1 klankleer der gedich- f Men van willem van hildegaer5berch
door w, f. tiemeijer












KLANKLEER DER GEDICHTEN VAN WILLEM VAN HILDEGAERSBERCH



KLANKLEER DER GEDICHTEN VAN WILLEM VAN HILDEGAERSBERCH
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE NEDERLANDSCHE LETTEREN AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM, OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS Dr. E. VERSCHAFFELT, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OP WOENSDAG 12 APRIL 1916, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR WILLEM FREDERIK TIEMEIJER
GEBOREN TE LEIDEN
A. H. KRUYT — UITGEVER — AMSTERDAM — 1916






Al mag ik mij geen leerling van de Amsterdamsche universiteit noemen, zoo hebben toch de geest en de invloed van U beiden, hooggeleerde Te Winkel en Boer, het gewichtigste deel van mijn studie geleid. U beider welwillendheid, waarvoor ik zeer dankbaar ben, heeft mij in staat gesteld mijn studie te voltooien. De grootste verplichting gevoel ik voor U, hooggeachte promotor Te Winkel, bij de herinnering aan de zoo talrijke leerzame uren, in uw studeerkamer doorgebracht en uw belangstellende zorg voor mijn proefschrift betoond. Ook U, hooggeleerde Brugmans, dank ik zeer voor de welwillende beoordeeling van mijn stellingen. Qrooten dank ben ik verschuldigd aan de bibliothecarissen der Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage en der Bourgondische Bibliotheek te Brussel, die mij langen tijd de beschikking lieten over de handschriften van Hildegaersberch, aan de ambtenaren en beambten der Universiteitsbibliotheek te Amsterdam voor hun vriendelijke hulpvaardigheid.






INHOUD.
HOOFDSTUK I.
De handschriften en de afschrijvers ... 1
HOOFDSTUK II.
Klinkers en tweeklanken 13
De vocaal voor r 85
Apocope en syncope van de onduidelijke
vocaal 113
HOOFDSTUK III.
Medeklinkers 118






HOOFDSTUK I. De handschriften en de afschrijvers.
Van de gedichten bestaan twee volledige handschriften en fragmenten van een derde. Ze zijn beschreven in de uitgave van Hildegaersberch'sgedichten door Dr. W. Bisschop en Dr. E. Verwijs, 's-Gravenhage, Mart. Nvhoff, 1870 XXIV en vlg. Aan het daar vermelde kan het volgende toegevoegd worden:
1°. H. (Kon. Bibl. 's-Gravenhage). Op grond van het watermerk, dat in de Grafelijke Rekeningen op het Rijksarchief te 's-Gravenhage tusschen de jaren 1450 en 1460 zou aangetroffen worden, stelt Verwijs (blz. XXV) het ontstaan van het handschrift in de 2de helft der 15de eeuw. Nu zijn de Grafelijke Rekeningen uit dien tijd alle op perkament. Misschien rekende Verwijs onder de Grafelijke Rekeningen ook de Rekeningen der Rentmeesterschappen. Ik trof nl. een eenigszins gelijkend watermerk (de kroon en de aanhangende F verschillen) aan op den omslag der rekening van het rentmeesterschap Heusden over 1457 (de rekening zelf is op perkament), die in 1460 is overgegeven. Volkomen hetzelfde papiermerk, met gelijke afstanden tusschen de waterlijnen, vond ik in het Maen-
W. F. T. i



2
boeck van het Cathrijnengasthuis van 1459 in het Gemeentearchief te Leiden. En dit Cathrijnengasthuis speelt een groote rol in de geschiedenis van ons handschrift. Op het perkamenten schutblad staat nl.: „Dit boek hebben de heren Meesteren van de Catharinae en Caeciliae gasthuisen mij op den 28en April 1721 thuis gezonden door hunnen binnevader en vereert. En heb ik op de 5de Mei gemelde heeren op hun ordinaris vergadering, daar tegenwoordig waren de heeren Jacob van Dorp, Nicolaes van Weede, Nicolaas Heyns en Mr. Jan Alensoen bedankt." Met een andere hand is daaronder geschreven: „Dit bovenstaande is de hand van den heer Mr. Daniël van Alphen, Raad en Burgemeester der stad Leiden, overleden 10 Julij 1733." Blijkens hetgeen P. Leendertz. Wz. in de inleiding van „Der Minnen Loep," Leiden 1845 blz. Lil meedeelt, was dit handschrift waarschijnlijk in 1644 al in het Cathrijnengasthuis. Het zal door „meyster Michiel," aan wien het handschrift in 1565 behoorde, ingebracht zijn. Gewoonlijk werd, zooals Dr. Christ. Kroes-Ligtenbero mij welwillend meedeelde, zeer nauwkeurig in de provenierscontracten opgeteekend, wat men meebracht. Ik heb ons handschrift daarin niet vermeld gevonden; wel las ik dat door een provenier ingebracht werd: „bed, bulsteren dekens die hij beslapen zal," en op een andere plaats „een schone inboedel." Evenmin spreken de Resolutiën der Regenten van het Cathrijnengasthuis over de schenking aan Daniël van Alphen; alleen staan aangeteekend de opbrengsten der collecten bij ochtend- en avonddienst in de kerk van het gasthuis op 28 April en 5 Mei 1721. Ongetwijfeld was dit belangrijker dan de schenking van een handschrift. De volkomen overeenstemming der watermerken van het



3
Maenboeck over 1459 en van ons handschrift zal wel toevallig zijn. Toch geeft het ons het recht het ontstaan van ons handschrift omstreeks dien tijd te bepalen, vooral als we ook letten op wat Ris-Paquot vermeldt in zijn Dictionnaire encyclopédique des marqués et des monogrammes. Paris. z. j. Daar wordt dit papiermerk beschreven onder N° 3357 en N° 9812—9813:
3357. Filigrane remontant au XVe siècle, employé par une fabrique de papier du nord de la France, vers 1460 a 1482. A 1'écu couronné et aux armes de France se trouve suspendue la lettre F. Ce filigrane se rencontre souvent avec de légères déformations soit dans la couronné, les fleurs de lis ou la lettre F. Ces déformations ne sont occasionnées, selon nous, que par 1'usure ou les réparations faites aux formes, sans constituer pour cela des filigranes nouveaux.
Het handschrift, nog in zijn oorspronkelijken band, waarop een 4, bevat bovendien Der Minnen Loep, door een andere hand geschreven. We kunnen na het bovenstaande aannemen, dat het handschrift uit denzelfden tijd zal zijn als
2° B. (Bibl. de Bourgogne, Brussel No 15659—61). Van dit handschrift valt niets nieuws te melden. Het is geschreven te Oss in 1469, blijkens het naschrift: „Dit boeck „waert gescreven ende voleint tot Oss int jaer ons Heren „doemen screef MCCCC ende LXIX op sunte Jans davont „Baptista".
3° R. Fragmenten van een waarschijnlijk oorspronkelijk volledig handschrift te Rostock, samen 385 regels. Verwijs noch Lisch, die in Jahrb. für Mecklenb. Geschichte VIII 1843 het grootste deel der fragmenten uitgaf, wisten dat in 1739 een blad met 36 regels van hetzelfde handschrift



8
te maken van het feit, dat hij ook Die Dietsche Doctrinael heeft afgeschreven, welk handschrift Jonckbloet bij zijn uitgave van dit gedicht niet heeft gebruikt.
Afkortingen komen weinig voor, alleen en voor ende, -ê voor -en of -em, ' voor -er, maar deze laatste alleen in toonzwakke lettergrepen als v'sinnen, sond'r (sine), en dan nog alleen spaarzaam bij B, wat een groot voordeel is voor de vaststelling van de vocaal voor r. Eenige bijzondere gevallen vindt men
1) B 81,349 d'gevlucht, waar H heeft doerghevlucht. Deze
onbegrijpelijke vorm komt in het Mnl. nergens anders voor. Zie v. H § 40 opm. 1 en § 149; Mnl. Wdb i. v. dorevlochten en vgl. hierachter § 89.
2) H 81,416 h' voor heer of here.
3) H 83,30 een soort 9 voor de eerste lettergreep van
confiiys.
B is evenmin een afschrift van H, als H van B: in H toch vinden we regels die in B ontbreken, en eveneens heeft B verzen, die H mist. Toch is er een nauw verband tusschen de twee teksten, en wel zoo, dat hoogstwaarschijnlijk beide afschriften zijn van een zelfde handschrift, met dit voorbehoud, dat H de eerste 30 gedichten naar een ander handschrift overschreef. Die meening berust op de volgende overwegingen: 1) 32,107 H schreef;
Die joecht prijst oec hoer leven goet Ende ghenoechlijck by te wesen en bekommerde zich niet om de beteekenis. B, die accurater was, las dit ook, begreep dat dit geen zin had, en schreef boven tusschen ende en ghenoechlyck het woordje is, waardoor de zin nog gewrongen blijft.



9
2) 32,206 H en B hebben een woord ontcuren (B: ontkueren), dat nergens anders voorkomt en onverklaarbaar is. De Vries verbeterde T. en Lettb. I 161 in om curen.
3) 37,102 H en B hebben:
Die neghende bant, des syt vroet,
Dats Oetmoet alre duecht. De tweede regel is te kort en heeft den onbegrijpelijken genitief alre duecht. Zeer waarschijnlijk is hier een woord weggelaten, waar die genitief van afhankelijk is. Verwijs leest dan ook: Dats Oetmoet, moeder alre duecht. In het gemeenschappelijk voorbeeld van H en B ontbrak dit woord waarschijnlijk.
4) 36,138 H schreef:
God verlien hem sulc gheoal (lees: verliende) Dat sy vonden enen man B schreef God verleen, zag daarna dat er een verleden tijd moest staan, en schreef er boven: den.
5) 48,53 H heeft:
Een wijff te nauwe ghespeent
Off te houden ie verweent
Dat en is oerbair noch goet. B schrijft Ofte houden. Der Leken Spieghel, waaraan dit gedicht is ontleend, heeft Oft oec ghehouden. Zeer zeker wordt hier een part. praet. vereischt en waarschijnlijk vonden H en B den vorm zonder ghe (zooals dit bij Hild. veel voorkomt) in hun voorbeeld.
6) 56,88 H en B schrijven verhouden voor verhoeden, wat nooit voorkomt: Fr.» § 30; v. H. § 65; Mnl. Wdb i.v. hoeden. Ook hier zal de gemeenschappelijke fout schuilen in hun voorbeeld.



10
7) 81,159 Petrus, bang voor den kruisdood verlaat Rome. Buiten de stad ziet hij Jezus, het kruis op den schouder dragende. Op de vraag: „Meester, waer wildigaen?, antwoordt Jezus: Pieter, ic bin comen/ mi laten crucen binnen Romenj anderiveroen, waarop Petrus terugkeert en „sinen doetsmaect." H en B hebben 81,156:
Doe hi liet die Roomsche stede Omdat hi vreesde voor die pijn, Doe was tghelove in crancken schijn Want die pijn van onsen heer En hadde verstrecket min noch meer, Tghelove waer thants te niet ghebleven. Verwijs leest voor want, wan (dat ook als voegw. voorkomt 2,140 en 81,280) en voor verstrecket, verstercket, wat de beteekenis zou moeten geven: „als het lijden van onzen Heer hem niet te juister tijd gesterkt had, dan "
8) 106,140 Mijn oerlof... gave ic hem tot langhen daghen, want si in minnen niet overdraghen. H en B missen niet, terwijl R de ontkenning, die ongetwijfeld noodig is, wel heeft in zijn lezing: geen minnen dragen.
De oorzaak van deze gemeenschappelijke eigenaardigheden kan, dunkt mij, alleen schuilen in fouten van een gemeenschappelijk voorbeeld. Deze meening wordt nog versterkt door een aantal plaatsen, waar ze beiden dezelfde schrijffouten hebben:
1) 41,85 Beiden hebben het rijm pleecht: wecht.
2) 42,34 Bij B en H daer voor dar (v. dorren), hoewel B de overtollige e doorschrapt.
3) 43,14 Beiden schrijven namen ende gaven, terwijl het rijm eischt: gaven ende namen.



11
4) 51,87 H en B mochte voor mochten.
5) 92,64 H schrijft yraud (herauten), dat ook B heeft, maar de eerste schrapt door en verandert in eerauden.
6) 97,105 H en B soude voor souden.
7) 102,175 Beiden schreven sien voor syn (esse), wat wellicht geen fout zal zijn.
8) 108,102 In H en B leest men siect voor siecte, en 7 regels verder weer siecte.
9) 83,13 H en B hebben een onbegrijpelijk Seer voor een waarschijnlijk Si is.
10) 83,121 H en B schrijven Ende, waar klaarblijkelijk En (als niet) geëischt wordt.
11) 98,103 H en B hopen voor hope (nom. sing.) Verder staan de lezingen van H en B dichter bij elkaar
dan bij een der lezingen van Hu (N°. 42 en 74), van R (N°. 96 en 106) of bij den Lekenspieghel (N°. 48 en 50).
Tegen een gemeenschappelijk afschrift spreekt de ongelijke volgorde in beide handschriften, hoewel dit in hoofdzaak de eerste 30 gedichten betreft. Van N°. 32 tot 120 is de volgorde gelijk; alleen worden gedichten die H reeds had geschreven, overgeslagen. De volgorde van 1, 2 en 3 is onzeker, doordat de eerste 5 folio's in H eruitgescheurd zijn. Verwijs heeft het in zijn Inleiding (blz. XXV) zeer aannemelijk gemaakt, dat op die ontbrekende bladen 63, 64 en 65 van B gestaan hebben.
Mij dunkt dat er groote waarschijnlijkheid schuilt in de volgende voorstelling: H begon te schrijven naar een beknopter handschrift, kreeg na N°. 31 het voorbeeld van B in handen,- volgde dat op den voet en sloeg de gedichten, die hij van zijn vorig voorbeeld had afgeschreven, over.



12
Deze waarschijnlijkheid wordt grooter, als we bedenken :
a) dat juist N°. 31 in B gemist wordt: dit gedicht stond nl. in H's eerste voorbeeld
b) dat alle plaatsen, op grond waarvan tot een zelfde voorbeeld geconcludeerd werd, voorkomen na N°. 31.
Ook taalkundige vormen pleiten daarvoor: § 97, § 128 opm. en § 185.
Misschien was het gemeenschappelijk voorbeeld het handschrift, waarvan melding wordt gemaakt in een post der Grafelijke Rekeningen op 12 April 1409, waar staat:
„Item bi Jan den Boelen betailt van enen boeck, dat „mijn lieve Here dede copen, dairin stonden vele schoonre „sproken, die Willem van Hillegairtsberge gemaect „hadde, V cronen facit XVI sc VIII d. gr."
Wat de uitgave betreft nog het volgende: De tekst, door Bisschop en Verwijs bezorgd, is een zorgvuldige weergave van het Haagsche handschrift (H). Ik vond als drukfouten in den tekst slechts 27,263 var. wortet voor u>ordet;5lJ7 jeucht voor juecht; 73,36 — heit voor —heet; 73,179 breyt voor reyt; 102,31 voren voor voren en 104,85 des voor dies. Daarentegen laat de opgave der varianten van B alles te wenschen over, niet alleen in aantal, maar ook in consequentie en zorgvuldigheid, terwijl de varianten van Hul) en R weer vrij nauwkeurig zijn. Men zal dus voor een opgegeven lezing van B slechts zelden bevestiging vinden in de uitgave.
r) Zie Inleiding van de uitgave der gedichten pg. XXVII.



HOOFDSTUK U. Klinkers en tweeklanken.
Westgerm. & § 1. o/X af.
H en R hebben passim of, ook in rijm, o.a. 19,93 off: loff; 20, 89 off: hofft maar men leest ook af; graff, 11,113 en 79,137; gaf: af, 56,16 en 100,24; en aff: caff, 9,29; 23,85 en 50,49 (deze laatste plaats in een gedicht aan den Lekenspieghel ontleend). B verandert zooveel mogelijk of in af, ook wel als het rijm er door bedorven wordt, als af: belof, 19,93; 109,201 en 120,103. Ongetwijfeld was of de vorm van Hild., zooals het Hollandsch dien nog heeft, en kende hij af als schrijftaalvorm. Het doet me denken aan het aftelversje, dat ik als kleine jongen te Leiden hoorde en gebruikte. Het begon: „Iene, miene mukken" en eindigde „ o, f af, jij bent af." Ook Stoke kende of: S. Hofker, De taal van Melis Stoke blz. 40.
§ 2. rot X rat.
Waarschijnlijk is hier geen ö voor a. Het komt voor 44,91 ratten: catten (H en B) en 44,93 rotten bij H en ratten bij B. Of de vorm met 6 van Hild. of van H is, kan dus niet worden uitgemaakt. Kil. vermeldt Holl. Fris.



§ 3-§ 5
14
j. rotte. Rot is tegenwoordig nog de Hollandsche vorm en algemeen Nederlandsch in landrot, als schertsnaam: „'n ouwe rot" en voor kleine kinderen „rotje". § 3. ö < & vóór -cht.
Hoewel we bij de woorden, waarin dit voorkomt, verschillende zaken uit elkaar dienen te houden (Fr.2 § 64 anm.), behandelen we deze gevallen bij elkaar, omdat Hild. een voorkeur voor ö voor cht heeft, die vooral sterk spreekt bij brocht en ambocht (tgw. nog de Hollandsche vormen). Voor den Brabander klonk de ü gewoner, en B veranderde de ö van Hild. dikwijls in & Bij dacht en docht moeten we verdacht zijn op de verwarring tusschen denken en dunken, die ook bij Hild. vaak voorkomt.
§ 4. sacht X socht X saechte.
Buiten rijm heeft H 8 X sacht en 7 X socht, B 10 X sacht, 5 X saechte; sochte alleen 41,92. In rijm heeft H (behoudens 115,21 sacht: ghedacht) steeds socht, op onvaste a (24,85; 88,14 en 118,172), op vaste o, nl. mocht (12,271 en 96,57). B heeft in drie van deze rijmgevallen socht, nl. de twee op mocht en 88,14. Ook R 96,58 socht: mocht. Hild. zal dus den vorm met ö gebruikt hebben, misschien den vorm met ü, H zal er wat <ï-vormen bijgemaakt hebben, B schrijft liefst &, van deze is ook saecht.
§ 5. -dacht- X -docht- (adj. verb. en subst.) Buiten rijm H: 36 X ö en 6 X B nooit ö en 38 X & in gedachte.
In rijm op vaste o, nl. mochl, vercoft, socht (zoeken), rocht (raken en roeken) rijmen H en B 17 X ö; op vaste & nl. cracht, macht, dracht, acht (ww), nacht H 15 en B 17 keer: &.



15
§ 6-§ 9
Bij vormen met wisselend a en o, heeft H 9 X en B 7 X in beide vormen een ö, maar beiden in 5 gevallen in de twee vormen: ü. Bijzondere rijmen vindt men: B 98,163 gedacht: mocht en 109,177 dacht: socht (zoeken) en 107,18 gedacht: vant, waar H heeft ghedachte: brachte.
De gewone vorm van Hild. zal dus geweest zijn -docht-, in het rijm gebruikte hij, als 't noodig was d. H volgt daarin trouw, terwijl B voorkeur heeft voor den <S-vorm.
§ 6. -wracht- X -wrocht-.
Buiten rijm: H 7 X ö, 2 X ct; B 3Xö, 7 X & In rijm H en B 7 X & op vaste d, 8 X ö op vaste ö. In rijmen op onvaste ü heeft H 7 X, B 6 X in beide woorden ö, en resp. 3 en 4Xin beide vormen d. Bijzondere rijmen: H 102,49 ghewrocht: nacht, B 100,83 wracht: geslecht.
Zelfde conclusie als in § 5.
§ 7. -bracht- X -brocht.
Buiten rijm: H 37Xö, nooit d; B 35Xö, 3X&
In rijm d op vaste d: H en B 6 X, ö op vaste ö H en B 12 X. In gevallen met onvaste ö heeft H 9 en B 8 X in beide vormen o, H eens (107,17) en B nooit in beide vormen a.
In afwijking met de vorige woorden zien we dus bij alle drie voorliefde voor brocht.
§ 8. ambacht X ambocht. komt 4 X voor, waarvan in rijm H en B 11,97 mocht: ambocht. Tweemaal heeft H o en B a, nl. 90,158 en 163. De vierde plaats 2,155 mist H. B heeft a.
Conclusie als in § 5.
§ 9. In plaats van te verwachten a lezen we soms e. Waarschijnlijk moeten we in sommige gevallen „spuren einer der fries, und ags. entsprechenden Erhöhungdes a" (Fr.s § 65) zien.



§ 10—§ 15
16
§ 10. kansXkens.
H en B 17,130 cans, maar 87,120 kens(U). Waarschijnlijk moet die vorm vervallen, zie § 70. § 11. sal X sel.
Als regel kunnen we aannemen sel bij H en sal voor B. We vinden herhaaldelijk sel rijmend op el,x) fel, snel, wel, ook R. Toch leest men wel rijmen als sal: ghetal (83,219) en 8 X sal: al. Bijzondere rijmen zie ik in 62,82 al: sal: gescal: wal. B heeft voor 't laatste rijmwoord wael. Het oorspr. zal geweest zijn wel, en dan moeten we aannemen dat Hild. de it voor l, ë-achtig uitsprak. Ongetwijfeld heeft H dikwijls sel van Hild in sal veranderd, naar 't mij voorkomt vooral in godsdienstige taal bvb. 70,227, en 239; 71,168; 83,220; 112,33 (sel) en 36.
§ 12. tam X tem.
We lezen 24,82 H en B clem:tem en 79,310 H en B lam:tam. Hier kan analogie van temmen in het spel zijn (v. H. § 20 opm. 5).
§ 13. Omgekeerd vinden we bij den Brabander e, en bij den Hollander a in een paar gevallen, waar geen umlaut aan te wijzen is:
§ 14. takXtek.
H heeft bXtaken B4Xtek, eens tak(\20,\34). v. d.Water, De Volkstaal in het Oosten aan de Bommelerwaard geeft § 5 opm. op: tek voor tak met de bijvoeging „zonder dat er bepaalde reden voor op te geven is."
§ 15. affen X effen (aap).
Het komt alleen voor 118,178 H scaffen: affen, B scaffen :
*) B schijnt el niet te kennen, hij verandert in anders of etc (73,205); in rijm laat hij 'tstaan: 87,70 en 118,46.



17
§ 16—§ 18
effen. Misschien schuilt hier de oorzaak in de f, blijkens Affricanus in gedicht 36, dat door B steeds (13 X) Effricanus geschreven wordt. § 16. tassche X tessche.
7,86 H tassche, B tessche. Fr.8 § 64 noemt het schumlaut van a.
§ 17. rast X rest X rust X rost.
Rast leest men alleen in rijm op vast en tast (H en B 79,281; 95,50; 106,212; 115,13); rest alleen H 46,22 ghevest:rest (B: rust). Daarvan door ablaut gescheiden is ruste, de gewone vorm (61 X) van H en B. B verandert 10 X in rost, in rijm slechts 82,17. H en B hebben 6 X 'trijm rust(en): lustfen). H en B kenden rast en rest\ niet, en Hild. zelf wel, of hij gebruikte ze alleen in I rijmnood.
§ 18. wel X wael X weel.
Ook twee ablautende vormen (Fr.3 § 61 anm.). B heeft voorliefde voor wael, schrijft ook waeldaden (73,206) en waeldoen (40,100). H heeft, evenals R en Hu, meestal wel, maar gebruikt ook wael. Eigenaardig is zijn vergissing in 9,45: hij schreef eerst: ic weet wel dat, schrapte toen wel door en voegde wael achter, want het moest rijmen op mael van vs. 46. Over de rijmgevallen is het volgende op te merken. H rijmt wel 46 X op fel, sel, el, hel, vel (veel) of snel. B behoudt die zuivere rijmen slechts 12 keer. In H lezen we 15 X wael als rijm op zate, tale, mael,\ stoel of cardtnael, vooral in strophische gedichten, waar| viermaal dezelfde rijmklank noodig is. B behoudt ze alle, behalve 93,40 staeltwel, (H stael:wael). Bijzonder is: H en B 17,217 sal.-wael, oorspr. wel sel: wel. Weel leest men H 37,8 en 97,245. Zie § 172.
W. F. T. 2



§ 19-§ 24
18
De gevolgtrekking ligt voor de hand: wel is de Hollandsche, wael de Brabantsche vorm. Hild. kende uit zijn lectuur (bv. 48,33 altemale: wale uit den Lekensp.) wael, en gebruikte dit, als hij het in een rijm noodig had.
§ 19. classeXclesse (klis).
Dit lastige woord komt slechts ééns voor: 41,21 Hctasse. B clesse. Classe leest men ook Af. Loep IV 108.
§ 20. Alleenstaande gevallen van den umlaut, die in het Oosten sterker gewerkt heeft dan in het Westen, zoodat we dus bij B meer umlautsvormen verwachten dan bij H, zijn voor B: ontfenct 1,215; velt, 6,182; vellet (conj. + et) 79,20 ook bij H; vlessen (van vlas) 82,25; helt B, 4,71; H ontbr., R hout.
§ 21. Ook voor -cht vinden we bij B umlaut: wechter 81,502; mechtich 34 X, waarvan 4X in rijm, waardoor dit bedorven wordt, alleen 63,146 eendrachtlch: machttch en 98,141 machttch: waerachtich. Verder heeft B 3 X. geslecht, in rijm 100,83 geslecht: wracht. Ten slotte 35,47 mechtich: voerdechtich. , § 22. afterXefter.
Volgens v. H. § 20 opm. 4 zijn dit twee verschillende woorden, nl. ohd. aftar en eftir. Regel is bij H en B a/ter (achter) 56 X. Efter of echter vindt men H en B 83,56; 91,175; 97,346.
§ 23. aexter X exter.
H steeds (6 X) aexter, B exter. Aexter schijnt dus Hollandsen te zijn, zooals ook Kil. opgeeft en exter Brabantsch. Zie voor dit woord Ts. XXXIII 214.
§ 24. bet X bat.
B verandert 45 X bet in bat, ook waar het rijm erdoor bedorven wordt, bvb. 6,7 bat: net; 13,20 H verghet :bet,



19
§ 25—§ 26
B vergit : bat. Toch laat hij nog 10 X bet staan, waarvan 6Xin rijm. Hild. heeft ook a, 20,76 vat:bat; 48,20 dat : bat (uit den Lekenspieghel overgenomen) 87,275 pat.-bat: ghehadt:schat. Hild. kende dus uit zijn lectuur bat, en gebruikte dien vorm soms bij rijmdwang, maar de vorm bet was van zijn dialect. § 25. draghen X dreghen.
Buiten rijm leest men 18 X H en B draghen, 40 X in rijm op daghen, vlaghen, beyaghen, behaghen, claghen, vraghen, laghen en ghewaghen. Dreghen wordt hoofdzakelijk in rijm gevonden en wel 14 X op gheneghen, gheleghen, ghesleghen, gheweghen (ponderare) en teghen of tieghen (=tjegen). Buiten rijm leest men dreghen H 76,85 en 106,42, bij B alleen 67,18 dreechtmen. Soms heeft B a en H e, bvb. 20,87 H dreghen: gheleghen (B dragen); 66,20 en 84,221 H dreghen :gheslegen, B dragen .'geslegen. Op dreecht vindt men rijmen bij H en B op seecht, weecht en pleecht. Ondanks de grootere vatbaarheid voor umlaut van B's taal vindt men meer vormen met e bij H. Daaruit meen ik de gevolgtrekking te mogen maken, dat niet de 3 s. pr. de analogiseerende causa is, maar het part. praet, vooral waar bij Hild. het part. dikwijls zonder ghe- wordt gebruikt. Het zou dan Friesche invloed moeten zijn van part. met het suff.-w (Fr.s § 127 en 143 anm.)
§ 26. gheslaghen, ghescapen X ghesleghen, ghescepen sluiten zich dan hierbij gevoeglijk aan. Ook daar vinden we in rijm meest e-vormen. Ik las vijf rijmen gheslaghen bij H en B op daghen, claghen, wanhaghen en versaghen. In rijm op weghen, deghen, pleghen en dreghen (portare) vond ik 6 X ghesleghen, buiten rijm 7 X ghesleghen bij H, waarvan B het slechts eens (85,119) behoudt.



§ 27—§ 31
20
Vreemd daarentegen is de vorm ghescepen, omdat B daar voorkeur heeft voor e en H voor a, afgezien nog van 29,6 H ghescopen: hopen, B ghescepen: hopen. Zoo leest men 86,99 H ghescopen :cnapen, B ghescepen :cnapen en 4,409 H ghescopen;slapen. B heeft maar eens (4,3) gescapen, H alleen in de bovengenoemde gevallen en 14,19. Men leest H en B 8 X gescepen, rijmende op begrepen en genepen, buiten rijm 6 X.
§ 27. hallinc X helltnc (munt).
43,27 H hallinc, B hellinc, wat men niet zou verwachten volgens § 11. § 28. scamel X scemel.
H heeft overal scamel (16 X), B scemel (13 X) en scamelhede op 99,231, 234 en 239. Ook hier moet men volgens v. H. pg. 29 en Fr.2 § 34 anm., uitgaan van twee verschillende vormen, nl. ohd. scamal en mhd. *scamtl. Misschien ook mogen we hier geen invloed van het achtervoegsel veronderstellen, maar moeten we een klankwisselenden vorm schême aannemen, cf. mhd. mnd. schemel. In allen gevalle is scamel de Hollandsche vorm.
§ 29. scaemte X sceemte.
Alleen B heeft eens (58,129) van de 7 X sceemte. Van 2,30 en 31, waar B sceemte en sceemt: roemt heeft, bestaat geen lezing van H. Uit dit laatste geval en uit 8,87 H en B gheraemt: scaemt en 96,157 .H en B scaemt: vernoemt blijkt, dat scaemte de vorm van Hild. was.
§ 30. stam X stem.
99,142 H stomme, B stemmen.
§ 31. Voor hennen, kennen; brenghen, ghehenghen, menghen; denken, schenken en wenken lezen we dikwijls



21
§ 32-§ 34
hinnen, kinnen; bringhen, ghehinghen, minghen; dinken, schinken en winc(en).
§ 32. hinnen X hennen.
13,77 H hinnen: winnen, B hennen : winnen,
13.112 H en B hennen: kennen,
13.113 H en B henne. § 33. kinnen X kennen.
B schrijft 110 keer kennen ;H heeft daarvan 75 X kennen i en 35 X kinnen, de laatste alleen in rijm, en wel op vaste/ i, als: binnen, blint, beginnen, minnen (amare), -sinnen enl winnen. Bijzondere gevallen zijn: 79,409 H onbekint: rint, B ombekent: runt, 96,239 H kinnen : dinne, B kenne: dunne, 109,72 H bekennen: bennen, B bekennen: binnen.
Opm. Becant komt nog vrij veel voor, hoewel alleen in rijm (25 X) op lant, hant, ghenant,ghesant,gheplant, Hollant. B verandert eens (63,12) in e. Conclusie: Hild. kende / voor -nn;W is huiverig kinnen in kennen te veranderen, als 't rijm erdoor bedorven wordt; B is consequent en verandert steeds / in e.
Opm. Misschien moeten we een uitzondering maken voor mennen, (< fr. mener < lat. *minaré). Het rijmt steeds op kennen (7X), eens op bekinnen (H 104,26). In 83,182 kan ook minnen (amare) gelezen worden. § 34. bringhen X.brenghen.
Buiten ri|m hebben H en B 44X.brenghen of brenct, H 14 X bringhen of brinct, die door B steeds in vormen met e worden veranderd. Ook in rijm heeft B nergens /, H slechts driemaal e, nl. 71,127; 82,69 en 94,41 en wel brenghen .-ghehenghen die evengoed met / konden zijn.



§ 35-§ 40
22
H rijmt 20 X bringhen op dinghen, dwinghen, ginghen, ringhe, ontfinghe of sonderlinghe. § 35. ghehinghenXghehenghen.
Ghehinghen komt buiten rijm niet voor. H schrijft 5 X ghehinghen als rijmwoord op dinghen, dwinghen of springhen. B verandert steeds in gehengen. Verder vond ik nog drie rijmen op brenghen, één op menghen (40,67) en één op krenghen (17,223 <* crangjan).
§ 36. minghen X menghen.
Ook minghen komt buiten rijm niet voor, uitgezonderd Hu 42,81. Rijmgevallen zijn 87,45 H minghen: dinghen ; 56,83 H minghen -.bringhen; 40,67 H en Bghehenghen -.menghenen 99,237 H en B ghemenct: denct. B heeft nergens mingen. Wonderlijk is 79,199 H ghemeynct (B gemener): denct. Opm. Enghel komt nooit als inghel voor. Conclusie als in § 33. § 37. dinckenXdencken.
De gewone vorm is bij beiden dencken: 25 X buiten rijm, in rijm 10 X, waarvan 6 X op schencken, crencken of mencken. De vier overblijvende gevallen zijn op sincken (21,134; 23,76; 108,70) en op drincken (32,134).
§ 38. mencken.
Alleen in rijm: 2Xop dencken, 3Xop schencken. De wisselvorm meyncken in het gloss. opgegeven moet vervallen. § 39. schincken X schencken.
Ook hier is de vorm met e de gewone bij H en B, ook in rijm op dencken (2X) en schencken (3X). Alleen H 12,94 drincken: schincken (B schencken).
§ 40. winckenXwencken.
Vier rijmgevallen clincken:wincken (47,50); winck:dinc



23
§ 41—§ 43
(38,30 en 79,308). B heeft steeds e. Tenslotte 6,99 H eens oghes twinc, B ogen wenc.
Opm. Crencken leest men 7,121 en in rijm op dencken (4,507 en 15,144). Overzicht: Hollandsch zijn dus de /-vormen voor -nn-, -ng- en -nk-; het Brabantsen kende de e-vormen.
Opm. Als blinken = *blankjan, dan volgt het dezen regel niet: 24,70 H blencet, B blinde. § 41 ei <e voor n + dent.
Dit verschijnsel komt voor bij: ende (subst. en verb.), (be)hendich, hende, ellende, schende, ghescent, senden, wenden, gnenende, pensen en oensen, maar nooit bij mens(ch) en vreemde woorden als rente en die op -ment.
§ 42. enden X einden.
Buiten rijm heeft H 38 X ende(n) en 60 X einde(n), B 106 X eindefn), en alleen 24,247 enteliken. In rijm heeft B overal ei, H 16 X 'n vorm met e als rijm op ghesent (1), wenden (4), bekent (1), ghehende (1), gnenende (2), ellende (3) en vreemde woorden op -ment (4) als testament, daarentegen 14 X ei in rijm op ellende (3), bekende (2), wende (1), hende (1), heinde (2), ghenende (1), seinde (1). R heeft e/ in rijm 96,96 en 106,149.
§ 43. (ghejhende, (bejhendich X (gejheinde, (be)heindich.
Ook hier zijn de c-vormen te vinden bij H, de «'-vormen bij B. De rijmgevallen zijn
18,37 H hende :wende, B heinde: welnde,
33,5 H hende :eynde, B heinde: einde,
79,219 en 83,7 H hende:kende, B heinde:kende,
94,40 H en B eynde: heynde,
99,1 H ghehinde: linde, B gehemde: lijnde,
108,80 H hende:ende, B heinde:einde.



§ 44-§ 48
24
§ 44. ellende X elleinde. H steeds e, B altijd ei ook in rijm. 27,193 H ellende: sende, B elleinde: seinde, 54,102; 80,196; 90,148 H eynde: ellende, B einde: elleinde, 96,96 H ende .-ellende, B en R einde: elleinde, evenzoo 102,218 en 104,80.
§ 45. schende, ghescent X sceinde, gesceint. 4,450 H convent: gheschent, B convent: gesceint, 85,180 H ghenende: schende, B geminde: sceinde, 89,104; 91,48 H ommetrent .gheschent, B omtrent .-gesceint, 96,281 H gheschent: concent, B gescent: concent.
Opm. De vormen met a verdwijnen. Resten zijn nog ghescant(U en B) in rijm op /za/tf (95,120) en /a/z/(105,42)
§ 46. senden X seinden. Ook hier heeft H meestal e, B steeds ei, R e. Men leest
e/ (2X22,90) bij H en in rijm seint:bekent(21,25) en eynde:
seynde (86,6). H heeft e buiten rijm (16 X), in rijm (22 X);
B nergens.
Qo/rc. Ook hier waren de vormen met a aan het verdwijnen. Rijmresten: sanden (H en B) op landen (97,102) ; ghesant(H en B) op bant (84,148), altehant (81,84), hant (87,209) en /a/tf (113,13). § 47. wenden X weinden.
H steeds e, B ei, o.a. 10 X in rijm op enden, ghehende, gheènt, kende, eynde, torment. R heeft 106,206 torment: went. Opm. B 93,33 leest men weinen voor wenden (inf.) van H. Als H weinen had, zou ik er een frisisme in willen zien, nu kan dat niet. § 48. ghenende X geneinde
komt alleen in rijm voor (8X). Ook hier leest men bij H zonder uitzondering e, bij B ei.



25
§ 49-§ 51
§ 49. pensen,ghepens, oensenXpeinsen,gepeins, oeinsen. In tegenstelling met de voorgaande woorden is in deze de e bij H spaarzaam, maar B blijft zich gelijk: nergens e. Pensen komt buiten rijm voor 102,228 en 106,14; gepens, 6 X in No 90 en 102.1; wensen alleen in rijm. Ze rijmen slechts op elkaar: zoo leest men 6,141 en 91,174 H pensen: vensen, en 12 X H en B peinsen : oeinsen. Merkwaardig zijn de rijmgevallen met gepens, doordat H 7X gepens: sens (B gepeins: sins) schrijft en nooit rijmt op bv. mensch of wensen. We zullen in § 70 zien dat sens voor Hild. verwonderlijk is, daar we sins zouden verwachten. M.i. moet dan ook overal sins hersteld worden, en moet voor ghepens, ghepins gelezen worden. Dan komen ook twee bedorven plaatsen, nl. 66,133 en 87,118 in een ander licht te staan. § 50. enten, ente X inte (imputare). Dit woord wijkt van de boven behandelde woorden af. Het werkw. leest men 56,61 H ent (B geënt) : Sacrament, het subst. 91,68 en 74 H enten, B inten. Waar ook het Westvoornsch (zie v. Weel Gloss. i.v.) een afwijkenden klinker vertoont, moeten we waarschijnlijk geen ontleening aan het Fransche enter aannemen.
Slotsom. Hild. kende niet ei in plaats van e voor n + dent, H en B wel.
Opm. 1. Het part. van mesten (*mastjan) komt voor 15,199 Wghemeyst:heyst, B gemist :hist (ophitsen) en buiten rijm 26,148 H en B ghemest.
Opm. 2. H heeft (15 X) sint (sanctus), B (17 X) sunte, H 2Xs7.
Westgerm. ë. § 51. vie.



§ 52-§ 55
26
Het komt alleen voor 31,54, 55: #e = ooit en 57, zoodat een correspondeerende vorm van B ontbreekt. Op alle drie plaatsen oye, dat dus de vorm van Hild. is. De ontwikkeling is dan als volgt: fe(h)u > feu > fio > uie
§ 52. ivetXwit (lex).
De vorm van Hild. en van H is wet, blijkens 7 rijmen op set, geset, beset, met (adv.). B behoudt er daarvan drie, de andere verandert hij in wit, daarenboven heeft hij wit:geset (2,207; 4,283), waar een lezing van H ontbreekt. Buiten rijm verandert B steeds in wit. Eigenaardig is, dat H 77,64 en 96 wittachtich heeft, dat ook in de Hollandsche keurboeken veel wordt aangetroffen. B schijnt het woord niet te kennen: den eersten keer laat hij het weg, op de tweede plaats heeft hij wittich, maar ook H kan het ingevoegd hebben.
§ 53. twintich X twentich.
Twinüch is de vorm van Hild. en van H, dien B 3 X verandert in twentich en eens (94,38) laat staan. Waarschijnlijk is echter de è < ai, en de ï < ë.
§ 54. Vreesen X Vriesen.
63,23 H Vreesen, B Vriesen. Het meest voor de hand ligt echter Vresen < Frisii en niet < Fresones.
Westgerm. ï.
§ 55. Hier vinden we wisselende vormen bij bin, oerdrincken, is, ligghen, micken (* mickón ?), missen, mit, mis-, -nis, rib, runt, (schim), besmit, siloer, wil, willecoem, gewis, gtns, sins, richter (iudex), richten (iudicare, enuntiare), plicht, slechten en in de 3 sing. pr. ghilt, hilpt, sctlt.



29
§ 65-§ 70
§ 65. rib X reb.
44,106 H rebsteck, B ribstuc.
§ 66. rintXrunt.
We treffen het aan 79,410 H onbekint: rint,B ombekent: runt. Fr.-v. W. en Fr.3 § 45 zien er ablaut in. Vgl. ook v. Weel. Dial. v. West-Voorne. § 61 Opm.
§ 67. schemXschiem.
Schim komt niet voor, wat vreemd is, daar Kil. opgeeft „Schimme Holl.", men leest het trouwens maar eens (77,74) in rijm op hem. B schrijft daar schiem (< onfr sctmo ?) Zie Fr.-v. W. i. v. schemer.
§ 68. sulver X silver.
H heeft steeds sulver (8 X), B stlver (9 X) dat ook Limburgsen is: Kern, Klankl. § 30. 1. Volgens Ff.-v. W. is de oorspr. vorm wegens de ags.-fri. vormen (ofri. sëlover, sêlver, stlver, ags. seolfor, siolfor) niet *stlubra maar *selubra. Deze opvatting heeft steun in sulver.
§ 69. wil, wlllecoem X wel, wellecoem.
Wil komt ps. H en B voor; wel toont alleen H 27,209 (volo) en 32,249 (vult). Willecoem schrijft B 10,161; 12,280 en 58,161, maar H schrijft op de eerste plaats willecoem, op de tweede wellecoem en op de derde welghecomen. In dit laatste geval zie ik de verklaring, dat men nl. dacht aan het adv. wel. Deze veronderstelling wordt m. i. versterkt door het feit, dat de gewone vorm van dit adv. voor H wel, maar voor B wael was. Zie § 18.
§ 70. gins, sinsXgens, sens.
Gins is bij H en B de gewone vorm; een bewijzend rijm is 66,133 H en B sins:gins. Wel vindt men 6,181 H ghtnder: hinder, B ginger: hinder. Den vorm ghens leest



§ 70
30
men 2Xbij H, niet bij B, in een paar rijmgevallen die nadere bespreking verdienen:
101,97. H Op haer lant, haer ende ghens Setten si hem alsulken chens
B heeft daar gins: tijns
Misschien zijn deze regels een herinnering aan Lsp. b 35,43. So bewijsden si hem tcheins
Op haer tont, haer ende gheins.
Boendale en Hild. behandelen daar hetzelfde onder-1 werp: Hoe die heren eerst quamen.
Het andere geval komt voor in een strophisch gedicht 87,118, waar H de rijmen heeft sens:ghepens:ghens: kens en B sins: gepens: gins: cans.
Nu heeft een ander strophisch gedicht, nl. 66 m.i. oorspronkelijk dezelfde rijmwoorden; menleesterechterbijH66,133s//zs: ghins: ghepeins: leyns en bij B sins: gins: gepeins: cans.
Is mijn veronderstelling juist, dat de oorspronkelijke rijmen in beide gevallen waren sins: ghepins: ghins: eins (belooning), welke veronderstelling steun krijgt door den variant cans van B in beide gevallen en de bespreking van ghepens in § 49, dan moeten kens (§ 10) en leyns, twee woorden die nergens anders in het Mnl. voorkomen, (zie Mnl. Wrdb.) vervallen. Ook Salverda de Qrave noemt Ts. XXI 49 noot 2 het rijm leyns: gepeyns onzeker. Het zou jammer zijn van de scherpzinnige gissing van de Vries omtrent het woord leyns in de Nalezing van Hild. uitgave door Bisschop en Verwijs op blz. 326.
Sins wordt 7 X buiten rijm geschreven door H en B. In rijm heeft H 7 X sens: ghepens, waar B steeds sins . gepeins schrijft. Eens hebben beiden sins.-gins in het bovenbesproken geval 66,133.



31
§ 71—§ 75
§ 71. ghilde Xgulde.
In N°. 61 leest men H (12 X) ghilde, B (11X) gulde, en in rijm 61,149 H ghilde: wUde, B gulden: wilden. § 72. recht, rechter, rechten X richten, rechten. H en B hebben voor recht (ius) en rechter (dexter) zonder uitzondering e. Voor rechter (iudex) en het daarbijbehoorende werkw. heeft H steeds de vormen met e, B met /(86X). Ik teekende de volgende rijmgevallen aan: 11,145 H bevechten: rechten, B bevechten: richten, 12,89 H berechten: slechten, B berichten: slechten, 17,49 H rechter: echter, B richter: echter, 18,19 H knecht: gkerecht, B knecht: gericht, 21,343 H berechten: slechten, B berichten: slichten, 26,195; 87,130; 97,207 H berecht: slecht, B bericht:slecht, 35,121 H rechten: vechten, B richten: vechten, 95,14 H gherecht: plecht, B gericht: pleecht, 117,55 H slechten: rechten, B slichten: richten. § 73. slechten X slichten
komt voor op de in de vorige § behandelde plaatsen 12,89; 21,343 en 117,55. B heeft tweemaal slichten, H steeds slechten, terwijl ps. in H en B s/<?c/tf gelezen wordt. § 74. plecht X p//c^ wordt 5 X aangetroffen alleen in rijm: 17,54 H en B recht:plecht, 31,5 H (B ontbr.) vechten:plechten, 62,80 H slecht: verplecht, B slecht: verplicht, 73,46 H en B recht: verplecht, 78,60 H recht-.hecht, B recht: plecht, 87,135 H eeA/ (iterum): verplecht, B echt-. verplicht. § 75. Conclusie: Waar richten, slichten en plichten de organische vormen zijn, moeten we voor Hild. analogie



§ 76-§ 77
32
aannemen naar recht en slecht (maar dan plecht?) of wat mij beter voorkomt e < / voor cht, wat te vergelijken is met o < a voor c/tf uit § 3.
Opm. Op twee plaatsen lezen we een verwisseling van dichten, met duchten: nl. 118,130: H Hierom dicht ic op tvoersten (B ducht) en omgekeerd 81,466: H. Hi mach wel duchten (B dichten) sijnre schade.
§ 76. geit, helpt, scelt X gilt, hilpt, sctlt (exprobat).
De vormen met / komen alleen bij B voor. Men leest bvb. bij H 20 X helpt, dat B 16 X in hilpt verandert, ook in rijm vindt men den /-vorm.
24,30 H ghelt: voerspelt, B gilt: gespell. 59,81 H ghelt: ghevelt, B gilt: geolelt.
Ik zou hier invloed van het Limburgsch, dat voor een bewoner van Oss niet uitgesloten is, willen aannemen, vlg. ook § 168. a en § 200, en zie Kern Klankl. der Limb. Serm. § 30, 1.
§ 77. besmit X besmet.
H heeft 84,175 smitte, B smette,
25,210 en 80,66 H besmit:wit(candidus), B besmet: wit,
80,94 H besmit: bit, B besmet: bidt,
100, 60 H besmit:besit, B besmet:beslt; maar:
53,23; 58,98 en 77,213 H en B besmet: gheset,
38,33 H en B besmet: bet (melius),
79,348 H en B besmet:met,
91,153 H en B besmet: ghebet,
60,63 H besmet: bet: gheset: met (metitur), id. B besmet: bat: gesel: mit.
B kende dus den vorm met / niet, die van Hild. was. Deze kende misschien de e-vormen uit zijn lectuur. Toch bestaat de mogelijkheid, dat Hild. in de rijmen met e, i zal geschreven hebben, wat ik opmaak uit het laatste rijm



§ 83-§ 88
34
§ 83. betenX boelen.
Dit schaars voorkomende woord leest men 42,20 en 83,104. B heeft op beide plaatsen oe, H op de eerste blaffende, (Hu slupende), op de 2de beien.
§ 84. telen X toelen.
H heeft in N°. 12 telen B toelen (5X); in rijm 12,265 H telen : helen, B toelen: helen.
§ 85. Slotsom: Het is bevreemdend, dat Hild. de vormen met ö, die toch Hollandsch zijn, (zie o.a. 't Delftl. v. Huyqhens Ts. XVIII 161—181; Opprel, Het dial. o. Oud-Beterl., terwijl 't Zaansch beide vormen kent: Boekenoogen i. v. zeven.) niet heeft. We zullen echter meer voorbeelden zien, dat de taal van Hild. overeenkomst vertoont met die uit zuidelijker streken, v. Weel geeft voor West-Voorne op (§ 63, opm.): zëve, spêle en vele.
Westgerm. ö.
§ 86. De gewone vorm is overal o: H en B steeds: op, vol, wolf. Alleen R heeft constant up. § 87. dolXdul.
In verbogen vormen en in samenstellingen, waar umlaut mogelijk is, leest men u-vormen: B en R 4,114; H en B 20,56 in duiten waen; op 66,39 H en 102,140 H en B rijmen op vervult en sullen. B schrijft op de eerste plaats verdoelt: waarschijnlijk was verdutten een ongewoon woord voor hem. Waar umlaut is uitgesloten, leest men H en B dol:vol, nl. 22,154; 49,118 en 97,331. Zie Fr.2 § 72.
§ 88. vol X vullen vertoont een dergelijke verhouding, maar hier heeft H 12 X vollen, nooit in rijm, B slechts 36,19. In 46,26 schrijft hij vervolgen voor vervollen van H.



49
§ 118
(H 60,21 -.ontsoet); moten (H 70,119); roder (B 80,62, bij H een verschrijving croder voor troder, wat wellicht een aanwijzing kan zijn, dat H de 5 voor oe niet kende); bloot (H 81,361); vermooden (H 90,111 : bevroeden); bevolen (H 108,134: vercoelen); toverlaet (H 112,38),
c) voor m:
Romen:noemen H en B 63,27, comen: vromen: ghenomen: beroemen H en B 27,191, noemen: beromen B 111,46, H beroemen, beroemen: vromen H en B 100,8, bloemen: comen H en B 49,65 ; 68,19; 71,18, co(e)mt:ghenoemtHen B 4,63 (H ontb., R coomt: ghenoemt); 10,23; 12,19; 16,3;49,97 ; 61,117; 63,137 ; 70,27; 72,5; 76,11; 77,55; 86,29 ; 90,263; 100,103; 102,99. volcomen: domen (B doemen) 79,221, coemt: roemt H en B 68,109, coemt: oerdoempt H en B 13,67; 21,71; 80,127, vroemt1): beroemt H en B 19,111, vroempt: verdoem(p)t H en B 19,73 en 14,75, oroemt: ghenoemt H en B 19,41, vroomt: ghebloemt H en B 19,187, roem: elghendo(e)m H en B 106,85.
d) voor n:
nonen (B 108,53); honeer (H 108,60, B wanneer), doen: ontvloen H en B 96,53,
versoeni: geloent B 40,9; H ghesoent: uutgheboent en met vreemde woorden:
i) De vorm vrome is voor B onbekend. H rijmt het op: Adaem, Willaem (90,296), lichame, blamen, vernoemt, name, bequame en samen. B verandert steeds in oe. Op een plaats 21,50 denkt hij aan rijm:hij had al vroem geschreven, maar verandert oe in ae.
W. F. T. 4



§ 119
50
doen: persoen H en B 13,39; 57,31; 81,246,
„ .ghersoen H en B 26,127,
, :Salomo(e)n H en B 92,83; 103,77,
„ ibaroen H en B 58,27; 62,76,
„ :prison H en B 35,101, troen: persoen H en B 50,39, loon:persoen H en B 50,75. e) in auslaut:
also.vroe H en B 17,98 en buiten rijm H 77,200 vro, B oroech; 119,109 B vro, H vroe.
Afgezien van de gevallen onder c, d en e, die bij alle middelnederlandsche dichters voorkomen, zijn de gevallen te sporadisch om voor H of B een o-klank aan te nemen, en weer te veel om ze als verschrijvingen te verwaarloozen. Het lijkt mij het waarschijnlijkst, dat in beider gemeenschappelijk voorbeeld vaak o's in dergelijke gevallen voorkwamen. In verband met het Delftlandsch van Huyqhens (Ts. XVIII, 161) en het hedendaagsch Westvoornsch (v. Weel, § 81) is het meer dan waarschijnlijk, dat Hild. de ö voor oe gekend heeft. In allen gevalle komt het verschijnsel bij hem voor, waaraan S. Hofker twijfelde. (De taal v. Melis Stoke, blz. 54, noot).
§ 119. De ou vindt men:
a) voor gutturalen:
vlouct H 7,118; louch: ongevoech, H 24,225, B toech; buiten rijm louch H 26,53, B lachten; vrouch, H 25,117; souct H 104,183.
b) een paar bijzondere gevallen:
56,88 verhouden voor verhoeden, m. i. een overgenomen fout uit hun voorbeeld (zie Hoofdst. I blz. 9). Ook vindt men eenige keeren verwisseling van houde en hoede, die



51
§ 120
punten van overeenkomst in beteekenis hebben, n.1. 10,239; 15,152; 74,86 en 81,228.
De gevallen onder a) zijn ongetwijfeld overblijfselen van Hild. dialect. De ou in deze positie komt voor de middeleeuwen o. a. in het Westvlaamsch voor, en nog tegenwoordig in het Strandhollandsch (o.a. Katwijk: kouk, zoutten), 't Is zoo ook verklaarbaar, dat de oü-vormen alleen, bij H gelezen worden.
§ 120. Ten slotte de ue voor oe:
Men leest die bij brueden, brueder, ghenuechte, (ghenueghen, ghenuechlick), grueten, prueven, zuecken, suenen en suet. *)
brueden wordt eens gelezen bij B 13,78, H broeden;
brueder(like) wordt eveneens alleen bij B gevonden, (36 X), slechts 63,108 leest men H en B moeder ^hébroeder.
ghenuechte (ghenueghen, ghenuechlick) toont eveneens alleen ae-vormen (behoudens 111,7) bij B (67 Xue, tegen 8 X oe). De rijmgevallen zijn: 56,29 H en B onghenoecht: ghevoecht, 111,7 H onghenuecht: duecht, B ongenoecht: doecht, 117,89 H voeghen: ghenoeghen, B voegen: genuegen.
gruete(n). Hier is de toestand eenigszins anders. H heeft in 57,176 en 114,44 grueten, maar in 27,62 en 32,69 groeten, B op alle 4 plaatsen ue, terwijl men 89,69 H gruete (znw.), B groete leest.
prueven. H nooit ue, B 42 X en voorts de rijmen:
J) Gaet H, tegenover goet van B, is waarschijnlijk een spellingkwestie. Vooral blijkt dit m. i. hieruit, dat vormen met ue in bovenst, woorden bij B voorkomen. Zie voor deze spelling: Ts. XXX, 230,286 en Ts. XXXI 46,316.



61
§ 129
i > ei, noch ü > ai, waarschijnlijk wel in meerdere mate dan onze tekst laat zien, die van «> ou.*)
Tweeklanken.
Westgerm. ai. § 129. a) voor h, r en w. ee in:
eer (prius), eer (honos) en samenstellingen, heer en samenstellingen, leeren, mee en meer, seer, wanneer en hoeneer; ewe en ewelic, leweri/ck (32,10 B leeuwercke), zee, snee en wee. ee of ie in: eerst X ierst.
H heeft steeds eerst en B ierst (103 X). lenen X tienen zie onder e) § 161.
b) voor andere medeklinkers behalve n, zonder volgenden umlautsfactor:
ee in: eet (61,176 en 183); menedlch (58,130); geest o.a. in rijm op meest, oereest (50,7 B vereist, Lks. verheest); geestelifc; geheet, o.a. in rijm met deel, veel (? 37,11 zie § 172); heet (fervidus); vrese; wreet, o.a. in rijm op reet (praet. v. riden,) lelt (73,28 B leet), -helt (73,36 B heet), heet (fervidus), onbesceet (87,37 B ondersceet) en ghecleet.
et in: keiser, reis en screien.
eeoi et in: bleec; breet; deel; cleet; leet; teeken en zweet, e of ei in : hette. ee of ie in : twee.
1) v. H. vermeldt pg. 99 nauwe voor nuwe in 79,386 var. Daar B nooit nauw voor nieuw of nuw heeft, is het hoogst onwaarschijnlijk, dat nauw hier == noous. H heeft vreemde. Wellicht 'n vergissing van B met den vorigen regel: in nauwen rade?



§ 130—§ 134
62
§ 130. bleic X bleec.
Het komt alleen voor H 25,128, waar B heeft blijct. Zie voor bleic v. Weel, § 97, opm. § 131. breit X breet.
Buiten rijm leest men 3 X breet of brede, H zoowel als B. In rijm vindt men bij H steeds breit op onderschelt (12,288), -heit (64,33; 73,167 ; 90,81 en 99,34) en wederseit (76,159).
B verandert in de volgende gevallen: 84,55 H breit: seit, B breet: seit, 95,21 H breit: bereil, B breet: bereet, 96,166 H breyt: leit, B breet: leet, 98,59 H breyt: ghebett, B breet: gebett. § 132. detlXdeel.
De gewone vorm is H en B deel (34 X), ook in rijm o.a. op riueel, juweel, gheheel. Men leest deil: 15,66 en 40,16 H en B te deyl.-heil, 120,86 H en B seyl. deyl. § 133. clettXcleet.
Bij H en B treft men cleet buiten rijm 7 X aan, verbogen vormen als clede, cleder ook in rijm: cleder: teder (49,182), crede: clede (85,62). In rijm leest men weer, behalve 16,69 H en B cleet: bereet, steeds cleit op gheseit (8,155), -heit (11,157; 35,4; 45,2; 53,8; 73,23 en 82,120). Op een plaats is wisseling: 95,213 H cletde:gheletde, B clede:geleide.
§ 134. leit X leet.
Buiten rijm leest men 6 X leet, in 84,112 en 92,24 heeft H leyt, B lede, leet. In rijm toont H voorliefde voor ei, B voor ee. De gevallen zijn: leet:weet (4,504; 102,84; 104,158), leet.-ghereet (35,42), leet-.street (36,34), leet-.heet (85,41), leet: onderscheet (103,37), maar lelde: arbetde (B



63
§ 135—§ 138
en R 4,125, H ontbr.); leiae: onbescheide (76,144); leide: seide (58,222 en 91,132). Verschil treft men aan op de volgende plaatsen:
91,11 H leyt: gheseit, B leetigeseet,
maar 12,179 H en B leetigeseet,
27,84 H leyden (3.s): reiden, B leden : reden,
45,3 H lett:cleyt, B nijt'.cleit,
73,28 H wreet: leit, B wreet: leet,
maar 111,107 H en B leet: wreet,
81,399 H leyde': setde, B lede: seide,
96,70 H leit.-bereit, B leet: bereet,
96,165 H leyt: breyt, B en R leet: breet.
Opm. Steeds (5 X) leest men H en B lelie.
§ 135. tetkenX teken.
Waarschijnlijk door het gebrek aan rijmwoorden komt dit woord alleen buiten rijm voor. De gewone vorm (8X) is leiken bij H en B, die beiden eens teken hebben, nl. H 84,68 en B 69,49.
§ 136. zweet X zweyt.
Den vorm zweyt trof ik slechts eens aan bij H in No 73, welks év'-rijmen al menigmaal discussie hebben uitgelokt (§ 114): 73,227 H zweyt:-heit, B zweet:-helt.
§ 137. hetteXheite.
Hitte komt niet voor. Hette, dat nog tegenwoordig in Holland gesproken wordt, leest men 4 X bij H ; B schrijft hette (5 X). Hette was de vorm van Hild. blijkens H 6,87 letten: hetten, B letten: hette. De vijfde plaats mist H (4,89), maar hier heeft R hette. De verkorting is dan te vergelijken met die in etter, dat ik bij Hild. niet opteekende.
§ 138. twe(e)Xtwte.
De gewone vorm is van H twee, voor B twe. De vorm



64
van/Hild. schijnt twie te zijn geweest, zooals nog in het Stradsfr. en verouderd in Oostzaan (Boekenooq. i. v. twee), wat blijkt uit de volgende rijmen:
26,96 H versien: twien, B versien: tween,
81,393 H sien(suni): twien, B sijn: tween,
82,49 H twye: ye, B twe: ye,
84,99 en 92,95 H twien: sien, B tween: s/evz,
93,12 H een: /zwe/z: s/e/z(sunt): gheschien, B ee/*: zu>ee/z: s//>z: gescien,
93,17 en 96.72 H twie:sie, B twee:sie,
93,73 H o/ye/z: twien, B i>/z/e/z: tween,
118,93 H nye:twye, B nye'.twe,
81,348 H en B nye: twee,
96,233 H en B tween : versien.
R heeft 96,72 en 105 twie en buiten rijm leest men bij H 26,159 en 90,239 twie en op 106,34 twe.
§ 139. c) voor andere medeklinkers (behalve n) met volgenden umlautsfactor.
Steeds leest men ei in: arbeid, breiden, eigen, heide, heiden, heil, leiden, gelelde, netghen, (befreyden1) en oeilich. ei of ee in:
dellen, eischen, -heit, heelen, hetltch, helmelijc, heeten (heet maken), cleden, tekenen, spreiden en welde. § 140. dee/e/zX dellen.
Zonder uitzondering leest men deilen bij B, terwijl H wisselt: deelen (5 X), dellen (6 X). De rijmgevallen zijn :
i) Op drie plaatsen vindt men (be)rede(n), nl. 27,82 (B); 98,4 (H) en 106,150 (H). De eerste plaats is waarschijnlijk een misvatting van B voor reden, praet v. riden: Doe sijn broeders thuuswart reyden (B reden). De twee andere gevallen van H zijn conjunctivi.



65
§ 141-§ 142
4,561 H ghedeelt: heelt, B ghedetlt: heilt, 7,17 H deelen:helen, B dellen:keilen, 18,29 H deelen-.platelen, B dellen-.platelen, 46,42 H ghedeelt: gheheelt, B gedetlt: geheelt, 56,104 H deelt-.heelt, B deilt: heilt, 97,358 en 116,138 H en B seilen: deilen. Volledigheidshalve zij opgemerkt dat H in 80,195 deltnghe, maar 80,206 deiltnghe heeft, B op beide plaatsen deiiinge. § 141. eischen X eeschen.
Buiten rijm leest men H en B steeds (11 X) eischen. De weinige rijmgevallen zijn: 50,7 H vereest: gheest, B vereist: geest, terwijl de Lks. waaraan dit gedicht ontleend is verheest heeft. 86,74 H en B meest: vereescht (B vereest), 95,148 H feest: vereescht, & feest: vereist. Het subst. is, ook in rijm steeds etsch, bv. 4,85 B en R (H ontbr.) eisch: vteisch, eveneens 14,24 H en B, maar 79,326 H vleysch: etsch, B vleese: etsche. § 142. -heide X -hede.
In rijm leest men bij H en B -hede (92 X), -heit (68 X), -heide (28 X). Buiten rijm vindt men bij H 20 X een -hede, dat door B -heit of -helde geschreven wordt, het omgekeerde slechts 2X. Als meervoudsvorm leest men bij H en B zoowel -heden als -heiden. Bijzondere rijmen zijn:
7,69; 20,25; 37,2 H -heiden-.reden, B -heden: reden,
16,26 H -heide: stede, B -hede: stede,
20,41 H -heide:ghebede, B -hede:gebede,
24,196; 32,315; 102,54 H -heide: mede, B -hede: mede,
34,80; 79,10 H -heide.mede, B -hede.dede,
36,40 H -helt : seit, B -heet: seet,
W. F. T. 5



67
§ 148—§ 151
baar een lapsus voor ongeoeinst dat B heeft). De rijmgevallen volgen hier: 8,128 H en B arbeit : ontcleydt, 24,151 en 87,36 H en B ontcleet: ghereet, 87,184 H en B wreet:ghecleet, 95,122 H ghecteif.gheseit, B gecleet-.geseet, 95,273 H cleyden: bescheiden, B deden: bescheiden, 96,10 H ghespreyt:vercleyt, B bespreit: vetcleet, 103,60 H -heit'.vercleit, B -heit: vercleet. § 148. teikenen X tekenen.
(Be)teikenen is de uitsluitende vorm van H (7 X), dien B ook wel kent; toch verandert hij op drie plaatsen (33, 44 en 66; 61,39) de ei in e.
§ 149. spreiden X spreden.
Spreden leest men alleen 82,120 H (B spreiden) en 24,12 H (B heeft 'n ander woord). Het deelwoord vindt men in rijm op de volgende plaatsen: 73,179 H -heit:spreyt, B -heit: breit, 84,58 en 104,134 H en B (ghe)spreit: -heit, 96,9 H ghespreyt-.vercleit, B bespreit'.vercleet, 111,101 H en B ghespreyt: arbeit. Een bijzondere vorm is: 97,375 H ghespraeyt'.zaeyt (semit), B gespreit: seit.
§ 150. d) voor andere medeklinkers (behalve n) met onzekeren umlautsfactor:
steeds leest men ei in beide (ambo) en schelden, ee of ei in bereit, gereet, vleysch en weide, ee, ei of ie in heten.
§ 151. bereit X bereet.
16,49 H onghereet: seit, B ongereet: seet,



§ 151- § 152
68
Het adj. en het part. van bereiden zijn moeilijk uit elkaar te houden. Zooveel mogelijk wordt vermeld, wanneer het ongetwijfeld part. is.
Buiten rijm leest men het part. 25,241; 99,136; 102,97 H bereyt, B bereet; 64,211 H en B bereet. Het adj. 88,75 H en B bereet. De rijmgevallen zijn de volgende:
6,133 H -bereet: -heit, B -gereet: -heit,
9,19; 10,164; 22,177; 36,155; 119,131 (deze alleen B) H en B bereyt:-heit,
13,143; 87,99 bereyt:-heit, B bereet:-heit,
15,113 H bereyt: leyt (ligt), B bereet: leet,
16,69 H en B cleet: bereet,
19,153 H en B wreet: bereet,
25,122 H en B ghelett: bereit,
34,1 H steit (staat) : bereit, B steet: bereet,
36,119; 79,61 H bereit:-heit, B bereet:-heet,
38,97 H bereyt: heit (heeft?), B bereet : heet,
64,236 H en B street: bereet,
77,153 H en B bereit: gheseit,
81,335 H en B bereit : lelt (ligt),
91,181 H en B bereet: gheseet,
94,20; 95,312; 116,74 H en B bereet: weet,
95,23 H breit: bereet, B breet: bereet,
95,181 H bereit (part.): oerbeyt, B bereet: verbelt,
96,69 H bereit: lelt (dolor), B bereet: leet,
108,152 H en B verheit: bereit,
109,223 H en B bereet: heet.
§ 152. gereet X gereyde X gerede.
Gereet vond ik slechts in rijm en wel H en B op weet, ontcleet, leet(dolor),steeten cleet(subst.).Verschil vond ik alleen:
16,49 H onghereet: seit, B ongereet: seet,



69
§ 153—§ 155
46,132 H beyde: ghereyde, B beide: gerede. § 153. oleischX olees(ch).
H heeft uitsluitend oleysch (13 X), waarvan B 6 X
vlees(ch) schrijft. In rijm leest .men het: 4,86 R en B (H ontbr.) eysch: oleisch, 14,23 H oleysch : eysch, B olelsche: eische, 79,325 H oleysch: eysch, B oleesche: eische. § 154. wet(d)en X wedemaent?
leest men 60,33 en 76,241. Hoort Wedemaent (Jun0
49,89 H en B hierbij? § 155. heten X heiten X hieten.
Volgens Fr.2 § 130 zou in hiete (vocatus est) een oude passiefvorm schuilen. Daarom verdient het aanbeveling de verschillende vormen afzonderlijk na te gaan, en dan blijkt, dat in alle beteekenissen (nominare, vocari en iubere) de verschillende vormen voorkomen, zoodat het geen zin heeft die vormen naar de beteekenis te schiften. praesens (s. en pl.):
hlet(en) H 13 X; B 7 X.
heit(en) H nergens; B 13X.
heet(en) H 6X; B nergens. praeterttum (s. en pl.):
hlet(en) H 3 X; B 2 X; in 26,128 B bat; 106,153 H liet, B en
R hiet.
hett(en) H nergens; B 19,90.
heet(en) H 19,90; B nergens. infinitief'.
hieten H 4X; B nergens.
heiten H nergens; B 5X.
heten alleen H 42,41. participium:



§ 180—§ 183
82
97,195 H bediet: niet, B beduyt: niet.
Behalve uit dit laatste rijm, kan men uit het feit dat B tweemaal (21,175 en 93,86) eerst beduden schreef, maar waarschijnlijk om het rijm de u in ie veranderde, opmaken, dat althans voor B de vorm met u de meest gewone was.
§ 180. bediet X beduut.
Hier zijn de vormen met ie veel meer overwegend. We lezen bediet in rijm op niet 7,74; 19,126; 100,16 en 102,92; op plyet (solet) 66,116; op biet 15,41; op ghebiet 79,276; op gheniet 21,146; op siet 23,51 en 95,231; op gheschiet 32,97 en 277; 71,76 (alleen H) en 109,186. Daarentegen kan ik slechts wijzen op beduut:luut in 95,252 en 99,230; op beduut: sluut in 98,64, terwijl tenslotte in 77,40 H heeft bediede :liede en B bedude: lude. Buiten rijm teekende ik het woord niet op.
§ 181. (gejdiet X duuts.
Duuts komt alleen buiten rijm voor (5 X); (gejdiet 35,33 en in rijm op niet 3,17 (H ontbr.); op ghebiet 37,71, op gesciet 4,147 (alleen B); 33,120; 81,39 en 70,142; op verdriet 111,61.
§ 182. dier(baer) X duer(baer).
Buiten rijm leest men H 15 en B 14 X duer(baer), in 7,158; 26,129 en 46,81 heeft H ie, B ue. De rijmgevallen zijn merkwaardig: H heeft nooit ue, B slechts eens ie nl. 81,295 H en B dier:schier. In de andere gevallen bederft B het rijm door ie in ue te veranderen. De plaatsen zijn: op fier 12,97; op muster (B master) 18,21; op /zfer68,133; 76,264; 79,60 en 102,113; op vier (ignis) 84,111.
§ 183. Hede X lude.
Buiten rijm leest men, uitgezonderd 99,60 en 105,30 u H en B (40 X), terwijl de eenige rijmen op vaste u zijn



83
§ 184
op naden (celare) 2,75 (H ontbr.); 82,159 en 107,31; en op crude 91,51. De andere rijmen hebben alle, zoo men luden X beduden (6 X) en lieden X bedieden (3 X) niet meerekent, vaste ie: zoo op -riede(n) 10,176 en 84,70; op miede 17,52; 19,82; 24,203 ; 73,81; 75,23; 86,91 en 99,244; op bieden 57,118; 79,424 ; 95,259 en 112,130. Verschil van lezing bieden de volgende plaatsen: 36,122 H luden: bieden, B lieden: bieden, 42,81 H lude .beriede, B Hede: beriede, 47,113 en 99,45 H llede: miede, B lude: miede, 85,193 H lieden-.rieden, B luden :riede, 114,63 H lieden: bieden, B lude-.bieden. Wij zien dus dat H zoowel als B lés in u's veranderden. Ten overvloede merken we dit op, als B op 42,81 en H op 105,27 een ie schrijft op ratuur van u: zeldzame gevallen van eerbied voor het rijm; ze hadden dit immers in de bovenstaande gevallen ook moeten toonen, en B bovendien op 93,83 waar hij luden: bedieden heeft. § 184. (be)stieren, stierman X (be)sturen, stuerman. Ook hier heeft H /e-vormen, B «e-vormen. Men leest ze 38,51 en 57 H stierman, B stuerman, dat deze bovendien heeft 38,63. (H ontbr.). Van het werkw. zijn de volgende gevallen te noemen: 49,148 H faelgiert: bestiert, B faelgeert: bestuert, 102,147 H stieren; oisieren, B stueren: o'sieren, 106,244 H manieren: stieren, B scieren : stueren.
Opm. 1. Sater (stuursch) leest men: 49,50 en 162 H en B nature: stuere.
Opm. 2. Het Mnl. Wrdb. vermeldt geen vorm besturen, wat te begrijpen is voor Hild., doordat de var. in de uitgave niet vermeld zijn. Zie het slot van Hfdst. I.



§ 185—§ 188
84
§ 185. vierX uuerich.
De uitsluitende vorm van H en B is vier, zoowel in als buiten rijm. Dit laatste 5X. In rijm leest men het op hier 79,288; 106,204; 108,122; 109,171 en 118,152; op bier 83,116 en op dier (B duer) 84,114. Vuerich vond ik alleen 31,134, het gedicht dat in B ontbreekt. Zie § 127 opm.
§ 186. nye X nuwe, vernuwen.
Buiten rijm schrijft H nyewe, B nuwe (24 X).
B heeft nooit nyewe, H soms nuwe nl. 7,14; 64,196; 69,20; 77,86; 95,148; 97,7; 110,19 en 119,127; vernuwen op 65,16 en 20. De rijmgevallen zijn:
2,74 (H ontbr.); 64,70 H en B ghetruwen:vernuwen,
61,153; 79,316 en 108,136 H en B vernuwen: schuwen,
7.1,37 H ghetruwen: vernuwen, B getrouwen: vernuwen,
85,181 H en B vernuwen: verspuwen.
Het eenige rijm met ie is:
91,149 H ny.vry, B nye:vrye.
§ 187. Het eenmaal voorkomende onghehuyren leest men 12,157 H in rijm op gheduren. B kende blijkbaar het woord niet en schreef sueren.
§ 188. Naar aanleiding van bovenstaand materiaal kan m.i. de volgende waarschijnlijkheid geopperd worden: Hild. kende in deze woorden haast uitsluitend de ZuidnedeMl landsche /e-vormen, de u die toch wel van zijn dialect isl (Fr.2 § 73 noemt de a-vormen specifiek Hollandsch) ge-\ bruikt hij alleen in rijmnood. H kende de ie- en a-vormen, gebruikte bij voorkeur de u, B behalve in vier (ignis) haast uitsluitend de u, die ook van zijn dialect is; vgl. Kern, KI. Limb. Serm. § 53. De a-vormen zijn dus niet specifiek Hollandsch.



85
§ 189—§ 190
§ 189. heden X kaden.
De vorm van Hild. is heden, die door H volgens zijn gewoonte alleen in rijm wordt geëerbiedigd, door B slechts eens. Buiten rijm leest men nl. steeds H en B huden (9 X). De rijmgevallen zijn:
27,222 H heden:geleden. B verandert in huden langer setden.
70,20 H en B heden:gheleden, 87,74 H heden: beneden, B huden: beneden, 95,265 H heden . reden, B huden . reden, 99,145 H heden:zeden, B huden.-seden.
De vocaal voor r.
§ 190. Na de uitvoerige onderzoekingen van v. Wijk, Kern, de Vries e.a. in verschillende jaargangen van het Tijdschr. der Maatsch. voor Ned. Letterk., kwam het mij wenschelijk voor, de daarvoor in aanmerking komende woorden afzonderlijk te behandelen. Ik doe dit des te gereeder, daar onze beide afschrijvers de gewoonte hadden niet af te korten; een hoogst enkelen keer leest men bij B v' en d'r, in lettergreep zonder klemtoon.
In aansluiting aan bovenvermelde artikelen onderscheid ik dan de volgende groepen:
I a) westg. a + r met volg. dentaal.
b) n r> » „ labiaal of gutturaal.
II a) westg. a + r met umlautsfactor en volg. dentaal. D) > » » » , „ lab. of gutt.
III a) westg. e + r met volg. dentaal.
b) , « „ lab. of gutt.
IV westg. i+r met volg. medeklinker.
V westg. o + r met volg. medeklinker.



§ 191—§ 196
86
a) de voorvoegsels oer- en voer-,
b) or+ dent.
c) or + lab. of gutt.
VI westg. u + r met volg. medeklinker.
VII woorden met methathesis.
VIII wisseling e en 3 voor r in zwakke werkwoorden.
IX ö, ö of ü voor r of r + medekl.
X de uitgang -ere/z en -ieren in bastaardwoorden.
§ 191. I a.: a voor r+dent. zonder umlautsfactor.
Van de hieronder vallende woorden komen voor: aert (animus), aere (arend), baert, (boem-)gaert, vaert, -waert, Retnaert, Kaerl (Carolus) en zonder rekking harde en swart.
§ 192. aert
komt steeds (16 X) als zoodanig voor, waarvan 12 X in rijm op waert (dignus), vaert (3 s. v. varen), Reynart (15,77 B reynaert), bewaert, staert, vertaert, waert (versus). § 193. aere
vond ik slechts B 2,54 (H ontbr.) in rijm op varen (ww). § 194. baert.
Ook deze vorm is standvastig. In rijm leest men het op Reynarden (15,224 B reinaerde) en op waert (versus 82,25). § 195. -gaerd
teekende ik aan op 5 plaatsen: 90,128 en 131; 119,83 en 129; in rijm op waert (dignus, 91,43 B weert). § 196. vaert X veerde.
De gewone vorm is vaert 18 X, waarvan 12 X in rijm, o. a. op (ori)bewaert, achterwaert. Alleen B heeft in de volgende 8 rijmgevallen ee-vormen:
7,212 H eerden: voerden, B eerden: veerden, 12,64 H eerde: voerde, B eerden: veerden, 15,207 H voerde: Reynarde, B veerde: reinaerde.



87
§ 197
17,133 en 26,151 H oaerde: daerde, B veerde: deerde, 53,10 H aerde: voerde, B eerden: veerde, 87,63 H hoerde (pastor): voerde, B tierde: veerde, 96,129 H voerde: bewaerde, B veerde: bewaerde.
Opm. Van vaert verschillend is hoveerde. Hovaerde leest men slechts H 17,13 en 56,43 H waerde: hoveerde, B waerde: hovaerde; daartegenover 53 X buiten rijm hoveerde en 7 X hoverde, alleen B heeft daarvan 21 X hoverdie, wat zijn oorzaak zal hebben in den klemtoon op de laatste lettergreep. In rijm vindt men hoveerde 14 X, o.a. op waerde (6 X), eerde of aerde (4), voerwaerde. Men zal het dus moeten scheiden van vaert en 'n umlautsfactor aannemen. Dat Hild. den vorm met ae kende, blijkt o.a. uit: 89,50 H hoveerde: ontvoerde: bezwaerde: eerde. § 197. -waert(s) X -weert X -wart X -wert. Waert is de gewone vorm: 68 X, waarvan 31 in rijm o.a. op vermoert, bedevaert, swaert, beschaert, vervoert, vaert, vertaert. Maar ook lezen we bij H 'n ongerekten vorm : thuuswert (8,158; 27,23 ; 27,25 ; 27,46 en 226; 95,150), wert (38,39 ; 43,80), thuuswart (27,82),* opwarts (32,10), voerwerts (46,104), te mywert (46,211), witwert (49,47), opwert (49,56 ; 85,222 en 108,5), voerwart (51,2 en 95,264), voerwert (58,195; 95,163 en 97,276), zewert (B zeewaert 90,157 en 159), wairwart en warwart (B werwaert 93,52 en 106,206). In al deze 25 gevallen heeft B den gerekten vorm. Het aantal is te groot en de plaatsen zijn te verspreid om het verschijnsel aan toeval of slordigheid toe te schrijven, wat wel mogelijk is met voerweert (alleen H 40,53). Uit het totaal ontbreken van korte vormen in de rijmgevallen kunnen we vaststellen, dat deze korte vorm



§ 198—§ 200
88
uitsluitend van H is. Waar we in 23 van de 25 gevallen te doen hebben met samenstellingen is hier, dunkt mij, de laatste lettergreep verzwakt door den klemtoon op de eerste. Ik zou dit ook willen opmerken bij
§ 198. Reinaert X Reinart X Reinert dat de gewone vorm is (28 X), ook in rijm. Daarnaast heeft H 23 X Reinart, waaronder 3 in rijm: 9,21 Reynart: toert; 15,77 Reynart: aert en 15,208 ]paerde: Reynarde, ook Reynert (70,139), ja zelfs Reyner (24,218) en Reyer (9, tit.) Ook in deze gevallen heeft B den ^erekten vorm, behalve in 96,1 en 15,116 Reinart.
§ 199. Koert (Carolus) las ik slechts 66,164 en 75,15 (H en B).
§ 200. hoert X hart X herde X harde.
Hier hebben we groote verscheidenheid van vormen. Het merkwaardigste is wel dat gerekte vormen uitsluitend in rijm voorkomen, en dus van Hild. zelf zijn, waarnaast geen enkel rijmgeval met korte vokaal aan te wijzen is. Die gevallen zijn:
25,13 H en B hoert: waert (versus),
46,217 H hoert: verveert, B hoert: vervoert, en zeker is ook hieronder te rekenen:
81,286 H waerde: harde, B weerde: herde. De volgende plaats is waarschijnlijk bedorven:
25,18 H derde: gheherde, B dorde: geheide, immers noch gheherde, noch geheide komen ergens anders in het Mnl. voor. Het laatste woord wordt in het Mnl. Wrdb. niet vermeld.
Buiten rijm lezen we hart of harde, H en B 13 X. 't Zelfde aantal geeft H hart of hardicheit tegen B hoert of haerdicheit, dat B daarenboven nog 5 X heeft. Achtmaal



89
§ 201—§ 202
vinden we bij H harde tegen B herde, als bijv. naamw. op 81,415 en 95,247. H heeft buiten rijm dus alleen hart, harde, B bovendien herde, hoert en hoerde.
Als comparatief teekende ik aan harder 47,136; 85,174 en 95,203. B heeft op de tweede plaats haerder. Den superlatief hartsten komt voor 120,70 H, (B haertsteri), terwijl B op 76,126 en 77,135 haertste heeft voor archste van H.
Nu de afgeleide werkwoorden:
20,118 H en B derden: oerherden,
98,68 H vertaert: verhaert, B o'teert :o'hoert,
104,66 H ghewerden: harden, B geweerden: heerden.
Gelijkmatig is het verschil bij oolherden van H en oolheerden van B (6 X), waaronder de volgende rijmen:
22,179 H oolherden: ghewaerden, B uolheerden: geweerden, R oolherden: gewerden,
34,14 H werden: oolherden, B weerden: ooiheer den,
73,195 H oolherden: eerden, B oolheerden: eerden.
§ 201. swart
las ik alleen bij H 57,92 (B brune); zwarter H en B 80,64. Opm. Vermelding verdient hier misschien nog 38,39 \ H Arremuden, B Erremuden (de plaats in Zeeland). , Mij lijkt dit een uiting van B's taaleigen, dat veel Limburgsch had (§ 76), in welk dialect men ë < a i kent. Zie Kern, Klank. Limb. Serm. § 18. § 202. Van de vreemde woorden wil ik noemen: cardtnael 19,15 (B caerdtnael) en 86,76; verder gerson H tegenover garson van B 26,127 ; perdoen H naast pardoen B 47,29. Ten slotte partie dat 29 X H en B aldus voorkomt. Pertie las ik H 58,137 en 73,153 (B partie), rekkingsvormen daarentegen bij B 52, tit. en 52,40 paertyen en één rijm 117,85 H wederpaert: waert (dignus), B wederpaert: weert.



§ 203—§ 211
90
§ 203. Slotsom: In alle woorden van § 192—§201 zien we bij Hild. en B neiging tot rekking, bij H vinden we korte klinkers in lettergrepen zonder hoofdtoon en in vreemde woorden voorliefde voor e (§ 201).
§ 204. I b: a voor r + lab. of 'gutt zonder umlautsfactor. Van de hieronder vallende woorden komen voor: arbeit, arch, arcke, arm, armoede, derven, (ont)-farmen, karcker, karmen, merck, perck, scarp, store, tarwe, verwe en warm.
§ 205. arbeit steeds aldus H, B en R (17 X).
§ 206. arch, archett eveneens constant; bvn. arch (17X); znw. arch (6X), archett (11 X), argher (3X), archste (11 X).
§ 207. arcke eveneens steeds met a (5 X).
§ 208. arm (bracchium). trof ik aan 82,87 (H en B).
§ 209. arm (pauper) X erm\ armoede.
armoede is constant (8X); het bvn. teekende ik 46 X aan, waarvan B 5 X 'n vorm met e heeft, nl. 10,260; 33,120; 36,80; 58,48 en 106,154.
§ 210. derven
las ik alleen H en B 117,74 H en B: verwerven: derven.
De e zal wel aan umlaut moeten toegeschreven worden. § 211. (ont)farmen, -farmichX-fermen, -fermich. Vormen met a uitsluitend bij H, terwijl B steeds e heeft
(23X), ook in de rijmgevallen: 64,162 H armen: ontfarmen, B armen: ontfermen, 78,100 H ghehermen: ontfarmen,B gehermen: ontfermen, 96,268 H carmen: ontfarmen, B carmen : ontfermen.



91
§ 212—§ 217
Opm. Barmhertich heeft in zijn eerste lettergreep steeds (6X) H en B a, zoodat waarschijnlijk barmhertig en ontfermen gescheiden moeten worden, zooals Fr- v. Wijk i.v. barmhartig gissen laat. § 212. karckerX kercker trof ik alleen aan 81,132 H kweker, B kercker, wellicht met umlaut uit de 3de lettergreep. § 213. karmen X kermen.
Hier wisselen a- en e-vormen: 5 met a, 3 (alleen in rijm) met e:
11,72 H beschermen: kermen, B bescermen: karmen, 21,236 H beschermen:karmen, B bescermen: kermen, 96,267 H carmen: ont)'armen, B carmen: ontfermen, 97,320 H en B beschermen: kermen. § 214. merek.
Van beide beteekenissen trof ik één geval aan: 66,209 H en B werek: sterek: perc: merc (mark, pond), waar ik haast geneigd zou zijn een oorspronkelijk warek: starek: parek: marek aan te nemen, als het bij Hild. nergens voorkomende warek me daar niet van terughield. De andere beteekenis leest men 107,30 buten mereke gaen. § 215. perek
leest men alleen in het zooëven genoemde rijm 66,208. § 216. scarpX scerp.
Zonder uitzondering H scarp, B scerp (10 X). Ook scarper H en scerper B (47,57). § 217. starcXsterc.
Ook hier a-vormen bij H, e-vormen bij B (14 X), maar met een enkele uitzondering, nl. sterc H 94,62 en het boven reeds vermelde rijm 66,206. Verder starcheit H en B 21,317 en starcsle B 54,45, waar H heeft aertsche.



§ 218—§ 224
92
§ 218. tarweX terwe. H tarwe, B terwe (6X); tarwenbroot alleen H 16,17. § 219. uerwe
vindt men H en B 99,202 en 214, waarschijnlijk wel invloed van 'tww. verwen, dat H en B 81,357 gelezen wordt.
§ 220. warmXwerm mocht ik slechts 3Xopteekenen, B 1,202 werm(H ontbr.); 49,182 (2 X) H warm, B werm.
§ 221. Slotsom. We vinden dus noch bij H, noch bij B rekking, voorts bewaart H de a overal, behalve in kermen (een onzeker woord), merck en perck (waar umlautsfactoren kunnen gewerkt hebben; bovendien zijn het betrekkelijk jonge leenwoorden), verwe (analogie naar het werkw.) en derven (invloed van be-, verderven?) § 223. B maakt verschil : geen palatalisatie in arbeit, arcke, arch, arm (bracchium), armoede, wel in ontfermen, kercker, scerp, sterck, terwe en werm, misschien ook in erm (pauper) en kermen.
In deze gevallen is umlautsinvloed m.i. uitgesloten, hoewel slechts terwe de neiging tot palatalisatie bewijst. Opm. Zie voor merghen § 275.
§ 222. II a: a voor r + dent. met volg. umlautsfactor.
Hier moeten vermeld worden: be-, verderven, herst, hertoge, Maert, -veerdlch en misschien paert, dat ook ë kan hebben.
§ 223. be-, verderven toont steeds vormen met e. Ik teekende het alleen in rijm op, nl. op sterft (22,48), verwerft (120,102), sterven (20,69; 57,143; 85,195), verwerven (80,123; 81,261; 116,155; 120,99).
§ 224. herst (lendestuk) leest men H en B 24,148.



§ 266—§ 272
102
latere afschrijvers, van wie H voorliefde toont voor a-vocalisme, B voor e-vocalisme.
§ 266. ghehermen trof ik alleen aan 78,99 in rijm op ontfarmen H, ontfermen B.
§ 267. kercke
hoort als vreemd woord eigenlijk hier niet tusschen; het geeft steeds e-vormen te zien (40 X), ook in rijm op toereken, clercken, stereken.
§ 268. beschermen eveneens slechts 21,235 H: karmen, B kermen.
§ 269. toereken ten slotte, ook steeds vormen met e (31 X), ook in rijm, dezelfde woorden als bij kercke.
Opm. 1. Voor het pron. pers. en poss. hebben H en B passim hoer; haer is uitzondering.
Opm. 2. Ee voor ie in oeertich constant: H schrijft 5 X XL, alleen 108,60 oeertich. B doet juist andersom. § 270. Va. o + r+ medekl.
Allereerst bespreken we de voorvoegsels oer- en ooer§ 271. oer-.
Als regel vinden we oer- bij H (35 X), or- bij B (33 X). Toch maakt waarschijnlijk de beginmedeklinker van het grondwoord verschil. Zoo leest men H oirbaer (33 X), maar B orbaer of orber (32 X). Daarentegen steeds H en B oerlogh (10 X), oerlof (2X), oersprong (115,81), oerdeel of oerdel (23 X).
§ 272. ooer-.
Ook hier iets dergelijks: ooerwaerde 7 X bij H; bij B oorwaerde (4,181; 76,8 en 120,72), oorwarde (119,94), ooerwaerde (8,148; 76,1; 79,58; 97,333). Voerdeel leest men H 7,38 en 120,85; oordeel H 7,110 en 120,91; ooerdel



103
§ 273—§ 276
H 13,48 en 31,27; vordel H 42,56 en J/,28, terwijl B steeds oordel heeft. § 273. Vb. or+dent.
Hiervan komen voor de woorden: boert, doem, moert, noert, oert (cardo), toemtch, ooeft en jwoert. In al deze woorden is de gerekte vorm constant, pok in rijm bij H en B. Alleen las ik wort Hu 42,32 (W ;n Wwoort), B 103, tit. en H 106,254 hoert: wort, B hoert: wdert.
§ 274. Bij de ontleende w^ordenis de toestand wisselender:
accoert heeft steeds gerekten klinker (10 X), ook in rijm op oerde, ooert, boert en hoert; slechts leest men bij H 60,38 accort: boert. B schrijft steeds acoert.
bordeel en morseel hebben hun o, doordat de klemtoon op de tweede lettergreep viel.
oerde (ordo) vertoont eigenaardig nergens 'n korten klinker. Het komt 25 X voor, waarvan 11 X in rijm op hoerde, woerde, accoerde en ooert (58,220). Ordineeren leest men H 97,52, B oerdineeren.
poert steeds met oe, ook in rijm, eveneens poerter, maar H heeft onder invloed van den afwijkenden klemtoon portier, tegen B poertier (81,113: hier; 86,100; 96,118 en 289), zoo ook H portoet, B poertael (83,159).
§ 275. Vc. or + lab. of gutt.
De hieronder vallende woorden als borghe (znw.), borghen (ww), morghen, sorghen en oormen vertoonen steeds 'n korten klinker. Vermeldingswaard zijn alleen H 32,29 merghen en H en B 23,142 sorgHe: Hildegaersberghe.
§ 276. VI. ur + oolg. medeklinker.
De meeste woorden zoowel met volg. dent. lab. als gutt. hebben 'n korten klinker. Zoo : dorren, dorp, dorst, gorden, cort, porren, storm, storten, oorderen, worm en wortel.



§ 277—§ 284
104
Afzonderlijke vermelding verdienen: borden, gheboerte, vorder, vorste, turf en Turken.
§ 277. borden X boerden (eng. burden).
H heeftsteeds (11 X nooit in rijm) borde(n), B daarentegen boerde(n), uitgezonderd 70,138, waar deze ook borden heeft.
§ 278. (ghe)boert(e) X gehorte.
De gerekte vorm is gewoon, ook in rijm op voert (61,90 en 80,110). Alleen 40 tit. leest men B geborten.
§ 279. oorder, vorste X voorste (princeps en superl. v. voor).
H heeft steeds vormen met gerekten, B met korten klinker, meestal in de uitdrukking ten voirsten ( 8X, B oorsten). De comparatief is bij beiden constant vorder (24 X). Opm. Verste in 43,35 is waarschijnlijk identiek met oorste (nok van een dak). H heeft verste, B vorste. Volgens Fr.-v. Wijk zijn het ablautsvormen. Over oerste X oorste (uitstel) zie men § 289.
§ 280. turf X torf. 49,144 H turf, B toroe.
§ 281. Turken X Torken 35,61 en 75 H Turken, Turkyen B Torken, Torkyen.
§ 282. VII Woorden met metathesis.
Hiertoe behooren: bord(en), bernen, bersten, derde, dertien, dertich, kersten, torsen en oerste.
§ 283. borden X boerden, bort leest men slechts 43,34 H een borden huus, B een boerden huis (doodkist). Het woord komt volgens het Mnl. Wrdb. nergens anders voor, Bort is constant H en B.
§ 284. barnen X bernen X bomen.
Barnen leest men H 65,34 en 108,122; bernen B 108,122 en bomen B 65,34; benevens H en B 65,35: gornen.



105
§ 285—§ 290
§ 285. bersten X borsten komt in het Mnl. weinig voor. Men vindt het 40,80 H kersten: ontborsten (inf.), B kersten: ontbersten.
§ 286. derde X dorde, dertien, dertich.
H heeft steeds in al deze woorden e; B heeft voorliefde voor dorde (20X tegen 10X derde). In rijm trof ik aan:
20,117 H en B derden: oerherden, B de e op ratuur van o.
25,17 H derde: gheherde, B dorde: geheide (vgl. § 200).
49,77 H dertich: ghehartich, B dertich: gehertich.
§ 287. kersten X korsten.
Ook hier weer zijn de e-vormen constant voor H (29 X), terwijl B 5 X korsten heeft. De rijmgevallen zijn: 40,79 evenkersten: ontborsten, B evenkersten: ontbersten, 70,90 H vorst (uitstelt): antekerst, B vorst: antkorst, .106,116 H versten (uitstel): evenkersten, B vorsten: evenkorsten.
In 84,244 leest men H Jhesus Kerst, B Jesus Crist. § 288. torsen las ik alleen 80,164 H en B. § 289. vorste X verste (uitstel).
Vorste en 'twerkw. vorsten leest men B 1,59; H en B 7,141; 64,204: dorst; 70,12 en 70,89: H kerst, B korst. Verste alleen H 106,115 in rijm op kersten, waar B heeft vorsten: korsten.
§ 290. VIII. Wisseling ê en 8 in zwakke werkw.
Dit verschijnsel komt vrij vaak voor, maar hoofdzakelijk in rijm, en in veel grootere mate bij H, dan bij B. Het wordt aangetroffen bij de woorden (ont)beren, deren, (bejgeren, (ge)neren, (bejscheren, teren en daarbij behoorende vormen en afleidingen. Hild. kende en gebruikte ontegenzeggelijk beide vormen; vlg. b.v. het strofisch gedicht



§ 291—§ 294
106
27,209—216: exponeren: openbaren:begheren, gheoaren\: waren: deren: sparen: keren (B weren). H liet vele vormen met a staan, B 'n enkelen.
§ 291. ontbaren X ontberen. H heeft 13 rijmen met e, 5 met o; B 15 met e, 3 met a (10,246; 81,441; 83,207). Onder de rijmwoorden zijn woorden met vaste e, als absolveren, en met vaste a, als varen, verclaren, waren (erant).
§ 292. deren X daren.
Rijmgevallen met e: H 19; B 28, „ „ a: H 8; B geen.
Buiten rijm sporadisch bij H. De rijmwoorden zijn: aerde, onghespaert, vervaren, vaerde, waert, waren (erant); eerde, beerde, gheren, ontberen, scheren, veerde, -weren en weert. Misschien zijn deren en daren twee woorden die gescheiden moeten worden. Zie v. H. Add. bij § 12 en Fr. - v. Wijk i.v.
§ 293. begheren X begaren.
Rijmgevallen met e: H 81, B 103, „ a: H 24, B geen.
Buiten rijm hebben H en R ook hier en daar vormen met a. De rijmwoorden zijn: aerde, bewaert, ghewaert, jaer, claren, -spaert, staert, swaert, beswaert, -vaert, waren, -waert; absolveren, concorderen, destrueren, deren, exponeren, hoveerde, murmureerden, -neren, ontberen, scheren, spaets(i)eren, steert en stud(t)eren.
§ 294. -neren X -naren.
Rijmgevallen met e: H 14, B 17,
„ a: H 4, B 3, R 1.
Buiten rijm geen enkel geval. De rijmwoorden zijn: bewaert, varen; eren (occare), begeren, onweert en verteren.



107
§ 295—§ 298
§ 295. bescheren X beschoren.
Hier is een overzicht moeilijker: men kan toch te doen hebben met:
i a) scharen (ordenen), zoo 32,190: bewaert,
b) scheren (scherts), zoo 79,158: destrueren en 93,142: deren,
c) bescheren (sterk werkw.), zoo 21,139: gheert en 47,110: zweren,
d) bescaert (toebedeeld) ons tegenwoordig beschoren. In de meeste gevallen heeft dit vormen met a in rijm op vervoert (4,421 en B 102,209), vaert (6,147 ; 78,77 ; 80,177), -waert (versus 70,233), waert (dignus 79,429 en B 40,17 erat), waert (hospes H 118,58), openbaert(l 1,126),ghebaert (H 40,17) en bezwaert (79,98). Daarentegen vond ik slechts ghesceert 49,84: ghecompareert; 91,14 en 102,138: begheert en B 118,58: werc.
§ 296. teren X toren.
Rijmgevallen met e: H 8, B 14,
„ a:H7,B één (21,220).
Buiten rijm komt alleen teren voor. De rijmwoorden zijn: deren, gheneren, gheren, hoveren (10,165), weert (hospes) en weren (manere B 112,90); aert, misbaren, oerbaren, sparen, waert (versus), waert (hospes) en waren (manere).
§ 297. De a in deze woorden heeft m.i. zijn oorsprong in de vervoegde vormen 3. s. praes, het praet. en het part., die alle vormen met r + dent. zijn. Waar nu Hild.'s dialect a-vocalisme en rekking voor r + dent. kende, is het te begrijpen, dat juist bij hem de vormen met ae hoofdzakelijk voorkomen, en bovendien, dat het verschijnsel alleen bij zwakke werkwoorden voorkomt.
§ 298. IX. 5, ö of ü voor r of r + medekl.



§ 299—§ 303
166
Voor deze verwarde en moeilijke kwestie lijkt het mij het beste de verschillende woorden met hun rijmwoorden te vermelden.
§ 299. boeren (ohd. burian) met samenstellingen en afleidingen.
ö-uitspr. is m.i. alleen zeker in:
87,73 ooert; oerboert: versmoert: hoert,
112,140 toern: oerboeren (B coren: oerboren).
ö of in sommige gevallen ^uitspraak is aan te nemen in 10,85 oerboeren: oersmoren; 10,113; 76,43; 101,103 oerboeren:koeren (wett. bepaling); 57,123 ghebueren (B geboren): uren; 60,11 naturen: teschuren: beruren -.schuren: besuren:gheburen; 64,83 gheduren:gheburen; 66,117 ghescoert: oerboert; 95,218; 102,37; 104,55; 119,29 oerboert: ghecuert; 102,191 buren (Bgeboren).- naturen; 40,19; 103,71 trueren: ghebueren ; 102,109; 104,87; 114,69 gheboren: schoren (scindere).
§ 300. boort (v. e. schip) heeft steeds ö, in rijm op ooert (31,4 en 119,16); accort: onghestoert: boert (60,38); toebehoert (90,103), zoodat we ook wel ö mogen aannemen voor 39,63 boort: ghescoort (B ghestoert).
§ 301. doer (adv.) had ö en ö, blijkens de rijmen op keur (B meestal coer 10,25; 70,131; 85,195 en 86,63) en op scriftuer (20,77).
§ 302. doer (porta) trof ik alleen in rijm aan op keur (106,165).
§ 303. Haast niet te ontwarren zijn de vormen en samenstellingen van kiesen, coeren (kören), curen (curare), becoeren (bekoren of bekören) en coren (braakneiging hebben). Het deelwoord van kiesen leest men als rijm op: ooren (adv. 61,95), ghesworen (61,175), ooren: horen: schoren (87,28



109
§ 304—§ 306
B storen) en verloren (115,93). Een vorm van coren (kören) leest men in rijm met oerbuert (70,53), gheschuert (80,197), verboren (101,103), verboert (102,38) en gheboert (95,220 en 119,30). Een vorm van becoren (bekören) zie ik in 61,29: voert en 102,74: horen. Zeer zeker moet men curen (i.e. küren) lezen in 66,202 duert: muert: kaert: bestiert, in 84,360: uren en volgens de emendatie van de Vries, L en Lett. bode I 161 in 32,206: duren. Een vorm core (i.e. köre) vermoed ik in 81,287 en 95,137: voer (adv.) en 95,278: spoer, terwijl coren (braken) aangetroffen wordt 84,96. B kende het woord waarschijnlijk niet. (Kil. noemt het Fris.) en schreef keerde.
§ 304. Voor nieren lijkt mij een ü uitspraak de waarschijnlijkste, blijkens de rijmen op duren (20,42; 32,245; 91,183), schuren: besuren (60,14), naturen (41,220 ; 79,359; 91,65; 103,19), ure (36,59; 38,53; 109,87) en onghepuert (41,218 en 106,219), maar ook is een ó'-klank mogelijk in verband met v. H § 50. Opm. 3, daar men ook de rijmen leest voeren (ducere): roeren in 19,46; 20,66 ; 38,94 en 99,99 (B cloeven). Ook roer .-voer (handelwijze) leest men 73,157 en 79,251 en vgl. 80,63 voer:moer (slik).
§ 305. Voor de Fransche woorden met u, meen ik geen ö, maar #-klank te moeten aannemen op grond van rijmen als besuren: avonturen (38,79; 63,81), naturen: besuren (12,6; 100,86), scrifture:gheburen (vicini 83,173), naturen: duren (82,103), duren : uren (12,80) en tsuyr: natuer{ 12,73; 60,23), al loopt er waarschijnlijk een ö tusschen door als 20,77 scriftuer:doer(adv.),83,229commelduer:avontuer en 102,191 naturen: buren (accidere).
§ 306. truerenXtroeren.
Volgens Fr. v. Wijk hebben er 2 ablautende vormen



§ 307—§ 310
110
naast elkaar bestaan: tfören en trören. Buiten rijm treft men bij H eenige keeren troeren aan (B steeds truereri). In rijm teekende ik het slechts aan op gheboeren (accidere) nl. 40,19 en 103,71.
§ 307. Ook voor scoren moet men waarschijnlijk twee vormen aannemen, nl. scoren (dat Boekenoooen als Noordholl. vermeldt), blijkens 27,142 voren: coern: schoren: toern, 39,63 ghescoert: boert (B woert), 87,31 voren: vercoren : horen: scoren, maar ook scoren, volgens 60,12en 15naturen: teschuren: beruren: schuren: besuren: gheburen'), 66,117 en var. Hu 74,113 ghescoert: verboert, 80,198 ghescoert: toeghecoert.
§ 308. Voor storen vond ik slechts rijmgevallen op ö: nl. 39,63 B gestoert: boert, 70,179 ghestoert: voert, 81,435 onghestoert:poert, 87,31 B voren: vercoren: toren: storen, 87,279 storen :gheboren (natus). Als scoren en storen niet dikwijls zinverwant waren, grafisch weinig verschilden, en als elkanders varianten voorkwamen (Mnl. Wrdb. VII670) zou men uit 39,63 en 87,31 kunnen opmaken, dat B den vorm scoren niet kende, en als deze moest rijmen op ö, daarvoor storen in de plaats stelde.
§ 309. X. De uitgang -eren of -ieren in bastaardwoorden. Zooveel mogelijk zal ik deze woorden behandelen in aansluiting aan het art. van Salverda de Grave in Ts. XXI, 300 vlg.
§ 310. 1. Fr.-er = Mnl. -eren of -ieren
appeleren: gheren 21,161. (Het Mnl. Wdb. vermeldt dit woord niet)
l) Aan dit zesvoudig rijm wil ik toch niet veel waarde hechten: een uitspr. berören en besören toch lijkt mij hoogstonwaarschijnlijk, «venals anderzijds schuren en gebüren (accidere).



111
§ 311
argueren : exponeren 32,275, „ : ordineren 81,23, „ : hantieren (B hanteren) 106,16.— fondeertx): begheert 41,47,
„ : weert B 70,151 (arcet), v s : verweert 81,341. hanteren leest men bij H slechts 70,133 en 71,68, in rijm op weren en faelgeren, in de andere 18 rijmgevallen op visieren, verweren (15,127), verchieren, vertieren, versiert, manieren, vieren, argueren, scoffieren en faelgieren schrijft H steeds hantieren, maar H hanteren, behalve 33,81. Hantieren was dus de vorm van Hild., ofschoon deze wellicht ook hanteren zal geschreven hebben in 15,127 en 70,133. De vorm van B was hanteren, dien hij overal, zooals zijn gewoonte was, ook al bedierf hij het rijm, gebruikte; alleen 33,81 ontglipte hem. gheordineert: visiert (B versiert) 61,38, ordineren: argueren 81,24, regneren: begheren 17,6,
„ : compareren B 49,35, „ verweren 73,253. visiteren (B visenteren): zweren 82,89. visieren komt vrij veel voor: 20 X, waarvan 14 X in rijm op ghieren, gheordineert, regiert, goedertieren, manieren, menighertieren, hantieren en vieren. Er is veel verwarring met versieren, dat B 12 X heeft voor visieren van H. Het omgekeerde komt eens voor 78,1. Viseren las ik Hu 42,26. §311. Fr.-/r of -ier = Mnl. -ieren, eren. faelgieren (B -eren): menighertiere 6,110, faelgieren: goedertieren 34,108.
!) Ik reken fonderen = Fr. fonder en funderen — Lat. fundare.



§ 312-§ 314
112
faelgiert: bestiert (H), faelgeert: bestuert (B) 49,147,
faelgieren (B falgeren): ghieren 73,219,
faelgeren: hanteren 71,67,
faelgieren (B-eren):goedertieren 104,173; 119,79,
faelgeren: goedertieren 114,27,
faelgieren (B-eren): hantieren (B-eren) 116,164.
Duidelijk is hier een plaats maken van -ieren voor -eren. Blijkens de rijmen had Hild. uitsluitend den vorm -ieren, H verandert soms in -eren, B overal, ook in rijm, behalve in 34,108, dat hem (misschien ook mij) ontglipt is.
regieren komt 33 X voor en wel 11X in rijm op goedertieren, compareren, hantieren, oisiert, menighertieren, ghieren, tieren en cryeerde (B crayeerde 95,136). B heeft weer overal e, en H ie, behalve regeren: oermeeren (B weren) op waarschijnlijk bedorven plaats: 69,113.
scoffieren: hantieren (B hanteren) 107,35. § 312. Lat. -are — Mnl. -eren of -ieren.
compareren: regieren (B regeren) 49,36.
ghefundeert: begheert 56,113.
fundeert: weert H 70,151 (arcet).
concorderen-.begheren 1,3; 20,8; 79,280.
murmureerden*): begheerden 119,90.
spaetseren (B spacieren): begheren 81,2.
Buiten rijm staat 69,48 glorlftcieren (B-eren). § 313. Lat. -ëre = Mnl. -eren of -ieren. ghecompareert: ghescheert 49,83.
studeren: scheren 47,15,
soutieren (B-eren): begheren 85,145. § 314. Laï-ëre = Mnl. -eren.
exponeren: argueren 32,276. *) Kan ook Fransch zijn.



§ 321—§ 322
116
§ 321. Werkwoorden.
1. sg. ind. praes.
H 23X'n vorm zonder e, waar B die wel heeft. H 34 X i met „ „ B » niet „
2. 3. sg. ind. praes. (syncope)
H 55 X zonder e, tegen B met e. H 50 X met ,Sy i• „ zonder „ imperatief.
H heeft 8 X 'n vorm met -e, waar B die weglaat. 1.3. sg. conj. praes.
H 12 X 'n vorm zonder -e tegen B met -e
H 15X „ i met „ B zonder -e
7.5. sg; conj. praet. in sterke verba.
H heeft 19 gevallen zonder -e, waar B die wel schrijft.
H „ 39 „ met „, „ B „ niet dat. gerund, na te:
H en B steeds zonder -e, op vijf keer na, waar H -e
heeft en B niet, echter alleen achter eenlettergr. vormen
als: te doene, te siene. Zwakke praeterita en part. praet.
Syncope is regel. H heeft 10 X 'n vorm met -e, tegen B zonder -e, zelfs eens 96,213 willeden :hilden(B wilde .-hielden).
Apocope vindt men begrijpelijkerwijze hoofdzakelijk in onregelmatige praet. als soud, woud, mocht, had, wist, deed, bracht en dan meer bij B dan bij H (133 tegen 103).
Deelwoorden hebben 11 X bij H den ongesyncopeerden vorm, terwijl B syncope heeft.
Ook in de werkwoordelijke vormen blijkt de grootere neiging van B tot apocope en syncope.
§ 322. Indecllnabllla. Over het algemeen apocopeert B woorden als omme,



117
§ 323
wale, H niet. Daarentegen bewaart B de -e in ende en te, terwij! H schrijft entaer < ende daer, tsamen, tavonturen. Ten slotte syncopeert H de -e voor den uitgang -lijc: vergancklick.
§ 323. Behalve de syncope voor -lijc, zijn al de besproken kortere vormen van de afschrijvers, niet van Hild. zelf: de meeste afkortingen toch komen buiten rijm voor, en herhaaldelijk leest men rijmen als verhoghet: doghet; blame (1. sg.): Adame (3. sg.); dagtie (3. sg.) :waghe (1 praes.); dede: mede; brachte:ghedachte. Twee woorden teekende ik aan, waar ongewone afkorting van Hild. zelf moet zijn: nl. scaemt (subst.) op 1,31 sceemt (lees scaemt): roemt; 96,157 schaemt: vernoemt (B vermaent) en het subst. rent (usura) op 76,29 en 96,160 rent: bekent,80,113 rent: payment.



§ 329—§ 330
120
H 33 X (njemmer) en in jammer, waarvoor B steeds (28 X) jamer heeft, uitgezonderd 21,61 yaemerhede. Ook some zal die werking ondergaan hebben: buiten rijm leest men som, sommich (27,18; B 58,72; B 90,72; 102,144) in rijm 84,343 dom:zom. Den verbogen vorm zal Hild. misschien gekend hebben als some:
27,15 vernomen: comen: vromen: zommen,
49,156 comen :somen (B sommen),
53,113 vromen: sommen (H somen),
57,112 volcomen: somen,
106,153 H en B comen: somen, R commen: sommen. Opm. 1. Een onbegrijpelijken vorm corner (B corner): zomer lees ik op een waarschijnlijk bedorven plaats 95,300.
Opm. 2. B schrijft gaarne omb- voor onb-, wat H zelden doet.
§ 329. Naast elkaar vinden we zeder bij H en synder bij B: 12,67; 32,313; 84,22. In 66,18 heeft H zeder en B seker, in rijm laat B 't staan: 74,436 H en B zeder: weder, en in 4,219 heeft B synder (H ontbr.) Sint (postquam) leest men H en B. Ook in joncfrou en joffrou vinden we constant verschil tusschen H en B. H heeft 22 X joncfrou, 2X jonfrou (32,317 en 319), B 24 Xjoffrou. Alleen 46,214 en 220; 71,99 waar de hedendaagsche beteekenis „voorname ongetrouwde vrouw" duidelijk uitkomt, heeft B joncfroawen. Het schijnt dus dat B onderscheid maakte tusschen joffrou en joncfrou, en H het eerste woord niet kende.
§ 330. Op tallooze plaatsen zien we op het eind van een woord achter den onduidelijken klinker een n, waar deze historisch niet verklaarbaar is, en evenmin zal uitge-



§ 332
124
§ 332. Vervoeging.
In den 1.3. plur. praes., en in den inf. vinden we bij B eenige keeren (resp. 2,4) vormen zonder n, klaarblijkelijk vergissingen; ook H overkomt dit 'n hoogst enkelen keer. Het wordt anders als er 'n encliticum achter komt of bij inversie: 1,3 pl. praes.
met encliticum:
H trecker, „ tvaenre, „ crigher, n maker, „ mogner, „ conre, bij inversie H hebsi, „ selwi, „ hébwi, „ meenwijt, „ regierense, „ versamensi, „ wordwi, „ moetwi, „ maectvi, „ doetvys, „ waenwi, y, breytsi, „ wordsi, „ claghensi, » crychsi, „ wilwy, „ keersi,
B treckender 13,83
„ wanender 13,105
„ crighen daer 25,78
„ makender 58,73
„ moghender 96,55
„ connender 118,47
B hebben si 21,322; 81,362
, sullen wl 40,77
„ hebben wi 44,118; 79,380; 119,9
„ meinen wijt 46,145
„ regeerse 58,72
„ versamenen si 58,100
„ weerden wi 66,70
„ moeten wi 79,168 en 226; 68,152; 99,261
„ maken wl 71,166
„ doenwys 76,255
„ wahenwl 76,263
„ breiden si 93,10
„ wordensi 97,306 ; 98,84
„ claechse 102,203
„ crtgen si 103,58; 116,140
„ willen wi 111,66
„ keren si 111,71



§ 341—§ 343
130
B kende dus den vorm blijkbaar niet, evenmin als doch van doen. Voor het negatieve noch heeft B steeds no (90 X). Een verkortende werking had alleen bij B de ch in ghenoech: hij schrijft geregeld genoch (36X) en bederft daardoor herhaaldelijk de rijmen o.a. op droech (4,24), sloech (18,15), gheooech (18,61; 102,88).
In het midden was de h tusschen klinkers verdwenen, zooals in oliën, oaen, dat veel meer voorkomt dan oangen, vooral in rijm (69 X) tegen oangen (7 X). Gebleven is de ch in oeechte (of is dit analogie naar oeech?) in H 82,33, maar op 2 andere plaatsen oete (zie § 347).
§ 341. In overeenstemming met het tegenwoordig Hollandsch dialect is het veelvuldig voorkomen van hoeneer (22 X, alleen bij H) naast wanneer (H 23 X, B 55 X).
§ 342. Nog eischen onze opmerkzaamheid oroech en oruechde. In oroech zien we invloed van bijv. naamw. en bijwoord op elkaar. Het gewone bijwoord is oroe, o.a. in rijm op toe (4,462; 12,2; 81,265), oroech komt alleen buiten rijm voor. Vruechde is het gewone woord van H (40 X), in rijm 10,253 H oroechde: doechde, B oroude, dat deze uitsluitend heeft.
Tandletters.
§ 343. t<d vindt men in traperye (B 2,154 H ontbr.) en voor den uitgang -lick 24,247 H en B enteliken; 20,172 B notelic H nodelick; 32,294 B yoechteltck, H yoechdelick; 77,108 B gotteliken, H goddeliken. Deze verscherpingen bij B zijn des te vreemder, daar deze meestal voor den uitgang -lijc svarabhakti heeft (§ 322). De verscherping moet m.i. dateeren voor die invoeging, en zoo zou ik bovenstaande vormen terug willen brengen tot oorspr.



131
§ 344—§ 345
vormen van Hild. zelf: *entliken, *noetliken, *joechtltken en *gotliken: we lezen toch ook dikwijls eighentlyc.
§ 344. Verdwijning door assimilatie zie ik in 58,211 H goods: altoes, B gods:altoes. Vgl. het tgw. goospenning.
§ 345. In het wegvallen en toevoegen van t is onderscheid op te merken tusschen H en B. H vermijdt -td- en -tm- en Iaat gaarne de t aan het eind van een woord weg: zoo schrijft hij dikwijls: ondaen, ondecken, onbinden voor ontdoen, ontdecken, ontbinden; hoopmen, hoermen, telmen voor hoeptmen, hoertmen, teltmen; tvijngaer (49,140 voor wijngaert), ghedoch (53,10 voor ghedochf), nach (67,3; 102,195 voor nacht), spreec (100,160 voor spreect), ghewroch (104,2 voor ghewrocht), blijf (110,6 voor blijft), doe (110,75 voor doet), pleech (116,111 voor pleecht), slach (110,123 voor slacht). Bij B vinden we dat zelden: onghewroech (40,91) voor het schaars voorkomende ongewroecht, en wan voor want (81,200; 115,178) dat eigenlijk een paragogische t heeft. B heeft afkeer van -ts- en voegt graag een anorganische t achter: zoo schrijft hij: thans (17X), ongequest (4,562; 108,227; 120,139), mosse (2,99 voor moste), onrechs (7,208 met H 90,100), heef se, brengse, crijchse, coepse (3 sg. praes. 16 X), lanshere (32,180), dies (101,41 2 sg. van dief) slechs (15,186); hij voegt een t achter den imp. sg.: 8,152; 25,176; 43,30, 65 en 70; 79,365; schrijft placht (19 X, ook als daardoor het rijm bedorven wordt als 91,86 sach: placht); nochtant (10,225), graft (17 X voor graf= sepulchrum, bvb. 79,138 af:graft; zie § 337), ist (62,29 voor is); hi verreest (69,43), gelijct (79,397 adj.), hi wilt (89,74); ghevoecht:ploech (97,77); verdracht .-gelach (118, 154). Bij H komt dit sporadisch voor en alleen assimilatie



§ 346—§ 349
132
met s: snacks (4,410; 26,149), nieste voor nietste (49,200), onrechs (90,100) en vrij geregeld bij urienscap (14 X).
In strijd met dit alles is slechts de naam van onzen dichter HildeqAersberch, waarin B altijd (32 X) ts schrijft.
§ 346. Paragoge zoowel bij H als bij B in: iemant, niemant (ps. vgl. echter 31,118 riemen :nieman), (njergkent (16 X, maar ook nerghen, nergens).
§ 347. Voor de volledigheid moet ik nog wijzen op overmits (H) en oöermids (B), wat wel een spellingeigenaardigheid zal zijn, evenals sod (H 77,38) en spod (H 80,8) zichtrijmen zijn op God, dat ik als Got aantrof H 84,372; op taen voor laten (14,21; H en B laen:waen; 34,5 B laen:gedaen H laten: utermaten; 83,213 H gaen: aoelaen, B afterlaten), en vete H naast vede B o.a. 4,160 vede: ede, 12,90 wede, 1. vede volgens Mnl. Wrdb. i.v. slechten, 12538; 82,33; 106,174. Voor veechte zie § 340.
§ 348. Gewezen moet worden op d<t in 19,23 abden B, abten H en op assimilatie in Lonnen < Londen in rijm op connen 66,124.
§ 349. Verder dient behandeld te worden de epenthetische d.
a) achter /, n of r.
De invoeging is hier lang niet algemeen, vooral bij H schaarsch. Zeker is hiér van invloed geweest het samenvallen van dr (ohd. iro) en dar (verzwakking van daer), waarbij nog komt dat H meestal dr, B gewoonlijk dar gebruikt (zie § 332), als 87,254. H blever, B bleef dr; 64,259 H wyerre, B wieder; 80,42 H wyere, B wie d'r; 10,197 H selre, B salder; H wilre, B wilder (3 X). Ook moet men rekening houden met den invloed van het verbogen lidwoord: naar analogie van alder heren en alder werelt,



133
§ 349
kreeg men vormen als alderbeste (32,169), aldereerst (26,83) naast alrebeste (32,272) en alre eerst. Over het algemeen vindt men in de comparatief geen d achter r, men leest b.v. naerre (4X), sivaere, bitterre, meerre; wel schijnt de epenthesis te beginnen achter n: minder: kinder (8,68; 19,22; 21,95), mindert naast minret, Minderbrueders (B) naast Minrebroeders (H), lindewaet (H 27,237) naast lijnen waet (B), verstandenis (B 54,63) naast verstannes (H). Wellicht houdt hiermee verband de wisseling van ontwonnen en ontwonden 36,13, zie Mnl. Wrdb. i.v. ontwinden 1426. Beide beteekenissen zijn hier mogelijk.
b) intervocalisch achter ou, oe, ö, i, el, %, 3 en u.
Een speciaal Frankisch verschijnsel is, dat de d in deze positie in w of /overgaat; in de spelling bleef de d behouden, en werd zoo ook ingevoegd in woorden, waar deze letter oorspronkelijk niet thuisbehoorde. Vinden we dus in sommige woorden zoo'n anorganische d, dan kunnen we aannemen, dat bij den schrijver daarvan die overgang van d in w of j had plaats gehad. Uit mijn materiaal meen ik te kunnen opmaken, dat die verandering langzamerhand na elkaar is gebeurd. Hild. kende de verandering niet, H de Hollander alleen achter ou, B achter alle genoemde klanken, misschien niet achter ê, oe en ü. We zullen ze achtereenvolgens behandelen.
1. ou.
Alle rijmen zijn zuiver -ouw-: -ouw- of -oud-: -oud-, of als zoodanig te herstellen: 36,8 houden: ghescouden (B gescouwen, ook in 109,92,
terwijl H 112,56 ghescouwen heeft). 36,165 bouwen (B houden): schouwen. 38,69 B behouden: Schouden (Scaldia, eil. in Zeeland).



§ 349
134
H heeft beide vormen met w. 44,115 H touwen: wouwen (B d:d). 79,217 ghescouden (B w) : wouden. 91,105 houwen (caedere, B d): scouwen. 93,43 verhouden: spouden (B w) :vouden .-houden. 107,55 ; 61,138 houden: vouden. 84,29 ghewouden .-vouden.
Buiten rijm heeft H houwen (tenere) en B houden in 56,56; 91,188; 116,84; H houtet (tenet id) B houwet in 84,196 ; 89,22; 90,271; vrouwe voor vroude = vroechde in 90,120 ; 91,38; scouwe (culpa) in 101,46. Eigenaardig is ook 114,24 H horen trouden (B getruwen) man. H bedoelt hier met weglating van ge:getrouwden, B las trouwen. Vgl. ook 4,440. Een wij ff, die heeft een troude(Bgetruden) man.
2. oe.
Buiten rijm steeds goede, broeder, moeder, roeder; in rijm: 17,24; 58,10 moeder: roeder ; 27,37 moeder: vroeder ; 82,66 ghevoeden:moeden ; 89,28 moeder: roeder: behoeder : broeder; 90,25 bevroeden:stoeden (mv. v. stoed). Spoeden heeft een anorganische d: den zeldzamen inf. leest men 71,61 spoen.-doen, het part. praet. 44,124 verbroyt (met heet water overgoten): ghespoeyt. De / hier is te beoordeelen als in koeien.
3. o.
Ook hier steeds d: 119,129 roden (rooien): boden, maar 15,224 H rode boerden, B roey b:
4. ê.
Neder, weder, teder, cleder altijd met d. Verdwijning van d, maar m.i. zonder tusschentrap j<d in 117,74 H onreen, B onreden = onredelijk, welke beteekenis daar beter past dan onrein en 118,99 treen (B treden):gheleden.



135
§ 349—§ 350
5. ei.
Behoud van o*.-13,107 breiden (ags. brëgdan):ghescheiden. Wegval bij B: 60,33 H weyden (B weien) :reyden: ontbeiden:scheiden; 76,241 H ter weyde, B te weien; 95,15 en 145 H menigherleye, B menigerleide.
6. ï.
Hier is overvloed van materiaal. De behandeling daarvan wordt bemoeilijkt door het naast elkaar bestaan van liên en liden, welker beteekenissen elkaar dikwijls raken; zelfs Verwijs werd daarvan het slachtoffer (zie Mnl. Wrdb. i.v liden 512). Ook schijnen tién (got tiuhan) en tiden (ags. tidian Fr.2 § 118) naast elkaar bestaan te hebben. Men leest steeds: castien, belyen, benedien, gheschien, ghién, gedyen, splên, ulyen, oryen, wyen, ook in rijm op elkaar .(19 X), maar ook eveneens op dien (pr. dem. 6 X), yen (unus 4X), allien (66,17), clien (parvus 93,80), twien (duo 110,42), -sien (videre 31 X), syn (sunt 7,63), geen (90,246), plien (24,13; 118,52), drie (61,159), partyen (5 X), schalkernye (8,139), Turkyen (35,75), nigromancien (57,81), Retnardten (83,105), quadten (104,154). Nergens leest men bij H een d, wel bij B: 59,79 H belyen (B beltden): vryen; 63,57 H lyen (B liden): partyen; 79,108 H Maryen-.lyen (B liden) en buiten rijm 27,4; 30,6 en 56,100 H lyen, B liden;87,121 H llde, B lye.
7. 5.
Een voorbeeld van j<d bij B: 81,239 H lade:rade, B laeyen :rade.
8. ü.
Steeds crude, lude, enz.
§ 349. H schrijft dikwijls aan het begin van een woord z, B zelden. Uit de schrijfwijze zeder kunnen we dus



§ 351
136
opmaken, dat de z in dit woord nog niet tot s verscherpt was.
§ 351. In den tijd van de afschrijvers (± 1450) neemt het gebruik van de adverbiale s toe. Zoo leest men billies (H en B 11 X); thans (B 13 X), thants (H 22 X) naast thant (H 3 X, B 13 X); nochtans (B 4 X) naast nochtan (H 9 X, B 7 X). Hild. zelf schijnt de vormen nog niet gekend te hebben blijkens 21,207 thant :becant en 61,4 can: nochtan. Staphans komt alleen bij H voor, Kil. noemt het Flandr. Holl. Nergens is nog zeldzaam: ééns bij B, de gewone vorm is (njerghent; desgelljcs (H 47,132 en 69,78) naast desgelijc (B); voerwaerts (H 6 X) naast voerwaert (B). Ook achter voorzetsels en voegwoorden leest men soms zoo'n anorganische s:tieghens (H 12 X) naast tegen (B); jegens (H 9 X) naast tegen (B), omdats van H naast omdat van B (1 X). Zelfs heeft H een nom. sing. elcx in 65,7; 92,50; 113.98. Ook vindt men in eenige andere gevallen een raadselachtige s, die m.i. stamt uit een partitieven genitief: 39,67 tls hem alleens: mttten heren crijchthi meens; 43,57 van als dat men verdienen can (B at); 63,137 daers ooel of comt (H daer). Uit het aangevoerde materiaal blijkt, dat de neiging .tot het gebruik van die s bij H grooter was dan bij B.



STELLINGEN.
t
Hild. 65,36:
Ic woudmense greep by horen gorne. Gorne beteekent niet „darmen" (Qloss. en Mnl. Wrdb.), maar „haren" en is te verklaren als gorne < gerne < grane.
II.
Hild. 66,133:
Der minnen liden is menichsins,
Weder, voert, haer ende ghins,
Dat mach een merken tallen tyden.
Minne maect wel zwaer ghepeyns,
Mar nyemant en weet daer zekerer leyns, (var. sekerkans)
Dan die hem set om Gode te lyden.
Men leze als rijrhwoorden: menichsins: ghins: ghepins: eins (belooning).
III.
Hild. 81,348:
Ende hier of voeren si sloetelen twee, Doer (var. D'r) ghevlucht in cruusghewise.
Men leze twie in rijm op 347, nye, en Daer ghevuecht (gevoegd). Er is sprake van de twee gekruiste sleutels in het wapen van Leiden.



IV.
Mnl. laen (mhd. Idri) is geen germanisme, maar analogievorm naar gaen, hoen, staen, vaen.
V.
De dichter van Reinaert II was een Hollander, geen Vlaming.
VI.
De 118 spreuken achterin de uitgave van Hildegaersberch's gedichten door Verwijs en Bisschop, zijn niet van diens hand.
VII.
Potgieter is onbillijk jegens Hooft, waar hij deze in Florence, en de toelichting op dit gedicht „verloochening van zijn vrijheidszucht" verwijt door het schrijven van de „Rampzaaligheden der Verheffing van den huize Medtcls."
VIII.
De taal van het Leidsche handschrift van der Minnen Loep, waarvan de varianten worden opgegeven (uitg. P. Leendertz Wzn.) staat dichter bij de oorspronkelijke, dan de taal van de gedrukte tekst, die van het Haagsche handschrift.
IX.
Naast het praesens en het participium praet. van germ. halton moeten vormen met zwakken vokaaltrap *hitan en *gahitan aangenomen worden.



X.
In Busbeck's Krimgotische Woordenlijst leze men Blut in plaats van Plut-Sangms.
XI.
Ags. seolfor is a-umlaut van ë, niet van ï.
XII.
Beowulf 1283 (uitg. M. Heijne, 8ste druk door L. L. Schückinq) leze men in plaats van edhwyrft, eft wyrd.
XIII.
De historiographie in de 18de eeuw wordt gekenmerkt door partijgeest, door politieke in de eerste helft, door philosofische in de tweede helft dier eeuw.
XIV.
De geheime onderhandelingen van Willem III met Karei II van Engeland'in 1672, mag men niet noemen een uitvloeisel van „verregaande partijdigheid", noch van Willem's „streven naar de souvereiniteit." (R. Fruin. Verspreide geschriften, deel IV blz. 338—356).
XV.
De belangrijkste factoren in de verandering hier te lande van de zeilvaart in de stoomvaart, zijn de landverhuizing naar Amerika en de doorgraving van de landengte van Suez.



XVI.
Voor Karei XII van Zweden was het oorlogvoeren een ziekelijke levensbehoefte.
XVII.
De Haagsche Schilderschool heeft veel bijgedragen tot een hernieuwde belangstelling in en waardeering van onze zeventiende-eeuwsche schilderkunst.
XVIII.
Het toelatingsexamen tot de H. B. S. en het Gymnasium is voor deze onderwijsinrichtingen van geen voordeel.
XIX.
Het is in het belang van het Middelbaar en Gymnasiaal Onderwijs, dat de bevoegdheid voor het onderwijs in de aardrijkskunde voor doctorandi in de Nederlandsche. letteren behouden blijft.


















4
gedrukt was in: Etwasuongelehrten Rostockschen Sachen UI (Rostock. M. Warningck). Verwijs vermoedde dat het oorspronkelijke handschrift versneden was te Keulen, omdat de fragmenten den binnenomslag vormden van een boek, dat door Joh. Koelhoff te Keulen in 1491 gedrukt was. Krause heeft het in Jahrbuch des Vereins f&r niederdeutsche Sprachforschung XII 1886 blz. 106 zeer waarschijnlijk gemaakt, dat het handschrift voor de Hervorming versneden is, en wel in een klooster te Rostock: immers ook in een boek eener andere drukkerij is daar een blad van hetzelfde handschrift gevonden. Krause plaatst dit perkamenten handschrift naar het schrift in de 14de eeuw, misschien wel in het begin daarvan. Met 't oog op het sterfjaar van onzen spreker (± 1408) is die tijdsbepaling minstens een eeuw te vroeg. Het is waarschijnlijk, dat het handschrift zoo niet alle, dan toch de meeste gedichten bevatte: uit de pagineering van 5 fragmenten is op te maken, dat het geheele handschrift minstens 192 bladzijden met ± 8800 regels bevatte. Van drie fragmenten die verloren zijn (zie Jahrb. pag. 108) is de pagineering onbekend. Ze zijn samen 36 regels van de gedichten 10, 21 en 109, die in het geheel 786 verzen vormen.
Zooals gewoonlijk het geval is met de afschrijvers van middeleeuwsche handschriften, weten we ook van hen, die deze geschreven hebben, niets af. Op de laatste bladzijde van H leest men eenige keeren den naam Leenaert van Ilpendam. Blijkens het schrift was deze niet de afschrijver. Wel kunnen we op grond van de geschiedenis der handschriften en de taalvormen aannemen, dat de copiïst van H een Hollander was, die van B een Brabander, en van



5
R waarschijnlijk een Hollander, een van de velen, die in de 15de eeuw naar Rostock trokken om te studeeren, wellicht een broeder des Gemeenen Levens, van welke broederschap in dien tijd te Rostock een fraterhuis bestond. Vgl. A. Hulshof, Verstag van een onderzoek te Rostock naar handschriften, drukwerken en bescheiden, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland. — 's-Gravenhage, M. Nijhoff 1909, blz. 38. Deze afschrijver toch behoudt geregeld sel (7X), mienen, verlienen, yen, en clien. Hij schrijft voor de r dikwijls uye: natuyer (5 X) scriftuyer (3 X), puyer (1 X). Deze vormen worden alleen aangetroffen in Hollandsche teksten (v. H. § 44 opm. 8; Fr.3 § 52, anm. 2). Het is daarom jammer dat er van dit afschrift slechts 385 regels over zijn.
Het schrift van H is beter verzorgd dan dat van B, maar H vergist zich meer dan B. Op de ± 22.000 regels moest H 83 keer een woord of de eerste letters daarvan doorschrappen, omdat het foutief was, wat B 27 X overkomt. Over het algemeen zijn dit onwillekeurige verschrijvingen, als in 90, 501), waar H moest schrijven Beer om sneeften begint met znee, wat dadelijk weer doorgehaald wordt. Meestal geeft hij zich niet veel moeite te begrijpen wat hij schrijft: bvb. 20,128 Van den man die twater pil/ int vat, waar pit rijmt op dit. Hij maakt ervan piet, na eerst pit te hebben geschreven en doorgeschrapt. B schrijft put; 20,130 Dat sijnse die in hoeft zonden/ llgghen, waar H schrijft int hoeft sonden, zonder het te verbeteren.
*) In afwijking van de uitgave door Verwijs en het Mnl. Wdb., maar in overeenstemming met de Mnl. Spraakk. van v. Heiten, wijst het eerste getal het nummer van het gedicht, het tweede den versregel aan.



6
Dergelijke verschrijvingen komen herhaaldelijk voor: ik heb er ruim 150 opgeteekend, maar wil dadelijk toegeven, dat daar eigenwijsheden van mezelf, fouten in zijn voorbeeld of dialectverschillen onder kunnen schuilen. Voor B noteerde ik ± 100 dergelijke verschrijvingen, natuurlijk onder het zelfde voorbehoud. In N°. 12 interpoleert H na vs. 192 acht regels van N°. 42 en wel 27 tot 34. Verwijs merkt hierbij op (bldz. XXIX): „De afschrijver nam kennelijk een verkeerd quatern, en liet de hier niet hoorende verzen eenvoudig staan, toen ze geschreven waren." 't Ergst maakt H het wel, als hij op fol. 80, & en b herhaalt, wat hij al op fol. 79, c en d geschreven had. Laten we voor hem aannemen, dat er minstens één nachtrust tusschen lag. Afgezien van apocope van e en n, en gevallen als hè—hem, geven die 82 regels de volgende verschillen: fol. 79, c, 12 sy biedê fol. 80, a, 12 soe bied sy „ 16 groet „ 16 menich
„ 19 myente „ 19 meente „ 25 myen „ 25 mient
„ 32 en „ 32 ende
„ 33 scheydt „ 33 scheit „ 34 spreecken „ 34 spreken fol. 79, d. 3 wort fol. 80, b. 3 die worl 10 hant „ 10 han
„ 13 niet „ 13 wel
„ 17 hoe dat „ 17 hoe „ 26 raken „ 26 naken
„ 29 sulke „ 29 suiker
„ • 34 meenten „ 34 mienten „ 37 én den „ 37 ende „ 40 „ 40 ende



7
Van de 82 regels zijn er slechts 39 volkomen aan elkaar gelijk.
De afschrijver B is accurater, maar radicaler in taalvormen en in spelling. Eerbied voor het rijm mist hij: waar de rijmklank afwijkt van zijn dialect, verandert hij het rijm, en daarin is hij vrij consequent. Zoo verandert hij allien en yen, dat in H 142 X in rijm voorkomt en 2 keer buiten rijm, steeds in alleen of allein, een of eln; wijzigt constant (103 X) eerst in ierst en kinnen in kennen (110 X); verandert (213 X) veel in voel en Iaat 5 X veel staan. H noch B hadden gevoel voor rhytme: herhaaldelijk bederven ze dit door invoeging of weglating van al of die, door het plaatsen van ge voor part. praet. of andere werkwoordsvormen, door apocope van e, door het weglaten of invoegen van het lidwoord.
Wat hun spelling betreft het volgende: H schrijft gh voor velare, g voor palatale klinkers, B schrijft overal moderner g. H gebruikt soms z, B altijd s. Voor a, ö, ë, ü in gesloten lettergrepen gebruikt H ai, oi, ee, ue of ae, oe, uu, soms uy. B schrijft nooit ai en oi, maar steeds ae en oe wel leest men dikwijls ui. (Zie § 123). Door beiden wordt ei en ey zonder merkbare reden door elkaar gebruikt; ƒ en y eveneens, wat ook het geval is met ij en y, zoodat we veelal niet kunnen uitmaken of de y ï of % voorstelt. (Zie § 115). Duitsche-spellinginvloed zien we bij H in de spelling thien "(decem) en sthien (lapis) (v. H. § 90 opm. 2; Fr.2 § 8), terwijl B tien en steen of stein schrijft. H heeft guet, B goet (Ts. XXX 286). Over het algemeen gebruikt H graag zooveel mogelijk letters en B zoo weinig mogelijk.
Bij de beoordeeling van B is dikwijls een nuttig gebruik



27
§ 56-§ 59
§ 56. bin x ben.
Bin is de vorm van Hild. blijkens 9,59 H bin:in. H heeft 44Xbin, dat B op één uitzondering (42,4) in ben verandert.
§ 57. verdrencken.
Drincken is de gewone vorm. Slechts eens (35,36) hebben H en B verdrencken. Men zal hier een geval hebben van verwarring met het transitieve drencken. Zie Fr.' § 168.
§ 58. is X es.
Afgezien van het 176 X voorkomen van eest bij B voor isset van H, kan men is den gewonen vorm noemen. Toch schijnt Hild. es te kennen, waarschijnlijk uit zijn lectuur (cf. het uit den Lekensp. overgenomen 50,32 es:des). Es komt 18 X voor, waarvan 13 X op des, mes (culter), ghewes, -nes en les. B verandert overal in is, behalve es: mes. Merkwaardig is 46,14 H is, B es.
§ 59. ligghen X legghen.
H verwart blijkens onderstaande voorbeelden beide werkwoorden, B nooit.
6,108 H Sitten, legghen ofte staen; B liggen, 23,118 H ...schone woerden legghen boven; B liggen, 26,174 H Doe hine sach legghen opt befit; B liggen,
82,100 H wij willen gaen legghen; B liggen,
84,135 H Die si gheheel daer legghen sach; B liggen, 84,249 H Aldaer zljt vonden legghen schoen; B liggen, 53,147 H Men sal die sonden ligghen ave; B leggen, 61,151 H ...hijt holpe ligghen neder; B leggen, 94,163 H Mochtment dan wel ligghen neder; B leggen. Het is eigenaardig dat men nog in Holland de beide woorden verwart, maar in het Oosten van ons land niet. Verdam vermoedt Mnl. Wrdb. i. v. leggen een dialect-



§ 60-§ 64
28
verschil. M. i. is in bovenstaande gevallen daar geen grond voor te vinden. De verwarring zal zijn oorsprong hebben in den 3 s. pr. leit, die door Hild. (niet door B) ps. gebruikt wordt voor ligt en legt.
§ 60. mlcken X mecken heb ik alleen in rijm aangetroffen: 4 X heeft H een rijm op dick of stick. In 61,187 leest men mecken: trecken en 68,37 bevlect: meet. B heeft overal mlcken. Het komt mij voor dat micken de vorm is van Hild., dat hij mecken kende uit de Lsp., die beide vormen heeft. B kende alleen micken.
§ 61. missen X messen.
49,14 H sessen: messen (B missen). Bij H leest men te mes: -nes; B heeft ook hier mis. § 62. mis-, -nis X mes-, -nes.
De gewone vormen zijn B en H mis-, -nis. Alleen uonnes leest men 7 X in No 24 bij H, B behoudt dat maar eens. In rijm vindt men 2 X H -nes:ghewes, B -nis:gewis.
§ 63. ghewis: ghewes.
Bij H lezen we slechts eens in rijm ghewis, nl. 80,104 is :ghewis, tegen 6 X ghewes als rijm op S, -nes, abdes, des. B houdt dit vier keer (33,96 ; 66,79; 71,41; 112,96), wat wel opmerkelijk is, daar B voor s de voorkeur geeft aan i.
§ 64. mit X met.
Beide vormen worden door elkaar gebruikt, maar zoo, dat H voorliefde voor mit, B voor met toont: ik teekende 42 X H mit tegen B met aan. Als adverb. komt het 5 X in rijm voor op set (3), met (1), onbesmet. In geen enkel geval vinden we daar mit. Mit is dus niet alleen „nordöstlich," zooals Fr.2 § 68 meent.



33
§ 78-§ 82
mit (metitur) van B. H toch heeft dikwijls verkorting in de 3 pr. als ghift, nimt, voor gheeft, neemt, wat B niet heeft. In mit (metitur) zou ik dus een oorspronkelijk rijm van Hild. willen zien, maar men moet dan concludeeren tot een i-uitspraak in bet, beset en ghebet, wat met het oog op § 105 moeilijk is aan te nemen.
§ 78. Voor de volledigheid zij gewezen op: 36,143 H tresoer, B trisoer; 97,84 H messagier, B misselgier; 92,64 H eeraude, B yraude (v. H. § 28).
Opm. Simpel komt 3 X voor, alleen in 50, dat overgenomen is uit den Lekenspieghel. H heeft 2 x sempet, B en de Lks. steeds simpel.
§ 79. Soms vinden we voor Wgerm. / in open lettergreep ö (gespeld oe of o), nl. in de verbogen vormen van spel, veel, zeven, beien (blaffen) en telen.
§ 80. speleX spoele.
De ö-vorm komt alleen voor bij B, ook in rijm, bvb.
4,467 H veleispele, B vele: spoele,
5,68 H oeleispele, B voele: spoele,
17,129 en 101,42 H spele ivele, B spoel: voel.
Bovendien leest men 5 X spol, alleen bij B, maar in rijm spel, 85,215 H en B spel:snel en 109,163 H spel:sel, B spel: sal.
§ 81. veelXvoel.
Ook hier is de ö-vorm alleen van B. Ik teekende de wisseling 195 X aan, zoodat men bij B zelden vele leest (5X). Ook in rijm verandert B meestal, bvb. 94,97 H vele:spele, B voel:spele. Vgl. ook § 80.
§ 82. sevenXsoven.
Den ö-vorm leest men weer alleen bij B (19 X). In rijm 83,139 H seven: even, B soven: even maar 91,127 H en B seven: leven. W. F. T. 3



35
§ 89-§ 90
Daar in rijm steeds -vullen gevonden wordt, is vollen klaarblijkelijk een analogievorm van H.
§ 89. Een paar alleenstaande gevallen willen we nog bespreken: We lezen 97,31:
Nochtan brenghet sulke vrucht Mit soeten douwe, mit ander vacht. B heeft hier lucht i. p. v. vucht, wat misschien de ware lezing is.
Een tweede waarschijnlijk bedorven plaats, waarop al de aandacht gevestigd is in de inleiding, is: 81,349 Ende hierof voeren si sloetelen twee
Doergevlucht in cruusghewise. Er is sprake van de gekruiste sleutels in het wapen van Leiden. B heeft d'gevlucht. Waarschijnlijk is de oorspronkelijke lezing, vgl. 81,406:
Daer ghevuecht int cruusghewise. Opm. verdient nach voor noch bij H. Ongetwijfeld was nach een vorm van Hild. Behalve 27,254; 106,120 en 119,73 komt het 7 X in rijm voor, steeds op dach, mach, sach: nl. 21,80; 22,137; 25,72; 47,65; 81,376; 84,202 en 304. B verandert overal in noch. Zie voor de tegenwoordige taal Boekenoogen : Zaanl. Id. i. v. nag. Ook Winkler vermeldt nach in z'n Dialection voor Enkhuizen.
Westgerm. ü.
§ 90. bosch X busch.
H schrijft 2X busch (20,49 en 109,239), eens bosch, B steeds bosfch). Busch is nog Zaansch (Boek. i. v.), en kan misschien van H zijn, die meer Noordhollandsche vormen heeft.
Opm. Busse (fr. botte) komt H en B voor 84,206.



§ 91—§ 95
36
§ 91. joncfrou X jonfrou X joffrou.
De vorm met u komt niet voor. Uitgezonderd 32,317 en 319, waar H jonfrou schrijft, leest men bij H joncfrou en bij B joffrou.
§ 92. lucht X locht.
Op de 9 plaatsen die ik opteekende, schrijft H steeds lucht, waarvan 4 in rijm, nl. op vrucht (23,12; 81,15; 99,6) en gherucht (32,11). B heeft daarvan 4 keer locht, waaronder één rijmgeval 32,11 locht:gerocht. Blijkens ags. lyft kan hier umlautsinvloed zijn, waarop dan de vorm lucht van Hild. en H teruggaat; de vorm van B is locht.
§ 93. lust X lost.
Lust is bij beiden het gewone woord, ook in rijm op rust (79,400; 80,152) en kust (109,27). Lost leest men eens bij B: 82,18 rost: lost (H rust: lust). Het w.w. lusten leest men steeds met u, ook in rijm.
§ 94. doncken X duncken.
Uit den aard der zaak komt hier hoofdzakelijk ter sprake de 3. s. pr. donct. H heeft 3 X dunct, (< thunkid Fr.2 § 72). 29 X donct, B daarentegen overal dunct. Doncken H 27,7, B duncken. Twee plaatsen verdienen nog bespreking: 104,136 H. Hem selven soude nochtans dincken als rijm op zlncken, en 116,86 H Tmach den goeden dincken hinder. Op beide plaatsen schrijft B duncken. Waarschijnlijk verwarde Hild. hier denken en dunken, wat te eer begrijpelijk is, daar hij van denken als 3. s. pr. dincten 3. s. praet. docht gebruikte, terwijl in B's taal die vormen denct en dacht zijn. Vgl. § 5 en § 37.
§ 95. gherucht X gherocht.
Door zijn langen klinker (wgerm. *hróftia) hoort dit woord hier eigenlijk niet thuis. Toch wordt het om zijn zeker oude verkorting hier behandeld (Fr.s § 71 anm.).



37
§ 96-§ 99
De gewone vorm is gherucht, ook in rijm: 13,113 H en B gherucht-.vlucht en 45,12 H en B lucht: vrucht: gherucht. Gherocht vindt men eens bij H en eens bij B.
79,106 H brochte: gherochte, B brochte: geruchte.
32,12 H lucht: gherucht, B locht: gerockt.
Op beide plaatsen zal H den oorspronkelijken vorm hebben, daar brochte en lucht vormen van Hild. zijn. Zie voor dit gherocht Mnl. Wdb. 1555 i. v.
§ 96. connen, conde (subst.), const, constich, constenaer X kunst.
Zoowel bij H als B is de o-vorm regel, ook in rijm bvb. 34,73 H en B tafelronde: conde (subst.). Alleen 110,6 leest men H gonst: konst, B gunst-.kunst.
§ 97. gunst X gonst.
Gewoonlijk leest men gonst, dat vast is in rijm (15,196; 21,318; 52,2), behalve het boven aangehaalde 110,6. Buiten rijm heeft H gonst (8), B (11). Gunst heeft H 7 X, B 4X. Eigenaardig is, dat H vóór gedicht 31 nergens gunst heeft, wat misschien verband houdt met de in de inleiding uitgesproken meening, dat daar wellicht een ander voorbeeld ten grondslag ligt. Ook de rijmen getuigen dat gonst de vorm was van Hild.
§ 98. dubbel X dobbel.
116,32 H dubbelt, B dobbelt.
§ 99. houde, scoude X hulde, sculde.
Beide vormen komen H en B passim voor. Toch schijnt houde langzamerhand te moeten wijken voor hulde: men leest houde hoofdzakelijk in rijm (7 X) op soude en woude, buiten rijm hulde (9), dat slechts 3 X in rijm voorkomt uitsluitend op sculde. Dat Hild. beide vormen kende, zou misschien afgeleid kunnen worden uit 91,137



§ 100—§ 103
38
—140, waar vlak na elkaar de rijmen voorkomen hulde: sculde en soude: houde. Toch weerhoudt me het uitsluitend rijmen van sculde op hulde van die gevolgtrekking. Volgens Fr.-v. W. i. v. was hulde owfri. Het w.w. hulden (= huldigen) leest men 63,48; het adj. hout 12,181 en 17,111.
Voor sculde past dezelfde opmerking: scoude haast uitsluitend in bewijzend rijm (24), o.a. op behouden, zouden, out. Sculde 3 X in rijm op hulde, en buiten rijm 23 X. Het adj. is steeds sculdtch.
§ 100. sondefr) X sunde(r) (peccatum, peccator).
H heeft steeds sonde (99), ook in rijm (24) op orconden, gronde, stonden, ghebonden, ghevonden en vlonder. B verandert op 4 plaatsen na in sunde, behalve in rijm. Daar verandert hij slechts o in u op 79,305; 85,105; 106,215; 109,101 en 116,41. § 101. dinne X dunne.
87,88 H bekennen: sinnen: minnen: dunne (B dunne),
96,240 H kinne: dinne, B kenne : dunne. § 102. pit X put.
54,116 H besit:pit, B besit:put,
70,219 en 85,130 H pit: dit, B put: dit,
20,128 H dit:piet (3.s. pr.), B dit:put.
Buiten rijm leest men H en B 5 X putten (w.w.), waarvan 4 X in N° 20. § 103. stic X stuc.
8,83 H en B stic:strick,
27,202 H en B, stick: mick: dick: strick,
33,87 H en B stick:mick,
58,224 H micken: sticken, B micken: stucken,
109,119 H sticken: micken, B stucken: micken.



39
§ 104—§ 105
Buiten rijm heeft H altijd stic (3), B stuc (5). In 44,106 leest men H rebstec, B ribstuc.
Opm. !. Brugge (13 X) en rugge (2 x) hebben nooit i, ook niet in rijm (23,129 en 71,166). Daar ze echter op beide plaatsen op elkaar rijmen zijn /-vormen voor Hild. niet uitgesloten. § 104. oevelXeoel; croepeïX. crepel. H heeft oeoel (12,85; 20,152 ooel; 57,36 B edel) en eoel (73,244 ; 84,291; 115,52). B heeft in de laatste drie gevallen en 20,152 eoel, in 12,85 ooel. H heeft crepel 87,186, B croepel.
§ 105. Overzien we de behandelde woorden met Westgerm. u, dan vinden we m. i. als vormen van Hild.: busch?,joncfrou, lucht, lust, doncken, gheruchte en gherochte, connen met samenst., en afleidingen, gonst, houde, scoude, sonde, dinne, pit, stic. De laatste drie zijn ook Vlaamsch en Zeeuwsch, en waarschijnlijk ontwikkeld uit holl. fris. vormen met e. (Zie Boek. en Kil. pet. Holl. j. put). Zou rebstec daartoe een aanwijzer zijn? Vgl. echter § 77. B zette graag o in bosch, locht, lost; u in duncken en sunde, dunne, put en stuc. Dat ook voor H pit minder gewoon was, blijkt uit 20,127, waar hij pit doorstreept en verandert in piet. Van beide afschrijvers zijn waarschijnlijk de vormen hulde, sculde, brugge en rugge.
Opm. 1. Misschien hebben we nog een geval van u>i te zien in duncken en dincken. Zie hiervoor § 94.
Opm. 2. Voor de volledigheid zij gewezen op het 24,153 bij H voorkomende plocken, naast het gewone plucken, waarvan voor beiden geen rijmgeval te vermelden is: men leest 24,161 H scheren: reden, B



§ 106—§ 109
40
pitteken: stucken. Nog tegenwoordig spreekt men in Holland van plokgeld.
Opm. 3. Ten slotte wil ik nog vermelden 83,109 H butter, B boeter.
Westgerm. u.
§ 106. ree X ra (scheepshout), kan Friesch zijn. Men leest het 38,2 H en B zee: ree. Ook bij Winschooten : Seeman en Witsen: Aeloude Scheepsbouw en Bestier komt ree voor ra voor.
§ 107. Zooals te verwachten is, missen we den umlaut bij H en vinden hem bij B. Bij B leest men vaak ceset cleger, lege (leger, leechste), meechden, neecte (appropinquabat), waar H schrijft case, clagher, laghe (lagher, taechste), maechden en naecte. Rijmgevallen zijn:
15.135 H lagher:jagher, B leger:jager,
76,23 H draghen: laghen, B dragen: tegen,
89,57 H verlaghen: daghen, B verlegen: dagen,
90,77 H laghe .daghe, B lege:dage,
96,176 H clagher: lagher, B cleger: leger.
§ 108. ü onmiddellijk door heterosyllabische j gevolgd :
H craey, drayen, mayen, nauen, sayen;
B crey, dreyen, meyen, neyen, seyen.
De rijmen zijn op payen (81,398; 101,13), oerfrayen (gaudere) (32,212) en spraeyen (97,375). Van de 28 gevallen behoudt B viermaal de ay, nl. 55,12; 66,181, 182 en 184. "
§ 109. 5 met tautosyllabische /:
gaet, staetXgeet, steetx geit, stelt.



41
§ no
De gewone vormen zijn stoet en gaet, soms steet en geet, en zeldzaam steit en geit.
10,104 H en B duusterheit: steit,
34,1 H steit: bereit, B steet: bereet,
49,85 H en B steet: heet (fervidus),
67,22 H oerbeit: steyt, B oerbeit: steet,
62,160 H en B ghereet: steet,
71,112 H ontsie (\. ontseit): steit, B ontseet: steet,
73,83 H steit: ghiericheit, B steet: giericheit,
76,114 H gaet:stoet, B geet: steet,
84,373 H en B gaet:staet,
120,95 H en B stoet : zoet,
36,141 H en B stoet :oaet,
39,69 H en B ontfaet: verstoet,
71,63 H -heit:gheit, B -heit:geet,
73,11 H gheit:-heit, B geet:-heit
Buiten rijm komt g-ae/ en stoet ps. voor. B heeft 5 Xgeet voor H #ae£ H heeft buiten rijm nergens steet en eens geet (42,74).
De gewone vormen van Hild. zullen dus geweest zijn: staet en gaet, maar hij kende ook steet en gheet, en misschien steit en (§114 noot).
Misschien heeft H vele vormen met ee in vormen met ae veranderd. Voor B waren geet en steet de gewone vormen, hij kende ook gaet en staet, maar niet geit en steit. De vormen met ae hebben de overhand gekregen door analogie naar den infinitief.
Weslgerm. s.
§ 110. hilt, hilden X held, helden X hielt, hielden.
H heeft buiten rijm hilt (17), hilden (3), helt (5),



§ ni-§ H3
42
helden. (3), nooit hielt of hielden; B heeft steeds hielt en hielden H rijmt helt op gkestelt (66,6) en ghespelt (96,106, ook R), helden op /we/Vfen (96,228) en ontghelden (96,177 en 120,44), hilt of M<fe op milde (43,8), ori&fe (12,200; 17,207 en 96,214), op scilt (66,129 en 96,87, de laatste ook bij R). B verandert steeds in hielt, hielde of hielden en bederft daardoor overal het rijm. v. H. §5, §26 opm. 1 en § 180 f, en Fr.2 § 150 schrijven het verschijnsel toe aan verkorting door volgende ld. Dat hilt bij Stoke (S. Hoeker, blz. 47) 't meest voorkomt in C, dat door den Naaldwijkschen prior Mattheus Gerardus in 1390 werd geschreven, versterkt de ook uit ons materiaal te trekken slotsom, dat de vormen met / de Hollandsche zijn. § 111. oei, vellen X viel, vielen.
Hier is vrijwel hetzelfde op te merken, met dit onderscheid, dat viel (21) meer in gebruik komt tegenover oei, dat alleen bij H voorkomt, en wel 7 van de 15 X in rijm op sel (26,12), ghelt (59,82), wel (47,25; 91,24; 95,96), capel (84,300) en el (87,77). B verandert in viel, bederft daarmee het rijm of verandert den tekst. Ik vond slechts een rijm H en B 80,191: viel:ziel.
§ 112. PieterX Peter.
Pieter is de vorm van H (23), Peter die van B (25). H schrijft 25,202 en 70,156 Peter. § 113. spieghel X speghel.
H en B schrijven beiden spieghel (18). Merkwaardig is 68,68 H zeghel: speghel, B spiegel: spegel. Fr.2 § 28 zegt met verwijzing naar v. H. 42: speghel aus einer anderen rom. Grundform.



43
§ 114
Westgerm. i.
§ 114. Allereerst dient de diphthongeering van i tot ij (d. i. ei) besproken te worden, vooral omdat bij de behandeling van deze kwestie eenige plaatsen van onzen dichter een belangrijke rol speelden (te Winkel, Ts. XX,97: Salverda de Grave, Ts. XXI. 48; Lecoutere, Leuv. Bijdr. V. 146; Franck, Ts. XXIX. 265). Ze komen voor in 73, be- j staande uit 22 strofen, die alle eindigen op: Wapen ooeri die giericheit. De rijmwoorden op dien slotregel zijn achter-j eenvolgens bij H en B: 1. gheit, geet; 2. cleyt, cleet; 3. wreet, wreet; 4. vertelt, verleet; 5. creyt, creyt; 6. ghereyt, geet; 7. steit, steet; 8. ghesceit, gesceit; 9. bereyt, bereet; 10. versleil, versleet(y. staen);\\. bescrett, bescreyt; 12. gleit, glelt; 13. weyt, weet (v. weten); 14. breyt, breit; 15. reyt (de uitgave heeft verkeerdelijk breyt), spreyt; 16. meyt, meit; 17. feit, feit; 18. pleyt, pleit; 19. zweyt, zweet; 20. onghesett, ongeseit; 21. sneyt, sneet; 22. arbeit, arbeit.
v. H. blz. 50 meent, dat creyt (v. 59), gleit (v. 143) en sneyt (v. 251) gelezen moeten worden als crijt,glijt,snijt; te Winkel (Ts. XX. 97) ziet er imperfecta in : creet, gleet, sneet. De laatste vorm vindt steun in de variant sneet, die B heeft en door de uitgevers verwaarloosd is. Onder de 22 rijmwoorden vinden we wreet en zweet, waar een e/-vorm zeer onwaarschijnlijk is, althans bij Hild. nergens anders voorkomt, maar ook feyt en pleyt, waar een eg-vorm vreemd zou zijn. Waarschijnlijk is de oplossing als volgt: Hild. gebruikte niet alleen giericheit, maar ook giericheet, dat H' trouwens in v. 36 als rijmwoord heeft. Hij kende nl. den uitgang -heit en -hede, gebruikt ze ps, en verkort, als Hollander, de laatste tot -heet1).
0 Is deze veronderstelling juist, dan vervalt de waarschijnlijkheid van geit en steit als vormen van Hild. (§ 109). Vgl. ook 73,119 oersleit, dat geen autosyllabische I heeft



§ H4
44
Zoo loste hij de moeilijkheid van het 22 X terugkeerende rijm op. H en B (of hun gemeenschappelijk voorbeeld deed het reeds) schreven haast overal vormen met ei, verklaarbaar door hun neiging om -hede in -heit te veranderen (§ 141). B die zich niet veel om het rijm bekommerde, kreeg daardoor veel onzuivere rijmen. Een vorm gleit zou trouwens voor Hild. even vreemd zijn voor gleet (praet.), als voor gltjt (praes.). In 81,127 lezen we H en B teet (praet. v. liden): salichheit, waar oorspr. wel gestaan zal hebben salicheet, dat B nog heeft laten staan: 79,62 H ombereyt: salicheit, B onbereet: salicheet. Zoo zal men ook 100,121 H nedergleit: zericheit, B nedergleet: sericheit dienen te herstellen als nedergleet: sericheet. Voorts vermeldt v. H. t. a. p. leimen voor lijmen (83,162) en t.W. t. a. p. screinen voor scrijn. De e/-vormen zijn hier van B. Toch mogen we ook deze plaatsen niet als bewijzen voor diphthongeering beschouwen, omdat het lyemen van Hild. t.a.p. niet lijmen, maat leemen is (Zie Mnl. Wdb. i. v. leimen, lemen), en scrine hoogstwaarschijnlijk een nevenvorm serene had. Zie Fr.-v. Wijk i. v. schrijn, waar de schrijver vraagt: ê of i ? Het woord komt 7 X voor: H scryen (81,221 en 239), schrijn (84,169 en 177 en in rijm schrijn:sijn), schreen (84,253 en 84,248 alleen: schreen: deen . ghesien). B heeft steeds screinen, behalve in het laatste rijm schrein. Als Hild. dus den vorm serene, wat ik betwijfel, kende, dan had deze ê, en die ê is niet te vergelijken met de ë van lelie, zooals Fr.-v. Wijk doet.
Toch meen ik met prof. te Winkel (t. a.p. blz. 97), dat B de ^/-uitspraak kende, en wel op grond van de volgende plaatsen :
25,127 H Wat soectt, ghl vrouwen, hier ter stadt, U aensicht bletck, mit tranen nat? B maakt van den tweeden regel:



45
§ 114—§ 115
U aensicht blijct van tranen nat? Het begin van No. 45 luidt bij H:
Maria, orou, dijn reynichheit Die wese huden mijn ommecleyt Voer alle misval ende leyt Jeghens die vyanden mijn. B schrijft voor leyt, nijt. 83,109 H Butter, case, eyer of spec,
B Boeter, cese, eyser ofte spec. Bovenstaande verschrijvingen zijn verklaarbaar, als we aannemen, dat H biljet, nijt en ijser diphthongisch uitsprak. Het omgekeerde, waar B / schrijft voor ei, zien we in: 77,174 H Die heymelic wilt leyden (B llden) omme
Den sulken, dat si hoer hilic laten. Misschien kende ook afschrijver H al de diphthongische uitspraak, al berust deze meening slechts op één plaats*) nl. 95,59 Men sal thants ontbiten ryden Optie tafel rond daer bij waar B heeft: Men sal u thant ontbiten reyden, maar voor hij ontbiten schreef, had hij al be (van bereiden?) staan, dat geannuleerd werd.
Zeer zeker was de diphthongeering Hild. zelf onbekend: hij is op geen enkel ij: ei rijm te betrappen. Ten overvloede blijkt dit uit het strofische gedicht 27, waar de 8-regelige strofen twee rijmen hebben. Het elfde couplet heeft de rijmen: zyde:reiden : blyde:leiden: verscheiden: wyde: seyden: tyden.
§ 115. Ouder dan de diphthongeering is de rekking van ï voor n + dent in woorden als kint, blint, vinden, enz
*) Reynsburch (h en B 4,617) durf ik niet in het geding betrekken, al leest men ook 81,318 sijn:Rijn.



§ 115
46
(v. H. § 8 a; Fr.s § 59). Deze rekkings i nu is blijkens het 17de-eeuwsch eveneens gediphthongeerd, en B kende deze diphthongeering ook. Buiten rijm is dit moeilijk te bewijzen, daar ij en y door elkaar worden gebruikt, en H soms i, dan weer y schrijft, hoewel steeds mitt is, daarentegen ymmer (B ummer). Overigens is B zuiniger met y: hij schrijft zelden ey voor ei, of ye voor ie, zooals H veel doet, wel syn en sijn (esse). Als B dus schrijft ij, ben ik geneigd aan te nemen, dat hij ei uitsprak. Sterker wordt dit vermoeden, als we zien, dat hij 138 X een i in deze positie verandert in y of ij. 58,115 H onderwynden: vynden, B onderweinden: oynden, 62,36 H onderwint: Mint, B onderweint: blijnt, 73,19 H bewynden: vynden, B beweinden: vynden, 87,286 H vinden: ontbinden: onderwinden: verslinden, B vijnden: ontbijnden: onderweinden: versltjnden. 99,2 H ghehinde: linde, B geheinde: lijnde, In de eerste vier gevallen moet het ons treffen, dat de ei voorkomt in afleidingen van winden, wat ons er toe zou kunnen brengen te denken aan rekking van een wisselvorm wenden, maar deze wisseling toont B nergens, ook niet bij vinden en dgl. Het zwakke werkw. wenden komt bij B steeds voor als weinden (§ 47). B kende dus twee werkwoorden (wenden en winden), die hij verschillend moest spellen, maar gelijk uitsprak, en zoo is het te begrijpen, dat hij bij dit woord soms de verkeerde spelling gebruikte.
Kende nu Hild. zelf of H deze rekking? Men zou 't kunnen opmaken uit 13,52 H: vient voor vindt en uit de volgende rijmen:
6,121 H en B schijnt: vint. 34,128 H en B twijnt (3 pr. v. twinen): btjnt.



47
§ 115—§ 116
76,27 en 80,147 H en B verschijnt: oijnt.
Maar de mogelijkheid bestaat, dat we juist verkorting moeten aannemen van schijnt en twijnt, daar we die bij H veel vinden in deze gevallen: o.a. ghtft voor geeft, nimt voor neemt, mi& voor meet (§ 77). Deze veronderstelling gaat echter niet op voor:
61,54 H. In een convent mit horen vrienden
Die sonder twifel Gode mienden (B minden).
Nergens heb ik een vorm vrintvoor vrientaangetroffen; alleen H 74,38 vrunscap; het rijmt op verleent^, verlient), mient (putat 12,185) en onverlient (71,115). Een dergelijke plaats is:
95,73 H Ende elcman coes in corter stont Dat syn begheren, dat hi myende, Warent vrouwen ofte man Alsoe vroe alsmen ontbiten diende.
B heeft voor den tweeden regel:
Nae sinen begheren wal hi minde
Juist omdat beide plaatsen miende(n) hebben, voegt ons grootere bedachtzaamheid. Hild. toch gebruikte mtenen (putare § 161), dat B nooit (behalve dan op deze beide plaatsen) liet staan, maar meestal in melnen, soms in menen veranderde. Wat de beteekenis betreft, kan zonder gewrongenheid op beide plaatsen, waarvan de laatste bedorven schijnt, minnen zoowel als menen aangenomen worden. Zie Mnl. Wrdb. i. v. menen. 4.
§ 116. Als slotsom meen ik te mogen opstellen:
dat Hild. de rekking waarschijnlijk niet, en de diphthongeering zeker niet kende,"~—"~
dat H in beide overeenstemming vertoont met Hild.,
dat B de rekking kende, en de i, zoowel als den gerekten klinker diphthongisch uitsprak.



§ 117—§ 118
48
Opm. Onze vriend B heeft ook de Dietsehe Doctrinaet afgeschreven. Dit afschrift is door Jonckbloet bij zijn uitgave niet gebruikt. Ook daarin vinden we soms zijn verschrijving onderweinden (I 3603) en rijmen als vijnden: einden, waar de tekst heeft vinden: inden (I 102,896,917), eveneens oijnden: onderwijnden (tekst: venden: onderwinden II 645). Hij heeft ook het rijm fonteynen: feynen (III 1460), welk feinen v. H. 50 opvat als fijnen, Te Winkel Ts. XX 91 als „bedrog", Salv. de Qrave Ts. XXI 40, noot 1, als „hésiter", ofr. feindre.
§ 117. Afzonderlijke vermelding verdient alleen:
hilic X huwelyck.
De gewone vorm H en B is hilic (24 X). H heeft 2 X hilijc. In N°. 48 (aan den Lsp. ontleend) heeft H r. 12 en 19 hawelijck, B hilic. Alleen in den titel van 56 heeft B huwelike. In rijm leest men het: 48,16 H huwelijc:aertrijc, 1 B hilijc: eertrijc. Huwelyk blijkt dus wel van Brabant te | zijn ingedrongen, al is het verwonderlijk, dat we 't woord j niet vaker bij B lezen. *
Westgerm. 5.
§ 118. Voor een te verwachten oe<ö, vindt men dikwijls o, ou of ue. Zoo leest men:
a) voor gutturalen : rokeloes(4,91 R, H ontbr. Broekelose), drogen (25,81; 36,53 beide B, H droeghen), ghenoghen (H en B 49,183: voeghen), verslogen (32,120 B in rijm op droegen, H versloeghen), sloge (B 93,38, H sloege).
b) voor andere consonanten, behalve m, n,o\ r: boven (B 19,138, H boeven); hode (H 31,119: vroede, B ontbr.); gode. rode (B 36,69, H goede:roede, maar 65,32 H gode, B goede, 36,171 B rode, H roede); drove (H 54,97); doot



§ 121
52
68,85 H proeven (B ue): behoeven, 80,58 H en B behoeft: gheproefl,
103,43 H proeven (B ue): droeven,
116,78 H toeven: beproeven (B ue),
118,77 H gheproeft (B ue) : behoeft, zuecken. Ook hier is de ae-vorm van B (16 X) en Hu 42,56;
in rijm 36,105 H en B besoecken: hoecken, H slechts
7,101 zuecken, B suken. suenen leest men slechts B 73,129, anders soen(en), bvb.
99,151 H en B zoen:doen. suet is eveneens alleen van B (24 X).
Welke klankwaarde heeft die ue? Daar we bij B umlaut van lange klinkers kunnen verwachten, meen ik voor B ü te moeten aannemen. Bovendien leest men B 81,189 mueren, en juist dat teeken kj vinden we dikwijls bij ghenuechte. Daar komt nog bij, dat B voor ö oe schrijft (voele, oevel, croepel, spoele, zie § 79 en § 104). Ook schrijft hij 87,95 duet en 102,25 duet. Daarentegen meen ik voor H te mogen aannemen «e = ö, omdat deze schrijft: vruecht, juecht en duecht (zie § 121).
§ 121. Bij het hier behandelde sluit zich gevoeglijk de behandeling der ö: ö-rijmen aan. Men kan hier twee groepen onderscheiden:
a) ghoene (ille), ghewoen en soen (filius);
b) woorden met cht:doecht, verhoecht, j'oecht, moecht, ghenoecht, (ghe)voecht en vroechde of daarmee verwante vormen zonder t.
ada). Uit de rijmen kan men opmaken, dat Hild. in deze drie woorden ö had. H laat die meestal staan, maar B verandert: deze kende waarschijnlijk göne niet. De bedoelde rijmen zijn:



53
§ 121
16,54 H en B soenighoen,
35,5 en 61,45 H soen.ghoen, B sone.gene,
109,111 H soenighoen, B soen.geen,
53,149 H en B ghoene: ghewone,
44,87 en 79,145 H ghoen: ghewoen, B gene: gewone.
In 44,87 veranderde B de reeds geschreven o in e. Buiten rijm leest men steeds ghene of gheen, waarschijnlijk alleen 22,39 H ghoen, maar onduidelijk geschreven.
ad b). Hier is een slotsom moeilijker: de gevallen zijn:
doecht: (ver)hoecht (gaudetur): H en B 16,47; 19,48 en
151; 37,102 ; 40,29; 106,30. In 90,251 is de beteekenis
onduidelijk. Op 97,18 leest men H verhoghet: doghet, B
oerhoecht: doecht.
doecht.joecht H en B 6,175; 108,4 ; 116,204,
: (oer)moecht H en B 12,277 ; 24,276; 56,25; 61,201; 88,53,
„ -.ghenoecht H en B 77,47; 82,13; 100,95; 111,7, „ -.ghevoecht H en B 33,37; 41,145; 53,109;64,117; 71,90; 81,47 ; 82,95; 90,251; 92,39; 114,5,
doechde: oroechde H 10,253, B vroude1): doecht,
(verjhoecht: moecht H en B 52,77 en 103,47,
(ver)hoecht: ghenoecht H en B 6,95; 13,121; 106,135,
verhoechde: oroechde H 79,7, B ontbr.,
joecht :moecht H en B 12,305 en 59,15, „ -.ghenoecht H en B 82,57,
mocht: ghenoecht H en B 46,25,
vermoeghen:ghevoeghen H 82,101 B vermogen -.genoegen,
moecht: ghevoecht H en B 54,113,
i) B verandert steeds (39 X) oruechde in vroude, behalve 02,14. Ondanks de opgave van Kil. is dus vrouwde geen Hollandsche/vorm. Zie Ts. XX. 45.
)



§ 122—§ 123
54
ghenoecht: (ghejvoecht H en B 7,19; 37,105; 92,77; 100,73;
103,65. Verder nog H 79,201 en 80,190 die bij B bedorven zijn.
Opm. Het bijwoord ghenoech, dat B steeds verandert in
genoch, rijmt overal op vaste oe, als droech, sloech.
Om het overzicht niet onnoodig moeilijk te maken, zijn de gevallen, waarin H ue schrijft, (± de helft) niet afzonderlijk opgegeven. B schrijft nooit ue; deze schreef oe of o voor ó' (§ 79, § 104, § 120). Waar nu eenerzijds jücht, macht en ducht voor jeugd, mocht en deugd onbestaanbaar zijn, en anderzijds eveneens verdocht en gevocht voor vernoegd en gevoegd, lijkt het mij waarschijnlijk in alle hiervoor genoemde gevallen ö aan te nemen, of men moet elkaar naderende klanken veronderstellen, veroorzaakt door verkortende werking van -cht. Vgl. voor de combinatie a + cht § 3-§ 8 en voor / + cht § 75.
Westgerm. ü.
§ 122. Aanteekening verdient alleen vucht (ohd. fühtï) in 97,32 H Mit soeten douwe, mit ander vucht i vrucht, maar B voor wien de vorm vocht gewoon was, verandert in: mit ander lucht. Vgl. gherucht § 95.
§ 123. Zonder bezwaar kan hier de difthongeering van mnl. ü tot ui behandeld worden, ook al vallen daaronder woorden, welker ü stamt uit germ. eo of iu, of van nietgermaanschen oorsprong is.
Zooals in Hoofdstuk I, blz. 7 is opgemerkt, schrijft B steeds in gesloten lettergreep ae, oe, ee, te, ue, voor 3, 5, ë, i, ü, of hij verdubbelt de letter; eveneens ei, zelden ey. Hoogstzelden schrijft hij bv. nyemont, yegelijk, wel vaker bv. vynden en wynt, wat waarschijnlijk rekking



55
§ 123
is (§ 115). Veel van deze y's zijn van ij grafisch alleen te onderscheiden door het ontbreken der punten. Waar B dus ui of uy schrijft, bedoelt hij m.i. een anderen klank dan «i en wel den tweeklank öü-i (tgw. geschreven ut). Voor H is zulks niet aan te nemen, daar deze de y of / gebruikt (zooals Hollandsche schrijvers van zijn tijd meer deden) om den gerekten of langen klinker aan te duiden: alleen bij hem leest men spellingen als besuyrt (46,98), dair, (o.a. 17,253), antwoirde, (o.a. 17,215), twair (verum 19,122), bailiu (19,117), voirwair (o.a. 36,93), dairwairts (36,71), hoir (39,15), al zijn ze betrekkelijk zeldzaam en al leest men ze hoofdzakelijk voor r.
Eerst wil ik een overzicht geven van de 814 verzen (nl. N°. 1, 2, 3 en 4 tot vs. 323), die afgedrukt zijn volgens B, doordat bij H de beginbladen ontbreken.
Men leest daar: buten, dusent, gebroken, getrmve, lude, nuwe, rumen, ruut, ruwelijc, scumen, uut, uten, vernuwen, uersumen; en voor r: dueren, gebuere, mueren, natuere, puer, scriftuer, ure;
daarentegen beduyt 2,5; besluyt 2,6; bruict 1,243 \commuyn 2,119; overluyt 1,111; sluit 1,112; stuynen 2,51; tuyn 2,120; tuynen 1,246 en 2,52.
Nu de tekst, waarvan beide lezingen bestaan. Regel zijn voor H en B spellingen als: beduden, bëruren, besaren, betugen, buten, duer, dunen, duwen, (gejbruken, gedurich, geruert, gruwen, huden (hodie), creatuer, curen, lude(n), luken, tupen, muer, natuer, nuwe, puimen, ruken, rumen, runen, schuren, schuwen, slupen, stuken, stuer, struken, uut, vernuwen, enz.
In de volgende gevallen vindt men verschil In spelling:



§ 123
56
H.
Aafaafll,156;21,91; 15,120; 33,35 en 76;36,73;41,106; 68,148 ; 95,252 ; 97,149; 98,64 ; 99,230.
bruucten 41,3. besuyrt 52,25; 56,102. buucht 79,169. buuck 15,191. duyrt 52,26. dfre/ï 56,101.
duuster43,77; 54,67; 70,224;
71,148; 79,141 en 387;
80,78; 104,16,53,59,80,104
en 112; 108,154; 118,18. duutsche 21,25 en 34; 33,17,
36, 46, 78 en 86; 77,2;
86,11.
ghebuyr 54,100 ; 60,30. gheluyt 31,96.
gkeluut 32,36; 41,105; 90, 188,194 en 197; 99,229. gruut 81,414.
(t)huts 53 X, maar steeds
huse. buut 99,64. huyt 73,255. confusie 25,114.
B.
beduut 11,156; 15,120. beduit 33,35; 36,73; 41,106;
95,252 ; 97,149 ; 98,64;
99,230. beduyt 33,76; 56,65; 68,148. bruiden 41,3. besuert ibid. buicht 79,169. &MC 15,191. duert 52,26; 56,101.
duister ibid.
duitsche ibid.
gebuer ibid.
ge/ötf 32,36; 41,105; 90,197
99,229. geluyt 90,188 en 194.
gra# 81,414.
(t)huis 53 X, waarvan soms óteys, maar steeds huse. huit 99,64. ^ajtf ibid.
confuis25,l 14;43,33; 109,63.



57
§ 123
confuus 26,218; 43,33 ; 83,
30 en 227; 109,63. costume 77,145; 109,193. cruus 21,178; 58,173; 79,134
en 137; 79,209; 81,349,
384 en 406 ; 84,161 en
221; 87,68.
maar steeds cruce. crunen 70,206. cruut 99,115. cruden 12,29. cuusch 48,20 ; 49,30. cuysch 58,163 en 182. luut 21,187; 36,74; 68,147 ;
92,66; 95,250; 97,150. luut 73,256;
steeds lude lude(n) (lieden) ps. ruuct 77,78. mme 77,146; 109,194. mum 94,171.
mumt, ruumde 76,171; 89,
116; 18,38. runen 70,205 ; 77,63. schulen 83, tit. en 1. schuultAX ,205; 115,77 beide
in rijm op vult.
sluut 44,3; 81,238 en 454;
82,166; 98,63. stuyt 31,95 (alleen H).
confuys 26,218;83,30en 227.
costuym ibid. cmts ibid.
steeds cruce. cmynen 70,206. eruit 99,115. cmde 12,29. cuysch 48,20 ; 58,182. cuis(ch) 49,30 ; 58,163. luyt 21,187; 73,256; 92,66;
95,250; 97,150. luit 36,74 ; 68,147;
steeds lude lude(n) (lieden) ps. rulct 77,78.
ruym 77,146; 94,171; 109, 194.
ruimt, mymde ibid.
ruynen ibid. scuylen ibid. scuylt 41,205: vult. scutlt 46,146 (alleen B),
115,77 in rijm op vult. sluit ibid.



§ 124
58
spruiit 97,23.
spruten 21,97.
struuc 94,174.
(ghejtuuch 54,75 ; 75,60;
sp/Hyit97,23;60,64(alleenB.) spruyten 21,97. struic 94,174. (ge)tuich ibid.
tuicht ibid. verjuys 49,141. oersuymden ibid.
oule(n) 59,23; 65,11; 111,86. vuylen 83,2. 93,9.
104,42; 117,42; 118,150. tuucht 79,170; 82,8; 109,8. oerjuys 49,141. versumeden 32,157; 114,141;
118,62 en 65. vtde(n) 83,2.
vuyl(en) 59,23; 65,11; 111,86. zuut 93,9.
In dit materiaal valt ons allereerst op, dat B voor r nooit ay of ui schrijft, H soms b.v. ghebuyr, besuyrt, duyrt. Dit versterkt mijn opvatting, dat B met uy of ui een anderen klank bedoelde dan ü. Ten tweede is opmerkingswaardig, dat haast uitsluitend ui voorkomt in gesloten lettergrepen b.v. steeds huis naast huse, cruis n. cruce, eruit n. crude, en ten derde wil ik erop wijzen, dat de sluitende medeklinker meestal een dentaal is (155 X voor s, t, l of n, 8 X voor m, 2 X voor mt, 2 X voor k, 2 X voor kt, 5 X voor ch en 4 X voor cht). Vgl. nog 85,68 H twee tarninghen van deus (B duys) aes.
§ 124. Over het algemeen wordt parallelisme aangenomen in de diphthongeeringen van i > ei, ü > ui en ü > ou. Daarom wil ik nu deze laatste bespreken.
Duwen, gruwen, luwe (116,147) en nu tyebben steeds u, ook in rijm, bvb.:
88,69 H en B verduwen:gruwen;95,\86 H en B verduwen: schuwen; 39,114 gruwen: schuwen; 70,222 en 120,34 H en



59
§ 125—§ 126
B gruwen: betruwen; 98,100 H en B gruwen: schuwen ; 22,125 en 33,83 H en B u:nu.
Bouwen, blouwen, brouwen en rouwe(n) hebben steeds ou, zoo ook in rijm:
51,97 H en B bouwen:vrouwen; 76,219 H brouwen: ghetrouwen (B getruwen); 81,86 H en B bouwen: rouwen ; 73,99 H en B blouwen: schouwen.
Wisselende vormen treft men aan bij trouwen, schouwen en wouwen.
§ 125. (ge)trouwe(n) X (ge)truwe(n). (
De vorm met ou is regel bij H, (behalve 11,123 ghetru), terwijl B menige u (22 X) in ou verandert. Het subst. is bij beiden steeds trouw(e). In rijm leest men:
64,69 H en B betruwen: vernuwen,
71,37 H ghetruwen: vernuwen, B getrouwen: vernuwen,
70,221 en 120,33 H en B ghetruwen: gruwen.
Daarentegen leest men 14 X een rijm op bouwen, brouwen, rouwen of vrouwe, waarvan B 5 X de vrijheid neemt een a-vorm te schrijven en daardoor het rijm bederft, nl. 42,29; 46,219; 76,220; 85,23 en 119,123.
§ 126. schuwen X schouwen.
Hier vindt men een verwarring van schuwen (vermijden) en schouwen (zien). Men leest toch 83,23 H: Daer men vyanl schuwet (B scouwet) aen. Fonetisch is hier een u-vorm onbegrijpelijk, hoewel deze ook gelezen wordt Edew. 1242 en Pass. W. 234 c. Zie Mnl. Wrdb. i. v. aenscouwen. Schouwen (vermijden) leest men H 58,210 (B scuwen); 98,99 H schouwen: gruwen, B schuwen:gruwen. In de andere gevallen, waar de beteekenis „vermijden" onbetwistbaar is, leest men schuwen: 39,113 H en B schuwen: gruwen; 108,135 H en B schuwen: vernuwen.



§ 127—§ 128
60
§ 127. wouwen X wuiven (milvus).
13,87 H wuiven (B wouwen): gruwen.
Opm. verdienen nog nouwer (nergens), dat 3 X (15,14 en 56; 17,176) bij H voorkomt (B heeft nergent), en ju, dat eveneens alleen bij H wordt aangetroffen nl. 7,190; 10,197; 21,150 (2X), waar B u heeft. Het is wel eigenaardig, dat beide woorden benevens wouwen en vuerich (§ 182) alleen voorkomen in dat gedeelte, waarvoor ik in de inleiding een ander voorbeeld heb waarschijnlijk gemaakt (Hdst. I blz. 12). Het komt mij voor, dat dit voorbeeld dichter bij de taal van Hild. stond, dan het latere gemeenschappelijke voorbeeld. Ik maak dit op uit ju, dat volgens Fr2. § 73 saks-fri. karakter heeft. Ditzelfde karakter zie ik ook in nouwer. Fr2. § 62.2 merkt op: Ou gehort hier wöhl nur solchen Mundarten an, in dener uw wieder zu uw wurde. Zie ook te Winkel in Album Kern.
§ 128. Gaan we nu de drie dihpthongeeringen nog eens na. Ons materiaal wijst op de waarschijnlijkheid van het volgende:
Brabant kende in de 2de helft van de 15de eeuw:
a) volledig de diphthongeering t>ei.
b) alteen in gesloten lettergreep, vooral voor dentalen, die van ü > ui (öü)l)
c) de ou vindt men alleen in bouwen, blouwen, brouwen en rouwe(n).
Holland kende terzelfdertijd noch de diphthongeering
*) Erasmus geeft ook in zijn „De recta latini graecique sermonis pronunciatione dialogus" (1528) als voorbeelden van diphthongeering, woorden met volg. dentaal, waar hij zegt: „Bij domum of murem wordt * na a gehoord in dezelfde lettergreep" (in marg. huys, muys). Zie K. Kooiman : Twespraack van de Nederduitsche Letterkunst blz. 64.



§ 143—§ 147
66
36,119; 79,62 W-heit:bereit, B -heet.bereet,
46,61; 64,213 H -heiden:gheleden, B -heden:geleden,
77,209 H -helt: seit, B -heden: seden,
81,128 H en B -heit: leet,
87,158 H -helden: breyden, B -heden: breiden,
97,172 H -heden: deden, B -heiden: doen,
98,111 H -heide: vrede, B -heden: vrede.
§ 143. helen X hellen.
Dit woord komt weinig voor, en dan nog op onduidelijke of blijkbaar bedorven plaatsen. De rijmen zijn:
4,562 H ghedeelt: heelt, B gedellt: heilt.
7,18 H deelen: helen?) B deiten: heylen.
46,41 H gheheelt: ghedeelt, B geheelt: gedeilt.
56,103 H heelt :deelt, B helt:deilt.
§ 144. heillch X helich komt nergens in rijm voor. De vorm is heilich voor B en H (53 X). Helich leest men H 56,62 en 73,227 (B beide heilich) en B 58, tit. (H heillch).
§ 145. heimelic X hemeltje komt evenmin in rijm voor, en heeft ook steeds (33 X) den eZ-vorm. Hemeltje alleen B 85,21 (H heymeltjc).
§ 146. heeten X heiten (heet maken) leest men alleen 82,117 H heeten, B heiten. s § 147. cleden X cleyden.
Buiten rijm teekende ik aan 99,198 H en B vercleet, 115,70 H en B ghecleet en 115,71 H onghecleet (blijk-
x) Volgens het Qloss. en het Mnl. Wrdb. zou helen hier zijn celare, maar voor dit helen komt nergens bij B een «/-vorm voor, ook niet in No. 71 Van Helen. Waar bovendien het woord hier beide beteekenissen kan hebben, neem ik hailjan aan.



§ 156—§ 158
70
gheheten H 66,38; genetten B 66,38; heten H 101,76; hieten B 101,76. De rijmgevallen zijn:
37,74 H gheheten: oergheten, B geheiten: vergeten,
62,65 H hieten: oermeten, B heiten: oermeten,
68,71 H en B hiet:siet,
72,1 H en B : gheseten,
74,431 H gheheten: ghenieten, B geheiten: genieten,
96,98 H en B nietihiet, R niet: ziet. Opmerking verdient het feit, dat waar hier vormen met e rijmen, dit alle ê-woorden zijn. Zie § 172.
§ 156. e) voor n: ei, ee leest men in reine, wein(en) en weinig, ei, ie of ee in: alleen, een, geen en afleidingen daarvan, clein, meenen en steen.
§ 157. reine "Xrene.
De gewone vorm is reine (H en B 29 X), in rijm op meyne (21,84 en 106,114), stein (34,45 en 114,124);rene daarentegen treft men alleen in rijm aan (8X) op Magdaleen, alleen, ghemeen, cleen en neen. Verschillende vormen leest men:
44,27 H onreyn: eyn, B onreen: een,
58,199 H onreen:ghemeen, B onrein:gemeln,
64,107 H onreen: alleen, B onrein: clein,
79,69 H onreen: cleen, B onrein: clein.
Het ww. reynen komt 4 X voor, waarvan in rijm 109,153 H en B reynen: meynen, alleen 58,175 leest men B gereent.
§ 158. wenen Xwein.
Binnen en buiten rijm is wenen de gewone vorm, o.a. op Magdelenen (64,142), oersteent (64,146), meent (91,166). Het subst. weyn leest men 51,86 H en B meyne :weyne en 53,44 H onreen: ween, B onrein: wein.



71
§ 159—§ 162
§ 159. weinich X tvenich.
Zonder uitzondering heeft H weinich (7 X), B wenich of ewenich (= een weinig 34,27 ; 85,130; 100,34). Rijmgevallen komen niet voor.
§ 160. bien X been.
Van de vier plaatsen zijn twee in rijm: alleen daar heeft H bien: 41,189 en 82,87 H bien: zien, B been: zien. B heeft steeds been. § 161. Henen X lenen.
H schrijft steeds Henen, ook in rijm op dienen (21,169; 31,25; 44,34; 76,245; 79,177; 80,11; 83,185; 113,55; 118,53 en 119,5), ven/enen (12,149), ontsten (75,4), mtenen (96,50 en 104,29). B verandert steeds in e, alleen 71,115 vergeet hij het: H en B onuerlient: vrient.
§ 162. allten, ien, gien X alleen, een, geen X alletn, ein.
Vormen met ee leest men H en B 6 X, in rijm 9 X, vormen buiten rijm met ie van H zijn 4 X door B in ee veranderd. H rijmt vormen met ie op elkaar (\), Henen (l), mtent (1), verdienen (1), dien (demonstr. 2), sien (10), ellen (6), ghemien (8), ghiên (bekennen 27,46; 81,268), drten (34,126; 109,25), gheschten (54,17; 85,2; 90,48; 112,167; 115,28; 115,45), plien (95,140), twien (97,364). B heeft in al deze rijmen een, geen of alleen, slechts eens heeft hij le laten staan: 35,74 H en B yen: voerslen. Op de volgende plaatsen heeft H ook bedorven rijm:
19,201 H ghien: alleen, B geen: alleen,
44,121 H en B alleen: sten,
84,247 H alleen: schreen: cleen: ghesien, B alleen: screin: cleen: gesien,
89,87 en 90,245 H en B gheschien: een.



§ 163
72
Vormen met ei zijn betrekkelijk zeldzaam: buiten rijm vond ik slechts eynen H 37,99, in rijm:
25.3 en 83,197 H alleyn: ghemeyn, B alleen: gemeen, 22,206 H, B en R reyn: alleyn,
32,44 en 99,168 H en B pleyn: alleyn,
44,27 H onreyn: eyn, B onreen: een,
46,152 en 85,84 H myenen: yenen, B meynen: vereynen,
46,40 en 87,302 H myenen: veryenen, B metnen: verenen,
55,16 H c/ez//z: alleyn, B c/ee/z: alleen,
81,98 H en B cleyn: alleyn,
81,225 en 91,98 H en B meyn: alleyn.
§ 163. (ghe)meen(te) X (ghe)mien(te) X gemein(te).
Buiten rijm heeft H 40 vormen met ee en 34 met /e, B heeft uitsluitend e/-vormen (75). Men leest deze woorden in rijm: op alleen, c.s.:
16,59 H en B ghemeen \gheen,
25.4 en 83,198 H alleyn:ghemeyn, B alleen:gemeen, 42,6; 50,57 ; 78,110 en 83,49 H allien : ghemien, B alleen: gemeen,
31,94 alleen H ghemien: ghien ; op clein c. s.:
2,15; 5,32 en 86,53 B (de laatste ookH) gemeen: cleen, 4,242 B clein: gemein, 10,202 H clien: ghemeen, B cleen: gemeen, 62,140 H ghemien: ellen, B gemeen: clein, 66,13 en 85,113 H ghemien: clien, B gemeen: cleen; op leen:
47,70 H lyen : ghemien, B leen: gemeen; op reen:
16,30 en 107,8 H en B reen: ghemeen;
4



73
§ 164—§ 165
op woorden met vaste ei:
36,57 H en B ghemein: capiteyn,
96,126 H en B casteleyn: ghemeyn; op woorden met vaste ie:
13,2; 21,202; 70,97; 114,135 en 115,105 H sien: ghemien,
B sien: gemeen,
47,51 H ghemein: sien, B gemein: sien, 6,71 B gemeen : sien, 2,180 B scien: gemein,
7,83 H ghemeen: gheschien, B gemein : gescien, 21,81 H ghemien : gheschien, B gemeen: gescien, 35,9 H ghemien : knyen, B gemein : knien, 79,115 H ghemien : dien (demonstr.), B gemeen : dien, 27,41 H sien : een : yen : ghien (confiteri), B sien: gemeen : een: gien.
§ 164. clien X cleen X clein.
Clien vindt men, behoudens R 106,183, uitsluitend bij H, en dan nog alleen in rijm, en wel op allien, ien en ghien (5), alleen (1), ghemien (4), ghemeen (1), ghyên (1), geschien (1), scien (3), en tiviën (2). B verandert overal in ee of ei. Cleen leest men buiten rijm 16 X bij H, 3 X bij B en eens bij R, in rijm 11 X bij H, 28 X bij B o.a. op alleen, een en geen, gemeen, onreen; bij B ook op vaste ie, als glên, geselen, sien en twtën. Clein komt buiten rijm het meest voor: 26 plaatsen bij H, 39 bij B, 1 bij R; in rijm is het sporadisch: H 81,97 cleyn: alleyn, B schrijft het 7Xals rijm op stetn, gemein, alleen, onrein.
§ 165. mienen X menen X meinen.
Buiten rijm heeft H 5 vormen met ie, 31 met e, nooit ei en B uitsluitend ei (29). In rijm heeft H meer Ze-vormen, nl. op dienen (14 X, B verandert in meinen of menen



§ 163—§ 167
74
57,56 en 122 ; 119,102), op oriënt (5 X, B meint of meent 15,107; 26,131), oeryenen (4 X, B verandert), alliene (85,83), oerlienen (96,49 ook R, 104,29), Menen (decem 105,43), clyen (111,69), oersienen (115,71). B vergeet eens te veranderen 47,124 H en B dienen: myenen, maar leest en schrijft ook soms minde (61,54 en 95,73 zie § 115). £V-vormen in rijm teekende ik aan: j
21,83; 106,113 H en B meyne :reyne,
51,85 H en B meyne: weyne,
81,226 ; 91,97 H en B meyn: alleyn,
99,214 H en B pleyn-.meyn,
109,154 H en B reynen (purificare): meinen; vormen met ee:
91,165; 109,50 H en B meent-.beweent,
109,46 H en B menen: Magdalenen.
H heeft steeds meningne (4 X) en B meintnghe (6 X).
§ 166. stienX steen X stein.
H en B hebben buiten rijm 9 X steen, H eens sthien (31,151) en Beenmaal stein: clein (1,116), benevens97,37 H oersteenen, B oersteinen. In rijm lezen we btf H 4 X stien: sien en 69,88 stien: olyen. B heeft in dit laatste geval stein, in drie gevallen steen, en in het vierde 44,85 oersien: mittien. Bijzondere gevallen:
34,45; 114,124 H en B gesteyne: reyne,
64,145 H en B oer steent: meent.
§ 167. Was deze ie monophthong of diphthong? v. H. neemt § 78, c. diphthongische waarde aan op grond van de rijmen op betten, oliën, ghyên. Fr.2 § 75 zegt: „Dies ie istzweifelsohne stets monophthonger Laut". Met het oog op de zoo talrijke gevallen van rijmen als waarop v. H. wijst, meen ik dat de uitspraak was ïfi, zooals v. Weel Dial. o.



75
§ 168
W. Voorne die opgeeft (§ 14 en § 96) voor de meeste der hier besproken woorden. § 168. Nadere bespreking verdienen onder:
a) ierste van B. Kern, KI. der Limb. Serm. § 50,1 meent dat deze vorm, die in allerlei mnl. hss. veel wordt gevonden, oorspronkelijk in Limburg thuis hoort, en wel bijzonder in Belgisch Limburg en 't Zuiden van Ndl. Limb., hij wijst op 't Maastr. Itren, uv (saeculum). Fr.2 § 75 anm. 11 verklaart: „Wenn ein besondererObergangvonézu foder zu diphth. ie, woraus dann Monophthong, vor rst nicht wahrscheinlich gemacht werden kann, so musz ein Ablaut *iristo neben airisto angesetzt werden." Waar we reeds meer (§ 76) gelegenheid hadden te wijzen op Limb. eigenaardigheden van B, lijkt mij de meening van Kern de juiste.
b) een van den regel afwijkenden vorm vinden we in: beiden: volgens Fr.-v.Wijk is het niet geraden een oerndl bijvorm *baidian aan te nemen,
reis heeft waarschijnlijk zijn ei door Duitschen invloed, 17 breit, analogie naar breiden? \l deil, leit en clett eveneens analogieën naar de respectievelijke werkwoorden,
telken; hier moet men een onaanwijsbaren umlaut aannemen, vooral daar de e/'-vorm bij alle drie voorkomt. Merkwaardig is:
teekenen (ww.) van B, die anders voorliefde voor ei toont. twie wordt door v. H en Fr.2 verklaard als analogie naar drie, terwijl Kern l.c. pg. 43 noot 1 op de mogelijkheid wijst van twee vormen, een met klemtoon en een proclitischen. Voor Hild. zou ook analogie kunnen aangenomen worden naar den verbogen vorm twien < tweeën



§ 169—§ 171
76
c) delen en deden door invloed van het subst.
d) uletsch wijst op een oorspr. *flatskt(z);
hieten, een oude passiefvorm is hier waarschijnlijk het uitgangspunt der ze-vormen geweest.
e) het is eigenaardig dat reine, wenen en weinig^geen ze-vormen hebben, terwijl dit wel het geval is met clein. M. i. behoorden deze drie woorden niet tot het dialect van Hild. Ook nu nog zijn rein en weenen schrijftaalvormen; weinig heeft tuttel verdrongen, terwijl wenich van B Duitsche invloed kan zijn (ohd. wênag).
§ 169. Ten slotte de vreemde woorden: fonteyn, plein, feit, Meye, romeyn, captteyn en castelleyn hebben steeds, ook in rijm, H en B ei, alleen wisseling in:
§ 170. meester X meister.
Gebrek aan rijmwoorden zal de oorzaak zijn dat dit woord niet in rijm voorkomt. H heeft meyster in 12,61 en 139, maar 12,83 en 135 meester, overigens steeds meester (74 X). B heeft 26 X meister en 56 X meester, dat ook R heeft in 4,48 en 22,203.
ê en ë.
§ 171. Dat Hild. een scherp onderscheid maakte tusschen ë en ê, blijkt uit onderstaand overzicht der rijmen. Nooit zal hij zich vergissen bij het gebruik in rijm van woorden als meer (mare) en mêêr (inagis), heer (exercitus) en Aéer(dominus), eren (arare) en éren (honorem ó\are),wêêt(\ en3praes.)en weten (plur., part. en inf.) Zooals gebruikelijk is heb ik in onderstaand overzicht ex en êx aangenomen voor ë en ê aan het woordeind, en gevolgd door een medeklinker behalve r. Slechts zijn genomen de gevallen, waarin H en B in beide rijmwoorden een e schrijven.



77
§ 172
§ 172. I ëx : ëx 814 èx'.êx 115
— hede\
\ ê O (zie echter § 142).
ex in vreemde( ëx 2 (menestreel: speel32,33 en 95,31).
woorden ( êx 34
Die vreemde woorden zijn o.a.: plateel, rtueel, casteel,
juweel, crede (credo), Magdaleen, beest, feest, foreest.
Alleen menestreel maakt 'n uitzondering, blijkbaar had dit
woord een bijzonderen uitgang. De in het Mnl. Wrdb.
aangehaalde plaatsen geven op dit woord ook alle
ë-rijmen, o.a. Vad. Mus. 2,201,27; Cass. XVI a. vs. 12;
Rljmb. 15264; Rein. II 74,26. Rijmen waar misschien een
ë: ê rijm onder kan schuilen volgen hier: 37,74 H en B gheheten: vergheten, 62,65 H hieten: vermeten, B heiten: vermeten, 72,2; 74,54 H en B heten: gheseten. Het heeft de aandacht getrokken dat vormen van heten (vocari) meermalen in ë-rijm voorkwamen, vgl.Ts. XIV 305. Waar Hild. heten nooit rijmt op ê, en hij ë en ê scherp scheidt, moeten we wel besluiten tot de grondvormen: germ. inf. en praes. *httan en een germ. part. *gahitan, hoewel Franck in bovenaangehaald artikel deze hypothetische vormen afwijst. 38,2 H en B zee: ree, 49,85 H en B steet (stetit): heet (fervidus), 62,160 H en B steet (id): gereet. Ree en steet hebben e uit d, die volgens v. H § 24 opm. 3 te beschouwen is als ê. 49,182 H en B teder: cleder.
Volgens Fr.-v. Wijk i.v. teeder heeft het Zeeuwsch têder.



§ 172
78
84,248 alleen: schreen: cleen: ghesien
B alleen: schrein: cleen: gesten Hild. zal overal iës geschreven hebben (§ 114). 79,61 H ombereit: salicheit, B ombereet: salicheet, 91,181 H en B: bereet -.gheseet.
Daar de vorm gheseet voor Hild. ongewoon is, kunnen we hier als oorspronkelijk ets aannemen.
Het eenige rijm waar ik geen raad mee weet, is 37,11 juweel: deel: gheheel: veel (saepe).
Als ik een gissing mag wagen, dan zou ik hier willen lezen -.juweel: deel: gheheel: weel, vooor wel, dat ook voorkomt 3 regels vroeger en 97,245, beide alleen bij H en waar een ê niet onmogelijk is: cf. m.engl. wêl, schotsch weel en hetgeen Fr.-v. Wijk daarover zegt i.v. wel. Ten slotte een bedorven plaats:
116,28 H Die hem in doude niet en schamen Dat si jonc hebben gheweest, Ende Inden sonden zeer bedeest
B heeft beteest. Nu komen zoowel bedeest als beteest volgens het Mnl. Wrdb. alleen hier voor. Wel leest men 3,4 geweest:geteest, (d.i. verward), welke beteekenis ook hier zou kunnen passen. Toch is het moeilijk geteest als part. van tesen te houden, want dit heeft blijkens 56,107 vresen:tesen en zijn etymologie ê. Nemen we bedeest als de goede lezing, dan is gelijkstelling met tgw. bedeesd in- de beteekenis „verdwaasd" mogelijk, zooals Prof. Te Winkel mij vriendelijk inlicht. Fr-v. Wijk i.v. zegt: „Het is moeilijk uit te maken of ndl. dazen en dial. daas," „mnl. daes a of a hebben." De zw. de. on. vormen wijzen op &; bedeest zou dan ë hebben en het rijm in orde zijn.



79
§ 173—§ 174
§ 173. II. ër: êr 63 ér: ér 230 ërt: ërt 26 êrt: êrt 32
( — ër(t) 33
er in vreemde wrd. < ^ c , ,, , , ^ — er 6 (alle op Lucifeer)
De hier bedoelde vreemde woorden zijn o.a.: regeren, exponeren, destrueren, enz. Blijkbaar had Lucifeer ê, de plaatsen zijn: 41,169;39,118;53,26;88,75; 100,118; 102,69.
Hieronder volgen gevallen, waarin misschien een ër: êr rijm zou kunnen schuilen:
19,128 H Sonder boghen ofte meerren:gheneren, B Sonder liegnen ofte sweren: generen,
27,216 H Die niet en wilde te tyde keren (B weren): deren: begheren, exponeren,
69,114 H regeren: oermeeren, B regeren: weren.
Op alle drie plaatsen lijkt mij de lezing van B de ware,
en daaruit zou men dan kunnen opmaken, dat H geen
verschil hoorde in ër en êr.
84,112 H en B heren: keren : meren (tijding) : leren: meren met ê<d v. H. § 223 b. Het eenige rijm met onontkoombaar ër: êr is: 37,34 H en B eren: weren: deren: leren toevallig(?) hetzelfde gedicht, waar we waarschijnlijk ook eenëx:êx rijm moeten aannemen: 37,11. Zie § 172.
Westgerm. cm.
§ 174. Ook tusschen öen ö maakt Hild. goed onderscheid, tenminste voor andere consonanten dan r, al is dit onderscheid niet zoo scherp als bij ë: ê. In het volgend overzicht zijn geen rijmen begrepen alsverhoghen(gaudere),moghen,



§ 175—§ 176
80
waar ö-uitspraak mogelijk is (§ 120) en evenmin rijmen
als comen :noemen (§ 118, c), maar alleen die, waar een
oo-uitspraak zoo goed als zeker is.
§ 175. I öx-.öx 230
óx: óx 287
(öx 5 o.a. Rome, stole (2 X) ox in vreemde wrd. < „ „ , /n ^\
( óx 3 o.a. glose, persoen (2 X)
dx: óx 11+2.
Tróne en cróne heb ik als vreemde woorden aangenomen; póghen rijmt steeds (10 X) op óghen, dróghen; nopen (4X) op hopen, open; altoês (3 X) op -/bês.
De öx:&rrijmen zijn de volgende, alle H en B:
24,277 beroven: loven,
45,37 woont: ghecroont: verschoont,
58,141 vercopen: hopen (verwachten),
64,180 Gode:node,
74,250 bedroghen: doghen (leed),
76,125 loghen (subst. Kil. ó) : oghen,
79,166 schoen (pulcher): zoon,
81,55 soen (filius): croon,
81,103 beloven: roven,
84,60 en 97,27 moghen: oghen.
Op de twee volgende plaatsen is de tekst waarschijnlijk verminkt:
44,8 H hopen (spes): becnopen, B leven: even, 58,211 H Goods: altoes, B Goods: geboets. § 176. II. Ook in de volgende gevallen zijn zooveel mogelijk de plaatsen, waar o of oe = ö kan zijn, vermeden. ör'.ör 144 ör:ór 18 ört'.ört 51 ört: órt 6



81
§ 177—§ 179
„ ( or 3 (tresoer)
or in vreemde wrd. < . n
(or 0
. . , J { ört 6 (accoert)
ort in vreemde wrd. \ * . n , A
{ ort 2 (accoert)
ór:ör 42 órt. ort 78
Kan uit de ór: ör getallen misschien opgemaakt worden dat Hild. tusschen beide verschil hoorde, zeer zeker kan dit niet voor órt:ört. Vermeld moet nog worden, dat ik onder deze laatste ook opnam rijmen met heterosyllabische dentaal als örte(n): örte(n) en örde(n) :órde(n).
Westgerm. eu.
§ 177. Over duwen, gruwen, schuwen is gehandeld in § 124 e.v. § 178. Verhouding van ie tot u.
De woorden die bespreking verdienen zijn: bedieden, (be)diel, dierbaar, liede, bestieren, stierman, vier, vuerich, vernieuwen en nieywe.
§ 179. bedieden X beduden.
Buiten rijm leest men H en B bedieden (4X) en beduden (3 X), of een vervoegden vorm va"n dit werkwoord. In rijm komt het woord meer voor. Afgezien van de rijmen bedieden : lieden (3 X) en beduden: luden (6 x) vindt men ook rijmen op vaste u als luden (sonare): 15,120; 33,35; 33,85; 36,73; 58,75 en 68,147, als crude 12,30, als huden (celare) 47,41.' Daarnaast staan de volgende rijmen op vaste ie:miede: 19,40; 26,72 en 93,86;niet91,\28\schleden 26,166;berieden 109,86; meisnieden 21,175; gheschiet 58,69 en schiet 107,52. Bijzondere rijmen zijn:
17,165 H bedieden: schleden, B bedieden: sceiden,
w. f. t. «
o



93
§ 225—§ 232
§ 225. hertoghe.
H en B steeds met ë (11 X).
§ 226. Maert X Meert.
H Maert, B Meert (49,50 en 84,301), maar in het volgend rijm: 13,76 H en B Maert: waert (versus). § 227. -veerdich X -vaerdlch.
De gewone vorm is H en B -veerdich (6 X), alleen H 77,201 las ik rechtvaerdelijck. § 228. paertXpeert.
H heeft 6 X buiten rijm paert tegen B peert. Driemaal komt het in rijm voor: 6,83 B peerde: hoveerde, H ontbr., 94,10 H en B bewaert: paert,
99.265 H poerde: waerde, B peerde: weerde.
§ 229. Slotsom. De rekking in Maert,-veerdich en paert is gemeenschappelijk. Ook hier merken we B's voorliefde voor e- vokalisme op, die trouwens door de grootere vatbaarheid van zijn dialect voor umlaut begrijpelijk is. Vreemd voor H komen mij de e-vormen voor in herst, hertoghe en -veerdich.
§ 230. II b: a voor r+ lab. of gutt. met volg. umlautsfact. Onder deze rubriek vallen de woorden: erve, herberghe, mercken, stereken en vareken.
§ 231. ewe(n) is als znw. en werkw. constant (6X), in rijm bvb.
27.266 H en B bederf: erf:-werf: sterf, 40,110 H en B sterven: erven,
42,40 H, B en Hu mentchwerven: erven, 100,165 H en B verwerven: erven. § 232. herberghe X harberghe las ik 3 X, waarvan H 95,312 harberghe heeft.



§ 233—§ 238
94
§ 233. mercken steeds aldus (25 X), waarvan 13 X in rijm, o.a. op stereken en toereken.
§ 234. stereken geeft niet zoo'n absolute uitkomst. Behalve 21 X H en B stereken leest men H 31,167 (B ontbr.) starct en B 63,52 starek (conj.). In rijm vindt men het o.a. 12,129 H en B stereken:etereken en 106,195 H, B enRstereken:toereken.
§ 235. varkünX verken komt slechts ééns voor: 26,148 H oarkijn, B oerken.
§ 236. Slotsom. Het blijkt dus, dat H hier en daar 'n a-vorm voor e heeft, maar nergens door rijm gestaafd.
§ 237. lila: ê + r met oolg. dentaal.
Van de hiertoe behoorende woorden komen bij Hild. de volgende, die dus besproken moeten worden, voor: aerde, divers, ghaerne, herte, kaerl (ags. ceorl),pers, smerte, staert, swaert, waert (hospes) en waert (dignus).
§ 238. aerde, aertsche X eerde, eertsche.
De vormen aerde en aertsche treft men haast uitsluitend bij H aan (128 X, waarvan 16 X in rijm o.a. op daerde, oerhooeerden, voerde, waerde, weerde). Merkwaardig zijn de volgende rijmen:
70,1 H ghewatrden: aerden, B geweerden: eerden,
109,134 H weerden: aerden, B weerden: eerden.
Ook R heeft steeds ae-vormen, ook daar waar B ee heeft, bv.
4,59 B eerden: geerden, R aerd:gaerd (H ontbr.).
Bij B is slechts te vinden aertrijc (6,41 en 24,105, op welke laatste plaats H eertrijc heeft) en aertsche (91,10).
Eerde, eertsche is de gewone vorm van B (160 X waarvan 41 in rijm), maar ook H heeft ee-vormen: 45, waarvan



95
§ 239—§ 244
het grootste , deel (27) in rijm op r daerde, gaerde, hooeerde, voerde, woerden en zwaerde, bij B: deerde, geerden, hoveerde, veerde, weerden, swaerde en sweerde.
Een niet-gerekten vorm trof ik niet aan. Ongetwijfeld heeft H vele aës van Hild. in eës veranderd, en B nog vele meer.
§ 239. dwers X dweers las ik alleen:
^ 20,95 H overdwers: pers, B overdweers: pers.
§ 240. gaerne X geerne X gherne komt niet in rijm voor. De vormen met ae zijn van H (85 X), hoewel deze ook gheerne (21 X) en gherne (39,27; 42,31; en 90,227) heeft. B heeft steeds geerne (107 X), behoudens gaern (104,32 en 34,35). Waar een lezing van R voorkomt heeft deze steeds gaerne.
§ 241. herte.
Zonder uitzondering steeds aldus H, B en R (111 X), alleen
49,78 H dertich: gheHartich, B dertien: gehertich.
Dit wijst op invloed van zuidelijker taal, vgl. § 188. Wel komt harte voor 34,10 als var. in de 36 verzen volgens het handschrift Van Vrouwen ende van Minne (uitg. Verwijs). Zie Inleiding daarvan XXII, VII b.
§ 242. kaerl X keerle.
Kaerl is de vorm van H, keerle die van B: 34,25 en 39; 73,233.
§ 243. pers, persen (werkw.) steeds aldus; in rijm leest men het in 20,96 op H -dwers (B -dweers).
§ 244. smerte X smarte.
Het laatste leest men alleen H en B 85,124; op andere plaatsen smerte: 32,185; 120,136 (B scade). In rijm vond ik het op herte (52,56; 65,20).



§ 245-§ 248
96
§ 245. staert X steert.
De gewone vorm is staert (H en B), ook in rijm op aert (18,66), achterwaert (42,50 ook Hu) en vaert (44,132). Dat althans B de vorm steert niet onbekend was, blijkt uit 18,36 H gaert: staert, B geert: steert.
§ 246. swaert X sweert komt verscheidene keeren voor: 30 X, waarvan 12 in rijm. H heeft steeds ae, B op 4 rijmgevallen na die hier volgen, ee.
57,8; 97,154 H en B -spaert: swaert,
64,78 H en B openbaerde: swaerde,
86,55 H tzwaert: weert, B -swaert: waert (fiebat).
De andere rijmwoorden (in welke gevallen B dus ee heeft) zijn voerwaerde (8,147 B, voerweerde), -waert (Al,IA en 66,167), waerde (51,16 B weerde), vervoert (62,129), eerde (97,238 en 101,6). Op een plaats (64,244) hebben de uitgevers voor H zweerde laten drukken. Daar het handschrift juist op, deze plaats een gat heeft, is de klinker niet vast te stellen.
§ 247. waert (hospes) X weert X (wert?).
De meest voorkomende vorm is voor H waert (21 X), voor R eveneens (5 X), voor B weert (23 X). Op drie plaatsen heeft H eveneens weert, nl. 106,151; 111,116 en 113,44 H en B gheteert: weert. Misschien staat 95,313 B wert, er kan ook gelezen worden werc; vgl. hieronder 118,57. De rijmgevallen zijn:
83,65 H waert: beswaert, B weert: bewaert,
106,130 H en R begaert: waert, B begeert: weert, 118,57 H waert: bescaert, $ werc: besceert.
§ 248. waert (adj. en subst.) X weert X werde. waerdich X weerdich X (werden ?)
Ook hier zien we een voorliefde van H voor a-voca-



97
§ 249—§ 252
lisme, van B voor e-vocalisme. H toch heeft den ae-vorm 73 X, waarvan 40 in rijm, o.a. op aerde, boemgaert, begaerde, daert, gaert, harde of hoerde (pastor), hoveerde, openbaerde, wederpaert. Ik las slechts 6 X 'n ee-vorm, nl 44,90; 96,165; 107,21; 118,7 en 2 rijmgevallen 11,100 gheneert: onweert en 108,34 eerden: weerden. B daarentegen heeft 75 X een vorm met ee, waarvan 38 in rijm o.a. op eerde, begeert, boogaerl, deert, geert, herde (pastor), hoveerde, openbaerde, wederpaert. Vormen met ae vond ik slechts in de volgende vijf rijmen: 4,376 aerde:waerde; 19,169 waerde: hoveerde; 56,43 waerde: hovaerde; 92,18 vermoert : waert; 108,127 waerde: begeerde. Voor een schrijffout van H zie ik aan 68,76 H eerden : werden, B eerde: weerde.
Opm. Als vreemd woord vermeld ik 109,159 H taveerne: schaerne (B sceerne).
§ 249. Afzonderlijk dienen behandeld te worden: aernst (naerstelijc), sterre, veers en worden.
§ 250. aernst X eer(n)st; naerstelijc X neersteltjc.
Aernst komt alleen voor H 81,300, B eerst, evenzoo 4,152, waar 'n lezing van H ontbreekt. In 4,166 heeft B eernst. H heeft steeds naerstelijc (9 X), B neerstelijc (9 X), R eens naerstelijc (96,47).
§ 251. sterre
las ik 2 X H en B 83,141 en 45,46: sterre: verre -.werre. § 252. veers
steeds aldus (9 X). Het woord komt hoofdzakelijk voor in N°. 21. In de verzen 35, 41 en 55 schreef B eerst verse, en veranderde dit in veerse, in het laatste geval door er een e boven te schrijven. Daaruit maak ik op, dat de vorm verse hem althans gewoner voorkwam.
W. F. T. ' 7



§ 253
98
§ 253. werden X worden X warden X weerdenXgewaerden.
Dit is een lastig woord. Het laat een groote verscheidenheid van vormen zien, die we achtereenvolgens zullen behandelen, ook al behooren sommige vormen niet in deze af deeling thuis. infinitief:
werden H6,163; 12,86; 19,2; 22,118; 34,13 -.oolherden;
85,117; 86,90, 87,310 en 104,65: harden,
B alleen 19,2. warden H 70,237 en 82,67.
B nergens.
worden H 52,61; 57,91; 60,78; 68,41 en 106,3.
B 6,163; 70,237 ; 82,67 en 87,310. weerden H 109,134: aerden.
B 11,95; 12,86; 22,118; 22,180en34,13:vol-
heerden; 52,61; 57,91; 60,78; 68,41; 85,117;
86,90; 104,65: heerden; 106,3 en 109,134:
eerden.
gewaerden H 22,180: oolherden (R gewerden),
H 70,1: aerden (B geweerden-.eerden).
praesens:
2s. wordt H 57,170en59,158,Bopbeideplaatsen«;ee/-flï. Zs.wort H 104 X ; B 175 X ; R 5 X.
wert H 77 X; B alleen 93,123. H schreef 111,109
tweemaal (hij begon 'n nieuw blad); den eersten keer schrijft hij wort, den tweeden : wert.
wordet H 37,79; 37,95 en 94,12;
B 27,263; 37,79; 44,70; 48,16; 94,12 en 97,164. De uitgaaf geeft voor 27,263 B foutief wortet.
wart H 4,541; 37,77 ; 37,103 ; 39,63 ; 73,58 en 131;
76,105: oeroaert en 108 ; 87,111; 99,245; 105,42; 116,25 en 186. B nergens.



99
§ 254
Opm. Misschien heeft B 'n praesens bedoeld in 106,148 waert, H wert, R wort. 1.3 plur. werden H 19,70; 21,72 en 82,35. B nergens.
worden H 34 X; B 17 X.
weerden H nergens, B 21 X. praeteritum:
1.3 s. wort H 73 X; B nergens. Op 84,311 had hij
wort geschreven, maar hij verandert in waert.
wert H 56 X, in rijm 61,41: hert (B waert:
aert), B nergens. wart H 7,222; 20,76 ; 40,18; 62,84 ; 69,21
en 40; 95,135; B nergens. waert H in 't geheel niet, B 147 X.
weert H 86,56: tzwaert, B heeft waert; H
111,3 wordic, B weerdic, dat ook als praesens kan opgevat worden. 1.3 plur. worden H en B passim, alleen 95,304 B weerden participium:
(ghe)worden H en B passim. Als we nu de verschillende vormen nagaan, dan blijkt m. i., dat H en in nog veel grootere mate Hild. de regelmatige vormen gebruikte: werden, wart, worden, (geworden. Vormen met ö uit praet. plur. en partie. dringen echter overal in. Bij B zijn de regelmatige vormen niet meer te ontdekken, alleen de gerekte vorm 1.3. s. praet. waert is bij hem constant. § 254. III b. ê + r met volg. lab. of gutt. Daaronder moeten vermeld worden: kerfstoc, sterven, werf, werc, werpen en (ver)werven, en misschien ook merct en clerc.



§ 255—§ 262
100
§ 255. kerfstot teekende ik aan H en B 117,97.
§ 256. steroen en verweroen toonen constant e-vormen, ook in rijm op bederven, erven. In den sing. praet. vinden we bij B meermalen een e-vorm voor a, wat met zijn neiging tot e-vocalisme strookt (§ 221): 4,188; 7,32 en 223; 20,170; 51,38; 54,72; 79,163 en 81,380 en de volgende rijmgevallen: 63,5: werf (H warf); 65,30 H en B: werf; 70,32: verderft bedarf) en 109,31 H en B: werf. Alleen in 7,32 heeft ook H sterf.
§ 257. werf X warf (keer).
Vormen met e heeft H 39 X, B 46 X. Daarnaast heeft alleen H warf (8,32 en 73; 49,2; 70,115 en 116,22). Als rijmgevallen zijn in § 256 genoemd 65,30 en 109,32, waar H als rijmwoord starf heeft, benevens 102,28 derven: werven.
§ 258. werc
heeft steeds e (36 X), ook in rijm op merc, stère, clercken en kercken. § 259. werpen X warpen.
Den infinitief (?) warpen teekende ik eens op: 94,165 H warpen, B werpen. Zie § 262.
§ 260. marctXmerct leest men 80,118 H marcte, B merct.
§ 261. ctercX cleergie X clercgye.
Clerc heeft altijd e, ook in rijm op stereken, kercken, wereken en mereken. Alleen H 31,159 (B ontbr.) leest men clercken: patriarchen, wat 'n a vorm voor Hild. doet veronderstellen. Het verwante woord leest men H cleergtey B clercgye (21,256 : partye \ 32,304: partye en 61,25).
§ 262. Slotsom: Van de woorden in deze rubriek ziet



101
§ 263—§ 265
men dus alleen bij H en dan sporadisch a-vocalisme of kan men die vermoeden bij clerc, marcte, warf en warpen. Marcte zal z'n a waarschijnlijk danken aan den wegval van c, waardoor het woord overging naar r + dentaal. Voor warf is misschien invloed aan te nemen van het gelijkluidende werf (hoeve), dat oorspr. a kan hebben. Voor warpen zie ik geen redelijken grond; bovendien is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat de bedoelde plaats is op te vatten: warpen = iactabat ei.
§ 263. IV / voor r + medeklinker.
Hieronder vallen erre, herder, gekermen, kercke, beschermen en wercken.
§ 264. erren, vererrenX arren, verarren.
Het woord komt uit den aard der zaak niet veel voor; ö-vormen treft men alleen bij H aan: 66,10 en 76,107: ghescherret, B geferret. De andere plaatsen hebben e : 26,205 en 119,112: gemerret.
§ 265. harde, harder X herde, herder X heerde, heerder
Harde en harder leest men alleen bij H; harde 31,54: eerde; 31,55 en 56; 36,46 (B: hoede) en 77,24: Bagaerden; 81,286: waerde. Harder op 36,193 en 106,241.
Herde en herder daarentegen alleen bij B, en wel herde 36,193 ; 70,210: weerde; 81,286: id; 87,61: id; 120,12: id. Herder 58,177 en 185; 76,240 en 106,241.
Heerde: waerde H 70,210 en B 47,17: weerde. Hoerde leest men bij H driemaal in rijm op waerde, nl. 47,17; 87,61 en 120,12; en eens bij B 77,24: Bogaerden.
Heerder ten slotte H 58,177 en 185; 76,240.
Hieruit kunnen we de volgende slotsom trekken: de vorm van Hild. was hoerde, de vormen met rzijn van de



113
§ 315—§ 317
exponeren : begheren 109,228. destrueren -.scheren 79,157.
: deren 57,49.
: begheren 81,243. (ab)solveren: begheren 69,64; 85,56.
„ :gheren 81,118. absolveert : begheert 109,261. § 315. In het Mnl. gevormd:
cryeerde1) (B crayeerde): regterde (B regeerde) 95,130.
hoveren: verteren 10,165.
„ : begheren 91,38; 92,15.
§ 316. In dit aangevoerde materiaal zijn merkwaaardig de vormen hantieren en visieren, die e moesten hebben. In het laatste woord acht ik de ie verklaarbaar door de verwarring met versteren : voor het eerste zie ik geen redelijken grond, of het moest Duitsche invloed zijn, dien we bij Hild. overigens niet aantreffen. Bij B zien we duidelijk de neiging om -ieren te vervangen door -eren, zooals dit in het latere Nederlandsch met alle geschied is.
Apocope en syncope van de onduidelijke vocaal.
§ 317. In de 15de eeuw neemt de apocope toe. De afschrijvers hebben de neiging elke a aan het eind van het woord weg te laten, en komen soms tot vormen als siect, weelt, scaemt, maect, voor siecte, weelde, scaemte en maecte. Als zij een d in deze positie uitspraken, is dat m.i. op wellicht onbewust systematische gronden, o.a. bij praet. van zwakke werkw. om het onderscheid met het praes. te blijven hooren, of om syntactische redenen: B
Kan ook Fransch zijn. W. F. T.
8



§ 318
114
zet graag e om bijwoorden van bijv. nw. te onderscheiden. Het is begrijpelijk dat daardoor de geheele historische verbuiging in de war loopt, vooral van de bijv. nw. R gaat het verst: 4,41 tien gebood (3 X); 4,89 netten ende coud (subst.): ter oud; 22,199 anüooird (praet.) die ridder uptie sleed:gedeed; 22,215 oord:noord (praet.); 96,82 wild (volebat); 106,202 meed (adv.). In meer dan 2600 gevallen verschillen H en B wat apocope en syncope van de onduidelijke vokaal betreft, waarvan hier een overzicht volgt. § 317. Zelfst. naanuv.
1.4. s. H heeft in 140 gevallen geen e, waar B die wel heeft; daarentegen zijn er 379, waarin H e schrijft en B niet. De weglating is onafhankelijk van de etymologie der woorden.
3. s. masc. en neutr. Klaarblijkelijk voelde men hier een buigingsuitgang, of behield men die om h. i. aesthetische redenen; naar verhouding toch wordt in deze positie door beide afschrijvers de a bewaard. H heeft 72 X 'n vorm zonder d, waar B die wel heeft, en 101 met a, waar B de vokaal weglaat. Eenige keeren leest men een 1 of 4. s. gronde, (B 34,147), rechte (5 X), bande (H 37,33), sade (voor saet B 57,36), bome (H 91,121), wat een aanduiding kan zijn, dat men het gevoel voor den buigingsuitgang 3. sing. masc. en neutr. verloor. Heel vaak heeft H een ace. sing. Gode (18 X), wat trouwens bij meer middelnederlandsche schrijvers voorkomt, B nooit.
1.4. pl. De woorden die historisch e moeten hebben, laten dien uitgang gewoonlijk vallen of hebben -en. Op 4 plaatsen heeft H een e en B niet; het omgekeerde vond ik 15 X. Over het algemeen is B radicaler in de buiging der zelfst. nw. dan H. Buiten de verbuiging om vindt



115
§ 319—§ 320
men geregeld syncope bij H in werlt, B werelt. Tegenover doghet van H leest men geregeld bij B doecht of duecht. § 319. Bijvoegt, naamw.
Ook hier is de apocope onafhankelijk van de etymologie: men vindt korte en lange vormen, zoowel bij ja- en afstammen, als bij a-stammen. Alleen vele maakt wellicht een uitzondering voor B, die meestal voele schrijft, terwijl H geregeld veel heeft. Evenmin is eenige regelmaat in de apocope te ontdekken bij sterke of zwakke verbuiging, bij verschillend geslacht, of bij attributief of praedicatief gebruik. Men leest bijv.:
H tghemene volc, B tgemein volk,
H Sint Jan, B Sunte Jan,
H Arme, rijcke, jonc ende out, B arme, rijc,jonc ende out,
H in veel manieren, B in voele manieren,
H vul natuer, B vule natuer,
H syn die wercken mi te zware, B — te swaer,
H dat sine rijck wouden maken, B — si hem rike —,
H sijn recht geluul, B sijn gerechte geluut.
Ook hier is B radicaler dan H, 164 tegen 125.
§ 320. Bijwoorden.
Nu zien we het omgekeerde: H heeft 189 X 'n geapocopeerden vorm, waar B dien niet heeft, en 142 X 'n langeren tegen 'n korteren van B. Het komt mij voor dat B de a als syntactisch middel gebruikte ter onderscheiding van de bijvoegl. nw.; toch heeft hij te dikwijls een vorm dick en seer als adverbia, om het als regel te kunnen aannemen. Ongetwijfeld speelde ook toen al het rythmisch gevoel 'n rol in het al of niet plaatsen van a, maar dit is in poëzie moeilijk na te gaan.



HOOFDSTUK III.
Medeklinkers.
Halfklinkers.
§ 324. Vermelding verdienen:
gychte (jicht 22,49 B ontbr.) en vergicht (B en R 4,95 H ontbr.).
gyeghen (H 39,19, B tegen) een unicum. De gewone vorm is voor H tieghen (= degen blijkens de rijmen, alleen op gheneghen, gheleghen, pleghen, creghen, weghen, opghesteghen en verdreghen; vgl. ook de neiging van H voor inclisie van te § 322) of jeghen, en altijd jeghenwoerdich. B verandert 29 X in tegen en heeft steeds tegenwoerdich. Ook beyeghende heeft H (20,51), waarvoor B gesciede schrijft. Jeghen blijkt dus de Hollandsche vorm te zijn, zooals ook Kil. opgeeft.
§ 325. Achter een langen klinker viel in het mnl. de w weg, daardoor steeds zee, wee, snee. Dit laatste woord ook in verbogen vormen: 15,18 wee:mit snee; 15,87 op ten snee:twee; 98,66 snee:mee (H meer).
In suster1), sulc (nooit selc) en tusschen werd weioiu. Toch heeft H overwegend twtsschen (6X) en twisken (28 X). Tusschen dat B steeds heeft, schrijft H 5 X. In
r) Als eigennaam van een nonnenorde leest men 77,23 H Zweesteren, B Swesteren.



119
§ 326—§ 328
rijm komt het voor: 65,33 H twisschen: Misken, B tusschen : Musschen.
Vloeiende medeklinkers.
§ 326. Dissimilatie zien we in: lemmet H, naast lemmer B 27,198 ; 87,212; 93,38. kneppelH, naast cluppel B 44,85.
Al en ol voor d of t worden ou: cout, out, ghescouden (: houden en verhouden), - wouden (heerschen) rijmende op souden, scouden (schuld) en vouden (voegen), outaer. Afzonderlijk vermeld moeten worden 32,253 H alden, B ouden, dat mij 'n lapsus van B schijnt voor al-den vaders hier te voren. Ten slotte nog -voudich-, de vorm van H, dien B 35,3 en 45,54 verandert in -voldtch-, dat wel teruggaat op -vuldich-,
Opm. Dat de uitspr. van ou en au gelijk was, bewijzen schrijfwijzen alsPoulus, douwe(ros), stautelijc.
§ 327. H heeft 5 X wrecken, waar B wecken schrijft: 20,188; 26,114; 32,18 en 81; 84,358. v. H. pg. 213 ziet er invoeging van r in, terwijl Fr2 § 82 anm. twee verschillende stammen wrak en wak aanneemt. Dissimilatie van r en n zien we in woeckenaer (H en B 23 X in No. 80).
Naast den ouderen vorm mee komt de analogievorm meer, terwijl de volgende rijmen mee hebben of moeten hebben: 19,133 H en B meer:see\ 25,205 mee: Galilee; 27,185 meer (B mee): zee; 98,65 meer (B mee) : snee en 115,4 H en B wee:meer.
Neusklanken.
§ 328. Verkortende werking van de m vindt men in de rijmen in § 118.c, in immer, nimmer (B steeds (n)ummer,



121
§ 330
sproken zijn. Ook het omgekeerde komt vrij veelvuldig voor: we missen een n, waar deze behoort te staan. Ik trek daaruit de slotsom, dat in den tijd der afschrijvers (± 1460) de n in deze positie niet meer werd uitgesproken. Ontegenzeggelijk moet het ontbreken van vele n's een grafische oorzaak hebben: het is toch begrijpelijk dat de afschrijvers dikwijls het streepje boven de e vergaten te zetten, waar de door dit streepje aangeduide n wel werd uitgesproken. Daarbij komen nog 'n paar feiten den toestand in de war brengen:
1. enclisis van het ontkenningspartikel H en, B ne, dat in dien tijd gaat verdwijnen; daaraan schrijf ik toe de n van toen (tune). Gewoonlijk is de vorm doe, men leest doen H 9,14; B 25,6 en in 101,32 H doen, B doe en ; B heeft bovendien doen 36,38 en 119.
2. het in onbruik raken van het pron. pers. en en de vervanging daarvan door hem, zooals 27,296 H God maken noch van sonden vrij, B make hem, en op een andere plaats: God deden dareke bouwen, B dede hem. Zoo kon de afschrijver komen tot 113,33 B Die moeten (H moet) hem stoten of bezeren.
3. enclisis van het toonlooze lidwoord als: 96,250. Daer trouwe had soe crancken (B crancke) hoede.
Toch kunnen met de werking van deze vier overwegingen alle noodige en overbodige a's niet verklaard worden. Bovendien is er in sommige gevallen regelmaat op te merken in het wegvallen of toevoegen van n. Bij het onderzoek daarna heb ik alle gevallen weggelaten, waar zooals bij vrouwelijke ja-, ó- en /ó-stammen verwarring tusschen dat. en ace. mogelijk zou zijn, of waar een tweeledige opvatting als hope (subst.) en hopen (inf.) maar eenigszins toelaatbaar is.



§ 331
122
§ 331. Verbuiging. Subst. sing.
H heeft 3X, B 7X in 1. sg. iem.-en, waar historisch -e moest verwacht worden. H heeft 5 X, B 2 X in 3 sg. masc. van a-stammen -en. H zet 50 X het subject in den objectsvorm (zelfs 21,284 hem bleef'enen huus,B een huis). B doet dit veel meer: 118X. Ik heb nagegaan of dit verschijnsel verband hield met de aanvangsletter van het zelfst. nw., zooals dit in vele zuidelijke, Zeeuwsche en Zuidhollandsche dialecten voorkomt (zie o. a. v. Weel § 155). Ik vond dat het verschijnsel zich voordeed voor b (H 0, B 10), d (7,6), g (3,1), h (9,8), / (2,2), n (3,8), r (3,5), s (3,16), t (6,8), z (0,1), vocalen (3,9), maar even goed voor k (0,2), m (3,3), p (0,8), en w (7,28). Misschien is er wel verband tusschen dit verschijnsel en de voorliefde van B voor de lange vormen eenen, mlnen, slnen (ook waar die niet op hun plaats zijn) tegenover H: een, myn, syn. B heeft nl. 181 X den langeren vorm, waar H den korten heeft, terwijl het omgekeerde 29 X voorkomt.
Subst. plur.
De pluralisvormen -e, -en, -er en — worden in dezen tijd, tenminste grafisch, genormaliseerd tot -en. Dat Hild. zelf de oude vormen nog kende, bewijzen rijmen als 19,181 daghe (1 plur.): plaghe (l.sg.); als Hede (1 pl.) op bedtede (1. sg. 20,149), miede (2. sg. 24,203) en beriede (sg. conj.); als dinck (plur.) op ghtnc (23,68) en oghenwtnc (38,30); als woert, (plur.) op ghehoert (25,130; 37,10) \voet (plur.) op goet (25,168) en stoet (70,174); ghebode (plur.) op Gode (3. sg. 31,139) en klnder: hinder 59,113 en ps. Dergelijke rijmen komen vrij veelvuldig voor. Daarentegen weet ik slechts twee niet-historische pluralisvormen aan



123
§ 331
te wijzen: 13,7 daghen (2pl.): ontdraghen (inf.) en 58,76 beduden (inf.): luden (1 plur.) Rijmen als dinghen (4 plur.): bringhen liet ik buiten beschouwing, omdat daar de mogelijkheid bestaat van een anderen grondvorm. (Fr.2 § 180 anm. 1.)
Nu zien we bij H een neiging voor den meervoudsuitgang -en, bij B voor -e, hetgeen blijkt uit het volgend overzicht, waarbij wel in overweging moet genomen worden, dat ik alleen de verschillen tusschen H en B noteerde: *) njst _g ( H -en maar B -e 142
( H -e „ B -en 9
hist.-e* \"-en « B"e 28
\ H -e „ B -en 5
l H -en „ B -e 40
hist. plur. zonder uitgang < H 'e » B -e/z 1 ) H -en „ B — 16 \ H — „ B -en 1
/ifl/eczYeüe/z.
Hierbij valt alleen op te merken dat H en B soms in den 3 plur. -e hebben. De gevallen zijn te weinig (H 4, B 2) om er 'n slotsom uit te trekken.
Zelfst. pronomina.
B heeft 21 X die (3.4. s. masc), waar H dien heeft. H schrijft gaarne alle, B allen, het neutr. enk. H allent, B atlet (115,95 allent).
!) De meervouden op -er hebben gewoonlijk nog hun ouden vorm bewaard, slechts eens las ik ctederen (H en B), kinderen (H 8,107, 113, 152, en 159). Als meerv. van blat vindt men H en B 12,15; 99,31 blade(n):gheladen; bladen (H 91,76; 96,11 B bladeren); blade (H en B 91,81). H schijnt dus blader niet gekend te hebben. Meestal vindt men toveren, slechts H 54^6 teekende lk aan lover.



125
§ 333
H bewaersi, B id. 114,131 (kan ook sing. conj. zijn)
fl moechse, fl mogense 117,16
„ dancsi, „ doncken si 117,62
„ blyftoi, „ blioen wi 118,98
„ bruucwine, „ braken wine 119,7 1,3 plur. praet. met encliticum:
H quamer, B ontbr. 31,19
„ worder, „ weerden dr 56,85
„ souder, „ soudender 61,179
„ Heter, „ lietender 93,39 bij inversie:
H lietsine, B lieten si hem 18,13
„ mochtwi, „ mochten wi29,\; 73,217; 90,280; 96,190; 111,52
„ hadwi, „ hadden wi 35,68
„ soudwi, „ souden wi 61,68; 97,35
„ maectse, w maecten st 63,39
„ waersy, „ waren si 70,175
„ woudse, „ wouden se 86,36
„ mochtst, „ mochten se 89,20.
„ deedsi, „ dedevz sz' 96,162
„ waerwy, „ zwerevz a>/ 100,72
„ hadsy, „ hadden se 102,166; 111,15
„ souden wy, „ mogen wi, R soudwii 106,141
„ setwy, „ se#evz zz>z, R setwii 106,144.
De 1.3. sing. praet. van zwakke verba heeft bij H veelvuldig (67 X) -/z, terwijl de 1.3. plur. 50 X de zz mist bij B.
§ 333. Uit dit materiaal (§ 331 en § 332) zou ik de volgende conclusie willen trekken:
H sprak de n achter de onduidelijke vokaal niet uit,



§ 334 § 337
126
kende de verschillende meervoudsuitgangen niet meer, en normaliseerde overal met n, alleen onbewust niet, waar de a, na wegval van de n, door enclisis ook verdwenen was.
B sprak evenmin de n uit en schreef die ook niet, maar normaliseerde in de plur. der subst. tot e. De n in den sing. van de zwakke praet. is toe te schrijven aan het naburige ' Middelduitsch (v. H. § 217). Naar die singularisvormen normaliseerde hij de plur. vormen met -n. Bovendien had hij steun aan het encliticum der, waar H er gebruikt (§ 349).
Hild. zelf kende nog de oude pluralisvormen der subst. en gebruikte die, maar liet de n in de werkwoordsvormen met volgend encliticum of bij inversie niet meer hooren.
§ 334. Ook in andere gevallen viel de n, zooals gister (H), gisteren (B); hene (H), henen (B). De n in den inf. schijnt standvastiger geweest te zijn door -nn- uit het gerund.
§ 335. Ten slotte zij nog gewezen op:
ewenich, egeen bij B voor H: een weinich, negeen (§ 330,1)
linnen, behalve 1,21 B linen, H ontbr. en de assimilatie van mer < men er (17 X).
Lipletters
§ 336. De p leidt slechts tot eenige kleinigheden;
36,58 H capiteyn, B cappetein,
19,18 H bisscopen, B bisscoppen,
36,168 H en B betrapen: rapen en 73,182 papen: betrapen.
§ 337. Als beginconsonant heeft H enkele keeren / in forme (50,63 ; 89,3; 90,33 achter s of r) en B een v in vrisschen (83,17 achter t).
In het midden vinden we -ff- naast -o- in : eoen H, effen B (7 X). H heeft alleen effen 113,70 en 120,55; teffens 66,210 en B eoen 103,4; in 32,52 neven (H neffens).



§ 337
127
Van beseffen komt alleen het part. praet. voor en dan nog alleen in rijm op leven, 3,16; 37,93; 79,299; 97,264; 98,104; op gheven 87,111. Regelmatig is het onderscheid tusschen twifel(en) H en ttvioelen B 84 X. H heeft 23,57 twivelde en 46,30 en 108 twiffel, B nergens vormen met /. Die regelmatigheid wijst er wel op, dat in het dialect van H de vormen met / zich hebben vastgezet, óf uit de casus obliqiii (Fr.2 § 100), öf door invloed van volg. e (v. H. pg. 168). Waar we het nergens in rijm aantreffen, is voor Hild. zelf geen conclusie te trekken.
Door Limburgschen invloed (§ 76) kunnen we bij B ft verwachten voor cht:
after H 24 X, B 56 X; achter H 31 X, B 3 X. Nergens las ik het in rijm;
efter leest men B 83,56; 91,175; maar echter 97,346 en 17,50: rechter. H heeft overal -cht.
zichten vindt men B 4,286 H ontbr.
saft daarentegen heeft alleen H 4,328; 111,19; anders steeds H en B sacht, ook in rijm: nacht (82,74).
ghichten en scricht hebben in den tijd der afschrijvers de ch in /veranderd door de verwantschap met gheven en scriven. Het eerste treft men alleen aan in rijm bij H 4,516 : nichten; 56,54: ghestichl; 82,21: ghedicht en 92,44: licht, terwijl B behalve 56,54 steeds gift schrijft. Scricht zal Hild. geschreven hebben in 61,27, waar H en B hebben scrift: dicht.
graft (fossa) H en B 21,329 en 81,501; maar H en B 81,492 nacht:gracht. Zon hier dezelfde oorzaak gewerkt hebben als in de twee bovenstaande woorden, maar niet met blijvend resultaat, daar de beteekenis „het water tusschen de wallen" de gedachte aan graven deed verloren gaan? Voor B m.i. wel, daar deze achter gra/(sepulchrum) steeds



128
§ 338-§ 339
een t voegt (§ 345), waardoor de twee woorden samenvielen en het verband met „graven" bleef bestaan.
coft zal evenmin van Hild. zijn, het komt nergens behalve op een waarschijnlijk bedorven plaats (26,66 H dosl:cost, B doft: oercoft) in bewijzend rijm voor. De andere rijmgevallen zijn steeds op -cht, tenminste voor Hild. oorspronkelijk: 26,116 cocht(B coft): ghebrocht;57,51 cochten: mochten ; 80,59 oercocht{B -coft): ghesocht; 80,87 oercoft: bedoekt; 81,172 ghecocht: ghewrocht; 84,322 cocht: mocht; 106,88 cocht: oerdocht. Buiten rijm vond ik 69,19 coft 84,35 cochte, 27,101 en 102,113 H cocht, B coft.
heft H en B 27,197 en 87,211.
cracht steeds aldus, ook in rijm op bv. macht.
Keelletters.
§ 338. Uit spellingen als dinck, danck, ganck en rijmen als62,133 danck: banc:ganck: dwanck (B wanc);38,29 dinck: winck; 79,307 dinc: oghewinc; 1,73; 74,335 cranck:ganck; 81,65 lanc: nederzanc; 12,205; 82,67 cranck: lanck, 90,127 zanc (cantus), wljngaertranc; 96,145 banc: belanc ; 113,37; 114,75; 115,49; 116,165 danc: lanc; 102,55 oerganc (subst.): cranc; 2,185 dancganc; 19,91 ganc:banc; 20,85 lanc: planck; blijkt dat in deze positie een k werd gesproken. Behalve in 26,185 danck: zanck (cantabat) en 96,205 swanck (B dwanck): cranck heb ik geen werkwoordsvormen in rijm kunnen ontdekken, hoewel er rijmwoorden genoeg zijn. Zou in woorden als spranc, oinc geen k zijn gesproken naar analogie van het meervoud?
§ 339. Van de -sch < -sk werd de ch, tenminste door B, aan 't eind en in 't midden niet meer uilgesproken, wat blijkt uit schrijfwijzen als mens (26 X),olees (10 X), onculs-



129
§ 339
heden (49,30), ocdshede (52,75), oereysede (57,116), vereest (95,148), wenst (116,16), eyst (poscit 117,17), vals (100,114), bos (lucus 109,239), lessen (13,80; 93,144 ; 99,225), hemels (16,67). Voor H en voor Hild. zelf zullen we ook moeten aannemen, dat in dergelijke gevallen de ca niet meer werd uitgesproken, al kan ik maar wijzen op 16,44 aerts(B eertsche), en op twee bewijzende rijmen : 86,74 meest .-vereescht (B vereest) en 95,148 vereescht (B vereist) .-feest. Daarentegen vinden we bij H in het midden van een woord vaak k, zoo lesken (13,80), gevisket (38,71), twtsken (28 X), maar ook twtsschen (6 X) en tusschen (5 X). B heeft steeds tusschen. Karakteristiek is 65,33 H twtsschen: blisken, B tusschen: blusschen. De k in deze woorden is m. i. toe te schrijven aan afschrijver H, bij wien we meer NoordholIandsche eigenaardigheden konden aanwijzen (§ 90).
Opm. 1. Den vorm vereest kan Hild. uit zijn
lectuur van de Lks. hebben: cf. 50,7 vereest:gheest. Opm. 2. Gans leest men H en B in overeenstemming
met de etymologie steeds zonder ch, ook in rijm
79,191 gans: dans. § 340. Achter lange klinkers en tweeklanken is de h gebleven: praet. sloech, toech. Soms echter is de h verdwenen: hovaerde ps., homoet, 25,43 ; 56,86; hooste, 106,44 (B hoechsle). Ook na korte klinkers met klemtoon bleef de h gewoonlijk: gheschach (alleen in rijm op mach: 4,600 ; 70,231; 112,147, waarnaast gewoonlijk een zwak praet. ghesciede ook in rijm op miede, 70,241 en dtede 81,40); imp. sich1) (H 13,136; B ontbr., H 42,67 B siet).
*) Doch (imp. v. doen) wordt wel als analogie beschouwd, Fr.2 § 123 anm. 2. Men vindt het 43,65 H Doch vrede ende maech zoen (B doet en maect).
W. F. T. 9