misslagen; hoe hij zielen van God afgestooten had, door onhandige uitdrukkingen, door kwasi logische redeneeringen, door waanwijs knappe philosophie, door onhartelijkheid, door meestérachtige raadgevingen, en zooveel meer. En hij illustreerde dat
149



alles met korte verhalen uit zijn praktijk. Voor één ziel, die hij misschien een weinig dichter tot God gebracht had, had hij er honderd van God afgebracht. Bij elke komeet, die tot de zon was teruggekomen, stond er altijd een dominee^ die de komeet weer de eeuwige ruimte inzond, in plaats van de samensmelting te bevorderen, en die dominee was hij!
En zoo ging hij voort: een lang verhaal van veel droefheid, en groote somberheid. Hij deed niets goed. Het was èl dwaasheid, dwaasheid, zijn heele doen.
Het hart van Dechtine liep over van medelijden. Het medelijden dat een vrouw nooit weigert te geven als zij een ongelukkige ziet. Nog één oogenblik, en zij zqu woorden gegeven hebben aan dat medelijden, en een warme taal van vrouwelijk medegevoel zou Walter hebben toegestroomd met het doel van een genezende verzachting.
Maar vóór zij spreken kon, sloeg Walter op eens om, van dat zachte belijden van zijn ellende tot een plotselinge bitterheid van groote scherpte, toen hij uitriep: „Maar wat een dwaas ben ik toch om die biecht uit te spreken voor u, juffrouw D'Alsart! Voor u, die niet in een God gelooft en niet in een eeuwig leven! Gij gelooft immers niet in God, en gij behoort immers per sé tot de intelluctueelen, die wel uit de hoogte moeten neerzien op ons, die nog zoo stom zijn een oud geloof van vele eeuwen vast te houden, zonder den gang der wetenschap medegemaakt te hebben die ons van dat geloof moest genezen? Gij hadt de laatste moeten zijn, tot wie ik mij had moeten wenden
150



om hulp, als immers een onbevoegde vanwege uw niet, gelooven! Hoe kan een kind der duisternis begrijpen de klacht van een kind des lichts?"
Dechtine deinsde terug, als van een slag in het gelaat. Zij voelde: ook haar stootte hij hier af! Op een oogenblik dat zij meeging in zijn gedachten, dat zij o ver neigde tot de gevoelens van zijn hart, op een oogenblik dat het haar niets vreemds zou geweest zijn om' bijna te zeggen: ik geloof meer in God dan ik zelf weet of dan gij bevroedt, had hij haar afgestooten, van hèm weggestooten, van God afgestooten! Het was verschrikkelijk! Langzaam zegde zij zijn woorden na: „Hoe kan een kind der duisternis begrijpen de klacht van een kind des lichts?"
Zij peinsde in de pijnlijke stilte die volgde. Als zij hem eens den slag teruggaf met een woord scherp als een dolk, zooals er haar een op de lippen kwam? Neen, dacht zij, naar de nobele gewoonte van haar ziel: men kan toch zijn gedrag niet regelen naar het gedrag van een ander!
Zij peinsde maar kort. En toen zeide zij, met die eeuwige zuivere vrouwelijkheid, die altijd eigen slagen vergeet bij het zien van het leed van een ander: „Meneer Walter, ik ben maar een kind der duisternis en ik kan dus de klacht van een kind des lichts niét begrijpen. Maar ik ben óók een vrouw, en als het waar is dat, zooals u straks uitsprak, de vrouw niet de minderwaardige van den man is, doch zijn gelijke, zou dan een vrouw niet begrijpen de klacht van een man ?"
„Wee, wee!" riep Walter uit, als tot zichzelven
151



gekomen, „daar heb ik weer gedaan wat ik zoo dikwijls gedaan heb: ik heb er weer een afgestooten van U, mijn God!" Hij bergde het gelaat in de handen, en liep naar de glasdeuren het balkon op.
Zij volgde hem en stond naast hem, en in plaats van hem den slag terug te geven, zooals hij haar een slag gegeven had, legde zij hem de hand op den schouder, en stamelde zij meewarig: „Doet u dat zoo veel pijn, dominee, dat u God te kort doet met een ziel van Hem af te stooten, die gij voor Hem hadt moeten winnen?"
Hij kon die zachte hand niet verdragen, en wendde zich af, het gezicht naar het breede donkere land dat voor hem lag. Maar zij ging door met te troosten: „Neen, denk maar niet dat u dat nu gedaan heeft: uw verdriet brengt mij dichter bij God dan wellicht uw beste redevoeringen. U, die zooveel diepe zielkennis hebt, kent u dan het hart van een vrouw niet, en weet ge niet dat er maar één ding is dat ons tot God trekken kan, en dat dit is: het eigen leed en het leed van anderen?'"
Zij leunden beiden naast elkander over de leuning van het balkon en staarden naar de donkere verte en de honderden lichtjes.
Het was Dechtine die de stilte verbrak. Zij meende hem nog altijd te moeten troosten. „Ik wil u wat vertellen: ik ben in de kerk bij uw intrede geweest, ik, die nog nooit in de kerk was geweest." Walter vertelde niet dat hij dit reeds wist door Van Geuns. „En toen heeft u in een passage van uw preek iets gezegd dat mij is bijgebleven. U heeft God beschreven als een God die nooit gelukkig
152



kon zijn, om het leed dat de duizenden menschenkinderen lijden. Dat was, wat u deedt, een afbreken van het oude Godsbegrip, dat plaats moest maken voor het nieuwe Godsbegrip, dat van den rampzaligen God. Laat mij u zeggen dat als ik tot een geloof in God kom, een van mijn dagen, het door deze voorstelling zal zijn. Een God die maar in zichzelven gelukkig en zalig is, terwijl de wereld naar een eeuwig verderf ijlt, heeft mij altijd afgestooten. Dezen God, die even ongelukkig is als Zijn menschenkinderen, zou ik kunnen liefhebben. Misschien komt het nog zoo."
Dit was hetzelfde wat Van Geuns hem toen gezegd had, den morgen na de intrede. Zij was de tweede, die dit zeide. Hij boog het hoofd als een schuldig man. Wat zou hij antwoorden?
Zij hoorden beiden de deur opengaan in het salon. Dat was de heer D'Alsart, die terugkwam van zijn onderhoud met den burgemeester.
Toen zij zich weer bij de theetafel neerzetten wilde het gesprek maar moeilijk. D'Alsart deed opgeruimd zijn best, vriendelijk. Maar na eenigen tijd, waarbij Walter ook meende zijn best gedaan te hebben, stond hij op om afscheid te nemen.
„Ik zal den dominee uitlaten, vader," zeide Dechtine.
In de gang bij de voordeur, toen hij haar zijn hand reikte met een buiging, zeide zij opgewekt: „U zocht naar een kameraad in uw leed, ik wil het wel zijn; dag kameraad!"
Toen zij weer binnen was, ging zij in ontroering
153-



naar haar vader. Zij het zich naast zijn stoel op den grond glijden, legde een arm op zijn knie, en sloeg den anderen arm om zijn schouder. „Vader, waarom heb je dien man bij ons in huis gebracht?" Zij zag hem recht in de oogen. Hij gaf geen antwoord.
„Wil ik het maar zeggen, vader? Je hebt gedacht, misschien al lang, dat er aan mijn godsdienstige opvoeding veel ontbroken heeft, door jou schuld. En nu heb je gemeend daar iets aan te moeten doen en te verbeteren. Is het niet? En nu heb je gedacht dat dit misschien de man kon zijn, op wien wij beiden vertrouwen konden? Is het niet?"
„Ja, kind, ik heb het om jou gedaan; maar ook om mijzelven. Het werd tijd dat een eerlijk man eens bij ons over de Eeuwige Dingen kwam praten. Heb ik er goed aan gedaan?"
„Ja, vader," zeide zij, en zij kuste hem. „Ook heeft je gelaatskennis je niet bedrogen."
Toen Walter op straat was, de Witte-deWithstraat door, had hij een kort debat in zichzelven. Hij deed zich de vraag: „Zou zij mij hef hebben?" En de mensch Walter in hem antwoordde: „Kun je begrijpen, jou!" Maar de theoloog Walter in hem antwoordde: „Volgens de Goddelijke wet, dat het hoogere het lagere hef heeft, zou het wel kunnen."
Een eind verder, op de brug over de Leuvehaven, was dat debat weer aan den gang, maar op een ander punt:
J54



Hij deed zich de vraag: „Gesteld dat zij tot het geloof in God kwam door liefde tot mij, zou dat het ware geloof zijn?" En de theoloog in hem antwoordde: „Natuurlijk niet; want zou de groote mysticus Meister Eckehart niet zeggen: Die God hef heeft om iets dat buiten Hem is, heeft God niet lief, maar datgene wat buiten Hem is? En heeft hij hetzelfde niet gezegd op een weinig andere wijze: Die God zoekt om iets dat buiten Hem is, zoekt God niet, maar datgene dat Hij door God bereiken wil?" Doch de mensch in Walter antwoordde: „Och, die Meister Eckehart was ook zoo'n strenge meester!" Ditmaal gaf Walter, gelijk zoo menigmaal, den mensch in hem gelijk boven den theoloog in hem.
Toen wist hij dat hijzelf Dechtine liefhad.
155



HUISBEZOEK.
WALTER deed veel huisbezoek. Daar waren zijn collega's heel sterk in, had Stevinus hem gezegd op die-' wandeling. Hij had het gevoel dat hij er nooit mede klaar kwam; die wijk was ook zoo groot. Maar hij kende daar toch al zeer velen, en zij kenden hem allen. Hij was er een populaire figuur.
Een dominee had toch wel wat voor, meende hij. Want als Dechtine bij de armen binnenkwam, hoe welgemeend ook, dan had ieder daar het gevoel dat zij nieuwsgierig neuzen kwam in hun zaken, dat zij zich er niet mede te bemoeien had, want wat ging het haar aan? Maar als hij kwam, dan namen de mannen en vrouwen dat goedmoedig op; „hij is de dominee," zeiden zij, „en het is zijn plicht." Zelfs prezen zij hem er om als de praat over hem kwam in de woonhuizen en in de vele kroegen. Neen, een dominee had toch wel wat voor, meende hij; en zijn werk was toch wel gemakkelijker dan dat van een amateur, zooals Dechtine. De entree was altijd gemakkelijk, hij werd verwacht.
156



In de Tweede Lombardstraat was bij heelemaal t'huis. Daar kende hij iedereen, ook in de dwarsstegen van die straat.
Wat zoo n straat toch veranderen kan in den loop der jaren! merkte hij op. Nu zoo'n arme buurt met vuile huizen, ongelijk hobbelig plaveisel, en karige verlichting 's nachts. En een zestig jaren geleden een buurt waar rijke heden woonden uit den deftigen stand. Men kon het aan den bouw van vele huizen nog zien. De vroegere mooie en ruime woningen waren tot zooveel mogelijk kamers ingericht, met in elke kamer een kookgelegenheid; zij brachten een goede huur op alzoo.
Eén huis trof hem bovenal, dat stond links van de straat, aan den zonkant. Dadelijk in het breede portaal zag hij dé zijmuren en den vloer met oud gescheurd marmer bekleed; het plafond droeg nog oud fijn stukadoorswerk, uit de hand gewerkt, nu zwart van zestig jaren dat er geen witkwast over was gegaan. De groote wenteltrap opwaarts was er ook nog, in makkelijke treden opwaarts windend, en die ging door tot de vierde verdieping; beneden aan den voet kon Walter tot boven toe zien, waar een groot dakvenster licht liet binnenvallen. De leuning langs de wenteltrap, vroeger van prachtig gesneden en gebeeldhouwd eikenhout, was grootendeels verdwenen; hier en daar stonden nog resten, die te zien gaven hoe kunstig het was gewerkt geweest. Nu was dat oude huis een huurkazerne, met twintig woonkamers, eigendom van den ouden man in het lompenpakhuis daar schuins over.
Die grijsaard vertelde Walter wel eens hoe in
157



zijn jongen tijd daar meneer die-en-die woonde, en hij noemde een naam in de hooge en deftige Rotterdamsche wereld nog wèl bekend; en hoe ze toen feest konden vieren; de rijtuigen, soms dertig achter elkander, brachten de gasten, voorname lui, en hij noemde den naam van een oud-burgemeester van Rotterdam; en 's nachts om twee uur kwamen de rijtuigen terug en stonden in lange rij tot ver in de Eerste Lombardstraat toe. „Een mooi gezicht, meneer, die fijne lui," zeide de lompenman, „die prachtig gekleede dames, maar de heeren ook! En nou wonen er in dat huis menschen, waar ik de huur niet van krijgen kan!"
Het gesprek met den ouden lompenman werd gevoerd vóór in zijn pakhuis waarvan de deuren wijd openstonden naar de straat toe; en het gesprek werd telkens onderbroken door vuil gekleede vrouwen, die in een grooteren of kleineren zak wat goed meebrachten, dat hij aannam zonder een woord, terwijl hij haar een paar centen in de hand gaf. Alleen als er een man aankwam met allerlei op een handkar, dan werd het gewogen op een oude niet zuivere bascule die daar stond, en dan werd er met bieden en loven even een sjachel gemaakt; dat gaf dan een pauze in het gesprek.
„Ze brengen je niks meer tegenwoordig," sprak dan weer de oude man; „vroeger was het nog de moeite waard en was er altijd nog wat fijns te krijgen dat ze wegdeden in hun armoe, maar nou is 't niks meer gedaan; mijn zoon wil de zaak niet meer drijven als ik dood ben, zegt bij; hij wil op een villa gaan wonen in Scheveningen
158



en een auto houden; dat is ook al de grootheid, meneer."
„Je hebt de heele straat al leeggehaald zeker, en de heele buurt," sprak Walter; „maar heb je niets voor jezelven bewaard van dat fijne, dat ze wel eens brachten?"
„Och nee, meneer! Want ik kreeg elk oogenblik ouwe joden, maar daar wou ik niks meê te doen hebben. Maar dan kwamen er wel eens heeren van een museum, daar bewaarde ik het altijd voor, die betaalden veel beter. En daar raakte ik het aan kwijt, net zoo gauw als ik het gekregen had. Meneer kan de dingen zien als hij wil, in het Museum Boymans, of in Amsterdam, of in een of ander huis van den Westersingel, als meneer daar wel eens komt. Dat was mijn goeie tijd!"
„Heb je niets meer?" vroeg Walter.
„Jawel, een ouwen bijbel; dien konden ze niet van mij afkoopen wat ze ook geboden hebben; wil u eens zien?"
En een oogenblik later stonden de beide mannen gebogen over de tafel in de slordige en poovere bovenkamer, op welke tafel de grijsaard een bijbel neergelegd had van driehonderd jaar oud.
„Zie je, meneer, al dat oude tin konden ze van me koopen, en dat oude porselein ook, soms zoo fijn als een blad papier, of soms zoo dik als je halve vinger, schalen uit den tijd van de OostIndische Compagnie, hier uit de Lombardstraat, meneer! Maar dien bijbel heb ik nooit weg willen doen. Als ik er eens naar kijk, dan is het net zoo
159



qoed of ik bij je in de kerk geweest ben; ik houd wel van den godsdienst, meneer!"
Walter bestudeerde het titelblad van het oude boek aandachtig, toen de grijsaard doorging: „Dominee Doedes is hier ook wel eens geweest, die later professor geworden is; hij is nu dood, misschien hebt u hem ook wel gekend; die verzamelde altijd zeldzame boeken, en hij had er zijn huis vol van, zei men; die bood goud voor dit boek, maar ik wou er nooit in komen; ik geef mijn godsdienst niet prijs, voor geen geld!"
Walter, voorovergebogen, lachte onmerkbaar. Hier was een man, wiens godsdienst bestond in de vereering van een boek! Even later lachte hij niet meer. Niets zeldzaams, dacht hij geërgerd; bij een groot deel van ons volk is dat zoo: een boek heeft de plaats van God ingenomen. En terwijl hij het boek dichtsmeet zagen toornige oogen den -grijsaard aan: „Het is toch verschrikkelijk dat de cultus van een boek de plaats heeft ingenomen van den cultus van God!" Het was de toorn van Mozes, die er niet tegen opgezien had om de Steenen Wet, zoo juist van God ontvangen, in stukken te verbrijzelen tegen de rotsen aan zijn voet.
„Ik begrijp meneer niet," zeide de grijsaard, „maar meneer zal wel gelijk hebben."
Zij namen afscheid.
Walter moest in die straat naar het huis van het jongetje dat vroeger door de auto van D'Alsart overreden was, waar hij Katrien hoopte te vinden. De lompenman het hem uit door het pakhuis, en daarbeneden, tusschen al dien viezen rommel, reikte
160



de grijsaard hem een bankje van veertig gulden over, bedeesd en als ter sluiks. „Meneer," zeide hij, „je komt hier bij zooveel armen, en ik weet dat je veel geld geeft waar het noodig is; geef dit ook, bij die menschen die mij mijn huur niet betalen."
Walter was al lang gewoon geworden om niet verbaasd te staan in Rotterdam; maar dit greep hem toch aan. Op straat dacht hij: „Wat brengt dien man eerder in den Hemel: zijn vereering voor het Boek, of deze som van vriendelijke weldadigheid? Dogmatisch geoordeeld, geen van beide; maar niet dogmatisch gesproken, wellicht nog beide."
Het was moeilijk in de straat om te komen bij het gezin waar hij wezen wilde, bij Ka trien. Daar was telkens iemand die hem wat te vragen had, en hier en daar werd hij binnen geroepen.
Een eind verder de straat in wachtte aan de deur een vrouw hem op, die zeide: „Dominee, hiernaast ligt ouwe Lampen ziek, hij zou wel willen dat je bij hem kwam."
Dezen man Lampen kende hij heel goed. Hij had hem meermalen bezocht. Het huis waar deze man woonde was niet groot, maar zijn eigendom. Een aardig oud geveltje versierde het. Beneden achter was een ruime kamer, die als werkplaats diende en vol stukken marmer stond. Lampen was een bekwaam werker in marmer. Voor zichzelven beitelde bij wel eens mooie stukken, een fijn meisjeskopje, of een ruiter; maar zijn brood verdiende hij
161
11



meest met marmeren platen voor schoorsteenmantels en portalen.
„Ik ben in mijn jeugd in Italië geweest, dominee,'' had hij verteld, „en daar heb ik jaren gewerkt; ik was er misschien wel voor goed gebleven, maar ik kreeg zoo'n heimwee naar Rotterdam dat ik het niet heb kunnen tegenhouden, en zoo ben ik weer hier terecht gekomen in het huis dat aan mijn vader behoorde."
Hij was een man van bij de zeventig en nog kras voor zijn doen. Hij woonde er samen met een vrouw, ook van zijn jaren, iets jonger, die Walter voor zijn vrouw hield; maar in een van zijn gesprekken vertelde Lampen hem dat zij zijn wettige vrouw niet was; zij woonden al veertig jaren samen in dat huis, en in den eersten tijd van hun samenwonen was het hem nooit ingevallen om naar het Stadhuis te gaan en zijn huwelijk te laten wettigen; zij kregen bovendien toch geen kinderen. En zoo was het maar gebleven zooals het was.
De ouderling, die Walter wel eens vergezelde op huisbezoek en die ook toen bij dat verhaal tegenwoordig was, keek Walter aan en vroeg: „Dat kan toch nog gemakkelijk in orde gebracht worden; een gang naar het Stadhuis, en daarna de inzegening in de kerk, dat zou toch veel beter zijn dan dit ongetrouwde samenwonen als man en vrouw; vindt u ook niet, dominee?"
De ouderling was geheel in de orde toen hij zoo vroeg, want het was de plicht der ouderlingen om in de gemeente op zulke onwettige huwelijken te letten en bij de zoodanigen er op aan te dringen
162



dat zij zich wettelijk lieten trouwen. Daar hadden de ouderlingen wel eens handen vol werk mede, want die gevallen kwamen veelvuldig voor, met het jaar erger; doch de jongelui hadden niet veel oor en naar hun wijzen raad en gingen huns weegs, vroolijk en zonder zorg.
Toen dan nu deze ouderling die vraag aan Walter deed, antwoordde deze met een ingehouden lach: „Daar moet Lampen zelf maar eens op antwoorden."
„Kijk eens," zeide deze, „indien mijn vrouw en ik nog jong waren en wij pas begonnen, dan zou ik het wel doen, geloof ik, en ik zou den ouderling vragen: help mij maar eens dat het in orde komt volgende week. Want ik denk er nu anders over dan toen ik uit Italië kwam. Ik dien nu God, dominee. Ook komen wij bij je in de kerk; in den Bijbel lezen doen wij ook. Maar nu zijn wij oud, en lang leven zullen we ook niet meer. Waarvoor dat nog beginnen? Zou God er om geven dat we voor Hem zeggen moeten: we zijn niet naar het Stadhuis geweest, en we zijn niet voor den dominee overgetrouwd ? Geeft God er om ? We hebben zoo n goed leven gehad samen."
Ook de vrouw beaamde dit laatste: „Hij is altijd een goed man voor me geweest, al die jaren; hij heeft me liefgehad, dominee."
Walter keek den ouderling aan. „Ik zou het dan maar laten zooals het is," antwoordde deze met zijn ruime hart. En weer kreeg Walter een blik in het hart van zijn ouderling, die in deze zaak niet gesproken had als een confrater van hem, die
163



bij een dergelijke gelegenheid uitgeroepen had: „Daar buiten zullen zijn de hoeren en de tollenaars!" en die de niet wettig getrouwden maar naar de eeuwige verdoemenis verwezen had.
Op die manier had Walter reeds kennis gemaakt bij Lampen; ook nog wat later bij een heel droevige gebeurtenis een half jaar geleden, toen hij daar de vrouw stervende gezien had, met een laatste woord: „Geef me nog eens de hand, Lampen, je bent goed voor me geweest." En nu, vandaag, werd hij daar geroepen bij het sterfbed van den man zeiven.
„Het is goed dat je komt, dominee, want ik wou je nog wat zeggen." Hij vertelde Walter dat hij dien nacht zou sterven, dat wist hij zekerlijken hij vroeg hem, of hij uit zijn jaszak die groote oude enveloppe wilde aangeven; dat was zijn geld. Daar was papieren geld in, eenige effecten, en het bewijs van eigendom van zijn huis. Hij bood ze Walter aan met eenigszins bittere woorden: „Ik wil niet hebben dat mijn neven en nichten dat krijgen, want zij hebben ons nooit aangezien en ons altijd veracht, mijn vrouw en mij, omdat wij niet voor de wet getrouwd waren; en nu zijn zij er vandaag geweest, voor het eerst in die veertig jaren; zij zijn op de erfenis uit, dominee, begrijp je? Maar ze zullen het niet hebben, dat is voor u; je doet veel goed bier in de wijk, juist bij de hoeren en de tollenaars. God zegen je."
Walter dankte hem en vroeg hem den naam van zijn notaris. Hij nam zich voor die geldswaarde maar dienzelfden middag nog bij den notaris te brengen, die het dan wel bij de neven en nichten
164



zou weten te bezorgen. Hij vond zijn voornemen niets overdreven eerlijk.
De bitterheid die er uit de woorden van Lampen gesproken had was echter weldra geweken, en Walter kon met hem spreken over de Eeuwige Dingen, over Christus, zooals hij gewoon was te doen bij levenden en stervenden. De man luisterde er gaarne naar. Toen zij afscheid namen was het laatste woord van Lampen: „En als ik nu vannacht sterf, kom ik dan morgen weer bij mijn vrouw?" Walter vond zich niets onschriftuurlijk toen hij zeide: „Ik denk van wel, Lampen."
Zijn voornemen, om het geld bij den notaris te brengen, heeft hij ook uitgevoerd, denzelfden avond nog. Dien nacht stierf de man, zooals Walter den volgenden morgen aan zijn huis van de neven vernam, die woedend kwamen vragen waar of het geld van hun oom was gebleven. Walter verwees hen toen kalm naar den notaris.
Maar nu bij het verlaten van zijn zieke, dezen middag nu, deed hij zich de vraag of Dechtine geen gelijk had, die beweerd had, dat het er bij het huwelijk van een man en vrouw niets op aan kwam of zij in een kerk waren overgetrouwd, en dat het ook niet van zooveel belang was dat zij niet eens voor de wet hun huwelijk lieten bekrachtigen; dat had Dechtine op die vergadering in Amsterdam beweerd, toen hij haar daar had hoor en spreken. Hij herinnerde zich dat er toen luidruchtig applaus op was gevolgd van de slonzig gekleede vrouwen met weerzinwekkende tronies. Als een goed zielkenner bevroedde bij dat denkelijk juist dat applaus
165



van die vrouwen het beste middel was om Dechtine van dat denkbeeld te genezen» want dat zij toch niet gelijk kon hebben in dat zeggen, dat ook de gang naar het Stadhuis een overbodige zaak was. Hij moest noodzakelijk eens bij gelegenheid haar over dit punt spreken.
Weer op straat gekomen wanhoopte hij er aan om vandaag nog zijn doel te bereiken, namelijk om Katrien te bezoeken. Daar kwam weer een vrouw naar hem toe, met de woorden: „Je moest toch eens in de Doeltjessteeg bij den kroegbaas ingaan, daar is zoo'n treurig geval, je zult er wel wat aan kunnen doen." Wat het was, zou hij daar wel merken, voegde zij er aan toe, en Walter vroeg niet verder.
Alweer voelde hij dat zijn werk toch gemakkelijker was dan het werk van Dechtine, als zij bij de armen kwam. Haar stootten zij af, en hem zochten zij, zij zonden hem naar elkander toe. Een dominee had toch wel wat voor.
Toevallig kwam hem daar op dat oogenblik zijn ouderling tegemoet. Deze was bezig om de non-lidmaten te bezoeken, zooals de term luidde. Dit was ook een van de dingen die tot de plichten van een ouderling behoorde. Daar waren namelijk zoo velen in de stad, ook die van buiten van het platteland zich hier vestigden, die geen lidmaat van de Kerk waren, of die zich hier vreemd voelden en den weg naar de kerken niet wisten,
166



en die daarom opgezocht moesten worden, opdat zij weten konden dat de Kerk zich voor hen interesseerde; dat was een heel mooi werk van de ouderlingen, waarvan verscheidenen hunner met veel tact zich kweten.
„Waarde heer," riep Walter hem toe, „laat dat werk voor vandaag maar eens liggen, en ga met mij meê, ik heb verscheidene bezoeken af te leggen." Walter had gaarne dat deze broeder hem vergezelde, hij hield van hem. En de ouderling voldeed gewillig aan zijn verzoek.
Nog geen zes passen verder zagen zij midden op straat een tiental straatjongens op een hoop bij elkander staan. Walter bleef stilstaan, en beschouwde de kleedage van die heeren: versleten jasjes waar geen hemd onder te zien was; wijde broeken die hun vaders hadden toebehoord en waarvan moeder de pijpen verkort had; schoenen met bijna geen zooien, en petten die zij wel eens met touwtjes tot een bal rolden om er voetbal mede te spelen. De jongens hadden het druk onder elkander, en wat zij te zeggen hadden zeiden zij al schreeuwende met veel gezwaai van armen. De gezichten stonden lachs.
Walter bemerkte onder die schilderachtige bende een leerling van hem, en op hem toetredende midden in den kring zeide hij: „Waarom ben jij gisterenavond niet op de catechisatie geweest?"
De knaap antwoordde niet, maar zijn brave makkers deden het voor hem: „Hij moest voor kikvorsch spelen in het circus!" En de heele bende gierde.
167



Walter begreep. Daar was een drijvend circus gekomen in de stad, waar in het groote bassin de voorstellingen der artisten te water gehouden werden; hij had zoo iets wel eens gezien. „Was je een mooie kikvorsch?" vroeg hij lachend.
„Je moet 'm zien!" riepen zij allen tegelijk, „glimmend is ie, net als een oliejas, maar groen; en lange vingers met zwemvliezen er tusschen; én een bek als ie gaat kwaken! En zijn zusje is een nymfie, met lange haren, en een witte jurk waar je doorheen kunt kijken!" Het schateren vulde de straat.
„Wat verdien je er meê?" vroeg Walter.
De makkers antwoordden voor hem: „Twee kwartjes per avond, en 's middags ook! En zijn zusje verdient het ook! Ik wou dat ze er mij voor namen!"
Goedig sprak Walter: „Nou, zwem maar raak, kikvorsch, maar als het gedaan is, dan kom je weer, hoor!" En hij ging verder met zijn ouderling.
Dadelijk daarop trof hun een ander tafereel.
Een draaiorgel draaide zijn wijsjes af, hard, schetterend, met telkens de zware trom daar tusschen. De vrouwen waren de trappen afgekomen, en stonden voor de deur, er doorheen pratend en schreeuwend, en toch zeldzaam genietend. „Maar goed dat de gemeenteraad de draaiorgels niet afschaft," dacht Walter.
Midden op straat, op de ongelijke keien, dansten eenige meisjes, al groot wordende kinderen, of beproefden te dansen. Zij konden het nog niet goed zooals zij wilden, en deden haar best. En
168



midden onder haar stond slank en hoog een meisje» ouder dan zij, die haar leerde, en zeide en toonde hoe zij de passen moesten maken. Soms nam zij er een om het middel en lachend draaide zij rond* zij zong dan het liedje luid mede dat zij goed scheen te kennen.
Walter stond plotseling stil, in bewondering. „Dat is Katrien!" zeide hij bij zichzelven.
Deze had hem ook reeds gezien, en de dansende meisjes verlatende sprong zij naar hem toe, en greep Zijn hand, vroolijk. Daar was niets geen verlegenheid, het ging zoo ongedwongen. „Dans je met mij, dominee? Toe, kom nou!" Maar opeens veranderend, sprak zij: „Je bent in lang niet bij me geweest, dominee, waarom niet? Ben je nog boos?"
Walter staarde maar naar het mooie gezichtje, waar hij altijd van ontroerde; nimmer had hij mooier gezichtje gezien; zelfs Dechtine .... maar hij voleindigde die gedachte niet. Dat was iets zoo rein, zoo hemelsch heilig, als de Madonna's, maar vroolijker, en meer als een kind. Hij overwon zijn ontroering, en antwoordde: „Ik was van middag op weg naar je toe, maar de menschen houden me hier zoo op, dat er niets van komen zal; morgen, morgen, denk ik."
„Nou, goed hoor, dus morgen, anders denk ik dat je boos bent." En zij ging naar de meisjes terug, en leerde haar verder het dansen. Walter kon de oogen niet afhouden van de slanke figuur met lenige bewegingen en lachende oogen.
„Dat is een mooi meisje, dominee," zeide de ouderling, terwijl zij eindelijk verder gingen.
169



„Meisje, meisje?" riep Walter; „al drie jaar getrouwd, en pas negentien! Of getrouwd, ook niet! Zij leeft met een bootwerker, in die kamer daar boven, daar op de eerste verdieping!" En weer kwam over Walter de ontroering van daar straks.
Zij kwamen eindelijk in de Doelstraat, een zijsteeg van de Lombardstraat, voor het kroeghuis waar zij wezen wilden, en waar Walter dan wel merken zou wat het was waarom die vrouw hem daar naar toe had gezonden.
Binnen gekomen zag Walter een kroeglokaal zooals hij er nog niet vele gezien had, zóó een van de laagste orde. Een tamelijk groote kamer laag van verdieping, waar hij met de hand bijna het plafond kon raken. Het eenig meublement bestond uit wrakke vierkante tafeltjes en houten stoelen, en een bank aan den zijkant tegen den muur. Het buffet zag er verveloos uit, slechts enkele flesschen stonden er. Aan de tafels zaten mannen, rookende, etende en drinkende. Niet rumoerig, maar druk met hun eten, een gestampte pot. Walter vond de mannen heel rustig; hij had zich die beruchte kroeg heel wat anders voorgesteld. Hoe moest hij hier huisbezoek doen?
Hij trad met zijn ouderling naar den waard toe aan het buffet, en zeide dat hij dominee was en dat hij wel met hem en zijn vrouw eens praten wilde.
De waard, een man van breede schouders en sterke vuisten aan gespierde armen met hoog opgestroopte mouwen, verontschuldigde zich: „Het
170



is goed dat je mij met overslaat bij je bezoeken zooals de vorige dominéé, die me zeker zijn bezoek niet waard vond. Maar, ik heb geen kamer om je te ontvangen; hierachter is mijn slaapkamer en daar kookt mijn vrouw op het oogenblik het eten voor mijn gasten; maar gaat hier zitten, daar is een tafeltje leeg." En goedig schikte de waard twee stoelen aan, waar de beide heeren plaats namen.
„Wat zullen de heeren gebruiken)?" vroeg hij, „ik trakteer. Allemachtig, dat is me nog nooit gebeurd, een dominee in mijn kroeg!" Hij was waarlijk blij en vereerd.
„Een glas bier," zeide Walter.
Hoe moest hij hier huisbezoek doen, in 's hemels naam? Hij vroeg zijn ouderling om raad, maar deze wist het evenmin.
Op eens stond hij overeind aan zijn tafeltje, zonder verder bedenken, als iemand die dacht dat hij zich er maar doorheen moest slaan. „Mannen," riep hij luide, „ik ben dominee, en ik heb aan jullie allemaal wat te zeggen."
Sommigen hielden op met eten; anderen draaiden het hoofd om, naar hem toe. Een enkele riep: „Ik ken je wel, dominee!" Daar kwam een groot zwijgen over die dertig mannen.
Wat had hij zich dat anders voorgesteld! Hij had zich voorgesteld, rumoer, dronkemanstaal, spot met zijn ambt, uitroepen als: „Ruk maar uit, een dominee hoort niet in een kroeg!" En in plaats van dat alles zag hij een troep mannen, suf ongeveer, dof, krachteloos, wezenloos kijkende, benauwd als die een pak slaag
171



van hem verwachtten, gelijk hun zedehjk gevoel hun voorspelde.
Eerst toen hij wat langer in Rotterdam was begreep hij het, wat dat voor soort mannen was die hij hier ontmoette. De Lombardstraat was de plaats waar de zonde zich terug trok als zij oud geworden was. Op den Schiedamschendijk, daar was de zonde jong. Daar waren het jonge meisjes en jonge zeelui en bootwerkers, die feest vierden allen avond. Daar was geld en jeugd, beide, en daar waren de danspaleizen weelderig ingericht, en galmde de muziek van groote draaiorgels en violen; daar werd gedanst onder de vele electrische lichten. Maar in de Lombardstraat: hier kwamen diezelfde meisjes en jongens terecht als zij oud geworden waren, ten minste als zij hun wilde leven overleefden. Hier was geen geld meer, en geen kroeg had dansgelegenheid, ook was er nauwelijks een goed brandende lamp. Hier dook de zonde weg, oud, leelijk, arm, niet ver van den dood.
Walter vond hen zielig, die mannen, stakkerig; en zijn medelijden kwam op zooals hij zelden medelijden gevoeld had.
„Je mag gerust zeggen wat je zeggen wil, wij zullen wel hooren!" riep een zwak hoog stemmetje eenige tafels verder; het kwam van een oudachtig mannetje, een klein lichaam, een groot hoofd.
Toen heeft Walter een kroegpreek gepreekt. Van bestraffing kwam er niets in voor: de mannen keken op; kregen ze geen slaag? Hoe hadden zij het nu? Zij bogen hun hoofden nog dieper, suf,
172



wezenloos. Maar langzamerhand werd hun aandacht gevangen, want Walter was begonnen met eenvoudig te vertellen. Hij vertelde hun de geschiedenis van Jezus op Golgotha.
Wat kon hij daar anders doen dan vertellen? Hij kon toch geen zedelessen uitkramen voor een troep oude mannen, die de laatste rest zedelijke kracht verloren hadden in hun strijd om wat eten en kleeren! Hij kon toch niet een dogme gaan ontwikkelen voor menschen die in de vreeselijke realiteit der armoede waarin zij verkeerden aan alle hemelsche of aardsche abstractie evenmin iets hadden als aan een zonsverduistering of een maansverduistering! Hij was een oogenblik verlegen geweest aan het begin hoe zijn speech aan te leggen; maar toen was het hem in eens ingevallen dat onder de honderdduizenden slaven in den Romeinschen tijd het juist het verhaal van Jezus' lijden was geweest, dat ingeslagen was in die duistere harten en het wonder der wedergeboorte gewerkt had, het eenvoudig verhaal van Jezus' lijden en dood! En daarom, hij vertelde maar, vertelde maar, hier, voor die even duistere harten. En hij deed het goed, zoo goed als een straatverteller op de markt.
Die mannen hier hadden het verhaal wel eens gehoord, maar lang geleden; zij luisterden, de groote slechte kinderen; zij heten hun bord onaangeroerd, zij brachten hun glas niet aan den mond; alleen het rooken ging door uit hun pijpjes, de zaal werd vol van den rook.
De toepassing van Walter's verhaal was kort: dat God nu verzoend was met allen slechten man
173



of vrouw, en hij eindigde met den uitroep: „God heeft jelui al je zonden vergeven, kerels!"
Evenals bij al zijn preeken in de Groote kerk of elders wilde Walter weer weenen dat hij het niet beter gedaan had; het was meer dan gemeen, slecht en dom geweest! .God mocht hem vergeven, dat hij zoo schoone gelegenheid niet beter had gebruikt! En met grimmigheid zette hij zich aan zijn tafeltje neder.
De waard was opgetogen. „Nog een glas bier, dominee? Je hebt het verdiend hoor! 't Was verd ... mooi! Maar je hebt je glas nog staan! Drink je niet?"
Het oudachtig mannetje, klein maar met een groot hoofd, zette een zondagsschoollied in, krakerig. En wat wonderlijk was, dat lied kenden de anderen; zij zetten meê in, sommigen lachend, diepe basstemmen daarbij; en luide klonk in die kroeg, nooit gehoord, het laatste restant vrucht van het zondagsschoolonderwijs dat zij in hun jeugd hadden genoten.
Walter begon het een paskwil te vinden. Hij was zich bewust van weer een mislukking, weer een mislukking op zijn weg om voor God een koninkrijk te veroveren. Het was een verhchting voor hem toen de mannen één voor één opstonden en heengingen, zonder groeten. Die kerels waren niet meer gewoon om voor iemand hun pet af te nemen. De zaal raakte leeg. En Walter wist voor de honderdste maal in zijn leven dat hij een gek figuur geslagen had. Het was wel niet heelemaal zoo, maar hij dacht het toch.
Toen de zaal bijna leeg was van mannen zag
174



Walter op de bank tegen den muur, waar bij niet op gelet had, een vrouw zitten met een kind op haar schoot. Haar kleeding viel hem op, daar op die plaats, in tegenstelling van de oude verloopen mannen die hij er juist gezien had. Zij droeg een grooten fluweelen hoed met breede randen, een fijne witte blouse en een blauw gekleurden rok, ook schoenen met hooge hakjes. Daar naast zat een man in het zwart gekleed, in rok en laag uitgesneden vest met witte das. Zij waren beiden jong, op het oog ongeveer iets meer dan twintig. Aan de andere zijde van de vrouw zat een kind, een klein meisje, in het wit gekleed, een hoedje op met vale verkleurde bloempjes; zij leunde tegen haar moeder en scheen te slapen. ^Valter begreep niet de tegenwoordigheid van de witte blouse en de tegenwoordigheid van het galakostuum hier in deze kroeg. Hij keek zijn oogen uit. Hij stond op en ging naar hen toe.
Dichtbij gekomen merkte hij dat het kind op den schoot van de vrouw dood was. Hij ontstelde en wilde vragen. Maar de waard stond reeds naast hem.
„Ja, dominee, dat is hier een beroerd geval. Die man is een kellner bij Coomans vandaan, zie je 't niet aan dat mooie pak van hem? Maar zes dagen geleden heeft hij daar gedaan gekregen, door eigen schuld natuurlijk. En geld hadden ze ook niet gespaard. En toen zij gisteren door hun huisbaas op straat werden gezet, zijn ze met hun vieren hier bij me gekomen, zonder dak en met niets meer dan die doos, dat was al wat zij hadden. Hij vroeg me of ik geen kellner kon gebruiken:
175



maar wat moet ik met een kellner? Het was bij twaalven, gisteravond. Zij stonden in den regen. Toen heb ik gezegd dat zij dan den nacht maar hier op de bank moesten blijven slapen, en mijn vrouw heeft ze te eten gegeven. En vannacht is dat kindje gestorven; het was al ver heen, had ik wel gemerkt; dat moest wel dood gaan! We waren er verlegen meê, vanmorgen, omdat de klanten immers gauw zouden komen. En toen heb ik maar dadelijk den timmerman laten komen, die heeft een kistje gemaakt, en daar heeft mn vrouw het doode kindje in gelegd. Kijk, daar staat het kistje. Maar toen is die vrouw gaan huilen, en heeft het kindje er weer uitgehaald, en nu zit ze daar, den heelen dag al met dat kindje op schoot. Wat moet ik beginnen?" De waard bleek werkelijk radeloos.
Kort beraad, was hier noodig. Walter tastte in den zak, gaf den kellner tien gulden, en Zeide: „Ga dadelijk een kamer huren, en betaal vooruit voor een week; er is een kamer leeg in dat groote huis tegenover dat lompenpakhuis."
De man in galakostuum wankelde de kroeg uit, zonder danken.
Walter bleef achter bij de vrouw die het doode kindje op den schoot had; hij wilde wachten totdat de kellner zou terug gekomen zijn. Dat was zeer moeilijk wat hij te doen en te zeggen had tot de vrouw in de witte blouse, in dat halve uur wachtens. „Was Dechtine maar hier," dacht hij, „die zou beter met haar kunnen praten." Die kon goed troosten, dat had hij ondervonden.
Maar toen heeft hij zijn ouderling bewonderd.
176



Deze was naast de vrouw gaan zitten, eenvoudig, had niets vrooms gezegd; maar was gewoon gaan vertellen als tot een gelijke van hem, dat hij ook eens zoon klein kindje verloren had; hij weidde uit over de ziekte die het gehad had, óver den dokter die het behandeld had, over het mooie gezichtje toen het in het kistje lag, en over zijn vrouw die zoo bedroefd was. Hij deed niets dan vertellen.
De vrouw luisterde, zag hem maar al aan in de oogen, en afgeleid door het eenige wat een vrouw afleiden kan in haar leed, namelijk het leed van anderen, zeide zij: „Meneer, wat moet je verdriet gehad hebben! Is dit niet het ergste wat "je overkomen kan?"
En de ouderling ging door: „Mijn vrouw wou ook niet dat het kindje van haar weggenomen werd, maar ik heb zachtjes het kind van haar schoot genomen, alsof ik het kussen wilde, en toen heb ik het in het kistje gelegd. Kijk, zóó, zoo deed ik het."
En tegelijk hief hij voorzichtig met teêre hand het doode kind van haar schoot, en ging naar den hoek, waar het zwarte kistje stond, en legde het daar in. „Laten we nu het lakentje er over leggen, maar zoo dat het gezichtje bloot ligt." De vrouw het hem begaan.
En Walter dacht van zijn ouderling dat Dechtine dat niet beter had kunnen doen wat hij gedaan had.
Toen de kellner teruggekomen was nam deze het kistje onder den arm, de vrouw nam het levende kind hij de hand, en zij wilden vertrekken. Maar de ouderling had de groote doos reeds aangevat,
177
12



en zoo, in dien droevigen optocht, gingen zij samen de Lombardstraat in, naar het groote huis tegenover het lompenpakhuis, waar de man een kamer gehuurd had.
Aan de deur van de kroeg had de waard nog gezegd: „Dominee, je moet nog eens hier bij mij komen preeken, je zal altijd vrij bier hebben, en die meneer van je ook."
Bedrukte gezichten van vrouwen in de straat zagen den stoet na. Bij hun nieuwe woning zeide Walter: „Ik kom morgen bij jelui, je moet maar moed houden."
Toen wist Walter waarom die vrouw daarstraks in de straat hem naar die kroeg had gezonden en wat het was dat hij daar wel merken zou.
Eer dat hij afscheid nam van zijn ouderling had hij nog een kort gesprek met hem.
„Wie in de groote stad zou gedaan hebben wat die kroegbaas in dezen nacht gedaan heeft?" vroeg hij; „wie van de rijke menschen, of van de gegoede burgers, of wie van de vromen zou dat armoedige huishouden bij zich hebben binnengehaald en nachtverblijf gegeven hebben? Deze kroegkerel zal tegen hen opstaan in het Groote Gericht! Maar neen, hij zal het niet doen, denk ik; want hij zal daar zeggen in dat Gericht: Het is toch verd . . . niks bijzonders wat ik gedaan heb?
Je begrijpt, ouderling, dat zoo'n man daar ook niet op eens het vloeken afleert, als hij het zijn leven lang gedaan heeft; hij zal daar op dat moment
178



niet eens weten dat hij het doet. al staan al de engelen er bij."
En Walter ging door: „Ik denk aan die gelijkenis van den barmhartigen Samaritaan, je weet wel, hoe de herbergier daar 's avonds den gewonde van den barmhartigen Samaritaan overnam ter verdere verpleging, en hoe die man bij het aannemen van die poovere twee penningen bij zichzelven wel moet gelachen hebben, zonder het te laten merken, en hoe hij gedacht moet hebben: daar kan ik het best voor doen, die reiziger behoeft niet terug te komen om mij te vergoeden wat ik er meer aan ten koste zal leggen! — Ik ben blij, ouderling, dat Jezus ook de kroegbazen niet veracht heeft."
Walter ging huiswaarts. Zijn tijd was verstreken. Katrien zou hij nu niet meer kunnen bezoeken. Maar morgen!
179



KATRIEN.
DEN zelfden avond van den dag waarop hij huisbezoek gedaan had in de Lombardstraat had Walter een buitenkansje, naar zijn opvatting van wat een buitenkansje was.
Er had namelijk dien avond een vergadering van den Kerkeraad moeten plaats hebben, maar wegens onvoldoende opkomst van de leden van den Kerkeraad had de vergadering niet door kunnen gaan, en blij was Walter naar huis geloopen met de vroolijke gedachte van een vrijen avond. Dat was wat bijzonders! Hij wist hoe hij den avond en een gedeelte van den nacht zou doorbrengen.
Op zijn studeerkamer zat hij weldra verdiept in de lectuur van het Avesta, de heilige boeken der oude Perzen. Hij kende de oude taal van het Avesta niet, die taal der Magiërs, noch de Pehlevi-taal, waarin die boeken overgezet waren, noch het Sanskriet, dat nauw met deze taal verbonden was. Maar hij had drie vertalingenvan het Avesta meegebracht uit het Leeskabinet op de Gelderschekade, een Engelsche, een Duitsche en
180



een Fransche. Hij vertrouwde de vertalingen nooit: ieder vertaler legde ongemerkt dikwijls zijn eigen ideeën in de vertaling; en daarom legde Walter er liefst drie naast elkaar om ze te vergelijken en zoo beter tot den oorspronkelijken zin door te dringen.
Dat inleggen van eigen ideeën had hem vooral vroeger getroffen bij de vertalingen van Laotsé's werk. Hij kon zich toch niet de weelde veroorloven van Chineesch te gaan leeren! Maar hij had het bij de lectuur afschuwelijk gevonden hoe ieder van de verschillende vertalers van Laotsé bijvoorbeeld aan Tao zulk een beteekenis had gegeven zooals hij gaarne had en zooals overeenkwam met zijn persoonlijk denken. Was de vertaler een pantheïst, dan was Tao ook het begrip van het Heelal als een eenheid gedacht. Was de vertaler een monotheïst, dan was Tao een godheid met een persoonlijk van de schepping afgescheiden bewustzijn. Was de vertaler een materialist, dan was Tao een levensprincipe, de „rechte baan," welke baan elk verstandig mensch goed deed ook te loopen. Toch was hij die vertalers dankbaar, die een geheel menschenleven er aan besteed hadden, om hem de heerlijkheden van Laotsé's denken en voelen te openbaren. Zoo spoedig als hij er tijd voor vinden kon, zou hij voor een tijdschrift er een artikel over schrijven. Dat kon wel, meende hij, want hij had over Tao nu al drie jaar gestudeerd en er alles over gelezen wat er maar over te lezen was.
En nu hier bij de studie van het Avesta trof hem hetzelfde, dat inleggen van éigen ideeën; daarom dat hij zulk werk nooit las dan door vergelijking
181



der vertalingen. Had hij maar den tijd om die oude talen te leeren, hij zou zelf weten wat van een zin of een woord te denken; maar daar zou hem het Rotterdamsche leven nooit tijd voor geven. Toch, meende hij, zou de dag nog komen dat hij de studie van het Sanskriet ter hand zou nemen.
Hij vond de lectuur van het Avesta soms eentonig, door de veelvuldige herhalingen, de Oostersche schrijfmanier die zulks mooi vond. Maar dat daargelaten, was er interessanter lectuur denkbaar? Hier waren geschriften, door verschillende schrijvers opgesteld, en later tot één geheel samengevoegd, en door de priesters tot een heilig boek verklaard, van minstens vijf-en-twintighonderd jaren oud! Hier kon hij den mensch bestudeer en, zooals de mensch vijf-en-twintighonderd jaar geleden was. De ziel van den mensch toen en de ziel van den mensch nu kon hij vergelijken. Hij was in doorgaande verrukking!
Hij had gevonden dat de ziel van den mensch niet veranderd was zoolang er geschriften geschreven waren die over de ziel van den mensch handelden. Of hij de boeken van het Oude Testament las of de boeken van het Nieuwe Testament; of hij de Veda's las of Laotsé; of hij de Ramayana las of de Edda waar hij ook vier jaar aan besteed had; of hij de drama's las van den goddelijken Kalidasa of van Shakespeare, die hij evenwaardig hield en van wie hij nooit kon zeggen wie hooger stond: de menschelijke ziel was overal eender, overal eender, sedert er boeken geschreven waren. Hoe de menschelijke ziel vóór dien tijd geweest was, kon hij niet zeggen; maar vierduizend jaren geleden was die ziel niet anders dan nu,
182



En nu was hij daar op dezen vrijen avond op zijn studeerkamer weer bezig met die vergelijking, onder de lezing van het Avesta. Hij maakte aldoor aanteekeningen, en voegde ze bij de vorige die hij gemaakt had en waar zijn schrijftafel vol van lag. Wellicht voor een boek later. Hij genoot.
Daar werd hij gestoord. Zonder kloppen was Van Geuns binnen gekomen. De huishoudster het dezen meneer altijd maar in eens naar boven gaan.
„Stoor ik?" vroeg deze.
„Natuurlijk niet," antwoordde Walter goedmoedig, „jij bent beter dan een boek; want jij bent een levende ziel, en de zielen die ik in een boek bestudeer zijn maar doode zielen, mummies."
„Wat lees je?"
En Walter oreerde wat hij daarjuist gelezen had in het vijfde Yescht van het Khorda-Avesta: „Daar was een mooi meisje, Anahita, de dochter van een der goden in Iran, in Oost-Perzië, die van den hemel van Ahoera-mazda daalde om op de aarde haar helden te beschermen. En de schrijver hier van ongeveer drieduizend jaar geleden schildert dat meisje uitvoerig, haar gelaat, haar schouders, haar armen en handen, haar houding, haar lichaam tot de enkels toe; hij had er oogen voor, die mensch. En daarna beschrijft hij de kleeding over het mooie lichaam: den smallen goudrand om haar golvende lokken met hel schitterende sterren vooraan; het fijne onderkleed, doorzichtig bijna, fijn als spinneweb geweven; rond de taille sterk geregen om den boezem sterker en verleidelijker te doen uitkomen; de lange wijde rok van beneden gespleten en boven de
183



enkels samengevouwen; de gouden sandalen met omgekrulde punten; hij had er oogen voor, die mensch. En over die kleeding, schrijft hij, droeg zij een mantel van bontvel, aan den hals met een kostbaren steen vastgehouden, sierlijk afhangend; en die mantel was van het bont van de wijfjesbever, niet van den mannetjesbever, want dit bont was fijner en kostbaarder. Waren het jouw oogen maar geweest die de hemelsche verschijning gezien hadden, Van Geuns! Die schrijver, misschien Zarathoestra, beschreef kennelijk het lichaam en de kleeding van een meisje zooals hij in zijn dagen zekerlijk gezien had aan het hof van zijn koning, Vistaspa, bij wien hij dagelijks verkeerde, en hij zal haar niet de kleeren gegeven hebben van een voorbijgegane mode; wat zij daar droeg was de nieuwste mode van dat jaar! En nu trof het mij dat het dragen van een corset drieduizend jaar geleden niets nieuws was bij de vrouwen in Iran. Ook trof het mij dat dezen winter, zooals ik in de courant gelezen had, de laatste mode in bont te Parijs ook geweest was een bontmantel van de wijfjesbever, niet van den mannetjesbever, over de bloote schouders van de Parijsche schoonen. Evenals het mij laatst trof dat te Parijs de dames zilveren kettinkjes droegen aan de twee knieën bevestigd, opdat zij geen te groote voetstappen zouden maken in haar trippelenden gang, wat Jesaja ook reeds in een woedende redevoering aan de Jeruzalemsche schoonen in zijn dagen verweten had als een ijdele zotternij! Zeg, Van Geuns, is de ziel van den mensch niet altijd dezelfde geweest, nu of voor drieduizend jaar? De vrouwelijke ziel, die het
184



mooie lichaam en de mooie kleeding hef heeft? Eis de mannelijke ziel, die bewonderende oogen heeft om het te zien, en om het te beschrijven zooals Zarathoestra hier of Jesaja daar, al prijst Zarathoestra en al laakt Jesaja die meisjes?"
Van Geuns lachte: „Jouw ziel is ook als de ziel van Zarathoestra en van Jesaja; je hebt ook oogen om te zien; alleen weet ik niet of jij de prijzende Zarathoestra bent of de lakende Jesaja?"
„Jesaja ging natuurlijk van de veronderstelling uit, dat het leven in ijdelheid en in wellust met den man de vrouwelijke ziel aantastte en bedierf, wat Zarathoestra heelemaal niet vond of zelfs maar bevroedde. Wat zeg jij, Van Geuns, als een mooi meisje met een man samenleeft, zonder een gang naar het Stadhuis of naar de Kerk, tast dat samenleven haar ziel dan aan ten verderve of kan die ziel onder dat samenleven toch rein en hemelsch goed blijven?"
„Wat bedoel je?"
„Daar heb je het geval van Katrien . . ."
„Wie is Katrien?" viel de ander hem in de rede».
„Daar heb ik je nog niet van verteld. Hoor dan! Daar is hier in Rotterdam ook een mooi meisje van den hemel gedaald, in de Lombardstraat. Ik zou de woorden van den Pers willen leenen, die ik je straks gespaard heb om je bestwil, om je te beschrijven de schoonheid van dat wezen in de Lombardstraat. De hemelsche Meeding heeft zij niet medegebracht, want zij is gekleed als een gewoon juffertje uit die straat. En den hemelschen Sanskrietschen naam Sakoentala, of Sarasvati.of Majar
185



of Anahita, draagt zij ook niet. Zij heeft een gewoon Rotterdamschen naam. Ze heet Katrien! En dat prachtkind, pas negentien jaar, leeft al drie jaar samen met een bootwerker, daar op een kamer! Denk nu eens! Volgens de ondergedachte van den Israëlietischen profeet moet zij door dat leven verdorven zijn geworden in de ziel! Maar als je haar aanziet, dan kan dat niet. Die oogen hebben niets onreins te openbaren. Ik sta voor een raadsel!"
Walter was langzamerhand opgewonden geworden. Dat scheen Van Geuns nooit te kunnen worden. Kalm zeide hij: „Ik houd het met Jesaja, hoewel ik hem niet ken. Natuurlijk verderft zoo n leven de ziel van een vrouw, hoe rein zij ook mag begonnen zijn."
„Katrien gaat er toch tusschen door als eene die niet aangetast kan worden. Laatst liep ik laat in den nacht over den Schiedamschendijk. Uit alle cafés en danspaleizen giert het lawaai van de -draaiorgels en violen de straat in. Licht genoeg overal. Hier en daar groepjes zeelui en vrouwen, half dronken. Daar komen kalm uit een café Katrien en die vrind van haar; ze zien me, en zij laat den arm los van Dammer, zoo heet die vent, en komt naar me toe, en zegt: Je hebt me nog nooit zien dansen, dominee, nou mot je meê komen. — En ik ga meê. Je weet, ik duik in alle donkere diepten van het leven, waar ik kans zie. En daar hebben we aan een tafeltje gezeten, met ons drieën, bij een glas bier en een sigaret. Vooraan! Die van de gemeenteleden me gezien kunnen hebben, daar op dat uur en in die plaats en in dat gezelschap, zullen
186



me geoordeeld hebben naar dat hun eigen ziel is; het oordeel over anderen is nooit een hersenproces maar een zielproces; zooals de ziel is zoo oordeel en de hersens. En daar heb ik Katrien zien dansen met hem, dien bootwerker. Daar moet je geen Chinees voor zijn om een dans te beschrijven; want je weet dat de Chineezen al de duizenden jaren van hun beschaving nooit aan een dans gedaan hebben, voordat in de vorige eeuw de dans daar door de blanken is geïmporteerd. En ik ben ook een Chinees, zoodat ik dat dansen van Katrien niet beschrijven kan, het gaat boven mijn vermogen. Ik wou dat je dat gezien had, Van Geuns! Zij zijn daarna met me naar huis gewandeld, een eind. En toen had je moeten hoor en onder weg, die praat van haar tegen mij en tegen Dammer: dat was de praat van een kind, een rein kind, zoo juist uit den hemel van Ahoera-mazda gedaald! Neen, Maeterlink denkt er net eender over als ik, je hebt dat wel gelezen bij hem; hij zegt het met ronde woorden, dat een meisje niet verandert van ziel, ook al geeft zij haar lichaam aan een man dien zij liefheeft. En Dostojewski zegt het ook. En . . . ."
Walter ging maar door met telkens auteurs op te noemen die aan zijn kant stonden. Hij wachtte zich wel om Flaubert te noemen, den vader der Fransche realisten, dien strengen psycholoog, die onverbiddelijk Madame Bovary van kwaad tot erger liet komen, zooals haar leven postuleerde van stap tot stap.
Van Geuns had zich voor zijn stelling dus wel op Flaubert kunnen beroepen, ook op Zola, dien even
187



strengen moralist; maar hij deed het niet. Hij hield zich almaar aan Jesaja, dien hij niet kende; want hij dacht: „Die twee Franschen staan in zoo kwaden reuk bij de vromen dat ik met die niet behoef aan te komen; maar Jesaja, dat is Goddelijk Woord zooals zij zeggen, dien moeten zij dus gelooven!"
En vervolgens had Van Geuns ook zijn juridische bezwaren, die hij ontvouwde in den loop van den avond, wat hij deed als een kundig wetgeleerde, die de toekomst van den Staat afhankelijk stelde van het zedelijk gedrag van een volk.
Hij eindigde met een beslistheid waar de ander een oogenblik verbaasd over stond: „Als alle vrouwen in een Staat zoo deden als jouw brave Katrien, dan zou die Staat in minder dan een menschenleeftijd naar den kelder zijn!" En hij voegde er aan toe: „Jij oordeelt zoo naar dat eene exemplaar dat je betoovert met haar onschuld; oordeel eens naar die honderd andere exemplaren van den Schiedamschendijk! Dat is één tegen honderd! Wat heeft jou toch zoo in de war gebracht, kerel?"
Den volgenden morgen ging Walter aanstonds na het ontbijt naar Katrien.
Hij ging haar waarschuwen. Hij dacht over de zaak nu weer heel anders dan den vorigen avond, toen hij met Van Geuns gediscuteerd had. Dat is dikwijls zoo: de morgen geeft heel andere gedachten dan de avond, over dezelfde zaak. Jesaja en Flaubert konden toch wel gelijk hebben, en Maeterlink en Dostojewski niet. Daar was wat bij
188



gekomen: hij had angst voor de toekomst van het meisje, angst, die maar aangroeide onder de wandeling naar de Lombardstraat. Neen, hij moest haar waarschuwen!
Toen hij in de straat kwam, dicht bij haar woning, zag hij daar op die ongelijke keien een achttal straatmeisjes, kinderen, in een kring staan, en buiten dien kring Katrien.
Altijd op straat, dacht hij, nooit in huis! Maar goedaardig verklaarde hij zich dat: „Voor het arme volk hier is de woning niets anders dan een slaapgelegenheid, en een plaats waar zij eten kunnen, en schuilen voor den regen. Wat is er in die ééne kamer dat aantrekkelijk kan zijn? De straat is beter en gezelliger! Als ik zoo woonde, onder de pannen, zou ik ook niet aan de deur staan en praten willen met de buren?"
Hij zag die acht meisjes, met slordige haren, met gerafelde jurkjes, met sloffende schoentjes van ongelijke grootte, hand in hand, rond in een kring loopen, vol pret. En buiten den kring, vlak achter de meisjes, zag hij Katrien rond den kring in de tegenovergestelde richting omgaan. Zij zongen, de groote Katrien en de kinderen, in een deun die bij de woorden hoorde:
„Ik, oudje, kom hier aangeloopen, Wie gaat met mij een broodje koopen?
Wie met mij naar de markt wil gaan.
Die volgt mij, oudje, achteraan."
Zij zongen het vol schik, en geheel in het onderwerp opgaande, acteerende met de oogen en met beweging van de hoofdjes; Katrien, die de
189



handen vrij had, acteerde het meest van allen, met de armen en handen er bij.
Zij had Walter opgemerkt, maar hield niet op van haar spel; zij knikte hem maar even toe, met lachen van vroolijke oogen, als wilde zij zeggen wat hij ook goed verstond: „Zoo dadelijk, als het spelletje uit is."
Toen het liedje één keer in den deun gezongen was, greep zij bij het laatste woord een der kinderen én trok het uit den kring; dit stelde zich dadelijk achter haar op, de handjes aan haar rok, en opnieuw begon de rondloop, met opnieuw inzetten van:
„Ik, oudje, kom hier aangeloopen . . . ."
Toen kwam het tweede kind achter haar, en toen het derde, en zoo voort, tot alle acht achter haar aangingen, al maar hetzelfde deuntje.
Maar daarop kwam het mooiste: de kring der kinderen sloot zich op eens weer, hand in hand, doch nu stond Katrien in het midden, en met geveinsde droefheid, waar het lachen door klonk, declameerde zij, met wondere gesticulatie:
„Ach, kindertjes, ik kan u niets koopen, Al 't geld is uit mijn zak geloopen."
Waarop de bende met uitgelatenheid spottende gierde, ook met wondere beweging van armen en handen en hoofdjes en lijfjes:
„Dag, oudje, blijf dan daar maar staan, Wij zullen naar ons huis toe gaan."
Ze stoven uit elkander, als om het woord bij de daad te voegen, doch alleen maar in schijn,
190



want dadelijk voegden zij zich weer bij haar om het spelletje van voren af aan te beginnen. Zij wipte echter uit den kring, liet de kinderen aan hun lot over, en sprong naar Walter toe.
Deze was weer betooverd door haar schoone onschuld, maar hij nam zich voor, als een die hardnekkig wilde zijn: „Ik zal haar waarschuwen!"
Boven op haar kamer gekomen, een frissche en heldere kamer, zooals er geen was in de heele buurt en waar bloeiende geraniums voor de ruiten stonden, ging hij zitten, een oogenblik denkende waar hij mede beginnen zou. Maar hij hoefde zich niet te bedenken-, want zij was hem voor:
„Je bent boos op mij, ik zie het aan je oogen!"
„Dat ben ik ook," was het beste wat Walter dacht te kunnen zeggen. „Katrien, ik wil dat je van dien man weggaat en weer bij je moeder gaat wonen!" Hij zeide het hard, en wat zijn oogen betrof, Katrien had wel goed gezien, reeds van te voren; zij stonden boos.
„Dat heb je den vorig en keer ook tegen me gezegd, dominee, en toen ben je ook boos geweest! Maar dat doe ik nooit, van mn man weggaan."" Zij sprak zacht en vriendelijk.
„Dat is je man niet," riep Walter, bestraffend, hard.
„Dat heb je me den vorigen keer ook gezegd," pruilde zij; „en toen heb je me de geschiedenisverteld van die vrouw die water kwam halen bij den put, en waar Jezus tegen zeide: De man dien ge nu hebt is uw man niet! Ik heb goed nagedacht* over je vertelling; maar mijn geval is heel anders:
191



Kees Dammer is mijn man wel, en hij is van niemand anders; en de man waar die vrouw bij de bron het meê hield was wel van een andere vrouw, daarom zeide Jezus: de man dien gij nu hebt is niet van jou, ■die is van een ander, en dat mag je niet! Zie je, dominee, dat het bij mij anders is dan bij die vrouw?"
Walter had het woord van Jezus altijd heel anders opgevat; hoe had hier het vrouwelijk instinct beter dan zijn exegetische geleerdheid gevoeld dat <le klemtoon op het woordje „uw" moest vallen?
Maar zij ging door: „Je hebt er toen bij verteld dat Jezus niet boos was op die vrouw. En jij bent wel boos op mij, dominee! Niet boos zijn, niet boos zijn!" En zij huilde bijna.
Hier kreeg Walter een les. Moest zoo'n vrouw hem zeggen dat hij niets op Jezus leek in zijn spreken tegen een zondige vrouw? God mocht het hem vergeven! Hij had weer een van zijn vele misslagen begaan!
„Je hebt gelijk," zeide bij ootmoedig, „ik heb verkeerd gesproken. Ik zal niet meer boos zijn." En op een anderen toon ging hij voort: „Ik ben zoo bang voor je, Katrien! Het is goed gegaan tot nu toe, maar zulke verhoudingen als die van jou en Dammer blijven nooit goed. Hoe lang zal het nog duren, en dan heb je er allebei genoeg van, of hij heeft er genoeg van, en dan blijf jij alleen achter ?"
„Hij van mij wegloopen? Neen, dat kan niet, hij heeft mij hef."
„Jawel, nu nog; maar over een jaar? Ik heb
192



al veel van die liefde gezien hier in de stad, en hier in de straat, maar ik heb er nooit eene zien stand houden."
„En die liefde van oude Lampen dan, die veertig jaar met zijn vrouw geleefd heeft, en je weet nog wel wat hun laatste woorden zijn geweest?"
Daar stond Walter weer. Voor den tweeden keer had dié vrouw gelijk. Hij moest van voren af aan. „Ik zal' het maar ronduit zeggen: ik heb niet op met je man. 't Is een mooie jongen, en je ziet dat graag; je hebt nog zoo weinig gezien. Maar . . . Neen, zoo spreek ik ook alweer verkeerd: ik wil geen kwaad van hem spreken waar hij niet bij is; ik zal hem zeiven persoonlijk zeggen, wat ik tegen hem heb. Ik doe alles verkeerd vandaag." Hij werd bedroefd onder zijn onbedrevenheid. En hij voelde: hij moest al weer van voren af aan.
„Weet je wat het eind is van zulke verhoudingen als van jou en Dammer? Ik heb er zoo n angst voor! Daar is Rooie Sientje, hier drie huizen verder, je kent haar; die is ook jong en mooi geweest, en Rooie Sientje heette toen heel anders; maar toen haax eerste man haar verliet, was zij zoo mooi niet meer, en haar tweede man was een graadje minder dan de eerste, natuurlijk; en de derde en de vierde waren al van minder allooi; natuurlijk, zij werd ook al minder; en toen wou niemand haar meer hebben, arm en versleten en vuil; en nu, nu moet zij den kost verdienen met die oude landloopers die op hun zwerven hier in de stad komen en dan de slaapgelegenheid bij haar vinden, voor een kwartje per nacht; en als die oude kerels niet komen, dan
193
13



lijdt zij armoede, armoede, Katrien! Jij hebt zelf haar wel eens een gulden gegeven. Dat is het eind van al die mooie jonge meisjes! Moet dat jouw eind ook zijn?"
„Nee, dominee, dat kan niet, want hij heeft mij lief, en ik heb hem hef."
„En ken je de geschiedenis van Mariannetje, ook hier in de straat? Die heeft in haar jeugd in een rijtuig gereden, eigen rijtuig, met een groot paard en een fijnen koetsier, en had kamers op den Boezemsingel, vijf kamers fijn gemeubeld; waar is die geweest in den tusschentijd dat die meneer haar verliet en nu dat zij hier ook logies geeft aan landloopers voor hetzelfde tarief?"
„Kees zal mij nooit verlaten."
„En weet je dat de straat hier vol is van zulke oude versleten vrouwen, die alleen wonen, en die allen nachtlogies geven voor hetzelfde tarief? Je weet het, Katrien! Ik ben bij al die vrouwen geweest, en ik heb haar armoede gezien, en haar vuilheid; hoe kunnen zij schoon zijn? En ik heb die vrouwen geld gegeven, zoodat zij zeiden: Meneer, dat is meer dan ik in tien nachten kan verdienen; kregen we meer zoo, dan hoefden we die smerige kerels nooit meer in huis te hebben! Zij walgden van haar eigen leven. Moet dat je eind zijn, Katrien? Ik smeek je!"
„Kees heeft mij lief, en ik heb hem lief."
Walter werd wanhopig onder dat methodische antwoord. Maar hij ging door: „En weet je Wat het leven is van die vrouwen, als zij geslagen worden, geslagen, met stokken of met vuisten? Ik
194



heb het gezien, op het plein bij de Groote Kerk, daar bij het Westlandsche Logement. Daar naast ergens zag ik een vrouw de deur uitloopen, den doodsangst op haar gezicht, het plein op; en een man kwam na haar de deur uit, haar achterna; zij liep, maar struikelde over haar rok die afhing, en zij viel; en die man bukte zich over haar heen, en keerde haar om, met het gezicht naar boven, en toen, toen sloeg hij haar met de vuist, drie malen, vijf malen, opj haar gelaat, zoodat het bloed uit neus en oogen stroomde; het ging alles zoo snel dat hij weer opgestaan was van haar te slaan eer dat de voorbijgangers toeschoten om tusschen beiden te komen. Zulke vrouwen gaan ook later gewoonlijk door het leven met een gebroken, scheef staanden neus en gespleten lippen. Ken je ook die andere oude vrouw hier uit de Doelstraat, die er zoo gebrekkig uitziet, en die altijd met een stok loopt? Dat heeft zij in haar jeugd al gekregen, dat manke been; een kerel die haar niet betalen wilde smeet haar de trappen af, haar eigen trappen; dat been is nooit goed gezet; en met dat manke been heeft zij haar halve leven over de straat geloopen, 's avonds, zelve nooit begrijpende dat er nog iemand met haar meê wilde. Moet jij later geslagen worden, als Dammer jou verlaten heeft en je toch den kost moet verdienen? Moet dat jou leven worden?"
„Dammer zal mij nooit verlaten."
„En dat is nog het ergste niet, Katrien! Weet je wat het ergste is, wat zoon man zijn jonge vrouw kan aandoen, als de eerste geur van de liefde er af is, na zoo'n jaar of drie dat zij elkander
195



hebben liefgehad? Dan gebeurt er dit, dat de liefde bij den man altijd het eerste dood is, terwijl de vrouw hem nog wel liefheeft, zielslief. En dan gebeurt er dit, dat die jonge man, wat lui om den kost te verdienen en graag zakgeld in overvloed willende hebben voor zijn pleizier in de kroeg of bij andere vrouwen, zijn jonge mooie vrouw de Blaak opdrijft, tegen haar zin, om daar een rijken heer aan te klampen, dien zij dan naar haar kamer moet troonen, tegen haar zin, zeg ik! Verkoopen, verkoopen doet hij dan haar schoonheid! En die jonge vrouw gruwt van dat loopen op de Blaak en op den Coolsingel, maar hij slaat haar als zij het niet doet; en zij komt met zoon heer, en den volgenden morgen geeft zij haar man de honderd gulden, of de tien gulden, en deze zegt: Je bent ook zoo verd .... mooi; van avond wéér, hoor! Ik bid je, Katrien," riep Walter, en hij werd persoonlijk, maar het kon hem niet meer schelen, „moet de dag komen dat Kees Dammer jou ook de Blaak opdrijft, om zakgeld te hebben voor de kroeg en voor andere vrouwen, en moet jij dat geld dan voor hem gaan verdienen» en je schoonheid verkoopen aan wie wil, op de Blaak of op den Coolsingel?" Walter was woedend geworden.
Katrien stond op, kalm, groot, en met veel droefheid sprak zij: „Het spijt me, ik hield veel van je, dominee! Maar wat je daar denkt van Dammer is zóó, dat ik niet meer met je praten kan." Meer kwam er niet uit, uit een hart dat vol was tot aan de oogen, die wilden overloopen van tranen.
196



„Je kunt heengaan, dominee," zei ze, zacht; „wat moeten wij nog praten?"
En Walter ging heen, de ongelukkigste van de twee. Hij werd niet ondersteund door de gedachte dat hij iets goeds gedaan had; veeleer vreesde hij dat hij weer een ziel van God afgestooten had, die hij meende reeds aangetrokken te hebben. En zij werd wel ondersteund, door de gedachte van het bezit een er liefde die nimmer falen kon, noch bij Dammer, noch bij haar.
In geen drie maanden zag of hoorde Walter iets van Katrien. Als hij de Lombardstraat door kwam zag bij haar ook niet meer op straat bij de kinderen. Toen hij informeerde bij haar ouders, de ouders van het jongetje dat door de auto van D'Alsart was overreden, zeiden deze dat zij met Dammer samen leefde, maar dat zij verhuisd was; Dammer wilde in een deftiger buurt wonen. Walter was haar kwijt, maar had nu toch haar adres, en zou toch bij haar komen al had zij hem de deur gewezen.
Hij behoefde niet naar haar toe. Zij kwam tot hem.
Op een middag dat hij juist aan tafel zou gaan tot zijn eenzaam eenvoudig maal, meldde zijn huishoudster hem dat er beneden een juffrouw was die hem spreken wilde. „Zij zei dat ik maar moest zeggen: Katrien, en dan wist u het wel; u kende
197



ze; een móói meisje, meneer!" En Walter sprong de trappen af.
In het spreekkamertje trof hij Katrien. De angst was in haar oogen. Zij greep zijn handen, en riep: „Help mij, help, dominee!"
Zij keek al maar om naar de deur, als bevreesd dat iemand haar gevolgd was en binnen zou komen. Een gevlucht hert dat het roofdier achter zich weet, dacht Walter. „Ben je bang voor Dammer?" vroeg Walter, „je behoeft bij mij niet bang te zijn, hier doet niemand je kwaad. Wat is er?" En hij zette haar neer in een stoel.
Maar zij sprong op, vatte zijn handen, en riep: „Nu moet je helpen, nu!"
Het kwam er alles uit, toen, in één ontboezeming van pijn en angst. Die Dammer, die man had nu al een week lang baar willen overhalen om in den avond naar de Blaak te gaan en naar den Coolsingel, dominee wist wel waartoe. Ja, Walter wist. Daarom waren zij verhuisd naar een deftiger buurt; in de Lombardstraat kon zij toch geen heeren ontvangen, had Dammer gezegd. En zij wilde niet. Hij had haar gedreigd, hij had gevloekt zooals zij nooit had hooren vloeken, zij, die zooveel had hooren vloeken. Van middag had hij haar geslagen, met de vuist in het gezicht! Zij wilde niet naar de Blaak! Die man had haar niet meer hef! snikte zij, en het was voor het eerst dat Walter dat schoone lachende gezichtje door smart verwrongen zag. „Help me, dominee, help!"
Zij was zeer beslist in haar plan: zij wilde niet terugkeeren, Walter mocht haar brengen waar
198



bij wilde, als die man haar maar niet meer vinden kon! Op haar knieën smeekte zij om redding.
Walter wist zeer goed raad. In een rijtuig, een kwartier later, bracht hij haar bij een van zijn vrienden. Zijn maaltijd was hij vergeten.
Deze vriend van hem was een man, die al meer slechte jongens en meisjes van de straat opgeraapt had en die dan, wonderlijk in de oogen van vele goede Rotterdammers, zulke meisjes in zijn eigen huis opnam zonder eenige vergoeding of hulp van anderen. En wat nog wonderlijker was in de oogen dier goede Rotterdammers was dat hij dan zulk een slechte vrouw niet apart ergens in zijn huis opsloot, maar te midden van zijn gezin in de tegenwoordigheid van zijn vrouw en kinderen toeliet. Zoo iemand zat dan aan zijn tafel, huisde mede in zijn woonkamer, als een lid van het gezin. De hef de van Christus dreef hem, zeide hij, en als die liefde hem niet dreef, dan zou toch de gewone menschelijke liefde hem ook tot zulk doen drijven.
Vrome menschen in de gemeente braken zich wel eens het hoofd er over of dat nu verstandig was. Zulk een slechte vrouw moest niet zoo de liefde en de vriendelijkheid van een gezin hebben; zij moest streng behandeld worden, ten zwaarste bestraft, en door smartelijke bejegening tot boete gebracht worden; droog brood en eenzame opsluiting zouden haar eerder op de knieën brengen voor den Drieëenigen God dan die verkeerde üefde.
De vriend van Walter stond onder een zeer onvriendelijk oordeel ten laatste; kwaadsprekers gingen verder dan dat oordeel, de laster ging rond;
199



en de man had er wel eens verdriet over. Niet zoozeer omdat hij er zelf wat onder te lijden had, maar dat het begrip van elkander lief te hebben zoo weinig of slecht begrepen en toegepast werd. „Daar staat geschreven, dat je den naaste moet liefhebben als je zeiven," zeide hij eens, „en de gemeente vindt dat het ook zoo hoort, omdat God het gezegd heeft; maar durf het eens, om je naaste lief te hebben als jezelven, en je krijgt de geheele gemeente op je hals!" Voor zichzelven was hij Wat onverschillig; hij gaf er niets om wat de menschen van hem dachten, en hij liep altijd met het hoofd rechtop, en met den gang van een man dien men in de wrijving van het leven al zoo dikwijls tegen het üjf geloopen was en ruw met de ellebogen gestooten had. Bij dezen bracht Walter Katrien. Natuurlijk werd zij opgenomen, en dien zelfden avond zat zij aan onder een zachte gewoon doende vriendelijkheid van menschen, zooals zij nimmer ervaren had. Zij kreeg een kamer op de derde verdieping, en weende den ganschen nacht. Den volgenden dag kon zij beneden die vriendelijkheid niet verdragen: had men haar maar geslagen, zij had dat beter begrepen; en daarom dat zij de eenzaamheid van haar kamer zocht, zooveel zij kon. Daar zat zij, en tuurde maar uit naar de haven vóór haar, met de vele schepen, alle schepen van de binnenvaart, en naar de mannen die laadden en losten van den ochtend tot den avond.
Na het middageten, tegen den avond, was zij weer naar boven gegaan, en bleef zij turen uit het raam, totdat de straatlantaarns opgestoken werden,
200



cn hier en daar de lichten op de schepen. Wat was zij toch ongelukkig! Dat Dammer haar niét meer liefhad! Waarom toch?
Op eens, onbewust, gaf zij een gil, en trok zij het hoofd terug van het raam af. Daar vóór haar, beneden, onder de lantaarn, stond Dammer! Hij leunde tegen een van de groote kisten aan den havenkant. Zij had gezien dat hij zijn besté pak aan had, zooals hij 's Zondags droeg of wel eens 's avonds als hij met haar uitging. Waarom had hij die blauwe colbert aangetrokken die hem zoo goed stond en waarin zij hem zoo gaarne zag?
Een oogenblik later het zij het gordijn neer, maar gluurde door de zijreet tusschen gordijn en venster naar hem, zooals hij daar stond in het licht van de lantaarn, groot, sterk, zich wèl bewust.
Hij stak een sigaret op, met het air zooals hij deed wanneer hij met haar een café binnengetreden was en zich aan een tafeltje zette. En hij blies den rook uit door mond en neus, zooals hij deed wanneer hij recht genoot. Die Dammer keek niet opwaarts langs het huis naar het raam waar zij stond, hij keek maar vóór zich uit, soms naar den overkant van de haven, soms naar een voorbijganger; bij vermeed blijkbaar opzettelijk naar boven te kijken.
Hoe was hij te weten gekomen dat zij daar was? Zij begreep het niet. Maar hij wist het, zij voelde dat hij het wist. En wat zij meer voelde was dat hij daar stond om te wachten tot zij beneden naar hem toe zou komen; zij voelde dat hij er zeker van was dat zij naar hem toe zou komen; dat was de macht die hij altijd over haar uitgeoefend
201



had. Maar neen, zij zou zich niet laten vangen meer door dien man die haar de Blaak had willen laten opgaan om heeren meê te troonen naar haar kamer, om geld te maken van haar schoonheid. Nooit, nooit meer!
En zij ging weg van het gordijn, terug in het vertrek, op een stoel bij de tafel. Wat was zij toch ongelukkig!
Wat later, en zij kon zich niet weerhouden om te zien of hij nog daar stond, en zij gluurde. Daar was hij nog, en hij rookte de eene sigaret na de andere, onbewegelijk tegen de kist geleund aan den havenkant. Wilde die man haar werkelijk terughebben, en kon hij niet buiten haar, nu hij voelde niet buiten haar te kunnen nu hij haar kwijt was? „Och, hij kan niet buiten me," sprak zij, medelijdend.
Dat duurde tot middernacht dat zij naar hem keek, en dat hij daar stond, wachtend tot zij komen zou. Toen zette hij zijn hoed scheef, zooals zij wist dat hij deed wanneer hij onverschillig was, en zij zag dat hij opliep, weg naar den kant van de brug.
Zij wachtte, maar hij kwam niet terug. Zij wachtte uren in den nacht. Rampzalig ging zij te bed liggen. Waarom was alles toch gebeurd wat gebeurd was? In die laatste weken? Konden zij niet weer gelukkig rijn? Als hij maar wilde!
Den volgenden avond tegen den tijd dat de straatlantaarns opgestoken werden, stond hij daar weer, in zijn blauwe colbert, zijn sigaretten rookende, en gluurde zij uit het venster.
202



Het regende, maar hij scheen er niet om te geven, hij liet den regen zijn goed door weeken. „Anders is hij zoo netjes op zijn pak," dacht zij, „hij is er zoo fijn op; en nu kan het hem niet schelen dat het bederft, dat pak wordt nooit goed meer." Zij voelde weer dat het om haar was dat hij daar stond. „Hij heeft me noodig, hij kan niet buiten me," sprak zij.
En het medelijden kwam weer bij haar op om dien man. Zij vergat wat hij van haar geëischt had; zij dacht al maar dat hij ook ongelukkig was, nu zij weg was. Het medelijden zwol in haar, aanziende hoe het water hem van de mooie jas droop, en langs zijn broek, in de schoenen. Ook kon hij zijn sigaret niet meer rooken, die ging telkens uit door den regen; en nu was hij wel heelemaal ongelukkig, dacht zij, nu hij niet eens meer de afleiding van een sigaret kon hebben.
Zou zij naar hem toe gaan? Hij zou blij zijn; daar was hij immers voor gekomen. En het zou alles weer in orde zijn, evenals vroeger, en zij zouden weer samenleven, vroolijk.
Maar als een verschrikking rees weer voor haar op het nieuwe leven dat hij gewild had, het leven van een souteneur voor hem, en het leven van een prostituee voor haar. Zij rilde; zij dacht aan de mannen aan wie zij zich dan geven moest. Neen, hij kon wachten, zij ging niet naar hem toe, in der eeuwigheid niet!
En te middernacht zag zij dat hij weer heenging naar den kant van de brug op. Iets als een betoo vering week van haar; zij voelde alsof er iets
203



van haar hoofd werd opgeheven, de suggestie die er uitgegaan was van een man die wachtte; zij voelde zich vrijer. Zij weende niet, toen zij zich te bed begaf.
Den derden avond is zij met hem meegegaan.
Hij had daar weer gestaan bij de lantaarn. Maar hij had zijn mooie pak niet aan; hij droeg de kleèren waarmee hij uit werken ging aan de booten, ook een pet. En hij rookte geen sigaretten, al die uren niet. Zij kreeg zoon medelijden! En anders dan de vorige avonden keek hij nu wel recht naar boven, waar hij scheen te weten dat haar kamer was; zij zag als hij opkeek het wit van zijn oogen als dan het licht van de lantaarn er in viel.
Nu zag hij weer op, en hij smeekte; zij voelde dat hij smeekte om te komen. Zij had zoo'n medelijden.
En tegen middernacht sloop zij zacht de trappen af, en zij stond buiten.
Toen Dammer haar de deur zag uitkomen liep hij op, den kant van de brug. En zij volgde hem. Bij de brug was zij vlak achter hem. Daar keerde hij zich om en stak de armen uit. Zij sloeg de armen om zijn hals, en zoo stonden zij, een oogenblik.
„Je hoeft nooit naar de Blaak," was wat hij zeide, zijn mond op haar mond.
En straks gingen zij, de brug over, den weg op naar hun huis.
Toen de vriend van Walter hem den volgenden
204



morgen het verhaal kwam doen dat Katrien ontvlucht was, en zij beiden begrepen dat de trek naar haar vroegere leven haar te sterk geworden was, wat zij beiden begrijpelijk maar toch vreeselijk vonden, vertelde de vriend dat hij den vorigen avond een bootwerker onder de lantaarn had zien staan die voor zijn huis is; dat was dan zeker die Dammer geweest!
„Hoe kon de vent weten dat zij bij jou aan huis was?" vroeg Walter verwonderd.
„Dat begrijp je nooit hoe die kerels alles weten," antwoordde de ander; „denkelijk weet hij dat ik er voor bekend sta als iemand, die altijd meisjes van de straat opraap; en dan hebben zij hun eigen geheime politie, die even goed werkt als de onze; ik kan je daar wel eens meer van vertellen."
„Ik begrijp niet dat Katrien hem weer gevolgd is na zoo vreeselijke ondervinding; hoe is het mogelijk?"
„Dat kan ik heel goed bevroeden. Dat heeft voor een gedeelte het medelijden gedaan! Ze heeft van boven hem natuurlijk daar zien staan, en het medelijden is bij haar opgerezen voor dien kerel. Je weet niet wat een ellendig iets dat medelijden van de vrouwen is, voor haarzelven ellendig, bedoel ik. Ik weet er die lichaam en ziel verkoopen om zoo'n kerel te helpen!" De vriend kon het weten, hij had ondervinding van jaren reeds met die vrouwen.
„Dat zal nooit goed met haar afloopen," zeide . Walter; „als die man goed was zou ik nog hopen, maar het is zoo'n brani-kerel, zoo'n opsnijder en bluffer, met zijn mooie gezicht."
205



„Ik vrees het ook," zeide de ander, „ik heb nooit een geval bijgewoond dat het goed afliep bij zulk een verhouding." En hij kon het weten, want hij kende de stad bij dag en bij nacht.
Zij waren beiden heel droevig en Walter wierp maar telkens de vraag op, hoe dat meisje zich weer kon hebben laten vangen?
„Dat weet ik wel," riep de ander. „Die mannen maken gebruik van een macht van suggestie die zij over die meisjes hebben, waar alles bij stil staat! Je moet eens gezien hebben wat de macht van suggestie is bij den python als hij een kleinen aap wil hebben voor zijn middageten. Heb je dat Junglebook van Rydyard Kippling gelezen? Ja natuurlijk! Nu, herinner jij je die beschrijving op een van die bladzijden? Die apen, van dat kleine soort, zitten in de boomen, en daar voor hen op het open stuk grond is de python; hij moet eten hebben, een van die kleine apen. En wat die slang doet is dit: zij legt haar staart rond, een paar kronkels, en op dien staart als voetstuk verheft zij zich rechtop; zij draait haar glanzende schubben al rechts totdat het vel spant, en dan links totdat het vel daar spant; de kleuren werken betooverend op wie het zien; dat gaat al maar zoo door. En met haar geopenden bek, waar de gespleten tong wijd uit steekt, altijd rusteloos, spreekt zij too ver formules uit tegen de apen in de boomen. En met haar verschrikkelijke oogen fixeert zij aldoor een van de apen dien zij uitgekozen heeft, die oogen zijn niet van het kleine beest af; de betoovering van de oogen is nog grooter dan de betoovering met den
206



sprekenden bek of van de rechtopstaande houding van het slangenlijf met de glimmende schubben. Die slang is zeker van haar zaak. De apen in de boomen weten dat die slang hun vijand is die er een zoekt; zij schetteren en schelden, boos en grijnzend. En die eene, waar de oogen van de slang op zijn, onafgewend, grijnst ook, en scheldt ook, maar al zwakker, en minder; hij moet naar die slang toe, hij weet dat hij naar die slang toe moet; hij laat zich van den tak afglijden, hij komt naderbij, met een laatste poging van grijnzen en schelden; en dan moet je zien, dat akelige, dat laatste, als de aap, nog dichterbij gekomen, gaat liggen, op den grond, het kopje tusschen de voorhanden, en zich overgeeft, terwijl de slang plotseling neergezonken uit haar opstaande houding uitschiet en den aap grijpt tusschen haar machtige kaken, en met hem wegschuifelt naar het hol in de rots, waar zij hem de beenderen zal kraken in de kronkelingen van haar lichaam."
„Je hebt dat gezien, is het niet, op je reizen vroeger?" vroeg Walter, „je vertelt alsof je het niet uit het boek van Kippling hebt."
„Ja, ik heb het gezien," antwoordde hij; „en ais wij hadden kunnen zien het spel tusschen Dammer en Katrien, dan zouden wij hetzelfde gezien hebben.'"
Eenige dagen later had Walter een voor een dominee bijzonder zeldzaam merkwaardige ontmoeting.
207



Hij was bij de D'AlsartS ten eten geweest, en was er lang gebleven. Op weg naar huis, in den laten avond, door de Witte-de-Withstraat, was hij gekomen over de brug van den Schiedamschesingel bij de Baan, op den hoek van de Schilderssteeg.
Een huis of vier de Baan in, rechts, waar het altijd donker is en eenzaam, stonden bij een lantaarn drie mannen die zijn opmerkzaamheid wilden trekken, en zacht riepen: „Meneer! meneer!"
Hij ging op hen af toen hij begreep dat het om hem te doen was. Naderbij gekomen herkende hij in een van hen Kees Dammer.
Deze trad op hem toe, en Walter zag dat er iets leelijks gebeuren ging, hij zag het aan zijn oogen en aan zijn gebaren.
„Nou heb ik je gevonden," grijnsde Dammer, „en daar zal niet veel van je overblijven voor we vijf minuten verder zijn." Hij zeide het met veel vloeken en de gewone Rotterdamsche scheldwoorden.
Walter begreep uitstekend dat het hier op vechten zou aankomen, tenzij hij vluchtte of om de politie riep zoo hard hij roepen kon. Maar hij was een man die geen vrees kende; hij herinnerde zich het geval van zijn vader op de Luneburgerheide, dat hij aan tafel bij de D'Alsarts verteld had, en zeide bij zichzelven: „Je zal je niet over mij behoeven te schamen, vader!" Hij vluchtte niet, en hij riep niet „Politie!"
„Jij hebt Katrien weggemoffeld, hé?" sprak Dammer; hij had het wel willen schreeuwen, maar vreesde, de politie door schreeuwen naderbij te
208



brengen. Tegelijk hield hij Walter de vuist voor zijn gelaat,
„Weg met die vuist of ik ben de eerste die toeslaat," sprak Walter, ook zacht, als een die evenzeer de politie buiten de zaak wilde houden welke hij met dezen man zou te verrekenen hebben.
Dammer week een paar passen achteruit, balde zijn beide vuisten, nam een dansende houding aan, en terwijl hij zoo, dan vooruit, dan achteruit, dansend zich bewoog, naar Walter toe, of van Walter af, sarde hij: „Jij hebt Katrien weggemoffeld, maar zij wou bij jou niet blijven! Wat wou je beginnen met haar ? Drijf je handel in meisjes ? Wou je ze verkoopen, naar Hamburg? Hoeveel kon je krijgen voor d'r? Duizend gulden? Maar ik ben je te glad af geweest, hé? Dit wist ik vooruit, dat ze bij jelui vrome huichelaars niet blijven zou, ze heeft den bootwerker liever!" Vreeselijk vloekte hij tusschen eiken zin, en afgrijselijk waren zijn scheldwoorden. Ook het sarrende in zijn houding, dat al maar op Walter toe dansen om hem de vuist voor het gelaat te houden, en dan dat terug dansen om weer op hem af te komen, benam Walter's laatste geduld.
„Vooruit, Dammer, als je durft, sla dan, zooals je Katrien geslagen hebt, vuile souteneur!"
Meteen sloeg Dammer, maar Walter had den slag afgeweerd met zijn voorgebogen linkerarm.
Op hetzelfde oogenblik trof zijn vuist Dammer van dicht bij in het gelaat, met zulk een geweld dat deze zijn evenwicht verloor en achterover op straat rolde. Walter wist dat een vuistslag van
209
14



dichtbij gewoonlijk die uitwerking had. Den tweeden man van de drie, die ook reeds zijn vuist verheven had, trof insgelijks zulk een vuistslag van dichtbij, en hij rolde naast Dammer. Het was een oogenblik werk.
Ook tot den derde wendde zich Walter, die met de hand hoog in de lucht deze op Walter's hoofd wilde doen neerkomen. Maar plotseling was uit de donkerte van de Baan een vreemde toegeschoten, achter dezen, grommende met een eigenaardig genoegen, die den derde met beide handen in de schouders pakte, de knie hem in den rug zette, en zoo in een ommezien dwong op zijn knieën te zakken, vlak voor Walter. De onbekende lachte een luiden lach, die door de Baan klonk tegen de huizen, en grinnekend riep hij: „Deze man wil je vergiffenis vragen, waarde broeder!"
„Stevinus!" sprak Walter. En hij sprak het niet zeer dankbaar. „Je had het mij alleen moeten laten doen, Stevinus! Ikabood! Je hebt mij mijn eer ontroofd!"
„Dacht je dat ik geen Hebreeuwsch meer ken dat je dat woord voor mij vertalen moet?" lachte de ander.
Intusschen waren de drie mannen opgestaan, twijfelende of zij nog eens zouden aanvallen; de kansen stonden nu minder gunstig, Walter had een man er bij gekregen, en een man die wat waard was. Zij twijfelden niet lang, want in het schijnsel van de lantaren dook plotseling de gedaante van een politieagent op, bij de vijf mannen.
„Wat is hier aan de hand?" vroeg hij.
210



„Deze man hier is de ootmoed in persoon; als je maar even hard tegen hem spreekt ligt hij al op de knieën; 't is een vrind van me," antwoordde Stevinus,
„En deze twee mannen hier zijn mijn vrinden," sprak Walter, „wij hebben daarjuist een vriendelijk gesprek gehad; wij tweeën zijn dominee, en praten wel eens vertrouwelijk met onze gemeenteleden; je kan in alle gerustheid weer doorgaan, agent."
De drie aanranders grinnikten, dat er een politieagent van tusschen genomen werd. Zij vergaten bijna de slagen die uitgedeeld waren om het genot van een agent te zien afdruipen. En met die wonderbare verandering van humeur, zulken menschen eigen, zeide Dammer: „Ik kom Zondag in je kerk, ouwe, en ik wil zien of je even goed preeken kan als vechten." Hij was een lafaard, die Dammer, en verbergde zijn lafheid onder die grap, zooals hij meende, een grap. Hij wendde zich af en zijn twee kameraden volgden hem.
Stevinus lachte: „Mijn broeder heeft een vreemde manier om zijn gemeenteleden in de kerk te krijgen, maar het middel is probaat, zie ik."
„Och," zeide Walter, „ik kan hen maar in de kerk krijgen, maar jij krijgt hen op de knieën, dat is een graad verder."
„Mijn broeder heeft vroeger zeker boksen geleerd, je gaf hun in twee seconden den knock out\ Je moet eens tegen Carpentier uitkomen."
„En jij hebt de Jiujitsu bestudeerd."
„Neen, herder, natuurlijke aanleg."
Zij waren opgewandeld naar de Leuvehaven.
211



„Maar laten wij in 's hemels naam dit zonderlinge geval niet aan de collega's vertellen!" spraken zij af; „ook aan niemand anders; een mooie geschiedenis als het morgen in de courant kwam en als iedereen het las! Een Hollandsche gemeente houdt niet van muscular Christendom. En de knappe kerkelijke redacteur van de „Nieuwe Rotterdammer" zou zijn pleizier er aan hebben om over een nieuwe methode van kerkdwang een artikeltje te schrijven."
Niemand heeft het ook geweten tot op dezen dag.
Een paar weken later liep Walter over de Blaak.
Het was een donkere regenachtige avond. Hij liep aan den stillen waterkant.
Een meisje dat achter hem aankwam legde zachtjes haar hand onder zijn arm, en sprak schuchter en naar den grond ziende, verlegen: „Ga je met me meê?" zooals een nieuweling dat doet die haar vak nog geen drie dagen heeft uitgeoefend.
Walter zag om, naar haar kant, ontroerde, en zeide met hevige ontsteltenis: „Katrien!"
Zij lichtte het hoofd op, herkende hem, en vlood met snelle sprongen naar den drukken kant van de Blaak.
„Katrien!" riep hij overluid. Maar zij was reeds onder de vele menschen verdwenen.
Walter voelde een pijn zooals hij nog nimmer in zijn leven gevoeld had. Toen hij op zijn kamer
212



kwam viel hij op de knieën, en hij bad het gebed van zijn vader: „Heere God, waar ik alleen mee klaar kan komen daar zal ik U niet mede lastig vallen; maar hier ben ik te kort geschoten; nu is het aan U, mijn Vader!"
Hij was in dagen niet meer vroolijk. Katrien was op den weg die zoo vele vrouwen omlaag gebracht had.
Hij wist nu voor goed dat Van Geuns en Jesaja gelijk hadden gehad, en dat als alle vrouwen zoo deden als Katrien een natie ten onder zou gaan in minder dan een menschenleeftijd.
„Het tast toch wel de ziel van een vrouw aan, en Maeterlink weet het niet," peinsde hij; „en Dostojewski weet het niet, en Zarathoestra weet het niet."
En toch, zoo rees de twijfel weer op, zou de ziel niet dezelfde blijven onder al dat verschrikkelijke leven door, dat maar iets uitwendigs is waar de ziel geen deel aan heeft?
213



SCHEVENINGEN.
HET was zomer, het derde jaar van Walter's komst te Rotterdam. En de zomer blakerde in de straten en op de havens.
De vrouwen in de armere wijken, anders bang voor wijdopen ramen, hadden ze nu opgeschoven zoo hoog het kon, wat niet hoog was; de bloemen hadden zij uitgeschoven op rekjes; voor alle ramen langs de heele straat zag men zulke rekjes, beneden, boven, op alle verdiepingen. In sommige straten was het een ware wedijver tusschen de vrouwen wie het mooist uitstalde. Als er nog vlaggen bij uitgehangen waren, zou men gelooven in een versierde wijk te zijn waar zoo aanstonds de Koningin zou doorrijden. De Lombardstraat was prachtig.
De trams reden op alle lijnen met open wagens. Oudere menschen uit de armere standen namen nu de kans waar om eens uit rijden te gaan, zij die nooit uit rijden gingen. Voor een goedkoop kaartje zaten zij heerlijk op de gemakkelijke banken van de tram, achterovergeleund, met een aangenaam
214



zacht windje door de beweging, en zij lieten zich heelemaal rijden tot aan de Oude Plantage; het was alweer een jaar geleden dat zij daar het laatst waren geweest. Zij liepen de paden door naar den Maaskant, en merkten onderweg dat er dien winter, toen het zoo stormde, weer van die dikke oude populieren waren omgewaaid, daar lagen ze nog; de takken hadden de stadstuinlui al weggehakt en weggereden, maar de stammen lagen er nog; de jongens klommen er op, ook meisjes, en zij beproefden om op den stam te loopen van het eene eind tot het andere eind; wie afviel werd uitgelachen.
De oudjes zochten dan aan den Maaskant naar een bank die nog niet ingenomen was; die was niet zoo gemakkelijk te vinden, want alle banken zaten vol, vooral van kinderen. Maar zij vonden toch een plaats, naast anderen, waar zij juist zitten konden, de twee; en zij bliezen uit van de inspanning. Dat de anderen naast hen op de bank naar hun gesprek luisterden, hinderde hen niet; zij spraken of zij alleen zaten; ja, als de anderen zich in hun gesprek mengden, vonden zij het zelfs aangenaam; Rotterdammers vinden dat heel gewoon om met vreemden te praten over alles, zelfs over de naaste familieaangelegenheden.
Zij keken uit over de breede Maas, waar nu de zon op scheen, wit blinkend. Vlak voor hen lagen groote schuiten vastgemeerd, en daar midden op de rivier gingen de stoombooten voorbij, sommige nog met de slaande raderen op zij, andere met de wentelende schroef achter. „Kijk," zeide de oude man, „dat is de Dordtsche boot." En wat
215



later noemde hij den naam weer van een andere boot. Hij kende ze alle, en onderwees haar. Zij leek wel aandachtig,
„En kijk, daar aan den overkant, daar heb je de groote scheepswerf waar ze de groote booten op bouwen; ik wou dat ik het nog eens zag als er een te water gelaten werd." Zij leek wel aandachtig.
En hij ging door: „Weet je nog in onzen jongen tijd dat daar aan den overkant niets dan weilanden en bouwlanden te zien waren? Daar graasden de koeien en daar groeide het koren en het vlas; dat zie je tegenwoordig niet meer, dat vlas." Ze scheen wel aandachtig.
Maar het ware, waar zij op wachtte, kwam pas toen hij zeide: „Weet je nog dat we hier gezeten hebben, dikwijls, toen wij vrijden samen? Maar toen zaten er geen lui naast ons, want dat wilden we niet hebben; en dan was het niet overdag, maar altijd 's avonds, als het donker werd; en weet je nog dat je dan altijd zei: Maar nou motten we naar huis, en dat ik dan zei: Het is nog zoo vroeg, jij kan een potje breken bij je mevrouw? Weet je 't nog?"
Het oude vrouwtje werd warm van de zomerzon, en bij de oude herinnering, en zij schoof dichter bij hem en greep zijn hand en liet die niet los.
„Ik zal je trakteeren vandaag," sprak hij nu, „we zijn weer eens uit samen." Hij kocht van een meisje dat met een mand aan den arm langs kwam een sinaasappel; daar waren er nog, van die late, de laatste, zei het meisje. En het oude vrouwtje schilde de vrucht, en gaf hem van de parten, de
216



eeuwenoude geschiedenis van de vrouw die denman de vrucht toereikt en er bij denkt.
Het was zomer in Rotterdam.
De kantoorklerken, die anders 's avonds na sluiting van het kantoor naar het Leeskabinet gingen om daar in de warme gezellige zaal te lezen en die kennis te verzamelen waar Walter almaar verbaasd over stond, of die 's avonds naar huisgingen om haastig te eten en dan met hun boeken vóór zich zich voor te bereiden voor een examen in een of ander vak bij „Mercurius," of hooger voor het examen middelbaar boekhouden of accountant, die heeren gaven den brui nu aan de wetenschap, met dit prachtige zomerweer, en gingen naar de Maas, en bijna ongekleed roeiden zij met krachtig gespierde armen hun gieken of wherry's; zij hadden afspraken gemaakt met de zusters van hun vrienden, en die zaten aan het roer in die ranke bootjes, met meer kleêren aan dan de heeren, maar met doorzichtigere. Weldadig was dat roeien voor de mannen die den ganschen dag zaten op een krukje met een pen in de hand. En menig jong man, die zag hoe prachtig het meisje het roer hanteerde, kreeg het daar in zijn hoofd om haar maar voor goed ook het roer van zijn levensboot in handen te geven.
Het was zomer in Rotterdam; maar wat doorging alsof het de tijd van elk ander jaargetijde was, dat was het werk. Het werk van den handel l
Op stroom lagen de lichters langszij de groote booten, en dreunde aldoor het geratel van de stoomlieren, en zwaaiden de groote bakken, uit
217



het ingewand van het schip gevuld met wat de lading was, en uitgestort boven het open ruim van de lichters. De bootwerkers sjouwden taai en met vaste manieren van beweging, op die booten, roet en zweet vermengend op aangezicht en handen. Straks gingen zij heen in schilderachtige troepen de Maasbrug over naar huis; maar andere troepen hadden het werk overgenomen; de arbeid ging door; de boot moest in één nacht gelost en geladen voor den volgenden dag, wanneer zij het zeegat weer uit moest. Alleen mannen als Kees Dammer hepen aan den kant, over de Boompjes, en wipten een kroeglokaal binnen, de sigaret in den mond; hun vrouw verdiende den kost voor hen, 'snachts; waren die andere kerels stom om niet net zoo te doen!
En het werk ging door op de straat. Eindeloos was het getal van de sleeperskarren die als in optocht door de straten gingen. De sterke paarden hadden het gemakkelijk; maar de afgeleefde en zwakke stonden voor elke „hol" waar zij de kar -niet tegen op konden krijgen; de karrenvoerder steeg dan af en het pubhek hielp gewillig een handje bij de spaken der wielen, en met vereende krachten kwam de kar boven op de „hol", en verder. Het was een gewoon Rotterdamsch gezicht om dan het paard te zien vallen, met den bek en -de knieën tegen de steenen, vol bloed, soms om nooit meer op te staan. Het was goed dat de autokarren de sleeperswagens langzamerhand begonnen te vervangen; het gezicht der vallende -paarden bij een helling werd zeldzamer.
En tusschen die karren door reden de kleinere
218



rijtuigen, de vigelantes, en glipten de auto's, een warboel van wagens, alle gereden door onverschillig uitziende koetsiers en chauffeurs, als die nooit gelooven konden dat er een aanrijding of een ongeluk kon gebeuren. Op de pleinen stonden de verkeersagenten, met de witte handschoenen aan, gewichtig en zeker.
Dikwijls stond Walter stil op zijn weg om het aan te zien. „Daar zijn geen knappere koetsiers dan de stadskoetsiers," zeide hij bij zichzelven. En hij dacht dan aan den boer uit Oostloorn, die bekend stond als een goed menner in zijn dorp en die hem hier eens bezocht had, en die verbaasd uitgeroepen had: „Wij kunnen niet mennen in Oostloorn!" verbaasd dat er toch één ding was dat een Oostloorner niet zoo goed kon als een ander man uit een andere gemeente.
En de arbeid ging door op de kantoren den langen dag. Wie kon het zich daar aantrekken of het winter was of lente of zomer, gedurende de uren dat zij er zaten met de pen in de hand, of voor de schrijfmachine? De brieven, de honderden per dag, moesten beantwoord, de groote boeken bijgehouden. De klerken maakten queue aan de telefoons in elk vertrek. De menschen moesten bediend aan het loket, die ongeduldig haast hadden om weer verder te gaan. De directeur werkte het hardst, voor hem was er nooit rust. Hij het het toe dat in de vertrekken de klerken de jas uittrokken en aan den kapstok hingen, en in hemdsmouwen zaten, den hemdkraag los, de mouwen opgestroopt tot boven aan den arm. De jongeren onder de klerken
219



dachten aan den avond als zij zouden roeien op de Maas, bijna naakt; en de ouderen dachten aan den avond als zij met de vrouw zouden zitten in het Stadscafé op den Heuvel. Een verdwaalde bij kwam door de open ramen binnengonzen over het schrijfwerk, en een klerk van buiten dacht aan de bijenkorven, die zijn vader had daar achter in den hof, en aan de heide die zich daarachter uitstrekte met denneboomen in het verschiet.
Ook bij de dominees ging de arbeid door. Zij zaten in heete catechisatiekamers, de eene klasse na de andere afwerkende, tegenover leerlingen die gewillig genoeg aandacht gaven als zij vertelden van den tocht der Israëlieten door de zandwoestijn, of als zij de leer der Drieëenheid bepleitten en de leer van de Uitverkiezing. De dominees gingen de wijk in, gemoedelijk, de trappen op, drie hoog, en hadden geen bijzondere acht op de heete kachel waarop het ^ten te koken stond, en op de natte wasch die juist die temperatuur noodig had om te drogen. De dominees hielden vergaderingen, waar philanthropische doeleinden nagejaagd werden, of grootere vergaderingen, zooals in het Verkooplokaal, waar honderden broeders uit het heele, heete land waren samengestroomd om nog eens weer de Reformatie der Kerke ter hand te nemen; het werd zóó hoog tijd dat zulks gebeurde; vergetende het gebed van Franz von Baader: „A reformatoribus libera nos, Domine!" Voor hen was het geen zomer, geen lente en geen winter.
Walter, die naar zijn wijk toeging, werd aangesproken door een wijkbroeder: „Mooi weertje,
220



dominee1" Hij antwoordde, terwijl hij zich vlug van .den man afmaakte: „Ik vind het precies eender of het regent of dat de zon schijnt, of het vriest of dat het dooit; hoe kan er voor mij een verschil daarin liggen? Ik moet werken, man!" En hij haastte zich naar zijn armen en naar zijn leerlingen.
Al de Rotterdammers werkten. Zij werkten gaarne, des winters en des zomers. Hier kon niemand lui zijn; hij werd aangetast door den algemeenen geest. Walter zeide wel eens: „Rotterdam is een groot opvoedingsgesticht, tegen vele kwalen, maar meest tegen de luiheid. Hier wordt iedereen •genezen. De werkgeest moge zelf een satan zijn, hij werpt minstens de andere duivelen uit."
Des Zaterdags in den namiddag, als de xveek-end begon, dan trad er een verandering in. En die verandering duurde tot Zondagavond.
Dan kwamen de fietsen voor den dag, eens zoovele als anders. En die er op zaten waren keurig gekleed, de jongens en de meisjes; daar was veel kleur en luchtigheid aan hun kostuum. En dan togen zij uit, naar het Oosten, en naar het Westen, waar de open lucht was en de zon, waar het weiland was en de rivier, en kampeerden zij aan het water, of onder een boom; de wereld was zoo schoon!
En anderen organiseerden boottochtjes naar Den Briel of Oostvoorne, of de Maas op naar de Xek, of tot Loevestein of hooger.
En anderen, de meesten, trokken naar de Delftsche Poort, naar Scheveningen, naar de zee,
221



de zee! Vaders, moeders en kinderen, hun etenswaren bij zich; en zij overgoten daar het strand met hun aantal en hun weggeworpen papier.
Scheveningen is een voorstad van Rotterdam, waar toevallig Den Haag en wat weiland tusschen was komen te liggen; anders was het één geweest, natuurlijk één.
Het was toch één, vooral op die halve Zaterdagen en die Zondagen, als half Rotterdam aan de zee zat, in badstoelen, languit op het zand, in de cafés, of hooger op boven in de duinen.
Het waren altemaal bekende gezichten, en vroolijk ging de groet van troepje tot troepje.
Aan het getal kinderen was geen eind aan het strand; die hadden geen schoenen of kousen meer aan, droegen de broek of het jurkje hoog opgerold, en gingen altijd te ver in het water-
En bij de badkoetsen was er gedrang, van mannen en vrouwen die een badkoets in wilden die leeg geworden was; straks zwommen of doken of stoeiden zij te zamen in sterke golven die hen van den voet hepen, terwijl de schaterlach opsteeg boven het rumoer; al die menschen blij dat zij eens in een ander element leefden voor oogenblikken dan in het element van de stoffige stad met warm plaveisel onder den voet.
Dan gingen de rijkeren aan het goede diner in de hotels, daarna naar het concert in het Kurhaus.
De armeren aten broodjes en dronken bier, aan het strand of in een café, en gingen dan languit liggen in het zand, of drentelden rond, tot zij
222



vermoeid tegen den avond met groote troepen de trams bestormden om in Den Haag den laatsten trein te halen.
Dat was dan soms op het plein voor het Kurhaus waar de trams afreden de grootste jool1 van den dag. Als daar toevallig een troepje Duitsche muzikanten, terwijl de politie wijselijk een oogje toedeed, hun liederen begon te spelen waar de Rotterdammers er eenige van kenden, dan vergaten zij de tram; zij maakten een grooten kring om de blazers heen, en dansten rond, de muziek in het midden; eerst netjes in de maat, maar langzamerhand, door altijd toevloeiende scharen die de rijen verdubbelden , de maat vergetend, en overgaande in een hospartij, zooals alleen een Zuidhollandsche menschenmassa kan hossen. Al rond om de muzikanten? draaiden zij, woest, woester, lachend, schreeuwend, zoenend, dol, zonder op te houden of uit te blazen.
Walter had het wel eens aangezien, van de trappen van het Kurhaus af. Twee deftige heeren, die achter hem de vestibule uitkwamen, pas van hun diner, in galakostuum, zagen ook het schouwspel, geraakten in oogenblikkelijke verrukking —■ zij kenden die Bacchantische opwinding eveneens bij vroegere ervaringen — en snelden de trappen af, juichend, en stortten zich in de hossende bende, ieder dadelijk een vrouw aan den arm, zingende, dansende, springende, met uitbundige extase, de vrouw aan den arm zoenende of eene andere die juist onder het bereik kwam, al maar meê in de rondte met de andere dolzinnigen om de spelende muzikanten.
223



„Is dit niet iets dat Rudyard Kippling beschreven heeft in zijn Junglebook?" meende Walter. Hij dacht aan de beschrijving die de knappe auteur daar gaf van een merkwaardige gewoonte der wilde olifanten •diep in het oerwoud van Britsch Indië:
Eens in het jaar komen de groote dieren -door een wondere natuurdrift gedreven samen op de ruime plek die zij weten; zij komen in een nacht, dien zij allen weten zonder denken van de wijze hersenen daar boven in den grooten kop; zij komen uit de gansche provincie, van het Noorden en het Zuiden, van het Westen en van het Oosten; die van de tamme olifanten zich los kan rukken van de keten waar hij 's avonds in den open stal bij de stad aan vastgebonden is, rukt zich los, snelt ook toe. En daar, in het diepe bosch, ver, ver van alle menschen, in den nacht, daar draaien de logge beesten op de ruime plek om elkaar heen, tusschen elkaar door, met een stap alsof er ook iets van een dans in hen zit, de slurf in de hoogte, geruischloos met de logge pooten op den zachten grond, zonder stem, de ruggen tegen elkander aanwrijvend in het groote gedrang, al maar door, onder het licht van de sterren, totdat ■de morgen gloort.
Walter vergeleek de ronddansende hospartij der menschen met die van de olifanten, en hij vroeg zich af, wat wondere overeenstemmende aandrift er toch was tusschen het dier en den mensch, openbaar in éénzelfde vertooning, waarbij ihet dier het won van den mensch in hoogere onbedorvene natuurdrift. Hij gunde den menschen die wilde pret, maar hij
224



hield er toch niet van; hij stond liever buiten, hoog op de trappen van het Kurhaus, om het aan te zien en zijn wijsgeerige opmerkingen te maken.
Als de Zondag voorbij was dan waren al diezelfde uitgangers weer aan den arbeid in de stad; het was maar een verpoozing geweest, een korte verpoozing in de zomerzon en in den zomernacht voor den werkzamen weer braven Rotterdammer.
De heer D'Alsart had te Scheveningen een villa reeds verscheidene jaren in huur. Hij wilde er geen eigendom hebben, hij huurde de villa.
Het huis stond aan het einde van den Boulevard naar den noordkant, een van de drie die daar stonden. Het was niet groot, maar geriefelijk, en eenvoudig zooals men een zomerverblijf inricht waarin men niet toonen wil hoe rijk en hoe voornaam men is.
Hij hield er van om 's avonds na zijn werk in de stad daar voor het huis te zitten in zijn gemakkelijken rieten stoel, zijn goede sigaar te rooken, en naar de zee te kijken. Het was hem aangenaam als een Rotterdamsche vriend dan eens naast hem kwam zitten, een half uur, dan om niet over zaken te spreken maar over onderwerpen van meer algemeenen en lichteren aard; en het was hem bijna nog aangenamer als er niemand naast hem zat dan zijn dochter Dechtine. Zij moest wel eens naar de stad, ook 's avonds, om in een van de groote vergaderingen te spreken, of den
225
15



druk te bespreken van een artikel dat zij weer in een van de haar sympathieke bladen ging plaatsen; maar overigens had zij bijna alle avonden voor haar vader beschikbaar; de praktijk van advocaat en procureur had zij er aan gegeven, dat kantoor was gesloten; het gaf niet.
Hier in de villa was Walter een welkome gast, al was dat niet dikwijls, om zijn werk. De oude heer had hem gaarne, en Dechtine had haar vijandelijkheden, waarmede zij de kennismaking begonnen was en die zij daarna nog een tijdlang voortgezet had, al lang gestaakt. Vader en dochter kenden nu van nabij een dominee, in wien zijn scherpe oogen van waarneming van het begin af Zich niet vergist hadden. Die dominee gaf zich ook zoo heelemaal en zooals hij was.
Dechtine was even ongedwongen: zij wandelde lange wandelingen met hem in het duin, tot bij Wassenaar, alleen, en zij gaf er niet om als eens Rotterdamsche vrienden haar dan tegenkwamen en groetten, de verwondering in de oogen inhoudend dat zij er alleen liep met een heer; de dames konden die verwondering niet zoo inhouden in de oogen als de heeren, die wisten beter een gewoon gezicht te zetten. Ook hinderde het haar mets om alleen met hem gezien te worden aan een tafeltje onder het concert in het Kurhaus, of aan het strand als zij nog eens opliepen in den avond. Wat gaf zij om de menschen en om het oordeel van een etiquette, waar de anderen ook niet om gaven als die maar niet gezien werden?
Walter had gelukzalige dagen, al waren zij
226



zeer zeldzaam. Zij waren alle drie soms uitermate vroolijk.
Op een dag dat hij boven op het duin was gezeten, links van de villa als men er voor stond met het gezicht naar de villa toe, was zij hem nagekomen en had zij zich ook lang uitgestrekt in de helm.
„Wat leest u?" vroeg zij.
„Ik heb dat boek meegebracht van Pierre Benoit, L'Atlantide. Heeft u het al onder handen gehad?"
„Neen, vertel maar."
En Walter begon, met het gezicht naar de zee: „Diep in de Sahara, — die Benoit goed schijnt te kennen geographisch, en niet minder historisch uit de oudste schrijvers van het begin onzer jaartelling en daarvoor, die hij grondig heeft bestudeerd, tot op de schrijvers van den nieuweren tijd, — diep in de Sahara, die zee van zand en rotsen, heerscht een jonge koningin van wondere schoonheid. Haar koninkrijk is grooter geweest onder de vroegere koningen, haar voorouders, die opklimmen tot Neptunus den stamvader; maar zij is toch nog een machtige koningin. Zij woont in een kasteel, half in de rotsen der woestijn uitgehouwen, met vele zalen, betooverend schitterend, en alle de kenmerken dragend van alleroudste cultuur en van het toenmalige goedkoopere en overvloedige goud van Ophir. En als er nu een moedige Fransche reiziger of een andere Europeesche reiziger, die als ontdekker het binnenland intrekt, bij de grenzen van haar koninkrijk of daarbinnen aankomt, dan draagt zij haar trouwen
227



dienaar, een woestijngids, op om dien reiziger levend en gevangen in haar kasteel te brengen. Deze gids, door de Europeanen vertrouwd, doet zijn hem opgedragen taak met list en scherp verstand. En als dan zoon reiziger bij haar komt en haar ziet, dan, door haar schoonheid gevangen, vergeet hij naast haar op den divan van leeuwenvellen zijn doel, zijn wetenschap, zijn vrienden, zijn vaderland, alles. Hij mag haar hef hebben, zij wil het, en geeft zich; maar zij heeft hem niet hef. Na eenige weken of maanden van verbijsterend zingenot voor dien man laat zij hem ter dood brengen, en als mummie opzetten in een van haar zalen. Die koningin heeft er zoo al vijftig, den een na den ander, geboeid en gedood, en zij wacht op een nieuwen, die haar woestijngids haar dan weer moet aanbrengen. Benoit noemt de namen van die vijftig, bijna allen de namen van beroemde reizigers die de Sahara hebben onderzocht en doorkruist, en die nimmer zijn teruggekomen, offers van de zucht om die woestijn te kennen, en van de aantrekking die de woestijn uitoefent op ieder die een voet er in zet. Die koningin leeft aldoor dat wonderlijke liefdeleven, onverderfelijk jong, en daar zal nog menig offer der wetenschap en ontdekkingszucht vallen, eer dat onbekend Afrika geen onbekend land meer is, en zij, de laatste der Atlantiden, dood is. Ik spaar u het romantische verhaal van den laatsten man die onlangs, haar betoovering weerstaande, een vreeselijken dood gevonden heeft, welk verhaal voor de Parijsche lezeressen de kern van den roman wel zal wezen. Het is een mooi boek, schitterend geschreven.
228



Maar begrijpt u zoo'n vrouw, jong, altijd jong, en schoon, die geen liefde kent, al ondervindt zij gaarne de aanbidding van eiken moedigen en sterken man die bij haar komt en die den dood wel wil als hij, al is het maar één dag, haar schoonheid genieten mag? Zou er in werkelijkheid zoo'n vrouw zijn? Liefdeloos, en toch hartstochtelijk begeerende om zelve wellustig bemind te wezen?"
„Waarom niet?" antwoordde Dechtine; „zouden niet de meeste vrouwen zoo hef hebben, zelfzuchtig? Al strekken zij die zelfzucht niet uit, zooals die koningin van u, tot vele mannen, is het trachten naar het bezit van één man niet evenzeer uitvloeisel van zelfzucht, gelijk later wel blijken zal in het huwelijk, als zij langzamerhand, tevreden in dat bezit, den man gaan veronachtzamen — hij kan toch niet wegloopen! — en naar eigen zin het leven gaan inrichten, gemakzaam, en hem de vrijheid geven die alleen buitenshuis is? Onze vrouwen maken den man niet dood, zooals die koningin van u, zij laten hem leven, geven hem te eten en te drinken, ook mag hij vrij rondwandelen; zij zijn goedig; maar is daar iets van liefde in zulk een verhouding? Hoe kan het, bij haar die nooit liefgehad hebben, ook niet toen zij dien man verwelkomden voor het eerst op haar divan van zijden kussens met gestileerde figuren?"
„Ik heb het geen prettig boek gevonden om te lezen," sprak Walter, die haar niet gaarne scherp hoorde oordeelen, al had zij duizendmaal gelijk; „maar ik geloof dat Benoit die geschiedenis wil beschouwd hebben als het zinnebeeld van de
229



aantrekking der woestijn en van den wetenschappelijken drang der ontdekkingsreizigers, die geen dood ontzien om Afrika bloot te leggen en een kaart te volmaken."
„Ik moet die Sahara zien eer ik sterf," zeide zij; „en ik zal dan niet zitten in een auto, zooals die reeds tegenwoordig de reizigers vervoeren langs goed ingerichte hotels tot eene of andere oase, waar zij na een dag weer omkeeren met verlangen naar de jour, waar zij dan kunnen vertellen dat zij er geweest zijn. Neen, ik wil op een kameel zitten, dat prachtige woestijndier, den witten mantel om, en ik wil onder den eenzamen boom bij de rots te middag uitrusten, en te avond slapen in de tent tegen den zandheuvel, waar het verre gebrul van den zwarten leeuw me wakker houdt."
„De aantrekking van de Atlantide is ook over u," lachte Walter; „goed dat uw vader u geen permissie zal geven voorloopig."
„O, als ik het eens hebben mocht, al was het alleen om eens af te zijn van die besturen waar ik in zit met die gewichtige vrouwen die er niets van af weten, en eens af te zijn van die debatavonden waar de vuilgekleede vrouwen toejuichen wanneer ik het over. haar zaak heb, denkende dat ik communiste ben. Geef me de woestijnlucht, meneer Walter, de frissche onbedorven lucht van de groote eenzaamheid!"
„Doet u het voorloopig maar met de zeelucht! Als de wind west is, dan is zij ook frisch en onbedorven, en die wind komt van grootere vlakte dan van de Sahara. Maar, de aantrekking die de
230



woestijn uitoefent is dezelfde als die de zee uitoefent; waarom zitten wij zoo gaarne op een duin en staren in de verte naar den horizon? Zooals er in de Sahara iets is dat den reiziger roept naar de verte van het binnenland, zoo is er in de zee ook iets dat ons roept naar haar niet ontsluierde geheimen."
„Wat is het geheim van de zee?" vroeg zij droomend.
Walter bleef in zwijgen verzonken.
„Waarom antwoordt u niet?" vroeg zij.
„Het geheim van de zee is hetzelfde als van de vrouw; gij zijt beiden mysteries; ik kan evengoed in het hart van de zee afdalen als in het hart van een vrouw. Wie zal zeggen wat het geheim van een vrouw is, en evenzoo het geheim van de zee? En evenmin als de zee haar eigen mysterie kent, evenmin weet ook de vrouw haar eigen geheim; zij is zoo onbewust."
„Wat is dan mijn geheim dat ik niet ken?" droomde zij hoorbaar.
„Misschien zegt u mij dat zelf eens, als u er zich van bewust wordt. Belooft u, als goed kameraad, om het mij dan te zeggen, uw geheim, als gij er u van bewust zijt gewotden?"
Er kwam een floers voor de pupil van haar oogen, zooals dat is bij vrouwen als het bloed naar de wangen en oogen stijgt van een schaamte die niets schaam vols behoeft te hebben. Zij beefde: als bij eens vroeg of zij nü zich nog niet bewust was van dat geheim, en als hij eens vroeg of zij nü niet haar geheim wilde zeggen? Zou zij spreken en antwoord geven?
231



Zij redde zich voor het oogenblik: „Och, wat malligheid, wij hebben geen geheim, evenmin als de zee!" En zij lachte hardop, zichzelve weer, zonder toegeven aan den droom, den droom van een jong meisje. Ook voelde zij, dat zij het op een ander onderwerp moest brengen; zij liep gevaar.
Maar in de haast om dat andere onderwerp aan te geven, was zij niet gelukkig in de keus. „Waarom is u nooit getrouwd, meneer Walter?" Zij zag de dwaasheid in van haar vraag, en weer kwam het floers voor de oogen. Kon het bloed van de schaamte opstijgen tot in de pupil van het oog? Het was te laat, de vraag was gedaan.
Walter antwoordde eenvoudig: „Omdat ik nog nooit had liefgehad."
Maar omdat zij zoo iets gevraagd had, meende hij hetzelfde recht te mogen hebben, en ook hij vroeg: „Waarom is ü nog niet getrouwd?"
Ook zij antwoordde eenvoudig: „Omdat ik nog nooit gevraagd ben, meneer!" Maar een vroolijke lach klonk er boven uit: „Zij durven mij niet vragen, de jonge heeren van mijn kennis! Zij zijn allemaal bang voor mij. Begrijpt u: ik ben meester in de rechten, ik schrijf, ik spreek, ik ben de ziel van een actie voor de emancipatie van de vrouw. En nu denken die beste jongens dat ik intellectueel zoo ver boven hen sta, met hun ontwikkeling van gewoon koopman, dat zij mij niet eens goed durven naderen, laat staan ten huwelijk vragen. Zij denken dat ik trotsch ben, eigenzinnig, onhandelbaar, en weet ik wat al meer. Ik lach als ik den angst in hun oogen zie. Denkt
232



hij haar optilde en droeg. Zij sloeg den linkerarm om zijn schouder, en met de vrije hand streelde zij. hem de wang. Dechtine zag het, en dat was juist wat Else wilde; de spot was weer in haar oogen. Zij gingen naar het duin, en Walter droeg haar naar boven, naar de helm; Dechtine bracht het wagentje achterna. Evenals die Oostersche planten in één dag een boom zijn, zoo zijn ze ook in één dag dood, dacht deze. Was zij jaloersch? Zij schaamde zich.
Een paar weken later, toen Walter er weer eens was, — hij scheen er bijzonder slag van te hebben tegenwoordig, om zich vrij te maken van zijn werk, —> waren Else en hij den heelen morgen overmoedig vroolijk geweest, bijna door het dolle heen. „Wat houden die twee menschen van elkaar!" dacht Dechtine; „Verwante zielen!"
Na de koffie wilde Else niet rusten, zooals veeltijds. „We gaan uit, Harro, en Dechtine gaat meê!"
Met hun drieën gingen zij, Walter het wagentje duwend, den Boulevard op, den kant van de pier. „Ik wil menschen zien vandaag, en kinderen," riep het vroolijke kind. En er waren veel mannen en vrouwen, en kinderen oneindig.
De gewone bewondering was weer bij de menschen als zij Else zagen. „Ben ik heusch zoo mooi?" dacht ze. Maar het stemde haar ditmaal toch niet prettig, want zij dacht nu hoe zij zijn zou als zij recht van lijf en leden geweest was. Er begon zich een schaduw op baar gezicht te leggen. Bij de pier zag zij omlaag den kant van het strand
237



Meteen keerde hij den wagen en zij gingen terug, van het volle strand weg naar het duin waar het eenzaam Was. Daar achter den heuvel legde hij Else neer, bij duinbloemen. Hier waren geen menschen die vroolijk lachten, geen kinderen die speelden. Zij konden juist over den rand van den heuvel de zee zien, breed, oneindig, in de verte.
„Zie eens hoe blauw de lucht is hier boven ons," sprak Walter; „maar ginder ver over de zee, daar is het grijs. Dat kon wel storm geven van nacht."
„Heb jij wel stormen gehad op zee?" vroeg Else»
„Ja, vreeselijke!" antwoordde hij. „Dan worden de golven zoo hoog als dit duin; en je kijkt dan over boord in de diepte, alsof de zee open is en alsof de grond bloot zal komen; en met de oogen zocht ik dan of ik die wonderdieren niet zien kon, draken met koude visschenoogen, en met lichamen van paarden, met wuivende staarten, en met zeewier over den rug. Maar altijd, als ik dacht dat ik ze juist zien zou, dan ging de groote golf er weer over heen, en de diepte sloot zich, vol geheim. De zee geeft haar geheim niet bloot."
„En was je niet bang?"
„Bang? Neen, dat ben ik nog nooit geweest. Alleen die meeuwen, die dicht langs de zeilen streken, moeilijk tegen den wind in en toch sterker dan de storm, en die straks weer pijlsnel terug met den wind meê van het schip wegvlogen, den wind onder de vlerken, dat doet wel onheilspellend aan» Zij krijschen boven den donder van de golven uit % die meeuwen vragen, vragen altijd, of er nog geen lijken gaan drijven; zij willen de visch bij die lijken."
239



kunnen nemen ? Jelui kunt wel opstappen, mannetjes, allo!" Die heeren verwijderden zich.
Zacht boog de dokter zich over den drenkeling. „U heeft dezen stakker het leven gered, juffrouw, laat u hem nu maar eens aan ons over."
Blijde glansden de oogen van het meisje, toen ook zij kon heengaan, en toen Walter in een warme impulsie haar onder den arm nam, vergetende hoe nat hij was. „Je behoeft me geen arm te geven," zeide zij, „ik ben niets vermoeid en volstrekt niet op het punt om flauw te vallen; maar ik wil het toch wel hebben, geef maar je arm, Harro."
Daar was den heelen dag iets bijzonders geweest omtrent Else. Walter had er niets van begrepen.
In den morgen had zij niet meê gewild op de wandeling. „Ga jelui maar." En in den namiddag had zij ook niet gewild. „Neen, ga jelui maar," had zij weer gezegd. Zij gaf voor, vermoeid te zijn, en had lust om te rusten boven. Voor Dechtine was zij heel vriendelijk, als altijd; maar met Walter sprak zij niet meer dan noodig. Hij begreep het niet. Had hij iets misdaan? Hij zou liever tegen de heele wereld wat misdoen, dan tegen haar, zijn mooie kind. En toch scheen er wat te zijn bij Else.
Had zij haar hart uitgesproken, dan zou zij tegen hem uitgevaren hebben: „Ik ben zéker boos, omdat jij Dechtine niet vraagt, bangert! Zie je niet dat Dechtine pijn heeft om jou? domoor! En dan jij, die zegt nooit vrees te hebben gekend, opsnijder!" Maar, zoo iets kon zij toch niet zeggen, zij, die
249












DE INTREDE.
V\JALTER, nog jong dominee, uit Oostloorn v v overgekomen, had zijn intrede gedaan te Rotterdam met het houden van een rede op Zondaq avond in de Groote kerk.
Toen hi) den volgenden ochtend laat wakker werd, was zijn eerste gedachte de vraag waarom hij toch niet getrouwd was. Hij vond het zelf gek dat hij den dag met die vraag begon, maar hij kon er niets meer tegen doen: het was de eerste gedachte geweest.
Den vorigen avond, toen hij al de ambtgenooten dh elkaar had gezien bij de receptie die hij hun gat na de preek, had hij opgemerkt dat zij allen getrouwd waren; hij was de eenige ongetrouwde onder hen. Hij moest toegeven: het gaf hun allen een bepaalde waardigheid en zekerheid als van menschen die zich in het leven gevestigd hadden; terwijl hij daarentegen den schijn had het leven nog te moeten beginnen als een onzekere en als een die van het leven nog niet veel meer wist dan juist
l



Walter vond dat zijn vriend al heel vroeg cynisch was. „Kom," zeide hij, „je moet niet cynisch wezen vóór je je cliënten achter den rug hebt. Op den dag moet je immers je kost zien op te halen onder de menschen, en dan moet je niet cynisch wezen, vooral jij, die advocaat bent. Je verloor al je cliënten als ze- je in de gaten kregen. Maar, 's avonds, als je je geld verdiend en binnen hebt, wees dan cynisch! Je begint te vroeg vandaag!"
„Als je pas 's avonds cynisch mag wezen, was jij het dan óók gisterenavond, na zevenen, toen jij je kerkeraad en je kiescollege aansprak?"
De mogelijkheid hiervan viel als een schrik op Walter neer, en hij wierp de lakens af om met één sprong het bed uit te zijn. Maar Van Geuns hield hem lachende tegen: „je mag nog liggen, het is pas tien uur; ook beloof ik je om niet meer cynisch te zijn vóór van avond na sluiting van mijn kantoor, als ik mijn cliënten achter den rug heb."
Walter lachte als iemand die wist dat deze man die belofte niet voor den eersten keer gaf en voor den eersten keer zou breken.
Toch was de spot uit de oogen van Van Geuns geweken, toen hij met wat zachts in zijn stem verder ging: „Daar is iets anders dat me gisterenavond getroffen heeft. Daar is toch wel een schoone kant aan den godsdienst. De schoonheid zetelt in je kerk, weet je dat? Je weet dat ik nooit gesticht kan worden waar de schoonheid ontbreekt: dat is zoo het Grieksche element in een mensch. En nu had ik het niet gedacht, maar ik heb de schoonheid gezien in je kerk. Jij hebt je best niet gedaan om den avond
4



schoon te maken; je pubhek ook niet, dat is er geen pubhek voor; het zijn meest menschen uit den minderen stand, is het niet? Met elkaar al te zaam maakt jelui Protestanten de schoonheid niet; en toch heb ik haar gezien in je kerk; zij was er, niettegenstaande jelui!"
Walt"Welke schoonhcid óanl" vroeg
„Je moet weten, ik volgde de oogen van het meisje toen zij naar boven keek, de vreemde bewondering in haar blik; ik zag ook opwaarts. Haar oogen gingen de trotsche pilaren langs, de velen, aan weerszijden, stout en sterk oprijzend, bekwaam zelrs om meerder te torsen dan zij nu deden.
u3Ium oS zo° vrouweüjk om het sterke hef te hebben? En toen gingen haar oogen hooger op: ik zag ook hooger. Bogen, bogen; overal brokken geweü die naar elkander toeschoten langs lijnen die elkander in één punt ontmoetten. Daar, in die hooge verte, zweefde nog duisternis hier en daar, en ook nog bij de rijzige vensters rechts en links, en achter het koor. Maar de honderden lichten aan de koperen luchters, lager, joegen die duisternis overal al weg. Het was alsof een nieuwe lading van licht telkens uitschoot en zich uitvlakte tegen de gewelven boven en zijwaarts tegen de vensters, riet kwam zeker door dien strijd tusschen het licht en de duisternis dat de vensters en de gewelven zich nog hooger uitstrekten dan zij m werkelijkheid waren; nog hooger, als om den hemel te bereiken; nog hooger, als om den hemel binnen te halen. Dat is de schoonheid van de gewelven, Walter! Ze
5



„Ik wist dat je dat dacht op dat oogenblik, want ik ken je, al zoo lang; en dat heb ik het schoonste oogenblik gevonden in je dienst gisterenavond."
Hier zwegen de twee vrienden verlegen, verlegen zooals twee heeren van opvoeding en beschaving, die weten dat het niet past, volgens conventie, om elkander de ziel te laten zien.
Toen Van Geuns beginnen wilde om wat over de preek te spreken die hij den vorigen avond gehoord had, viel Walter uit: „Maar denk je dat ik nog langer in bed wil liggen?" En met een sprong was hij er uit, in zijn pyama voor Van Geuns staande. „Ga jij hiernaast de thee zetten, als je dat nog kan uit je studententijd; ik ben dadelijk bij je."
Terwijl hij zich aankleedde dacht Walter er aan hoe daarstraks Van Geuns bij de beschrijving van het geweldige zingen der gemeente een toespeling had kunnen maken op die geschiedenis van Elia uit den Bijbel, waar bij het offer op Karmel de Baaispriesters alle moeite doen om Baal te roepen, en waar Elia met hen spot en zegt dat Baal misschien op reis is of zijn slaapje maakt. Hoe wist Van Geuns deze geschiedenis? Zou hij misschien wel eens in den Bijbel lezen?
Van Geuns scheen zelf ook nog aan zijn eigen woorden te denken, terwijl hij in de kamer daarnaast thee zette, want onwillekeurig hief hij opeens luidzingend het Priesterkoor aan uit de
9



Elias, dat altijd schoon oratorium van Mendelssohn: „Baal, crhörc uns! Send' uns dein Feuer und vertilge den Feind!" Hij zong het prachtig, met zijn diepe basstem.
Walter wist toen opeens waar zijn vriend die Bijbelkennis vandaan had: niet uit den Bijbel, maar uit een oratorium, dat zij samen meermalen op Toonkunst hadden gezongen. En de rol van Elia op zich nemende begon Walter tegen hem in te zingen: „Rufet lauter! Denn er ist ja Gott! Er dichtet, oder er hat zu schaffen, oder ist über Feld, oder schlaft er vielleicht, dass er aufwache! Rufet lauter!"
Dat klonk prachtig, die twee sterke stemmen; en klaar met zijn toilet, waar hij nooit lang werk mee had, kwam Walter de kamer binnen, liep hij dadelijk naar de piano toe, en geaccompagneerd zongen zij verder, geheel in den zang opgaande, ieder zijn zang, de een: „Baal, erhöre uns!' en de ander: „Rufet lauter, er hört euch nicht!"
Toen Van Geuns zijn laatsten aanroep tot Baal voleindigd had, stond hij tegelijk met een kop thee bij de piano, en bood hij dien aan Walter aan. „Zie nu eens of ik nog thee kan zetten sedert wij in Utrecht altijd samen ontbeten." Daarna zetten zij zich aan het eenvoudig ontbijt, waar Walter wist dat de ander over zijn preek zou beginnen te praten.
Walter was niet gewoon om zelf over zijn preeken te spreken, hij deed het nooit. En Van Geuns, wel, hij was het ook niet gewoon, had nooit vroeger een preek gehoord. Maar hij begon
10



toch, met de verontschuldiging dat hij geen bevoegd beoordeelaar was.
„Je hebt gisteren zoowat een programma afgestoken van wat je in je prediking voortaan bier zou willen brengen: een vereenvoudigd Christendom, zei je. Is dat wat nieuws?"
„Dat is niets nieuws," riep Walter uit, reeds warm om de gedachte dat hij ooit zou behoor en tot de predikanten, die opgang willen maken door altijd wat nieuws en wat piquants te bedenken. „Wat ik wil, is terugkeeren tot het oude! Tot de Christelijke religie van de eerste eeuw! Heb je het niet begrepen?"
„Ik denk van niet," antwoordde Van Geuns; „je moet weten dat jelui, dominees, op den kansel altijd een taal spreekt, die niet van het gewone leven is. Tenminste als de anderen zijn zooals jij. Jij bezigt daar een taal, die wij, aardsche menschen, niet gewoon zijn. Dat komt welücht door je studie, en door de afgezonderdheid waarin de dominees dikwijls leven, ver van de wegen en zeden der gewone menschen. Als je op den kansel eens je moer's taal sprak! Je wil deftig doen, en letterkundig, vond ik."
„Ik ook al?" grijnsde Walter; want hij had het land aan de predikers, die op den kansel den litterator uithingen. Hij bromde nog verder dat de ander wel gelijk kon nebben, en dat hij zeker zijn best zou doen om zich te verbeteren.
En toen ging hij door: „Ik wil zeker niets nieuws! Kijk eens: In de eerste eeuw geloofden de jonge Christenen een eenvoudig geloof; zij leefden
11



DECHTINE.
WALTER had een woning gevonden op het Gemeenlui's Haringvliet, zooals men het in de wandeling noemde. Een huis zooals ze vroeger werden gebouwd.
De kooplieden vroeger hadden beneden, gelijk met de straat, hun pakhuis dat zich onder het heele huis naar achteren uitstrekte. Boven op de eerste verdieping begon hun woning, met aan den voorkant het kantoor en de huiskamer er naast. Verder achter in de gang op het eind de groote kamer, de zaal, dikwijls met een verhooging, die als theater diende; ze konden feestvieren, de Rotterdammers, 's winters; de zaal was onmisbaar in hun leven. Verder boven op de tweede verdieping waren de slaapkamers. Het was alles wel practisch, woning en kantoor en pakhuis bij elkaar.
Als de tijd daar was, dan kwam een der schepen van den koopman vlak voor zijn huis ankeren en aan den wal meer en. Zulk een koopman had soms vijf of acht van die schepen die op Indië voeren of op de Levant; en als er dan een thuis
20



kwam van de verre vaart en voor het huis van den heer aan de kade ging liggen, dan was dat een verschijning, zeldzaam schoon om te zien. Een tweemaster, alle zeilen uit om te drogen, en stilliggend met de ra's in de groene boomen aan den kant. Dan was er werk aan de kade. Alle loopplanken waren uit van het schip naar den wal. En matrozen en sjouwerlieden droegen aan van den rijken inhoud van het schip in het pakhuis. Dan was er werk op het kleine kantoor daarboven, van noteeren, van staat opmaken, van brieven schrijven. En dan was er een doorloopende glimlach op het gezicht van den koopman, als van een die wist dat de geldla weer voller zou worden.
Een paar weken verder was alles tot zijn rust weergekeerd. Het schip weg; in het pakhuis een enkele knecht; op het kantoor de boeken gesloten; en de koopman kalm voor het raam van de kamer er naast, de huiskamer, met den gouwenaar in den mond.
Dat was vroeger zoo. Die kooplieden zijn er nu niet meer. Ook die schepen niet meer. Alleen hun huizen zijn er nog in Rotterdam, hier en daar aan de havens. En zulk een huis had Walter gevonden als woning. Hij dacht er over om van het pakhuis een catechisatiekamer te maken. En dat heele bovenhuis, het was hem wel te groot. Toch hield hij van het oude huis.
Het was tegen twaalven. Een regenachtige middag, met vuile Rotterdamsche straten. Walter moest nog even uit om een boek dat hij hebben moest
Langs het Plan C loopende, de Blaak op,
21



maar met uw goedvinden doe ik dat straks als ik u' het antwoord op uw vraag gegeven heb."
Het meisje werd nu geheel en al boos, zoo eigenzinnig en overheerschend als die man met haar handelde. Maar hij ging door:
„U is eens in Oostloorn geweest, verleden jaar. U logeerde bij den notaris. Welnu, herinner u eens: op een dag liep u op die lange brug' over de Vecht, daar. U had een boek in de hand. En midden op de brug gekomen stond u Stil; uw armen rustten op de leuning, de handen vooruit, in de handen het boek. Het was zeker de schoonheid van het landschap die u in droomen deed verzinken. Ik kon het alles goed waarnemen, want dichtbij op het water lag ik stil in een bootje met mijn hengel uit om een visch te vangen zoo het mocht. Het was zeker door uw droomen dat u er niet om dacht, maar het boek viel u uit de hand, en daar dreef het. De Vecht heeft er een snellen stroom; en had uw boek een band gehad dan was het dadelijk gezonken. Maar het was oningebonden, herinnert u? En het dreef, gelukkig. Ik meende dat ik een poging kon wagen vóór het toch ging zinken, en met sterke riemslagen was ik er spoedig in geslaagd het op te visschen. Terwijl ik terug roeide naar den kant lag het natte boek open voor mij op de bank. Onder het roeien door las ik, o mij wél bekende verzen! Het was de bundel van Geerten Gossaert. Ons land heeft welhaast geen grooter dichter op het oogenblik. Dat is het volmaakte, zooals Schar ten-Antink zegt."
„Wat las u?" vroeg zij, de heele Blaak vergetende.
24



En hij declameerde, ook de heele Blaak vergetende, al voortloopende, hardop, zoodat de menschen hen verbaasd nazagen:
„Wijs is wie zonder wederstreven
Gelaten zijn geluk ontzegt; Want wat het leven heeft gegeven
Ontneemt het naar zijn heilig recht ... Maar werwaarts ons het Lot te morgen,
Ver in de wereld, dringt en drijft: Al wat aan Liefde is verborgen
In 's harten schatvertrek: dat blijft!"
Walter was een oogenblik stil, toen ging hij verder: „U was blij toen ik u het boek terug gaf, daar aan den kant van de Vecht."
Als een herinnering aan schoone dagen was het terwijl zij het verhaal aanhoorde. Heel het schoone land van Oostloorn rees haar voor den geest; en zij voelde niet dat telkens een Rotterdammer tegen haar aanstootte, daar op de Blaak, of tusschen haar en Walter doorschoot, zooals zij gewoon zijn te doen, de Rotterdammers, omdat zij haast hebben en geen tijd voor uitwijken of beleefdheden.
„Is u die visscher?" riep zij verbaasd. En schoone oogen sloeg zij op naar het gezicht van Walter om te zien of zij hem herkende van toen. „Maar dat kan u toch niet geweest zijn? Die man had een visscherspak aan, en klompen, en een pet! En ik heb hem een kwartje gegeven als dank, voor zijn moeite!" Zij riep het bijna uit, hard, daar op de Blaak, als beschaamd van het figuur dat zij maken moest als het waar was, dat deze dezelfde man was als de visscher van toen, wien zij een fooi had gegeven.
25



„Dat kwartje heb ik trouw bewaard, ik heb het bij mij," sprak Walter, en hij sprak het als een vroolijk man.
En nu was het een andere kleur, die haar naar de wangen steeg, de kleur van schaamte! „Geef het mij terug," riep zij.
Maar hij antwoordde: „Neen, ik vind dat ik er nog een bij moet hebben, voor dit tweede boek dat ik daar straks voor u opgevischt heb."
Zij wilde dat zij van hem af was, van dien man, die in alles haar overheerschte, en zoo sterk scheen, en in het gesprek het voordeel altijd aan zijn kant had. Gelukkig, zij waren al pratende bij het Van-Hogendorpsplein gekomen, en hier zou zij van hem afkomen! Hij voelde het dat zij zoo dacht, en voelde ook dat hij haar wensch moest doen.
Het was een groote opluchting voor haar toen hij zeide: „Ik zal u nog even naar den overkant van het plein brengen: het is hier de gevaarlijkste plek van de heele stad, vind ik; wonder dat er hier niet allen dag menschen overreden worden. Maar mag ik mij nu aan u voorstellen? Ik heet Walter, en ik ben dominee hier te Rotterdam."
Zij waren midden op het plein gekomen en stonden op een van de verhoogingen, daar aangebracht voor de voetgangers om zich te redden bij het oversteken, en zouden juist de verhooging verlaten om verder over te steken naar den overkant van het plein, bij Boneski. Zij voelde dat zij nu ook moest zeggen wie zij was, en zou het juist doen, tegen wil en dank, als iemand die liever niet verder de kennismaking voortzet, — toen er een gil
26



opsteeg van tusschen de voorbijgangers, en iedereen zag dat een auto een jongetje overreden had.
Het was vlak bij, bij Walter en het meisje, bijna voor hun voeten, en zij waren in een oogenblik het middelpunt van vele menschen. De auto stond naast hen, en een dertig heer stapte uit.
Het meisje naast Walter was plotseling naar den heer toegesprongen, haar armen om zijn hals, roepende: „Vader, wat verschrikkelijk, wat verschrikkelijk!" Walter begreep wat de verhouding was tusschen de twee.
Walter was snel geweest: hij had met een hand-uitsteken het jongetje reeds uitgehaald van tusschen de wielen van de auto. Hij droeg het makkelijk, in zijn armen, de groote sterke man. Het hoofdje hing tegen zijn borst aan, en daar droop bloed van de wangen en de slapen.
„Verd.... weer zoo'n geldkerel, die onze kinderen doodrijdt!" schreeuwde een man die zich door de anderen heendrong en vlak voor den heer van de auto ging staan, met dreigende gebaren. „Gisteren heeft hij er ook nog een kapot gemaakt!" gilde een vrouw die eveneens naar voren kwam. „We zullen jelui zelf onder je auto leggen, krengen!" steeg het op van alle kanten. De zaak stond er niet mooi voor voor den heer, die echter geen oogenblik zijn kalmte verloor, en de menschen het voor wat zij waren.
Een agent baande zich een weg door het canaille, en bedaard, zooals zij dat kunnen, sprak hij: „Meneer, ik zal even uw naam opschrijven en den naam van uw chauffeur; ik moet het doen voor
27



omstanders door en vloog de trappen op, op zijn eigen beenen.
„Kijk," lachte Walter, en hij lachte zijn breedsten lach tegen de menschen, „die is zeker dood, hé? We hebben een cadeautje voor zijn moeder meegebracht!" En hoog boven zijn hoofd hield hij het bankje van honderd, dat ieder het zien kon.
„Verd verd.was het eenige wat
men hoorde, als een woord dat den lust uitdrukte waarmede ieder zelf wel het bankje zou willen gehad hebben. „Het is de nieuwe dominee," zeiden zij daarna, en een goedige lach plantte zich voort van gelaat tot gelaat bij die zonderlinge menigte. Straks gingen zij heen. Daar was weer ruimte voor de auto in de nauwe straat.
Het meisje was sprakeloos. Zij had in een wereld gekeken, die zij wel kende, dat was niet het vreemde; maar zij had een man gezien, sterk, dapper en zonder vrees, zooals hij daar lachende gestaan had voor gebalde vuisten.
„Ik dank u wel voor het gebruik van uw auto, u is heel vriendelijk geweest," sprak Walter aan het portier met een groet, en zij hoorde de woorden als een die ze niet hoorde. „Chauffeur, je kan doorrijden, naar huis," hoorde zij hem nog zeggen. En toen zij wegreed en thuis kwam, was zij als iemand die geen blik had gehad onder het voorbijrijden naar huizen en havens en menschen, maar alleen naar het beeld achter haar, het beeld van de forsche gestalte met den lachenden kop tegenover de gebalde vuisten.
Als iets heel geks viel het haar in, op de
31



trap van haars vaders huis, terwijl zij opsteeg, dat zij nu wel zijn naam wist, maar hij haar naam niet: zij waren immers midden in de voorstelling blijven steken, daar op het Van-Hogendorpsplein?
Walter dacht er ook aan bij het naar huis wandelen. Wat was dat raar afgeloopen, die voorstelling, die maar tot de helft was gekomen! Maar hij lachte toch: hij wist haar voornaam. Dechtine, had haar vader gezegd, toen hij de auto haar overliet.
Dechtine, peinsde hij: dat is een naam die sommige van de koningsdochters droegen in Ulster, in Ierland, duizend jaren geleden, toen er nog koningen waren in Ulster, elk stadje een koninkrijk; en toen, als zoo'n koning uit rijden ging, vijftig koningszonen achter hem reden met gouden schilden, van elders bij hem ten hove om het krachtige wapenspel te leeren en hoofsche manieren, allen nacht dronken. Hij had de oude legenden gelezen.
Hij lachte bij zichzelven, de man die zooveel lachte. Maar terwijl hij zijn trappen opsteeg, sprak hij in zichzelven: „Dat volkje daar in de Lombardstraat, dat is zeker het volkje wien ik de groote verzameling dogmen moet zien bij te brengen die de Kerk voor hun zaligheid onmisbaar acht! Ik zal wel wijzer zijn. Een Vereenvoudigd Christendom moet ik brengen."
32



IN MOEITE.
X\7ALTER was reeds verscheidene maanden te vv Rotterdam, en hij had begrepen dat er werk genoeg voor hem klaar lag. Zou hij aan alles zich wijden wat tot zijn werkkring behoorde? Of zou hij zich specialiseer en?
Hij zag naar zijn ambtgenooten, hoe die het aanlegden; altemaal oudere mannen dan hij en van wie hij het dus afzien kon hoe hij doen moest in een groote stad. Ja, op een dorp, daar wist hij zeer we> hoe hij zich inrichten moest met zijn gemeentearbeid; daar was hij lang genoeg in Oostloorn voor geweest. Maar in een groote stad als Rotterdam! Zijn wijk, die hij te bearbeiden gekregen had, was elf maal grooter wat het zielental betrof dan zijn vorige gemeente. De Tweede Lombardstraat was er ongeveer het middelpunt van. Hij begreep dat hij het hier anders zou moeten aanleggen dan daar. En hij zag naar zijn ambtgenooten hoe die het deden.
Op een dag dat hij er vol van was, van deze
33
3



drukkende vraag hoe het aan te leggen in deze groote stad, liep hij op de Botersloot, op het punt om de Heerenstraat in te slaan en zoo verder naar den Goudschesingel, toen daar een oudere collega achter hem hem op zijde kwam en zeide: „Dat treft, Walter, we kunnen een eind samen gaan."
Deze oudere collega was een man van bij de vijftig. Voor zijn jaren er jong uitziende, slank, met een veerkrachtigen gang. Hoewel niet breed in de schouders en volstrekt niet van de langste, voelde ieder dadelijk dat hij een krachtmensen was in elegante vormen. Lag het aan de volmaakte evenredigheid van alle deelen van zijn lichaam, lag het aan de biceps die wat uitpuilde, lag het aan die stalen en toch fijne handen, of lag het aan de gespierdheid van zijn gelaatstrekken, onwillekeurig voelde men dat hij een man was van veel ingehouden lichaamskracht en ingehouden geestkracht. Hij heette Stevinus.
„Ik weet er geen weg meê," sprak Walter, in de volte van zijn hart op eens lucht gevende aan wat hem drukte.
„Waar weet je geen weg meê?" vroeg de oudere collega, niets verbaasd, als iemand die het veel gewoner vond dat de menschen geen weg wisten dan dat zij wel den weg wisten in de vele velden des levens.
„Met Rotterdam weet ik geen weg!" riep Walter luid, zoodat het bijna klonk tegen de huizen aan weerszijden van de nauwe Heerenstraat.
„Je bent de eenige dominee niet die geen weg weet met zijn gemeente," lachte de oudere man.
34



„Je bedoelt zeker dat je niet weet hoe je het beste door je werk heen komt, zooals je hier in de straat ook nauwelijks weet hoe je door de menschen heen komt. Pas op voor die groent ekar; en ga op zij voor die werklui die daar aankomen, prachtige kerels, kolensjouwers, zwart van boven tot beneden. Kijk vóór je, dominee! Ik begrijp niet dat je hier aan wat anders denken kan dan hoe je heelhuids door de herrie heen komt." En meteen moesten zij zich bergen op het trottoir voor eenige achter elkander komende karren, bestuurd door voerlieden met het onverschilligste gezicht van de wereld, dien mannen zoo eigen.
Op den Goudschesingel, dien zij volgden naar de Oostpoort, en waar door de breedte zij in hun gesprek geen hinder zouden hebben van de Rotterdamsche drukte, zeide Stevinus: „Wat is er, wat heb je?"
„Ik loop al dagen te denken," sprak Walter, „hoe ik mijn werk in de gemeente moet organiseeren om er wat goeds van te maken en ik heb geen organiseer end talent. Tot nu toe heb ik maar voortgewerkt aan wat zich voordeed zooals het uitkwam, dan dit, dan dat, zonder doel voor me uit. Dat kan toch zoo niet verder! Dat is onzin!"
„Oho, dat weet ik nog niet of dat onzin is," antwoordde de oudere, en hij zette een gezicht waar Walter wat spot in bemerkte, ofschoon hij het niet zeker wist. „Je doet in elk geval niet minder dan sommige gladde redenaars in hun improvisatie: ze steken van wal, ze gaan er op los. Daar loopt geen draad in hun gedachtengang, maar dat hindert
35



niet. Ze weten niet waar ze uitkomen straks aan het einde van hun redevoering, maar dat hindert niet. Zij oreeren, en ze weten dat ze het kunnen. Ook helpt de hemel! En aan het eind van hun speech zouden de daverende toejuichingen door de kerk klinken, als het nog mocht, zooals in de dagen van Chrysosthomus, toen de vrouwen onder de preek met den geparfumeerden zakdoek wuifden en de mannen in de handen klapten. Het mag niet meer, dat wuiven met die zakdoeken in de kerk; maar de vrouwen en de dominees weten er wel raad op. Ik was eens met mijn zuster in Den Haag ter kerk; lang geleden hoor! dus ik doe geen levende iets te kort! En terwijl wij gingen zitten zeide zij: Nu moet je eens opletten; in het tweede deel van de preek, dan spreekt de dominee altijd over den dood, aandoenlijk; dat is een gewoonte van hem; en dan moet je zien hoe in alle stoelen en banken de zakdoeken voor den dag komen en schoone oogen bedekken; zij worden tot tranen bewogen! En waarlijk, het was zooals mijn zuster zeide. Het stond die vrouwen wel goed. Die slimmerd op den preekstoel had dat vroeger eens bemerkt, dat effect, en die wijze man dacht logisch: dus moet ik meer over den dood preeken. Tot het een gewoonte van hem werd. Dat was zoo goed als een applaus, dat weenen! Maar, wat ik zeggen wilde: dat is toch zoo dwaas niet om het heele leven in te richten als een improvisatie, en ook den arbeid in een gemeente in te richten als een improvisatie op staanden voet. Wat doe je voor verkeerds, zooals je tot nu toe gedaan hebt?
36



Grootere mannen dan jij hebben 200 gedaan. En wat doet het er toe waar je uitkomt? Als er maar geapplaudisseerd wordt!"
„Waarom heeft u nooit op dat applaus aangewerkt, collega?" vroeg Walter, en de oudere, die veel meer over zichzelven spotte dan over anderen, wilde juist een dwaas boekje over zichzelven opendoen, toen Walter doorging: „Het werk is te veel Omvattend. Zou ik me moeten specialiseeren ? Dat doen ze in de dokterswereld toch ook: de geneeskunde is zoo wijd van terrein geworden dat hoe langer hoe meer elke dokter zich maar op één bepaald vak toelegt en het vak daarnaast aan zijn collega overlaat. Daar varen de patiënten wél bij."
„Nu goed dan, specialiseeren! Leg jij je bijvoorbeeld op het preeken toe, en laat de rest zoo'n beetje liggen voor je collega's. Hoeveel professoren hebben ons niet geleerd dat de preek het voornaamste deel is van al ons werk? De preek, de preek! Zoek een groot redenaar te worden, de grootste redenaar van je Kerk. Besteed vier dagen om over je tekst te denken, schrijf je preek op den vijfden dag op, leer haar op den zesden dag van buiten, en, steek haar af op den zevenden dag! Dat is specialiseeren, zou ik meenen, en de patiënten varen er wél bij."
„Dat vak zal ik dan maar aan anderen overlaten," sprak Walter, „ik heb nooit gemeend iets groots te willen of te worden, vooral niet op het gebied van de welsprekendheid. Gelukkig dat er zijn die het wel willen en kunnen! In Oosdoorn, voor mijn boeren en heidebewoners, heb ik precies
37



geweten wat te zeggen en hoe het te zeggen. Maar hier, voor een inteUectueele gemeente "
„Wat zeg je, een inteUectueele gemeente? Zeg dat nog eens!" grinnikte Stevmus, hem in de rede vallende, en vooreerst nog niet uitgegrinnikt.
„Ja, zeker! Ik heb respect bijvoorbeeld voor uw kerkpubliek! Van de week heb ik een paar kantoorheer en ontmoet, klerken, niets hoogers, van wie ik in een gesprek merkte dat zij Schopenhauer hadden gelezen, en Hegel, en die er over spraken zonder aanstellerij, bijna bevreesd om te laten merken dat zij wel eens studie maakten buiten hun kantoorwerk; hoe heb ik verbaasd gestaan over wat zij meer hadden gelezen! Hoe moet je kunnen preeken om aan zulke hoorders te voldoen, allen Zondag, allen Zondag V'
„Ik weet precies wie je bedoelt, maar dat ik het op eens weet wie die- twee heeren zijn, toont aan dat zij uitzonderingen zijn, twee op de duizend! Hoe zei je straks: een inteUectueele gemeente?" Hij was nog niet uitgegrinnikt.
„In elk geval, ik zal mij maar niet toeleggen op redevoeringen, heb geen aanleg voor kathedraalprediker, ik kan er niets van; ik kan het niet!" En Walter zeide het bitter.
„Volmaakt met je eens," zeide Stevinus, „je zal dat ook wel zelf het beste weten; dat kan ik dus niet tegenspreken. Maar specialiseer je dan tot huisbezoek, bijvoorbeeld. Alweer, laat het overige van je werk maar zoo'n beetje liggen, voor je collega's. Dat moet je niets in je geweten verontrusten, dat je een heekboel voor je coUega's overlaat;
38



want dat doen allen die zich specialiseeren, daar zijn de collega's goed voor. Maar, huisbezoek bijvoorbeeld, geef je daar dan heelemaal aan over! Dat is iets dat de meeste collega's kiezen: zij zijn daar heel sterk in! Kijk, of ik de waarheid spreek, zie daar eens!" En hij wees Walter naar de Hugode^Grootstraat, waar juist een dominee uitkwam met zijn ouderling naast hem. De dominee was goed kenbaar,* lange gekleede jas, witte das, hooge hoed, huisbezoekkleeding, en de ouderling was bijna eveneens gekleed, plus zwart garen handschoenen. Zij merkten Walter en Stevinus niet op, keken veelmeer onderzoekend naar een huisdeur, waar ergens de bel zich bevond.
„Moeten we niet huisbezoek het voornaamste werk van een predikant vinden?" ging de oudere collega voort. „Ik vergelijk zoodanige dominees met wat bij de geneeskundigen de internist is, de huisdokter. Door het veelvuldige bezoek op het laatst de huisvriend, de raadsman, de welkome vuiler van leegen tijd, de manus-van-alles. En gesteld dat de menschen er op zijn! Zij stellen een dominee, die huisbezoek doet, boven alle anderen, de heele week door, behalve des Zondags, wanneer zij hem laten preeken in een leege kerk, en voor hun stichting naar den specialist in welsprekendheid gaan, waar zij de kerk vullen tot in de hooge gaanderijen toe. En ongelijk hebben die menschen niet! Je gaat toch waar je de kerk op het volst ziet. Het volle geeft den maatstaf voor de waarde van de prediking. Laatst vroeg ik een van onze goedige gemeenteleden, een voorman in de gelederen:
39



moet ik ook nog een onderhoud hebben met ons Kamerlid!" En meteen was hij weer verdwenen.
De oudere collega lachte in zijn ziel bijna tot stikkens toe dat hij niet had behoeven te zeggen wat die staatkundige broeder voor hem gezegd had. n]e wilde weg," zeide hij tot Walter, „willen wij hier afscheid nemen?"
Walter was zeer onvoldaan over dit onderhoud. Hij begreep er eigenlijk niet veel van. Hoe had zijn oudere broeder zoo kunnen spreken al dien tijd? Hij had hem in die vier maanden, dat hij hem nu kende, zoo leeren hoogachten als weinigen. Zoo hoog leeren hoogachten, dat hij daarstraks in het begin van de wandeling, in de Heerenstraat, gedacht had dat hij bij niemand beter zijn hart zou kunnen uitstorten, en opbiechten. Moest hij nu zoo uit de biecht t'huis komen?
„Ik voel alles wat je op het oogenblik denkt," zeide de oudere collega, en hij zeide het op eens op zulk een anderen toon dat Walter opkeek met verwondering. En toen hij opkeek, in zijn oogen, zag hij verstandige oogen, waar tegelijk veel hartelijkheid hem toeblonk. Ook trof hem op eens de veranderde toon in zijn stem; die was nu warm en drong tot zijn hart door. „Ik heb beroerd met je gepraat, en ik heb je een onaangename wandeling bezorgd, is het niet? Houd je niet van sarcasme? Ik ook niet. Ik heb misschien meer geleden onder ons gesprek dan jij. Of neen, waarom zou ik? En waarom zou jij? Het is maar een vorm voor ons gesprek geweest; wij hadden even goed een anderen dertigen vorm voor ons gesprek kunnen kiezen over dezelfde
45



zaak. De eene vorm is zoo goed als de andere. Maar we gaan zoo niet uit elkander. Je loopt nog even mee den Boezemsingel op."
En langzaam schreden zij den Boezemsingel op, langs de Veemarkt.
„Ik had opgemerkt en had het zoo bij mijzelven gevoeld, Walter, dat jij een zwak oogenblik van moeite en somberheid had. Schaam je er niets over. Caesar en Bonaparte en de Apostel Petrus en Luther hebben allen hun zwakke oogenblikken gehad. Je bent in goed gezelschap dus. En het is beminnelijker om zijn zwakte en zijn dwaasheid aan anderen te laten zien, dan ze te verbergen. Je zult zien dat de menschen meer van je gaan houden wanneer zij je zwakte of dwaasheid zien, dan wanneer je doet alsof je ze nooit hebt. Zelfs als je verder was gegaan dan dit, en als je in je bedruktheid met jezelven was gaan spotten, dan zou het wellicht nóg beter zijn geweest. Heb je wel eens opgemerkt dat er menschen zijn die nooit met zichzelven spotten, en altijd in het gevoel van hun gewichtigheid hun beste beentje voorzetten? Dat is geen goed teeken, man! We weten toch ook wel dat zij dwaze dingen doen, waarom verbergen zij ze dan ? Wie gelooft het ooit dat iemand altijd waar is, en altijd vroom en goed en zalig en heilig? De menschen, die angstig hun dwaasheden verbergen in deftigheid, moeten niet denken dat wij zoo dom zijn om niet beter te weten. Spot maar veel met jezelven en laten anderen het hoor en. De goeden zullen van je houden, er des te meer om van je houden; en de boozen, nu, dien kun je toch niet behagen. Heb je de Wandsbeckerbote gelezen?
46



Natuurlijk! Heb je de geschriften van collega Van der Brugghen gelezen? Natuurlijk! Dat zijn zeldzame mannen, die durven zich te laten zien zooals zij zijn, en die durven hun binnenste buiten te keeren! Zij hebben meer humor in hun pink dan de anderen in hun heele hand. Dus: wees eens zwak, en wees eens dwaas! Dat is een punt."
„En het tweede punt is dit," vervolgde hij, terwijl Walter bleef zwijgen. „Je ging naar je collega's zien, hoe die het aanlegden, om te weten hoe je het ook moest aanleggen. Dat moet je niet doen, naar een ander kijken. Wilde jij je specialiseeren in de preek en een tweede Van Oosterzee worden? Wees liever jezelf, en preek zooals God je gemaakt heeft; wees liever Walter de Eerste dan Van Oosterzee de Tweede. Of wilde jij je specialiseeren in de letterkunde en een tweede Van Koetsveld worden? Beware! Word liever Walter de Eerste dan Van Koetsveld de Tweede, en schrijf zoo God het je geeft te schrijven, zooals God je gemaakt heeft. Of wilde jij je specialiseeren in de staatkunde en een tweede Talma worden? Wees liever Walter de Eerste in wat je ook doet. Kijk niet naar je ambtgenooten! Zeil met je schip de haven maar uit; de stormen op de groote zee zullen je wel leeren hoe je het roer moet houden en de zeilen moet zetten. God geve je stormen, man, voor je tien jaar verder dommee bent! Door niemand te volgen of te willen gelijken zal je wel een zonderling worden, iemand waar niemand op lijkt. Maar we hebben de zonderlingen zoo noodig, de typen! Waar zijn de typen?"
47



„En het derde punt is dit," vervolgde de oudere in éénen adem voort. „Werken is de taak die je hebt, de groote taak. Zijn er niet twaalf uren in den dag? Maak er twintig van. Het komt er op het oogenblik niet zoo op aan, hoe je je werk organiseert, daar zal wel regel in komen, en orde, en systeem. Dacht je dat dat niet kwam? De taak maakt het systeem! Werk maar raak, aan het een en aan het ander, waarin je ambt je roept. Slaap weinig, jongen! De slapers hebben het Koninkrijk der Hemelen niet gesticht en niet bevorderd. Maar die de nachten heeft gebruikt op den berg om te bidden, je weet wel, die heeft dat Koninkrijk gesticht. En die de nachten heeft gebruikt om te leeren, zoodat een Eutyches uit het raam viel, van% slaap bezwaard zijnde, je weet wel, die heeft het bevorderd. De oude Vikingers hadden niet veel tijd om te slapen op hun zeetochten; als zij het deden, dan sliepen zij op hun schild met het zwaard in de hand; het waken was hun liever dan het slapen. Niet anders slapen dan op je schild. Walter!"
„En het vierde punt is dit," ging de oudere maar al door. „Ik heb daarstraks den schijn gehad wat spottend te oordeelen over de collega's die zich gespecialiseerd hebben. Maar ik weet even goed als jij, dat er mannen onder hen zijn geweest, en nog zijn, die mannen van singuliere gaven zijn. God roept hen als de tijd daar is en Hij hen noodig heeft. We danken God dat Hij mannen van dat kaliber laat opstaan. En den een maakt Hij een professor, en den anderen maakt Hij een minister, en den derde maakt Hij een redenaar. Ik spot niet
48



met de mannen van Gods maaksel! Maar ik spotte met de caricaturen. Evenwel, die moeten er ook zijn. Hoe zou je anders weten in de Kerk wie groot zijn?
En een vijfde punt, — maar ik lijk wel op de ouderwetsche dominees, die hun preek in vieren of vijven verdeelden, goediger gedachtenisse! En ik sta hier een preek voor je af te steken, midden op de Veemarkt! De hemel spare je de rest! Je zou onder de varkens geraken! Zie maar, daar komt een kudde zwijnen van Gadara, die ze hier binnen die hokken zullen drijven om morgen op den marktdag te verkoopen. Pas ook op je schoenen als je er van houdt dat ze rein zijn en blinkend! Ik heb in mijn leven er zóó velen in de modder gepraat, en dat met de 'beste bedoelingen!"
De twee heer en weken uit, en zii stonden voor de Koninginnekerk. Bewonderend en eerbiedig zagen zij op naar het statige gebouw, met de twee torens, op de Groote kerk na de schoonste kerk der Hervormden. Zij konden er hun oogen niet aan verzadigen. Zooals zij daar stond, in al haar heerlijkheid en in al de goddelijkheid van het doel waar zij voor bestemd was, een gave, een gave! Wie had die kerk toch geschonken!
„Kijk," zeide Stevinus, „die deze kerk heeft geschonken is ook zichzelve geweest! Zij heeft gedaan wat haar hand vond om te doen. Eenvoudig weg! Ga heen, Walter, en doe desgelijks!"
Hier scheidden de mannen.
De oudere collega ging rechts, de Boezembrug
49
?M0



over, een armelijke buurt in. Wat ging hij daar doen? En Walter ging links, de Veemarkt terug.
Hij was met een paar passen voor het rondreizend circus van Hagenbeek.
Daar binnen in de middagvcK>rstelling werden de schoone paarden voorgebracht, zwierlijk gereden door meisjes in korte rokjes, en in vrijheid gedresseerd door heeren in galacostuum. Daar stond de leeuwentemmer te midden van twintig leeuwen, die hij op een stellage een pyramide üet vormen, rustig en zeker te midden van de geweldige dieren, waarvan een hem de hand likte. Daar reed een ijsbeer op een fiets. Daar jongleerde een zeeleeuw op zijn snoet met vijf porseleinen schalen zonder ze te laten vallen of te breken. Daar balanceerden twee japansche meisjes op het slappe koord, de gekleurde parasol in de hand, met Japansche gratie een sierlijken dans. Daar deed rhomme volant zijn apetoeren aan de slingerende trapeze in de nok van de tent, veertig voet boven den grond. En daar huppelde de clown door al de groepen heen, wit en rood op zijn wangen gegrimeerd, in wijde broek en buis van Pierot, punthoedje op zij, met zijn aanstekelijken lach allen aan het lachen brengend.
Walter had respect voor die dierentemmer ij. En hij dacht aan de spreuk van Jacobus: „Alle dieren in de natuur, hetzij wilde of vliegende, hetzij kruipend of zeegedierte, worden en zijn getemd door menschelijk vermogen; maar de tong kan geen mensch temmen, zij is een onbedwingelijk kwaad!"
50



„En wij dominees," dacht hij verder door, „wij moeten altijd juist onze tong gebruiken! Waar de woorden vele rijn, daar zijn de overtredingen vele. Wee ons, de stomgeborenen zullen ons in het gericht veroordeelen! Onze zonde is te groot dan dat zij ons vergeven worde! Waarom, Heere! hebt gij onze tong losgemaakt in plaats van haar te temmen, zooals men daar in het circus weet te temmen?"
De middagvoorstelling ging juist ten einde, en hij zag onder de naar buiten stroomenden verscheidene van zijn kerkgangers. „Zij zoeken zeker eens variatie van circus," dacht hij. „En waarom zouden zij niet? Het mag wel. Had ik tijd, ik ging ook eens, al was het alleen om te zien wie daar mijn variant is; denkelijk de clown! Ik behaag de menschen alleen maar op een andere manier, aan een anderen kant van hun ziel." Hij bracht inderdaad al goed de les van den ouderen collega in practijk om met zichzelven te spotten. Het deed hem goed; zijn vroolijkheid kwam terug.
En al verder loopende dacht hij: „Onder de wandeling met mijn ouderen collega had ik aldoor het gevoel alsof ik op het Ministerie was, op de vergadering van mijn ambtgenooten, in den Oppert allen Maandag. Daar voeren zij eenzelfde taal, de broeders. Daar worden dezelfde onderwerpen en vele andere behandeld in denzelfden toon. Alleen spreken zij daar allen tegelijk, en door elkaar, en over alle onderwerpen ter zelf der tijd, van het eene eind van de tafel naar het andere. Het sarcasme is er, de humor overvloedig. Vanwaar hebben zij allen dien humor? Hun tong is niet getemd, maar
51



sticht geen kwaad. Lachen wij ergens zooveel als daar, al is het menigmaal de lach van den boer die kiespijn heeft? Evenwel, de humorvorm van gesprek is de beste vorm van praten: zij is zeker beter dan de deftige zalvende vorm van van ouds, toen men, bewust of onbewust, elkander en zichzelven er mede voor den gek hield. Hoe worden wij daar opgevoed in de waarheid, dat wil zeggen in het waar zijn!"
Zijn hart werd warm voor zijn ambtgenooten. „God zegene hen!" sprak hij zacht. „Zij zijn allen knapper dan ik, en beter; wat een geluk dat ik onder die bende ben verzeild!"
Maar wat hij daar zacht in zichzelven sprak was niet geheel waar. Hij was niets minder dan zij. Hij preekte schitterend een enkelen keer; hij was een geboren catecheet; en door zijn huisbezoek in de 'wijk daar aller vriend en leidsman.
Een kind op straat, een meisje, kwam springend naar hem toe en greep zijn hand, en kuste die, en lachte: „Dag dominee!" Het was een van de kinderen van zijn zondagsschool.
Een dronken man rolde tegen hem aan, zag hem met zwemmende oogen aan, en stamelde: „O, ik weet al, de dominee! Niet tegen mn vrouw zeggen!" En hij rolde verder. Maar Walter kon het niet aanzien. Hij greep den dronken man onder den arm, en loodste hem in een kwartier tijds langs dertien kroegen tot waar hij t'huis hoorde.
52



EEN KOOPMAN.
DE eerste winter dien Walter in Rotterdam doormaakte was een harde winter. De Maas lag dichtgevroren. De ijsschotsen van boven de rivier afdrijvende hadden zich tegen de pijlers van de Maasbrug vastgezet, daar een dam vormende, terwijl beneden de brug, den stroom afwaarts, het water vrijwel open bleef.
De ijsbrekers verrichtten prachtig werk op de Maas. Kunstig wisten de kapiteins van die sterke stoombootjes door het dikke ijs heen te breken en telkens groote stukken er van af te snijden, dié dan door den stroom onder de brug medegevoerd werden. Zoo hadden zij nog een tijdlang de vaart naar boven opengehouden. Het was een prachtig gezicht, die strijd van de ijsbrekers tegen de vriezende macht, als zij tegen het ijs inwerkende de stukken voor zich uitwierpen; de schotsen stapelden zich dan op elkander en stortten ook soms over het dek neer, die scheepjes bijna bedelvende. Een enkelen keer konden de ijsbrekers tegen de overmacht niet
53



aan en kwamen zij vast te zitten, overwonnen, om eerst straks er uit verlost te worden wanneer een of meer der andere booten hun te hulp kwamen en hen lostrokken, waarbij wel eens een kabel brak.
Walter ging er dikwijls naar kijken; hij kon er zich niet aan verzadigen. Op het Oude Hoofd stond hij dan, en hij üet den barren Oostenwind tegen zich aanwaaien; het deed hem niet anders dan goed. Een van die keer en zag hij vlak bij op een schots een wilde eend vastgevoren met haar pooten; het was een erbarmelijk gezicht; het arme dier trachtte zich, met de vleugels werkende, los te krijgen, maar tevergeefs; het bleef vast met de pooten, en de schots dreef het al verder, ten doode.
De vorst had streng aangehouden na de eerste weifeling van het weder. En de rivier was toen voor goed vast gaan zitten boven de brug, terwijl beneden de brug het betrekkelijk open water naar zee toe vrijwel bevaarbaar bleef ten koste van veel paardekracht en duur verbruik van veel stoom.
De ijsbrekers hadden het moeten opgeven en waren ergens in een van de havens opgeborgen, behalve een enkele die voor goed op de Maas invroor. Ook nog enkele andere vaartuigen hadden geen haven meer kunnen halen en zaten vast, midden in de rivier. Dat was een gezicht als van een ijszee bij de Noordpool.
Bij dat al was het een aangename voldoening voor de burgers der groote koopstad om te kunnen zeggen in gesprekken en het te kunnen verkondigen in artikels aan de buitenlandsche bladen dat hier de vaart naar zee bij de strengste winters ongehinderd
54



het gezicht genieten bijna op geen arm afstands, vlak achter de ruit.
Op de wandeling dien middag had hij twee honden gezien; het waren trekhonden geweest, dat was duidelijk merkbaar aan den ingevallen rug en de verdraaide pooten; de een was op den rug bij den staart met schurft bedekt, de andere had laagafhangende tepels en een uit zijn ribben uitpuilende kankerbuil; zij hadden geen meester meer, die had hen laten loopen toen zij totaal versleten en den kost niet meer waard waren. De twee oude honden vochten om het leer van een halven schoen dien zij bij een boom aan den kant gevonden hadden en trachtten elkander dat taaie voedsel uit den bek te trekken.
Ook had Walter dien middag opgemerkt hoe de musschen in den paardendrek op straat wanhopig pikten om een korrel haver, dien zij er niet uit konden krijgen omdat de drek steenhard bevroren was.
De honger was groot onder de vogels en ander gedierte.
Ook onder de menschen was de honger en de ellende groot, in de armenwijken.
De diakenen waren zeer onder den indruk van de ellende van de hun toevertrouwde armen. Zij gingen van huis tot huis, en gaven meer dan anders, brood en dekens en brandstof. En den volgenden
57



niet om vragen te doen voor ondersteuning van eigen zaken, maar om te vragen ondersteuning voor de diaconie, die het eerst recht en aanspraak heeft op de liefde der gemeente boven 'al de andere philanthropie, opdat wij diakenen niet langer in dezen verschrikkelijken winter tot spot staan van onszelven en van alle buitenstaanders!"
Zijn speech was uit, en er heerschte een doodelijke stilte in de vergadering. „Dat is de strenge winter, die dien man zoo heeft leeren spreken," fluisterde een dominee zijn collega in het oor. „Als de winter zoo'n effect heeft op de welsprekendheid," fluisterde deze terug, „dan mochten ze jou ook wel naar Siberië zenden, of naar de Noordpool; wat zou jij welsprekend terugkomen!"
De stilte in de vergadering was pijnlijk. De wijze praeses maakte er een eind aan door te zeggen: „Ik zal a.s. Maandag het verzoek van diakenen overbrengen in de vergadering van predikanten, en ik twijfel niet of na deze vrij wel verdiende kastijding zal daar aan het verzoek van diakenen zeker voldaan worden."
Bij het sluiten van de vergadering kwamen verscheidene dominees naar den diaken toe en drukten hem warm de hand, als mannen die het wel hebben konden dat de striemen hun over den rug gelegd werden. Maar de diaken deed als een beschaamd man; hij greep naar den deurknop en verdween haastig.
Daar waren onder de diakenen nog meer van die mannen, die spreken konden wanneer het hun tijd was en de brandende gedachte hen drong.
Toen Walter zich huiswaarts begaf — het was
62



bij twaalven geworden — en hij bij zijn deur den huissleutel voor den dag haalde, draaide hij zich even om, om naar de plek te zien waar de jongens dien dag het brood gestrooid hadden voor de vogels.
Hij zag daar bij het licht van de straatlantaren hoe twee ratten ijverig snuffelden om te zien of zij wellicht nog een brok brood konden vinden. De eene rat was zoo gelukkig; maar de andere sprong verwoed naar haar toe om het stuk machtig te worden; dat gaf een vreeseüjk gevecht, waarbij zij schreeuwden met een geschreeuw als van kleine kinderen. Het duurde niet lang; de sterkere had de zwakkere den strot doorgebeten en toen sleepte zij de doode mede naar het riool dichtbij om haar daar te gaan verslinden.
Walter vond het afgrijselijk, dat verslinden van rasgenooten onder de dieren en onder de menschen. Er ging hem een ruling over het lijf toen hij dacht aan zijn arme kinderen en vrouwen en mannen in de wijk.
Op den Maandag daarop werd het verzoek van diakenen in het Ministerie van predikanten behandeld, en het werd er behandeld op een aldaar wel eens gebruikelijke manier.
„Daar moeten wij natuurlijk gevolg aan geven!" riepen er een paar.
„Jongen, wat sprak die diaken prachtig," zeide een ander. En de discussie over het verzoek begon van meet af te verloopen.
63



„Meneeren, we vinden zeker allen dat er nu genoeg en grondig is gediscuteerd over het verzoek van diakenen, al een half uur, en dat we dus, als ik het gevoelen van de heeren mag samenvatten, aan dat verzoek voldoen zullen?"
Het verzoek werd ingewilligd.
Bij de behandeling van een volgend voorstel, een onbelangrijk voorstel, dwaalde de discussie weer af. Nu ging de afdwaling den wetenschappehjken kant op.
Er was een boek verschenen van Dr. Raimond van Marle over de Mystieke leer van Meister Eckehart, een groot en geleerd werk, zooals er nog geen over den Vader der Duitsche philosophie hier in Nederland verschenen was. Eenigen van de heeren hadden het reeds gelezen en gaven hun oordeel over het boek. Naar aanleiding van hun oordeel was vanzelf de vraag gesteld, wat toch het specifieke van het Mysticisme was.
De een vond, dat het lag in de Pantheïstische grondgedachte, die alle mystieken van alle eeuwen had geïnfluenceerd. Een ander meende, dat het specifieke lag in hun niet willen formuleeren van God en de Eeuwige Dingen, wat juist hun heftigen strijd met de Scholastieken kenmerkte, die voor God en alles een formule gevonden hadden. En weer een ander beweerde dat het specifieke bestond in het zoeken van de ziel naar persoonlijke vereeniging met de Godheid, en zij beriepen zich op de Dionisiusvereering, op de Mysteriën, op Johannes den Apostel, zelfs op Paulus die, hoe groot Scholasticus ook, toch in 1 Corinthe 13 zijn
69



heek scholastiek over boord scheen te werpen om in den grond van zijn hart een Mystiker te blijken.
Het dispuut was zeer geanimeerd; de humor was verre; men viel/elkander niet in de rede; de ernst was op aller aangezichten; men kon een speld hooren vallen. En het dispuut zou zich naar aller wensch tot uren gerekt hebben, vooral toen een er beweerde dat de Synode van Dordt een zuiver scholastieke synode geweest was met haar Drie Formulieren van eenigheid, immers ook een formuleering van God en de Eeuwige Dingen, — indien niet de altijd goedige praeses de heeren weer tot de orde geroepen had met de opmerking dat er nog zooveel op de Agenda stond waarvoor al de geleerdheid van de heeren vandaag maar eens naar den achtergrond moest wijken. En de vergadering nam haar verderen loop. Ook kreeg de humor weer een beurt.
Als iemand van de deftige broeders van elders het begin van deze vergadering of enkele andere vergaderingen van het Ministerie had bijgewoond, zou hij ontsticht zich verontwaardigd hebben over zulke mannen, die zich zoo konden laten gaan in hun lichteren of dieperen humor, en hij zou zich afgekeerd hebben en heengegaan zijn met de ontbc>ezeming: „Zijn dat nu dominees uit een groote stad?" in het niet begrijpen van een diepen stroom van ernst waarvan die humor het vervoermiddel was. En onwetend in zijn begrijpen zou de deftige broeder het nimmer kunnen gelooven, dat al deze zelfde heeren mannen waren, die
70



prachtig werk leverden op den kansel, die schitterend werk deden in de hun toevertrouwde wijk, en die alle dagen in vele zwaar meetellende uren catechisatie het bewijs gaven geboren onderwijzers en leidslieden der jeugd te zijn; al die mannen! En nog minder zou hij het hebben kunnen gelooven, dat er vier uit dien kring binnen enkele jaren tot het hooge ambt van professor waren geroepen, en een tot Minister, zoo goed als er maar een Minister kon zijn. Rotterdam was toch wel een gelukkige gemeente, die zulke predikanten bezat, dacht Walter.*)
Hoe merkwaardig de discussie over het verzoek van diakenen ook mocht geweest zijn, het was even merkwaardig om in den loop van de week waar te nemen hoe de broeders met grooten ernst en met warme harten de gemeente ingingen om gaven los te krijgen voor de ellende der armen in dezen ongekend harden winter. Toen zij hun gaven bij de diakenen stortten, stonden deze verbaasd en dankbaar, en zeiden zij: „Als de dominees toch willen, dan kunnen zij wat gedaan krijgen."
*) De schrijver begaat hier misschien een misslag van anachronisme, door een beschrijving van een vroeger Ministerie te geven, die niet op het tegenwoordige Ministerie past. Hij is een oud man. die het Ministerie van nü niet meer geheel kent. en die alleen gekend heeft dat van een vorig tijdperk, toen de humor het lachende vervoermiddel was van ernstige gedachten, en het machtig middel van opvoeding van elkanders karakter. Als dat nu niet meer zoo is. dan is zijn beschrijving zeker een anachronisme! J3n de deftige goegemeente, gerustgesteld, kan zeggen: „Gelukkig, gelukkig!"
71



Ook Walter was er op uit getrokken, direct den volgenden morgen na de vergadering.
Hij had een plan gemaakt. Als hij eens geld ging zoeken bij de menschen waar de Kerk niet gewoon was geld te zoeken? Bij de niet-kerksche menschen. Wat deed het er toe of zij geen lidmaat waren van de gemeente of nooit ter kerke kwamen? De armen waren toch gemeengoed, en deze buitenstaanders waren toch even aansprakelijk voor de armen als zijn goede gemeenteleden? Hij kwam tot een besluit dat hij het doen moest.
Op weg naar zijn doel ontmoette hij een gemeentelid, wien hij zijn plan mededeelde.
„Dominee," antwoordde deze, „daar moet je niet aan beginnen. Die rijke heeren die aan geen God gelooven hebben ook niets voor de armen over. Dat gaat altijd samen: ongeloof en hardvochtigheid voor de ongelukkigen. Zegt de Schrift niet: De barmhartigheden der goddeloozen zijn wreed?" Walter vond dat de man zelf wreed sprak. „Ik ken de ongeloovigen, en ik heb altijd gezien, dat zij zich nooit met ons bemoeien; die laten de Kerk links liggen. Zij zijn als de Priester en de Leviet, die den gewonde aan den weg laten liggen; zegt de Schrift dat niet?"
„Neen, dat zegt de Schrift niet, waarde heer!" antwoordde Walter. En bij zichzelven dacht hij : „Is het niet veeleer omgekeerd, ""dat de Kerk zich niet met hen bemoeit? De arbeid der Kerk is sterk onder de armen en onder de burgerij; maar wanneer interesseert de Kerk zich voor de rijken?" En hij dacht dit met weemoed.
72



„Ik zal het toch maar eens probeeren," zeide Walter tot den man, en hij ging zijns weegs.
Het was altijd zijn gevoelen geweest dat er onder die menschen buiten de Kerk velen waren die dichter bij het Koninkrijk der Hemelen stonden dan menige broeder die wijdbeens midden in de Kerk stond, met vrome gewichtigheid zich zelf bewust.
Hij ging de rijke heeren aan hun kantoor vinden.
Zoo kwam hij, den een na den ander, bij een drietal. Hij stond al maar verbaasd over de grootschheid der kantoorgebouwen, in zijn oogen ware werkpaleizen; over de kalme verzekerdheid waarmede alles geschiedde, ieder precies wetende wat hij te doen had, van den eersten procuratiehouder tot den minsten bediende toe. Hij voelde dat zich achter dien arbeid een achtergrond uitstrekte, alsof Duitschland, Engeland, Amerika en Indië niet ver achter het kantoor reeds begonnen, met weer andere achtergronden daarop volgende. Was dat de polsslag der wereld dien hij voelde?
Maar waar hij nog meer over verbaasd stond was de eenvoudigheid van de groote heeren zeiven, die hem in hun particulier bureau ontvingen. „O! is het dat, waar je om komt, dominee?" hadden zij gezegd, „dan moet u geholpen worden; de winter is ook zoo buitengewoon, ja, natuurlijk, we begrijpen het heel goed." En de een had hem honderd gulden gegeven, de twee anderen ieder driehonderd gulden, zonder gewichtigheid, als een heel gewone zaak.
Alleen had een van de drie er bij gevoegd: „Ik apprecieer het zeer dat de heeren wat van mij hebben willen," en dat had Walter wel wat ironisch
73-



in de ooren geklonken. En de tweede had gezegd: „Het is maar geld dat uit Tyrus en Sidon komt, maar Sion zal het toch wel willen aannemen," en dit scheen hem even ironisch. Verwonderd dacht hij even er over na, waar deze man die Bijbelkennis vandaan had. En de derde had niets gezegd, terwijl hij hem het geld met een vriendelijk gebaar overhandigde. Elk bezoek was in twee, drie minuten afgeloopen.
Zij leken hem zeer mild toe, deze mannen buiten de Kerk, maar had hij geweten hoeveel duizenden zij gewoon offerden aldoor aan de philanthropie waar de Kerk nooit deel aan nam, zijn verbazing zou geen grenzen gekend hebben. Hij was 'nog zoo kort in de gemeente, en die handelswereld kende hij nog niet. Eerst later zou hij met bewondering weten dat de barmhartigheid der goddeloozen niet wreed is, in een anderen zin dan die tekst bedoelde.
Bij het uitgaan van het laatste kantoor sprak de portier hem fluisterend aan: „Dominee, ik heb begrepen waar je om komt; je moet niet vergeten ook bij meneer Dalzaard aan te gaan, daar wat verder op." Ieder scheen hem te helpen in dit land der Filistijnen.
Toen hij verder ging, in de Boompjes, kwam hij dichter bij de Maasbrug. Hij las op een groot koperen naambord den naam; D'Alsart. Deze zou het wel wezen dien de man met Dalzaard bedoeld had.
Op de hooge stoep staande zag hij even rond in het gewoel van de straat, waar de karren al maar op elkander volgden, éen lange rij van voer-
74



dat hij voor zich niet in eenige weinige oogenblikken zou kunnen afmaken, en waar hij gaarne een rustig uur voor over zou willen hebben? Die heer was rustig, en had alles op een kalme wijze gezegd, zichzelf meester, zooals een koopman rustig is wanneer hij bezig is een rekening te vereffenen met een ander, in dit geval zijn vreeselijke rekening met de Kerk! Walter zelf was niet rustig; o! hadde hij de zelfbeheersching van dien handelsman! Hoe moest hij beginnen te antwoorden? Te meer daar hij met zijn volle medegevoel aan de zijde van den koopman stond?
Hij begon maar met het eerste wat hem inviel. Hij zou straks wel verder weten deze vreeselijke vragen te beantwoorden. „Mijnheer D'Alsart, ik laat enkele vroegere predikanten voor wat zij waren. Maar ik sta in voor de eerlijkheid en de waarachtigheid van mijn collega's die nu hier predikant zijn, èn op den kansel, èn bij de stervenden!" Hij trilde, en voelde het weer dat de koele kalmte van een koopman hem niet eigen was.
Hij wilde verder spreken, maar hij werd gestoord. Daar werd op de deur geklopt, en Mansen trad binnen zonder vergunning af te wachten. „Meneer," zeide hij, „die Spaansche gezant schijnt ongeduldig en vraagt of hij van middag kan terugkomen tegen twee uur?"
„Ik kom direct, Mansen."
„Ook dit gesprek wordt afgebroken, meneer Walter! Zou ik weer drie-en-twintig jaar moeten wachten op het volgende gesprek met een dominee? Dat ik me heb laten gaan in een vertrouwelijke
81
6



mededeeling heeft u te danken aan uw eerlijke gezicht, vergeef me de schijnbaar platte aardigheid» en aan uw colbert; had u een lange jas en een witte das aangehad, dan zou u alleen geld gekregen hebben, en geen vertrouwen." Hierbij reikte hij Walter als iets heel gewoons een bankbiljet over van duizend gulden. „Ik zal u zelf uitlaten," zeide hij.
Buiten de deur stond zijn aangezicht een oogenblik vriendelijk, toen hij Walter de hand tot afscheid reikte en zeide: „Als u de antwoorden op mijn vragen bij mij t'huis wil komen zeggen, doe het dan; kom mij maar eens t'huis bezoeken, u zal welkom zijn."
Toen deed de heer D'Alsart de deur van de wachtkamer open, en Walter hoorde hem den Spaanschen gezant in het Spaansch aanspreken, vloeiend en beleefd. „Zeker een verontschuldiging voor het lange wachten," dacht Walter. En hij dacht verder: „Hoeveel talen spreken die kooplieden?"
Bij de dubbele glazen deur hield hij Mansen even staande: „Wat komt een Spaansche gezant hier doen, Mansen?"
„O, wij hebben geschil met de Spaansche regeering over uitvoerrechten die ze te veel van ons geêischt hebben op onze ertsbooten."
„En wat moeten die twee heeren uit New-York?"
„O, dat zijn twee petroleummagnaten, die willen ons aandeelen aansmeren in hun petroleumbronnen/
„En wat wil die Engelschman uit Londen?"
„Dat is de concurrent van de twee, die hun een vlieg wil afvangen."
„En die man uit Berlijn?"
82



„Dat is een bankdirecteur, die voor 't moment geld te veel heeft op zijn bank, en die het bij ons wil plaatsen, maar wij danken hem! Dat hebben we zelf wel."
Die Mansen zeide wel eens iets dat fout was, maar hij zeide het toch maar, om zijn prestige als portier van een groot kantoor.
Walter lachte om den man, die deed alsof hijzelf de directeur of de grootste aandeelhouder in de zaak was, en die aldoor praatte van „wij" en „ons." Die Mansen was ook al dertig jaar portier in dat huis.
Op straat gekomen daalde over Walter een groote verluchting.
Op de Maasbrug reden weer treinen, twee nu, ieder in tegenovergestelde richting, de eene van het Zuiden, de andere van het Noorden, met gillend fluiten terwijl zij elkander passeerden. Daar waren veel goederentreinen ingelegd, nu de vaart dicht lag binnenwaarts en de schuiten het vervoer niet meer deden. De donder van de twee treinen overstemde al het geluid op de Maas en op de straat.
Nauwelijks honderd schreden verder zag hij, bij het Bolwerk, Dechtine aankomen. Ditmaal zou hij zijn kans waarnemen, dacht hij. Tot haar verwondering , die zij niet op het gelaat kon verbergen, sprak hij haar aan. Zij meende hierin dezelfde vrijpostigheid waar te nemen die hij toen op de Blaak vertoond had.
„Ik kom juist bij uw vader vandaan, van het
83



kantoor," zeide Walter, „ik had hem een vraag te doen, die hij beantwoord heeft."
„Dan hoop ik dat de vraag zijn antwoord waard is geweest," sprak Dechtine, om iets te zeggen, daar zij toch wat zeggen moest; maar het was scherper dan zij bedoelde, en het stemde haar niet genoegelijker dat zij zich hier weer had laten gaan.
„Indien mijn vraag getaxeerd moet worden naar het antwoord dat uw vader mij <gaf, dan moet mijn vraag bijzonder goed zijn geweest, want het antwoord was schitterend."
„Meneer, u spreekt raadsels, en ik ben u toch niet tegengekomen om raadsels op te krijgen?"
„Ik kwam hem om geld vragen voor onze armen, en hij heeft mij mild geholpen."
Dechtine wilde dat zij van hem af was, evenals de vorige maal, en tot dat doel zeide zij, als om aan te toonen dat zij het gesprek ging afbreken: „Waren er nog veel menschen in zijn wachtkamer, dat u weet? Ik ga juist naar hem toe."
„Daar wachtten op hem, toen ik wegging, een Spaansche gezant, twee petroleummagnaten uit NewYork, een uit Londen, en een bankier uit Berlijn.'' „Ach, daar komt vader niet mee klaar vóór de koffie, want het is al één uur. Dan brengt hij hen natuurlijk mee naar ons huis; en wij doen onze koffie altijd zoo eenvoudig; dan moet ik mij wel haasten, want dat moet nu natuurlijk een lunch zijn. Dag, meneer Walter!" En zij keerde zich om, en dewijl zij opeens begreep dat Walter denzelfden weg uit moest, liep zij snel heen.
Hij begreep, en bleef langzaam achter.
84



Dicht bij zijn woning gekomen, waar hem zekerlijk een eenvoudige koffie wachtte, zag hij een oud man, een voddenraper, die langs de boomen snuffelde, evenals de twee ratten eenige avonden geleden. De man scheen zeer zwak en had moeite om den haveloozen zak vol vodden op zijn schouder te houden, die er telkens af wilde glijden. Een baardje kwam onder zijn dunne hoog toegeknoopte jas uitkijken, en zijn wangen stonden ingezonken. Zijn oogen evenwel glinsterden, evenals die van de ratten. Met een stok stak hij onder de kisten aan den kant, om te zien of hij er wat onder uit kon halen. Onderwijl kauwde hij op een stuk oud brood, dat hij in de hand hield. Het echte Rotterdamsche type van den voddenraper, welk type ging uitsterven, de mensch-rat.
Walter vergeleek onwillekeurig dezen zwerveling bij den rijken koopman dien hij juist verlaten had, en, naar hem toegaande, bood bij, medelijdend-goedhartig, een gulden aan.
„Nee man, dank je wel," sprak de man; „ik weet dat je een dominee bent, en van de dominees mot ik niks hebben. Stik maar!" Hij zeide het met een vloek, kuchende.
Terwijl Walter zijn deur inging, dacht hij: „Ook hier weer, ook bij dezen man, de zonde mijner vaderen? Wat is zijn ervaring van een dominee die hem zóó bitter heeft gemaakt?"
Toen hij op zijn kamer kwam ging hij voor het raam Zitten, met veronachtzaming van het brood en de koffie die zijn huishoudster had klaar gezet. En hij peinsde, met bewolkt gelaat:
85



„Wat is toch de schuld van de Kerk in dezen? En is die schuld zóó groot? Ik heb vijf mannen gesproken dezen morgen en één meisje, en van allen heb ik een beschuldiging tegen de Kerk gehoord. De eerste zeide ironisch: Ik apprecieer het zeer dat de heeren wat van mij hebben willen. De tweede zeide: Het is wel maar geld uit Tyrus en Sidon, maar Sion zal het toch wel willen aannemen. De derde zeide niets, maar was in dat zwijgen wellicht nog meer beschuldigend dan de twee. En de vierde, D'Alsart, heeft gezegd dat wij logen op de kansels en tegen de stervenden, de leer van de Kerk zeggende en niet onze eigen meening. En bij de vijfde, het meisje, las ik den wrevel tegen de Kerk in haar oogen, omdat het een dominee was tegen wien zij spreken moest. En de zesde, een voddenraper, heeft gevloekt met een vreeselijken vloek tegen de Kerk. Is de schuld van de Kerk zóó groot? — Mijn God!" riep hij uit, terwijl hij de oogen opsloeg naar zijn Vader die in de hemelen is, „mijn God, ik kan toch die zonden mijner vaderen niet verzoenen? En als ik ongelukkig ben over de schuld van mijn Kerk, hoe moet Gij het zijn?"
En op eens, met een afbuiging van gedachten, dacht hij bitter aan zijn eigen schuld en tekortkoming, in Oostloorn en hier in de groote stad. Hoe velen had hij zelf verdorven in zijn ongeschiktheid, hen wegzendende in zijn onwetendheid en waanwijsheid, den weg op die van den Vader èf leidde? Was dit misschien, deze zonde die de Kerk en hij bedreven, de zonde tegen den Heiligen
86



Geest, waar de Schrift van sprak, welke niet vergeven wordt in dit leven en in de toekomende eeuw?
En alweer riep hij uit in zijn angsten, wat hij bij zichzelven gezegd had toen hij zijn intrede deed in de Groote kerk, toen hij den preekstoel opkwam, terwijl de duizenden monden hem een lied van heil toezongen: „Heere, waarom hebt Gij mij dominee laten worden? Hadde ik alles geweten, ik had het niet gedaan; Gij zijt mij te sterk geweest, en Gij hebt mij overreed."
Toen hij zich aan tafel zette was het een bitter brood dat hij at, alsof de Satan daar ook zat, tegenover hem, en met hem het brood brak.
Hij ging dien middag weer de gemeente in, hij wilde naar den diakenboekhouder. Maar hij ging als een man die reeds te veel ervaringen gemaakt bad in de weinige uren van één morgen. .
Op weg kwam hij zijn ouderen collega Stevinus tegen, met wien hij eenigen tijd geleden die wandeling gemaakt had tot vóór de Koninginnekerk.
Walter gaf dadelijk uiting aan zijn rampzalig gevoel waar hij onder leed ten opzichte van de schuld der Kerk. Hij vertelde Stevinus zijn ondervinding van den morgen, hoe vijf mannen en één meisje hem een aanklacht tegen de Kerk verheven hadden, waarvan hij de verschrikkelijke verantwoordelijkheid gevoelde alsof hij de misdaad der Kerk zelf gepleegd had.
87



Stevinus nam de zaak kalm op, als een oudere collega die ook dat gevoel gekend had vroeger, natuurlijk, maar die er nu wat over heen was. „Kerel, maak jij je moeilijk over zoo'n geval?" vroeg hij, en hij zette weer zijn wonderlijk gezicht waarvan een ander altijd denken moest: Spreekt hij nu ernst of is het gekheid?
„Het moet toch een krachtige Kerk zijn die zooveel misdaden kan verrichten en zooveel aanklachten en grieven en stormloopen verduren kan en die er toch steeds bovenop blijft!" sprak Stevinus. „Dacht je soms dat de Kerk vergaan kan? Nooit! De Kerk is een wrak, dat wil ik wel toegeven, maar een houten wrak; was zij van ijzer, dan zou zij al lang gezonken zijn; maar een houten wrak drijft den Oceaan rond jaren en jaren; wanneer zinkt dat pas? Je geval is niets nieuws, ik zal je vertellen. Je moet weten dat ik afstam van Simon Stevin, die indertijd probeerde om den wind te gebruiken als motor voor zijn zeilwagen op het Scheveningsche strand. Een genie! Maar hij had tegenspoed, en kwam in zijn ontdekkingen niet verder, anders had hij toen bepaald de vliegmachine uitgevonden. Zijn zoon werd dominee, heeft men mij verteld, en gaf den Latijnschen uitgang aan onzen naam, zooals gebruikelijk: Stevinus. En onder de nakomelingen waren ook steeds predikanten. Wij zijn een heel geslacht van predikanten, die, toen het ons niet gelukte om vlieger te worden in het luchtruim, maar allemaal hoogvliegers in de Kerk zijn geworden. Een gewoon verschijnsel! In veel families traditie! Maar wat ik zeggen wil:
88



Kerk precies dezelfde dingen zeiden in gezalfde vergaderingen, alleen in andere woorden en met uitschrijven van een dag van algemeene verootmoediging.
Toen Walter bij den diakenboekhouder kwam in den Oppert, in het kerkeraadsgebouw, en dezen het geld overhandigde, zeide deze: „Dat is mooi, dominee, dat is veel geld."
„Ja," antwoordde Walter, „morgen zal er nog wel meer komen; dit is al vast wat ik vanmorgen opgehaald heb; nu kan je dadelijk aan het uitdeelen gaan."
„Waar heb je dat vandaan gehaald, dominee?"
„Van bij de goddeloozen vandaan! Van de rijke kan t oor heer en!"
De boekhouder begreep hem aanstonds, en zeide: „Je zal het nog wel meer ondervinden als je langer hier bent: die goddeloozen zijn milder en dichter bij de gerechtigheid dan het volkje Sions, dominee! Heeft u de heeren van den Maaskant gehad?"
„Daar kom ik juist vandaan."
„En is u al bij Meneer D'Alsart geweest?"
Walter overwoog even of hij den naam van den goeden gever wel noemen mocht en besliste maar in eens door te zeggen: „Ja, hij gaf rijkelijk."
„Ik ken hem, dominee; voor ik hier als boek-
92



houder kwam, ben ik bij hem op kantoor geweest als Engelsen correspondent. Die man, die doet wat goed! Hij doet voor de menschen alléén meer goed dan de heele diaconie!"
„Hoezoo?" vroeg Walter met verwondering.
„Wel, dat zal ik u zeggen, dominee! Hij heeft zoowat honderd man op het kantoor; hij heeft zoowat honderd man op zijn booten; en hij heeft zoowat altijddoor honderd bootwerkers en sjouwers aan het werk; dat is drie honderd man; en die kosten hem alle jaar vijfhonderdduizend gulden aan loonen! De diaconie van de heele kerkelijke gemeente geeft dat jaarlijks bij stukken na niet! Begrijpt u dat hij alléén meer voor de menschen doet dan de diaconie?"
„Ho, ho!" zeide Walter, „dat doet hij voor zijn eigen zak, die goedigheid! Door die vijf honderdduizend aan loonen krijgt hij toch zijn winsten die hij opstrijkt?"
„Ik zal u wat vertellen, dominee! U kent Mansen wel, den portier bij hem? Welnu, die is er al een dertig jaar, en mag daarom wel eens wat meer zeggen dan een ander tegen zijn heer. Laatst zeide hij: Meneer D'Alsart, ik begrijp niet dat u er niet meê uitscheidt; u werkt als een paard, harder dan één van al uw klerken; waarom legt u het bijltje er niet bij neer? U is toch rijk genoeg, als ik het zeggen mag. En wat zei Meneer D'Alsart toen? Mansen, zei hij, ik heb dertig jaar voor mezelven gewerkt, en nu moet ik dertig jaar voor anderen werken, als ik het zoo lang uithoud! Begrijp je, dominee, wat zoo'n woord beteekent? Ik zou alleen
93



graag willen weten of God zoo iets in aanmerking brengt in het oordeel? Want Hij vraagt immers alleen of je geloofd hebt?"
De straat opgaande dacht Walter: „Zulke menschen als deze koopman staan buiten de Kerk, maar zij staan toch dicht bij het Koninkrijk der Hemelen; het zijn de grensbewoners! Wat is het dat mij zoo aantrekt tot die grensbewoners, meer dan tot die in het hart van Jeruzalem wonen? En wat is de grondslag geweest van die warme vriendschap tusschen den Israëliet Salomo en den heidenschen koning van Tyrus?"
Walter had voor het eerst van zijn leven een koopman gezien.
En hij dacht nog verder: „Hoe kan een Kerk, die zoo in de schuld staat tegenover de wereld, nog met pretentie bij die wereld komen en uitroepen: Nu geloof je in al mijn dogmen, anders ga je naar de verdoemenis!" En hij peinsde verder over een Vereenvoudigd Christendom.
94



Waar was bij geweest, in welke wereld? Had hij dien jongen onder suggestie gebracht, of was hij zelf ook onder een ingeving geweest?
Er was nog een zieke waar hij heen moest.
Hij üep door den Oppert als iemand die van zijn droom ontwaakt. Het geraas van de straat kwam naar hem toe. Het geratel der karren verbijsterde zijn ooren. De voetgangers dreven hem vlak tot tegen den huizenkant. Enkelen groetten. Maar de droom wilde niet dadelijk wijken. Tot iemand hem staande hield, hem aansprak; en toen moest hij wel tot zichzelven komen. De pas ging sneller; daar was hij al waar hij wezen moest. Aan het eind van den Oppert, niet ver van de Groote Kerk, daar belde hij aan. Hij moest in het bovenhuis zijn, bij een heer die procuratiehouder was op een groot kantoor. Hij had hem al meermalen bezocht. Weldra was hij in een gewoon gesprek gewikkeld met den zieke. Doch het gesprek nam een ernstigen draai, al licht.
„Ik wil niet hebben dat u mij over den dood spreekt," zeide de heer tegen Walter, terwijl hij zich oprichtte in de kussens; en er sprak veel booze beslistheid uit zijn manier.
„Zeker wil ik het laten," antwoordde Walter. „Maar was ik er dan over begonnen? Wat had ik dan gezegd?"
„Neen, u had nog niets gezegd; maar ik dacht dat ik voelde, dat u er heen wilde met
100



uw praten. Spreken dominees daar niet altijd over als zij bij de zieken zijn?" En hij zeide het scherp.
„Weet ge," zoo zeide Walter zonder er op te antwoorden, „wie ik beneden in de gang ontmoet heb? Uw vrouw. Zij stond te midden van vier, vijf arme vrouwen, die zij hielp met goede hulp, denk ik, want blijde keken zij, die arme menschen."
„Mijn vrouw, beneden in de gang? Hoe kan dat? Ik dacht dat zij was gaan rusten! Ik had haar gezegd dat zij dat doen moest. Want zij heeft den ganschen nacht bij mij gewaakt; en al zooveel nachten! Zag zij niet bleek?"
„Neen, zij zag er frisch uit. Ik kan u gerust stellen. Zij is jong en sterk. Dat is echte mooie kleur op haar wangen. En zij zeide* zoo vroolijk dat ge beter zoudt worden; en toen keek zij nog blij der dan die vrouwen."
„Ach, mocht het waar zijn!" zuchtte de kranke. „Zooals zij mij lief heeft!" sprak hij later. „Hoe de mensch toch altijd gelooft wat hij gaarne wil! Die vrouw gelooft altijd dat ik beter zal worden. Zij zou het niet overkomen als het anders kwam."
„Wat zeidet ge: als-het-anders-kwam?"
„Wel ja, dat kan immers!" zeide hij. Maar hij hield plotseling in. Want hij voelde dat hij zelf was begonnen te spreken over wat bij wilde dat Walter niet aanroeren zou.
En Walter hielp hem. „Weet ge wie ik ook ontmoet heb, op straat? Uw kinderen. Hij sprong naar mij toe, uw jongen, en hij toonde mij een handvol knikkers die hij gewonnen had van zijn schoolvrienden. Zij hadden op het kerkplein een
101



plek schoongeveegd van de sneeuw; het was best gegaan, dat knikkeren. En dat meisje van u, dat zeide dat ge beloofd hadt met haar naar buiten te gaan als de winter maar voorbij was. Wat zijn dat toch prachtige kinderen!"
„Zeide zij dat?" vroeg hij. „Het is waar, ik heb het haar beloofd."
„En waar gaat ge dan naar toe? Naar de bosschen? Of naar de zee?" En Walter keek hem aan alsof hij niets bedoelde.
Maar daar streek een schaduw over dat gelaat als een zwarte gedachte; en die schaduw wilde er niet af. Groote tranen kwamen plotseling afvallen over de bleeke wangen; en terwijl hij de handen sloeg voor het gelaat, snikte de groote man: „Zij zal nooit met mij naar buiten; mijn kind, mijn arm kind!'
Toen sprak Walter rond en open met hem over den dood. Die man verbood het niet meer. Zijn eigen hart had hem verraden; hij was er zelf al vol van geweest. En zijn mond sprak zijn hart niet meer tegen.
En die man verbaasde zich toen Walter verder met hem sprak, dat er vertroostingen zijn sterker dan de dood, zooals iemand zich verbaast dat, ziet, de dood het leven is.
Toen zijn dochtertje boven kwam en vroolijk naar zijn bed sprong, zeide hij: „Wij gaan samen naar buiten, nietwaar? En mooi is dat land. En broer komt er ook. En moeder ook." „Waar is dat, vader?"
En daar gleed geen schaduw meer over dat bleeke gelaat als een zwarte gedachte. Hij nam
102



het kind in zijn armen en kuste het, en zeide als een, die pas begon vroolijk te worden en die dat vroolijk zijn nog niet gemakkelijk vond: „Dat zal zusje eens zien."
Het was een paar maanden later dat Walter weer eens in de straten en stegen van zijn wijk bezig was in den voormiddag om ziekenbezoek af te leggen. De zoele heerlijke warmte van een voorjaarsdag streek over de daken en daalde neer in de stegen. Maar hij had er niet op gelet. Hij had zoo vele zieken dien morgen. Welken zou hij nog nemen?
Hij zag opwaarts, op het plein van de Groote Kerk, alsof daarboven in de lucht de uitslag van zijn keuze lag. En opwaarts ziende vond hij de duiven boven bij den toren, die rondfladderden in ongewone vlucht, zooals het hem toescheen, met meer dan gewone vroolijkheid en snelheid. De warme zon straalde tegen witte vlerken. En nog hooger ziende zag hij de wolken, kleine gelijkmatige wolken, zacht gedreven. En het overviel hem in eens dat het lente was: hij had er, hoe was het mogelijk, den ganschen morgen nog geen gedachte of gevoel van gehad. Het kwam als een storm in zijn ziel; wee, hoe zou hij dat meester worden? De demon van zijn natuurliefde had hem overrompeld. Het was het visioen van zijn dorpsgemeente. „Oostloorn, Oostloorn, geef me weer uw heide, uw bosschen; geef me den geur der uitspruitende berken en het
103



Ook van den dichter der Homerische zangen herinnerde hij zkh eenige regels; ook van Sophokles in diens Oedipus op Koïonus; zelfs van den nuchteren Jacob Cats. Hoeveel eeuwen geleden had de schoonheid van de narcis de aandoening verwekt welke nu ook weer bij hem gewekt was en hem onder betoovering bracht!
„Ik wil toch iets van de lente hebben in deze steenwoestijn," sprak Walter in zichzelven, en daar was bijna grimmigheid in zijn zeggen. Hij wist op eens w^lke zieke hij nog bezoeken zou, nu. Hij ging langs de DelftscheVaart terug, waar hij wist dat die oude kastanjeboomen in bloei stonden, dan de Schie langs, waar hij ook wist dat de kastanjeboomen in bloei stonden. Daar ver op den Bergweg, naar Hülegersberg toe, daar was de zieke die hij hebben wilde, en iets van de lente tegelijk! Het was niet in zijn wijk, maar hij had zijn zieken door de geheele stad; zij riepen hem.
Den tuin van een villa stapte hij binnen.
Onder den bloeienden appelboom zat zij, zijn 4onge zieke, voor het eerst naar buiten gedragen, in de warme lente. Zoel was de lucht, zooals dat is in de lente wanneer de dagen de eerste warmte nog niet geheel verdragen kunnen en de zon te sterk op eens zich laat gelden. Zoet zwierven de geuren door den hof. Het was alles rood en wit aan de boomen.
En zij zat mijmerend, in de kussens, een doek om de schouders.
„Is de lente tot u gekomen?" vroeg Walter, terwijl hij de narcissen voor haar op het tafeltje legde met vriendelijk aanbieden.
105



„Zij bloeien niet voor mij, dè boomen," antwoordde zij. „Dat is voor anderen. Wat heeft de wereld voor mij?" En zij zag voor zich uit als een die geen antwoord wacht.
„Maar zie, zij vallen u toch in den schoot, de bloesems. Wil u den appelbloesem niet? En de grond voor uw voeten is ook bestrooid. En heeft die zanger in de takken dan wel een anderen toehoorder dan u? Waarom gelooft ge niet, en hoopt ge niet? Is er niets meer waarop ge hopen kunt?"
„Ach, beter worden zal ik immers niet," zoo kuchte zij, en de kuch was zwak als van een die niet leven zou. „Is de lente niet een winter in wording?"
„Neen, een winter in 't verdwijnen! Eeuwigheid spelt zij. Daar is leven in 't versterven; niet hetzelfde leven, maar telkens ander leven. Waarom hoopt ge niet, —; op iets anders?" En zij zwegen.
„Maar zie eens voor u uit," zoo begon Walter, „daar ver over de velden, hoog boven tegen de lucht, witte blinkende wolken! Zijn ze niet schoon?"
„Wolken, is dat niet eigenlijk duisternis in blinkende kleederen? Dan is de dood eerlijker; die komt zooals hij is, zwart en scherp, zonder vermomming. De witte wolken zijn valsch. Waarom komt de dood alleen maar zoo langzaam?"
„Ik dacht dat de wolken wagenen waren, waarop Hij rijdt die de hemelen heeft tot een troon. Zie, daar rijdt Hij. En Zijn wagen is wit als de sneeuw. Het zonlicht kaatst blinkend tegen de wanden. Zie het wentelen der wielen, alsof de spaken bliksemen. En evenals de kinderen, kijk, hier op den landweg, achter dat rijtuig loopen om een
106



aalmoes, zoo loopen wij achter Gods .hemelwagen, en wij roepen om een gave, en wij steken de handen uit met een bede."
„Waarom zegt u dit? Is het omdat ik nooit bid?" vroeg zij. En daar was schrik in die vraag, als de schrik van een die een ontdekking bij zichzelven maakt.
Lang zat zij. En eindelijk: „Ik wil het wel beproeven zoo'n kind te zijn dat achter den wagen loopt. Ik wil wel bidden. Ik heb het nooit gedaan. Is dat de les van uw praten? En is u daarvoor gekomen?"
Walter zweeg, denkende dat onder dat zwijgen haar eerste bede wel eens reeds opstijgen kon.
„Maar zie eens," zeide hij later, „het witte van de wolken gaat reeds weg. De zon gaat er achter verdwijnen. Zij worden alle grijs en donker. Zwart zien zij."
„Dan krijg ik toch gelijk dat zij niets anders zijn dan duisternis. Valsch zijn ze. Van den tegenspoed zijn zij immers ook het beeld? Wat is mijn leven anders dan een leven van veel wolken?"
„Beeld, beeld," zoo mijmerde Walter, alsof hij alleen voor zichzelven sprak, „de menschen hebben de beelden zoo vreemd gekozen. De tegenspoeden, de wolken bedoel ik, zijn veeleer schatkamers. Als zij neervallen als water, dan blijkt het dat het koren is wat daar neervalt op den akker; dat het gras is wat daar neervalt op het weiland; dat het wijn is wat daar neervalt op den wijnberg. Zijn er grooter schatkamers dan de wolken?"
107



„Zijn mijn tegenspoeden dan ook schatkamers voor mij? Bedoelt u dat met uw spreken? En welke schat zal daar dan uit neervallen voor mij?" En zij vroeg het als een die oogen opslaat met verbazing, dat er nog dingen zijn achter de dingen.
„En zie eens," zeide Walter zonder antwoord, „zie eens hoe heet de zon al is geweest. Zij zijn blijde, de planten, dat de wolken zeggen: Wij zullen boven u gaan hangen opdat de zon u niet langer verderft. De tegenspoeden, de wolken, bedoel ik, redden er velen het leven, die van te veel zon op hun weg zouden omkomen."
„Zou ik dan omgekomen zijn op den levensweg, als ik zon had gehouden, en als mijn tegenspoed niet was gekomen?" En weer vroeg zij het alsof Walter geen antwoord behoefde te geven.
Lang waren zij stil.
„Daar komt het water reeds," zeide Walter. „Ik zal u naar binnen dragen."
En de kranke die hij naar binnen droeg, in sterke armen, was als een die den regen nu blij der kon zien vallen dan zij eerst de zon had zien schijnen; als een die voor het eerst geloof kreeg dat er een God was en een nieuw leven achter haar wolken.
Zij strekte nu de hand wel uit, onder het dragen, en wilde een tak hebben van den boom, van den bloeienden boom der lente.
Op den terugweg nam Walter den weg langs den Bergschen plas. Hij roeide over en kwam langs de Rotte de stad binnen. Hij had de lente gezien! En het was met den stap van een sterk man, toen
108



bij daar ging de Jonkerfransstraat door, huiswaarts naar het Gemeenlui's Haringvliet.
De suggestie, die van Walter uitging bij zijn zieken, was sterk. Hij was er zich van bewust: hij suggereerde die zwakken tot gelooven. Soms wist hij niet of hij er goed aan deed. Was dat nu niet bij die menschen een gelooven uit zijn suggestie geboren? En was dat nu het rechte gelooven, zooals de Kerk het wilde?
Evenwel, was het Christelijk gelooven bij de menschen wel iets anders dan een gesuggereerd zijn? Suggestie, in goed Hollandsch gezegd, was dat niet ingeving, aanblazing? En als iemand tot het geloof kwam, kwam dat dan niet, zelfs volgens de meest rechtzinnige leer, door ingeving, door aanblazing van Hooger Geest? Waarom zou hij dan niet die Goddelijke suggestie bijstaan en in de hand werken?
Het merkwaardigste was dat bij die bezoeken hijzelf ook soms onder de ingeving kwam: hij suggereerde en werd zelf ook gesuggereerd. Dat was wel eens heel sterk.
Hij was op een avond geroepen bij een man op het Hofplein. En hoewel hij veel ander werk had, dat ook moest gebeuren, dit ging vóór, meende hij, en hij het al het overige varen.
Hij trof er een man aan, zonderling eenzaam en verlaten. Geen vrouw, geen kind, geen vriend,
109



die den stervende bijstond. Moest die man daar alleen sterven, als de nacht kwam? Walter voelde dat dit geen kort bezoek kon zijn, en dat hij hier wel lang zitten zou, bij dat bed. Als de dood spoedig kwam, zou hij blijven tot het laatste; maar als de dood talmde tot middernacht, of tot den morgen? Hij wist niet hoe hij doen zou.
Zoo zat hij daar in het half donkere vertrek. Water gaf hij den man; en een goed woord gaf hij hem zooals een dominee een goed woord moet hebben voor iemand die ver weg gaat om niet weder te keeren. Hij vond dat de dood er niets aan had om dezen man langer nog te laten leven. Waarom stelde de dood het oogenblik uit?
De stilte van de kamer deed hem zonderling denken en in vreemde gepeinzen verzinken. Soms moest hij tot zichzelven komen om te weten waar hij was. Het was er zoo stil. Daar sloeg het middernacht van de groote staanklok in den duisteren hoek van de kamer; zware slagen, langzame, statige. Hij stond op van den stoel naast het bed van den kranke. „Ben ik al zoolang bij u geweest? Het is middernacht; zou ik niet huiswaarts moeten keeren?"
„U is niet lang hier geweest," zuchtte de kranke. „Zou u nog niet wat blijven, eenige oogenblikken nog, opdat ik niet alléén ben in mijn sterven straks?"
En Walter bleef. De suggestie van de omgeving werd sterk over hem. Soms leek het hem toen of hij een gesprek met zichzelven hield. Hij wachtte op den dood.
Daar werd hard op de deur geklopt, en hij
110



ging om open te doen. „Kunt ge niet zachter op de deur kloppen? Is dat ruw doen! Weet ge niet dat hier een stervende ligt?"
„Daarom kom ik," zeide die binnen kwam, „gij weet toch wel dat ik de Dood ben?" En hij ging op den stoel zitten naast het bed, als een die hier heer was, en als die geen haast had en wel spreken wilde met die leven. Zijn verschijning was als die van een grijsaard, met smalle lippen en stralende oogen, met een dunnen maar langen scheef~ hangenden baard; als Charon, dacht Walter, maar Charon gekleed, in een langen mantel, geheel een voornaam heer.
„Uw binnenkomen is ruw," hernam Walter, „waarom doet gij het niet zachter? En waarom verschrikt gij de stervenden? Kondt gij niet milder doen wat gij doet?" En hij twistte met den Dood.
Deze lachte, niet hoorbaar, en gaf geen antwoord.
„En waarom, als gij tot hen komt, hebt gij dat zwarte kleed aan? En waarom is uw gedaante niet lieflijker? Het is bang om u aan te zien. Kondt gij ook niet uw woorden zachter tot hen zeggen? Uw taal is hard; en de klank van uw woord is reeds de dood. Gij kondt toch müd doen wat gij doet." En Walter twistte tegen den Dood.
Zonder antwoord daarop zeide deze: „Ik kom van verre."
„Van waar?" vroeg Walter, „van den duisteren godsakker?"
„Neen, van een licht en vroolijk land. Daar is zelfs mijn kleed wit van het vele licht; en daar is zelfs mijn aangezicht stralend van het licht; ik
in



ben hier anders dan daar; de aarde is zoo donker; en het donkere aan mij komt van hier."
En het ging Walter schijnen alsof die oogen het licht hadden van het land waar hij vandaan kwam; die oogen waren schoon; zag iemand ooit diepere oogen? Daar blonk eeuwigheid achter.
„Weet gij wie de heer is in dat land?" vroeg hij.
„Ik meen van wel," antwoordde Walter. „Hij is ook mijn heer. Maar Hij is immers uw vijand?"
„Hoe kunt gij ... ." en hard lachte de Dood; „hoe, weet gij niet.... gij moest toch meer weten dan anderen!" Maar daar was zachtheid in zijn woord toen hij weer verder ging: „Wij hebben daar allen Hem zeer hef; Hij is zeer schoon en goed, onze Heer. Als onze Heer maar niet zoo bedroefd was bij tijden!"
„Is dat veel, dat bij tijden?" vroeg Walter, want dat God verdriet moest nebben wist hij al lang.
„Ja," antwoordde de Dood beslist. „Ook verlaat Hij dan Zijn troon, en is Hij langen tijd afwezig, gelijk een heer die naar een ver land reist. Hij is dan hier op de aarde. Hebt gij Hem nog nooit gezien, in een steeg, in de gevangenis, bij een kind, of op een slagveld tusschen de gewonden? Gij moet Hem zeker al eens gezien hebben, maar gij hebt het niet geweten. Misschien hebt gij wel eens met Hem geworsteld, aan de beek Jabbok. Let er toch eens op, den volgenden keer. Hij is meer hier op aarde dan in den hemel. Dan lijkt de hemel ons ledig."
„Maar God is toch overaltegenwoordig?" vroeg Walter, dogmatisch onderwezen aan de academie.
112



„Wildet gij Théologie met mij redeneeren?" antwoordde de Dood lachende. En hij lachte als iemand die mooie tanden heeft. „Dacht ge dat de Dood Theologie er op na hield? Wij hebben God daarboven, maar geen Leer aangaande God! Gij kondt toch weten, gij moest dat toch weten!
En weet gij ook wie de bewoners zijn van dat land?" vroeg hij verder.
„Ik meen van wel," antwoordde Walter, „ik hoop er ook eenmaal te komen; het moet er wel heerlijk zijn; wat ik er van wist heb ik juist dien man daar verteld, daar in het bed, en hij vond dat hij daar wel wezen wilde."
„Al wat uw Boek er van zegt is waar," zeide de Dood. „Daar is niemand in dat land of hij heeft het zeer goed, zooals hij nooit heeft gezien. En waarom hieldt gij mij dan tegen toen ik binnenkwam? Ik kwam toch om hem daar over te brengen? Ik ben der stervelingen gids daarheen. Hoe zouden zij den weg weten zonder mij bij de schemerende bergen? Waarom twisttet gij dan tegen mij als tegen een dien gij haat?"
„Gij doet zoo hard wat gij doet. Alle stervelingen vinden u hard."
„Dat ik hard aan de deur der levenden aanklop, is omdat gij levenden mij niet hoort en niet hooren wilt. Gij doet als dooven. Maar ik zelf ben niet hard, en om te straffen kom ik niet meer; dat is al bijna tweeduizend jaren dat ik niet meer kom om te straffen. Gij weet wel, bijna tweeduizend jaren. Gij moet dat ook beter weten dan anderen. Ik zelf ben niet hard. Zie maar, als ik mijn hand op zijn
113
8



oogen leg, zou dat hard zijn?" vroeg hij. En hij deed het. En Walter zag dat er nog licht was aan die hand van het land waar hij vandaan kwam.
„Ik zie iets wonders," zeide de stervende, de lichtende oogen wijd open, „hoe komt het dat ik dat zie? Een gouden stad, en menschen die ik gekend heb, die mij naderen om te omhelzen!"
„En als ik mijn hand op zijn hart leg, zou dat ook hard zijn?" vroeg de Dood, Walter aanziende. En hij legde den man de hand op het hart.
„Hier in mijn hart is het vrede! Jezus, mijn Heer!" stamelde de stervende, en hij strekte zijn armen uit als om iemand te ontmoeten.
„Waarom zegt gij nu toch dat ik hard ben?" vroeg de Dood, Walter aanziende.
Hij wachtte geen antwoord en ging heen, zacht, zooals iedereen zacht door een kamer gaat waar een doode ligt.
Walter dekte den doode toe. Daar was iets als licht op dat voorhoofd op de plaats waar de hand gerust had, bij de oogen, als een licht uit een ver land; en daar was een lachen om den mond. En nu wist hij het op eens, hoe het kwam dat soms de menschen van hun doode zeiden: „Zie eens, alsof hij lacht, en alsof er een licht op zijn aangezicht straalt." De menschen wisten het niet hoe het kwam, maar hij had het gezien: het was het licht dat de hand van den Dood er op achtergelaten had.
„Neen, hij is toch niet hard, de Dood," sprak Walter, ontwakende uit zijn ver weg geweest zijnde verbeelding.
114



ge niet dat ik dien angst zie?" En na een oogenblik ging zij door, nog lachend: „Ik ben tot het resultaat gekomen dat het wel een erg moedig man moet zijn, zonder vrees, die mij zal durven vragen."
„Daar kon wel eens zoo'n moedig man zijn!" lachte Walter terug.
Zij voelde dat zij vast liep, en voor den tweeden keer zocht zij naar verandering van onderwerp. Haastig sprak zij, als iemand voor wie een gevaar al heel dicht bij gekomen was: „Ik ben ook bezig met een boek dat heel iets anders is dan uw Atlantide. Het is dat boek van Galsworthy: Fraternity. Niet gelezen? Wil ik nu vertellen?"
Zij kreeg nog betere uitkomst dan door deze gezochte afleiding. Want van het duin af waar zij zaten, zagen zij den heer D'Alsart die zijn villa uitkwam, en een licht wagentje naar den Boulevard toereed, waar een meisje in zat.
„Zie," zeide zij, „daar rijdt vader zelf het wagentje met Else; ik moet gauw gaan en die taak van hem overnemen."
Zij ging, en Walter volgde.
Else was een nichtje van Dechtine, uit de stad.
Het was een meisje van vijftien jaren, wat gebrekkig. Een val in haar jeugd, een vergroeidé heup als gevolg daarvan, een verkort rechterbeen, — het was zielig om te zien als zij een poging deed om recht te staan; dat been reikte den grond niet.
233



Zij kon onmogelijk loopen, en vandaar dat lichte wagentje waar zij in rondreed. Als zij de deur uit in het wagentje moest komen, dan moest iemand haar dragen, en na den rit moest weer iemand haar -er uit tillen en binnendragen.
Wat bijzonder aan haar was, dat was het prachtige gezichtje, zóó lieftallig, dat, als zij reed, vrouwen en mannen haar aanstaarden, zonder de verwondering in de oogen in te houden; zij was dat gewoon, die bewondering te genieten, en vond het wel prettig.
Dechtine plaagde haar: „De heeren hebben heelemaal geen oogen meer voor mij als ik met jou wandel, Else; kan je mij ook niet wat gunnen?"
En Else lachte dan vroolijk: „Ik zal een hoed gaan dragen en dien diep over mijn neus trekken, •dan heb je de heeren allemaal voor jou alleen, hoor je, Dechtine?" Else droeg nooit een hoed; haar lange volle haar, dat zij nog los droeg, was haar hoed voor de zon en voor den wind en den regen; toch vroeg zij wel eens aan Dechtine of het geen tijd werd dat zij het haar opstak, als alle meisjes van haar leertijd.
Als zij logeerde in de villa dan was het Else «en heerlijk genoegen om Walter er ook te zien, den zeldzamen dag dat hij kans vond uit te breken -en bij zijn vrienden te komen. Else was op eens in minder dan vijf minuten met hem op slag gekomen, den eersten keer al dat zij elkander troffen aan de koffie. Zij zag het aan zijn oogen dat hij haar mooi vond, evenals alle menschen op den Boulevard; en zij keurde hem op eens goed. En haar indruk van
234



.zijn persoon deelde zij na de koffie reeds dadelijk aan Dechtine mede: „Zeg, heb jij ooit zoon man gezien?"
Deze plaagde haar: „Wat wou jij van mannen weten? Deze is de eerste dien je ziet in je jonge leven."
Maar Else ging voort: „Hij is zeker heel sterk, en zijn gezicht ziet er uit alsof hij nooit voor iets bang is geweest. Ik heb wel veel mannen gezien, hoor! en die hadden allen iets bangs over zich; zij zijn allemaal bang voor een gek figuur dat zij slaan zullen. Jij denkt altijd nog dat ik een klein meisje ben, ik ben al vijftien, weet je dat?"
En Dechtine antwoordde: „Jelui tweeën hebt de heele koffie over gekheid gemaakt, en jij kon niet tegen hem op, lekker; blij dat er iemand is die je kan plagen tot je niets meer weet te zeggen. Else met een mond vol tanden, nooit gezien!"
„Hoe kom je er bij? Daar is niets van waar! Van wien leer je dat jokken, Dechtine? Van dien dominee? Natuurlijk! Je kent hem ook al zoo lang dat je wel veel van hem moet overgenomen hebben; je lijkt op hem, zelfs in je gezicht, vind ik. Geen paar, of 't lijkt mekaar."
„Als je niet stil bent met zoon nonsens, dan breng ik je aanstonds naar boven; is het al niet hoog tijd dat je gaat rusten? Je hebt een kleur van vermoeidheid, of van wat anders waar ik niet bij kan."
In een halven dag had Else reeds Walter bij zijn voornaam genoemd. Daar lagen vrij wat jaren tusschen den leeftijd van die twee, maar zij scheen het niet te vinden. Zij had er aardigheid in dat zij
235



hem reeds dadelijk bij zijn voornaam noemde, en plaagde Dechtine dien zelfden middag met haar succes. Zij zaten op het terrasje voor de villa, den zeewind in haar haren. En Walter zat er ook.
„Zeg, Dechtine, waarom zeg je niet Harro? Ze mag het toch wel, is het niet, Harro?" en zij lachte welluidend, tegen het gemurmel van de golven in. „Jij kent hem nu al een jaar, of langer, en het is nog altijd meneer Walter voor en na. Ik ken hem pas een halven dag, en ik zeg al Harro. Waarom doe jij dat niet?" Daar was spotlust in haar groote oogen waarmede zij Walter daarna aanzag. Deze deed niets dan meelachen, en kijken alsof hij het wel goed zou vinden als de andere hem bij den naam noemde.
Dechtine redde zich: „Jij weet nog niet, klein ding, hoe je een deftigen dominee behandelen moet. Hoe hoog denk je wel dat een dominee boven ons staat?"
„Ik vind heelemaal niet dat hij boven ons staat. Ik wou dat ik een broer had, en dat jij die broer was, Harro." Zij was vooreerst nog niet uitgeplaagd, en Dechtine, die best tegen haar op kon, trok hier toch telkens aan het kortste eind. „Hoe komt^ het toch, dat jij vandaag niet tegen me opkunt?" vroeg Else nog.
De vertrouwelijkheid tusschen Else en Harro wies wonderbaarlijk snel, als de Oostersche plant die in een dag een boom werd.
Dienzelfden namiddag toen zij uit rijden ging was hij het die haar in het wagentje moest dragen. „Jij hebt nog eens sterke armen," zeide zij, terwijl
236



af naar de vele kinderen. En de schaduw werd dieper op het gelaat.
Zij had het niet dikwijls, maar soms kwam de pijn, door de vergelijking gewekt, de vergelijking tusschen haar en andere groote kinderen. Zij zag daar groote meisjes stoeien met andere meisjes, dan dansen in een kring; zij zag plotseling den kring Verbreken, en allen tegelijk naar de zee toe hollen, de schoenen uitgooien, de kousen uittrekken, de jurken ophouden; en zij zag het water opspatten tegen de beenen en hooger; de jubelkreten overstemden de ruischende golven.
Toen was er op Else's gelaat niet anders meer dan schaduw, en de pijn die zij gevoeld had daarjuist was opgestegen tot in haar oogen.
„Kijk eens, wat een ongelukkig kind, zou die verdriet hebben?" sprak zacht een dame tot haar dochter, die recht en slank naast haar liep. De dame had het zacht gezegd, maar Else had het gehoord.
Walter liep maar al achter het wagentje, het sturende tusschen de vele menschen die daar zaten of gingen op den Boulevard, allen vroolijke menschen; hij keek ook naar de spelende kinderen bij het water, die de zee wilden vangen in emmers. Hij boog zich voorover om Else wat te zeggen, toen hij schrikte van de schaduw op het gelaat en van de pijn in haar oogen. Hij begreep, begreep schielijk. Hij zeide niet wat hij had willen zeggen, maar sprak: „De wind waait hier wat hard, vindt je niet, Else? Kom, ik zal je ginds heen rijden achter ons duin, daar is het warmer en wij zullen in de helm zitten."
238



„Ën zag je wel eens schepen vergaan?"
„Zeker, zag ik. Ik zag eens een schip het onderste boven werpen door een golf, in één oogenblik; de masten wezen naar beneden, en de kiel zag ik rond en zwart; en een man stak handen op uit het water; dat duurde heel kort."
„Zij is slecht, de zee, en valsch!" riep Else, «n zij keerde haar hoofd naar het land, en keek over de duinen naar de dennen in de verte.
„Weineen," hervatte Walter, „ik ken wel een andere zee, die waarlijk valsch is. Die heb ik gezien, en daar vergaan de menschen bij stil weer, bij stil weer!"
„Neen, hoe kan dat?" En daar lag ongeloovigheid op het lief gelaat. „Waar is die zee?"
„Wel, dat is de levenszee. Als het daar stormt, -dan blijven de menschen behouden; en als het daar stil weer is, altijd stil weer, dan vergaan zij, de menschen. Ik heb het gezien! Met eigen oogen! Wie kan daar goed tegen, Else, om altijd voorspoed te hebben? Dat werkt slecht op de zielen. En wonder, de tegenspoeden behouden de zielen. Dat is een vreemde zee, de levenszee; jij vaart daar ook op, en juffrouw D'Alsart ook, en ik heb er al een heel eind verder op gevaren dan jelui beiden. W4j moeten de stormen hebben, het verdriet!"
„Heb ik daar dan mijn verdriet voor, ook dat verdriet dat ik daar straks heb gevoeld?" peinsde zij hardop. En zij zag stil voor zich uit, met oogen die de verte zochten, of er wat achter die verte was, en wat het was.
Het scheen of zij vond wat haar oogen zochten.
240



AVant daar helderde gaandeweg een droevig gelaat op; een glans legde zich op een blank voorhoofd en boven üchte lokken, als de glans van een zonnig licht.
„Ik wil ook behouden worden en niet vergaan op de stille zee," zeide zij eindelijk. „Het is niet zoo erg dat ik gebrekkig ben, ik wil wel stormen hebben."
Walter zweeg als een die eerbiedig ter zijde gaat voor een strijd die eenzaam gestreden en eenzaam gewonnen moet worden.
Toen zij terug gingen, Walter haar wagentje duwend, wilde hij de villa inrijden. Maar zij riep: „Neen, naar de pier, waar het strand vol is van vroolijke menschen, en waar de kinderen zijn die de zee willen vangen in emmers!"
Walter en Dechtine brachten haar daar, en toen lachte zij weer vroolijk; zij kon niet genoeg zien naar die gezonde, sterke, blijde menschen en kinderen.
Daar zag verzoening uit haar blik, geen pijn meer. En daar klonk verzoening uit haar lach.
Toen zij, voor de villa teruggekomen, stilhielden en Walter haar uit den wagen tilde, voelde zij zich gelukkig in die sterke armen, die haar zoo licht en zoo zeker droegen; Zij sloeg hem de armen om den hals, beide armen, onder het dragen, trok zijn hoofd naar zich toe, en kuste hem dankbaar.
Dechtine zag het. Zij zag ook dat Else naar haar keek, met den ouden plaaglach in de oogen. Dat kind had den dollen overmoed van gewoonlijk op eens weer terug, en zij riep: „Waarom zoen jij Walter nooit, Dechtine?"
241
16



Dechtine werd doodsbleek, maar Walter bloosde als een schooljongen.
Het was nog altijd Juli, het wonderschoone weer wilde maar niet wijken, en Walter was alweer een dag bij de zee.
Hij kwam tegenwoordig gemakkelijk klaar met zijn geweten, dat hem naar zijn werk in de heete wijk wilde heentrekken. „Mijn collega's nemen vacantie vier weken, ik mag ook mijn vacantie hebben," zeide hij bij zichzelven. En toen de collega's op het Ministerie hem vroegen waar hij van 't jaar Zijn vacantie dacht door te brengen, antwoordde hij als iemand, die van den prins geen kwaad wist,, dat hij dit jaar maar zoo nu en dan eens een dag te Scheveningen zou nemen. Hij had ook zijn geheim, zoo goed als de zee, en de vrouw, en de Sahara! En hij vertelde op luchtige manier aan de niets bevroedende collega's dat hij zoo'n dolle hef hebber van zwemmen was, en illustreerde zulks met zijn zwemtochten in de gezwollen Vecht bij Oostloorn. „Toen ik mijn intrede te Oostloorn moest doen op den Zondag was ik den vorigen dag, met mijn broeder, die mij bevestigen zou, door het prachtige riviergezicht aangetrokken, de rivier afgewandeld, waar de Vecht breed en diep is; en daar, aan den kant gezeten, duurde het niet lang of wij kleedden ons uit en sprongen te water in een zalig element. Een ouderling had het gezien; en den volgenden morgen toen wij in de consistorie stonden, mijn broeder klaar om den kansel te
242



beklimmen, en de ouderlingen en diakenen nog zoo even een praat onder elkander hadden, toen zeide die ouderling hardop dat wij het ook hooren moesten: „Of deze twee dominees goed preeken kunnen, weten wij nog niet; maar goed zwemmen kunnen zij zeker!" Onder al zulke verhalen meende Walter op dat oogenblik in het Ministerie de aandacht van Dechtine af te leiden en van het doel dat hij te Scheveningen beoogde; de dwaas, alsof iemand van de heeren haar kende en maar het minste van zijn plannen bevroedde! Hij had het gevoel dien dag toen hij te Scheveningen aankwam dat de collega's gelukkig niets gemerkt hadden.
Hij liep met Dechtine het strand op naar den kant van het Wassenaarsche Slag, en terug. Het was overheerlijk schoon weder, hij scheen opgewekt en hij beweerde van alles, zin of geen zin, geestig of dom; het was of hij geen pauze kon velen in het gesprek. Maar waarom kon hij geen pauze velen in het gesprek? Werd hij onrustig? Waar was hij bang voor? Waarom moest hij den tijd vol praten en ongewoon zijn? Zoo dikwijls de vorige malen hadden zij zwijgend geloopen, zwijgend door de duinen van Meyendel, en zij hadden dat zwijgen natuurlijk gevonden; daar was nooit iets geforceerds geweest in hun onderhoud.
„Wat bent u druk vandaag," zeide zij op den terugweg, bij „de kanonnen" gekomen; „weet u dat uw praten een allerlei is geweest van sterrenkunde, huidige Tweedekamermanieren, Shackletonexpeditie, handelscrisis, religie, opengewerkte kousen en hooge hakken van dames, Lloyd George, de
243



Kritias van Plato, en weet ik wat al meer? Ik kan dat alles niet verteren, hoor!"
Bij zichzelve dacht zij: „Hij is bezig zich af te leiden van een doel dat hij heeft," en zij beefde bij die gedachte.
En hij dacht ook: „Ik ben bezig mij af te leiden van een doel dat ik heb. Ik ben zenuwachtig. Ik ben bang. Ik moet haar wel verveeld hebben onder de wandeling."
Waar was hij bang voor? Had hij zijn diepste gedachte uitgesproken, hij zou zich hebben moeten bekennen: „Ik, die nooit vrees heb gekend, ik, dappere opsnijder, ik ben bang voor een meisje, voor dit meisje, dat straks met één woord mij rampzalig kan maken zooals nooit iemand rampzalig is geweest!" Hij sidderde bij het denkbeeld.
„Heb je het koud?" vroeg zij deelnemend.
Hij verachtte zichzelven: hij was niet moediger of beter dan die andere heeren, van wie Dechtine hem verteld had dat zij haar niet durfden vragen.
Nog een eind terug waren zij gekomen bij de plaats van de vrije baden. En zij zagen de kleeren der baders zoo maar op het strand bij het duin neergelegd. Daar waren verscheidene mannen te water, anderen kwamen er uit, en hepen met een badhanddoek over de schouders zich te zonnen. Dechtine en hij hepen tusschen half naakte mannen door, gewoon aan dat gezicht van het half naakte. Zij deed zeer argeloos.
Op eens werd hun aandacht getrokken door eenige mannen vlak bij het water, die toehepen naar één punt, roepende, en sterk gesticuleerende
244



met de armen. Ook anderen schoten toe van het hooger gedeelte van het strand naar het water, snel, opgewonden.
„Daar is wat te doen," zeide Dechtine. En zij wendden zich ook naar het water.
Halverwegen bemerkten zij aanstonds dat een eind in zee een man wanhopige pogingen deed om zich boven water te houden; hij werd door de eb meegetrokken, al verder van het strand. De andere zwemmers of baders waagden zich blijkbaar niet, de afstand was reeds te groot.
Nauwelijks had Walter met de oogen den afstand gemeten, of hij het Dechtine waar zij liep, snelde met groote sprongen naar het water toe, wierp onderweg zijn jas en vest uit op het zand waar het mocht liggen voor den eerlijken vinder, en daalde snel het water in; gaarne had hij ook de schoenen uitgegooid, maar er was geen tijd; hij wist bij ervaring dat er niets bezwaarlijkers is voor een zwemmer dan schoenen aan de voeten.
Dechtine had hem van haar zien wegijlen, plotseling. Zij liep snel achter hem aan. De angst steeg in haar op: dat was waanzinnig, de drenkeling dreef reeds te ver! En in dien angst had zij maar één kreet: „Harro! Harro!" Onderweg raapte zij zijn jas en vest op, droeg ze afhangend in haar hand, zoodat de jas sleepte over den grond, en stond zelve met een voet in het water.
Walter had den kreet gehoord: dat was voor het eerst dat zij hem bij den naam noemde! Ook had hij den angst gehoord in de stem. Een groot geluk stroomde hem door het opbruisend
245



bloed: zij had hem hef! En zeker en sterk ging hij zijn werk doen.
Hij waadde tot zoover hij waden kon, wetende dat hij zijn krachten moest sparen; eerst toen hij zoover was dat het water hem tot aan de keel stond, begon hij te zwemmen. Daar verhepen vele minuten eer hij den drenkeling bereikt had. Toen wist hij dat het zwaarste zou komen. „Houd nog even den moed er in, we zullen het samen wel klaren!" riep hij. En toen begon in ernst de strijd om leven en dood, om leven en dood ook voor Harro. Hij greep den man met de linkerhand onder den arm, dreigde hem dat als hij zich niet rustig hield hij hem zou laten zinken; en zoo, hem drijvend houdende, zwom hij met den anderen arm en de beide been en, wetende wat prachtig werk de beenen juist kunnen doen bij het zwemmen. Soms dacht hij dat hij het zou moeten opgeven, ook al moedigden de kreten van de menschen aan het strand hem aan. De man was bewusteloos geworden, en woog met al zijn zwaarte op Walter's arm. „Gelukkig!" dacht Walter, „hij kan mij nu niet meer hinderen." De minuten schenen eeuwen. Het ging zoo langzaam, tegen de afstroomende eb in. Maar hij schoot op. Nog eenige volharding; en daarna even de diepte onder zich metende met den voet, voelde hij dat hij staan kon, Goddank! Nu was het niets erg meer. Hij waadde nog eenige schreden, wierp toen den drenkeling zich over den schouder alsof het geen gewicht was, en waadde met een lachend gezicht het laatste eind naar het droge.
De andere zwemmers waren dit laatste gedeelte
246



naar hem toegekomen, wilden hem helpen, maar hij vond het onnoodig, <— overmoedig! „Gaat maar den dokter halen van het Kurhaus, en een brancard," riep hij, en zacht legde hij den man op het droge, hoog op het zand, waar de zon het zand had warm gestoofd.
Dechtine was bij hem. „Leeft hij nog?"
„Ik denk wel, maar hij heeft veel water ingekregen. Nu moet jij je kunst vertoonen, Dechtine, en hem tot het leven terug roepen." Ook hij had haar bij den naam genoemd, voor het eerst.
Zij kende het werk dat men doen moet om drenkelingen in het leven terug te roepen; zij had den cursus eens medegemaakt, bij den dokter in een van zijn kamers in het Kurhaus. En naast den man neerknielende, begon zij. „Je moet me helpen, Harro! dat kan ik niet alleen."
Met hun beiden, ieder aan een kant van den drenkeling, geknield, vatten zij hem bij de armen, waar hij lag, aan den pols; en zij brachten zijn armen uitgestrekt boven zijn hoofd, om die armen weer terug te brengen tot de streek van de maag, waar zij met zijn gesloten vuisten een druk uitoefenden, om dan weer de armen boven zijn hoofd te brengen, en weer terug naar de maagstreek om den druk uit te oefenen. Dat deden zij vele, vele malen.
Er waren veel menschen om hen heen komen staan, nieuwsgierig, die het aanzagen hoe daar een strijd gestreden werd om een menschenleven. Eenige heeren, met lichte zomerkleeren, zooals de rijkdom die dragen kan op een badplaats, hadden zich naar
247



voren gedrongen, stonden ook bij, en zagen om
beurten naar den doode of levende — wat was het?
en naar het mooie meisje dat daar, naast hem geknield, maar aldoor die regelmatige beweging volhield. Zij gaven elkander met de oogen te kennen dat er verduiveld veel begeerlijk schoons was aan dat meisje, en lachten toen tegen elkander, ook met verstandhouding, dat het wel een merkwaardig tafereel was, dat meisje bij dien halfnaakten man. Zij presenteerden elkander een sigaret, en staken die op, onder zachte lachende opmerkingen die de anderen niet hooren mochten.
Dechtine was argeloos, van alles onbewust. „Leeft hij nog, Harro?" was haar nu en dan weerkeerende vraag. „Volhouden, Dechtine! kun je nog?" De heeren hoorden zijn antwoord, maar namen haar werk niet over; zij lachten weer, want daar had iemand hunner weer wat gezegd.
„Nu even in zittende houding hem nemen,"' zeide zij. En zij beurde den man het bovenlijf een weinig op, dat hij bijna recht kwam te zitten. Zij had zijn hoofd in haar arm, zijn mond dicht bij baat hals. Een gulp water braakte hij plotseling op; het water kwam tegen haar kanten blouse, vóór, en hep neer langs den blanken hals, waar de blouse open was, en doorweekte het dunne kleed. „Hij leeft, Harro!" En nog eens legden zij den man languit op den grond. Zij begonnen van voren af aan.
Daar kwam de dokter, en tegelijk een brancard» Hij trad in den kring, zag even rond, en sprak, die heeren fixeerend: „Wel allemachtig, heeft geen van die heeren die dame het werk uit de hand
248



anders alles durfde zeggen. En dat er iets was dat zij niet zeggen kon, dat verminderde haar gemelijkheid niet.
Eerst tegen den maaltijd, toen de twee natte menschen t'huis kwamen, en Dechtine bewonderend verhaal deed van Walter's moed en levensverachting, en toen Walter nog veel meer aan Dechtine de •eer gaf van de redding, omdat hij wel iemand dood uit het water kon halen, maar zij den doode in het leven kon terug roepen, toen kwam er wat prettigs in haar gezicht; en toen zij op eens merkte dat die twee elkander bij den naam noemden, toen barstte zij vroolijk uit: „Zoo, noemen jelui nu eindelijk elkander eens Harro en Dechtine?" Zij kreeg weer haar plaaglust.
„Gelukkig!" dacht Walter.
Na tafel zouden de twee naar het concert in het Kurhaus gaan. Zij trachtten Else over te halen om ook te gaan. Maar die had op eens weer hetzelfde van den heelen dag. „Neen, ga jelui maar." En toen Walter zeide dat hij na het concert dadelijk zijn trein zou moeten halen, en dat hij dus nu afscheid van zijn Else wilde nemen, zeide zij: ,Je krijgt geen zoen vandaag, ga maar." Weer begreep Walter niet. „Ik dacht dat ik vandaag er nu zeker een krijgen zou, omdat ik een man uit de zee heb gehaald," schertste hij. „Misschien morgen, als je er nog meer gered hebt die in nood zijn!" sprak de Sfynx. Dechtine begreep, omhelsde het kind, en fluisterde, maar zóó, dat Walter het hooren kon:
„Daar is niemand meer in nood, Else." „Het
is wèl!" antwoordde de Sfynx.
250



In het Kurhaus was er eenige beweging aan de tafeltjes toen Dechtine met Walter binnenkwam. Zij waren vóór ingekomen, en zochten een plaats lager op. Aan de tafeltjes staken de heeren en dames de hoofden bij elkaar, en fluisterden: „Dat is die dochter van D'Alsart die den drenkeling het leven gered heeft." •— „En wie is die man bij haar?" — „O, dat is de man die den drenkeling uit de zee heeft gehaald." — „Ken je hem?" — „Jawel, het is een dominee; zou je zeggen dat het een dominee was?" — „Welnee, dat is geen dominee, die kunnen immers niet zwemmen?" — „Welnee, dominees kunnen niet zwemmen." — „Voetballen kunnen zij ook niet." .— „Paardrijden ook niet." — „Schermen ook niet." •— „^Vat kunnen zij dan?" En zoo ging de praat door aan de tafeltjes. De twee trokken wel de attentie.
Onder het concert was Dechtine afgetrokken. Zij leunde achteloos achterover in den stoel, de arm krachteloos langs haar afgegleden, de oogen ver weg. De muziek maakte geen indruk. Walter frommelde met het programma. Zij hield het uit tot de pauze. Toen stond zij op, en fluisterde: „Ga je meê naar buiten?" Hij volgde. Zij liep langzaam den kant uit van het kustlicht; daar bij het monument zou zij wel een bank vinden, daar waren geen menschen.
Nauwelijks uit de volte bij den uitgang, van omstaanders verlost, begon zij: „Wij hebben eens een afspraak gemaakt, na het eerste diner bij ons, weet je nog, dat wij kameraad zouden zijn als we verdriet hadden van ons werk. Weet je nog hoe
251



ongelukkig je waart onder je verhaal van al het werk dat je slecht deed, zoodat het een groot failliet was? En weet je nog dat ik zei dat ik dan wel je kameraad wilde zijn, en dat ik bij de deur zei: Dag kameraad? Maar nu, nu moet je het voor mij zijn, Harro! Nu is het jouw beurt om het te wezen. Help me!"
Zóó klein had Walter haar nog nooit gezien, noch een van de andere heeren van haar kennis, als deze op recepties of avonden tegen elkander hadden gefluisterd: „Heb je ooit zoo'n pedant trotsch meisje gezien? Dat komt van de geleerdheid; vrouwen moeten niet studeeren. Als alle mooie vrouwen is ze koud, koud als ijs!" En daar liep zij nu naast hem, klein als een kind, bedelende om kameraadschap in verdriet.
„Wat is er?" vroeg Walter.
Toen kwam er een verhaal, hoe gisteren een artikel haar teruggezonden was dat zij geschreven had voor een tijdschrift. Teruggezonden! En zij had er nog wel haar heele ziel in gelegd. De redactie had geschreven, grofweg, uit de hoogte, dat zij zulk oer-conservatief geschrijf in haar blad niet kon gebruiken; of zij opgehouden had radicaal te zijn? Ook, dat zij haar in het vervolg moest verschoonen van de moeite om die lange pagina's door te lezen! Zij legde Harro verder uit wat het was wat zij geschreven had. „Moet ik nu zelf een blad gaan uitgeven ? De alleen gaan strijden, eenzame figuur, omdat de anderen mij in hun gelederen niet willen dulden?"
Walter luisterde als een die dacht dat het
252



goed was om te zwijgen, en haar den tijd te gunnen een overvol hart te ontlasten.
En zij verhaalde verder dat het zitten in dat bestuur van de vrouwenvereeniging ook niet langer vol te houden was. Nog deze zelfde week, te Rotterdam, in een bestuursvergadering in. haar eigen huis op den Westersingel, waren zij uitgevaren, de dames, die zoo gewichtig en dom waren, en zij hadden, ook grof, haar aan het verstand gebracht dat zij wel op kon stappen; de woorden waren niet fijn geweest. En eene had uitgeroepen: Meesters in de rechten en advocaten brengen altijd den boel in de war, je deed beter ons alleen te laten met- onze domheid, want wij hebben gelukkig niet gestudeerd! „Alles jaloezie, Harro! In mijn eigen salon hebben zij mij dat in mijn gezicht durven zeggen! Ik heb gisteren mijn demissie genomen! Ik kom alleen te staan!"
Walter begreep dat zij nog meer te zeggen had. Hij zweeg maar.
„En toen heb ik een paar dagen mijn troost in de wijk onder de armen gezocht. Maar zij hebben mij overal weggekeken, Harro! Zij hadden mijn raad niet noodig; mijn geld ook niet, vloekte een vrouw. Eerst als ik zelf eens veertien kinderen gehad had, dan mocht ik nog eens komen kijken en mijn neus in hun zaken steken! Is het niet ruw? Ik heb den moed verloren om bij de armen terug te komen. Ook die hebben mij uitgestooten! Help, kameraad!"
Zij vertelde nog veel meer, haar gansche groote verdriet. „Het is alles zoo, zooals jij me toen verteld hebt onder het theeuur, na je eerste diner bij
253



ons, weet je nog? Hoe kon je toen al in mijn ziel zien, Harro? Ik was toen al zoo ongelukkig, en je stalde mijn verdriet uit voor mijn oogen, meedoogenloos, maar waar! En nu is het nog veel erger geworden!" Zij snikte bijna de woorden.
Walter zweeg nog altijd.
Een eind verder kwam haar bitterste woord: „En dat tegen mij, die hun groote vriend heb willen zijn! Ik heb hen allen willen gelukkig maken!"
Toen sprak Walter.
„Je moet niet éllen willen gelukkig maken! Je moet niet éllen willen gelukkig maken! Dat ligt niet op den weg van de vrouw. Je moet er maar een willen gelukkig maken, Dechtine."
„Eén, wien?" Zij sprak het als iemand in den droom.
„Mij, Dechtine!" En hij smeekte.
En Walter sprak verder de woorden die een man spreekt tot een vrouw, als hij zijn groote geheim zegt en als hij vraagt naar het geheim van de vrouw.
„Je overweldigt me, Harro!" riep zij, met schrik. En de moedige man overweldigde haar nog meer. Hij sloeg zijn arm om haar- schouder, boog zijn hoofd over haar heen, en kuste haar, op den mond.
Daar, in den nog lichtenden avond, bij de zee, daar heeft Dechtine een dominee geaccepteerd.
Walter was te laat voor zijn trein, en hij logeerde dien nacht in een hotel, te Scheveningen.
Toen Dechtine thuis kwam zat Else nog binnen, werkeloos, alsof zij op iets gewacht had. Dechtine zag het aan haar oogen.
254



„Heb je op mij gewacht om je naar bed te brengen?" vroeg het oudere meisje met een gelaat, wonderlijk schoon van geluk.
„Neen, dat weet je heel goed waar ik op gewacht heb, al zoo lang gewacht. Maar je behoeft me niets te vertellen. Harro heeft je aangenaam bezig gehouden, dat je zoo blij ziet. Wat heeft hij gezegd dat hij nog nooit gezegd heeft? En Wat heeft hij gedaan dat hij nog nooit gedaan heeft? Schaam je je nu?"
Dechtine kon niet langer zich bedwingen, zij sloot Else in haar armen, en vleide met veel kussen: „Klein ondeugend ding, ondeugend klein ding, jij bent er de schuld van, jij, lief kind! Jij hebt het ijs gebroken tusschen twee rare menschen, die elkander al zoo lang liefhadden, en die maar niet nader konden komen. Lief mooi meisje, houdt je zooveel van mij, dat je dien man mij gegund hebt? Else, schat je, jij hebt het gedaan, o mijn mooi kindje!'" Zij kuste aldoor onder haar woorden.
Plotseling barstte Else in snikken, hartstochtelijk snikken, terwijl zij haar hoofdje aan de schouder» verborg van het oudere meisje. „Als ik recht was geweest, en slank, zooals jij, dan had je Harro ..." Zij voleindigde den zin niet, maar snikte haar eerste jonge liefde uit, onstelpbaar.
Maar eindelijk, eindelijk, dapper, hief zij het hoofd weer op, keek de andere in de oogen, en sprak: „Ik ben een dwaas meisje, vindt je niet? Pas vijftien jaren, en nu al verliefd geweest? Maar morgen is het over, en dan nooit meer; dit is voor den eersten en den laatsten keer geweest. Hoe zou het
255



ook anders kunnen, na Harro? Voortaan zal ik wat meer aan mijn korte been denken en aan mijn vergroeide heup. Ik moet de stormen hebben, heeft Harro gezegd, en zij zijn gekomen, opdat ik niet verga op de stille zee waar de zielen vergaan bij stil weer."
Den volgenden morgen na het ontbijt was Harro er al. Else zat in haar wagentje voor de villa op het terras. Zij sprak het eerst tot hem, terwijl hij naderde: „Je zult nu den zoen hebben dien ik je gisteren niet geven wilde; wat je nu gedaan hebt, vind ik veel mooier dan wat je gisteren gedaan hebt, toen je den man uit de zee haalde." En zij stak haar armen uit.
Dechtine stond er bij, en zeide: „Je mag wel, Harro, geef haar, nog meer, nog meer!"
Eenigen tijd later zeide zij: „Harro, ik heb gisterenavond een zwak oogenblik gehad door de tegenslagen in mijn werk, en daar heb jij van geprofiteerd; dat was een gemakkelijke overwinning voor je. Ik ben nu sterk, zoo sterk als altijd. Nu moet je me overvragen, en zien wat ik nu zeg. Zeg het me alles nog eens weer, het was zoo heerlijk!" En zij trok hem meê naar het strand, bij de kleine golven.
Dien avond, toen zij met den heer D'Alsart alleen was vóór zij ter ruste gingen, knielde zij weer naast zijn stoel, zooals zij gedaan had op dien avond na het eerste diner, en deed zij hem dezelfde vraag van toen: „Vader, waarom heb je dien man bij ons in huis gebracht?"
256



Hij lachte: „Had ik het maar vooruit geweten! Maar een koopman is iemand die nooit vooruit ziet, vandaar onze tegenslagen."
Hij voegde er aan toe: „Dit is mijn groote gelukkige oogenblik sedert ik met je moeder gelukkig ben geweest."
Walter keerde met den laatsten trein naar Rotterdam terug.
Toen hij het stationsgebouw van de Electrische aan de Delftsche poort verliet, zag hij onder de velen aldaar, bij het licht van de straatlantaarns, Katrien. Zij zag er bleek uit, al vervallen, ziekelijk, meende hij. Zij had hem ook dadelijk herkend, ztcn snel omgekeerd, en was verdwenen onder de menigte. Op eenigen afstand achter haar zag hij ook Kees Dammer, den souteneur, die haar naging, naar de gewoonte der souteneurs, om te weten of zij wel haar best deed in haar vreeselijke werk.
Alle geluk van de laatste dagen week Walter op eens uit de ziel, en hij sprak weer, met bijna iets van ontmoediging, het gebed van zijn vader, den zendeling: „Heere God, ik heb U gezegd dat ik U niet zou lastig vallen met wat ik zelf kon doen; maar hier schiet ik te kort; nu is het aan U, mijn Vader!"
Wat wilde Walter dat God doen moest?
17
257



DE TROUWDAG.
DE heer D'Alsart was voor een spoedige bruiloft. „Och, Dechtine," had hij gezegd, „waar zal je op wachten? Of moet Harro eerst nog professor worden?"
Zij had het uitgeschaterd: „Harro professor? Daar is hij niet droog genoeg voor!" Zij zeide maar wat, want zij kende heel aardige professoren, die niets te doen hadden met het oude type van afgetrokkenheid, een kamerjapon, en oogen die boven een bril uitkeken.
„Nu, waar wil je dan op wachten?" had de vader verder gevraagd; „ik ben met je moeder ook maar twee maanden geëngageerd geweest; dat was in dien bezadigden tijd heel wat bijzonders, en de familie van mijn kant sprak er over alsof je moeder en ik een sneltrein genomen hadden om met tweehonderd kilometer in het uur naar ons verderf te rijden. Nu is het lang, een engagement van twee maanden, is het niet ?"
„Ik begrijp niet dat je zoo'n haast hebt om
258



je dochter uit het huis te hebben. Het bevalt ons best, Harro en mij, zooals het nu is."
„Zoo, bevalt het hem ook zooals het nu is? En heeft hij ook geen haast? De zal het hem vragen. Ik geloof er niets van. Maar als het eens in het begin van September was? Dat zou mij goed uitkomen; ik moet weer voor vier weken naar Amerika voor zaken; dan kon ik mijn reis westwaarts maken, en jelui oostwaarts naar de Alpen."
„Je geloofde daar juist mij niet, nu geloof ik je ook niet; je hebt dat reisje maar bedacht omdat je hier niet alleen wil zitten in je leege huis, vader. Ben je van plan om je erg ongelukkig aan te stellen als ik weg ben?" Zij streelde hem met de hand over het hoofd. „Goed vadertje, goed vadertje!"
„Nu we toch over reizen praten, — hebt jelui al een idee waar je reis samen naar toe zal?"
„Dat plan is al lang klaar; wij gaan naar Ierland, vader! Ik heb altijd verlangd om het land van mijn moeder te zien, maar je wou me er nooit brengen, en toen heb ik maar een anderen man gevraagd om me er te brengen, en die heeft geen neen gezegd, die stond dadelijk klaar! Waarom wil hij graag, en waarom wou jij nooit?"
„Zie je wel, dat jelui zeiven al gepraat hebt over een spoedig huwelijk? Alles is al besproken, zelfs de reis! Is de datum misschien ook al vastgesteld?"
En zoo ging het gesprek door tusschen twee menschen die beiden de pijn reeds voelden van een afscheid, maar die de pijn verbergden onder een scherts die de pijn kon helpen verdragen.
259



Het huwelijk werd vastgesteld tegen het begin van September. De toebereidselen werden gemaakt, en de dag naderde snel.
Het was een dag vóór de bruiloft, dat Walter de moeder van Katrien bij zich kreeg op zijn spreekuur.
De arme vrouw had een droevig verhaal. „Och, meneer, je hebt ook van Katrien gehouden, dat weet ik. En nu is ze ziek. Dat is ze geworden in den tijd dat ze allen avond uit moest over de Blaak, meneer weet wel waarvoor. Zij wou niet, maar die man dwong haar, hij sloeg haar; en zoo ging zij allen avond. Wie weet met wat voor mannen zij in aanraking is geweest? Maar zij heeft de ziekte gekregen, zooals zooveel vrouwen, en nog een andere ziekte er bij. En toen heeft Dammer haar laten zitten, toen zij toch niets meer verdienen kon. Wat moest ik doen, als haar moeder? Ze had geen cent meer. Toen heb ik ze maar weer in huis genomen, vanzelf. Dat doe je als je moeder bent. En nu ligt ze ziek, ze gaat dood, meneer! Ze spreekt niet, ze eet niet, en kijkt maar naar de zoldering. Ik geloof niet dat ze nog bij d'r verstand is; dat komt wel eens van die ziekte. Ze is ook niet mooi meer. Als je ze zag! Om bang te worden voor die vlekken op d'r gezicht en op d'r lijf."
De arme vrouw rilde. En zij ging door: „Nu heb ik gedacht: als meneer eens bij d'r wilde komen. Ze heeft er niet om gevraagd, ze vraagt niets.
260



Maar je bent altijd goed voor haar geweest, en ze mocht jou ook zoo graag. Misschien dat je er een woord uitkreeg. Toe, doe het, meneer!"
Dienzelfden middag was Walter bij Katrien. Hij vond haar op een kamertje, op de vliering afgeschoten, met het uitzicht uit een klein venster naar de blauwe lucht en naar de daken, roode pannen en zwarte pannen.
Hoe moest hij hier zijn werk doen, zijn werk als een dominee? Op het bed lag een meisje waar de moeder hem volkomen de vreeselijke beschrijving van gegeven had. Zij was leelijk geworden, zijn mooie Katrien, uitgeteerd, de etter op de wangen, door het vreeselijke vergif in de aderen. Hoe moest hij hier zijn werk doen, zijn werk als dominee? Dat zij sterven ging was zeker. Nog twee dagen wellicht. Goddank! prevelde hij, met een menschelijke goedkeuring van wat de Goddelijke wijsheid ging doen. Maar hoe zou hij haar het sterven gemakkelijk maken? Hij stond weer voor de moeilijkheid waarvoor hij altijd stond bij de stervenden.
Hij had een gesprek beproefd, maar zij had niet geantwoord. Hij was nog eens begonnen, maar hij schoot niet op. Wat moest hij zeggen? Hij beproefde een vernaai, het verhaal van Jezus' leed, van de kruisiging op Golgotha; en hij vertelde het in een deun, een gelijkmatigen deun in eenzelfden toon, opzettelijk. Maar ook een vertelling had geen gevolg. Hij sprak toen van vergiffenis, die God geeft zonder voorwaarde, zoo maar, zonder voorwaarde, omdat God haar hef had.
Het werkte niets uit; alleen, langzamerhand,
261



had zij zich omgekeerd; zij had met het gelaat naar den wand gelegen, en nu lag zij met het gezicht naar hem toe; zij had de verwoesting op haar wangen willen verbergen, maar verbergde het niet meer; hij mocht het wel zien, hij, de eenige van alle menschen die waarachtig goed voor haar was geweest. Walter had de oogen afgewend om haar te sparen, maar zij zeide: „Kijk maar, dominee, jij mag wel kijken; ken je je Katrien nog?" Het was haar eerste woord, en Walter kreeg moed voor zijn taak; als God wilde helpen, zou het nu wel gelukken, en hij zou haar het sterven helpen verlichten.
Zonder antwoord te geven op haar vraag, zeide hij, naar buiten uit het venster wijzende: „Zie je die wolken, Katrien? Kun je ze zien, die wolken?"
Groote oogen sloeg zij op, van de ziekte niet aangetaste oogen, en die oogen volgden de- richting van zijn hand. Buiten het venster van de kleine kamer strekten zich de daken uit, de daken van een stad, roode en zwarte, in rijen achter elkaar, zooals men dat ziet uit het venster van een arme die woont in de steeg, hoog boven, op de vliering. Maar boven die daken, hoog, hoog in de blauwe lucht,, daar zag zij ze, de wolken.
„Wat zjjn ze wit!" zuchtte zij, als voor wie het witte- licht bijna te sterk was. „Wat wit! Is dat omdat de zon er tegen aanschijnt? Waarom schijnt de zon hier nooit in mijn kamer?"
„Zie eens, daar komen er nog meer, nog grootere, en die zijn nog witter. Die eene, die groote, dat is een wagen, een blinkende wagen."
262



Walter wist dat hij onbewust weer op zijn gewonen weg van suggestie en zelf-gesuggereerd-zijn geraakt was. Zij, zij ging er op in, in de suggestie, en zij antwoordde: „Ja, ja! wat rijdt die wagen gauw! Wat draaien de wielen, zie je 't? Van rood goud zijn die wielen, van goud! En van den weg dwarrelt het stof er tegen op; daar achter, waar de wagen al lang voorbij is, gaat het stof nog omhoog."
„Paarden zie ik er niet voor," zoo hielp Walter haar losgelaten verbeelding. „Zie jij ze? Daar moeten toch paarden voor zijn; groote, snelle, sterke paarden, met kromme nekken, en met schuim op den bek, en trappelende pooten? Zie jij ze?"
„Ik zie ze ook niet, de paarden! Waarom zou ik ze niet kunnen zien? Want ze moeten er toch zijn en den wagen trekken."
„Ik zie ook niet wie op den wagen rijdt; daar moet toch iemand zijn die den wagen bestuurt. Zie jij hem?"
„Ja, ik geloof van wel, maar het is niet duidelijk. Wie zou het zijn?" Zij zuchtte vragend als die wel zou willen weten wie dat was die op zoo'n koninklijken wagen reed.
„Ik kan hem ook nog niet duidelijk zien, misschien zoo aanstonds! Maar ik weet wel wie het zijn moet."
„Wie dan?" vroeg zij.
„Dat is, zooals ik in den Bijbel gelezen heb, dat is Hij die de wolken tot een wagen heeft! Zal ik je vertellen? Dat is een schoone Held, en Hij is zeer sterk, zooals een man schoon is en
26$



sterk, die nooit oud wordt. En Zijn gelaat is zacht» zooals het gelaat van een vrouw zacht is. En Zijn handen beteugelen de paarden, zooals de handen van~ een overwinnaar de paarden houden, als zij over het slagveld jagen. Zie eens hoe de wagen voortsnelt!"
„Ik wilde dat ik bij hem in den wagen mocht zitten, en dat ik ook schoon en rein was." De oogen, die in weken niet geweend hadden, vulden Zich met tranen. „Zou die man op den wagen mij willen hebben naast zich, als ik heelemaal rein gewasschen was?"
„Dat wil Hij zeker! Want als Kees Dammer je niet meer hebben wil, en als geen man ter wereld je meer hebben wil, en als je moeder je niet meer hebben wil, dan wil die Man op den wagen je nog hebben; Hij is de eerste die je begeerd heeft, en Hij is de laatste die je nog begeert; Hij kan niet zonder je."
„O dominee, ik begrijp!" riep zij uit.
Toen kon Walter haar van Jezus spreken, en van het bloed der verzoening dat haar zou wasschen witter dan sneeuw.
En de zieke sloot hare oogen, en haar hoofd lag neder op het kussen, als het hoofd van een die moede is van een begeerte, de begeerte der reiniging.
Den volgenden dag, al was het de morgen van de bruiloft, wilde Walter nog eens naar de Lombardstraat Zou zij nog leven?
Hij had zich reeds aangekleed voor de trouw,
264



dan hoefde hij het straks niet over te doen. Hij" kleedde zich altijd liefst maar éénmaal op een dag. En in zijn gekleede jas, — hij ging soms opzettelijk tegen de mode in, — met den hoogen zijden reeds op, trad hij de straat op.
Een man die al vroeg dronken was en een goedigen dronk scheen te hebben, trad lachend op hem toe, zijn best doende om recht te staan. Hij zag Walter aan, aldoor, met een inwendig genoegen, vlak voor hem.
„Wel, wat heb jij in den zin?" vroeg Walter gemoedelijk.
„Meneer, je bent zoo mooi; als ik dood ben, wil jij me dan begraven?" De man had blijkbaar schik in zijn eigen humor. En hij ging door: „Jij moet voor m'n koets loopen, zal je 't doen?'*
Zich van hem afmakende, dacht Walter t „Deze humorist ziet me voor een groefbidder aan, en niet ten onrechte, want zien veel dominees er niet uit als een groefbidder? Het volk merkt de verwantschap wel op; prachtig voor ons!"
Bij het plein waar de oude Prinsenkerk gestaan had ontmoette hij een ouderling. „Loop een eind meê," vroeg Walter. Deze ouderling was er een van de zware soort, zooals in Rotterdam en elders de uitdrukking was; maar Walter hield van hem, hij was een rechtschapen man, een die niet liegen kon.
Stevinus had hem eens een geschiedenis van dezen ouderling verteld. Hij was namelijk vroeger eens met dezen ouderling op huisbezoek geweest opde Binnenrotte. Zij stonden voor het huis van
265



Madame Elise. Het was in de dagen dat zulke huizen nog niet verboden waren. Zij zagen het huis aan, drie verdiepingen, alle vensters met blinden gesloten, zooals altijd bij die huizen. Daar binnen zagen de meisjes nooit het daglicht; niet anders dan wanneer er een stierf kwam zoo een in het zonlicht daarbuiten, en dan in de kist naar den lijkwagen. Stevinus zag zijn ouderling aan met de vraag: „Moeten wij hier in zoon huis ook binnengaan en huisbezoek doen?" En deze had geantwoord: „Het kon wel zijn dat de Heere hier ook eene heeft die Hij uitverkoren heeft, wij moeten die roepen, dominee." En zij waren binnengegaan. Madame Elise ontving hen toch heel vriendelijk, toen zij, anders dan zij verwachtte, begreep wat het doel was van het bezoek. In de ruime voorkamer werden zij binnengelaten, waar de vele electrische lichten waren en de divans. Van de andere vertrekken uit het huis kwamen de meisjes binnen, en zij zetten zich in een kring; het was haar gezegd dat er een dominee was die een preek zou houden. Een van de meisjes had haar gezangboek van boven meegebracht, een boek waar sommige van die meisjes haar leven lang niet van scheiden, waar of dat leven haar ook heen voert. Stevinus sprak naar zijn beste vermogen van Christus, en vermeed alle bestraffing of hardheid. Onder zijn toespraak ging die bel aan de voordeur, en Stevinus bemerkte dat Madame Elise een der meisjes een wenk gaf, die heenging en wegbleef. De dominee had een van de moeilijkste uren van zijn gansche leven: hoe zou hij iets zeggen dat die arme vrouwen kon
266



bijblijven als een begin van een nieuw geluk? God mocht hem helpen! Madame en de meisjes wisten zich te gedragen onder het bezoek, daar was geen gelach, maar beleefd toehooren. Toen Stevinus opstond en heen wilde gaan met een buiging zonder meer, trad de ouderling naar de meisjes toe, en gaf haar de hand, een voor een, vriendelijk, zooals hij het gedaan zou hebben in elk ander huis aan meisjes die geen verloren meisjes waren. Het trof die vrouwen, die vriendelijkheid. „Hij geeft mij de hand!" riep er eene, en zij snikte het uit, ontroerd over een man die vriendelijkheid gaf en niets van haar terug begeerde. Hysterisch viel zij op de knieën voor hem, schreiende, maar hij hief haar op, en zeide: „Als u soms ooit niet meer weet waar hulp te vinden in een geheele verlatenheid, — u kan het nooit weten, -— kom dan naar mij toe, ik heb in mijn huis wel een plaats voor u aan mijn tafel." En hij gaf haar zijn adres op, zonder naam. Stevinus had opgemerkt dat de ouderling het meisje met u had aangesproken, in een taal alsof hij voor een onberispelijke vrouw stond. Waar had die man die fijne manier van handelen geleerd, zooals de beschaving het hem niet had voorgezegd? Bij het uitgaan uit het salon sprak Madame Elise: „U moet met dien heer nog eens weerkomen, dominee, wij houden wel van godsdienst." En op straat zeide de ouderling tot Stevinus: „Dat meisje kon wel eens de uitverkorene zijn, die de Heere geroepen heeft door Zijn onwaardigen dienstknecht." Dit was de geschiedenis die Stevinus eens aan Walter verteld had, en
267



Walter was er niet minder om gaan houden van, dezen zwaren broeder.
Terwijl hij nu met hem voordiep daar op de Nieuwe Markt, vroeg hij hem: „Ouderling, ik moet naar een stervende, een meisje. Hoe is dat, moet die stervende noodzakelijk in de Uitverkiezing gelooven om zalig te worden?"
„Je doet me daar een moeilijke vraag, dominee. Als het een gezonde was, dan zou ik zeggen: zeker l Maar een stervende, — kun je het haar bijbrengen?"
„En, ouderling, moet die stervende noodzakelijk in de Drieëenheid gelooven om zalig te worden? Zij zal dat dogme niet kunnen begrijpen; jij en ik hebben al zoo'n moeite om er in te komen en het te begrijpen."
„Als het een gezonde was zou ik weer zeggen: zeker!"
„Ja maar, denk er om, het is een stervendel En moet zij in de andere stukken der ware leer ook zuiver staan om in den Hemel te komen?"
„Ik zou maar alleen over het bloed der verzoening spreken," antwoordde de rechtschapen man, in zijn eenvoud. Blijkbaar het de man bijna al zijn dogmen los nu het een stervende gold.
Hij moest een andere straat in, en Walter zag hem na. Hij hield weer ééns zooveel van dien zwaren broeder.
Maar bijna boos redeneerde hij bij zichzelven: „Waarom prediken de dominees altijd de noodzakelijkheid van het geloof in al hun dogmen, als zij bij de sterfbedden gevoelen dat die dogmen wegvallen als onbruikbaar, onnuttig in den ontzaglijken overgang van het leven in den dood?" En voort-
268



wandelende kwam hij voor de zooveelste maal tot het besluit dat de menschen een Vereenvoudigd Christendom behoeven.
Toen hij boven op de vliering bij Katrien kwam, lag deze in haar laatste oogenblikken. Ook de moeder stond er bij.
„Zoo, ben je daar?" zeide de stervende met zwakke stem. „Ik heb op je gewacht. Ik zit in den blinkenden wagen. Hij heeft me gehaald."
„Kijk, daar ijlt zij weer!" schreide de moeder, -en de handen voor het gelaat liep zij de kamer uit.
Walter zag naar zijn Katrien, hij keek aandachtig naar het droeve gezichtje; zij was gestorven, in dat oogenblik.
„Goddank!" stamelde hij; en hij viel op de Jcnieën voor het bed, en dankte Hem, die de wolken heeft tot een troon, dat Hij dat kind gehaald had in Zijn blinkenden wagen.
Hij ging niet heen, maar nam een stoel, en ging zitten bij het bed. De wondere zelf suggestie, •die hij wel eens meer had, kwam weer over hem.
Daar zat de Dood op een anderen stoel, en deze lachte. Het was weer dezelfde verschijning als bij den vorigen keer; een schoon grijsaard, voornaam gekleed.
„Vóór alle dingen wil ik even wat recht zetten in je gedachten," sprak de Dood, zonder overgang. „God heeft hier een einde gemaakt aan het treurige •doen van Katrien. Maar begrijp wel: die ziekte heeft God niet gezonden als een middel om haar uit dit Jeven weg te nemen; die ziekte hebben de menschen
269



haar aangedaan, die is niet van God gezonden, denk er om! Wat God gedaan heeft, dat is aan haar doen en aan haar ziekte beide een eind stellen; dit allerlaatste wat met haar gebeurd is, dat is Gods daad in dit geval! Jelui menschen verwart deze twee dingen altijd! Je moet dat in je kerkelijke Dogmatiek ook eens recht zetten." En hij lachte nog.
„Je hebt vroeger gezegd dat je me nog wel eens meer zou willen zien," ging de Dood voortr „zie, hier ben ik. Heb je een oogenblik tijd?"
„Ja, ik moet straks naar de kerk, dan word ik getrouwd met Dechtine; maar ik heb meer den tijd dan jij, jij hebt nooit rust, dag en nacht. Zeg wat je te zeggen hebt, ik zie je gaarne."
„Als een dominee en een groefbidder mij ook niet gaarne zagen, wie dan?" lachte de Dood; „een dominee en een groefbidder zijn twee menschen, die van den Dood hun bestaan hebben; of niet? Van hetzelfde slag zijn jelui, familie, broers van elkaar. Hebben ze jou nog nooit voor een groefbidder aangezien?"
„Daar straks nog. Maar die man was dronken, en zag niet helder meer."
„Toch familie van elkaar, beiden, en beiden levende van den Dood, zou het niet? De vrees voor den Dood en voor het hiernamaals geeft jelui een bestaan en het brood, is het niet? Zouden de menschen aan religie doen als de vrees voor de onbekende toekomst er hen niet toe dreef? Heeft de godsdienst wel een andere oorzaak dan die vrees? Ik ken de menschen beter dan jij! Shakespeare wist het ook al, die man die over allen en
270



alles zijn opinie had. Herinner jij je niet, in éen van zijn koningsdrama's, hoe daar twee gehuurde moordenaars een kamer binnengaan, om te dooden ? En herinner jij je niet hoe de eene schelm zegt: Ik durf niet toeslaan, ik vrees! En hoe de andere schelm spottende zegt: Ik heb altijd gezegd dat jij veel aanleg hebt voor godsdienst! Zie je wel, dominee, dat ook Shakespeare het al verkondigde dat vrees de oorzaak is van allen godsdienst?'"
„Daar meen je zelf niets van," lachte Walter» „je zegt maar wat! En daar wilde ik wel eens langer over met je praten."
„Goed, bij gelegenheid. Maar nü wilde ik je vragen of je je goedkeuring gehecht hebt aan wat we gedaan hebben hier?"
„We, wie we?"
„Wel, God en ik! Wij hebben maar zeer zelden de goedkeuring van de menschen, wij zijn onderhevig aan een doorgaand afkeurend oordeel van de menschen, vindt je het niet zonderling?'"
En de Dood ging door: „Zie eens: je hebt God gebeden, een paar keeren, om aan Katrien te doen wat jij niet doen kon omdat je vermogen te kort schoot. Wat bedoelde je met wat God doen moest? Haar uit dit leven verlossen, waar niets meer voor haar te hopen viel, is het niet? Welnu, God, dien ik dien, heeft je gebed verhoord. Hij heeft me gezonden, en toen ik mijn werk deed, kwam God zelf haar halen in Zijn wagen. Heb je den blinkenden wagen niet gezien? En nu vragen wij je goedkeuring, God en ik, hoe belachelijk het ook is om aan een klein mensch een goedkeuring te vragen.'*
27*



„Ik heb God daarjuist hartelijk gedankt dat Hij Katrien weggenomen heeft uit dit leven in Rotterdam. Heb je me niet op de knieën gezien? Want je was al in de kamer/'
„Daar ben ik blij om," sprak de Dood, „want daar zijn zoo weinig menschen die me goedkeuren, en die God goedkeuren." En weer lachte hij.
„Ik wilde ook wat vragen," sprak Walter aarzelend. „De Dogmatiek van mijn Kerk, waar ik dominee bij ben, leert dat je zooveel en zooveel moet gelooven om in den Hemel te komen. Zooveel, wat de Kerk zelve op haar concilies heeft vastgesteld, en van welke dogmen de Kerk gezegd heeft, dat allen, die zulks niet gelooven, zekerlijk zullen verdorven worden. Hoe moet dat nu met mijn arme Katrien, die niets van de concilies heeft geweten?"
Hier werd de Dood boos. Hij voer uit: „Wij hebben daar Boven geen Dogmatiek! Ik heb het je al eens gezegd! Wij hebben geen Dogmatiek en geen Theologie, wij hebben God! Ben je het weer vergeten, dat ik het je gezegd heb? God haat de Theologie, die wetenschap van jelui, die God onder formules wil brengen! Meent de Kerk dat God onder formules te brengen is?"
„Ja, ik weet," sprak Walter. „Daarom zei Meister Eckehart: Men doet het beste om van God niets te zeggen.
Maar ik heb nog een vraag," voer hij voort. „Mijn Kerk zegt, dat in het eeuwenlange bestaan van een mensch de dood het vreeselijke moment is waarin voor eeuwig het verdere bestaan van een
272



mensch beslist is ten goede of ten kwade. Zooals je sterft, zoo is je toekomst: ben je een geloovig mensch geweest, dan ga je met den dood de eeuwige zaligheid in; ben je een ongeloovig mensch geweest, dan is met het moment van den dood ook je toekomst beslist tot een eeuwig verderf. Hoe is dat nu met mijn Katrien? Toen zij daarjuist stierf, was dat ook het moment dat nu voor eeuwig haar lot besliste? Zij is niet vroom geweest!"
„Jelui kerkmenschen, die zoo gaarne den Bijbel gelooft, en zelf zegt dat het Gods onfeilbaar Woord is, heb je nooit gelezen dat God niet varen laat het werk van Zijn handen? Jelui predikt dat woord, waarom geloof je het niet? Dacht je dat God het werk, dat Hij aan een ziel gedaan heeft, veertig of zestig jaren, met het moment van den dood maar weer varen laat, en een failliet slaat ten aanschouwe van het gansche Heelal?" Hij was doorgaande boos, de Dood.
»Dc zal er nog eens over nadenken," sprak Walter, „en met de ouderlingen er over spreken; die moeten voor de zuiverheid van de leer waken."
„Wat ouderlingen!" riep de Dood, „ik ben ouder dan de ouderlingen! Ik ben Charon!"
„Ik dacht het al: Thanatos-Charon. Ook den yorigen keer dat ik je ontmoette, dacht ik het al; je lijkt op Charon, alleen met dit verschil dat Charon bijna naakt was, en jij gekleed, naar de eischen van onzen tijd. Maar ik twijfelde toch, want Charon was een heiden, en jij bent een geloovig Christen in je denken en spreken; je zegt zelf: ik dien God en ik heb Hem lief. Ben jij
273
18



dezelfde naakte Griek, die op den zwarten Styx de zielen overzette in je wrakke, wormstekige boot, en die niet toeliet dat er een ziel wat meebracht van de aarde, omdat door dat gewicht je boot zou zinken, en die dan haar Overbracht naar den anderen kant van den Styx in de vreeselijke onderwereld, tot de straffen die de zielen moeten dragen? Hoe kun je Charon zijn, die heiden?"
„Weet je dat niet? Je moest het toch weten! Je bent toch een dominee, een leeraar! Ik, Thanatos, ben de eerste bekeerling geweest van den Christus, Zijn naam zij gezegend in eeuwigheid! Ik, Dood, ben de eerste geweest die de knieën gebogen heb voor den Christus, toen ik Hem los moest laten uit mijn banden, ik, die nog nooit een heb losgelaten uit mijn banden! Daar, in den hof van Jozef, toen Hij uittrad uit de spelonk, ben ik ter aarde gevallen op mijn aangericht, en ik heb Hem aangebeden, na Zijn opstanding, de eerste van alle heidenen, ik Thanatos! En sedert ben ik geen dienaar meer van Zeus den Olympiër; ik dien God! Zeg je zelf niet in je Paaschpreeken, dat de Dood van karakter is veranderd sedert de opstanding van Christus? Ik ben ook veranderd! Vroeger bracht ik de zielen over naar waar zij haar straffen moesten lijden, nu is de dood geen afbetaling meer voor de zonde, maar een overgang naar het eeuwige leven l Zegt je dat je Catechismus niet, dominee, met dezelfde woorden? Al preek jij het zelf, begrijp jij het niet, en begrijpen de andere menschen het niet, dat ik niet meer kom om te straffen, maar om de zielen weer tot den Vader terug te brengen ? Jelui vromen
274



vindt Claudius zoo'n beste geloovige dichter. Herinner je je zijn lied: Der Tod und das Madchen, dat door Schubert in zang is gebracht? Zingt het meisje daar niet: Vorüber, du wilder Knochenmann! en antwoordt de Dood daar niet: Bin Freund und komme nicht zu strafen! Waarom gelooft jelui dat niet, wat je geliefde dichter daar den Dood laat zeggen? Je hebt het wel eens hooren zingen op Toonkunst I Wanneer zullen de Christenen het eindelijk werkelijk eens gelooven dat ik van karakter veranderd ben?" Hij sprak mistroostig, als iemand van lange ergernis.
En hij ging door: „Daar is maar één ding dat ik heb overgehouden van mijn karakter uit den tijd dat ik Zeus diende aan den Styx. Ik kon toen geen ziel zien aankomen aan de zwarte rivier met een bundel in de hand of op de schouders; niets dan de naakte ziel wilde ik overbrengen. Die eigenschap heb ik nog! Nog sta ik niet toe dat een ziel iets meê over wil nemen naar de andere zijde van het leven. Zij doen het altijd, de zielen! De een heeft in zijn bundel wat geld, zijn goud; ik slinger het in den Styx. De ander heeft in zijn bundel zijn goede werken; in den Styx er mede! Een ander heeft in zijn bundel zijn Dogmatiek; bij Zeus! in den zwarten Styx er mede! Willen zij voor God staan en in de uitgestrekte hand Hem hun concilieresultaten voorhouden? Dat is kenmerkend de Hollandsche bagage, als er een Hollander aankomt. Waarom lach je?"
Walter had gelachen omdat Charon in zijn driftige spreken, nu na tweeduizend jaar, het nog niet heelemaal
275



afgeleerd had om zijn woorden te versterken met de oude Grieksche versterking: bij Zeus!
De Dood voelde het zelf, en afleidend sprak hij:
„Je moet naar je bruiloft, dominee, anders kom je te laat; weet je dat Dechtine al wacht?" En de Dood stond op, en nam samen de plooien van den langen mantel.
Walter ontwaakte uit zijn droom. Hij vroeg zich af of hij wel bij zinnen was geweest, dit laatste half uur, onder zoo vreemde overpeinzingen.
„Neen," zeide hij bij zichzelven, „dit zijn gedachten die zooveel menschen hebben als zij alleen zitten in een sterfkamer. Daar heeft iedereen wel eens een gesprek met den Dood, meer of minder vriendschappelijk. Wat ik daarjuist heb doorgemaakt is iets heel gewoons. In een sterfkamer praat ieder, zoo het schijnt, met den Dood, maar eigenlijk met zichzelven; of omgekeerd."
Hij trad nog eens bij het sterfbed. Daar lag zij dood, zijn mooie kind uit de Lombardstraat; niet schoon meer, met dat verwoeste gelaat; maar daar lag wel vrede op, en geen begeeren meer. Als een die zijn wensen verkregen heeft, zoo lachte het daar stil om den mond.
Hij trad aan het venster. Roode daken, zwarte daken, in rijen achter elkaar. Hoog, hoog boven in de lucht, die blauw was, géén wolken, géén wolken meer.
De witte blinkende wagen was wég. Hij, die de wolken tot een wagen heeft, had haar gehaald, en was reeds uit het gezicht verdwenen. Hoever
276



zou Hij reeds met haar gereden zijn? En zouden de blinkende hemeldeuren zich reeds geopend hebben voor haar binnenkomen, en zou zij reeds in dat een of andere oord zijn waar God niet laat varen het werk van Zijn handen?
Maar hij moest naar zijn bruiloft 1 En
hij ijlde de smalle trappen af. Hij kwam nu heelemaal tot zijn zinnen.
Toen, met die verschrikkelijke zenuwspanning waarmede een dominee zoo dikwijls plotseling zich verplaatsen moet van een begrafenis naar een bruiloft, of omgekeerd, soms in minder dan vijf minuten, liep hij huiswaarts, waar hij instapte in den prachtigen trouwwagen met de mooie paarden. Hij ging Dechtine afhalen. Zij wachtte.
Wat hepen de paarden! Het ging naar een bruiloft!
Walter zag uit het portier van zijn koets dat hij alle rijtuigen voorbij reed, midden door de volte waar de voetgangers schrikten en haastig op zij sprongen. „Wat heeft die koetsier?" dacht Walter; „is hij vroeger chauffeur geweest, en denkt hij dat hij een auto in handen heeft? En denkt hij dat zijn paarden benzine in de aderen hebben?"
Hij herinnerde zich een chauffeur, naast wien hij eens vóór in de auto gezeten had en wien hij gevraagd had of zijn baantje hem op den duur niet tot een zenuwlijder maakte ? De man had geantwoord:
277



„Neen meneer, dat niet; maar wat we bijna allemaal krijgen, dat is de snelheidswaanzin. Als we een tijdje, zoo een jaar of wat, gereden hebben, dan gaat de kar ons te langzaam, dan willen we honderd kilometer in een uur rijden, en altijd meer. Dat is een beroerd iets, meneer, die snemadswaanzin.''
En zijn koetsier dan, hier achter de paarden, die had zeker de snelheidswaanzin; bepaald chauffeur geweest! Het ging naar een brufloft!
Aan de deur op den Westersingel steeg Walter uit, de armen vol bloemen.
Dechtine trad hem al in de gang tegemoet; in de haast trapte zij op haar sleep. Het kon haar niet schelen; daar was Harro! En zij stak haar armen uit. Walter zag onder dat uitsteken het bloote van den arm. Zij trok zijn hoofd naar zich toe, en kon niets zeggen.
Een van de drie bouquetten, die hij in de armen had, de grootste, bood hij haar aan.
„Orchideeën!" riep zij stralend, en zij kuste hem, zóó dankbaar. In zijn ooren fluisterde zij: „Zijn die soms uit de bosschen van je vader? Was je vader nu ook maar hier!" Wat zij zeide was een herinnering aan zijn verhaal bij hun eerste diner, toen hij gevoeld had een vooroordeel te moeten wegnemen. Het vooroordeel tegen den zendeling was geweken; zij sprak het daar uit; het stemde zijn blijdschap nog hooger.
„Waar zijn de bruidsmeisjes?" riep hij.
En daar kwamen zij, de uitverkorenen, meisjes zoo mooi als Rotterdam ze vele heeft, zwierig gekleed, dun goed om de leden, bijna doorzichtig
278



als de spinnewebkleeren waar de Israëlietische profeet zoo tegen te keer ging in zijn dagen, tegen de Jeruzalemsche meisjes. Walter bood haar elk ook een bouquet bloemen.
„Orchideeën!" riepen zij, dankend! en zij toonden ze aan de andere dames en heeren, verrukt, ruikend aan de grillige vormen van teere kelken, hoewel zij wisten dat ze niet geurden.
Zij deden maar zoo, met die verrukking, om Walter te pleizieren. Alsof ze nooit orchideeën hadden gekregen! Zij hadden ze allen dag in de vaas op haar kamer, daar zorgden de jonge heeren wel voor, met wie zij in de tennisclub zaten.
De heer D'Alsart nam Walter even terzijde op het balkon. „Harro, misschien heb ik er vandaag geen gelegenheid meer voor, maar ik wou je wat zeggen: Ik ben blij dat jij mijn schoonzoon wordt, en ook wel dat het een dominee is, zooals jij er een bent, dien we vandaag in de familie krijgen." Hij was aangedaan. „Je weet hoe je ons gevonden hebt toen je ons het eerst zaagt; we zijn wel wat veranderd, Dechtine en ik; ik dank je, beste jongen."
Harro kreeg een brok in de keel. Hij kon niets antwoorden. Maar in de ziel stamelde hij: „Mijn God, hebt Gij mij gegeven om zielen aan te trekken tot U?" Zijn werk in de gemeente was dus geen failliet, zooals hij altijd beweerde?
De rijtuigen waren voor. D'Alsart had geen auto's willen hebben voor de trouw. Zooals hij gereden was toen hij met
279



zijn bruid naar de kerk ging, zoo wilde bij ook nu rijden: met blinkende koetsen, en sterke paarden. Eenige families van zijn kennis hadden hem hun koetsen aangeboden; het was alles eigen rijtuig, met livrei.
Zij stapten in. Eerst Walter en Dechtine. In het volgende rijtuig de twee bruidsmeisjes. Daarachter D'Alsart, met zijn zusters. En daarna nog eenige koetsen met verdere familie; zij hadden het getal genoodigden zoo klein mogelijk gemaakt» alleen de heel naaste familie en een enkele vriend» zooals Van Geuns; evenveel heeren als dames.
Waarom reden de koetsiers niet den naasten weg naar het Stadhuis? Zij reden om, langs een omweg! Wat hadden zij? Ha, ze wilden toonen wat mooie paarden zij menden; niet van die huurpaarden, maar eigen spul! Zij wilden ook toonen wat prachtkerels zij zeiven waren, zooals zij daar op den bok zaten, hoog, fijn in de livrei van de groote lui, met de versierde zweep los in de hand, en met de andere hand de paarden mennend alsof het geen kunst was voor hen! Zij klapten niet met de zweep, zooals de huurkoetsiers als die naar een trouw reden, maar zaten deftig, recht van rug, handschoenen aan, met iets van verachting voor het plebs dat op zij stoof. Het feest zat in de koetsiers vandaag. Het ging naar een bruiloft!
Bij het Stadhuis stonden honderden menschen. „Dat is onzen dominee!" riepen de vrouwen uit de wijk. Waren die trotsch op Walter? Zij drongen naar voren, tot bij het portier. Zij wilden de bruid zien. En zij zagen haar, toen zij uitsteeg, de witte
280



slanke figuur, lenig buigend om haar hoofd niet té stooten tegen den bovenrand van het portier, met de bloemen in de hand.
„Zeg!" riepen de vrouwen elkander toe, en zij riepen alles hardop, het bruidspaar mocht het hooren, — „onzen dominee heeft ook goed geweten waar die het mooiste meisje van de stad moest halen!"
Sommige grove mannen spraken een vloek uit van bewondering.
Walter en Dechtine lachten om wat de vrouwen gezegd hadden, en hij fluisterde haar toe terwijl hij het hoofd naar haar heen boog: „De hulde van mijn wijk, bruid! En als je het nooit geloofd hebt dat je wat bijzonders bent, dan moet je dat nu wel gelooven!"
In de deftige trouwzaal van het Stadhuis was het een korte formaliteit. De wethouder had zijn werk spoedig gedaan. Maar aan het eind deed deze heer wat hij wel eens meer deed: hij hield een toespraak tot de bruid en den bruidegom. Walter wist het zich later niet goed meer te herinneren wat die fijn beschaafde heer had gesproken; hij wist zich alleen goed te herinneren dat hij wat jaloersch was geweest: zoo'n trouwspeech had hij zelf nimmer gehouden, noch van een ander ooit gehoord! Hoe kon die heer, die geen dominee was, zoo'n rede houden, die geen dominee hem had kunnen verbeteren?
Over de Blaak, waar de trams moesten stilhouden om den stoet door te laten, wat de trambestuurders gaarne deden omdat zij ook wel even het gezicht
281



wilden hebben van zoo'n voorname trouwerij, ging het naar de Groote Kerk.
Ook daar honderden menschen op het plein voor de deur. Nog meer dan bij het Stadhuis; zijn wijk scheen leeggeloopen. En ook daar de ruwe, «naar vleiende opmerkingen der vrouwen.
In de receptiekamer van de kerk werden zij binnen gelaten, de ruime kamer waar de bruiloftsgasten altijd even wachten moesten tot alles geregeld was, en waar zij zich moesten opstellen voor den stoet, zooals zij de kerk zouden ingaan zoo aanstonds.
Een vriendelijk en beleefd koster beschikte alles, en hij deed het eenvoudig, zonder overdreven gevoel van gewicht. „Dominee," zeide hij tot Walter, met iets ootmoedigs in zijn gelaat, „dit is wel een van de mooiste dagen van mijn leven." Walter drukte hem hartelijk de hand, in tegenwoordigheid van al het voorname volk er om heen. „Wat is het toch gemakkelijk om elkander lief te hebben," dacht hij.
In een kleine kamer tegenover de zaal waar de bruiloftsgasten zich opstelden, bevond zich •Stevinus met een ouderling, bezig om zich de toga om te hangen. Walter had het aan Stevinus gevraagd of hij zijn huwelijk in de kerk wilde inzegenen, en deze had eerst zeer geaarzeld, eigenlijk om geen andere reden dan dat Walter wel beteren onder -de collega's voor dat groote werk kon vragen; maar hij had spoedig toegegeven, toen Walter openhartig gezegd had: ,Je weet dat ik van jè houd, meer dan van de anderen." En hier stond hij nu, klaar om de plechtigheid te leiden.
282



Daar was nog altijd een stroom van menschen, <he, het portaal van de kerk door, naar binnen ging om in het koor een plaats te vinden, zittende of staande. Het hield niet op. De koster, aan grooten toeloop gewoon en altijd kalm, deelde orders uit aan zijn ondergeschikten, daar bij het koor, maar deze toeloop verbaasde hem toch met eenige verontrusting. In het kamertje bij Stevinus zeide hij: „Ik heb nog nooit zooveel menschen gezien bij een trouw, ik weet niet hoe ik hun allen een plaats kan geven; u moet nog even wachten, dominee, ik zal u waarschuwen als alles op orde is."
Dat oogenblik, dat alles op orde was, kwam toch ten laatste, en de koster verscheen weer bij Stevinus, zeggende: „Dominee, u kan beginnen." En toen geschiedde wat een groote aantrekkelijkheid was van een trouw in de Sint Laurenskerk: de beroemde optocht door de kerk.
Stevinus, met zijn ouderling naast zich, begaf zich naar de receptiezaal daar over. Daar stonden de bruid en bruidegom gearmd; de bruidsmeisjes daarachter, den sleep houdend van Dechtine; D'Alsart daarna met zijn dame; en telkens daarna, twee aan twee, de andere dames met hun heer, gearmd.
Bij de voorste paren heerschte deftige ernst; maar bij de achterste paren steeg zacht gefluister op onder scherts, met een kwalijk onderdrukt lachen. Dat waren de jongeren, en Van Geuns scheen daar de ziel te zijn van die vroolijkheid, met nog een student ; Walter had het opgemerkt toen hij even omgekeken had, en toen had opeens Van Geuns zijn plechtigste gezicht gezet.
283



Vriendelijk naar het bruidspaar toetredend, zonder hand geven of begroeting, noodigde Stevinus hen uit om te volgen. De stoet zette zich in beweging, Stevinus met zijn ouderling voorop.
Uit het portaal, door de binnendeuren die wijd opengeworpen werden door een bediende van den koster, trad de stoet de kerk binnen. En eensklaps, van het machtige orgel, alle registers open, sloegen hóóg de bazuinen, inzettend de eerste akkoorden van den Hochzeitsmarsch van Mendelssohn. Het was als een storm die de bruidsgasten tegemoet woei, een geweldig gedreven storm, daar van boven af, waar de geniale organist die klanken bezwoer uit toetsen en pijpen. Dat waren zinnen die hij uitsprak met vele stemmen, zinnen vol van een ontroerende beteekenis, welke beteekenis begrepen werd door allen in den stoet. Onwillekeurig deed de regelmaat van den marsch sommigen in den stoet den pas regelen in gelijkmatige kleine schreden, langzaam. Van Geuns, een van de laatsten in de rij, en de student evenzoo, regelden ook den pas naar de maat van den marsch, het hoofd heen en weer wiegend, ook bijna de heupen wiegend, onder het plechtigste gezicht. De meisjes bij hen brachten de kanten zakdoeken voor den mond om niet lachend gezien te worden, en fluisterden: „Houd nu in vredesnaam op, ik bid je!"
Langzaam schreed de stoet, al maar Stevinus en den ouderling volgend, in de richting van het orgel; onder het orgel door; tusschen de groote marmeren pilaren uit; en vóór hen strekte zich de ruimte, de wijdte van het schip van de kerk uit, lang,
284



breed, hoog, de sterke pilaren aan weerszijden, rechts en links.
De zon scheen door alle vensters aan den zuidkant. Breede vlakten van zonnelicht, balken van licht, zoo breed als de vensters, schoten schuins omlaag naar de overzijde. Waar de geschilderde ramen waren, aan alle zijden, kwam het licht binnen met de kleur van het glas. Waar het glas rood was, de kleur van den mantel eens ridders, straalde het licht rood binnen; en waar het glas blauw was, de kleur van het lange gewaad eener jonkvrouw, straalde het licht blauw binnen; en waar het glas geel was, de kleur van den rok van een schildknaap, kwam het licht geel binnen. Alle stukken van het glas gaven het binnenvallend zonlicht hun kleur; en midden in de kerk vermengden zich die kleuren tot een, dat gaf een wonderlijk vreemde tint. De figuren op het beschilderde glas rechts waren door het te sterke binnenvallende ücht niet duidelijk te onderscheiden; maar aan den overkant, aan den noordkant, daar prijkte het groote raam, een vroom geschenk in gedachtenis aan een overledene, in heldere zuivere kleur, en de figuur van den Christus aan het Galileesche meer was scherp te onderscheiden. De zon scheen met alle kleuren tegen de blanke pilaren. De zon fonkelde met gele vlammen tegen de zware afhangende koperen kronen. De zon schitterde fel wit blinkend tegen het kunstig gedreven werk van het groote koperen hek bij het koor. En zelfs boven, heel hoog, verlichtte de weerkaatsing van het licht de koepelgewelven, waar de bogen naar elkander toehepen, telkens in één
285



punt. Al het licht binnen, al de tinten, stemdende zielen verheven, opgewekt, vroolijk, dankbaar, dat God het zoo schoon maakte voor de blijden in Zijn huis.
Toen de stoet van onder het orgel tusschen de pilaren uitkwam, stonden daar vier kinderen, wit, in korte rokjes met fijn kantwerk, de knietjesbloot, bloemenmandjes aan den arm. Zij huppelden naar het bruidspaar toe, strooiden de bloemen, witte en roode, hun voor de voeten, en liepen toen, den stoet vooruit, half rugwaarts met het gezicht soms naar Dechtine, al maar meer bloemen strooiend. Ze werden vertrapt, de bloemen; dat kon niet anders, dat mocht. En tot in het koorhadden zij nog altijd bloemen, witte en roode, die zij strooiden" met verrukte gezichtjes, opgaande in hun werk, met ernst soms, om het goed te doen. Allen die de kinderen zagen kregen het gevoel van hen in de armen te willen heffen en hen. te kussen.. Dechtine, in de eerste verrassing, had, daar nog bij de pilaren van het orgel, zich gebogen, de hand uitgestoken naar de kin van een van die kinderen, het hoofdje opgeheven, en het op den mond gekust.
En aldoor ruischte het orgel, nu, in het tweede gedeelte van den marsch, de registers der bazuineningedrukt, overgaande tot het smeltend lied van den weemoed, die er is ook in de trouw, als degedachte aan het afscheid dien weemoed boven roept.
Zoo schreed langzaam de stoet, over bloemen, onder orgelklanken, het pad midden door de kerk tot aan het koor. En dit was het oogenblik dat aller oogen zich vestigden op Dechtine. Soms.
286



dwaalde een blik wel af, ook op Walter, die naast haar ging, slank en nog slanker door de gekleede jas, sterk, zeker, een weinig uitdagend. Maar daar was ten slotte voor niemand oog meer dan voor Dechtine. Zij konden haar goed zien zooals zij nu binnen kwam in den kring. Zij verslonden met bewonderende oogen die lenige jeugdige meisjesgestalte, dat gelaat waar de hemelsche schoonheid en goedheid op lag, vriendelijk bukkende soms naar rechts of links in den kring. De oogen konden zich niet verzadigen aan het witte bruidskleed, met den langen sleep, opgehouden door lachende bruidsmeisjes ; aan het hoofdtooisel, met den sluier, die het gelaat niet bedekte maar die teruggeslagen was; aan. het prachtige haar, waarvan de lokken rijk vielen half over voorhoofd en ooren, met den geurenden oranjebloesem daar gehecht; aan de fijne handschoenen over smalle handen die orchideeën hielden; aan de wjtte kleine schoenen die bloemen vertrapten. De vrouwen in den kring vergaten niets bij het beschouwen van het wondere toilet, maar keerden de oogen toch altijd weer naar het gelaat, waar zij de hemelsche schoonheid en goedheid aanzagen. De heeren hadden maar een korten bhk gehad voor het bruidskleed en de versiering; hun oogen warenvastgeboeid door het meisjesgezicht alleen.
Dechtine voelde dat aller blikken op haar waren, op haar alleen! De anders zoo sterke, die een heele maatschappij brutaal uitgedaagd had in: haar strijd voor de rechten van de vrouw, —< zij wankelde, greep den arm van Walter vaster, leunde sterk, en fluisterde: „Steun me, Harro, ik
28?



kan buiten den steun van den man niet." En hij, het hart zwellende van den trots dien een man voelt als de vrouw zwak zich hem overgeeft, hij strekte zich nog rechter, en hief het hoofd op, overmoedig, nu sterk uitdagend.
Zoo schreden zij den kring binnen in het koor naar de zetels die voor hen klaar stonden. Vlak voor de twee hooge stoelen stond een laag knielbankje, voor de bruid een en ook voor den bruidegom. De bruidsmeisjes schoten toe, schikten het kleed van de bruid bij het gaan zitten, plooiden den sluier achter haar stoel, namen de orchideeën over, en deden gewichtig, nu ernstig.
En aldoor ruischte het orgel, nu weer alle registers open; de bazuinen waren weer aan het woord, het slot van den marsch, die een triomfmarsch was geweest voor Walter en Dechtine. De klanken vulden de gewelven, sloegen terug van de muren achter het koor en achter de pilaren, en menig Rotterdammer daar dacht met trots dat dit orgel toch het grootste van het land was, en deze organist de bekwaamste van al zijn kunstbroeders.
Het bruidspaar maakte zich deze oogenblikken, dat het orgel het laatste gedeelte ten einde bracht, ten nutte om den kring rond te zien. Dechtine zag in den kring vriendinnen die hartelijk knikten, bedelende om een groet terug; o, zij had toch meer vrienden dan vijanden, zie eens, hoe velen! Zij zag ook de heeren van haar kennis, die het kantoor verlaten hadden van middag, en die de Beurs verzuimden, werkelijk, de Beurs verzuimden, om hier tegenwoordig te zijn; de bangen, die haar niet
283,



hadden durven vragen omdat zij een geleerde vrouw was, wat Harro wèl gedurfd had. „Ik heb den moedigste, den sterkste van allen," juichte het in haar hart. Zij lachte stil om die heeren; maar zij waren toch wel vriendelijk om zooveel te verzuimen voor haar en hier te zijn.
En Walter keek ook den kring rond, die weinige oogenblikken. Hij zag ook die heeren allen hetzelfde gekleed: het jaquet, het laag open vest wit omrand, de gestreepte pantalon, alle van dezelfde kleur, dezelfde verlakte schoenen; eentonige volgers van de mode; en hij lachte ook zooals Dechtine daar juist gedaan had. Hij had den prijs gewonnen! En hij zag de vele vrouwen rechts en links, op het beste gekleed voor heden, kleur gevend tusschen de eentonig zwarte heeren, van wit, en rose, en zacht groen, en hemelsblauw, zoo vele kleuren, ook de kleur van de blanke hals en borst hier en daar, waar de blouse ver terugweek, gedurfd uitdagend. Maar die konden hem niet veel schelen, de vrouwen. Hij zocht wat. En hij vond hen, dié hij zocht, daar achter in de laatste rijen, de heden uit zijn wijk, uit den Oppert, en van de Binnenrotte en van de Lombardstraat. En zijn oogen straalden warm naar dien kant van de armen. Als hij in plaats van den koster de plaatsen had mogen regelen en geven, die armen zouden de vooraanzitting gehad hebben. En hij zocht nog watl Ha, daar waren zij, zijn ambtgenooten I Allen! Zij zaten op de tweede en derde rij, bij elkander, in één groep, fluisterend, stil pratend; dat konden zij nooit laten, die mannen die niet zwijgen konden en niet stil zitten. Hoe
19
289



kwam het toch dat zij van hem hielden? Zijn genegenheid ging warm, bijna hartstochtelijk naar hen uit.
Het orgel naderde in den marsch de laatste maten. De oogen van Dechtine hadden plotseling eenigen angst uitgestraald, terwijl zij al de gezichten in den kring, nu oplettend, rond gezien had. Zij keerde haar hoofd zijwaarts tot Walter, en gejaagd fluisterde zij: „Waar is Else? Ik zie Else niet!" Ook bij zocht rond met de oogen. Zou Else opzettelijk niet gekomen zijn? Zou het te zwaar voor haar geweest zijn om het aan te zien, hoe Harro hier niet haar, maar Dechtine tot zijn vrouw nam? En zou haar wond weer opengereten zijn? Beiden, de bruid en de bruidegom, zagen spiedend rond, bedrukt, pijnlijk, Else was er niet.
De laatste klanken van het orgel stierven weg, naar de hoeken van het gebouw en naar de verre hooge gewelven. Aller oogen vestigden zich stil op den prediker, die daar op het kleine spreekgestoelte zat naast zijn ouderling, en die nu beginnen zou.
Doch op eens werd aller aandacht afgeleid naar het pad midden door de kerk; allen konden dat pad afzien. En daar, in een wagentje gereden, zagen zij een meisje van wondere verschijning naderen, tot vlak voor den grooten kring. „Daar is Else," fluisterde Dechtine, „nu is mijn geluk volmaakt en mag de dominee beginnen."
Doch de dominee kon nog niet beginnen. Dat was een storing; hij wachtte nog «ven.
Er was een plaats gereserveerd voor Else, de eerste stoel schuins naast de bruid; daar had Walter voor gezorgd. En die stoel was daarom ledig
290



gebleven. Hoe zou Else, met haar wagentje, of zonder haar wagentje, daar komen? Hij zag, hoe Else, niets verontrust door de oogen van allen en volstrekt niet verlegen door haar laat zijn, lachte, en maar lachend naar hem keek. Wat wilde zij? En toen zag hij dat Else een kleine hand uitstak, en met den vinger hem wenkte, lachend; hij moest haar uit den wagen tillen, en dragen, begreep hij dat niet? Walter begreep eensklaps. Hij fluisterde een verontschuldiging tot zijn bruid, stond op, schreed midden door den kring, den dominee voorbij, naar den wagen. En toen zagen allen, de mannen en vrouwen, hoe Else haar armen uitstak naar Walter, lachend, en hoe Walter haar uit den wagen tilde, en in sterke armen naar haar plaats droeg. En zij zagen ook, al de mannen en vrouwen, hoe Else onder het dragen haar mooi hoofdje tegen Wakers borst aanleunde, terwijl haar prachtige lokken hein over de armen vielen. Ook zagen zij dat Else Walter de wang streelde met haar mooi handje. Het was aandoenlijk, daar en op dat oogenblik I En hier en daar bracht een vrouw haar fijnen zakdoek naar de weenende oogen. In de achterste rijen steeg een gefluister op : „Och heertje! och heertje! zie je dat? Houdt nu iedereen van onzen dominee? Allemaal zijn ze gek op hem!" Allen in den kring hoorden het; de vrouwen uit de wijk konden niet zacht fluisteren. Wat niemand gehoord had was een fluisterend woord van Else geweest: „Ik ben zoo gelukkig, Harro! zoo gelukkig, Harro!"
De storing was voorbij, en de dominee dacht
291



dat hij nu wel beginnen kon. Hij begon ook, staande, een vriendelijke glimlach om den mond en in de oogen.
Walter deed zijn best om te luisteren. Maar het ging kwalijk. Dechtine deed ook haar best, half ter wille van dien oprechten Stevinus, dien zij een paar keeren ontmoet had en die indruk op haar gemaakt had. Als een dominee de moeite wilde nemen om je huwelijk in te zegenen, dan bracht toch de beleefdheid al meê dat je luisterde. Maar ook haar ging het slechts gedeeltelijk goed af.
Walter, die dit wel vooruit wist, had in den loop der vorige week aan Stevinus gezegd: „Doe ons het genoegen en zet je speech op papier; ik weet niet of ik alles zal kunnen meenemen wat je wijsheid me bijbrengen wil; maar als je me je preek geven wil, dan lezen wij die goed over op de huwelijksreis; wil je?" Dat was wat geweest voor Stevinus om daar ja op te zeggen; hij bracht zijn geschreven schrift niet graag onder de oogen van anderen; en hij begreep nooit hoe iemand den moed had om een boek te schrijven en zijn poovere gedachten langer te laten leven dan het halve uur van een redevoering. „Aan drukwerk heb ik me nooit bezondigd!" grinnikte hij wel eens op het Ministerie. Evenwel, hij had het beloofd aan Walter, en deze troostte zich onder het slecht luisteren dat hij morgen het goede woord beter waardeeren zou.
Toch, zooals dat is, bleef hem meer bij van de trouwpreek dan hij verwacht had. Dat vriendelijk
292



"welkom dat Stevinus hun toeriep in de kerk bij het begin van zijn rede, en de aanloop tot zijn tekst, het ging hem niet geheel voorbij. En geheel was hij bij, vol aandacht en verwachting, toen Stevinus zijn tekst gaf, het Bijbelsch woord, dat hun een levensleuze zou kunnen zijn. „Uw God is mijn God, en uw volk is mijn volk," was die tekst, het woord van Ruth, de Moabietische, tot Naomi, het woord der vereeniging van twee zielen die nooit meer wilden scheiden in de samensmelting van haar liefde. En even scherp bleef zjfrn aandacht gespannen eenige oogenblikken, toen Stevinus naar aanleiding van dien tekst uitweidde over de eenheid tusschen man en vrouw in het huwelijksleven, en vooral over de hoogere eenheid in hun godsdienstig leven. Hij was op dreef, bij dit punt, de dominee, het scheen hem geen bijzaak! Hij peroreerde! En Walter dacht wat Dechtine wel denken moest over dien eisch, dat een vrouw denzelfden God moest dienen en hef hebben als de man?
Het antwoord op zijn vraag kwam heel zacht en stil, in een beweging die Dechtine maakte. Zij stak haar linkerhand uit, in de richting van Waker, langzaam, bijna aarzelend; en toen, beslist, greep zij zijn hand die achteloos op zijn knie rustte; zij drukte zijn hand, bijna hartstochtelijk, en trok toen de hand terug. Hij begreep: zijn God zou ook haar God zijn! Een huivering ging hem door de leden. Hij duizelde, over de goedheid Gods, die het gegeven had dat ook op het punt van godsdienstig leven er geen scheiding zou zijn tusschen haar en hem. Die handdruk was het hoogtepunt
293
t9*



in dc plechtigheid van zijn trouw. Stevinus mocht nu verder zeggen wat hij wilde. Hij dankte in zijn overvol hart dien rédenaar, dat hij deze betuiging bij Dechtine had uitgelokt ,* en hij dankte Dechtine nog meer, die aan die zielkundige aansporing van Stevinus had gevolg gegeven.
Wat Walter zich verder herinnerde was zoo nu en dan een humoristisch gezegde in de rede; en prachtig was het dan om te zien hoe een genoegelijke lach zich voortplantte langs al de gezichten alsof de zon er over ging; ook prachtig om te zien hoe Van Geuns zijn goedkeuring gaf aan die woorden van humor, door tevreden met zijn hoofd te gaan knikken tegen den dominee met het ernstigste gezicht van de wereld; de bruidsmeisjes wilden niet meer naar hem kijken om niet uit te proesten van lachen.
En wat Walter zich ook herinnerde was dat aan het slot van de toespraak op eens, zacht en toen luider, de zang van een vrouwenkoor naar hem toeruischte van het orgel. Hooge fijne sopraanstemmen, smeltend van teederheid, en begeleidende volle altstemmen, die soms van de sopraanstemmen de leiding overnamen in het lied, luider dan deze, spraken een taal tot het bruidspaar, waarbij Dechtine het hoofd boog, de handen vouwde, als had die taal van meeslepende klanken haar tot het gebed geroepen. De indruk van den zang op de mannen en vrouwen in den kring was die van een ontroering, die zichtbaar uit bijna dwepende oogen sprak. Stevinus, die was gaan zitten onder den zang, had een blik, die voor wie het verstaan kon zeide, dat
294



hij nu wel verder zijn mond kon houden, want wie kon tegen de muziek op, en wie kon nog spreken nadat de Hemel gesproken had in de taal des Hemels?
Dapper evenwel richtte hij zich op na den zang: nu volgde de taak van de officiëele bevestiging van het huwelijk. Onder het zingen, bij het slot, was, gek! de politieke vraag weer bij hem opgerezen die bij zoo menig dominee oprijst: waar toch eigenlijk het huwelijk gesloten werd, in de kerk of op het stadhuis? Een oude vraag, waar de heeren van den Staat het sterke antwoord op gegeven hadden, en waarbij de heeren van de Kerk morrend het hoofd gebogen hadden. Het was geen vraag meer: geen Kerk, maar de Staat sloot het huwelijk! Stevinus stond aan de zijde van de heeren van den Staat. Evenwel, hier waren twee menschen, die in de branding van hun overvloeiende liefde behoefte voelden om het in de heele wereld uit te roepen dat zij elkander lief hadden! In het aangezicht van een heele gemeente wilde hier een man het toonen, dat hij deze vrouw nam tot zijn vrouw, alsof hij zeide: „Hoort het, gij hemelen, en hoor het, gij aarde, ik neem Dechtine!" En evenzoo wilde die vrouw hetzelfde toonen, met een overwonnen jonkvrouwelijke schaamte, al kwam die schaamte nog telkens boven met een blos, alsof zij zeide: „Gij moogt zien, gij hemelen, en gij aarde, gij moogt zien, ik geef mij aan Harro!" Wilden die twee voor God en menschen die onderlinge overgave hier uitroepen, om dan stil tot den God, dien zij samen dienden, de vraag te doen om Zijn Vaderzegen op hun huwelijk?
295



Welaan dan! Stevinus zou hun de gelegenheid geven!
En met een verzoek tot het bruidspaar om op te staan in het midden der vergadering, ging hij hun de vragen doen die hun ouders en grootouders ook in dat schoonste uur van hun leven hadden beantwoord. Dechtine stond op, een oogenblik wankelend; zij greep Walters hand naast haar, alsof zij zijn steun weer behoefde, maar liet de hand weer los, en hief het hoofd op, schaamteloos fier toen en blij om wat zij ging doen. En Walter stond naast haar, de spieren strak gespannen op zijn beslist gelaat, de oogen in de verte naar zijn heerlijke toekomst.
Toen kwamen die vragen, die eenvoudige goede vragen uit het formulier, of zij voor God en de gemeente elkander wilden nemen tot wettige echtgenoot, en of zij elkander wilden liefhebben, en elkander in het leven helpen en dienen?
Zacht maar beslist kwam het jawoord uit Dechtine's mond, en Walter riep zijn ja uit, of hij gezegd had: „Bij God, ja!"
Toen knielden zij neder op het knielbankje vóór hen; zij hadden God noodig! Zij baden.
Aller oogen waren op de knielende houding der gebogen vrouw in het wit, en op de houding van den sterken man in het zwart, die vroegen om den zegen huns Vaders die in de hemelen is.
En alsof Stevinus zich den woordvoerder van God voelde, strekte hij zijn handen over de knielenden uit, en gaf hij Gods antwoord op hun bede: in Gods naam zegende hij hen. Ook de Gemeente kon zich niet bedwingen in het geven van een
296



zegen, en eerst zacht, maar toen luider, klonk het oude lied uit aller mond: „Dat 's Heeren zegen op u daal'!" Walter hoorde boven allen uit zijn ambtsbroeders, die daar in één groep bij elkander stonden, en die met hun sterke stemmen, hooge tenorstemmen en diepe basstemmen, boven allen uitzongen, zelfs boven het begeleidende orgel, een overkrachtig priesterkoor.
Toen het bruidspaar weer opstond, en zitten ging, waren er tranen in de oogen van veel vrouwen, en de mannen staalden het gelaat als die niet weenen wilden.
De plechtigheid liep ten einde. Een korte vriendelijke toespraak nog van Stevinus; een hoog opbruischend Hosanna van de geheele gemeente, welk Hosanna het orgel in forsche koralen nog hooger opvoerde naar den hemel om het ook daar te doen doordringen; een zegenwensen van den predikant over allen; en de gemeente kon heengaan.
Stevinus schreed met zijn ouderling naar het bruidspaar; hij wenkte hen om hem te volgen. De bruidstoet ging terug langs hetzelfde pad midden door de kerk, zooals hij daarstraks was binnengekomen. En van het orgel, terwijl zij langzaam, langzaam voortschreden, kwam Wagner's Brauthed:
Treulich geführt ziehet dahin, Wo euch der Segen der Liebe bewahr!
Siegreichen Muts Minne gewinn, Eint euch in Treue zum seligsten Paar.
Tusschen de marmeren pilaren van het orgel,
297



onder het orgel door, leidde Stevinus den stoet terug naar de receptiezaal.
Daar zou het bruidspaar zich weer opstellen en zou de receptie beginnen, een geïmproviseerde, niet van te voren aangekondigde en verzorgde receptie.
Het gedrang was groot bij de buitendeur van de kerk. Veel heeren en dames traden de ontvangkamer binnen, naar het bruidspaar. Maar de talrijke mannen en vrouwen uit de wijk hepen door, naar buiten. „Je moogt ook wel naar binnen," noodigde hen de vriendelijke koster, „de dominee zal je graag zien, dat weet je." Maar zij durfden niet, die menschen, en zij drongen naar buiten. Daar sprak een van de mannen, hij was geen man uit de wijk: „Wat een trotsche vent was dat, die bruigom! Heb je hem zien loopen? Hij keek net zoo brani of hij de heele wereld gewonnen had. Alsof dat zoo'n kunst is om een vrouw te krijgen! Iedere man kan wel honderd vrouwen krijgen als hij wil!" — „Jij zeker ook, met je rooie neus!" antwoordde een vrouw. En daar klom groot gelach op op het plein, onder de menschen bij de wachtende paarden en koetsen. Zelfs de fijne koetsiers op den hoogen bok vergaten hun meerderheid en grinnikten, zeiven mannen uit het volk weer voor een oogenblik. Geen mensch ging huiswaarts; zij bleven allen staan bij de koetsen; straks zouden zij de bruid zien instijgen, zij moesten haar nog eens zien, altijd nog eens zien.
In de ruime receptiezaal nam het bruidspaar de gelukwenschen in ontvangst.
298



De eerste die hun de vriendelijke hand toestak was Stevinus; hij zeide niet veel. De bruid zeide „Dominee, ik dank u dat u aan het schoonste uur van mijn leven de wijding heeft gegeven die mijn hart wenschte; het is juist geweest wat ik begeerde." m: „Met dien dank kan ik het wel doen," dacht Stevinus, en hij wendde zich, om anderen de beurt te geven!
Het was D'Alsart die toetrad. Dechtine wachtte zijn gelukwensen niet af, maar viel hem om den hals. „Vader, vader, jij bent de oorzaak van dit alles' Hoe zal ik het je vergelden? Ik dank je, ik dank je, vader! Zij kuste hem, dat hij niet antwoorden kon. lot Harro zeide hij: „Ik heb je vanmorgen al gezegd wat ik je zeggen wilde." Hij maakte plaats.
De tantes kwamen. Een omhelzing, veel woorden, vriendelijke, maar lange, waar nog veel woorden op volgen moesten. Maar zij voelden een beleefd aandringen van menschen achter haar, en zij gingen.
En toen kwamen al de anderen; de bruidsmeisjes die zich Dechtine in de armen wierpen, lachend maar met tranen in de oogen; de familie, de vrienden, zoo velen.
Dechtine had bij de gelukwenschen veel kussen in ontvangst te nemen, die vrouwen deden allen zoo hartelijk. Walter bromde, en hij fluisterde haar in het oor: „Je krijgt nog lippen van eelt, laten zy daarmede ophouden!" Zij lachte terug: „Wil jij de rest van mij overnemen? De meisjes zullen het niet naar vinden."
Ook Van Geuns maakte zijn buiging. De grappenmaker van tijdens den stoet was weer de
299



deftige advocaat van jonge praktijk. Hij keek werkelijk ernstig. „Je hebt den heelen middag ernstig gekeken," zeide Walter, „ik begrijp je armoede, stakker!" Dechtine schertste meê: „Je zal wel moed houden, is het niet?" — „Ja," ging Walter door, goedig, „hij heeft wel een kans, maar dan moet hij cyniker af worden." En Van Geuns antwoordde: „De meisjes hebben me vandaag toch heel aardig gevonden, heusch! Wanneer wil je verrast worden met een annonce van mij?"
En nog was er geen eind aan de vroolijke gelukwenschen. Die gedaan hadden gingen heen, de meesten. Maar sommigen bleven nog even, een vijf minuten,
D'Alsart stond in een hoek met Stevinus te praten. „Dominee," zeide hij, „als zij weg zijn op hun huwelijksreis, dan zal ik het wel stil hebben in mijn huis; kom je eens oploopen 's avonds? Neen, niet zoo in het algemeen beloven! Vast doen! Willen we maar eens goed afspreken? Kom je morgen eten met je vrouw? Om te beginnen?" En Stevinus beloofde gaarne. Dit was de tweede keer dat D'Alsart een dominee bij zich in huis haalde; hij was wèl veranderd. Maar hij beloofde bij zich zeiven dat het* bij die twee zou blijven.
Een eind verder in de zaal stonden de bruidsmeisjes in een kring van de heeren van hun tennisclub. De flirt, de jonge flirt was aan den gang, dat geestig minnespel van plagend woord en wederwoord. De geestigheden vlogen heen en weer; de meisjes voelden dat zij de sterksten waren. Overmoedig ging het. „Zeg, Henk, als wij tweeën trouwen, dan moet het
300



ook hier in de Groote Kerk gebeuren, hoor! Heb je ooit zoo iets verheffends gezien bij jelui op de Beurs ?" ~ „Ik heb geen kans," antwoordde deze, „want als ik je vraag, dan geef je me toch de bons." — „Dat zou ik ook zeker doen, dat weet je; maar nu ik vandaag beleefd heb dat het eind van een engagement zoo iets moois is als een trouw in dé Groote Kerk, nu beginnen je kansen gunstiger te staan." — „Ik zou me toch maar niet wagen, Henk," sprak zijn vriend naast hem, „Lize is ook nog veel te jong om aan zoo iets te denken." — „Te jong? Ik ben al zestien en ik heb mijn haar opgestoken!" Die menschen dachten aan geen naar huis gaan; de receptie mocht zoo lang duren als zij wilde.
Van Geuns stond ook in een kring. Die vergat heelemaal zijn prestige van jong advocaat. Walter keek eens naar hem; hij had nooit geweten dat Van Geuns zooveel mimiek in zijn gelaat kon ontwikkelen. De dames bij hem proestten het voortdurend uit van lachen. „Hij is op den goeden weg," dacht Walter.
Ook stonden er nog een paar dominees te praten. Stevinus was^bij hen. Zij complimenteerden hem over zijn gedaan werk. „Je hebt het er goed afgebracht man; kranig!" De dominees van het Ministerie waren niet gewoon om *over elkanders preeken te praten, veel minder om elkander een lof toe te zwaaien, dat behoorde niet tot de goede manieren. Stevinus zeide ook dadelijk: „Wat Over* komt jelui? Ga je doen zooals de dominees in de provincie, die te weinig humor hebben om elkanders critiek te verdragen, en die daarom elkander pluimpjes uitdeelen om op hun beurt bij gelegenheid
301



.die pluimpjes terug te krijgen?" — „Je hebt gelijk, kerel." antwoordde de eene collega, „maar eens in de vijf-en-twintig jaar mag het wel eens gezegd worden." En de andere collega zeide met den gewonen gezonden spot van het Ministerie: „Jij bent nu ongeveer vijf-en-twintig jaar dominee, is het niet, Stevinus? Ik zou nu maar blij wezen dat je voor het eerst in die vijf-en-twintig jaren geprezen wordt om een preek; ik begrijp dat je zoo iets zeldzaams in je homiletische leven niet dadelijk verdragen kunt." Stevinus had hem wel een stoot in de ribben willen geven; maar hier in deze plaats? Hij redde zich: „Als Walter weer eens trouwt, dan zal ik hem aanraden een van jelui te vragen voor de trouw, en dan zal ik luisteren en grinniken." Een goedaardig Rotterdammer, die er bij stond, en het gesprek mede aangehoord had, zeide vriendelijk: „Als ik eens de dominees onder elkaar hoor, dan begrijp ik nooit wat zij toch eigenlijk bedoelen." — „Dat zal wel," dachten de drie dominees tegelijk. Maar Stevinus zeide even goedhartig en vriendelijk: „Ja, meneer, dit is nu de tale Kanaans." De Rotterdammer begreep er nog minder van. De drie dominees zetten hun gezicht zeer strak.
Langzamerhand had echter de laatste zijn gelukwenschen aangeboden. De zaal raakte leeg. En de koster kwam aanzeggen dat de rijtuigen voor stonden. Zij gingen instijgen. Naar het dejeuner !
Dat dejeuner, lang en prettig, — want. zij hadden den tijd, de boot, de Batavier, waar het
302



bruidspaar mede naar Engeland zou oversteken, ging pas om zes uur, van de Boompjes, — verliep zooals vele goede dejeuners na een trouw.
Het was ten huize van den heer D'Alsart op den Westersingel, in de ruime eetzaal. Vroolijke gesprekken, eerst wat kalm, later wat luidruchtiger, vooral aan het lagere eind waar Van Geuns en de student zaten; een enkele toast, eerst van den gastheer, en daarna van nog een of twee van de oudere heeren; goede spijzen, een bijzondere wijn, ook de eerewijn; een fleurig toepasselijk kort komediestukje, waarbij de bruidegom menige veer moest laten, opgevoerd door eenige dames- en heeren-artiesten van het lagere eind van de tafel; een aandringen van de dames in de buurt van Van Geuns dat hij nu ook wel eens een woordje mocht zeggen, en een verschrikt gezicht van dezen heer vol doodelijken angst met het gezegde dat je voor een dergelijken toast eerst minstens vijftig jaar oud moest zijn; en zoo nog meer dingen; het was zooals het was bij de goed gelukte dejeuners na een trouw.
Soms dacht Walter, met alle waardeering van het gezelschap, dat hij wel wilde dat het uur van vertrek ging slaan; hij wilde op de boot zijn, met Dechtine, alleen. Ook Dechtine dacht alzoo, soms. Zij vonden zichzelven ondankbaar en onhartelijk, dat zij zoo dachten. Maar het was toch verschoonbaar, dachten zij verder, die menschen genoten allen veel meer van den vroolijken maaltijd dan zij. Toen de luidruchtigheid steeg daar beneden aan de tafel, fluisterde zij: „Hoe laat is het nu,
303



Harro?" Die vraag, hoe laat het wel was, had hij zich al in stilte vele malen gedaan. „Het schiet al op," sprak';-de egoïst tot haar, en de andere egoïste fluisterde: „Gelukkig!" En het schoot op.
Tot verbazing van de jongeren aan tafel zagen zij op eens' Walter en Dechtine binnenkomen, in reistenue gekleed. Zij hadden nauwelijks oogen en ooren gehad het laatste uur voor wat er aan het hoogere eind van de tafel gebeurde; hadden ook niet gemerkt hoe de bruid en de bruidegom heel stil zich verwijderd hadden om zich te verkleeden; zoo hoog was daar de feestvreugde gestegen. Van Geuns en de student waren de schuld van die onopmerkzaamheid der jongeren.
De gasten aan tafel zwegen allen op eens bij het binnenkomen van de twee. Zij voelden dat dit het afscheid beteekende. Een droevige stilte, natuurlijk.
De student merkte de schaduw die zich leggen wilde over het feest. En hardop, in de stilte, zeide hij over de tafel heen: „Héél tevreden, héél tevreden over je reispakje, Harro! Een beetje snobachtig, maar de ketiners zullen wel buigen voor je!" Hij zeide het met den toon van een ouderen dandy tegen een jongeren, protegeerend; kluchtig, omdat zij elkander pas dezen middag voor het eerst hadden ontmoet, kluchtig ook omdat hij Harro maar op eens bij den naam noemde. Hij had iets vroolijk durvends over zich altijd. Een lach klonk er op hier en daar, vooral in zijn hoek, daarna overal; en de student had zijn doel bereikt: bij had de schaduw verjaagd die zich leggen wilde op het feest!
304



Het afscheid was kort. De auto was voor.
En heel de bende van de jongere gasten liep mede naar de auto, druk opzettelijk, grappen bedenkend, schaterend, schaterend, en zij bereikten hun doel: Dechtine lachte weer! Sommigen van die jonge heeren hadden hun servet van tafel meegenomen, in de hand; dat had de student hun gezegd, zij zouden straks wel weten waarvoor. En terwijl zij allen aan weerskanten bij het portier van de open auto, waarvan de kap teruggeslagen was, handjes gaven aan de vertrekkenden, wierp de student eensklaps een oude pantoffel in de auto op den schoot van Dechtine.
„Wat is dat?" riep Dechtine verschrikt
„Dat is je schepter, Dechtine, maar regeer met zachtheid, hij moet nog zooveel leeren, hij is jong, moet je bedenken," riep de student. De schaterlach steeg op.
Meteen riep de student: „Vooruit, chauffeur!" En terwijl de auto zich in beweging zette, wierp hij een handvol rijst over de inzittenden. Al de anderen, dien hij uit een zak van uit de keuken vandaan ook rijst aanbood, wierpen op zijn voorbeeld ook handjes vol over Dechtine en Harro.
„Wat is dat?" riep Dechtine.
„Dat is het eten dat die kwajongen ons meegeeft op de levensreis, opdat we niet omkomen in de Sahara als jij op je kameel zit," antwoordde Walter, en hij schudde voorzichtig de korrels van haar lokken en mantel.
Hij voegde er aan toe: „Die jongen zal goed worden als hij ouder wordt; heb je op hem gelet
305



vandaag ? Een prachtmensen, tusschen een jongen en een man in, maar al meer naar den kant van den man toe; als ik nog student was zou ik met hem in de club willen zitten; al die meisjes vandaag zijn verliefd op hem, de heeren van de tennis hebben geen kans meer."
Bij het hek voor het huis op den Westersingel zagen de achtergeblevenen den wegrijdenden wagen achterna.
„Over tien minuten gaat de boot." zeide de student, „wij gaan naar de Maas toe om hun nog eens toe te wuiven, als zij voorbijvaren; allemaal meê!" En zijn tafeldame de hand reikend, troonde hij haar mede; de anderen volgden; hij had iets suggereerends.
Dat was een vroolijk troepje, dat de goede Rotterdammers zagen voorbijtrekken, de Scheepstimmermanslaan in, naar den kant van de Maas! Die dames, blootshoofds, fijn, slank, wit gekleed, op schoentjes die de straat nooit hadden betreden, druk, gesticuleerend, lachend. Die heeren, in het zwart, zonder hoed, met een servet in de hand, den pas soms verheffend in den zwaai van een dans om hun dame heen! De voorbijgangers bleven staan, begrepen dat het menschen waren die zoo juist van een tafel waren opgestaan, van een bruiloft zeker; en zij keken verrast prettig, om die mooie jongens en meisjes. Hoe zouden die menschen geweten hebben dat het bruiloftsgasten waren, zoojuist van tafel opgestaan, als de student niet tot zijn makkers gezegd had: „Je servet meenemen!"
Zoo kwamen zij aan den kant van de Maas, bij de Veerhaven.
306



„Ik moet een sleepbootje hebben," sprak de student, en hij zag er een, stoom op, en leidde zijn troepje naar de boot. „Waar is je kappi?" riep hij tot den dekknecht. „Die ligt hier onder zijn manie te doen," antwoordde deze. „Halen, engauw!" commandeerde de student. Daar stak de kappi zijn hoofd op uit het luik, en de student commandeerde: „Van wal, kappi, dadelijk, in twee minuten!" Hijdrong zijn troepje over de plank op de boot.
„Daar is wat te verdienen," dacht de kapitein, en hij gaf zijn orders. „Als de bliksem!" was zijn order tot den stoker, zonder meer woorden; zóó begreep de stoker ook het best wat hij doen moest. En de boot stak van wal, met een lading zooalszij nooit had gedragen.
De student was naast den kapitein gaan:
stAnn * hct roer* ',G&* ""fl hct roer' k^31 „Allemachtig, jij kan toch niet sturen?" riepdeze. Maar bij de gedachte dat er wat te verdienen was met zulke fijne lui, gaf hij hem het roer over, maar bleef er naast staan. Toen gaf de student orders. „Zacht aan!" Langzaam draaide de boot naar den kant van waar de Batavier moest opdagen. De student keek uit. Daar kwam zij, de Batavier, met zacht wentelende schroeven. Toen de twee schepen bijna op gelijke hoogte van elkander waren, wendde de student het roer, en met het bevel: „Full speed!" stevende hij op een kleine» afstand langszij de groote boot.
Daar, op de verschansing geleund, naar den. kant van het Park toe, stonden Dechtine en Walter, en zagen zij hun afscheid aan Rotterdam. Hun
30?



stille overpeinzing was wel wat droef. Maar op eens hoorden zij een gejuich opstijgen van het water, aan de andere zijde van het schip. Zij hoorden hun namen uitroepen! Zij snelden naar de andere verschansing, en daar zagen zij: een sleepboot, met heeren en dames, gekleed als van een bruiloft, zwaaiende met zakdoeken en servetten. Zij wisten op eens. „Het zijn de kinderen," sprak zij, de tranen in de oogen. En de sleepboot kwam naderbij, voer meê langszij. Daar was geen eind aan het juichen en aan het zwaaien met de fijne zakdoeken en groote servetten.
„Dat is de student die aan het roer staat," sprak Walter; „die heeft natuurlijk dat plannetje bedacht!" En weer ging zijn hart uit naar den jongen die nog geen man was, naar den man die nog een jongen was, en die wel goed zou worden, zooals hij gezegd had. Zij zwaaiden uit alle macht terug, Dechtine met de bloemen, en Walter sprak verder: „Die jongen wil dominee worden; als hij zoo door gaat om droefheid weg te nemen waar hij de droefheid ziet, dan wordt hij de rechte dominee, God zegene hem!" En Walter en Dechtine zwaaiden een dankbaren groet aan den jongen, die lachte aan het roer.
Toen echter sloeg de groote boot machtiger •de schroeven, de vaart werd sneller. „Bijhouden, kappi! meer stoom!" beval de student. Maar de afstand tusschen de twee booten werd grooter, de sleepboot bleef achter, al meer. De student wendde het roer, gaf het over aan den kapitein, en beval; „Naar wal!"
.308



De kapitein was verbaasd geweest over den jongen man die zoo goed getoond had hoe hij met een roer moest doen tusschen de honderd andere voorbijsnellende of tegemoet stoomende schepen. „Je bent zeker adelborst bij de marine?" vroeg hij. „Nee," antwoordde de ander, „ik ben vroeger dekknecht geweest op een sleepboot, en nu ben ik een oweeër." Maar naar de groote fooi die de kapitein kreeg, dacht deze dat de jonge man zeker geen oweeër kon zijn.
Aan de verschansing geleund, naast elkander, zagen Harro en Dechtine het wijkende Rotterdam. Zij namen afscheid met hun oogen van de huizen, van de torens; de toren van de Groote Kerk stak duidelijk boven alles; zij namen afscheid van de schepen in de havens die zij voorbij voeren, en staarden terug naar het dieper wordende Maasgezicht, diep door de lengte van de rivier.
Zij waren op hun huwelijksreis, maar zij dachten dat zij wel blij zouden zijn als zij terug keerden, naar al de liefde van die groote stad, tot het schoone werk dat zij dan samen zouden doen: het werk der liefde onder armen en rijken om een koninkrijk te veroveren voor hun God.
309



TOELICHTING.
OP bladzijde 13 onderaan staat: Gewoonlijk is een dogme het resultaat van zeven of acht factoren. Die factoren zijn de volgende:
1. Een geschreven oorkonde, die bij de lezers van Goddelijk gezag wordt geacht. Zooals de Bijbel, waar de grondslag van menig dogme gevonden wordt.
2. De overlevering. Vooral bij de Roomsche Kerk» maar ook bij vele Protestanten, is de overlevering de gewichtigste factor voor het ontstaan en het voortbestaan van een dogme.
3. De toenmalige stand van de natuurwetenschap. Ware de stand van de natuurwetenschap vroeger een andere geweest» menig dogme zou niet geboren zijn.
4. Het philosophische denken. De invloed van Grieksche en Oostersche philosophie op het denken van den Jood en van den Christen heeft menig dogme den inhoud en den vorm gegeven die het nu heeft.
5. De politiek. De staatkunde van een vorst of van een partij in den Staat had er soms belang bij om aan een dogme de overhand te verschaften in de vergadering der theologen.
310



6. De zucht tot logische conclusie. Was eenmaal een zeker dogme aangenomen, dan moest, omdat een tweede dogme logisch daaruit volgde, ook dit aangenomen worden. Wat op zichzelf, zonder verband met een vorig dogme, wellicht niet gebeurd zou zijn.
7. Het volkskarakter. Wat voor Westerlingen aannemelijk scheen, was voor Oosterlingen vaak een gruwel; of omgekeerd.
8. Het overheerschend voelen van sterke geesten, die, regeerzuchtig, ook het denken van anderen wilden regeeren.
9. De behoefte naar een formulier van eenigheid als een band tusschen verschillende gemeenten.
10. De heilige blinde macht der gewoonte.
En nog méér factoren. Bij doordenken voelt men van zelf dat dus een dogme een zeer gecompliceerd ding is.
Wie meer biervan wil weten, leze Adolf Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, het eerste deel: Die Entstehung des kirchlichen Dogmas. Tübingen, 1909.
Op bladzijde 180 onderaan staat, dat Walter verdiept is in het Avesta, de heilige boeken der oude Perzen.
De godsdienst van Zoroaster, die in deze heilige boeken ontwikkeld is, heeft zijn oorsprong gehad in Iran, een land ten noordoosten van Perzië. Daar leefde Zoroaster onder den koning Vistaspa, die hem zeer gunstig gezind was en steunde. Van Iran uit drong de godsdienst in Perzië door, onder de regeering der Achemeniden, een vorstengeslacht, dat die uitbreiding niet tegenging. Alexander de Groote, na zijn overwinning van de Perzen, vervolgde de aanhangers van Zoroaster, liet vele priesters ter dood brengen, en vernietigde het grootste gedeelte van het Avesta. Nadat evenwel de Parthische koningen, de machtige Arsaciden. Perzië vermeesterd hadden, werden deze de vurige verbreiders van de leer van Zoroaster, en werd zij daar overheerschend, tot de Arabieren er een eind aan maakten.
311



Wie meer weten wil van de geschiedenis van het Zoroastrisme, leze het geleerde werk: Avesta, Livre sacré du Zoroastrisme, traduit du texte Zend, par C. de Harlez, professeur a 1'université de Louvain. Paris 1881.
Op bladzijde 273 onderaan staat: Ik dacht het al: Thanatos-Char on!
Dat bier de twee vereenigd worden, en ook in het verdere gesprek tusschen Waker en den Dood een en dezelfde persoon zijn, lijkt wellicht sommigen kenners van de Grieksche mythologie onbestaanbaar en verwarrend. Dat men echter bedenke:
In de alleroudste Grieksche mythologie waren Thanatos, de Dood, en Charon, the de zielen over den Styx zette, twee verschillende personen. Thanatos. was de jongelingsfiguur, die de levenstoorts in het stof uitbluschte, en Charon was de schippersfiguur bij zijn wrakke boot.
In de latere Grieksche mythologie trad Thanatos echter meer op den achtergrond; en nog later bij de NieuwHellenisten werd Charon geheel de representant van den Dood, de wreker der booze daden. De versmelting der twee ideeën was stabiel geworden: het was Thanatos-Charon.
S. U.
312